Datasets:

JonaszPotoniec

/

wikipedia-with-statistics-pl

like 1

2927161

https://pl.wikipedia.org/wiki/Katarzyna%20G%C3%B3jska

Katarzyna Gójska

Katarzyna Gójska, wcześniej po mężu Hejke (ur. 30 lipca 1977) – polska działaczka polityczna, dziennikarka, publicystka. Kariera W drugiej połowie lat 90. działała w Lidze Republikańskiej. Wówczas, z polecenia przewodniczącego tej organizacji, Mariusza Kamińskiego, trafiła do tygodnika „Gazeta Polska”. Została zastępcą redaktora naczelnego tego czasopisma, Tomasza Sakiewicza, a także dziennika „Gazeta Polska Codziennie”. Była redaktorem naczelnym kwartalnika „Nowe Państwo” i miesięcznika „Niezależna Gazeta Polska”, od września 2009 scalonych w miesięcznik „Niezależna Gazeta Polska – Nowe Państwo”, którego także została redaktorem naczelnym. Wraz z Witoldem Gadowskim była pomysłodawcą cyklu telewizyjnego Cienie PRL-u, emitowanego w TVP1, którego prowadzącym i współautorem był Bronisław Wildstein. W 2008 roku powołana do prowadzenia „Klubu Trójki” w Programie III Polskiego Radia. W październiku 2017 została współprowadzącą audycję Sygnały dnia w Programie I PR. W styczniu 2013 zasiadła w składzie rady nadzorczej Telewizja Niezależna S.A., zarządzającej stacją Telewizja Republika. Została prezenterką stacji i prowadzącą audycje (m.in. Kulisy manipulacji wspólnie z Piotrem Lisiewiczem). Od 1 lipca 2013 zasiadła w składzie rady nadzorczej Telewizja Republika S.A., zarządzającej stacją Telewizja Republika. Została członkiem zarządu Niezależnego Wydawnictwa Polskiego i prokurentem w podmiocie Słowo Niezależne Sp. z o.o. (wydającej miesięcznik Niezależna Gazeta Polska i portal internetowy Niezalezna.pl). W kwietniu 2017, wskutek orzeczenia Sądu Najwyższego, przeprosiła Milana Suboticia, byłego sekretarza programowego TVN, za napisanie o nim w „Gazecie Polskiej” w 2006 roku, iż ten współpracował z WSI po roku 1993. Życie prywatne Od 2002 była żoną Krzysztofa Hejkego. Miała z nim jedno dziecko oraz drugie z poprzedniego związku. Zamieszkiwali razem do sierpnia 2008. W 2008 Krzysztof Hejke dwukrotnie składał pozew rozwodowy, zarzucając żonie związki pozamałżeńskie, do których przyznała się przed sądem. W kwietniu 2009 w mediach został opublikowany list, który Krzysztof Hejke skierował do prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego, jednocześnie przesyłając jego kopię do Marszałka Sejmu RP Bronisława Komorowskiego i do Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej. Przekazał w nim głowie państwa informacje o tym, że jego żona Katarzyna Gójska-Hejke została uwiedziona przez prezesa IPN, Janusza Kurtykę, który przekazywał jej tajne dokumenty z IPN, wykorzystywane przez nią następnie do tworzenia artykułów prasowych na temat lustracji, publikowanych w „Gazecie Polskiej”. W związku z tą sprawą Prokuratura Okręgowa Warszawa-Praga podjęła śledztwo w sprawie domniemanego ujawnienia lub też bezprawnego wykorzystania tajemnicy państwowej przez prezesa IPN, Janusza Kurtykę, które zostało umorzone w listopadzie 2009. Według doniesień medialnych w 2011 była partnerką Tomasza Kaczmarka (tzw. „agenta Tomka”) i uczestniczyła w jego kampanii przed ówczesnymi wyborami parlamentarnymi. Później związała się z Michałem Rachoniem, z którym ma dwie córki (Leonię ur. 2014 i Zofię ur. 2016), a 29 kwietnia 2017 wzięła ślub kościelny. Katarzyna Gójska i Antoni Macierewicz zostali rodzicami chrzestnymi adoptowanego dziecka Tomasza Sakiewicza, Konstantego. Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Felietony Katarzyny Gójskiej na stronie Gazety Polskiej Felietony Katarzyny Gójskiej w portalu Niezalezna.pl Działacze Ligi Republikańskiej Ludzie Polskiego Radia Polscy dziennikarze prasowi Polscy dziennikarze telewizyjni Polscy publicyści Osobowości telewizyjne związane z Telewizją Republika Polscy redaktorzy naczelni Urodzeni w 1977

11088

https://pl.wikipedia.org/wiki/Dunaj

Dunaj

Dunaj (łac. Danubius, niem. Donau, słowac. Dunaj, słoweń. Dunov, węg. Duna, chorw. Dunav, serb. i bułg. Дунав, rum. Dunărea, ukr. Дунай) – druga co do długości (po Wołdze) rzeka w Europie. Rzeka przepływa z zachodu na wschód przez wiele europejskich krain geograficznych, z których największe to Wyżyna Bawarska, Kotlina Panońska i Nizina Wołoska. Jej dorzecze pokrywa duże rejony Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej. Źródło znajduje się w górach Schwarzwaldu, 6 km na północny zachód od centrum miejscowości Furtwangen im Schwarzwald w południowo-zachodnich Niemczech, gdzie swój początek ma rzeka Breg. Na kamieniu znajduje się metalowa tablica, informująca, że jest to źródło Dunaju. Za początek biegu Dunaju uważana jest też czasami miejscowość Donaueschingen, gdzie łączą się dwie rzeki: Breg i Brigach. W parku pałacowym zbudowano kamienną fontannę, która symbolizuje początek Dunaju. Długość mierzona od styku Brigach i Bregu wynosi 2845 km, a od źródeł Bregu w Furtwangen im Schwarzwald 2888 km. Dunaj przepływa przez 10 krajów europejskich: Niemcy, Austrię, Słowację, Węgry, Chorwację, Serbię, Bułgarię, Rumunię, Mołdawię i Ukrainę (Mołdawia ma dostęp tylko do jednego brzegu), aby w Rumunii i na Ukrainie rozbudowaną deltą ujść do Morza Czarnego. W delcie, która jest dawną zatoką wypełnioną osadami rzecznymi, Dunaj dzieli się na 3 główne ramiona: Kilia, Sulina i Święty Jerzy (Brațul Sfântu Gheorghe). W czasach starożytnych Dunaj () stanowił północną granicę Cesarstwa Rzymskiego. Hydrografia Dunaj jest jedyną w Europie większą rzeką, która płynie z zachodu na wschód. Po przepłynięciu 2888 km na pograniczu Rumunii i Ukrainy uchodzi do Morza Czarnego. Inaczej niż dla Renu, Wezery, Łaby czy Odry, w przypadku Dunaju i jego dopływów kilometry liczy się w przeciwną stronę niż prąd rzeki, tzn. w górę cieku. Oficjalnym punktem „0” jest latarnia morska w Sulinie nad Morzem Czarnym. Dorzecze Dunaju ma powierzchnię 795 686 km², co stanowi ponad 7,5% powierzchni Europy. Obszar ten pokrywa nie tylko kraje położone nad Dunajem, ale też część Czech, Bośni i Hercegowiny, Słowenii i innych państw. Mały skrawek dorzecza Dunaju (z Czarną Orawą) znajduje się też w Polsce. Takie czynniki jak topniejące śniegi czy silne opady w Alpach sprzyjają szybkiemu przybieraniu wody w rzece oraz powstawaniu powodzi. Dopływy Najdłuższym dopływem Dunaju jest Cisa (1308 km), kolejne pod względem długości są Prut, Sawa, Drawa, Aluta, Seret i Inn, wszystkie mają powyżej 500 km. Inna klasyfikacja powstaje, jeśli bierze się pod uwagę nie długość dopływu, lecz ilość wody przez niego niesioną. Pod tym względem pierwsza jest Sawa z 1513 m³/s, kolejne miejsca zajmują Cisa, Inn i Drawa. Dopływy, które w największym stopniu wpływają na ilość wody w rzece, to: Iller, wnosząca 90% zasobu wód Dunaju, a przy powodziach nawet więcej, Lech, wnosząca w swoim ujściu 65% zasobu wód Dunaju, Izara z 35% zasobu wód Dunaju, Inn, który podczas silnej wysokiej wody wczesnym latem wnosi więcej wody niż przepływa jej w Dunaju i który w pozostałych siedmiu miesiącach roku (od października do kwietnia) może znacznie przekraczać zasób wód Dunaju, Drawa z 40% zasobu wód Dunaju, Cisa z 30% zasobu wód Dunaju, Sawa, która wnosi 35% zasobu wód Dunaju i jest zarazem najzasobniejszym w wodę dopływem. Geologia Z geologicznego punktu widzenia Dunaj jest o wiele starszy niż Ren, z którym konkuruje w południowych Niemczech o powierzchnię dorzecza. Wynika z tego kilka obserwacji. Ren jest jedyną rzeką wypływającą z Alp, płynącą w kierunku północnym, do Morza Północnego. Z tego powodu przyjmuje wszelkie dopływy spływające na północ od europejskiego kontynentalnego działu wód. Dzieli on jak gdyby niewidzialną linią na części południowe Niemcy. Do zlodowacenia środkowopolskiego (niem. Riß-Eiszeit, od rzeki Riß w Szwabii) Ren miał swoje źródła w południowo-zachodniej części Schwarzwaldu. Wody Alp, które dziś płyną Renem do Morza Północnego, były wówczas niesione korytem Pradunaju na wschód. Ten płynął mniej więcej dzisiejszą doliną rzeki Altmühl oraz wzdłuż linii wyznaczonej przez współczesne gminy Wellheim, Dollnstein, Eichstätt, Beilngries oraz Riedenburg. Dzisiejsze suche wąwozy Jury Frankońskiej są pozostałością ówczesnego koryta rzeki, które wtedy było znacznie większe niż współczesne. Później zmienił się przepływ wód alpejskich, które po dziś dzień płyną Renem. Do dziś duże ilości wód Dunaju spływają przez porowate skały wapienne Jury Szwabskiej do głębiej położonego Renu. Ponieważ z procesem tym wiąże się rozpuszczanie przez wodę rzeki skał wapiennych, prawdopodobnie w przyszłości wszystkie wody współczesnego górnego Dunaju będą uchodziły do Renu. Pomiędzy miejscowościami Immendingen i Möhringen bieg rzeki zostaje przerwany. Duża część wody Dunaju wsiąka w grunt i przedostaje się pod ziemią jaskiniami krasowymi do tzw. Aachtopf, oddalonego o 14 km największego w Niemczech wywierzyska. Z tego miejsca woda biegiem rzeki Radolfzeller Aach płynie do Jeziora Bodeńskiego i do Renu. Przy niskim stanie wody czasowo może dojść nawet do kompletnego wsiąknięcia wody – wtedy Dunaj jest zasilany jedynie przez rzeczki Krähenbach w Möhringen oraz Elta. Ponieważ wysychanie rzeki nasiliło się w przeciągu ostatnich dziesięcioleci, część wody Dunaju jest transportowana przez sztolnię obok miejsca wsiąkania. Sztolnia oraz związany z nią jaz są zlokalizowane za miejscowością Immendingen, sama sztolnia prowadzi do Möhringen. Inne miejsce na Dunaju, z którego wsiąkająca woda pod ziemią przemieszcza się do Aachtopfu, znajduje się nieopodal Fridingen nad Dunajem. Do okolic znajdujących się tuż za Wiedniem prąd rzeki ma charakter zbliżony do górskiego, dopiero w dalszym biegu zmienia się w rzekę nizinną. Bieg Dunaju Dziesięć krajów ma dostęp do Dunaju. Na długości 1070,9 km (37% długości całkowitej) rzeka stanowi granicę państwową, przy czym 4 kraje (Bułgaria, Chorwacja, Mołdawia i Ukraina) mają dostęp tylko do jednego brzegu rzeki. (Źródło: Komisja Dunajska, Budapeszt, styczeń 2000 – marzec 2004) Niemcy Dunaj powstaje 1,4 km na wschód od Donaueschingen poprzez połączenie się dwóch potoków, Brigach i Breg. Tradycyjnie jako źródło Dunaju zwykło się traktować źródło tworzące sadzawkę w samym Donaueschingen, geograficznie jednak jest nim źródło Breg w Furtwangen. Na terytorium Niemiec Dunaj płynie od swojego źródła przez 687 km do granicy niemiecko-austriackiej i jest dzięki temu trzecią najdłuższą rzeką Niemiec po Renie i Łabie. Na brzegach Dunaju rozłożone są liczne spore miasta, jak na przykład: Tuttlingen, Sigmaringen, Ulm, Neu-Ulm, Neuburg nad Dunajem, Ingolstadt, Ratyzbona, Straubing oraz Pasawa.. Prawobrzeżnymi dopływami Dunaju na terytorium Niemiec są rzeki Iller, która wpada do niego w Neu-Ulm, Lech z ujściem koło Marxheim, na wschód od Donauwörth, Izara koło Deggendorfu oraz Inn w Pasawie. Lewobrzeżnymi dopływami są natomiast rzeki Wörnitz uchodząca za Donauwörth, Altmühl za Kelheim, Naab oraz Regen koło Ratyzbony. Niemieckie prawe dopływy są większymi rzekami niż lewe – największy lewy dopływ Naab przynosi tylko 40 m³/s, czyli tyle, ile najmniejszy z wymienionych prawych, Iller. Do Dunaju uchodzą także liczne mniejsze rzeki, jak choćby Riß, Roth, Lauter, Blau, Günz, Brenz, Mindel, Zusam, Schmutter, Paar, Abens, Große Laber, Vils, Ilz, Erlau czy Ranna. W Pasawie do Dunaju uchodzi najpierw rzeka Ilz, a zaraz potem Inn. Spływające z Alp wody Innu są zielone, wody Dunaju błękitne, a płynące z terenów bagnistych wody Ilz czarne, tak więc przez pewien odcinek rzeki wody zawierają trzy kolory: zielony, błękitny oraz czarny. Dzięki zielonym wodom Innu za Pasawą zmienia się barwa wód Dunaju. Oprócz bardzo dużych ilości wprowadzanych wód Innu ważna jest także różnica głębokości pomiędzy tymi dwiema rzekami (Inn: 1,9 metra, Dunaj: 6,8 metra). W środku roku Inn prowadzi nawet o 5% więcej wody niż Dunaj, jest to jednak związane z topnieniem dużej ilości śniegu z obszaru całej Austrii. Dunajem płynie niemal niezmienna ilość wód przez cały rok, więc pomiędzy październikiem a kwietniem to on niesie zdecydowanie więcej wody. Nad Dunajem w Niemczech znajduje się wiele znanych budowli. Są to m.in. klasztor benedyktyński w Beuron, zamek Hohenzollernów w Sigmaringen, gotycka katedra w Ulm z najwyższą wieżą kościelną świata (161,6 m), opactwo w Weltenburgu, Befreiungshalle w Kelheim, Most Kamienny i katedra św. Piotra w Ratyzbonie oraz pomnik Walhalli pod Donaustaufem, ok. 10 km od miasta. Pomiędzy opactwem w Weltenburgu i Kelheim leży interesujący geologicznie przełom Dunaju pod Weltenburgiem. Austria Długość Dunaju przepływającego przez ziemie monarchii Austro-Węgier, potocznie określaną Donaumonarchie („Monarchia Dunajska”), to około 1300 km. Dzisiejsza Austria z około 350 km udziału w biegu rzeki jest pod tym względem zaledwie na szóstym miejscu wśród dziesięciu państw naddunajskich. Jednakże do Dunaju spływa woda z prawie całego terytorium kraju (zlewisko Morza Czarnego). Tylko obszar kraju związkowego Vorarlberg w znacznej części odprowadza wodę do Renu (Morze Północne), zaś bardzo mały obszar północno-zachodniego krańca Dolnej Austrii (Waldviertel) do rzeki Lainsitz (Wełtawa → Łaba → Morze Północne) oraz mała część Mühlviertel – części Górnej Austrii – również do Wełtawy. Kilka kilometrów poniżej Pasawy leży granica austriacko-niemiecka. Niedaleko od niej znajduje się pętla Dunaju, w której rzeka na krótkim odcinku zmienia swój bieg o 180 stopni. Po około 70 km od granicy osiąga Linz, trzecie co do wielkości miasto Austrii, położone po obu brzegach Dunaju. Dalej przez Mauthausen, Enns (miejsce dopływu Anizy), Grein, gdzie rzeka osiąga swoje najgłębsze miejsce w Austrii, po około dalszych 90 km Melk z potężnym opactwem. Po następnych 35 km Dunaj przepływa przez Wachau i Dürnstein aż do Krems oraz Tullnerfeld. W pobliżu granicy państwowej ze Słowacją Dunaj biegnie przez stolicę – Wiedeń. Wiedeń przez stulecia był obok Belgradu i Budapesztu jednym z największych i najważniejszych miast naddunajskich. Rzeka stworzyła z miasta jeden z ważniejszych ośrodków handlowych, pozostając do dzisiaj znaczącą drogą handlową pomiędzy wschodem i zachodem. Aby zmniejszyć potencjalne skutki powodzi, w Wiedniu rzeka została poddana sztucznej regulacji. Ważniejszymi dopływami Dunaju w Austrii są Inn (prawy; przy granicy z Niemcami), Aist (lewy), Traun (prawy), Aniza (prawy), Ybbs (prawy), Traisen (prawy), Kamp (lewy), Wien (prawy) i Schwechat (prawy). Morawa (lewy dopływ) dzisiaj stanowi granicę między Czechami i Słowacją oraz Austrią i Słowacją. Historyczną granicą Austrii i Węgier (do 1921) jest Litawa (prawy dopływ). Na terytorium Austrii znajduje się jedenaście elektrowni wodnych. W Wiedniu ma siedzibę Międzynarodowa Komisja ds. Ochrony Dunaju (IKSD). Słowacja W odległości zaledwie 45 km od Wiednia, bezpośrednio za austriacko-słowacką granicą Dunaj mija stolicę Słowacji Bratysławę. Rzeka na terenie Słowacji tworzy krótką granicę z Austrią, płynie przez stolicę i stanowi w końcu granicę z Węgrami. Poza Bratysławą ważniejsze słowackie miejscowości nad Dunajem to przede wszystkim Komárno (główne centrum mniejszości węgierskiej na Słowacji, w którym wpada do Dunaju największa po nim słowacka rzeka Wag) oraz położone niedaleko od granicy państwa: ostatnie słowackie miasto nad Dunajem Štúrovo, w której wpada do Dunaju Hron, i ostatnia mała miejscowość Chľaba z dopływem Ipolą. Węgry Na brzegach Dunaju, będącego granicą słowacko-węgierską, leży pierwsze większe miasto węgierskie Győr. Tutaj do Dunaju wpływa rzeka Raba. W pobliżu ujścia Ipoli Dunaj koło miasta Szob opuszcza granicę i odtąd oba brzegi są węgierskie. Niedaleko stąd przedziera się na południe przez wzgórza Börzsöny, pomiędzy wzgórzami Gerecse i Pilis. Tutaj Dunaj zmienia swój bieg w Zakolu Dunaju pod Wyszehradem o około 90°. Dalej płynie zamiast z zachodu na wschód, jak dotąd, przez około 500 km prosto na południe. Po około 40 km rzeka dopływa do największego miasta wzdłuż jej biegu, liczącej 1,8 mln mieszkańców stolicy Węgier, Budapesztu. Tutaj opuszcza teren wyżynny i biegnie dalej przez Wielką Nizinę Węgierską, której wyznacza zachodnią granicę. Następnie mija wiele małych miast, jak Dunaújváros, Baja, Paks i Kalocsa, a następnie opuszcza terytorium Węgier za Mohaczem. Chorwacja Chorwacja z całkowitą długością 137 km rzeki ma po Mołdawii i Ukrainie najkrótszy udział spośród 10 krajów naddunajskich. Od momentu opuszczenia terytorium Węgier rzeka tworzy naturalną granicę między Chorwacją i Serbią. Największymi chorwackimi miastami nad Dunajem są Vukovar, który podczas wojny z Serbią odniósł poważne zniszczenia, oraz Osijek, odległy tylko o 20 km od ujścia Drawy. Serbia Dunaj oddziela Chorwację (prawy brzeg) od Serbii (lewy brzeg). W pobliżu miejscowości Bačka Palanka rzeka zakręca, opuszcza granicę chorwacką i przecina Serbię, płynąc w kierunku południowo-zachodnim aż do granicy z Rumunią. Tylko 25 km od miejsca, w którym Dunaj po przypłynięciu z Węgier przecina granicę przy chorwacko-serbskim przejściu granicznym z Bezdanu do Batiny, leży miasto portowe Apatin, pierwsze większe serbskie miasto naddunajskie, w którym aż do końca II wojny światowej mieszkali prawie wyłącznie Niemcy naddunajscy. W dół rzeki prąd mija miasto Nowy Sad, którego mosty zostały poważnie zniszczone w 1999 r. podczas wojny w Kosowie. Przez ponad sześć lat połączeniem między obiema połowami miasta był most pontonowy. Był on otwierany tylko trzy razy w tygodniu, co stanowiło poważną przeszkodę w żegludze na Dunaju. Po otwarciu 11 października 2005 odbudowanego Mostu Wolności Dunaj stał się znowu spławny. Po dalszych 75 km Dunaj osiąga Belgrad, który z liczbą 1,57 mln mieszkańców jest trzecim co do wielkości z miast naddunajskich i jedną z najstarszych stale zamieszkanych siedzib na jego brzegach (od 7000 lat). Jest on zbudowany przy ujściu Sawy, a jego centrum stanowi potężna twierdza Kalemegdan na wzniesieniu u ujścia. W swojej dalszej drodze Dunaj przepływa obok przemysłowych miast: Pančeva z dopływem Temesz i Smederewa, gdzie do Dunaju wpada Wielka Morawa. Następnie Dunaj dociera do ruin serbskiej twierdzy Golubac obok wejścia do przełomu rzeki – Żelaznych Wrót. Dunaj płynie dalej jako rzeka graniczna Serbii i Rumunii aż do obu zapór Đerdap 1 i 2. Po stronie serbskiej znajduje się Park Narodowy Đerdap. Rumunia Około jedna trzecia całkowitej długości (1075 km) to Dunărea, bo tak zwany jest Dunaj po rumuńsku. Rumunia ma dostęp do rzeki od Żelaznej Bramy aż do delty – odcinki we wszystkich pozostałych państwach są krótsze. Dunaj jest dla kraju najpierw rzeką graniczną z Serbią i Bułgarią, między Równiną Baragan i Dobrudżą skręca na północ i dalej, granicząc z Ukrainą, wpada do Morza Czarnego. Po przepłynięciu przez Żelazne Wrota Dunaj zmienia kierunek na południowy zachód do Gór Banackich, tutaj pod Izlazem wpada do Dunaju Aluta. Dalej rzeka osiąga Orszowę i, przedzierając się przez przełom, dopływa do Drobeta-Turnu Severin przy granicy bułgarskiej. Tam skręca na południe i płynie przez Gruię, Pristol i Calafat. Teraz Dunaj przez 400 km skierowany jest ku wschodowi i stanowi granicę z Bułgarią. Przepływa koło miast Dabuleni, Corabia, Turnu Măgurele, Zimnicea, Giurgiu (na przeciwnym brzegu, po bułgarskiej stronie, znajduje się miasto Ruse), Oltenița, gdzie do Dunaju wpada Ardżesz, i Călărași. Dalej jako ograniczenie Dobrudży przepływa koło miast Cernavodă. Stąd biegnie udostępniony w l. 1984–1987 Kanał Dunaj–Morze Czarne – skrót żeglugowy bezpośrednio do Morza Czarnego (o 400 km), Topalu, Hirsova, Giurgeni i Gropeni, aż osiąga Braiłę i Gałacz. Dalej zaczyna się granica rumuńsko-ukraińska, a Dunaj, płynąc wzdłuż niej na zachód ku delcie i ujściu, mija miasta Tulcza i Pardina. Bułgaria Dla Bułgarii rzeka stanowi północną granicę z Rumunią i dlatego jedynie prawy brzeg jest częścią Bułgarii. Wzdłuż prawie 500-kilometrowego odcinka wybrzeża od 1954 do 2013 roku znajdował się tylko jeden most łączący największe bułgarskie miasto naddunajskie Ruse z rumuńskim Giurgiu. Otwarty w 2013 Most Nowej Europy jest drugim mostem granicznym. W Bułgarii rzeka mimo swojej długości ma mniejsze znaczenie niż w innych krajach. Ponieważ jest jedyną rzeką żeglowną i przebiega przez stosunkowo słabo zaludnioną północ, ma dla kraju z punktu widzenia komunikacji jedynie znaczenie regionalne. Rzeka jest wykorzystywana tylko przez małą flotę handlową. Z 12 portów naddunajskich najważniejsze są Swisztow, Ruse, Widyń, Nikopoł, Łom i Silistra; znaczącym przejściem granicznym na północnym zachodzie jest ponadto Orjachowo. W mieście Swisztow Dunaj osiąga swój najdalej wysunięty na południe punkt. Stąd płynie stopniowo na północ, opuszczając za Silistrą terytorium Bułgarii. Mołdawia Mołdawski udział Dunaju jest najmniejszy ze wszystkich państw naddunajskich. Jest to jedynie 340-metrowy cypel lądu pomiędzy Rumunią i Ukrainą przy ujściu Prutu, niedaleko za Gałaczem przy Giurgiuleşti. W 1999 Ukraina przekazała Mołdawii w drodze wymiany dalsze 230 m, dlatego dzisiejsza całkowita długość mołdawskiego brzegu wynosi 570 m. Mołdawia planuje wykorzystać dostęp do Dunaju, aby wybudować wzbudzający kontrowersje wielozadaniowy port (zobacz niżej). Ukraina Od ujścia Prutu lewy brzeg Dunaju należy do Ukrainy i rzeka stanowi granicę między nią a Rumunią. Ważniejsze miasta ukraińskie nad Dunajem, to Izmaił, Kilia oraz Wilkowe, w którym zaczyna się Kanał Bystre (zobacz niżej). Za odcinkiem ukraińskim Dunaj staje się z powrotem tylko rumuński i uchodzi do Morza Czarnego w delcie Dunaju o powierzchni około 800 tys. ha (z czego około 680 tys. ha należy do Rumunii). Historia eksploatacji rzeki W VII wieku p.n.e. Dunajem żeglowali Grecy. Pływali oni z Morza Czarnego do miasta Tomis, w którego miejscu znajduje się dziś Konstanca w Rumunii. Ich rejsy rozpoznawcze kończyły się na wysokości Żelaznej Bramy, gdzie skaliste dno oraz niebezpieczny przebieg powodował, że dla greckich statków podróż dalej w górę rzeki była niemożliwa. Za panowania rzymskiego (od roku 29 p.n.e.) Dunaj (niemal od źródła aż do ujścia) tworzył północną granicę między imperium a terenami zamieszkanymi przez ludy barbarzyńskie, będąc jednocześnie szlakiem transportowym dla wojska i drogą zaopatrzenia osad położonych wzdłuż brzegów rzeki. Od roku 37 do okresu rządów cesarza Walentyniana I (364–375) limes wzdłuż Dunaju stanowił poza kilkoma przerwami północno-wschodnią granicę cesarstwa rzymskiego. Przejście Dunaju i wkroczenie do Dacji udało się Rzymianom pod wodzą cesarza Trajana dopiero po dwóch bitwach w latach 102 i 106, po wybudowaniu mostu w 101 r. w pobliżu miasta garnizonowego Drobeta przy Żelaznej Bramie. To zwycięstwo nad Dakami umożliwiło powstanie prowincji Dacji, straconej znów w 271 r. W IX wieku Dunaj stanowił drogę wędrówki dla azjatyckiego ludu pasterskiego Madziarów, którzy dotarli, przemierzając drogę pod prąd rzeki, poprzez kraj Chazarów do dzisiejszych Węgier i tam utworzyli pod panowaniem Stefana I wspólnie ze słowiańską ludnością tubylczą w ciągu następnych 150–200 lat dzisiejszy naród węgierski. Podczas I wyprawy krzyżowej w latach 1096–1099 droga armii Gotfryda z Bouillon prowadziła tzw. droga Karola Wielkiego (Route Charlemagne) wzdłuż Dunaju od Ratyzbony do Belgradu. Około 340 lat później – w odwrotną stronę – Dunaj stanowił dogodną drogę dla wojska tureckiego, przemierzającego Europę Południowo-Wschodnią. Rzeka umożliwiła Turkom szybkie poruszanie się – już w 1440 r. prowadzili oni pierwsze bitwy o Belgrad ok. 2000 km od ujścia. Zdobycie miasta udało się jednak dopiero w 1521 r. Kilka lat później (1526) wojska osmańskie rozbiły królestwo węgierskie w bitwie pod Mohaczem. Z powodu śmierci króla Ludwika II Węgry dostały się pod panowanie Austrii Habsburgów. Moment ten zapoczątkował wieloletnie rządy tej dynastii nad Dunajem. W roku 1529 Turcy dotarli do centrum Europy Środkowej, oblężenie Wiednia zostało jednak odparte. W ten sposób została powstrzymana ekspansja Osmanów wzdłuż Dunaju. Ostateczne rozstrzygnięcia miały miejsce w XVII wieku, kiedy Turcy zostali pokonani w bitwie pod Wiedniem (1683) przez wojska pod dowództwem Jana III Sobieskiego, zaś od bitwy pod Nagyharsány (1687) zaczęli tracić terytorium i panowanie. Wskutek wycofywania się Turków wzrosła w tym okresie rola Austro-Węgier. Oprócz austriackich w rejonie Dolnego Dunaju nadal widoczne były jednak wpływy imperium osmańskiego, aż do ostatecznej straty obszarów na Bałkanach po wojnach rosyjsko-tureckich (1768–1774) oraz I i II wojnie bałkańskiej w latach 1912–1913. Dunaj w tym czasie stanowił nie tylko oś militarną i gospodarczą, ale także polityczną, kulturalną i religijną granicę między Wschodem a Zachodem. Po II wojnie światowej w roku 1946 podjęto nowe regulacje dotyczące Dunaju, zastępujące ustalenia z Paryża (1921). W konferencji w Belgradzie (1948), podczas której ustawiono tzw. konwencję belgradzką o międzynarodowych aspektach wykorzystania rzeki. W konferencji wzięły udział wszystkie państwa naddunajskie oprócz Niemiec i Austrii. Razem z ustaleniami został podpisany aneks, pozwalający na dopuszczenie Austrii do Komisji Dunajskiej. Republika Federalna Niemiec wskutek zastrzeżeń ze strony radzieckiej przystąpiła do układu dopiero w marcu 1998, prawie 50 lat po konferencji belgradzkiej. Etymologia Rumuńska nazwa Dunaju to Dunărea. W języku bułgarskim, serbskim oraz chorwackim Dunaj to Dunav, w węgierskim Duna, a w polskim, słowackim, rosyjskim, ukraińskim i czeskim – Dunaj. Wszystkie te nazwy znajdują swe źródło w łacińskim słowie Danubius, oznaczającym rzymskiego boga rzek. W niemieckiej wersji nazwy (Donau) końcówka au wywodzi się z germańskiego ouwe (rzeka). Rdzeń /d-n/ istniał już w języku praindoeuropejskim. Niewykluczone jest jednak, że nazwa Dunaju, tak jak i innych rzek (np. Dniepr, Dniestr, Doniec i Don), ma pochodzenie irańskie lub celtyckie, nadane przez mówiących językami irańskimi Scytów lub Sarmatów, albo wywodzących się z Europy Wschodniej Celtów. Dokładna analiza etymologii słowa jest trudna, gdyż zarówno w celtyckim, jak i w staroirańskim (awestyjskim) istnieje wyraz Danu (rzeka), a oba plemiona przedzierały się w kierunku Donu i Dunaju. Współczesna niemiecka nazwa Donau funkcjonuje od 1763 roku; wcześniejsze źródła podają nazwę Tonach albo Donaw. Istniało także oddzielne łacińskie oznaczenie dolnego Dunaju – Hister (Ister), z greckiego Ἴστρος (Ístros). Wiele miast położonych nad Dunajem przyjmowało nazwy ad Istrum (nad Istrem), np. Nicopolis ad Istrum. Hezjod podaje tę nazwę jako imię syna Okeanosa i Tetydy (Teogonia 339), odnosi się je również do celtyckich słów ys (szybki, rwący) oraz ura (woda, rzeka). Według innej interpretacji ys oznacza jednocześnie wysoko i nisko, wyrażając w ten sposób pojęcie pionu. Na terenach wcześniejszego osadnictwa Celtów wywodzi się od tego słowa również inne nazwy rzek: Izera (Czechy), Isère (Francja), Isel (Austria), IJssel (Holandia), Isarco (Włochy), Izara (Niemcy). Hans Bahlow, autor pracy Deutschlands geographische Namenswelt (Świat nazw geograficznych Niemiec), wyszedł z założenia, że nazwa może pochodzić od cząstek es, as lub os (bagno). To mogłoby także wynikać z tego, iż rzeka Isère we Francji jest faktycznie bardzo grząską rzeką, tak jak i niegdyś Izara na południe od Monachium. Dalsze interpretacje wskazują także na prawdopodobny indoeuropejski rdzeń es bądź is, mogący oznaczać płynącą wodę. Dunaj w kulturze Druga co do długości europejska rzeka pozostawiła trwałe ślady w kulturze państw nadbrzeżnych i dalszych. Oprócz licznych sag i legend także pisarze zajmowali się Dunajem – począwszy od Owidiusza, który w Żalach 3,10 opiewał wrażenie, jakie zrobiła na nim zamarznięta rzeka, i kończąc na Claudio Magrisie i Péterze Esterházym, podejmującymi temat pod koniec XX wieku. Najsłynniejszy oddźwięk w kulturze Dunaj znalazł w muzyce – w walcu Nad pięknym modrym Dunajem pióra Johanna Straussa (syna) (skomponowanym i wykonywanym pierwotnie do innego tekstu). Innym dosyć popularnym walcem nawiązującym do rzeki jest utwór Fale Dunaju rumuńskiego kompozytora Iona (Iosifa) Ivanovici. Ochrona przyrody i ekologia Przez setki kilometrów Dunaj przemierza wiele krajobrazów i stref klimatycznych, zmieniając często swój charakter, czemu odpowiada różnorodna flora i fauna. Mimo wielokrotnej, czasem bardzo silnej ingerencji człowieka Dunaj na wielu odcinkach jest wyjątkowo bogaty w gatunki, co w znacznym stopniu przyczynia się do objęcia ochroną szczególnie wrażliwych obszarów. Fauna Dunaju Ogółem nad Dunajem gniazduje ponad 300 gatunków ptaków. Dunaj jest jedną z najważniejszych europejskich dróg wędrówek ptaków. Przyległe obszary stanowią często ważne miejsca do zimowania, gniazdowania i wylęgu dla takich gatunków, jak puchacz, zimorodek, bielik, bocian czarny, kania czarna i pustułka. Szczególnie wyróżniają się rezerwaty Donauauen i Kopački rit, ale przede wszystkim delta Dunaju. Łęgi naddunajskie, obszar przecięcia regionów Jeziora Nezyderskiego, Dunaju i Morawy, przede wszystkim w zimie chronią dużą liczbę gatunków ptaków, jak gęsi, rybitwy, tracz nurogęś, gągoły, siewkowe, kaczki krzyżówki, a także wiele rzadkich gatunków, jak orlik grubodzioby, rybołów czy łabędź krzykliwy. Także park krajobrazowy Kopački rit na północnym wschodzie Chorwacji, będący nienaruszonym obszarem bagiennym u ujścia Drawy do Dunaju, jest jednym z ważniejszych obszarów zimowania; gniazduje tutaj ponad 260 gatunków ptaków, a wśród nich rzadkie, jak bielik. Wiele innych gatunków wykorzystuje go do odpoczynku i zimowania. Dla świata ptaków Dunaju najważniejsza jest delta, centralny europejski punkt wędrówek i równocześnie strefa wymiany fauny europejskiej i azjatyckiej. Ponad 300 gatunków ptaków tutaj odpoczywa, zimuje lub gniazduje, wśród nich są pelikany, czaple, warzęchy, sokoły, jak też bardzo rzadka bernikla rdzawoszyja. W Dunaju żyje ponad 180 gatunków ryb. Typowe ryby dunajskie to brzana, bieługa, świnka, kleń, jelec, leszcz, karp, krąp, szczupak, sandacz, okoń, węgorz, boleń, głowacica, sterlet i sum, jak też różanka, kiełb, misgurnus i czop, przy czym jesiotry, inaczej niż przed budową stopnia wodnego w Żelaznych Wrotach, występują nie dalej niż do Wiednia. Niektóre endemiczne gatunki występują tylko w Dunaju lub jego dopływach, jak na przykład minóg dunajski. Dzięki wzmożonej ochronie krajobrazu i rekultywacji przyległych do Dunaju obszarów, szczególnie w Niemczech i Austrii, mogły znowu osiedlić się rzadkie gatunki ryb. Tak było z uznawaną od 1975 za wymarłą muławką bałkańską (Umbra krameri), spokrewnioną ze szczupakiem, która w 1982 została odnaleziona i osiedlona ponownie w ramach programu reintrodukcji gatunku. Nad rzeką zadomowione są takie gatunki ssaków jak kuna domowa, kuna leśna, łasica pospolita, borsuk europejski czy też żbik, bóbr i wydra. W delcie żyje między innymi norka europejska, wydra europejska, tchórz stepowy i suseł. Prócz tego nad Dunajem spotykamy wiele ostoi płazów i gadów, takich jak wąż Eskulapa, jaszczurka zielona, jaszczurka murowa, zaskroniec zwyczajny, gniewosz plamisty, jaszczurka zwinka, żółw grecki i błotny oraz endemity, jak traszka naddunajska (Triturus dobrogicus). Obszarem szczególnie zasobnym w gatunki jest delta. Flora Dunaju Ważnymi gatunkami drzew łęgów topolowo-wierzbowych są topola biała (Populus alba) i wierzba biała (Salix alba), w górnym biegu rzeki również olsza szara (Alnus incana). Wśród drzew łęgów jesionowo-wiązowych godnym wzmianki jest jesion wąskolistny (Fraxinus angustifolia), który występuje w dół od Wiednia, do kolejnych należą wiąz pospolity i szypułkowy oraz dąb szypułkowy. W Dunaju znajdują się też rzadkie rośliny wodne, jak aldrowanda pęcherzykowata. Parki narodowe i rezerwaty Park krajobrazowy Górnego Dunaju Pomiędzy Immendingen i Ertingen rzeka przepływa przez Park krajobrazowy Górnego Dunaju. Skały przełomu Dunaju należą do niewielu naturalnie zalesionych stanowisk roślinnych w Niemczech. Tutejsze bardzo suche podłoże i duże amplitudy temperatur pozwoliły utrzymać się wielu światłolubnym gatunkom roślin, częściowo będącym reliktami epoki lodowcowej. W ten sposób doszło do powstania w parku krajobrazowym kombinacji flory śródziemnomorskiej, alpejskiej i tundry. Z prawie 750 gatunkami roślin, w tym niektórymi zagrożonymi lub zagrożonymi wyginięciem, jest to jeden z najbogatszych w gatunki roślin regionów Badenii-Wirtembergii, ochroniony od dalszego wpływu człowieka. Rezerwat Donauleiten Rezerwat Donauleiten leży między Pasawą i Jochenstein, na lewym, północnym brzegu Dunaju. Położony jest na stromo przełamanej krawędzi, na której Las Bawarski wznosi się o ok. 100 metrów w stosunku do osadów molasy przedgórza alpejskiego. Dzięki południowej ekspozycji nagrzewają się granity i gnejsy zakola Dunaju, co powoduje powstanie klimatu zbliżonego do śródziemnomorskiego – dlatego też w tej wyspie klimatycznej mimo pogorszenia klimatu ostatniego polodowcowego okresu gorącego przeżyło wiele gatunków. Rezerwat uchodzi za najważniejsze miejsce występowania węży Eskulapa (mających do 2 m długości, o czarno-zielonej barwie). Warta uwagi jest obfitość owadów: często mogą być zauważone paź królowej, paź żeglarz i mieniak tęczowiec. Występują tu również pojedyncze białe i czarne niepylaki apollo. Na podłożu mieszaniny nieżyznych, raczej kwaśnych suchych stanowisk na stromych zboczach oraz wilgotniejszych lasów liściastych i dębowych, w próchnicy skalistych tarasów występuje różnoraka flora, np. cyklameny, chlorofitum, naparstnice purpurowe i żółte, wawrzynki i orchidee takie jak storczyk męski i buławnik. Jednakże intensywne użytkowanie przez gospodarkę leśną i rolną jest przyczyną silnego zmniejszania się terenu występowania tych gatunków. W łęgach znajdują się stanowiska storczyków, występujących w miejscach osłoniętych od wiatru przypominających kotły, których położenie jest przyczyną powstawania bardzo suchego i gorącego mikroklimatu, sprzyjającego tym ciepłolubnym roślinom. Park Narodowy Donau-Auen Jednym z największych obszarów zalewowych Europy Środkowej są łęgi naddunajskie (Donau-Auen) koło Hainburga w pobliżu Wiednia. Park narodowy rozpościera się od wyspy Lobau (znajdującej się w granicach Wiednia) do ujścia rzeki Morawy. Żyje w nim około 70 gatunków ryb, 30 ssaków i 100 ptaków. Powstanie Parku Narodowego Donau-Auen nie zostało zainicjowane przez rząd austriacki, lecz przez protesty obywatelskie przeciwko planowanej budowie elektrowni wodnej w latach 1983/1984, które uratowały łęgi przed zniszczeniem. Stało się to dzięki spektakularnej okupacji Łęgów Hainburskich przez kilka tysięcy osób i podpisaniu petycji obywatelskiej przez ponad 350 tysięcy ludzi. Te działania obywatelskie uchodzą za moment powstania austriackiej Partii Zielonych. W 1996 na terenie łęgów utworzono park narodowy. Dzisiaj parkowi narodowemu zagraża planowana droga ekspresowa przez Lobau. Ma ona w dużej części przebiegać tunelem pod parkiem narodowym, jednak z dużą liczbą budowli nadziemnych. Może to spowodować zniszczenie systemu wodnego ważnego dla łęgów naddunajskich. Park Narodowy Dunaj-Ipola na Węgrzech Park Narodowy Dunaj-Ipola (węg. Duna-Ipoly Nemzeti Park) obejmuje wzgórza Börzsöny, Pilis i Wyszegrad, lewy brzeg rzeki Ipola, wyspę Szentendre i lewy brzeg Dunaju z centrum w Zakolu Dunaju. W tym parku narodowym stwierdzono istnienie około dwóch tysięcy gatunków roślin (w tym endemicznego lnu dolomitowego) i kilku tysięcy gatunków zwierząt. Na Węgrzech położony jest także Park Narodowy Dunaj-Drawa. Park przyrodniczy Kopački rit Park przyrodniczy Kopački rit leży w Chorwacji u ujścia Drawy do Dunaju. Nienaruszone bagna, torfowiska i łęgi są ostoją wielu gatunków zwierząt i roślin, w tym 260 gatunków ptaków. W licznych odnogach żyje 40 gatunków ryb. Park przyrodniczy Kopački rit jest nominowany do listy światowego dziedzictwa UNESCO. Specjalny Rezerwat Przyrody Deliblatska peščara Specjalny Rezerwat Przyrody Deliblatska peščara znajduje się w Serbii, w okręgu południowobanackim w autonomicznej prowincji Wojwodina. Rozciąga się między Dunajem, Karpatami Południowymi i rzeką Temesz przez ponad 354 km i ma powierzchnię ponad 30 tys. hektarów. Rezerwat stanowi obszar półpustynny zapełniony przez wydmy piaskowe o unikalnej w Europie orografii, florze i faunie. Dlatego też potocznie po serbsku jest nazywany Evropska Sahara (europejska Sahara). Na początku XIX w. wydmy piaskowe zostały obsadzone akacjami i innymi drzewami. Obecnie ponad połowa piaszczystego krajobrazu jest pokryta roślinami, a niektóre części stanowią tereny sezonowych polowań. Rozmiary gór piaskowych o wysokości względnej ponad 200 m oraz stale zmieniająca się barwa kwitnących roślin stwarzają, że wydmy są często odwiedzane przez turystów. Park Narodowy Đerdap Park Narodowy Đerdap rozciąga się wzdłuż Dunaju w Serbii od miasta Golubac aż do małej gminy Tekija na długości ponad 100 km, zajmując ponad 63 680 hektarów powierzchni. Główną atrakcją parku są olbrzymie jary i przesmyki, którymi w parku płynie Dunaj. Największy przesmyk nazywa się Đerdapska klisura, jest on też największy w Europie. Trzeciorzędowa flora, rośliny i fauna tworzą wyjątkowość rezerwatu. Potwierdza ją również ponad 1100 gatunków roślin, niedźwiedzie, rysie, wilki, szakale pręgowane, czarne bociany i kilka gatunków sów, które tu można znaleźć. Obszar ten był stale zamieszkiwany przez ludzi, co pozostawiło rozliczne ślady. Lepenski Vir, Tabula Traiana i most Trajana są tylko niektórymi z ważniejszych znalezisk archeologicznych w tym parku narodowym. Do tej pory nieodkryte znaleziska znajdują się na dnie olbrzymiego zalewu przy Żelaznych Wrotach. Wiele odkopanych obiektów można zwiedzić w muzeum Lepenski Vir. Pozostałe serbskie parki narodowe wzdłuż Dunaju to: Specjalny Rezerwat Przyrody Gornje Podunavlje i Park Narodowy Fruška gora. Rezerwat Biosfery Delty Dunaju Delta Dunaju w Rumunii jest obszarem, na którym Dunaj uchodzi do Morza Czarnego i po delcie Wołgi drugą co do wielkości deltą rzeczną w Europie. Składa się z trzech głównych odnóg oraz licznych odnóg bocznych, szuwarów, pływających wysp, starorzeczy i jezior oraz lasów łęgowych, ale też suchych biotopów na wydmach. Niedaleko przed Tulczą prąd dzieli się na dwie odnogi (Kilię i Sulinę), które płyną odpowiednio do Kilii i Tulczy, za którą rzeka rozdziela się na kolejne dwie odnogi prowadzące do miejscowości o tych samych nazwach: do Suliny i Sfântu Gheorghe. Przy Tulczy przepływ rzeki wynosi 6400 m³/s. 60% wody płynie dalej Kilią, 18% Suliną, a ok. 20% odnogą Święty Jerzy (Sfântu Gheorghe). Zajmujący powierzchnię 3446 km² ekosystem jest największym w Europie obszarem podmokłym, zaliczanym do największych na świecie zwartych trzcinowisk. Żyje tu ponad 4 tys. gatunków zwierząt i ponad 1 tys. gatunków roślin. Stare, wysokie lasy galeriowe z dębami, wierzbami i topolami okalają brzegi delty Dunaju. W 1991 UNESCO uznała deltę Dunaju za część światowego dziedzictwa i odtąd jest ona rezerwatem biosfery. 5 czerwca 2000 rządy Rumunii, Bułgarii, Mołdawii i Ukrainy porozumiały się w sprawie ochrony i renaturyzacji obszarów podmokłych na odcinku około 1000 km wzdłuż biegu Dunaju. W ten sposób ten „zielony korytarz” stał się największym transgranicznym obszarem chronionym w Europie. Po przełomie tysiąclecia obszar delty stał się rozwijającym celem turystyki. Tylko między majem a czerwcem 2004 było tu prawie 54 tysiące gości, co stanowiło prawie pięćdziesięciokrotny wzrost w porównaniu z rokiem ubiegłym. Organizacja International Friends of Nature uznała deltę Dunaju za krajobraz roku na lata 2007–2009. Silne zagrożenia ekologiczne Podobnie jak inne rzeki, tak i Dunaj od początku industrializacji spotkało wiele ludzkich ingerencji. Tylko 20% obszarów zalewowych istniejących w XIX wieku ostało się do dzisiaj i tylko ok. połowa biegu rzeki może być dzisiaj określana jako bliska natury. Oprócz wzrastającego zanieczyszczenia pochodzącego z przemysłu, rolnictwa, turystyki i odprowadzania ścieków, jak też regulacji przez jazy, tamy, stopnie spiętrzające i kanały, głównie w Niemczech i Austrii powstają duże projekty niszczące przestrzeń życiową Dunaju. Międzynarodowa ochrona jest trudna do realizacji, gdyż wszystkie 10 krajów chce gospodarczo wykorzystać rzekę i uzyskać korzyści związane z położeniem geograficznym. Elektrownia „Żelazna Brama” W 1964 ówczesna Jugosławia i Rumunia rozpoczęły budowę elektrowni wodnej położonej między Karpatami Południowymi a Górami Wschodnioserbskimi, na granicy Rumunii i Serbii. Elektrownię otwarto w roku 1972. Zapora z dwiema śluzami spowodowała powstanie długiego na 150 km zalewu, w którym poziom lustra wodnego został podniesiony o 35 m. Poza pozyskaniem energii została też przebudowana droga wodna na Dunaju, co ułatwiło żeglugę na rzece dzięki wysadzeniu katarakty. Z powodu zalania jeziora, którego odnoga sięga do Belgradu, musiano między innymi przenieść części miasta Orszowa oraz pięć wsi, zaś zamieszkana od 1669 przez Turków wyspa Ada-Kaleh została zalana. Większość Turków opuściła Rumunię i przeniosła się do Turcji. Ogółem musiało zostać przesiedlone 17 tys. ludzi, a miejsca o niemałym znaczeniu kulturalnym zostały zagrabione przez wodę. Wybudowanie tamy miało konsekwencje także dla środowiska naturalnego, gdyż jesiotry nie mogą płynąć teraz na tarło w górę Dunaju. Obiekty flory i fauny, jak również artefakty geomorfologiczne, archeologiczne i kulturowo-historyczne, w celu ograniczenia strat kulturowych i ekologicznych zostały zachowane w dwóch parkach narodowych i muzeach: w Serbii w Parku Narodowym Ðerdap i w Rumunii w Parku Narodowym Portile de Fier, założonym w 2001 na powierzchni 115 655 hektarów. Gabčíkovo-Nagymaros Traktatem w Budapeszcie 16 września 1977 ówczesna Czechosłowacja i Węgry porozumiały się w sprawie budowy olbrzymiej zapory między Gabčikovem w pobliżu Bratysławy a Nagymaros na Węgrzech. Pierwsze plany takiego projektu sięgały roku 1946. Przed rozpoczęciem budowy eksperci węgierscy i częściowo austriaccy formułowali obawy przed niszczącym wpływem inwestycji na pobliskie austriackie łęgi naddunajskie, krajobraz i obszary zamieszkane wzdłuż granicy słowacko-węgierskiej. Innym problemem była kwestia zaopatrzenia Budapesztu w wodę. Od 1983 prace zostały spowolnione, zaś w 1984 w Budapeszcie powstał Duna Kör („Koło Dunajskie”) – ruch społeczny na rzecz ochrony rzeki. Ruch ten, postrzegany niekiedy jako zalążek węgierskiej opozycji, zaowocował silnym sprzeciwem ludności. 140 tysięcy osób podpisało petycję przeciwko zaporze, a w 1988 doszło do demonstracji około 40 tys. osób przed węgierskim parlamentem. W wyniku zmian w bloku wschodnim Węgry w 1989 r. pod naciskiem ludności wycofały się z projektu. Czechosłowacja, a od 1993 Słowacja, prowadziły nadal budowę elektrowni w innym miejscu, w 1997 roku ponownie pozywając Węgry przed Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości z żądaniem wywiązania się ze zobowiązań traktatu budapeszteńskiego z 1977 r. Węgry zarzuciły Słowacji, że zostały częściowo pozbawione wody rzeki granicznej przez nowo wybudowany sztuczny Kanał Gabčikovo. Trybunał orzekł, że państwa nadal wiąże traktat z 1977 i powinny one spełnić jego warunki. Odpowiednie porozumienie nie zostało do dzisiaj osiągnięte. Ciąży to nadal na stosunkach między Węgrami i Słowacją. Port Giurgiuleşti W 1995 rząd mołdawski powołał Terminal S.A., joint venture z udziałem greckim, w celu wybudowania na swoim odcinku brzegu w pobliżu Giurgiuleşti terminalu połączonego z rafinerią ropy naftowej. W 1996 Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju udzielił kredytu na ponad 19 mln dolarów, przez co uzyskał 20% udziału w inwestycji. 41% udziału należy do mołdawskiego Tirex-Petrol, a 39% do greckiego Technovax. Kamień węgielny pod budowę został położony w listopadzie 1998, jednak od tego czasu projekt posuwał się bardzo powoli. Jednocześnie rząd mołdawski próbował sprzedać swój udział. Do 2003 zainteresowanie okazywały przede wszystkim Rosja i Azerbejdżan. Ponieważ obszar inwestycji jest położony nieopodal delty Dunaju, obszarowi chronionemu zagraża ujemny wpływ wnoszonych zanieczyszczeń, zwłaszcza w wypadku awarii dostających się tam szybko i bez rozcieńczenia. Plany te doprowadziły do protestów organizacji ekologicznych, są jednak nadal konsekwentnie realizowane przez rząd mołdawski. Kanał Bystre 27 sierpnia 2004 w małym ukraińskim mieście Wyłkowe został ponownie otwarty Kanał Bystre. Ponieważ prowadzi on przez obszar chronionych wód delty Dunaju i może doprowadzić przez obniżenie lustra wody do nieodwracalnego zniszczenia rzadkich gatunków flory i fauny, powoduje protesty organizacji obrońców środowiska, rządu rumuńskiego i Europejskiej Agencji Środowiska. Rząd ukraiński odpiera zarzuty, twierdząc, że protesty są spowodowane przede wszystkim interesem gospodarczym Rumunii, która do tej pory miała pewien rodzaj monopolu na drodze wodnej do Morza Czarnego, uznaje je za „wtrącanie się w sprawy wewnętrzne” i kontynuuje prace mimo zarzucanej szkodliwości. Dunaj jako obszar gospodarczy Użytkowanie wody Woda do picia Dunaj jest najważniejszym źródłem wody do celów spożywczych dla około 10 mln ludzi. W Badenii-Wirtembergii zaopatruje w nią cały obszar między Stuttgartem, Bad Mergentheim, Aalen oraz powiatem Alb-Donau, wykorzystując na przetworzenie 30% wody Dunaju (2004: 30 mln m³). Również miasta Ulm i Pasawa większość wody Dunaju zużywają w celach spożywczych. Austria około 99% wody do celów komunalnych pozyskuje z wód podziemnych i źródeł, dlatego tylko bardzo rzadko, na przykład w okresie suszy, woda Dunaju jest pozyskiwana w tym celu. Również na Węgrzech około 91% wody do celów komunalnych stanowią wody podziemne. Także pozostałe państwa w środkowym biegu Dunaju rezygnują z wykorzystania wody Dunaju do picia ze względu na jej duże zanieczyszczenie. Dopiero miejscowości nad Dunajem w Rumunii, gdzie woda staje się znowu czysta, czerpią wodę do spożycia z rzeki (Drobeta-Turnu Severin, delta Dunaju). Energetyka Energia pięciu krajów naddunajskich w istotnej części pochodzi z elektrowni wodnych na Dunaju. Są to Niemcy, Austria, Słowacja, Serbia i Rumunia. Inne państwa porzucają plany budowy z powodu braku całkowitej kontroli terytorium wzdłuż Dunaju, potrzebnej do wykonania samodzielnej inwestycji (Chorwacja, Bułgaria, Mołdawia i Ukraina mają dostęp tylko do jednego brzegu rzeki). Gdzie indziej budowa zapory jest niemożliwa ze względów politycznych, jak na Węgrzech, albo bieg Dunaju jest zbyt łagodny do tego celu, jak na Ukrainie. W Niemczech pierwsze elektrownie wodne zostały zbudowane pod koniec XIX wieku; powstawały nie tylko na obszarze górnego biegu Dunaju, ale też m.in. koło Ulm. Jednak Dunaj jako dostawca energii nigdy nie uzyskał takiego znaczenia, jak w niższym biegu, gdyż w porównaniu z tymi rejonami jest słaby i ubogi w energię. W Austrii sytuacja jest zupełnie inna, gdyż budowę pierwszej elektrowni wodnej Ybbs-Persenbeug zaczęto stosunkowo późno, bo w 1953. Dzisiejsza Austria ma w Europie po Islandii i Norwegii największy udział w wykorzystywaniu energii wodnej. Przoduje również w obszarze Dunaju, pozyskując ogółem około 20% zapotrzebowania energii w elektrowniach wodnych zrzeszonych w spółce Österreichische Donaukraftwerke. Rozwój ten ma jednak też swoje wady: monokultura oparta na energii wodnej, skoncentrowana w Austrii przede wszystkim nad Dunajem (niemal cały bieg Dunaju na terenie Austrii obudowany jest elektrowniami), zmienia bieg i prędkość przepływu rzeki i wpływa tym samym na regularne podmoczenia wartościowych ekologicznie nadbrzeżnych lasów. Stopnie wodne stanowią też bariery dla ryb i innych zwierząt, które nie mogą się już poruszać swobodnie w rzece. Na Słowacji energia wodna z 16% udziału stanowi drugie źródło energii po węglu brunatnym. Największa część (11% sumarycznej produkcji energii elektrycznej) pochodzi z Elektrowni Gabčíkovo, planowanej pierwotnie jako część podwójnego stopnia wodnego Gabčíkovo-Nagymaros we współpracy z Węgrami. Z planów jednak wycofali się Węgrzy i zostały one zakończone samodzielnie przez stronę słowacką. Do dziś największa elektrownia wodna w Europie przy Żelaznej Bramie została uruchomiona po 8 latach budowy w roku 1972 wspólnie przez Jugosławię (dziś Serbię) i Rumunię. Do dzisiaj energia wodna stanowi jedno z najistotniejszych źródeł energii obu państw – 37,1% w Serbii i 27,6% w Rumunii. Żegluga Od Ulm Dunaj jest żeglowny dla pojazdów wielkości klasycznej Ulmer Schachtel (do 2 t ładunku). W tym celu na rzece między Ulm a Kelheim na wszystkich progach wodnych występują śluzy wielkości 4 × 22 m. Ten odcinek Dunaju jest drogą wodną landu (Landeswasserstraße), możliwą do pokonania zmotoryzowanymi pojazdami jedynie ze specjalnym pozwoleniem. Publiczną drogą ruchu (Bundeswasserstraße w Niemczech), dostępną również dla większych statków, Dunaj jest dopiero od miasta Kelheim (prawie 500 km od źródła) przez całe 2415 km aż do ujścia. Kanał Ren–Men–Dunaj, uchodzący do Dunaju przy Kelheim, uzupełnia ciągłą drogę wodną od Morza Północnego przez Ren i Men aż do Morza Czarnego. Z punktu widzenia żeglugi dunajskiej rzeka jest podzielona na trzy odcinki: Górny Dunaj z Kelheim do miejscowości Komárom/Komárno na granicy słowacko-węgierskiej, Środkowy Dunaj z Komarom/Komarna do Drobeta-Turnu Severin w Rumunii, w pobliżu Żelaznej Bramy, Dolny Dunaj z Drobeta-Turnu Severin do ujścia. Historyczna żegluga na Górnym Dunaju Dunaj stanowi jeden z najstarszych i najbardziej znaczących europejskich szlaków handlowych. Już we wczesnych czasach historycznych rzeka służyła jako droga transportu towarów takich jak np. futra, które były przewożone za pomocą prostych tratw. Żegluga dunajska istnieje od czasów imperium rzymskiego, choć aż do nowożytności łodzie często bywały jednorazowego użytku – po długiej i wtedy jeszcze niebezpiecznej drodze osiągały port docelowy i były tam demontowane i sprzedawane jako drewno do stosowania w budownictwie. Jeśli powolna droga powrotna mogła być nie dość dochodowa, unikano jej. Z tego powodu charakterystyczne dla żeglugi dunajskiej były proste konstrukcje statków, które poruszały się w biegu górnym od Ulm (oraz na Innie od Hall w Tyrolu) i redukowały zużycie drewna w porównaniu z budową tratw. Większe pojazdy o długości do ok. 30 m i ładowności 2 ton, tzw. Kelheimer lub Ulmer Ordinarischiffe, niekiedy były ciągnięte w górę rzeki z co kosztowniejszym ładunkiem jak wino, sól itp. Zazwyczaj jednak ciągnięto pod prąd jedynie niewielkie łodzie razem z dobytkiem ich właścicieli. Przez tysiąclecia łodzie mogły poruszać się pod prąd Dunaju jedynie przy pomocy burłaków, przemieszczających się wzdłuż rzeki drogami nazywanymi po niemiecku Treppelpfade. Przy tym łodzie były przez długi czas ciągnięte przez ludzi, a od XV wieku coraz częściej przez zwierzęta pociągowe. Te późniejsze ekspedycje były ściśle zorganizowane i obejmowały do 60 koni i równie liczną drużynę, a jako statki jeden lub kilka Kelheimerów oraz kilka mniejszych łodzi pełniących funkcje transportowe dla takielunku, koni i zapasów żywności. Z powodu rozgałęzionego systemu rzecznego Dunaju oraz napotykanych płycizn droga była bardzo powolna. Często jednego dnia udawało się podejść jedynie kilka kilometrów, niezbędne było też przedostawanie się z końmi z brzegu na brzeg, a pogoda i prąd wody przeszkadzały w drodze. Żegluga parowa na Dunaju Spadek znaczenia historycznej żeglugi na Dunaju rozpoczął się wraz z pojawieniem się żeglugi parowej, później lokomotyw. Ostatni raz łodzie były ciągnięte pod prąd rzeki na przełomie XIX i XX wieku. Pierwszy parowiec wypłynął na wody Dunaju w 1812 r. w Wiedniu. Niewiele później, bo w roku 1829, powołano pierwszą Donaudampfschifffahrtsgesellschaft (Towarzystwo Żeglugi Parowej Dunaju). W ten sposób statki stały się szybsze – np. pierwszy parowiec „Franz I” („Franciszek I”) w 1830 r. potrzebował na drogę z Wiednia do Budapesztu 14 godzin 15 minut. Droga powrotna zajmowała mu 48 godzin 20 minut. We wrześniu 1837 r. pierwszy statek („Maria Anna”) popłynął z Wiednia do Linzu. Jeden z ostatnich egzemplarzy tego typu statków można obejrzeć w muzeum w Ratyzbonie. Druga połowa XIX wieku stanowiła też okres rozkwitu żeglugi łańcuchowej – statki poruszały się za pomocą łańcucha ułożonego na dnie rzeki. Takie łańcuchy znajdowały się najpierw na odcinku Wiedeń-Bratysława, od 1891 r. także w okolicach Ybbs an der Donau i Ratyzbony. W rejonie Żelaznej Bramy (Đerdap) w XX wieku aż do budowy tamy statki były holowane lokomotywami. Żegluga współcześnie Obecnie po Dunaju pływa około 100 statków-hoteli, odbywających wielodniowe rejsy, zwłaszcza pomiędzy Pasawą, Budapesztem i Morzem Czarnym. Oprócz tego istnieje wiele statków umożliwiających wycieczki jednodniowe – zwłaszcza w Pasawie, a w Austrii w rejonie Wachau. Po Dunaju pływają też rozliczne małe, prywatne łodzie motorowe oraz statki towarowe. Prawne zagadnienia międzynarodowej żeglugi dunajskiej Pierwotnie Dunaj był szlakiem handlowym otwartym dla każdego, mimo to każde państwo przybrzeżne pobierało opłaty celne. Traktat paryski z 1856 r. po raz pierwszy skodyfikował prawo wolnego handlu na Dunaju, powstała też specjalna Europejska Komisja Dunaju. W oparciu o postanowienia kongresu wiedeńskiego (1815) po 120 latach, 18 sierpnia 1948, na konferencji belgradzkiej prawo to zostało ponownie zapisane w konwencji o uregulowaniu żeglugi na Dunaju. Ruch po Dunaju jest dozwolony dla statków wszystkich krajów poza statkami wojennymi obcych państw. Stosowanie się do reguł i utrzymywanie przepływności rzeki od 1948 r. jest kontrolowane przez Komisję Dunajską (Donaukommission). Spław drewna W XVIII i XIX wieku Dunaj wykorzystywano do transportu drewna z czeskich lasów. Spław rozpoczynał się u podnóży Szumawy. Drewno poprzez kanał pod Schwarzenbergiem docierało do dopływu Dunaju Große Mühl. Tam wyławiano je z rzeki i przeładowywano na statki płynące do Wiednia, gdzie sprzedawano je na opał. Rybactwo Znaczenie rybactwa, z którego w średniowieczu utrzymywało się wiele miejscowości, zmniejszyło się znacznie w ciągu XIX i XX wieku. W Niemczech aktywny jest jeszcze tylko jeden zakład rybacki pomiędzy miejscowościami Straubing i Vilshofen. W Austrii na małą skalę łowi się jeszcze ryby w okolicach Linzu i Wiednia. Większe znaczenie rybactwo ma wciąż w delcie Dunaju. Obecnie w Dunaju na całej jego długości wyławia się 4,4 tys. ton ryb rocznie. W Dunaju można spotkać wiele gatunków, m.in. szczupaka, karpia, lina, okonia, sandacza, brzanę, suma, bieługę. Uprawa winorośli Winorośl uprawia się w trzech (z tego w Niemczech tylko w jednym małym regionie) państwach naddunajskich. Z win słynie austriacka dolina Wachau, gdzie uprawia się takie odmiany jak grüner veltliner, riesling czy chardonnay. Na Węgrzech winorośl występuje wzdłuż całej doliny Dunaju pomiędzy Wyszegradem a południowymi krańcami państwa. Stolicą madziarskiego wina był Vác. W czasach socjalizmu cenione węgierskie wina straciły znacznie na jakości, od lat 90. XX wieku przeżywają jednak renesans popularności. Trzeci region uprawy winorośli znajduje się w niemieckiej gminie Bach an der Donau pomiędzy Ratyzboną a Straubingiem i stanowi w niemieckiej części doliny Dunaju fenomen gospodarczy wynikający z lokalnej, sięgającej czasów rzymskich, tradycji uprawy wina Baierwein. Wino wytwarza się pod nazwą Regensburger Landwein. Turystyka Oprócz wielu znanych i słynnych naddunajskich obiektów w dolinie rzeki znajdują się liczne parki narodowe i krajobrazowe jak np. Park Natury Górnego Dunaju w Niemczech, Wachau oraz Park Narodowy Donau-Auen w Austrii, Żelazna Brama między Serbią a Rumunią oraz rumuńsko-ukraińska delta rzeki. Na nieżeglownych, zamkniętych dla regularnego ruchu odcinkach rzeki odbywają się spływy kajakowe i wioślarskie. Wzdłuż Dunaju prowadzi jeden z najpopularniejszych szlaków rowerowych – Donauradweg, cieszący się w Austrii i w Niemczech dużą frekwencją. Na Dunaju organizowane są także cykliczne rejsy turystyczne. Poza najbardziej zatłoczonym odcinkiem Wiedeń – Budapeszt, pojedyncze statki pływają na trasie z Pasawy aż do delty Dunaju. W szczycie sezonu na rzece znajduje się ponad 70 statków odbywających regularne rejsy pasażerskie. Strategia Unii Europejskiej dla regionu Dunaju Unia Europejska jest zainteresowana rozwojem regionu Dunaju, gdyż rzeka w większości przepływa przez jej terytorium. W 2011 r. podczas węgierskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej ogłoszono tzw. Strategię Dunajską. Zadania wyznaczane przez strategię koncentrują się wokół: komunikacji i łączności w regionie Dunaju (zwiększenie mobilności, promocja kultury i turystyki); ochrony środowiska (przywrócenie wysokiej jakości wód w rzece, zarządzanie ryzykiem środowiskowym, ochrona bioróżnorodności); rozwoju regionu (realizacja projektów w obszarze: badania, rozwój, technologie informatyczne, zwiększenie konkurencyjności przedsiębiorstw, inwestycje w kapitał ludzki); wzmocnienia regionu (zwiększanie efektywności instytucjonalnej oraz współpracy państw w walce ze zorganizowaną przestępczością). Filmografia Donau kulinarisch. Von Deutschland zum Schwarzen Meer. Serial dokumentalny w 13 odcinkach, 2006, produkcja: SWR, strona internetowa Zobacz też Donauradweg (Dunajska Droga Rowerowa) Nad pięknym modrym Dunajem ulica Wąski Dunaj w Warszawie ulica Szeroki Dunaj w Warszawie księstwa Naddunajskie Liberland – nieuznawane państwo pomiędzy historycznymi korytami Dunaju rzeki Europy Uwagi Przypisy Bibliografia Deutsche Geschichte im Osten Europas. Land an der Donau pod red. Güntera Schödla. Wyd. Siedler, Berlin 1995, . Linki zewnętrzne Dunaj, rivernet.org Informacje nt. Dunaju ze stron WWF – przestrzeń życiowa, fauna, flora wzdłuż Dunaju – World Wildlife Fund Dun. AV – Projekt Panorama Dunaju Projekt internetowy Górny Dunaj ICPDR – International Commission for the Protection of the Danube River Rzeki w Bawarii Rzeki w Austrii Rzeki na Słowacji Rzeki na Węgrzech Rzeki w Chorwacji Rzeki w Serbii Rzeki w Bułgarii Rzeki w Rumunii Rzeki w Mołdawii Rzeki na Ukrainie Rzeki graniczne Rzeki w Badenii-Wirtembergii Byłe Dobre Artykuły

5700

https://pl.wikipedia.org/wiki/Seks

Seks

Seks (łac. sexus, płeć) – ogół zachowań wynikających z popędu płciowego i mających na celu zaspokojenie indywidualnych potrzeb seksualnych człowieka; potocznie: stosunek płciowy, w tym także seks oralny lub analny. Zachowania seksualne mogą zachodzić przy kontakcie dwóch osób płci przeciwnej (o orientacji heteroseksualnej lub biseksualnej) lub tej samej płci (o orientacji homoseksualnej lub biseksualnej), a także przy kontakcie grupy ludzi (zob. seks grupowy), o tej samej lub różnej płci (zob. poliamoria). Zachowania seksualne Statystyki wskazują, że tylko pięć procent ludzi kocha się codziennie, a co czwarta osoba – raz w tygodniu. Oprócz stosunków płciowych, ludzi cechuje też wiele innych zachowań seksualnych. Zaliczają się do nich: uwodzenie – zachowanie mające na celu wzbudzenie zainteresowania drugiej osoby bez użycia przemocy gra wstępna – zachowania intymne pomiędzy dwiema lub więcej osobami mające na celu osiągnięcie podniecenia seks bez penetracji – kontakty seksualne bez wprowadzania prącia do pochwy, ust lub odbytu masturbacja – pobudzanie własnych narządów płciowych w celu osiągnięcia orgazmu autoerotyzm – różne zachowania przeprowadzane w pojedynkę przynoszące zaspokojenie seksualne Kwestie terminologiczno-pojęciowe Pojęcie seksu jest wieloznaczne, a jego znaczenie zmieniało się na przestrzeni wieków. Samo słowo wywodzi się z łacińskiego rzeczownika sexus, oznaczającego płeć biologiczną. W późnej łacinie pojawił się przymiotnik sexualis (w sensie dosłownym: „należący do płci”). Z łaciny słowo przeniknęło do angielskiego, gdzie pojawiło się po raz pierwszy w 1382 roku w tłumaczeniu Biblii Johna Wycliffe’a na oznaczenie płci. Rozszerzenie tego podstawowego znaczenia przypisuje się pisarzowi Johnowi Donne’owi, który w utworze „Songs and Sonnets” z 1631 roku użył słowa sexe dla określenia pożądania seksualnego i miłości fizycznej. W języku polskim najpierw pojawił się przymiotnik seksualny; użyto go w 1914 roku w tłumaczeniu tytułu książki Augusta Forela „Zagadnienia seksualne”. Słowo seks pojawiło się dopiero po II wojnie światowej. Obecnie najczęściej przyjmowane jest znaczenie, jakie nadano temu słowu w USA jako skrótowi od seksualności (sexuality). Pojęciem tym obejmuje się w różny sposób życie seksualne człowieka, prezentowanie tematyki seksualnej oraz seksualną atrakcyjność, przy czym często używa się tego określenia w kontekście czynności seksualnych i funkcjonowania narządów płciowych. W języku potocznym słowo to w dużym stopniu wyparło częściej dawniej używane w Europie słowo erotyka. Słownik Języka Polskiego PWN podaje dwa znaczenia pojęcia seks. Według tego Słownika jest to „ogół spraw i czynności związanych z zaspokajaniem popędu płciowego”, albo też słowo to służy do określenia czyjejś atrakcyjności seksualnej. Encyklopedia PWN definiuje za to seks jako „ogół spraw związanych z życiem płciowym człowieka”,, a także jako „zespół cech wzbudzających pociąg płciowy” oraz „w węższym pot. znaczeniu określenie stosunku płciowego” Słowo to występuje niekiedy w innych jeszcze znaczeniach, np. Pascal Quignard używa tego słowa na określenie zewnętrznych narządów płciowych – pochwy lub penisa. Badania zachowań seksualnych Badaniem zjawisk związanych z seksualnością człowieka zajmuje się seksuologia, a leczeniem zaburzeń w tej sferze – seksuologia kliniczna. Specjaliści z tego zakresu to seksuolog, androlog i ginekolog oraz psycholog. Naukowe badania zachowań seksualnych mają swój początek w XX wieku. Raport Kinseya Raport, Alfred Kinsey i współpracownicy (Pomeroy, Martin, Gebhart): Sexual behavior in the human male; 1948, Sexual behavior in the human female; 1953 Badaczem, który położył podwaliny pod nowoczesny, naukowy opis zachowań seksualnych był Alfred Kinsey. Kinsey i jego współpracownicy przeprowadzili ponad 10 000 wywiadów z dorosłymi mężczyznami i kobietami, pytając o ich praktyki seksualne (5300 mężczyzn i 5940 kobiet). Zgromadzili oni dane na temat stosunków seksualnych przedmałżeńskich i w małżeństwie, homoseksualizmu, masturbacji i innych form aktywności seksualnej oraz wzorców zachowań seksualnych w zależności od płci, wykształcenia, wyznania i innych czynników socjologicznych. Raport Kinseya zawierał ponad 500 pytań, a z badań wynikało, że 86% dorosłych ludzi żyje w sprzeczności z kodeksem obyczajowym. Badania Kinseya zapoczątkowały przełom kulturowy. W roku 1951 wiedzę z badań Kinseya rozszerzyli antropolog Clellan Ford i psycholog Frank Beach, porównując zachowania seksualne ludzi ze 190 kultur. Po latach okazało się jednak, że badania, które stały się podstawą raportu Kinseya, były nierzetelne, a dobór próby był szeroko krytykowany w publikacjach naukowych. Niektóre dane z raportu Kinseya Seks oralny uprawiało 60% badanych osób. Do co najmniej jednego stosunku analnego w małżeństwie przyznaje się 11% mężczyzn. Stosunki przedmałżeńskie 67–98% mężczyzn zależnie od klasy społecznej i 50% kobiet. Doświadczenia homoseksualne 37% mężczyzn i 13% kobiet. 15% mężczyzn w USA między 16 a 55 rokiem życia ma za sobą doświadczenia homoseksualne stałe bądź okresowe, z czego 18% tyle samo doświadczeń homo- i heteroseksualnych, a 4% to osoby o wyłącznie homoseksualnych przeżyciach. Do seksu pozamałżeńskiego przyznało się 50% mężczyzn i 26% kobiet. Do korzystania z usług prostytutek przyznało się 69% mężczyzn. Masturbacja jest zjawiskiem powszechnym. Uprawia ją 92% mężczyzn i 62% kobiet. Średnia długość prącia we wzwodzie wynosi 15,5 cm, ze średnim odchyleniem 1,96 cm (pomiary wykonywane przez osoby badane). Badania dokonywane przez personel ukazują niższe wyniki – średnia wynosi około 13 centymetrów. Badania Mastersa i Johnson Masters & Johnson: Human sexual response; 1966, Human sexual inadequacy; 1970 Virginia Johnson i William Masters pierwsi zbadali zachowania seksualne w laboratorium, objęli nimi 312 mężczyzn i 382 kobiety. Wyniki zostały oparte na 10 000 cykli reakcji seksualnych, badanych elektrodami i przyrządami medycznymi instalowanymi w narządach. Choć badacze starali się dobierać do badań osoby, których zachowanie można traktować jako „przeciętne i zwyczajne”, należy wziąć pod uwagę, że byli to ochotnicy, a zatem osoby być może łatwiej znoszące ekspozycję społeczną. Niektóre dane z badań Mastersa i Johnson Wiele informacji dotyczących fizjologicznych reakcji człowieka w sferze seksualności pochodzi z opisywanych badań. Nieprawdą okazał się mit o różnicy między orgazmem łechtaczkowym a pochwowym, udowodniono poliorgastyczność kobiet (możliwość przeżycia kilku orgazmów w trakcie jednego zbliżenia) oraz identyczność reakcji fizjologicznych w trakcie masturbacji i stosunku seksualnego. Badania wykazały także, że około 50% małżeństw cierpi z powodu zaburzeń seksualnych, a około 45% rozwodów w USA jest spowodowanych niedopasowaniem seksualnym. Inne badania Christensena i Carpentera 1962 – H. Christensen i T. Carpenter opublikowali badania transkulturowe, wychodząc z założenia, że rozbieżność między postawami a zachowaniem seksualnym jest ważnym czynnikiem przystosowania lub nieprzystosowania emocjonalnego i seksualnego. Stwierdzono, że rozbieżności między postawami a zachowaniem seksualnym skłaniają się na niekorzyść postaw (zachowanie swobodniejsze od postawy). Schofielda 1965 – Mike Schofield przeprowadził w Wielkiej Brytanii badania reprezentatywne postaw i zachowań seksualnych młodzieży. Wynikało z nich, że nieznaczny odsetek młodzieży akceptował stosunki przedmałżeńskie i uprawiał je. Badania panelowe dowiodły, że młodzi Anglicy zachowywali się niezgodnie z własnymi postawami i masowo przeszli inicjację seksualną przed małżeństwem. Herthofta 1968 Schnabla 1972 Siguscha i Schmidta 1973 – Volkmar Sigusch i Günter Schmidt badali w RFN rozwój socjoseksualny, postawy i zachowania seksualne młodzieży licealnej. Raport ten poddaje rewizji te poglądy, dotyczące postaw seksualnych młodzieży, które nie znajdowały dotychczas oparcia w wynikach badań empirycznych. (...)większość młodzieży nastawia się na założenie małżeństwa i rodziny oraz opowiada za miłością i wiernością seksualną (...) kładzie nacisk na związki uczuciowe, na podłożu których podejmuje stosunki seksualne (...). Synteza Iry Reissa – Ira Reiss doszedł do wniosku, że etyka seksualna w wyraźny sposób ewoluuje we wszystkich środowiskach i nowa moralność seksualna jest dziełem młodych. Stwierdza się zmniejszenie poczucia winy oraz konfliktów moralnych związanych z inicjacją, co jest skutkiem wzrostu oświaty medycznej. Nie stwierdza się wśród młodzieży dewaluacji takich pojęć jak miłość, wierność, obyczajowość młodzieżowa zastąpiła dawną monogamię kilku przejściowymi monogamiami przed ślubem, zgodnie z przekonaniami większości młodzieży rygory monogamii, wierności, lojalności obowiązują dopóty, dopóki partnerzy czują się ze sobą dobrze. Mitologia seksualna Seksualność człowieka i związane z nią praktyki bardzo wcześnie w historii cywilizacji i kultur stały się elementem mitu, wierzeń i legend. Wiele kultur podniosło go do rangi zachowań boskich, uświęconych bądź rytualnych, a poszczególne bóstwa miały władać tą sferą ludzkich zachowań. Postacie boskie lub półboskie, jak: Eros czy Pan są tego wyraźnymi przykładami. Wśród ludów prymitywnych często spotykało się obiekty kultu, które miały kształt narządów seksualnych człowieka (patrz: fallicyzm). W każdej epoce powstawało też i powstaje dalej szereg mitów i legend z tym związanych. Od czasów masowego niewolnictwa z Afryki do Ameryk i Europy narodził się mit potencji seksualnej osób czarnoskórych. Pisze o tym m.in. Lew Starowicz w opracowanym przez niego słowniku. Wedle tego mitu „czarnego kochanka” porównanie zalet białych i czarnych kochanków ma długą tradycję i przechodziło kilka okresów. Pierwszy – od czasu handlu niewolnikami do rewolucji seksualnej lat 60. XX w. – opierał się na uprzedzeniach i stereotypach rasowych. Czarnoskórym przypisywano większe rozmiary członka, bujniejsze życie seksualne, wcześniejszy wiek inicjacji seksualnej, skłonność do orgii, niezwykłą potencję, większe uleganie zmysłowości, a mniejsze normom i zasadom. Szczegółowe przykazy zachowań i praktyk seksualnych znaleźć można w większości pism wielkich religii świata, jak: judaizm, chrześcijaństwo, islam, hinduizm. Ujęcie biologiczne Z biologicznego punktu widzenia podstawowym celem zachowań seksualnych jest prokreacja, prowadząca do powstania nowego osobnika potomnego. Wiele gatunków zwierząt, w tym także ludzie, wykazuje zachowania płciowe również poza okresami płodności, dla przyjemności lub podtrzymania bliskich związków ze stałym partnerem. Zachowania społeczne Popęd seksualny człowieka jest motorem wielu zachowań społecznych, między innymi twórczości artystycznej. Wiele utworów artystycznych jest bardzo silnie nasyconych podtekstami lub jawnymi nawiązaniami erotycznymi (zob. erotyka). W skrajnej postaci niektóre rodzaje sztuki erotycznej zatracają całkowicie swoją wartość artystyczną i służą wyłącznie wywoływaniu silnego podniecania korzystających z nich osób. Tego typu działalność określa się jako pornografia. Granica między pornografią i erotyką jest jednak bardzo płynna i trudna do ustalenia. Zaburzenia na tle seksualnym Zachowania seksualne odbiegające od normy seksuologicznej należą do kategorii zaburzeń preferencji seksualnych. Trudności seksualne to tzw. dysfunkcje seksualne. Istnieje także osobna kategoria zaburzeń identyfikacji płciowej. Specjalistami, zajmującymi się zaburzeniami i chorobami związanymi z funkcjonowaniem seksualnym, zajmują się lekarze: ginekolodzy, androlodzy i urolodzy oraz seksuolodzy i psychoseksuologowie. Zobacz też Obcowanie płciowe Kopulacja Przypisy

1885014

https://pl.wikipedia.org/wiki/Cezary%20Kulesza

Cezary Kulesza

Cezary Andrzej Kulesza (ur. 22 czerwca 1962 w Wysokiem Mazowieckiem) – polski piłkarz, przedsiębiorca, agent muzyczny i działacz sportowy. W latach 2010–2021 prezes zarządu Jagiellonii Białystok, w latach 2016–2021 wiceprezes Polskiego Związku Piłki Nożnej ds. piłkarstwa profesjonalnego, od 2021 prezes Polskiego Związku Piłki Nożnej. Członek rady nadzorczej Ekstraklasy S.A. Kariera piłkarska Grał na pozycji ofensywnego pomocnika i napastnika. Jest wychowankiem Gwardii Białystok, do której seniorskiego składu został włączony na początku sezonu 1981/82. W 1982 został zawodnikiem Olimpii Zambrów, w której barwach rozegrał 13 meczów w III lidze w sezonie 1982/83. W 1988 przeszedł z Mławianki Mława do Jagiellonii Białystok, w której rozegrał 14 meczów w najwyższej klasie rozgrywkowej oraz wystąpił w przegranym finale Pucharu Polski 1988/89. W 1991 występował w barwach RFC Aubel (III liga belgijska). Następnie wrócił do kraju i rozegrał kilkanaście meczów w rezerwach Jagiellonii. Grał także w MZKS Wasilków i Supraślance Supraśl, w której zakończył swoją karierę piłkarską. Kariera biznesowa Po zakończeniu uprawiania sportu zajął się działalnością biznesową. W 1994 założył wytwórnię fonograficzną Green Star, która zrzesza największe gwiazdy polskiej muzyki tanecznej (dance, disco polo). Wytwórnia jest jednym z liderów rynku (m.in. złoty przycisk Play YouTube i osiem diamentowych płyt). Kulesza zaangażowany jest również w branżę nieruchomości oraz hotelarstwo. Kariera działacza sportowego Jagiellonia Białystok Od 2008 pełnił w Jagiellonii Białystok funkcję doradcy ds. sportowych i prokurenta, następnie został członkiem zarządu. 20 stycznia 2010 został powołany na stanowisko prezesa zarządu, w miejsce odchodzącego Ireneusza Trąbińskiego. W czasie jego prezesury Jagiellonia odniosła największe sukcesy w swojej historii (dwa wicemistrzostwa Polski i brązowy medal MP, Puchar Polski i gra w przegranym finale Pucharu Polski, Superpuchar Polski, pięć uczestnictw w rozgrywkach UEFA). Klub wypromował w tym czasie także wielu reprezentantów Polski (m.in. Jacka Góralskiego, Przemysława Frankowskiego, Bartłomieja Drągowskiego, Grzegorza Sandomierskiego, Jakuba Słowika, Tarasa Romanczuka czy Karola Świderskiego). Zrezygnował z funkcji prezesa zarządu Jagiellonii na początku czerwca 2021 w związku z podjęciem decyzji o kandydowaniu na stanowisko prezesa PZPN. Polski Związek Piłki Nożnej W październiku 2012 Kulesza został wybrany członkiem zarządu polskiej federacji piłkarskiej. W latach 2016–2021 był wiceprezesem PZPN ds. piłkarstwa profesjonalnego. 18 sierpnia 2021 został wybrany prezesem PZPN, pokonując w głosowaniu Marka Koźmińskiego. Pozostała działalność – zasiada również w radzie nadzorczej Ekstraklasy SA. Życie prywatne Jego rodzice, Józef i Helena pracowali jako nauczyciele, odpowiednio matematyki i geografii. Żonaty, ma dwoje dzieci. Przypisy Linki zewnętrzne Cezary Kulesza na jagiellonia.neostrada.pl Cezary Kulesza. Milioner z Podlasia na newsweek.pl Ludzie urodzeni w Wysokiem Mazowieckiem Polscy piłkarze Piłkarze Hetmana Białystok Piłkarze Olimpii Zambrów Piłkarze MKS Mława Piłkarze Jagiellonii Białystok Piłkarze KP Wasilków Piłkarze Supraślanki Polscy przedsiębiorcy Prezesi Jagiellonii Białystok Prezesi Polskiego Związku Piłki Nożnej Urodzeni w 1962

10493

https://pl.wikipedia.org/wiki/Westerplatte

Westerplatte

Westerplatte – uformowany w latach 1845–1847 półwysep (wcześniej wyspa) w Gdańsku, przy ujściu Martwej Wisły do Zatoki Gdańskiej. W latach 1926–1939 eksklawa Rzeczypospolitej Polskiej wewnątrz terytorium Wolnego Miasta Gdańska, symbol wybuchu II wojny światowej. W okresie międzywojennym na terenie Westerplatte funkcjonowała Wojskowa Składnica Tranzytowa, której obrona we wrześniu 1939 stała się symbolicznym początkiem II wojny światowej oraz polskiego oporu przeciw agresji III Rzeszy. Miejsca związane z polem bitwy o Westerplatte zostały wpisane 1 września 2003 na listę Pomników historii. Położenie Westerplatte położone jest w północno-wschodniej części Gdańska, na Wyspie Portowej. Jest to niezamieszkany, zalesiony półwysep pomiędzy Zatoką Gdańską i zakolem Martwej Wisły, tzw. Zakrętem Pięciu Gwizdków. Szerokość półwyspu waha się od ok. 200 do ok. 500 metrów, długość wynosi ok. 2 kilometrów. Według podziału administracyjnego Westerplatte należy do dzielnicy Przeróbka. Zostało przyłączone do Gdańska w 1814 roku. Graniczy od południa z Wisłoujściem i Portem Północnym, a przez Martwą Wisłę z dzielnicą mieszkaniowo-przemysłową Nowy Port. Nazwa Nazwa Westerplatte (dawniej West Platte) pochodzi z języka niemieckiego. West to „zachodnia”, a platte – „płyta” (w znaczeniu: „wyspa”). Westerplatte oznacza więc „zachodnią wyspę”. Zgodnie z nazwą Westerplatte w XIX wieku było jeszcze wyspą, a określenie „zachodnia” służyło do odróżnienia wyspy od istniejącej wtedy również Ost Platte („wyspy wschodniej”), która z czasem połączyła się z lądem. Nazwę zachowano, gdyż stała się symbolem walki o wolność. Historia Do 1939 W maju 1734 wylądował tu 2,5-tysięczny francuski korpus interwencyjny hrabiego Ludwika de Plélo (który sam tam zginął), próbujący przełamać oblężenie Gdańska przez Rosjan w czasie wojny o sukcesję polską. W 1835 powstał pierwszy zakład kąpielowy z restauracją. Powstanie półwyspu przyczyniło się do szybkiego rozwoju kurortu. Było to najkrócej działające gdańskie kąpielisko. Przestało funkcjonować przed II wojną światową. W 1880 Towarzystwo Żeglugowe „Weichsel” zakupiło część półwyspu, na którym urządziło przystań dla statków z Gdańska i zbudowało dom zdrojowy wraz z molo. Z rąk niemieckich teren półwyspu Westerplatte udało się wykupić jesienią 1919. Zakup finansował ksiądz Stanisław Adamski zarządzający Związkiem Spółek Zarobkowych i Gospodarczych. Inicjatorem wykupu był Mieczysław Jałowiecki, pierwszy przedstawiciel rządu Rzeczypospolitej w Wolnym Mieście Gdańsku. Ponieważ Niemcy nie chcieli sprzedawać nieruchomości w Gdańsku Polakom, zakupy dokonywane były przez Polaków-Kaszubów o niemiecko brzmiących nazwiskach. 14 marca 1924 Rada Ligi Narodów przyznała Polsce teren na półwyspie Westerplatte, u ujścia kanału portowego do morza, naprzeciw przedmieścia Nowy Port. 31 października 1925 obszar na terenie Wolnego Miasta Gdańska na półwyspie Westerplatte został przekazany w bezterminowe i bezpłatne użytkowanie Polsce. 7 grudnia 1925 Liga Narodów przyznała Polsce prawo do utrzymania straży wojskowej na Westerplatte. Już 18 stycznia 1926 o godz. 14.00 przybył na trałowcu ORP Mewa pierwszy oddział i rozpoczął pełnienie służby wartowniczej. W latach 1926–1939 na terenie półwyspu funkcjonowała Wojskowa Składnica Tranzytowa. II wojna światowa 25 sierpnia 1939 przybył do Gdańska z rzekomo kurtuazyjną wizytą (pod pretekstem awarii zapowiedzianego wcześniej innego, mniejszego okrętu „Königsberg”) niemiecki pancernik szkolny „Schleswig-Holstein” (mimo przestarzałej konstrukcji był to bardzo silnie uzbrojony okręt przygotowany do ataku na Westerplatte, pod pokładem przewożący kompanię szturmową Kriegsmarine). W dniach 1–7 września 1939 miała miejsce obrona półwyspu pod dowództwem mjr. Henryka Sucharskiego. W trakcie tych walk garnizon walczył samotnie i w okrążeniu wobec przeważających sił wroga. Po kapitulacji 10 października 1939 hitlerowcy przewieźli na Westerplatte polskich więźniów w celu uporządkowania terenu po walkach. W marcu 1940 utworzono na Westerplatte podobóz (Abteilung Aussenstelle) obozu koncentracyjnego w Stutthofie. Jego komendantami byli: SS-Hauptsturmführer Franz Christoffel, SS-Untersturmführer Paul Ehle i SS-Untersturmführer Kurt Mathesius. W maju 1941 zakończono prace rozbiórkowe na Westerplatte (częściowe rozebranie koszar przez ostatnią grupę więźniów) i rozwiązano obóz. Po wojnie jesienią 1946 rozpoczęto rozminowywanie terenu półwyspu. Na miejscu Wartowni nr 5 ustawiono krzyż i tablicę z nazwiskami poległych, tworząc symboliczny cmentarz. Jednocześnie w budynku koszar detonowano niewybuchy, przyczyniając się do dewastacji obiektu. 2 lipca 1962 krzyż usunięto i postawiono na jego miejscu czołg T-34 z 1945 roku. Po II wojnie światowej 9 października 1966 odsłonięto 25-metrowy Pomnik Obrońców Wybrzeża autorstwa prof. Adama Haupta, ustawiony na 20-metrowym kopcu. Pomnik ten swoim kształtem przypomina wyszczerbiony bagnet wbity w ziemię. W czasie przebudowy terenu wyburzono znaczącą część ruin koszar; w 1967 przy poszerzaniu kanału portowego przesunięto na szynach w całości Wartownię nr 1. 12 czerwca 1987 miało tam miejsce spotkanie papieża Jana Pawła II z 38 westerplatczykami i młodzieżą. W maju 2011 roku, podczas prac przy budowie Trasy Sucharskiego, został odkryty nieznany, betonowy falochron albo pirs, który był oddalony od brzegu o kilkadziesiąt metrów. Od zakończenia wojny na terenie Westerplatte stacjonują jednostki Wojska Polskiego. W 2019 uchwalono ustawę mającą na celu budowę do 2026 nowego Muzeum Westerplatte i Wojny 1939, które kosztem 200 mln zł ma zostać zrealizowane na powierzchni 27,5 tys. m kw. Projekt przewiduje odbudowę siedmiu budowli wojskowej składnicy tranzytowej oraz utworzenie wystawy stałej o powierzchni 3,5 tys. m kw. 7 sierpnia 2020 podano do wiadomości informację o nacjonalizacji miejskiej dotąd części półwyspu, na której znajdują się willa oficerska, Wartownia nr 3 i pomnik Obrońców Wybrzeża, a 10 sierpnia 2020 o ogłoszeniu konkursu na koncepcję Cmentarza Wojskowego Żołnierzy Wojska Polskiego na Westerplatte. 21 grudnia 2020 ogłoszono, że zrealizowana zostanie koncepcja pracowni NM Architekci z Warszawy. 15 grudnia 2020 wojewoda pomorski wydał zgodę na realizację na działce 25/2 części inwestycji pod nazwą „Budowa Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 – Oddziału Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku”. Prace będą odbywać się na Westerplatte. Decyzja wojewody ma rygor natychmiastowej wykonalności i na podstawie ustawy z lipca 2019 „o inwestycjach w zakresie budowy Muzeum Westerplatte i Wojny 1939” jest wyłączona z trybu administracyjnego. 16 września 2021 Naczelny Sąd Administracyjny orzekł, że przejęcie przez Skarb Państwa w dniu 28 sierpnia 2020 należącej wcześniej do Gdańska działki nr 68 na Westerplatte, obejmującej pomnik Obrońców Wybrzeża i pole bitwy, jest bezprawne, co oznacza powrót znacjonalizowanej dwa lata wcześniej działki do mienia komunalnego. 4 listopada 2022 na nowym Cmentarzu Wojskowym Żołnierzy Wojska Polskiego na Westerplatte z udziałem władz państwowych, województwa pomorskiego oraz Gdańska odbyły się uroczystości pogrzebowe 10 obrońców Westerplatte. Pochowani w tym dniu obrońcy to: plutonowy Adolf Petzelt (dowódca Wartowni nr 5), kapral Bronisław Perucki, kapral Jan Gębura, starszy strzelec Władysław Okrasa, legionista Ignacy Zatorski, starszy legionista Zygmunt Zięba i legionista Józef Kita. Pozostali dwaj żołnierze zostali oznaczeni jako NN. Pochowano również dowódcę Wojskowej Składnicy Tranzytowej z 1939 majora Henryka Sucharskiego. Wydarzenie było współorganizowane przez Instytut Pamięci Narodowej, Ministerstwo Obrony Narodowej oraz Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku. Budowę cmentarza dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W 2021 został wyprodukowany dokument pt. „Identyfikacja obrońców Westerplatte”. Obiekty Pomnik Obrońców Wybrzeża Cmentarzyk Poległych Obrońców Westerplatte Zachowane wartownie: Wartownia nr 1, Wartownia nr 3, Placówka Fort, Placówka Elektrownia Koszary Pomnik - napis Nigdy więcej wojny! Terminal promowy Westerplatte Kaszubski Dywizjon Straży Granicznej Punkt obserwacyjny 25 baterii artylerii stałej z lat 50. XX wieku. Pętla autobusowa Westerplatte w kulturze Wiersz Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego „Pieśń o żołnierzach z Westerplatte” Film fabularny Stanisława Różewicza Westerplatte z 1967 Film fabularny Pawła Chochlewa Tajemnica Westerplatte z 2013 Film dokumentalny na temat zlotu obrońców Westerplatte w 1988 w Gdańsku z udziałem 30 westerplatczyków Lwy Westerplatte 1989-96, film dokumentalny autorstwa Krzysztofa Pulkowskiego z 1997 Książka Melchiora Wańkowicza Westerplatte, 1959 Paradokumentalny komiks wojenny Westerplatte: Załoga śmierci Mariusza Wójtowicz-Podhorskiego i Krzysztofa Wyrzykowskiego Książka Zbigniewa Flisowskiego Tu na Westerplatte, 1969 Książka Rafała Witkowskiego Westerplatte. Historia i dzień dzisiejszy, 1977 Książka Mariusza Borowiaka Westerplatte – w obronie prawdy, 2000 Książka, monografia WST, Mariusza Wójtowicza-Podhorskiego, Westerplatte 1939. Prawdziwa historia, 2009 Utwór muzyczny Anny German (znajdujący się na kompilacyjnej płycie CD pt. „Moja Ojczyzna” wydanej w 2017 – Pieśń O Żołnierzach Z Westerplatte, również wykorzystany w filmie „Prom”, 1970) Utwór muzyczny formacji Tormentia (pochodzący z płyty „Krew za Krew”) Żołnierz Westerplatte, 2009 Utwór muzyczny rapera Emace (zbiór piosenek PNKB, czyli Patriotyzm Na Kradzionym Bicie) PNKB – Żołnierzom Westerplatte, 2011 Książka Jacka Komudy Westerplatte, 2019. Dojazd Połączenie z centrum Gdańska umożliwiają autobusy komunikacji miejskiej (linie nr 106, 138 i sezonowa 606) oraz tramwaje wodne linii F5. Zobacz też Obrona Westerplatte Wojskowa Składnica Tranzytowa Wyspa Portowa Przypisy Linki zewnętrzne Historia Westerplatte (strona Muzeum II Wojny Światowej) Hasła kanonu polskiej Wikipedii

4789555

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ma%C5%82gorzata%20Tomaszewska

Małgorzata Tomaszewska

Małgorzata Wiktoria Tomaszewska primo voto Słomina (ur. 28 stycznia 1989 w Łodzi) – polska prezenterka telewizyjna i dziennikarka. Życiorys Jako nastolatka była tenisistką stołową i modelką. Absolwentka LXII Liceum Ogólnokształcącego Mistrzostwa Sportowego im. gen. broni Władysława Andersa w Warszawie. Ukończyła psychologię na Uniwersytecie Humanistycznospołecznym SWPS w Warszawie. W 2012 zadebiutowała na antenie telewizji Sportklub, gdzie prowadziła programy sportowe. W latach 2014–2016 była pogodynką w telewizji Polsat. W 2015 roku brała udział w czwartej edycji programu Dancing with the Stars. Taniec z gwiazdami. W 2017 prowadziła program Showbiznesowy emitowany na antenie Telewizji WP. Prowadziła Sylwestra Wrocławskiego WP 2016/2017. Od 2018 związana z Telewizją Polską. Początkowo w programie Pytanie na śniadanie zajmowała się tematem kultury i show-biznesu, a w maju 2019 została jedną z prowadzących program. W 2019 poprowadziła benefis Zenona Martyniuka pt. Życie to są chwile oraz magazyn kulturalny Lajk!. Prowadziła Wakacyjną Trasę Dwójki (2020-2022), dwie edycje programu The Voice of Poland, Sylwester marzeń z Dwójką i trzecią edycję programu rozrywkowego Dance Dance Dance. 29 listopada 2020 współprowadziła finał 18. Konkursu Piosenki Eurowizji dla Dzieci w Warszawie. Prowadziła także 57. i 58. Krajowy Festiwal Polskiej Piosenki w Opolu. Życie prywatne Jest córką bramkarza Jana Tomaszewskiego oraz tenisistki stołowej Katarzyny Calińskiej-Tomaszewskiej. Jest wnuczką Danuty Szmidt-Calińskiej. Dwukrotnie rozwiedziona. Jej pierwszym mężem był kierowca o nazwisku Słomina. Przyjęła po nim drugie nazwisko. Z drugim mężem Ahmetem Seyfi Yigit Tarci ma syna Enzo (ur. 2017). Przypisy Absolwenci SWPS Uniwersytetu Humanistycznospołecznego Polscy dziennikarze telewizyjni Osobowości telewizyjne związane z TVP Osobowości telewizyjne związane z Polsatem Polscy tenisiści stołowi Polskie modelki Ludzie urodzeni w Łodzi Urodzeni w 1989

17845

https://pl.wikipedia.org/wiki/Katarzyna%20II%20Wielka

Katarzyna II Wielka

Katarzyna II Aleksiejewna Wielka, ; urodzona jako Zofia Fryderyka Augusta, (ur. 2 maja 1729 w Szczecinie, zm. w Petersburgu) – księżniczka anhalcka, żona wielkiego księcia, później cesarza rosyjskiego Piotra III, po zamachu stanu samodzielna Cesarzowa Wszechrusi panująca w Imperium Rosyjskim w latach 1762–1796. W stosunkach z zagranicą, jak i wewnątrz kraju, kontynuowała politykę i reformy wprowadzone przez Piotra Wielkiego. Rządząc twardą ręką, polegała na swoich doradcach i faworytach takich jak Grigorij Potiomkin czy Grigorij Orłow. W polityce wewnętrznej Nakaz Katarzyny II z 1767 roku definiujący zasady polityki i system prawny zapoczątkował okres absolutyzmu oświeconego w Rosji. Za panowania autokratki wprowadzono reformę podziału administracyjnego Rosji. Doprowadziła do sekularyzacji dóbr duchownych, uwłaszczenia chłopów cerkiewnych i zmniejszenia ich obowiązków względem cerkwi (1764). Wydała Manifest o wolności gospodarczej (1775) oraz Gramotę o prawach i wygodach miejskich (1785), oficjalnie ustanawiając stan mieszczański i samorząd miejski. Gramota o prawach, wolności i przywilejach szlacheckich (1785) doprowadziła do wzmocnienia pozycji szlachty i jednocześnie pogorszenia sytuacji chłopów z majątków szlacheckich, którzy byli pozbawieni większości praw i stali się obiektem handlu. Po powstaniu chłopskim Jemieljana Pugaczowa wprowadziła politykę represji wobec każdego przejawu niezadowolenia. Uczestniczyła w rozbiorach Polski. Zreformowała oświatę i utworzyła pierwszą w Rosji szkołę dla dziewcząt (1764). Zaliczana jest do najwybitniejszych władców Rosji. Życiorys Młodość Urodziła się 2 maja 1729 roku w Szczecinie jako córka księcia Christiana Augusta von Anhalt-Zerbst z dynastii askańskiej i Joanny Elżbiety z dynastii holsztyńskiej. Na chrzcie otrzymała imiona Zofia Fryderyka Augusta. W 1745 roku w Petersburgu przeszła na prawosławie, zmieniła imię na Katarzyna i poślubiła księcia holsztyńskiego Piotra Ulryka, późniejszego cesarza rosyjskiego Piotra III. W czerwcu 1755 roku ambasador brytyjski w Petersburgu, Charles Hanbury Williams, przedstawił jej swojego osobistego sekretarza, 23-letniego Stanisława Poniatowskiego, późniejszego króla Polski, z którym w grudniu tego samego roku nawiązała niebezpieczny romans. Plotkowano, że owocem tego romansu miała być córka Katarzyny Anna Piotrowna. Po półrocznych rządach Piotra III, ona i jej zwolennicy (wojsko zbuntowane przeciw cesarzowi ze względu na wcielanie przez niego do armii rosyjskiej wzorów z armii pruskiej), dokonali zamachu stanu. Piotr III został zamordowany, a Katarzyna 9 lipca 1762 roku objęła władzę w Rosji. Władczyni Imperium Rosyjskiego Katarzyna II potwierdziła sojusz z Królestwem Prus, co było swoistą kontynuacją zapoczątkowanej przez Piotra I polityki „systemu północnego”. Dodatkowo potwierdziła dekret Piotra I o uprawnieniach dla szlachty, czym zyskała sobie jej uznanie. W ciągu swego długiego panowania uczyniła bardzo wiele, zarówno w dziedzinie stosunków zagranicznych, jak i wewnętrznych, dla wzmocnienia potęgi państwa, władzy centralnej i absolutyzmu panującego. W okresie jej rządów doszło do polepszenia się sytuacji chłopów cerkiewnych, mieszczan i szlachty rosyjskiej, terytorium Rosji znacznie się powiększyło, a ludność z 20 wzrosła do około 35 milionów. W 1785 roku imperatorka wydała dwie Gramoty szlacheckie, ustanawiające prawa i przywileje dla szlachty. W tym samym roku wydała również Gramotę miejską, oficjalnie ustanawiając stan mieszczański i kupiecki z własnym samorządem miejskim. Z inicjatywy carycy doszło do rozwoju polityki socjalnej, czemu miało służyć powołanie Prikazu Dobra Publicznego (1775). Nastąpił rozwój systemu szkolnictwa, fundowano wiele szkół, w tym Instytut Smolny, stanowiący pierwszą w historii Rosji szkołę dla dziewcząt. Wprowadziła w Rosji uprawę ziemniaków; była także autorką planu osadzenia kolonistów niemieckich na górnym Powołżu, gdzie zapewniono im ulgi podatkowe, wolność wyznania i opiekę prawną. W Noworosji zniesiono w ogóle pańszczyznę, wprowadzono ulgi podatkowe i wolność wyznania. W latach 1762–1767 przeprowadzono w Rosji sekularyzację dóbr duchownych. Cerkwie i klasztory przeszły na utrzymanie skarbu państwowego, który przejął posiadane przez nie majątki ziemskie, obejmujące około 900 tysięcy poddanych. Grunty użytkowane bezpośrednio przez chłopów zostały przekazane im na własność, a obowiązki pańszczyźniane pomniejszone. Jednocześnie nastąpiło pogorszenie się sytuacji chłopów z majątków szlacheckich, którzy zostali pozbawieni większości swych praw i zrównani z niewolnikami. Ingerencje w sprawy polskie Katarzyna II była bardzo aktywna w sprawach polskich. Po śmierci w 1763 r. króla polskiego Augusta III jego następcą przy poparciu wojsk rosyjskich został stolnik wielki litewski Stanisław August Poniatowski, były faworyt Katarzyny II. Jego koronacja odbyła się 25 listopada 1764 r., w dniu imienin protektorki. Częściowo z jej inspiracji w 1767 r. zawiązała się w Radomiu Konfederacja Generalna przeciwko królowi i reformom Familii, jak nazywano stronnictwo Czartoryskich i Poniatowskich. Gdy potem sejm konfederacyjny 1767-1768 uchwalił tzw. prawa kardynalne, poseł rosyjski Nikołaj Wasiljewicz Repnin sprawił, że gwarantem tych praw zostało Imperium Rosyjskie. Na tzw. Sejmie Repninowskim, prócz utrzymania dotychczasowych praw szlacheckich, zgłoszone zostały też m.in. postulaty równouprawnienia innowierców. Głównie przeciwko tym zamiarom konserwatywna szlachta zorganizowała w lutym 1768 konfederację barską, która wszczęła wojnę domową przeciwko królowi i przeciwko Rosji w obronie starej wolności szlacheckiej i niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej. Gdy wojska rosyjskie spacyfikowały konfederatów w Barze, przenieśli oni działania wojenne na Ukrainę, licząc na włączenie się do wojny Imperium Osmańskiego. Wybuchło tam wtedy powstanie pańszczyźnianego chłopstwa ukraińskiego przeciwko Polakom. Katarzyna II odegrała w nim dwuznaczną rolę. Najpierw po cichu je poparła, a następnie pomogła wojskom koronnym w jego stłumieniu. Faktycznie rosyjskie walki z konfederatami barskimi wykorzystało Imperium Osmańskie i 25 września 1768 r. wypowiedziało wojnę Rosji. Katarzyna II zaproponowała wówczas Stanisławowi Poniatowskiemu przystąpienie Rzeczypospolitej do wojny z Imperium Osmańskim i gotowa była oddać pod jego naczelne dowództwo również wojska rosyjskie. Obie propozycje król Polski odrzucił. Wojna rosyjsko-turecka rozwijała się niepomyślnie dla Imperium Osmańskiego, między innymi rosyjska flota bałtycka, po opłynięciu Europy – tak zwany rejs Orłowa (od nazwiska dowódcy floty – Aleksieja Orłowa), w bitwie w Zatoce Czesmeńskiej w 1770 zniszczyła osmańską marynarkę wojenną. Wojna trwała do 1774 i zakończyła się korzystnie dla Rosji, która powiększyła swe terytorium w rejonie Krymu, uzyskała szerszy dostęp do Morza Czarnego, prawo korzystania z przejazdu swych statków i okrętów wojennych przez Bosfor i Dardanele, nastąpiło uniezależnienie Chanatu Krymskiego od Osmanów itp. Z kolei zaangażowanie Rosji w wojnie z Osmanami postanowił wykorzystać król Prus Fryderyk II Wielki dla zajęcia Prus Królewskich, oddzielających Brandenburgię od Prus Książęcych. Zaproponował więc rozbiór Rzeczypospolitej Polskiej pomiędzy Prusy, Rosję i Austrię. Po dłuższym wahaniu Katarzyna II, która była raczej zainteresowana w utrzymaniu w całości Rzeczypospolitej Polskiej, jako swego protektoratu, uległa namowom i zgodziła się na rozbiór Polski. Decyzja o rozbiorze Polski zapadła w Petersburgu w połowie 1771 roku, jednak ambasador rosyjski Kaspar von Saldern miał polecone trzymanie Polaków w nieświadomości. Podpisanie traktatów rozbiorowych nastąpiło w Petersburgu 5 sierpnia 1772 r. Rosja zajęła tereny wokół Połocka, Witebska, Mohylewa i Orszy, utrzymując nadal swój protektorat nad resztą Rzeczypospolitej Polskiej. Powstania w Rosji Jeszcze w czasie trwania wojny rosyjsko-tureckiej o Krym, w styczniu 1773 r., na Powołżu w Rosji wybuchło wielkie powstanie chłopskie. Jego przywódca, zbieg z armii rosyjskiej, Jemielian Iwanowicz Pugaczow, podawał się za imperatora Piotra III, niby cudem ocalonego z zamachu na jego życie. Mistyfikacja ta miała na celu zyskanie przychylności ludności chłopskiej, która z władzą carską wiązała nadzieję na poprawę swego bytu. Faktycznie powstanie poparte zostało z entuzjazmem przez ludność wiejską całego Powołża, a także przez robotników manufaktur i hut na Uralu, żyjących też w wielkiej nędzy. Tysięczne oddziały Pugaczowa odbyły daleki rajd wzdłuż rzek Uralu, Kamy i Wołgi, zdobywając liczne miasta i siejąc popłoch wśród szlachty i ziemiaństwa. Powstanie trwało prawie 3 lata i stłumione zostało dopiero przez oddziały wojskowe Suworowa, już po zakończeniu wojny z Turcją. Przywódca rebelii Pugaczow został stracony publicznie w styczniu 1775 roku w Moskwie na placu Bołotnym. Powstanie wykazało słabość i nieudolność władz terenowych, więc Katarzyna II dokonała gruntownej reformy struktur administracyjnych Rosji. Imperium podzielono na 50 guberni po 300-400 tysięcy mieszkańców każda, a te na powiaty po 20–30 tys. ludzi, określone też zostały ściśle kompetencje organów i urzędów zarządzających, sądowych i skarbowych. Utwierdzono prawa i zwiększono zakres samorządności szlachty, wprowadzono różne przywileje dla miast, których celem była stymulacja rozwoju kapitału handlowego i manufaktur. Oczywiście decyzje zasadnicze, wojsko i polityka zagraniczna zachowane zostały nadal w gestii władzy centralnej, to jest absolutnej Imperator Wszechrusi. W 1785 r. Katarzyna II wydała generalny przywilej dla szlachty rosyjskiej, który sankcjonował władzę panów nad chłopami i umacniał wyjątkową pozycję „szlachetnych” w państwie rosyjskim. W Europie i Azji W polityce zagranicznej Katarzyna II starała się zachować dystans do wszelkich konfliktów, rozgrywających się w środkowej czy zachodniej Europie. Np. nie przyłączyła się do blokady handlowej Ameryki Północnej w trakcie trwającej tam wojny niepodległościowej przeciwko Wielkiej Brytanii. Natomiast dyplomacja rosyjska nieustannie koncentrowała się na regionie Morza Czarnego. W 1774 podpisano Traktat w Küczük Kajnardży, natomiast w 1783 roku zmuszono chana krymskiego do abdykacji. Wojska rosyjskie zajęły Półwysep Krymski i wszystkie pozostałe tereny Chanatu Krymskiego. Od razu rozpoczęto też wielką, planową kolonizację nowych terenów, przesiedlając dziesiątki tysięcy chłopów, głównie z Powołża, oraz zakładając szereg nowych miast i portów, jak Symferopol, Sewastopol, Chersoń, Odessa i inne. Faktycznie rozwój gospodarczy Krymu i całego północnego wybrzeża Morza Czarnego był bardzo szybki. By o tym przekonać się naocznie, Katarzyna II urządziła w 1787 roku uroczystą wyprawę swego dworu na te nowe ziemie, których pozyskanie dla Rosji było głównym jej celem, jako cesarzowej imperium. W trakcie podróży spotkała się w Kaniowie nad Dnieprem z królem Polski Stanisławem Poniatowskim, swym kochankiem sprzed ponad trzydziestu lat, a w Chersoniu z cesarzem rzymsko-niemieckim, Józefem II Habsburgiem. Zarządca południowej Rosji książę Potiomkin Taurydzki nie szczędził pieniędzy i starań, by dostojnym gościom jak najlepiej zaprezentować swe osiągnięcia, kazał nawet pobudować makiety wiosek (wioski potiomkinowskie) które oglądane z daleka, miały świadczyć o zaludnieniu pustych stepów. Przez cały XVIII wiek trwała też kolonizacja rosyjska północnej części kontynentu azjatyckiego. Do 1784 Rosjanie zajęli już ostatnie dalekowschodnie terytoria Azji, Kamczatkę i Półwysep Czukocki, a także opanowali Alaskę na kontynencie Ameryki Północnej. Wszędzie tam budowali drewniane forty i osady handlowe. W 1783 na mocy traktatu gieorgijewskiego przyjęła pod protekcję rosyjską Gruzję wschodnią (Kartlię i Kachetię), które w 1801 zostały ostatecznie wcielone do Imperium Rosyjskiego. W 1787 Turcja, nie mogąc przeboleć straty Krymu, wdała się w czwartą już wojnę z Rosją. Początkowo Rosjanie, i sprzymierzeni Austriacy, ponosili klęski, co zachęciło również Szwecję do wypowiedzenia wojny Rosji. Ale po 1789 sytuacja wojenna się odmieniła. Pierwsza z wojny wycofała się Szwecja, nie uzyskując żadnych sukcesów. Jako druga Austria, a to na skutek śmierci cesarza Józefa II. Zaś po serii klęsk w Mołdawii i nad Dunajem, o pokój poprosiła także Turcja. Traktat pokojowy z 1792 potwierdził wszystkie dotychczasowe zdobycze Rosji na północ od Morza Czarnego. Wojna polsko-rosyjska Po zawarciu pokoju z Turcją, Katarzyna II mogła spokojnie zwrócić wzrok na zachód od imperium. A działo się tam wiele. We Francji od 1789 r. rozwijała się rewolucja społeczna i zaczynała się formować przeciwko niej koalicja konserwatywnych państw: Wielkiej Brytanii, Niderlandów, Austrii i Prus. Natomiast w sąsiedniej Rzeczypospolitej Sejm Wielki w Warszawie uchwalił w 1791 roku nową konstytucję ustrojową. W Polsce od roku 1780 nie było wojsk rosyjskich, znajdowała się ona wprawdzie pod politycznym protektoratem Rosji, lecz w zasadzie rządziła się sama. Zmiana ustroju w Polsce, na wzór haseł rewolucji francuskiej oraz zapowiedź przekazania tronu, po śmierci Stanisława Poniatowskiego, elektorowi saskiemu Fryderykowi – wnukowi Augusta III, były dla Katarzyny II nie do przyjęcia. Toteż wsparła z całą mocą i wojskiem konfederację targowicką, zawiązaną w maju 1792 roku przez polskich magnatów w celu obalenia Konstytucji 3 Maja i króla Stanisława Poniatowskiego. W liście do Szczęsnego Potockiego, promotora konfederacji, wdzięczna imperatorowa przyrzekała opiekę dworu petersburskiego jemu i jego potomkom. Rozpoczęła się wojna rosyjsko-polska. Polskie wojska królewskie nie miały szans w walkach z przeważającymi siłami rosyjskimi, które okupowały wnet większą część kraju, wraz z Warszawą, a województwo poznańskie zajęte zostało przez Prusy. Władzę w kraju przejęli konfederaci. Ich zwierzchnictwo nie trwało jednak długo, gdyż na wniosek króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II w kwietniu 1793 roku przeprowadzony został II rozbiór Rzeczypospolitej pomiędzy Rosję i Prusy. Rosji przypadły rozległe tereny na wschód od Pińska, Niemna i Zbrucza. Przeciwko tym decyzjom rozbiorowym wybuchło w Polsce w marcu 1794 roku powstanie, kierowane przez gen. Tadeusza Kościuszkę, które przerodziło się w wojnę z rozproszonymi wojskami rosyjskimi i pruskimi. Ostatecznie powstanie kościuszkowskie zostało stłumione, a w 1795 r. dokonany został całkowity III rozbiór Polski pomiędzy Rosję, Prusy i Austrię. Rosji przypadły Litwa, Grodzieńszczyzna i zachodnia część Wołynia. Ostatnie lata Katarzyna II zamierzała wystąpić zbrojnie przeciwko rewolucji francuskiej. W latach 1792–1795 było to niemożliwe wobec zaangażowania się w wojnę, rozbiory i powstanie w Polsce. Dopiero w 1795 roku Rosja mogła przystąpić do koalicji antyfrancuskiej, jaką zawiązały monarchie zachodnie. Przygotowywano realnie 60-tysięczny korpus wojskowy, jednak bez większego pośpiechu. W trakcie tych przygotowań, 17 listopada 1796 roku, cesarzowa Rosji Katarzyna II zmarła w Carskim Siole w pobliżu Petersburga, przeżywszy 67 lat. Najprawdopodobniej przyczyną śmierci był wylew krwi do mózgu przy jednoczesnym pęknięciu pęcherzyka żółciowego. Katarzyna II znana była z bogatego życia seksualnego. Jej kochankowie byli często znacznie od niej młodsi. Obdarzała ich potem wysokimi stanowiskami. Następcą Katarzyny został jej syn Paweł I (1754–1801). W roku 1787 została odznaczona przez Stanisława Augusta Orderem Orła Białego, wcześniej (w 1762) została damą pruskiego Orderu Orła Czarnego. Upamiętnienie Na jej cześć nazwano między innymi miasto obecnie noszące nazwę Dniepr. W grudniu 2022 roku zdemontowany został pomnik Katarzyny II w Odessie. Genealogia Zobacz też Katarzyna Woroncowa-Daszkowa Ambasadorowie i posłowie rosyjscy w Rzeczypospolitej 1763–1794 Krzyż za Zdobycie Pragi Katarzyny pod Gwiazdą Północną Pałac Katarzyny w Moskwie Jelizawieta Tiomkina Uwagi Przypisy Bibliografia Mémoires de l’impératrice Catherine II: Écrits par elle-même, et précédés d’une préface par A. Herzen, Londres 1859 Linki zewnętrzne Katarzyna II Wielka – dokumenty w bibliotece Polona Cesarze Rosji Caryce Rosji Dynastia askańska Kochanki Stanisława Augusta Poniatowskiego Ludzie urodzeni w Szczecinie Rosjanie pochodzenia niemieckiego Ludzie upamiętnieni nazwami miejscowości Odznaczeni Orderem Orła Czarnego Odznaczeni Orderem Orła Białego (I Rzeczpospolita) Rosjanie odznaczeni polskimi odznaczeniami (I Rzeczpospolita) Rosyjscy kolekcjonerzy Urodzeni w 1729 Uzurpatorzy Władcy ziem polskich okresu zaborów Zmarli w 1796

125424

https://pl.wikipedia.org/wiki/Beata%20Tyszkiewicz

Beata Tyszkiewicz

Beata Maria Helena Tyszkiewicz (ur. 14 sierpnia 1938 w Wilanowie) – polska aktorka filmowa i telewizyjna, publicystka i działaczka społeczna. Zagrała ponad 100 ról filmowych. Z powodu urody i pochodzenia była obsadzana głównie w rolach arystokratek lub kobiet będących przedmiotem podziwu i pożądania. Ważne role wykreowała w produkcjach, takich jak Lalka (wcieliła się w Izabelę Łęcką) czy Wszystko na sprzedaż (zagrała jedną z głównych postaci). Za wkład w rozwój kinematografii została wyróżniona wieloma odznaczeniami i nagrodami. Nazywana jest „pierwszą damą polskiego kina”. W latach 1994–1998 pełniła funkcję prezesa Fundacji Kultury Polskiej. Była przewodniczącą rady Fundacji Dzieciom „Zdążyć z Pomocą” oraz członkinią Narodowej Rady Kultury I i II kadencji. Była jurorką w programach Taniec z gwiazdami (2005–2010) i Dancing with the Stars. Taniec z gwiazdami (2014–2017). Życiorys Rodzina i edukacja Pochodzi z arystokratycznej rodziny hrabiowskiej pieczętującej się herbem Leliwa (Tyszkiewiczowie). Urodziła się 14 sierpnia 1938 w Pałacu w Wilanowie, jest córką (1911–1977) i Barbary z Rechowiczów (1911–1992), którzy pobrali się w 1935; matka pracowała w Polskim Instytucie Eksportowym przy Ministerstwie Przemysłu i Handlu w Warszawie, a ojciec prowadził antykwariat. Jej ojcem chrzestnym został hrabia Adam Branicki, właściciel pałacu, a matką chrzestną Helena Jezierska. Gdy podczas II wojny światowej jej rodzice się rozstali, zamieszkała z matką i młodszym o cztery lata bratem . W dzieciństwie kilkukrotnie zmieniali miejsce zamieszkania – mieszkali w Nieborowie, Krakowie i na Dolnym Śląsku. Jej ojciec po rozstaniu z żoną wyemigrował do Anglii, gdzie ponownie się ożenił i doczekał się narodzin syna Janusza. Z ojcem ponownie spotkała się w 1973, a przyrodniego brata poznała, gdy ten miał 40 lat. Była uczennicą szkoły podstawowej w Jeleniej Górze, przez rok uczyła się także w szkole Zakonu Sióstr Szarych Urszulanek w Milanówku. Ze względu na arystokratyczne pochodzenie miała problemy z przyjęciem do gimnazjum w Karpaczu, do którego przyjęto ją dopiero po interwencji matki w Ministerstwie Kultury i Sztuki. Po przeprowadzce wraz z matką do Lasek pod Warszawą uczęszczała do żeńskiego Gimnazjum im. Narcyzy Żmichowskiej w Warszawie, w której z powodu niskich ocen musiała powtarzać klasę. Oprócz rodzimego polskiego znała także trzy języki obce: niemiecki, francuski i rosyjski. Praca nad debiutanckim filmem Zemsta (1957) źle wpłynęła na jej wyniki w nauce, dlatego została przeniesiona do liceum zakonu sióstr sióstr niepokalanek w Szymanowie, w którym maturę zdała dopiero za drugim razem w trybie eksternistycznym (wcześniej oblała ustny egzamin z języka polskiego). W latach 1957–1958 studiowała w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie, jednak po roku została z niej wyrzucona za złamanie regulaminu szkoły, który to zakazywał studentom publicznych występów. Kariera aktorska Będąc w dziewiątej klasie gimnazjum, została dostrzeżona na korytarzu szkolnym przez Pawła Komorowskiego, asystenta Antoniego Bohdziewicza, dzięki któremu otrzymała angaż do roli Klary Raptusiewiczówny w ekranizacji Zemsty (1957). W trakcie studiów na Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie występowała w reklamie telewizyjnej producenta maseczek kosmetycznych oraz w audycji promującej książki Polskiego Instytutu Wydawniczego, za co została wyrzucona ze studiów. W tym okresie wystąpiła również w programie Nie tylko dla pań i otrzymała od Wojciecha J. Hasa propozycję zagrania we Wspólnym pokoju, ekranizacji powieści Zbigniewa Uniłowskiego o tym samym tytule. Po przerwaniu studiów podjęła pracę jako inspicjentka w Telewizji Polskiej. W latach 60. zaczęła regularnie występować w filmach. Zagrała niewielkie role m.in. w Szklanej górze Pawła Komorowskiego, Samsonie Andrzeja Wajdy czy Zaduszkach Tadeusza Konwickiego. Swoją pierwszą rolę dramatyczną zagrała w 1961, kreując postać Magdy w filmie Jana Rybkowskiego Dziś w nocy umrze miasto. W 1962 wystąpiła jako Ala w Spóźnionych przechodniach, Zuza w Czarnych skrzydłach i Iga, główna postać kobieca w filmie Odwiedziny prezydenta, który był prezentowany na festiwalu filmowym w San Sebastian. W tym okresie rozpoczęła również karierę teatralną, występując: jako dziennikarka w Karierze Artura Ui Bertolta Brechta w reżyserii Erwina Axera w Teatrze Współczesnym w Warszawie (1962) i jako Renata w spektaklu Za rzekę w cień drzew Ernesta Hemingwaya w reż. Jacka Woszczerowicza w Teatrze Ateneum w Warszawie (1964). Ponadto zagrała w pięciu sztukach Teatru Telewizji i trzech spektaklach Teatru Polskiego Radia (m.in. w sztuce Ostatni bal. Listy do Agnieszki Osieckiej). W późniejszych latach kariery aktorskiej nie grała w teatrze. Kolejną rolę dramatyczną zagrała w 1964, wcielając się w Ingę Rhode w Pierwszym dniu wolności. W drugiej połowie lat 60. wielokrotnie grała postacie historyczne, damy bądź szlachcianki, czemu zawdzięcza miano „pierwszej damy polskiego filmu”. Zagrała m.in. księżniczkę Elżbietę Gintułtównę w Popiołach (1965) Andrzeja Wajdy, donnę Rebekę Uzedę w Rękopisie znalezionym w Saragossie (1965) Wojciecha J. Hasa oraz Marię Walewską w komedii kostiumowej Marysia i Napoleon (1966) w reż. Leonarda Buczkowskiego. Pod koniec lat 60. stworzyła jedne ze swoich najważniejszych ról – Izabelę Łęcką w ekranizacji Lalki (1968) w reż. Wojciecha Jerzego Hasa i Beatę we Wszystko na sprzedaż (1968) Andrzeja Wajdy. W 1973 Ministerstwo Kultury i Sztuki przyznało jej – bez egzaminu – uprawnienia aktorskie. W tym samym roku występowała w głównej roli żeńskiej w serialu Wielka miłość Balzaka. W latach 70. zagrała także m.in. Wiesławę w Tańczącym jastrzębiu (1974) w reż. Grzegorza Królikiewicza i rejentową Stefanię Holszańską w Nocach i dniach (1975) w reż. Jerzego Antczaka. Była angażowana także do zagranicznych produkcji, głównie radzieckich i węgierskich, ale też amerykańskich, francuskich, bułgarskich, niemieckich, hinduskich i słowackich; zagrała m.in. u André Delvaux (Człowiek z ostrzyżoną głową), Andrieja Konczałowskiego (Szlacheckie gniazdo), Anda Santoshiego (Alexander i Chanakaya), Tamasa Fejera (Okna czasu), Ferenca Kardosa (Szalona noc), Tamasa Banovicha (Poeta i rycerz), Jeana Delannoya (Bernadette z Lourdes), Claude Leloucha (Edith i Marcel), Keto Dolidze (Jajo dinozaura) czy Jána Zemana (Uśmiech diabła). Kilkukrotnie była gościem bądź jurorką podczas Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Moskwie oraz innych przeglądów i festiwali filmowych w Rosji. W latach 80. objawiła talent komediowy, kreując wyraziste role w filmach Juliusza Machulskiego: Berny, szefowej „Archeo” w Seksmisji (1983), baronowej/fałszywej hrabiny Żwirskiej w Vabank II, czyli riposta (1984) i kobiety na bazarze w Kingsajzie (1987). Zagrała także m.in. jedną z pierwszorzędnych ról w Kontrakcie (1980) Krzysztofa Zanussiego. Na początku lat 90. ponownie współpracowała z Machulskim, tym razem przy filmie sensacyjnym V.I.P. (1991), w którym wcieliła się w matkę głównego bohatera Romana (Wojciech Malajkat). Za rolę ciotki Lali w Śmierci dziecioroba (1990) otrzymała nominację do Złotego Lwa Gdańskiego w kategorii „najlepsza drugoplanowa rola kobieca” na 16. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni. Następnie zagrała Geldę w Dotknięcie ręki (1992) Krzysztofa Zanussiego i Damę w Pięknej nieznajomej (1993). Mimo pogarszającego się stanu zdrowia (spowodowanego długo niezdiagnozowanym przez lekarzy uczuleniem na produkty zbożowe) zagrała w kolejnych filmach, m.in. w Dwóch księżycach (1993) i Dniu wielkiej ryby Andrzeja Barańskiego oraz wcieliła się w hrabinę Ewelinę Opolską w Pannie z mokrą głową (1994) Kazimierza Tarnasa. Podczas 21. FPFF w 1996 odebrała Nagrodę Indywidualną za najlepszą drugoplanową rolę kobiecą (Berty Sonnenbruch) w filmie Niemcy, którego premiera kinowa odbyła się 1997. W ostatnich latach swojej aktywności aktorskiej wcielała się głównie w drugoplanowe role, często eleganckich i zdystansowanych matek, cioć czy babć – takie role stworzyła w komediach romantycznych Nie kłam, kochanie (2007) i Listy do M. (2011) czy serialu Teraz albo nigdy! (2008–2009). W kontrze do swojego emploi zagrała sprzątaczkę w komedii Ryś (2007). W maju 2017 przeszła rozległy zawał mięśnia sercowego, a wkrótce później wycofała się z życia publicznego. Pozostałe przedsięwzięcia Interesuje się fotografią. W maju 1999 zorganizowała pierwszy wernisaż zdjęć własnego autorstwa pt. „Moje dzieci, moja miłość”. Była zaangażowana w działalność charytatywną. Jest pomysłodawczynią i współautorką cyklu programów Raport w sprawie dzieci niczyich. Wspierała stowarzyszenie „SOS Wioski Dziecięce” oraz była przewodniczącą rady programowej oraz prezydentem Wspólnoty „Zdążyć z Pomocą”. W latach 90. wzięła udział w kampanii reklamowej producenta odkurzaczy marki Electrolux, za co dostała honorarium w wysokości 60 tys. dolarów. W 2008 zaangażowała się w kampanię reklamową linii kosmetyków Dove pro.age, biorąc udział w rozbieranej sesji zdjęciowej. W 2011 użyczyła głosu w reklamie fast foodu Burger King. Prowadziła liczne prelekcje dotyczące zasad savoir-vivre. W 2003 została wydana jej autobiografia pt. „Nie wszystko na sprzedaż”, która została wybrana „książką marca 2004” Warszawskiej Premiery Literackiej. Napisała także wspomnienia Kocha, lubi i żartuje... (2006) i książkę kucharską Bajaderka (2016), którą współtworzyła z córkami, Karoliną Wajdą i Wiktorią Bosc. Przez wiele lat była felietonistką „Trybuny Robotniczej” i łódzkich „Wiadomości Dnia” oraz tygodnika telewizyjnego „Tele Tydzień”. Była jurorką w dwunastu edycjach programu rozrywkowego TVN Taniec z gwiazdami (2005–2010) i siedmiu edycjach programu Polsatu Dancing with the Stars. Taniec z gwiazdami (2014–2017). Uchodziła za barwną osobowość telewizyjną. Jej wulgarny komentarz dotyczący występu Anety Zając i Stefano Terrazzino z 2014 spotkał się z reakcją w postaci skargi do KRRiT. Życie prywatne Trzykrotnie rozwiedziona. W latach 1967–1969 była żoną reżysera Andrzeja Wajdy, którego poznała na planie Lalki i z którym ma córkę, Karolinę Beatę Lakszmi (ur. 1967). Od 5 lipca 1970 była żoną reżysera Witolda Orzechowskiego, później architekta Jacka Padlewskiego, z którym ma córkę Wiktorię (ur. 1977). Była również związana z reżyserem Andriejem Konczałowskim i fotografem Walerym Płotnikowem, poza tym w latach 50. miała romans z Andrzejem Łapickim, a w latach 90. pozostawała w nieformalnym związku z brytyjskim aktorem Karlem Tesslerem. Filmografia Ordery i odznaczenia Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (20 maja 1997) Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1989) Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1975) Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2 września 2008) Krzyż Kawalerski Orderu Legii Honorowej (Francja, 1997) Krzyż Kawalerski Orderu Sztuki i Literatury (Francja, 1991) Order Przyjaźni Narodów (ZSRR, 1987) Nagrody Nagroda Komitetu ds. PR i TV za role w serialu Polskie drogi (1975) Nagroda Rady Prezydenckiej za „wybitny wkład w sztukę filmową XX wieku” na XIX Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Moskwie (1995) Nagroda Specjalna jury na XXI Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni za rolę Berty Sonnenbruch w filmie Niemcy Zbigniewa Kamińskiego (1996) Nagroda Indywidualna podczas Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych (1997) Nagroda Kryształowego Dzika za całokształt twórczości na Festiwalu Reżyserii Filmowej w Jeleniej Górze (2015). Publikacje Beata Tyszkiewicz, Nie wszystko na sprzedaż, . Beata Tyszkiewicz, Kocha, lubi i żartuje..., . Beata Tyszkiewicz, Karolina Wajda, Wiktoria Bosc, Bajaderka, . Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Sylwetka w culture.pl Rozmowa z aktorką rozmawiała Jolanta Ciosek, Dziennik Polski, 22 grudnia 2015 Beata Tyszkiewicz – relacja biograficzna Ośrodek KARTA Biografie kanonu polskiej Wikipedii Ludzie związani z Dolnym Śląskiem Najlepsze aktorki drugoplanowe na FPFF Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa) Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa) Odznaczeni Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” Osobowości telewizyjne związane z TVN Osobowości telewizyjne związane z Polsatem Polacy – Kawalerowie Legii Honorowej Polacy – Kawalerowie Orderu Sztuki i Literatury Polacy odznaczeni Orderem Przyjaźni Narodów Polskie aktorki filmowe Beata Tyszkiewicz Polscy działacze społeczni Polscy felietoniści Ludzie urodzeni w Wilanowie Urodzeni w 1938

25554

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lista%20pa%C5%84stw%20%C5%9Bwiata%20wed%C5%82ug%20powierzchni

Lista państw świata według powierzchni

Państwa świata według powierzchni – lista przedstawia państwa świata uszeregowane według powierzchni ich terytorium. Poniżej niektórych państw wymienione także zostały ich terytoria zależne wraz z ich powierzchnią. Podano także całkowitą powierzchnię państw wraz z ich terytoriami zależnymi. Do wartości powierzchni wliczono wody śródlądowe (jeziora, zbiorniki wodne, rzeki). Dla porównania podana jest również powierzchnia Oceanu Spokojnego i wszystkich lądów świata oraz Antarktydy, Unii Europejskiej, Jakucji (największej jednostki administracyjnej), Grenlandii (największego terytorium zależnego i największej wyspy), aglomeracji tokijskiej, Hongkongu, Makau i Sealandu. Nie wzięto pod uwagę wysp Spratly (4 km2) i Wysp Paracelskich (8 km2), które są spornymi wyspami, do których prawo roszczą sobie Wietnam, Chiny, Tajwan, Filipiny, Malezja i Brunei. Do powierzchni Chin, Izraela, Maroka i Serbii nie wliczono powierzchni państw o nieustalonym statusie lub uznanych przez co najmniej 20 członków ONZ. Do terytoriów zależnych państw nie wliczono roszczeń terytorialnych na Antarktydzie. Numeracja dotyczy tylko członków ONZ i Watykanu. Symbol ** oznacza państwo o nieustalonym statusie lub państwo uznane przez co najmniej 20 członków ONZ. Symbol „–” oznacza informację dla porównania. Brak symbolu oznacza terytorium zależne. Zobacz też państwa świata lista państw świata według liczby ludności lista państw świata według gęstości zaludnienia Lista państw świata lista największych imperiów w historii Uwagi Przypisy Listy państw według zagadnień

5354

https://pl.wikipedia.org/wiki/Romowie

Romowie

Romowie (rom. Roma; pot. Cyganie) – nieterytorialny naród lub grupa etniczna pochodzenia indyjskiego, której członkowie tworzą diasporę zamieszkującą większość państw świata. Romowie stanowią społeczność o tradycjach nomadycznych wysoce zróżnicowaną pod względem językowym oraz kulturowym, a także zajmującą rozmaite nisze w ekonomiczno-społecznej strukturze krajów zamieszkania. Mimo takiej niejednolitości, czynnikiem wspólnym dla większości tradycyjnych grup jest przestrzeganie zwyczajów, wynikających z subiektywnego rozumienia zasad romskiej kultury (romanipen). Należy zaznaczyć, że nie wszystkie społeczności postrzegane obecnie przez ogół jako „romskie” identyfikują się z Romami (np. Sinti). Terminologia Etnonimy Współcześnie używany w wielu językach etnonim „Romowie” (, itp.) został wprowadzony w drugiej połowie XX wieku w oparciu o romską nazwę własną Roma (l. poj. r. m. Rom, r. ż. Romňi). Słowo to jest bowiem jedynym endoetnonimem, występującym w większości dialektów języka romskiego, który byłby synonimem wcześniejszych terminów. Przyczyną wprowadzenia nowej nazwy były związane z dotychczasowymi określeniami liczne skojarzenia negatywne, bazujące na stereotypach antycygańskich, które narosły przez wieki. Użycie terminu „Romowie” jest zatem według większości organizacji romskich bardziej poprawne politycznie. Mimo tego w wielu językach dawne nazwy pozostały popularnymi synonimami nowego określenia, na przykład „Cyganie” po polsku. Określenie „Cyganie” ma większe konotacje emocjonalne niż „Romowie” (niezależnie czy jest on negatywny, czy nie), na przykład w piosenkach (np. „Dziś prawdziwych Cyganów już nie ma”). W wielu językach jest też różnica merytoryczna, np. w przypadku języka angielskiego czy francuskiego Gypsy czy Gitan oznacza czasem styl życia lub ubioru, zaś do określenia grupy etnicznej używa się najczęściej określeń, pochodzących od nazw poszczególnych grup (Sinthi, Kale, Kaal, Cale). Określenie „Cyganie” jest przez część Romów uznawane za pejoratywne i ma kojarzyć się z żebrakami i przestępcami. Na I Światowym Kongresie Romów jednogłośnie przegłosowano odrzucenie wszystkich zewnętrznie stosowanych etykiet dla narodu, w tym „Cyganie”, jako kojarzącym się z krzywdzącymi stereotypami. Ma ono zatem podobnie kontrowersyjny status jak określenie „Murzyn” wobec osób czarnoskórych. Termin „Cyganie” jest też hiperonimem „Romów”, obejmując poza właściwymi Romami także inne emigranckie społeczności pochodzenia indyjskiego (Domów, Jatów, Lomów, Lulich), grupy etniczne pochodzące od Romów (Sinti, Aszkali, Egipcjanie Bałkańscy), kasty zamieszkujące Półwysep Indyjski, z których najprawdopodobniej wywodzą się powyższe społeczności (Domba, Bandżarowie, Lambani) lub rozmaite inne grupy etniczne, które z Romami łączy jedynie podobieństwo tradycyjnego stylu życia (Koczownicze narody Europy, Morscy Cyganie). Etymologia nazw Etnonim „Romowie” pochodzi od romskiej nazwy własnej Rrom, oznaczającej zarówno człowieka, jak i mężczyznę, z sanskryckiego डोम (ḍoma, „niższa kasta muzyków i tancerzy wędrownych”) lub डोम्ब (ḍomba) hinduistycznej kasty Domba:, z której być może wywodzą się m.in. współcześni Romowie. Inni uważają, iż jest ona raczej związana z sanskryckim słowem rama, oznaczającym męża, małżonka, co jest też często spotykanym użyciem słowa rom w języku romani. Z kolei termin „Cyganie”, podobnie jak wiele paralelnych określeń w wielu językach europejskich (np. , , , , itd.), pochodzi najprawdopodobniej od nazwy domniemanej heretyckiej sekty atynganów (), znanej z obszaru Cesarstwa Bizantyjskiego. Według alternatywnych analiz etymologię słowa „Cyganie” należy wyprowadzić poprzez pośrednictwo języków słowiańskich z kipczackiego wyrazu o znaczeniu „biedny”, „ubogi”, będącego także źródłosłowem dla węgierskiego słowa szegény (wym. ) „zubożały”, „biedny” (w madziarskich dialektach wiejskich wymowa szegény jest bardzo zbliżona do wymowy słowa cigány). Inną powszechnie używaną grupą egzoetnonimów nadawanych Romom są określenia pochodzące od greckiego słowa Aiguptoi, wiążące ich z Egiptem (np. , , itd.). Przyczyny tego stanu rzeczy należy szukać w popularnym średniowiecznym przekonaniu o pochodzeniu Romów właśnie z tego kraju, które jest do dziś obecne zarówno w romskim folklorze (zob. legenda o pochodzeniu Romów z Egiptu), jak i tożsamości narodowej niektórych grup romskich (zob. Egipcjanie Bałkańscy). Istnieje jeszcze określenie „bohema” pochodzącego z francuskiego la bohème, „cyganeria”, a to z kolei ze średniowiecznej łaciny: bohemus – 'mieszkaniec Czech'; później określano tym mianem Romów, którzy, jak sądzono, przybyli właśnie z Czech. Populacja Współczesną populację Romów szacuje się na około 8–15 mln. Dokładna liczba jest jednak bardzo trudna do ustalenia z powodu niepewnej rzetelności wszelkich podających ją źródeł, a także faktu, iż w wielu krajach Romowie są zmuszeni ukrywać swą narodową tożsamość z powodu prześladowań lub panujących w społeczeństwie antycygańskich stereotypów. Większość Romów zamieszkuje kraje europejskie, głównie Półwysep Bałkański, Europę Wschodnią i Centralną. Największy odsetek populacji Romów w Europie – 4,7% – znajduje się w Bułgarii. Duże grupy spotykane są także w Ameryce Północnej, krajach byłego Związku Radzieckiego, Europie Zachodniej oraz w Ameryce Południowej. Jeżeli do zbiorczej kategorii Cyganów zaliczymy też inne pokrewne grupy pochodzenia indyjskiego, wówczas do obszarów ich zamieszkiwania należy zaliczyć także Bliski Wschód, Azję Centralną i Południową. Romowie właściwie przez wieki związani byli z obszarami państw europejskich, jednak w wyniku ekspansji kolonialnej tych ostatnich oraz w wyniku masowych migracji w XIX i XX wieku zamieszkują oni dziś większość krajów świata. Do państw z populacją Romów przekraczającą pół miliona należą: Brazylia, Bułgaria, Hiszpania, Rumunia, Słowacja, Turcja, Węgry. W Polsce mieszka ok. 13 tys. Romów, najwięcej w województwach małopolskim, dolnośląskim, śląskim i mazowieckim. Pomimo silnego poczucia wspólnoty, naród romski dzieli się na szereg mniejszych grup subetnicznych, do których należą np.: Kełderasze, Manusze, Polska Roma czy Romungrzy (zob. niżej). Niekiedy zalicza się tu także inne, pokrewne Romom grupy etniczne pochodzenia indyjskiego, jak Domowie, Jatowie, Lomowie czy Luli, jednak pod względem językowym, kulturowym oraz etnogenetycznym stanowią one osobne społeczności. Z kolei niektóre grupy, przez większość naukowców uważane za odłam Romów, podkreślają swoją odrębność od reszty tego narodu. Tak jest np. w przypadku Sintich czy Bałkańskich Egipcjan. Historia Etnogeneza Jak dowodzą badania językoznawcze, etnogeneza Romów rozpoczęła się w centralnej części Półwyspu Indyjskiego po ok. 500 roku n.e. Analizy etnograficzne dowiodły z kolei ich pokrewieństwa z hinduistyczną kastą Domba, z którą Romowie (a także Domowie, Jatowie, Lomowie, Luli itd.) do dziś dzielą zakres tradycyjnie wykonywanych profesji (zob. niżej) oraz od której najprawdopodobniej pochodzi ich nazwa własna. Natomiast dane pochodzące z przeprowadzonych na różnych populacjach Romów badań genetycznych zdają się sugerować, że pierwotna grupa zamieszkiwała Indie około 32–40 pokoleń temu i była stosunkowo mała, licząca prawdopodobnie ok. 1 tys. osób. Inne badania dowiodły jednak ich pokrewieństwa z indyjską kastą Radźputów, która powstała jako armia wojowników najemnych w VII wieku n.e. w wyniku najazdów muzułmańskich na Indie. Częstotliwość występowania grup krwi w układach AB0 jest bowiem taka sama wśród Romów oraz współczesnych członków tej kasty na północy Indii. Teorię tę wspierają też dane pochodzące z analizy języka romani, w którym większość słów odnoszących się do wojaczki (np. bust – „włócznia”, tover – „topór”, xanro – „miecz” itd.) należy do najstarszej warstwy leksykalnej, a także jest wspólna z mającym podobnie „wojenną” genezę językiem urdu. Wszystkie powyższe dane zdają się dowodzić, iż kluczowym elementem etnogenezy Romów były właśnie wojny VIII–X wieku pomiędzy muzułmańskimi najeźdźcami a Radźputami, w wyniku których przodkowie Romów opuścili Indie. Dalsze interpretacje pozostają jedynie w sferze hipotez: czy Romowie sami stanowili wojsko najemne, czy też raczej obsługę techniczną (zaopatrzenie, rozrywka, usługi rzemieślnicze) walczącej armii, jak to miało miejsce później w ich historii; czy ich przemieszczenie na zachód związane jest z popadnięciem w jasyr, czy też była to raczej migracja z przyczyn ekonomicznych; czy wreszcie stanowili jedną falę migracyjną, czy takich fal było kilka. Obecnie wiadomo, iż przodkowie Romów nie byli jedyną migrującą na zachód grupą etniczną pochodzenia indyjskiego. Około 400 lat wcześniej Półwysep Indyjski opuścili bowiem przodkowie obecnych Domów (czego dowodzą analizy językoznawcze), zaś pochodzące z Indii grupy koczowników znane są nawet z obszaru współczesnego Iranu z XIX wieku. Najprawdopodobniej Domowie, Lomowie, Luli, Romowie itp. stanowią oddzielne fale migracyjne jednej społeczności hinduskiej, żyjącej poza subkontynentem Indyjskim, prowadzącej podobny tradycyjny tryb życia i wykonującej podobne zawody. Pokrewieństwo tych grup jest szczególnie widoczne w krajach, gdzie mieszkają przedstawiciele kilku z nich (np.: w Iranie, Iraku, Syrii, Turcji). Pobyt w Persji i Armenii Nie wiadomo więc, czy pochodzące z kronik perskich wzmianki o wędrujących społecznościach Hindusów odnoszą się właśnie do Romów. Często przywołuje się jednak fragment perskiej epopei narodowej Szahname Ferdousiego, mówiący o 10–12 tys. hinduskich muzykantów, podarowanych szachowi Bahramowi V Gurowi przez jednego z władców indyjskich (odnosi się on wprawdzie do V wieku, lecz jest przekazem historycznym wspieranym przez inne źródła). Wiadomo też, iż na przełomie X i XI wieku Mahmud z Ghazni podczas inwazji na Sindh i Pendżab pojmał 500 tys. jeńców, których następnie uprowadził z dala od ich ojczyzny. Z kolei w latach 820–834 grupa etniczna zwana Zott (co jest jedną z nazw nadawanych różnym społecznościom pochodzenia indyjskiego na Bliskim Wschodzie) próbowała utworzyć niepodległe państwo na mokradłach w rejonie Basry, dokąd jej członkowie trafili jako hodowcy wołów domowych. Pokonanych powstańców kalif Al-Mutasim przesiedlił w okolicę Antiochii i miejscowości Ain Zarba, które w 855 roku zostały zdobyte przez Bizantyjczyków. Dane językoznawcze wskazują jednak, iż przodkowie Romów musieli przemieścić się przez Persję i Armenię bez głębszego kontaktu z językiem arabskim. Na obu tych obszarach nastąpił prawdopodobnie dłuższy pobyt, co odzwierciedla duża liczba zapożyczeń pochodzących z licznych używanych tam języków. Jest tak np. w przypadku większości słów związanych z koczownictwem (jak: vurdon „wóz” pochodzące z osetyjskiego lub kurdyjskiego czy grast „koń” z ormiańskiego), co zdaje się sugerować, iż właśnie tam nastąpiła reorganizacja niehomogenicznej dotąd społeczności romskiej i wytworzenie nowych, jednolitych wzorców kulturowych (które, jak np. koczownictwo, są przez innych często kojarzone właśnie z narodem romskim). Pobyt w Bizancjum Kolejny dłuższy pobyt Romów miał miejsce w granicach Cesarstwa Bizantyjskiego, o czym znów świadczy duża liczba zapożyczeń językowych, np. terminów związanych z pokrewieństwem (jak kirvo – ojciec chrzestny), co może sugerować istnienie głębszych relacji z resztą miejscowego społeczeństwa. Właśnie ze źródeł bizantyjskich pochodzą liczne wzmianki o heretyckiej sekcie atynganów (gr. athinganoi), od której nazwy wywodzi się prawdopodobnie współczesny egzoetnonim „Cyganie” (np.: gr. pospolity termin Τσιγγάνοι / Tsinganoi, wł. zingari od pierwotnego łac. Acingani poprzez Cingani, tur. Çingeneler, węg. Cigányok itd.). Nie jest przy tym pewne, czy wzmianki owe dotyczą autentycznej grupy religijnej, od której Romowie przejęli nazwę, czy też odnoszą się one w rzeczywistości do nich samych. Wiadomo jedynie, iż z czasem określenie athinganoi oraz pochodne atsinganoi, tsinganoi itd. zaczęto stosować w dokumentach wyłącznie wobec Romów. Przyczyną dalszej migracji na zachód był najprawdopodobniej napór Turków seldżuckich, a potem osmańskich. Romowie przemieszczali się głównie w kierunku Bałkanów, osiedlając się w szczególności na kontrolowanych przez Wenecję obszarach Grecji. Z powodu przychylnej polityki władz weneckich, pragnących obsadzić opustoszałe ziemie nowymi osadnikami, powstawały tam liczne osiedla romskie, m.in. Gyppe. Najprawdopodobniej ta właśnie nazwa stała się przyczyną błędnego przekonania o pochodzeniu Romów z Egiptu oraz nadawaniu im egzoetnonimów pochodzących z gr. Aiguptoi „Egipcjanie”. Także w granicach włości weneckich powstało tzw. Feudum Acinganorum, osobne lenno Republiki Weneckiej, którego poddanymi byli lokalni Romowie. Romowie w Europie Pierwsze historyczne ślady obecności Romów w Europie pochodzą z XIV wieku właśnie z rejonu Bałkanów. Na przełomie XIV i XV wieku dotarli oni na Węgry, gdzie na Zamku Spiskim otrzymali od cesarza Zygmunta Luksemburskiego słynny glejt, który okazywali później innym władcom chrześcijańskim, przybywając do ich ziem. W XV wieku pierwsze grupy Romów pojawiły się w krajach Europy Zachodniej: w 1417 w Niemczech, w 1422 roku we Włoszech, zaś w 1427 roku we Francji. Nazywano ich wówczas powszechnie „ludem Faraona” () w związku z podawaną przez nich legendą o ich egipskim pochodzeniu, a także powszechnym kojarzeniem egzotycznych przybyszów z krajem znanym z kart Biblii. We Francji używano także określenia Bohémiens od łac. nazwy Czech Bohemia, zapewne w związku z częstym powoływaniem się Romów na wspomniane wcześniej pismo od Zygmunta Luksemburskiego, który był wówczas m.in. królem tego państwa. W tym samym czasie część Romów poprzez Bliski Wschód i kraje Maghrebu dotarła na Półwysep Iberyjski i do południowej Francji. Przybywając do krajów zachodniej Europy Romowie podawali się najczęściej za pielgrzymów, pokutników lub uchodźców, wygnanych ze swego kraju za wyznawanie wiary chrześcijańskiej. Mimo tego już na przełomie XV i XVI wieku większość państw wprowadziła w życie surowe prawodawstwo wymierzone bądź ogólnie we wszystkie osoby uprawiające wędrowny tryb życia, bądź bezpośrednio w Romów. W 1539 wydalono ich z Francji na mocy edyktu. Podobnie było w Anglii, gdzie w 1530 nakazano Romom opuszczenie kraju pod groźbą więzienia, co 4 lata później zamieniono na karę śmierci. Natomiast w ówczesnej Hiszpanii Romowie poddani zostali pierwszej w ich historii planowej akcji asymilacyjnej. Podobnie ciężka stała się z czasem sytuacja Romów zamieszkałych w księstwach naddunajskich, gdzie począwszy od XVI wieku zostali oni sprowadzeni do roli niewolników, przypisanych do majątków bojarskich, kościelnych lub książęcych. Właściciel miał prawo sprzedawać na licytacji lub darować swoich niewolników pojedynczo albo całymi rodzinami, zaś Cygan bez właściciela był uważany za własność księcia. Wołoski kodeks karny z 1811 stwierdzał, że każdy Cygan rodzi się niewolnikiem, zaś edykty znoszące niewolnictwo były uchwalane stopniowo dla Mołdawii i Wołoszczyzny oraz całej Rumunii począwszy od 1856. W innych krajach Europy Wschodniej Romowie znaleźli bardziej sprzyjające warunki egzystencji. Na Węgrzech tradycyjnie wykonywane przez nich zawody pozwoliły im szybko znaleźć dogodną niszę ekonomiczną w ówczesnym społeczeństwie feudalnym. Epoka licznych wojen oraz rosnących wpływów warstwy szlacheckiej wykazywała bowiem duże zapotrzebowanie na różnego rodzaju usługi związane z metalurgią oraz z drugiej strony z rozrywką i muzyką. Romscy metalurdzy byli wówczas najbardziej cenionymi specjalistami ze swych dziedzin, zaś tradycją ludową stało się, że wiejskim kowalem był na ogół Rom. Z kolei bogata tradycja muzyczna oraz wybitne umiejętności wielu artystów również znalazły uznanie na dworach magnackich i królewskich. W XVIII wieku tamtejsi Romowie zostali jednak poddani niezwykle brutalnej akcji asymilacyjnej ze strony absolutystycznej administracji Habsburgów. W Polsce pierwsze ślady obecności Romów pochodzą z 1401 z Krakowa oraz z 1405 z Sanoka, co świadczy o ich migracji z terenu ówczesnych Węgier (zob. Bergitka Roma). Po wydanym przez sejm Rzeszy edykcie banicyjnym z 1577 niemieccy Romowie zaczęli masowo migrować na ziemie polskie, dając początek dominującej dziś w kraju grupie Polska Roma. Choć również tutaj w XVI i XVII wieku wydano kilka ustaw banicyjnych, były one egzekwowane jedynie częściowo, zaś większość Romów mogła nadal prowadzić tradycyjny tryb życia. Od XVII do końca XVIII wieku istniał w Polsce także urząd królów cygańskich, zaś osobni królowie byli mianowani w dobrach magnackich. Romowie poza Europą Począwszy od XVI wieku europejskie mocarstwa wykorzystywały swoje kolonie zamorskie jako miejsce banicji Cyganów. Tym sposobem Romowie hiszpańscy trafili do krajów Ameryki Łacińskiej, portugalscy – do Brazylii, kolonii afrykańskich oraz (z powrotem) do Indii, zaś brytyjscy – do Ameryki Północnej. Kolejna wielka fala migracji Romów nastąpiła w połowie XIX wieku. W wyniku zniesienia niewolnictwa na terenach ówczesnej Rumunii liczne grupy tamtejszych Romów, przede wszystkim zaś Kełderasze i Lowarzy rozpoczęli dalekie, transkontynentalne wędrówki. Ich śladem podążyło wiele innych społeczności, dotychczas żyjących w Starym Świecie. Przybyli wówczas do Ameryki Romowie prowadzili wędrowny tryb życia, przemieszczając się taborami aż do czasów wielkiego kryzysu w latach 30. XX w. Współczesność Istniejące w wielu społeczeństwach europejskich uprzedzenia antycygańskie sprawiły, iż Romowie często stawali się ofiarami represji i krwawych prześladowań. W czasie II wojny światowej miała miejsce planowana, masowa eksterminacja Romów, prowadzona zarówno w niemieckich obozach koncentracyjnych, jak również w gettach oraz podczas licznych egzekucji. Szacuje się, iż w jej wyniku życie mogło stracić od 200 tys. do 2 mln osób. Nawet po II wojnie światowej w wielu krajach prowadzono planową akcję fizycznego niszczenia narodu romskiego (zob. niżej). Od połowy XX wieku w państwach Europy Zachodniej następuje jednak stopniowe równouprawnienie mniejszości romskich. W niektórych z nich (np. we Francji) tradycyjny styl życia i wykonywania zawodu przez tamtejszych Romów jest nawet objęty ochroną prawa, które gwarantuje im oraz innym społecznościom półkoczowniczym osobne miejsca parkingowe, przeznaczone na postój podczas wędrówek, a także możliwość edukacji w odrębnym trybie. W państwach byłego bloku wschodniego Romowie byli zmuszani do porzucenia tradycji koczowniczych, czego przykładem była przeprowadzana stopniowo od 1964 w Polsce tzw. akcja produktywizacyjna. Liczne obostrzenia tego typu, brutalnie ingerując w tradycyjny styl życia, wyeliminowały niemal doszczętnie zjawisko koczownictwa w krajach Europy Wschodniej oraz wystawiły Romów na wszelkiego rodzaju negatywne skutki przemian społeczno-ekonomicznych późniejszego okresu transformacji ustrojowej. W ich wyniku większość mieszkających dziś w państwach postkomunistycznych osób narodowości romskiej żyje poniżej granicy ubóstwa, będąc szczególnie dotkniętych biedą i bezrobociem. Do tego dochodzą liczne przejawy dyskryminacji ze strony władz oraz pozostałych członków społeczeństwa (zob. np. pogrom mławski), często o podłożu rasistowskim, co wywołuje silne poczucie marginalizacji. Wielu Romów wybiera więc niedostępną dawniej możliwość wyjazdu do bogatszych krajów Zachodu w celu odnalezienia własnego miejsca w nowych społeczeństwach. Równocześnie wśród Romów następuje rozwój poczucia świadomości narodowej. W wielu krajach powstają liczne organizacje pozarządowe, powołane w celu ochrony praw tej mniejszości oraz reprezentujące jej interesy. W 1971 pod Londynem odbył się I Światowy Kongres Romów. Zaprezentowano tam po raz pierwszy flagę romską oraz hymn, a także zalecono używanie w językach narodowych określenia „Rom” w miejsce słowa „Cygan”. Podczas II Światowego Kongresu Romów w 1978 w Genewie powołano do życia Międzynarodową Unię Romów (rom. Romano Internacionalno Jekhetani Union, ang. International Romani Union – IRU). Kolejny Kongres odbył się w 1981 w Getyndze, zaś poświęcony był w głównej mierze kwestii holocaustu romskiego. W 1990 w Jadwisinie pod Warszawą odbył się IV Kongres, na którym m.in. przedstawiony został uniwersalny podręcznik języka romskiego, zaakceptowany przez delegatów. W 1993 Międzynarodowa Unia Romów przyjęta została do ONZ w charakterze członka-obserwatora. W 2000 w Pradze zorganizowano V Kongres, na którym utworzony został Parlament Romski, uchwalono kartę IRU, określającą zadania oraz sposób sprawowania władzy, a także deklarację, stwierdzającą, iż Romowie są narodem nieterytorialnym i nie roszczą sobie prawa do żadnego terytorium. W 2004 w Lanciano we Włoszech odbył się kolejny Kongres, podczas którego na stanowisko prezydenta IRU wybrano polskiego działacza Stanisława Stankiewicza. Język Językiem ojczystym większości Romów jest język romski, zwany też romani, należący do grupy indoaryjskich języków indoeuropejskich. Daleko posunięte zróżnicowanie rozmaitych dialektów romskich, brak tradycji piśmienniczej oraz jednolitej standaryzacji sprawiają jednak, iż posługujące się nimi osoby często doświadczają trudności komunikacyjnych. Z tego też względu część naukowców uważa romani raczej za podrodzinę językową niż za osobny język. Ponadto w wyniku presji zewnętrznej w wielu tradycyjnych grupach nastąpiło porzucenie własnego dialektu romani na rzecz języka dominującego w otoczeniu społecznym lub wytworzenie osobnego języka kreolskiego (zwanego pogadialektem), łączącego elementy języka romskiego oraz większościowego (np. dialekt caló w Hiszpanii). Kultura Kultura tradycyjna Ogół tradycji romskiej określają zasady, nazywane zbiorczym mianem romanipen. Dotyczą one w głównej mierze idei czystości-nieczystości rytualnej (mageripen), a także związków społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem relacji rodzinnych, wewnątrz- i międzygrupowych oraz relacji z obcymi (gadziami). Kultura Romów jest ściśle związana z wewnątrzgrupowym przekazem tych zasad, odbywającym się dzięki rozbudowanym związkom pokrewieństwa oraz uznawaniu autorytetu tradycyjnych przywódców. Rolę tych ostatnich odgrywają zarówno poszczególne osoby, stojące na czele rodów lub społeczności lokalnych (zwani baro rom, bulibaša, čhibalo, vajda, vujto itd.), jak i powszechnie szanowana starszyzna. Niekiedy wspólne tradycyjne zwierzchnictwo posiadają wszyscy Romowie należący do danej grupy językowo-etnograficznej (tak jest np. w przypadku instytucji Szero Roma dla tzw. Polskich Cyganów Nizinnych). Autorytety te, stojąc na straży tradycyjnych wartości, sprawują często rolę zwyczajowego sądu, rozstrzygającego wszelkie wątpliwości w tej dziedzinie, a także inne spory pomiędzy stronami. Instytucja takiego sądu, sprawowanego najczęściej kolegialnie, nosi w różnych grupach rozmaite nazwy, np. kris wśród Kełderaszy i Lowarów, divano na Bałkanach itd. Poza uznawaniem zasad romanipen oraz posłuszeństwem wobec starszych, jedną z głównych wartości kultury romskiej są związki rodzinne. Bardzo uroczyście świętuje się więc różnego rodzaju okazje związane z przyjściem na świat nowego członka społeczności, zawieraniem związków małżeńskich oraz śmiercią. Mniejsze znaczenie mają doroczne uroczystości, przypadające z okazji powszechnych świąt religijnych. Wiele zwyczajów oraz tradycyjnych wartości romskich jest często nierozumianych lub niewłaściwie interpretowanych przez ludzi z zewnątrz, toteż są one w niektórych grupach objęte zwyczajowym tabu. Np. idea czystości rytualnej jest zupełnie obca większości społeczeństw europejskich, podobnie jak liczne obostrzenia wiążące się z ludzką seksualnością, porodem itd. Elementy te są jednak często spotykane w kulturach tradycyjnych Azji Południowej i Zachodniej oraz wśród innych koczowniczych społeczności Europy. Z drugiej strony wiele z nich to w istocie powszechne zjawiska kulturowe, bądź elementy należące właśnie do cywilizacji zachodu, porzucone jednak przez większość społeczeństw uprzywilejowanych w miarę przemian cywilizacyjnych. Do takich należy niewątpliwie szczególna cześć, jaką tradycyjni Romowie żywią dla swoich przodków, lub liczne zwyczaje związane z zawieraniem małżeństw, jak ich aranżowanie, porwanie panny młodej, okup za nią itd. Tradycyjne profesje Jedną z charakterystycznych cech kultury romskiej jest tradycyjnie określony i ograniczony zakres możliwych do wykonywania zawodów – istnienie tzw. zawodów zakazanych. System ten, odziedziczony najprawdopodobniej z hinduistycznego podziału kastowego, obejmuje wiele profesji, które dziś praktykują zarówno europejscy Romowie, bliskowschodni Domowie, jak i przedstawiciele indyjskich grup Domba. Większość tych tradycyjnych zajęć pozwala zachować dość duży zakres niezależności ekonomicznej od trendów w gospodarce reszty społeczeństwa, co też często staje się przyczyną oskarżeń o czerpanie dochodów ze źródeł „niewiadomego” pochodzenia. Z drugiej strony związki ekonomiczne z gadziami oraz świadczenie im rozmaitych usług są zasadniczą formą tych profesji, a także podstawą dochodu dla większości tradycyjnych grup Romów, będąc często jedyną okazją kontaktu dla obu społeczności. Podobnie jak w przypadku kast hinduistycznych oraz tradycyjnych społeczności Europy i całego świata, istnieje ścisła relacja pomiędzy przynależnością grupową oraz wykonywanym zawodem. Fakt, iż w przeszłości niemal wszyscy członkowie danej społeczności uprawiali tę samą profesję, odzwierciedlony jest dziś w nazewnictwie tradycyjnych grup romskich (zob. niżej), gdzie np. etnonim Lowarzy (rom. Lovara/Lovari) pochodzi od węg. słowa ló – „koń”, oznaczając w ten sposób handlarzy końmi, zaś Ursarowie czy Meczkarowie (rom. Ursari, Mečkar) od rum. Urs i mac. Мечка – „niedźwiedź”, stanowiąc tym samym nazwy grup, tradycyjnie będących treserami tych zwierząt. Ponadto wiele grup romskich (np. w Rumunii) jest zorganizowanych w tzw. kompanie (rom. kumpania), czyli podgrupy o charakterze ekonomiczno-zawodowym, podlegające określonemu przywództwu. Spektrum tradycyjnych zajęć można ogólnie podzielić na kategorie: rzemiosło metalurgia – np. kowalstwo (oraz pochodzące od niego, popularne dawniej ludwisarstwo, rusznikarstwo, płatnerstwo), ślusarstwo, wyrób naczyń metalowych i ich cynowanie (wraz z rozmaitymi formami naprawy, np. drutowaniem), złotnictwo (i pozostałe formy kowalstwa artystycznego), a także praca w hucie; przetwórstwo drzewne – np. wyrób mebli, rozmaitych narzędzi i przyborów z drewna oraz materiałów pochodnych (np. łyżek, mis, koryt, żłobów, sit, koszy itd.), a także stolarstwo artystyczne; pozyskiwanie i przetwarzanie surowców – np. produkcja cegieł, górnictwo, przetwórstwo wapna, różnego rodzaju obróbka kamieni itp. W wielu społecznościach tradycyjnych zajęcia te uważane są jednak za nieczyste w wyniku odziedziczonego po kulturze hinduistycznej negatywnego klasyfikowania czynności wymagających kontaktu z glebą; handel – obrót własnymi wyrobami rzemieślniczymi (najczęściej kobiety sprzedają to, co wyprodukowali mężczyźni), jak i pośrednictwo w wymianie innych dóbr. Co do formy, w wielu okolicach spotyka się zarówno handel bazarowy, jak i wykonywany przez domokrążców, którzy niegdyś pełnili istotną funkcję zaopatrywania odległych gospodarstw wiejskich w niezbędne towary. Jeśli zaś chodzi o rodzaj wymienianych dóbr, jednym z najszerzej praktykowanych w przeszłości zajęć romskich był handel końmi, dziś niemal całkowicie wygasły z powodu zmechanizowania środków transportu i siły pociągowej. Z drugiej strony sytuacja ta stworzyła nową możliwość zarobkowania, która od handlu tymi zwierzętami poprowadziła wielu Romów w stronę obrotu samochodami, mającymi dziś podobną funkcję i znaczenie, jakie dawniej posiadał koń. Kluczowa rola tych zwierząt wiązała się też z kolejnym rodzajem usług oferowanych przez Romów, jakie stanowiło ich leczenie, połączone z głębszą niż w innych społecznościach znajomością weterynarii i ziołolecznictwa. Natomiast pośrednictwo w sprzedaży innych zwierząt hodowlanych, podobnie jak i produktów spożywczych (głównie owoców, warzyw oraz zbieranych w lesie płodów runa: grzybów, jagód, ziół), choć spotykane, nie odgrywało nigdy tak istotnej roli ekonomicznej i kulturowej. Większe znaczenie (zwłaszcza obecnie) na wielu terenach krajów Europy Wschodniej, dotkniętych ubóstwem postindustrialnych, ma zbieranie i sprzedaż surowców wtórnych, zwłaszcza złomu i szmat. Częstym towarem widywanym w rękach wschodnioeuropejskich handlarzy romskich są różnego rodzaju tekstylia oraz drobne przedmioty codziennego użytku (używane lub fabrycznie nowe), które nabywają oni najczęściej od innych pośredników. rozrywka wykonywanie muzyki – bogata tradycja muzyczna Romów sprawia, iż ze społeczności tej pochodziło wiele powszechnie uznanych osobistości tej dziedziny (np. J. Bihari, G. Cziffra, D. Reinhardt), zaś wielu współczesnych artystów i zespołów jest także dziś obecnych zarówno w nurcie muzyki poważnej, jak popularnej, folku, jazzie, rocku itd. W wielu społecznościach wiejskich wysoko ceni się orkiestry romskie grywające na weselach, chrzcinach itp., zaś w miastach często zdarza się spotkać romskiego muzykanta, zarabiającego na ulicy czy w tramwaju. wróżbiarstwo – głównie wróżenie z ręki, kart czy szklanej kuli, uprawiane wyłącznie przez kobiety, dawniej z wykorzystaniem rozmaitych akcesoriów np. „diabełków” (rom. bengoro) czy woskowych „trupków” (rom. muloro). różne formy ulicznej rozrywki – żonglerki, sztuki iluzji, akrobacji na linie, koniu itd., utrzymywanie wędrownego cyrku czy lunaparku. Aż do początku XX wieku można było w całej Europie spotkać wędrownych treserów niedźwiedzi, których zwierzęta były uczone wykonywania rozmaitych sztuczek. Profesja ta, obecnie niemal zupełnie zapomniana, ma swoje dalekie echo w sztuce bliskowschodnich i indyjskich zaklinaczy węży, także należących lub pochodzących z kasty Domba. najemną pracę na roli – zajęcia związane z uprawą ziemi przez stulecia były dostępne jedynie dla osiadłych Romów z terenu Bałkanów, Kotliny Panońskiej i łuku Karpat, nie znali ich natomiast prześladowani edyktami banicyjnymi koczownicy z Europy Zachodniej. W ich rozumieniu zasad romanipen rolnictwo posiada więc mniejszy prestiż niż wymienione wcześniej zawody. Wiązać się to może również z powszechną w kulturze Indii oraz Bliskiego Wschodu ogólnie niższą oceną tej profesji w porównaniu z zajęciami wymagającymi zdolności umysłowych, np. z handlem czy uprawianiem muzyki, co stoi w pewnej sprzeczności z wartościami przyjętymi w agrarnych kulturach Europy. Uprawa roli wymaga ponadto częstego kontaktu z glebą, która w opierającym się na hinduistycznych ideach kontinuum czyste-nieczyste zbliżona jest raczej do drugiego bieguna. Inna sprawa, że Romowie wspomnianego regionu na ogół nie posiadali ziemi na własność, zmuszeni więc byli pracować na polach należących do innych właścicieli. żebractwo – pewne grupy Romów uważają żebranie za wymagające kontaktu z nieczystym, inne zaś traktują jako pełnoprawną profesję, wykonywaną w większości przez kobiety (np. wśród Kełderaszy). Niezależnie od tego wiele osób zostało zmuszonych do uprawiania tego typu zajęć przez ciężkie warunki ekonomiczno-bytowe, szczególnie w krajach postkomunistycznych, w myśl przysłowia Feder te tut marel buťi, sar te tut marďahas bokh (Lepiej, abyś cierpiał od pracy, niż od głodu). Religia Zwyczajowa obrzędowość romska nie zawiera się w ścisłych ramach jakiejkolwiek tradycji (ani tym bardziej doktryny) religijnej. Mimo iż znaczna część idei i praktyk, określanych zbiorczym mianem romanipen, wywodzi się z kultury hinduistycznych Indii (o czym świadczy np. używane na określenie chrześcijańskiego krzyża romskie słowo trušul, wywodzące się z sanskrytu triśula „trójząb” – atrybut boga Śiwy i emblemat noszony przez braminów), wiele jej elementów zostało zaczerpniętych z wierzeń innych narodów, z którymi Romowie mieli styczność podczas swej wędrówki. Można w niej spotkać zarówno wzory kulturowe pochodzące z muzułmańskiej Persji, które korzeniami sięgają czasów zoroastryjskich, jak również te, wywodzące się z kręgu wschodniego (ormiańskiego i bizantyjskiego) chrześcijaństwa. Ponieważ historia Romów przebiegała w większości na terytoriach państw, które wymagały od swoich mieszkańców identyfikacji z konkretną, zdogmatyzowaną i administracyjnie ustrukturyzowaną religią, przyjmowali oni najczęściej tę, która była dominującą (lub jedynie dozwoloną) w krajach ich aktualnego pobytu. Większość Romów zamieszkałych w krajach tradycyjnie muzułmańskich jest wyznawcami dominującej tam wersji islamu, zaś w chrześcijańskich – chrześcijaństwa. Niekiedy w wyniku relacji społeczno-ekonomicznych z grupami wyznającymi religie mniejszościowe Romowie przystępowali do ich wspólnot, skutkiem czego spotyka się dziś wśród nich np. wyznawców judaizmu. Zdarza się także, iż przybywszy do kraju cieszącego się względną tolerancją religijną, Romowie pozostawali przy wyznaniu, które praktykowali w poprzednim miejscu zamieszkania. Tak więc np. większość polskich Kełderaszy jest dziś wiernymi Kościoła Prawosławnego, ponieważ prawosławie było dominującą wiarą tych terenów Rumunii, z których przybyli w XIX wieku. Ponadto obecnie w wielu grupach Romów działalność rozwijają liczne, stosunkowo młode wspólnoty religijne, np. Świadkowie Jehowy czy zielonoświątkowcy. W przypadku tych ostatnich, np. w Rumunii, Romowie stanowią znaczny odsetek wyznawców na tych terenach, gdzie do zgromadzenia przystąpili obdarzeni autorytetem lokalni przywódcy społeczności. Poza konkretną deklaracją po stronie danego wyznania religijność romska często ulegała wpływom lokalnych wzorów kulturowych, które nigdy nie są homogeniczne ani „ideowo poprawne”. Dlatego na obszarach styku kultur, jakim są Bałkany, Romowie, podobnie jak inne grupy etniczne, niezależnie od oficjalnego wyznania posiadają bogatą obrzędowość sięgającą korzeniami zarówno islamu, jak i chrześcijaństwa, zaś w krajach wysoko zsekularyzowanych (np. w byłym ZSRR) kultura duchowa Romów jest w równym stopniu zeświecczona, jak wśród innych członków społeczeństwa. Grupy językowo-etnograficzne Naród romski dzieli się na szereg osobnych grup subetnicznych, wyróżnianych na podstawie językowej, kulturowej, religijnej, terytorialnej, zawodowej itd. Ze względu na kryterium językowe grupy te można poklasyfikować następująco: grupy posługujące się dialektami bałkańskimi języka romani: Arli (Macedonia Północna, Kosowo, Grecja), Erli (Bułgaria), Meczkarowie (rom. Mečkar, Albania), Sepeczowie (rom. Sepeči, Grecja, Turcja), Ursarowie (rom. Ursari, Rumunia), Krymscy Romowie (Ukraina), Zargarowie (rom. Zargari, Iran) i inne; grupy posługujące się dialektami zis-bałkańskimi: Drandarowie/Drindarowie (rom. Drandari lub Drindari), Kowaczkowie (rom. Kovački), Kalajdżowie (rom. Kalajdži) i Bugurdżowie (rom. Bugurdži; wszystkie z terenu Bułgarii i Macedonii Północnej); grupy posługujące się dialektami vlax-południowymi: Gurbetowie (rom. Gurbet lub Džambazi), Kalburdżowie (rom. Kalburdžu), Czergarowie (rom. Čergari) i inne (Serbia, Czarnogóra, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Macedonia Północna, południowa Rumunia, Bułgaria, Grecja, Albania, Turcja); grupy posługujące się dialektami vlax-północnymi: Kełderasze, Lowarzy, Czurarowie (rom. Čurari), Maczwajowie (rom. Mačvaja) i inne z terenu Rumunii, Mołdawii, Węgier, Serbii oraz żyjące na emigracji na całym świecie; grupy posługujące się dialektami centralno-południowymi: Romungrzy, Romowie Wend, Romowie Burgenlandzcy, Serwy i inne, zamieszkujące Węgry, Słowację, północną Słowenię, wschodnią Austrię, Ukrainę oraz Rumunię; grupy posługujące się dialektami centralno-północnymi: Polscy Cyganie Wyżynni, Romowie Słowaccy, Romowie Morawscy (ich dialekt wymarł po II wojnie światowej, obecnie używają jęz. czeskiego), Wurdonara Roma i inne (Słowacja, Czechy, Polska, Ukraina); grupy posługujące się dialektami północno-zachodnimi: Sinti, Manusze, Fińscy Kaale i inne (Niemcy, Austria, Francja, Włochy, kraje Beneluksu, Finlandia); grupy posługujące się dialektami północno-wschodnimi: Chaładytka Roma, Sasytka Roma, Romowie Łotewscy (rom. Lotfitka Roma lub Čuxny), Polska Roma i inne (Polska, Litwa, Łotwa, Estonia, Rosja, Białoruś, Ukraina); grupy posługujące się dialektami izolowanymi bądź o nieustalonej klasyfikacji, żyjące na pograniczu Słowenii, Chorwacji i Włoch, we włoskich prowincjach Abruzja i Kalabria, w irańskim Azerbejdżanie Wschodnim itd.; grupy posługujące się pogadialektami języka romani: Romaniczale (nazwa własna Romanichal, Anglia), Gitanowie (nazwa własna Gitanos lub Caló, Hiszpania), Romowie Baskijscy (nazwa własna Errumantxela), Walijscy Kaale (nazwa własna Kååle, nie należy mylić z Fińskimi Kaale – patrz wyżej), Bojasze oraz pokrewne grupy: Rudarowie (nazwa własna Rudari), Ludarowie (nazwa własna Ludari), Lingurarowie (nazwa własna Lingurari), Zlatarowie (nazwa własna Zlătari; wszystkie z terenu Węgier, Rumunii, Bałkanów, a także Ameryki i Australii), Romowie Serbscy (Serbia), Romowie Skandynawscy (nazwa własna Tattare, Skandynawia); grupy posługujące się językami dominującymi w krajach zamieszkania: przeważająca większość Romów Burgenlandzkich, Fińskich Kaale, Romungrów, Romów z Wysp Brytyjskich, Estonii, Półwyspu Iberyjskiego, Romów Morawskich oraz skandynawskich Tattare, znaczne podgrupy tych grup, które posługują się pogadialektami, a także mniejszościowe podgrupy wszystkich pozostałych grup. Romowie w kulturze innych narodów Romowie często przyciągali uwagę i intrygowali odmiennością. Odbiciem tego jest obecność postaci Cygana w kulturze ludowej wielu narodów i grup etnicznych. W Polsce, podobnie jak w innych krajach, stał się on bohaterem licznych przysłów, opowieści czy obrzędów (np. w grupach kolędników). Mimo tego kultura romska nie wywarła znaczącego wpływu na główny nurt kultury społeczeństw autochtonicznych. Do wyjątków od tej reguły należy niewątpliwie bogata tradycja muzyczna Romów, która zasiliła folklor wielu narodów – m.in. Węgrów (orkiestry smyczkowe), Rosjan (chóry, solowy romans z towarzyszeniem gitary) czy Hiszpanów (flamenco). Wielu autorów oper i operetek również czerpało wątki z kultury romskiej, czego najlepszym przykładem jest opera Carmen G. Bizeta, czy Trubadur G. Verdiego, wątek cygański pojawia się u Verdiego także w operze Traviata, a nawet w Hugonotach G. Meyerbeera. Wśród operetek na pierwszym miejscu należy wymienić taki tytuł jak Baron cygański J. Straussa oraz wspomnieć choćby Hrabinę Maricę I. Kálmána. Nieliczni romscy pisarze i poeci zostali docenieni przez szerszy krąg odbiorców literatury. Należą do nich m.in.: Bronisława Wajs (1908–1987), polska autorka ballad i wierszy, Margita Reiznerová, autorka baśni pochodząca z byłej Czechosłowacji (obecnie żyjąca w Belgii), czy József Holdosi (ur. 1951), pisarz węgierski. Romowie często pojawiali się też w licznych dziełach, które dziś należą do kanonu literatury światowej, np. w Wichrowych wzgórzach E. Brontë czy Dzwonniku z Notre-Dame V. Hugo. Współczesna kinematografia również coraz częściej sięga po tematykę związaną z kulturą romską. Do przykładów należą niewątpliwie filmy w reżyserii Emira Kusturicy (np. Czas Cyganów, Czarny kot, biały kot), Tony’ego Gatlifa (Latcho Drom, Gadjo Dilo, Vengo, Transylvania), Doroty Kędzierzawskiej (Diabły, diabły), Vincenta Escrivy (Montoyas y Tarantos), trylogia Carlosa Saury, na którą składają się Krwawe gody, Carmen i Czarodziejska miłość, czy też meksykańska telenowela Wieczny płomień miłości. W XX wieku powstało wiele instytucji mających za zadanie przybliżyć kulturę romską pozostałym członkom społeczeństwa. Funkcję taką spełniają m.in. teatry: Pralipe (założony w 1971 w Skopju), Romathan (założony w 1992 w Koszycach) czy Romen (działający od 1931 w Moskwie); muzea: dział romski Muzeum Okręgowego w Tarnowie czy Muzeum Kultury Romskiej w Brnie (Czechy); instytuty, np. Romski Instytut Historyczny w Oświęcimiu; lub festiwale: Romane Dyvesa w Gorzowie Wielkopolskim, Międzynarodowy Festiwal Piosenki i Kultury Romów w Ciechocinku czy Khamoro w Czechach. . Współczesne problemy Najciężej obecnie odczuwane społeczne i ekonomiczne problemy narodu romskiego kształtowane są głównie istniejącymi w wielu społeczeństwach Europy antycygańskimi stereotypami oraz długą historią prześladowań, także najnowszą (zob. np. pogrom mławski). Antycyganizm, podobnie jak inne stereotypy etniczne, będący postawą antyspołeczną (uprzedzeniem), prowadzi do rozmaitych przejawów ksenofobii – od nietolerancji, poprzez wykluczenie społeczne, aż do aktów przemocy włącznie. Wiele krajów Europy jeszcze do niedawna prowadziło półoficjalne programy sterylizacji romskich kobiet bez ich zgody (np. w Czechosłowacji program taki trwał przynajmniej od 1972 do upadku systemu komunistycznego, zaś w odosobnionych przypadkach nawet do 2001). Z tego powodu występuje dość wysoki stopień zamknięcia niektórych tradycyjnych społeczności romskich, który jest naturalną reakcją na agresywne działania ze strony środowiska zewnętrznego. Dopiero od drugiej połowy XX wieku Romowie mają szansę pełnej integracji z resztą społeczeństwa, bez jakiegokolwiek bezpośredniego zagrożenia tożsamości narodowej i kultury, jednak czas, który dotąd upłynął, wydaje się jeszcze zbyt krótki (szczególnie w krajach postkomunistycznych), aby pogrzebać wielowiekowe resentymenty po obu stronach. 9 marca 2011 roku Parlament Europejski przyjął rezolucję w sprawie europejskiej strategii na rzecz integracji Romów. Edukacja Negatywne skutki ekskluzji Romów oraz ich nieufności wobec instytucji świata gadziów objawiają się w postaci ograniczonej możliwości korzystania z wielu osiągnięć współczesnej cywilizacji (technicznych, ideowych czy naukowych). Przede wszystkim nie w pełni wykorzystywane są możliwości, jakie niesie ze sobą powszechna edukacja. Dane MSWiA podają np. iż w Polsce jedynie 70% romskich dzieci wypełnia obowiązek szkolny. Według danych Komisji Europejskiej odsetek Romów kończących szkołę podstawową w krajach Unii Europejskiej wynosi zaledwie 42%. Spowodowane jest to zarówno uznawaniem przez rodziców jedynie tradycyjnych wartości kultury romskiej, brakiem znajomości języka polskiego wśród najmłodszych, jak też znacznym ostracyzmem społecznym oraz obawą przed szykanami w szkole. Odsetek ten waha się jednak znacznie wśród rozmaitych grup romskich, w wysoko rozwiniętych krajach Zachodu osiągając wartości podobne do reszty społeczeństwa (wśród grup o nieemigracyjnym pochodzeniu). Braki w zakresie wykształcenia formalnego skutkują z kolei ograniczeniem możliwości rozwoju zawodowego w innych dziedzinach, niż to oferuje tradycyjna romska edukacja nieformalna. Ponieważ zaś ta nieformalna edukacja obejmuje jedynie zawody tradycyjne, które Romowie wykonywali od pokoleń (zob. wyżej), przy obecnie malejącym zapotrzebowaniu na tego typu usługi wiele osób zostało pozbawionych jedynych możliwości zarobku. Bezrobocie i ubóstwo Prowadzona przez ostatnie półwiecze planowa socjalizacja Romów w dawnych krajach bloku wschodniego w świetle transformacji ustrojowej i przemian ekonomicznych również okazała się niepowodzeniem. Była to bowiem (podobnie jak inne przedsięwzięcia) akcja centralnie planowana i pod każdym względem przymusowa, zaś jej ideą była budowa społeczeństwa i gospodarki komunistycznej (realnego socjalizmu). Po upadku tego systemu Romowie, którzy zostali jej poddani, stali się najboleśniej doświadczonymi ofiarami bezrobocia i biedy. Dane dla roku 2000 podają np. iż 40% węgierskich Romów żyło poniżej ustawowej granicy ubóstwa, zaś zatrudnienie wśród nich wynosiło 26%, co jawi się znacznym spadkiem w stosunku do ponad 80% pracujących w początku lat 90. XX wieku. Z kolei radykalne środki budowy nowego społeczeństwa stosowane w Rumunii przez reżim Nicolae Ceauşescu doprowadziły do zwiększenia częstotliwości występowania patologii społecznych (np. narkomanii, bezdomności, istnienia tzw. dzieci ulicy), które w przemożnym stopniu dotknęły tamtejszych Romów. Szczególnie ciężki wpływ owych przemian na stosunkowo niedawno i brutalnie oderwane od tradycyjnego stylu życia społeczności romskie można przyrównać do negatywnych skutków globalizacji w krajach rozwijających się, jest on jednak przez większość polityków problemem niezrozumianym i trudnym do powiązania ze społeczeństwem europejskim. Natomiast dla większości Romów złe doświadczenia związane ze wszystkimi wcześniejszymi formami przymusowej integracji stanowią kolejny impuls do zamknięcia społecznego, zaś ciężkie warunki bytowe coraz częściej skutkują otwartymi formami niezadowolenia. Tożsamość narodowa Przy powyższych problemach ekonomicznych bardzo nikłe wydają się kwestie związane z zagrożeniem tożsamości narodowej i kultury. Często zapomina się jednak, iż kultura romska w większości krajów Europy była obiektem bezpośredniej polityki szykan, operującej np. zakazami używania języka romani, noszenia tradycyjnych strojów czy zawierania małżeństw pomiędzy dwiema osobami pochodzenia romskiego. Przymusowa asymilacja, której skutkiem często stawało się załamanie granic międzyetnicznych, pociągała za sobą także dobrowolną integrację społeczną, która obecnie, wraz z coraz dalej postępującym oddziaływaniem kultury masowej, jawi się jako kluczowe niebezpieczeństwo dla romskiego dziedzictwa kulturowego. Mimo iż w wielu regionach i środowiskach społecznych przyzwolenie na mieszane małżeństwa występowało niemal od początku historii Romów, współcześnie ten problem zdaje się w niespotykanym dotąd stopniu przyczyniać do kryzysu tradycyjnych struktur romskich. Szczególnemu zagrożeniu podlega zwłaszcza język romski. W wielu środowiskach w wyniku wpływu kultury masowej leksyka romska ulega radykalnym zmianom w przeciągu jednego pokolenia – dawne słowa zastępowane są nowymi zapożyczeniami. Wśród niektórych społeczności emigracyjnych ewidentny staje się ponadto dwustopniowy proces przesunięcia językowego, np. pochodzący z Turcji, zaś mieszkający w Niemczech Sepeczowie (rom. Sepeči), integrując się w pierwszym rzędzie z innymi emigrantami tureckimi, przejmują ich język, który dopiero kolejne pokolenie (współcześnie) zamienia na język niemiecki. Obecne migracje Romów przyrównać można w ich sile tylko do tych z XV i XIX wieku, zaś dwu- lub trójjęzyczność jest zjawiskiem powszechnym we wszystkich grupach bez wyjątku. Tłem dla wielu spośród powyższych problemów jest sytuacja polityczna, w rozmaitych krajach mniej lub bardziej napięta. Mimo bowiem istnienia licznych populacji lokalnych, a nawet większości romskich (zob. np. Szuto Orizari, Cem Romengo), naród ten we wszystkich niepodległych obecnie państwach stanowi mniejszość. Brak wystarczająco długiej historii kultury politycznej sprawia, iż jest to mniejszość często marginalizowana zarówno przez dominującą część społeczeństwa, jak i ze strony innych grup mniejszościowych. Ponadto na obszarach ostrych tarć etnicznych Romowie stanowią społeczność, która bardzo często jest brutalnie prześladowana przez wszystkie strony konfliktu, czego odzwierciedleniem może być np. obecna sytuacja w Kosowie. Romowie a przestępczość Jeden z najszerzej rozpowszechnionych antycygańskich stereotypów stanowi przekonanie o istnieniu przyczynowo-skutkowego związku pomiędzy przynależnością do narodu romskiego a zaangażowaniem w działania o charakterze przestępczym (czy też pomiędzy bliskim sąsiedztwem Romów a wzrostem przestępczości w okolicy). Badania socjologiczne przeprowadzone w Polsce w 1991 oraz 2003 roku wykazały aż 60-procentową niechęć wobec Romów, najwyższą w porównaniu z innymi grupami odniesienia, czego przyczyną są m.in. właśnie negatywne skojarzenia, wiążące Romów z przestępczością. Odsetek Romów w węgierskich więzieniach jest 25-krotnie wyższy niż odsetek pozostałych obywateli Węgier, natomiast we włoskich więzieniach – 7-krotnie wyższy. Zobacz też Dekada na rzecz Romów w Europie Dzień Pamięci o Zagładzie Romów Międzynarodowy Dzień Języka Romskiego Międzynarodowy Dzień Romów Uwagi Przypisy Bibliografia Kołaczek Małgorzata,Etniczna mobilizacja Romów a Unia Europejska . Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2014, . https://www.wuw.pl/product-eng-4488-Etniczna-mobilizacja-Romow-a-Unia-Europejska-Kolaczek-Malgorzata.html Zoltan D. Barany, The East European gypsies: regime change, marginality, and ethnopolitics, Cambridge, Cambridge University Press, 2002 Cyganie, National Geographic Polska, kwiecień 2001, nr 4(19), s. 28–57 Georgij S. Demeter (red.), Nadežda G. Demeter, Nikolaj Bessonov, Vladimir Kutenkov, Istoria cygan: novyj vzgl’ad, Voronež, Izdatel’stvo-poligrafičeskaja firma „Voronež”, 2000 Jerzy Ficowski, Cyganie polscy, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1953 Jerzy Ficowski, Cyganie na polskich drogach, Kraków, Wrocław, Wyd. Literackie, 1986 Jerzy Ficowski, Demony cudzego strachu, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydaw., 1986 Jerzy Ficowski, Cyganie w Polsce. Dzieje i obyczaje, Warszawa, Interpress, 1989 Angus M. Fraser, Dzieje Cyganów, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2001 J. Zamojski, Sterylizacja kobiet romskich w Czechach, [w:] Wybrane aspekty sterylizacji ludzi ze względów eugenicznych, medycznych i społecznych, pod redakcją M. Musielaka, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, Poznań 2009. Luba Kalaydjieva et al. (2001), Patterns of inter- and intra-group genetic diversity in the Vlax Roma as revealed by Y chromosome and mitochondrial DNA lineages, European Journal of Human Genetics 9, 97-104 dokument pdf Piotr Krzyżanowski, Grażyna Pytlak, Leszek Bończuk, Cyganie: Mity i Fakty, Gorzów Wielkopolski, 2002 Bart McDowell, Gypsies, Wanderers of the World, National Geographic Society, 1970 . Andrzej Mirga, Lech Mróz, Cyganie. Odmienność i nietolerancja, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994 Lech Mróz, Geneza Cyganów i ich kultury, Warszawa, Wyd. Fundacji „Historia pro Futuro”, 1992 Lech Mróz, Dzieje Cyganów-Romów w Rzeczypospolitej XV-XVIII w., Warszawa, DiG, 2001 Lidia Ostałowska, Cygan to Cygan, Warszawa, Twój Styl, 2000 Dena Ringold, Roma and the Transition in Central and Eastern Europe: Trends & Challenges, World Bank Publications, Washington DC, 2000, strony 3, 5 i 7 Vania de Gila – Jan Kochanowski, Mówimy po romsku. Historia, kultura i język narodu romskiego, Szczecinek, Związek Romów Polskich, 2005 Jolanta Szymańczak, Działania Unii Europejskiej na rzecz Romów, „Analizy BAS” Nr 3/2012, Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu. Linki zewnętrzne Strony polskojęzyczne Związek Romów Polskich Stowarzyszenie Romów w Polsce Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 9 września 2010 w sprawie sytuacji Romów i swobody przemieszczania się w Unii Europejskiej Strony w innych językach Wikipedia w jednym z dialektów języka romskiego Documentation and Cultural Centre of German Sinti and Roma European Roma and Travellers Forum Rombase – strona cyganologiczna Uniwersytetu w Grazu Specialized Library with Archive „Studii Romani” Kultury ze standardowej próby etnograficznej

84303

https://pl.wikipedia.org/wiki/FC%20Barcelona

FC Barcelona

Futbol Club Barcelona (wym. [fubˈbɔl ˈklub bəɾsəˈlonə]) – kataloński wielosekcyjny klub sportowy z Barcelony (Hiszpania), istniejący od 29 listopada 1899 r., czyli momentu założenia męskiej drużyny piłkarskiej przez grupę Szwajcarów, Anglików, Katalończyków i Niemca. Z czasem stał się katalońską instytucją o dużym znaczeniu społecznym. Jego motto to Més que un club (pol. Więcej niż klub). Męska drużyna piłkarska Barçy zdobyła m.in.: 5x Ligę Mistrzów, 27x LaLigę, 31x Puchar Króla, 3x Klubowe Mistrzostwo Świata, 4x Puchar Zdobywców Pucharów, 5x Superpuchar Europy i 14x Superpuchar Hiszpanii. FC Barcelona jest własnością 143 086 socis i posiada miliony kibiców na całym świecie, z których część zrzeszona jest w ok. 1270 oficjalnych penyes (fanklubach). Klub posiada m.in. następującą infrastrukturę: stadiony piłkarskie Camp Nou i Estadi Johan Cruyff, kompleks treningowy Ciutat Esportiva Joan Gamper, szkółkę piłkarską La Masia oraz halę sportową Palau Blaugrana. Poza sekcją piłkarską Barça prowadzi również profesjonalne sekcje koszykówki, piłki ręcznej, futsalu i hokeju na rolkach. Blaugrana posiada także drugą drużynę piłki nożnej, zespoły młodzieżowe i sekcje amatorskie. FC Barcelona została wybrana najlepszym klubem piłkarskim świata w latach 2001–2010 i 2011-2020 przez Międzynarodową Federację Historyków i Statystyków Futbolu (IFFHS). Historia 1899: Powstanie klubu Urodzony w Szwajcarii Hans Gamper, który przybył do Barcelony w 1898 roku z powodów zawodowych, w październiku 1899 r. umieścił ogłoszenie w magazynie Los Deportes, aby znaleźć graczy zainteresowanych utworzeniem drużyny piłkarskiej. 29 listopada 1899 roku Gamper i jedenastu innych mężczyzn (Otto Kunzle i Walter Wild ze Szwajcarii, John Parsons i William Parsons z Anglii, Otto Maier z Niemiec, oraz Lluís d’Ossó, Bartomeu Terradas, Enric Ducal, Pere Cabot, Carles Pujol i Josep Llobet z Katalonii) zebrali się w Gimnasio Solé, aby utworzyć stowarzyszenie, które będzie nosić nazwę i herb miasta: Futbol Club Barcelona. Pierwszym prezesem klubu został Wild, skarbnikiem mianowano Terradasa, a d’Ossó powierzono funkcję sekretarza technicznego. Wybrano również barwy strojów – początkowo połowa koszulki była niebieska, a druga bordowa, rękawy w przeciwnych kolorach, a spodenki białe. Najbardziej prawdopodobna teoria dotycząca pochodzenia barw mówi, że pochodzą one z zestawu noszonego przez drużynę rugby w angielskiej szkole Merchant Taylors’, w której w młodości uczyli się bracia Witty, dwaj z pierwszych członków FC Barcelony. 1899–1912 Dziesięć dni po założeniu klubu, 8 grudnia 1899 r. o godzinie 15:00, na pierwszym boisku FC Barcelony, Velodromo de la Bonanova, rozegrano pierwszy mecz. Rywalem Barçy byli Anglicy, którzy wygrali to spotkanie 1:0, a bramka padła w pierwszej połowie spotkania. Grano w dziesięcioosobowych składach. Następnego dnia w istniejącym do dziś katalońskim dzienniku „La Vanguardia” sporządzono notatkę z tego spotkania. Swoje pierwsze zwycięstwo w historii drużyna odniosła 25 grudnia, wygrywając 3:1 w towarzyskim meczu z lokalnym zespołem Catala FC. Kilka miesięcy później zdecydowano, iż drużyna zasługuje na własne boisko, którego nie będzie musiała dzielić z inną drużyną. Zarząd wydzierżawił obiekt w pobliżu hotelu Casanovas. Pierwsze derby Katalonii rozegrano 23 grudnia 1900 r., przeciwko studenckiej drużynie Sociedad Española de Futbol. W składzie Barcelony nie było obcokrajowców, a spotkanie zakończyło się bezbramkowym remisem. W 1901 r. drużyna wzięła udział w turnieju o puchar ufundowany przez Alfonso Macaya. Zajęła w nim drugie miejsce, jednak już w następnej edycji zatriumfowała, strzelając we wszystkich ośmiu meczach sześćdziesiąt bramek, tracąc przy tym dwie. 13 maja 1902 r. Barça rozegrała swój pierwszy mecz poza Katalonią, a rywalem był nowo powstały Madrid FC (obecnie znany jako Real Madryt), który przegrał z Blaugraną 1:3. Było to spotkanie półfinałowe o Puchar Króla Hiszpanii, które to rozgrywki zainicjował Alfons XIII. W finale katalońska drużyna przegrała z Vizcayą 1:2. Dwa lata później, 1 maja 1904 r., drużyna po raz pierwszy wyjechała z kraju, do Francji, gdzie w Tuluzie, na obiekcie Stade Olympique, pokonała miejscowy zespół Stade O.E.T. 3:2. W 1905 r. FC Barcelona triumfowała w Pucharze Katalonii, wygrywając w jego finale z Espanyolem 3:2. Jednak wygrana ta nie uchroniła klubu przed kryzysem – malała liczba socis, w rezultacie w 1908 r. pozostało ich tylko 38. Wszystko wskazywało na to, że klub się rozpadnie. W tej sytuacji Joan Gamper zrezygnował z funkcji kapitana drużyny, kończąc sportową karierę i wszedł w skład zarządu jako prezes, który był przez pięć kadencji. Efekty jego pracy można było dostrzec już w następnym roku, kiedy to drużyna przeniosła się na wykupiony na własność stadion Camp del carrer Indústria, gdzie od 14 marca 1909 r. zaczęto rozgrywać mecze. W sezonie 1909/10 Barcelona wywalczyła mistrzostwo Katalonii oraz Puchar Króla Hiszpanii – w jego finale drużyna wygrała 3:2 z Españolem Madrid. To spowodowało, że do klubu sami zaczęli zgłaszać się kandydaci na socis i już w następnym sezonie (1910/11) ich liczba wzrosła do 367. Zespół ponownie został mistrzem Katalonii oraz zdobył Puchar Pirenejów. W sezonie 1911/12 przeciwko zarządowi zbuntowali się piłkarze, domagając się zapłaty za swoją grę dla klubu. 1912–1930 14 sierpnia 1912 r. w klubie pojawił się Paulino Alcántara. W chwili przyjścia do klubu miał niewiele ponad 15 lat. Zadebiutował w wygranym 8:2 spotkaniu w Sabadell z miejscową drużyną CE Sabadell FC. W pierwszym oficjalnym meczu strzelił hat-tricka, a jego drużyna pokonała 9:0 Català SC w rozgrywkach o Puchar Katalonii. Jego rekord (357 bramek w 357 meczach) został do dziś pobity tylko przez Messiego. Rok później klub zdobył trzeci w historii Puchar Króla Hiszpanii, pokonując w finale Real Sociedad 3:2, a w następnym roku doznał trzech porażek w meczach z angielską drużyną, Notts County (0:2, 0:4, 3:10). W 1916 r. Real Madryt po raz pierwszy rozegrał mecz w Katalonii, który przegrał 0:3. Jednym z zawodników drużyny ze stolicy Hiszpanii był wówczas Santiago Bernabéu. 17 lipca 1917 r., gdy pierwszym oficjalnym trenerem piłkarzy został Jack Greenwell, FC Barcelona wygrała z CE Europa 3:1. W 1922 r. wybudowano nowy stadion – Camp de Les Corts. Otwarcie obiektu uczczono rozegraniem meczu ze szkockim klubem St. Mirren, w który drużyna Barcelony zwyciężyła 2:1. W tym samym roku klub zdobył kolejny Puchar Króla Hiszpanii, pokonując w finale Real Unión Irún 5:1 (gole Torralby, Samitiera, Gracii, Alcántary (2)). W 25-lecie istnienia klub liczył już 12 207 członków. W 1923 r., w atmosferze wzrastającego napięcia na arenie politycznej, zwalczające separatystyczny ruch kataloński władze hiszpańskie zmusiły szefów klubu do podania listy jego członków, wprowadziły też zakaz używania języka katalońskiego i wywieszania na stadionie katalońskich flag. Dwanaście miesięcy później nowo otwarty stadion klubowy został zamknięty na pół roku, po tym jak spalono hiszpańską flagę, a hymn hiszpański wykonywany przez angielską orkiestrę został zagłuszony gwizdami kibiców, którzy zrewanżowali się funkcjonariuszom policji bijących fanów przed stadionem. Joan Gamper został oskarżony o dowodzenie spiskiem, w związku z czym musiał opuścić Hiszpanię i wyjechał do swojego rodzinnego kraju – Szwajcarii. Po powrocie nie brał już aktywnego udziału w życiu klubu. Podczas prezesury Arcadiego Balaguera, klub sięgnął dwukrotnie po Puchar Króla Hiszpanii – w sezonach 1925/26 (2:0 z Arenas de Guecho) i 1927/28 (3:2 po dogrywce z Atlético Madryt), trzykrotnie triumfował w Campionat de Catalunya (który zastąpił Puchar Macaya) w sezonach 1925/26, 1926/1927 i 1927/1928 oraz wygrał pierwszą edycję hiszpańskich rozgrywek ligowych, które zostały zainaugurowane 10 lutego 1929 r. FC Barcelona wygrała zarówno mecz w pierwszej kolejce rozgrywek 12 lutego 1929 r. przeciwko Real Racing Club na wyjeździe (2:0), jak i ostatni – u siebie 4:1 z Real Union Club Irun 23 czerwca 1929 r. Dzięki temu zwycięstwu Barcelona zepchnęła rywala ze stolicy, Real Madryt, na drugą pozycję w tabeli. Kataloński klub strzelił w pierwszym sezonie ligowym 37 bramek, a stracił dwie. Arcadi Balaguer, po zrezygnowaniu ze stanowiska, został odznaczony medalem za zasługi. 1933–1942 Josep Samitier przeszedł do Realu Madryt, gdzie z Zamorą pomógł klubowi ze stolicy w zdobyciu tytułu mistrza kraju. W 1935 r. Samitier, który wykorzystał słabe strony Barcelony, poprowadził swój obecny klub do jednej z najwyższych wygranych z odwiecznym rywalem, 8:2. W 1936 r. wybuchła wojna domowa. W czasie działań ucierpiał również kataloński klub. Liczba socis uległa zmniejszeniu – z 7719 do 2500. Miesiąc po rozpoczęciu walk, Josep Sunyol, ówczesny prezes klubu, został wezwany na posiedzenie federacji piłkarskiej do Madrytu. Po wyjeździe jego samochód został zatrzymany w Sierra de Guadarrama przez patrol wojsk frankistowskich, a sam Sunyol zastrzelony. Natomiast Angel Arocha, piłkarz, który strzelił 214 bramek dla Katalończyków w 207 meczach, został siłą wcielony do armii w Aragonii. Szesnastu graczy zespołu wyjechało do Ameryki, aby rozegrać mecze w Meksyku i w Stanach Zjednoczonych, co miało poprawić kiepską sytuację klubu; tylko czterech z nich wróciło do Hiszpanii. Francuska sekretarka klubu, Rossend Calvet i Mata wyjechała do Francji, aby w paryskim banku ulokować $12 900. Fundusz ten był podporą klubowych władz. 16 marca 1938 r. na budynek siedziby klubu spadła bomba niszcząc pomieszczenie z trofeami oraz kasę klubu. Jednak FC Barcelona nie przestała istnieć, ponieważ dozorca odnalazł kasetkę, w której znajdowało się 2500 peset. Klub zdobył tylko mistrzostwo Katalonii, bo rozgrywki ligowe były zawieszone na czas wojny, która skończyła się w 1939 r. porażką republikanów. W 1940 r., na osobisty rozkaz Francisco Franco, zmieniono nazwę z angielsko brzmiącej „Football Club Barcelona” na hiszpańską nazwę – „Club del Futbol Barcelona:, a także herb (redukując z czterech do dwóch czerwone pasy na senyerze; powrót nastąpił w 1949 r., na pięćdziesięciolecie klubu). Do dawnej nazwy powrócono w 1974 r., zaś pozwolenie na wywieszanie katalońskich flag na obiekcie nastąpiło po śmierci dyktatora w 1975 r. 1942–1957 W 1942 r. klub przeżył jeden z najdziwniejszych okresów w historii ligi hiszpańskiej – drużyna, która gdyby nie wygrała meczu (5:1) z Realem Murcią, spadłaby do Segunda División, ostatecznie zajęła 12. miejsce w lidze, a jednocześnie zdobyła Puchar Króla Hiszpanii wygrywając w finale z Athleticiem Bilbao 4:3, natomiast Mariano Martín został królem strzelców w lidze, strzelając 32 gole w 26 meczach. Rok później, w pierwszym meczu w półfinale pucharu krajowego, FC Barcelona wygrała mecz z Realem Madryt u siebie na Les Corts 3:0, lecz w rewanżu na Santiago Bernabéu, przegrała 1:11 spotkanie rozegrane 13 czerwca 1943 r. W następnym roku z pracy w roli trenera został zwolniony José Nogués, a na jego miejsce mianowano byłego zawodnika zespołu, Josepa Samitiera. W roli trenera pracował on przez trzy lata, lecz do jego osiągnięć zaliczyć można tylko pierwsze miejsce w lidze w sezonie 1944/45. Później drużyna prowadzona już przez jego następcę, triumfowała w sezonach: 1947/48 i 1948/49. W 1950 r., w meczu rozgrywanym na Les Corts pomiędzy FC Barcelona a Realem Madryt padł wynik 7:2. Kilka miesięcy po tym wydarzeniu do FC Barcelony przyszedł Ladislao Kubala. Z początku nie mógł jednak uczestniczyć w spotkaniach, jakie rozgrywała jego nowa drużyna, z powodu sankcji nałożonych przez FIFA, co trwało aż do 29 kwietnia 1950 r.. Po oficjalnym dołączeniu Węgra do zespołu, Duma Katalonii z sześcioma zwycięstwami i jednym remisem wygrała kolejną edycję Pucharu Hiszpanii. W finale tych rozgrywek Kubala strzelił trzy gole w wygranym 3:0 meczu z Realem Sociedad. W 1952 „Drużyna Pięciu Pucharów” (kat. Barça de les 5 Copes) zdobyła Puchar Ligi Hiszpańskiej, Latin Cup, Trofeum Eva Duarte, Trofeum Martini & Rossi oraz Puchar Hiszpanii, pokonując w jego finale Valencię CF 4:2, pomimo że do przerwy Barcelona przegrywała 0:2. Na początku kolejnego sezonu Węgier zachorował na gruźlicę, co skutkowało miejscem w środkowej części tabeli, jakie Azulgrana zajmowała podczas jego choroby. 22 lutego, gdy ten powrócił na spotkanie z Racingiem Santander – pomógł drużynie wywalczyć pierwsze miejsce w tabeli (FC Barcelona wyprzedziła w ostatniej kolejce Valencię) i zdobyć kolejny puchar kraju (2:1 w finale z Athleticiem Bilbao). 1953–1957: Niedoszły transfer Di Stéfano i otwarcie Camp Nou Gdy władze Realu Madryt dowiedziały się, iż Alfredo Di Stéfano ma przejść do FC Barcelony, za wszelką cenę usiłowały nie dopuścić do tego transferu. Rozpoczęły negocjacje z Millonarios de Bogotá, gdzie Argentyńczyk wcześniej występował, lecz bez zgody federacji FIFA. Wcześniej klub z Katalonii ustalił z uprawnionym właścicielem piłkarza – River Plate, kwotę odstępnego, która wynosiła 2 mln peset. 15 września 1953 Królewska Hiszpańska Federacja Piłkarska poprosiła FIFA o rozsądzenie kwestii, którego klubu zawodnikiem jest Argentyńczyk. Ta najpierw oznajmiła, iż „Di Stéfano nie może zagrać w żadnym klubie hiszpańskim do chwili, gdy jego sytuacja [...] nie zostanie całkowicie wyjaśniona”, a następnie poprosiła o arbitraż byłego prezesa RFEF, Armado Muñoza Calero, który zaproponował, aby Di Stéfano rozegrał sezony 1953/54 i 1955/56 w barwach Realu Madryt, natomiast 1954/55 i 1956/57 w barwach FC Barcelony. Oba kluby zaprotestowały, chcąc mieć zawodnika na własność. W Barcelonie cały zarząd podał się do dymisji rezygnując jednocześnie z praw do zawodnika. W efekcie Di Stéfano trafił do Madrytu, gdzie pomógł zwyciężyć w kilku pierwszych edycjach Pucharu Mistrzów. Po dwóch latach dominacji w lidze Barça w 1953 r. spadła na drugie miejsce w tabeli, a triumfował Real Madryt. Także w pucharze krajowym Katalończykom się nie powiodło – w ćwierćfinałowym meczu z Athletic Bilbao, kontuzjowany został Kubala, co wyłączyło go z gry na cztery i pół miesiąca, a w finale tych rozgrywek pokonała ich Valencia rezultatem 3:0. W następnym sezonie zakupiono dla wzmocnienia drużyny Luisa Suáreza z Deportivo La Coruña, ponieważ Kubala narzekał na kontuzję kolana, a klub uplasował się na drugiej pozycji w tabeli La Liga ulegając stołecznemu rywalowi. 28 listopada 1954 została rozpoczęta budowa nowego stadionu – Camp Nou. Drużyna pod wodzą byłego bramkarza klubowego, Franza Platki, zdobyła w sezonie 1955/1956 pierwszy w swojej historii Puchar Miast Targowych, wygrywając z reprezentacją Londynu w dwumeczu 6:2. W lidze zajęła drugie miejsce, zaraz za Athletic Bilbao. Inauguracyjny mecz na otwarcie Camp Nou został rozegrany 24 września 1957. Rywalem był stołeczny polski klub, Legia Warszawa, która wystąpiła jako Reprezentacja Warszawy. Mecz zakończył się zwycięstwem gospodarzy 4:2. Bramki dla Dumy Katalonii zdobyli Eulogio Martínez, Justo Tejada, Francisco Sampedro Lluesma oraz Evaristo. Dla warszawian trafili Henryk Szymborski oraz Władysław Soporek. Natomiast w pucharze krajowym, FC Barcelona pokonała w derbowym pojedynku RCD Espanyol 1:0. 1960–1978 W 1960, zawodnik Dumy Katalonii Luis Suárez, został uznany najlepszym piłkarzem Europy i zdobył Złotą Piłkę. Ponadto zespół obronił Puchar Miast Targowych (finał z Birmingham 0:0 w pierwszym spotkaniu, i 4:1 w drugim). Świetna passa utrzymywała się także w lidze, gdzie drużyna w sezonie 1959/60 nie przegrała żadnego meczu rozegranego u siebie, czego skutkiem był triumf w La Liga. Liczba socios Barçy wzrosła do 50 000. Na arenie międzynarodowej drużyna powstrzymała Real Madryt w jego wędrówce po kolejny z rzędu Puchar Mistrzów (w 1/8 finału). W pierwszym meczu padł remis 2:2 w Madrycie, w drugim, rozgrywanym w Barcelonie, było 2:1 dla gospodarzy. Bramkę na wagę awansu do kolejnej rundy zdobył z rzutu karnego Luis Suárez. Arbitrem tego spotkania był Arthur Ellis. Barcelona doszła do finału, gdzie ostatecznie przegrała z SL Benfica 2:3 (dwa gole dla Barçy zdobył Sándor Kocsis). 23 czerwca 1963 r. klub zdobył kolejny Puchar Hiszpanii (nazywany, w czasie rządów Franco, Copa del Generalisimo). Rywalem w finale rozegranym na Camp Nou był Real Saragossa. Gole dla Barçy zdobyli: Pereda, Sandor Kocsis i Zaldúa. Natomiast w lidze, po zajęciu szóstej, najgorszej od dwudziestu lat pozycji, władze zdecydowały się odmłodzić zespół, na skutek czego odeszli Antonio Ramallets, Zoltán Czibor i Luis Suárez. Trzy lata później zostały sprzedane tereny byłego stadionu Les Corts za 226 milionów peset, co wyraźnie wpłynęło na budżet klubu, który potrzebował dobrych piłkarzy. Po raz trzeci w swojej historii drużyna wywalczyła Puchar Miast Targowych. Mimo porażki w pierwszym meczu finałowym z Realem Saragossa 0:1, triumfowała wygrywając rewanżowe spotkanie 4:2 (po dogrywce). W 1968 Real Madryt przegrał z Barçą 0:1 na swoim własnym stadionie w finale Pucharu Hiszpanii. Mecz ten został określony mianem butelkowego finału, ponieważ wściekli madryccy kibice po przegranym meczu zaczęli rzucać w piłkarzy Blaugrany butelkami; żaden z nich nie został jednak trafiony. W 1969 roku Duma Katalonii poniosła porażkę 0:1 ze Slovanem Bratysława w finale Pucharu Zdobywców Pucharów. 13 sierpnia 1973 za 922 000 funtów został kupiony Johan Cruijff z Ajaksu Amsterdam – trener Rinus Michels zaoferował mu ponad pięciokrotnie wyższą stawkę niż poprzedni klub piłkarza. Sam zawodnik miał też do wyboru Real Madryt, lecz wybrał Barçę. Na uzasadnienie swojego stanowiska wypowiedział zdanie: Rok po dołączeniu do składu Cruijffa, także za namową Michelsa podpisano kontrakt z Johanem Neeskensem. W 1974 FC Barcelona na sześć kolejek przed końcem rozgrywek zapewniła sobie pierwsze miejsce w tabeli ligi hiszpańskiej, a w jednym z ostatnich meczów wygrała na wyjeździe 5:0 z Realem Madryt. W kolejnym sezonie zespół zajął ostatecznie trzecie miejsce z 14. punktami straty do rywala z Madrytu. W finale Pucharu Hiszpanii Real wygrał z Blaugraną 4:0. W 1978 na stanowisko prezesa klubu został wybrany Josep Lluís Núñez, który sprawował ten urząd przez 22 lata (5 kadencji). Radość piłkarzy z tego wyboru przypieczętowana została zwycięstwem 3:1 w finale pucharu krajowego. W następnym roku Barcelona ograła 4:3 (2:2) niemiecką Fortunę Düsseldorf w finale Pucharu Zdobywców Pucharów. Spotkanie oglądało na stadionie w Bazylei 58 000 kibiców obu drużyn. 1978–1988 1 marca 1981, po meczu ligowym z Hérculesem Enrique Quini został uprowadzony przez grupę znaną jako Batallon Catalano-Espanyol i był więziony przez 25 dni. Po złożeniu przez władze klubu obietnicy, że rezygnuje z wygranej w Pucharze Hiszpanii, został uwolniony przed meczem finałowym, w którym przeciwnikiem klubu z Katalonii był Sporting Gijón. Katalończycy wygrali 3:1, a jedną z bramek strzelił właśnie wcześniej uprowadzony piłkarz. Na potrzeby Mistrzostw Świata Camp Nou powiększono do 120 000 miejsc. 7 listopada 1982 do Barcelony przyjechał papież Jan Paweł II, który odprawiał mszę w obecności kilkuset tysięcy wiernych (otrzymał także kartę socis klubu z numerem 10 080). Następnie został rozegrany mecz finałowy Pucharu Zdobywców Pucharów pomiędzy drużyną Barcelony a belgijskim Standardem Liège, który drużyna gospodarzy wygrała 2:1 (dwa gole Allana Simonsena i jeden Quiniego). W ramach transakcji transferowych w roku 1982 został zakupiony Diego Maradona z Boca Juniors za dość dużą sumę w owych czasach – 3 miliony funtów, jednak nękany kontuzjami, po dwóch latach pobytu w Katalonii, sprzedany został do włoskiego klubu SSC Napoli za 5 milionów funtów. Jego miejsce zajął wcześniej rezerwowy, Bernd Schuster, który pomógł drużynie zdobyć swój dziesiąty tytuł triumfatora ligi hiszpańskiej w historii klubu. Liczba członków klubu przekroczyła 100 000. Oprócz Maradony w tamtym sezonie Barcelonę opuścił także Enrique Quini, który podpisał kontakt ze Sportingiem Gijón. Rok później Barça po raz pierwszy w historii przegrała na swoim stadionie – Camp Nou – z Realem Madryt 1:2. Przed tym meczem zespół z Madrytu doznał tu 14 porażek i trzy razy zremisował. W 1986 drużyna pod wodzą trenera Terry’ego Venablesa dostała się do finału Pucharu Europy, jednak przegrała w karnych ze Steauą Bukareszt 0:2 (po 120 minutach brzmiał wynik 0:0). Rozegrano go w Sewilli, w obecności 70 tysięcy kibiców. Latem 1986 do klubu sprowadzono Garry’ego Linekera, Andoniego Zubizarrete oraz Marka Hughesa. Sezon 1986/87 Barcelona zakończyła na drugim miejscu w lidze, ze stratą zaledwie jednego punktu do lidera – Realu Madryt. Kapitalny sezon zaliczył nowo sprowadzony Gary Lineker, który w rozgrywkach hiszpańskiej ligi strzelił aż 20 bramek dla Blaugrany. W sezonie 1987/1988 trenerem został Luis Aragonés, który jednak nie umiał wprowadzić nowego ducha w drużynę, co odbiło się na wynikach – 15 zwycięstw w lidze w sezonie uplasowało klub na szóstej pozycji w tabeli. Mimo to klub zdobył Puchar Hiszpanii dający awans do zmagań o Puchar Zdobywców Pucharów, który w następnym sezonie udało się zdobyć pod wodzą nowego trenera – Johana Cruijffa. Holender sprowadził nowych zawodników: José Mari Bakero, Beguiristáina, Sacristána, Salinasa i awansował do pierwszej drużyny młodziutkiego Guillermo Amora. To właśnie ci zawodnicy przyczynili się do wygranej w Pucharze. 1988–1996: Dream Team Cruyffa W sezonie 1989/90 do drużyny Cruijffa dołączyli Ronald Koeman z PSV Eindhoven i Michael Laudrup z Juventusu. Zespół zdobył wtedy Puchar Króla po pokonaniu 2:0 w finale Realu Madryt. Następny sezon też okazał się szczęśliwy – pomimo operacji wszczepienia by-passów, jakiej musiał poddać się trener Katalończyków, półrocznej pauzy w grze Ronalda Koemana oraz 2-miesięcznego zawieszenia Christo Stoiczkowa, klub zdobył Superpuchar Hiszpanii, mistrzostwo Hiszpanii, mistrzostwo Katalonii oraz Puchar Teresy Therrary. Rok 1992 zapisał się złotymi zgłoskami w historii katalońskiego klubu. W Hiszpanii Azulgrana zdobyła dwunasty tytuł triumfatora ligi hiszpańskiej. Natomiast w Pucharze Europy dotarła do finału i 20 maja 1992 zmierzyła się z włoskim klubem UC Sampdoria na londyńskim stadionie Wembley w obecności 70 827 kibiców. W regulaminowym czasie gry, mimo kilku akcji podbramkowych, nie padła ani jedna bramka. Dopiero w dogrywce, w 112 minucie, po faulu jednego z piłkarzy włoskich, do piłki podszedł Koeman (mimo że występował na pozycji obrońcy, strzelił 213 bramek w karierze) i z rzutu wolnego ulokował piłkę w siatce przy lewym słupku. Rok później losy pierwszego miejsca w lidze ważyły się do ostatniej kolejki. Klub ze stolicy poleciał na Wyspy Kanaryjskie, aby zagrać z Teneryfą, z którą przegrał ostatecznie 0:2, natomiast Barcelona wygrała z Realem Sociedad 1:0, co dało Katalończykom mistrzostwo kraju. Drużyna zdobyła także Puchar Therresa oraz Puchar Katalonii. W sezonie 1993/94 zmagania były bardziej dramatyczne. W styczniu FC Barcelona pokonała Real Madryt 5:0 na Camp Nou. W ostatniej kolejce rozgromiła 5:2 Sevillę FC, zrównując się dorobkiem punktowym z Deportivo La Coruña. Dzięki temu, że gracz Deportivo, Miroslav Đukić, w ostatniej minucie meczu przeciwko Valencii nie wykorzystał rzutu karnego oraz korzystniejszemu bilansowi bezpośrednich spotkań Barça zanotowała wówczas kolejny triumf w La Liga. Na arenie międzynarodowej drużyna przegrała w finale Ligi Mistrzów z A.C. Milan 0:4. To spowodowało, że odeszli Andoni Zubizarreta, Julio Salinas, Michael Laudrup i niezadowolony ze złej atmosfery wewnętrznej Christo Stoiczkow. W następnym sezonie Barcelona nie wywalczyła już pierwszego miejsca w tabeli ligowej (jak to było przez ostatnie 4 lata) i zajęła czwarte miejsce, z 9 punktami straty do lidera, którym był Real Madryt. W 1996 z posady trenera Barçy zrezygnował Johan Cruijff, któremu nie udało się zdobyć żadnego znaczącego trofeum w sezonie 1995/96. 1996–2000 W sezonie 1996/97 drużynę prowadził Bobby Robson, a do zespołu dołączyli Ronaldo, Luis Enrique, Vítor Baía, Christo Stoiczkow, Fernando Couto i Laurent Blanc. Zespół opuścił natomiast Gheorghe Hagi, który odgrywał wcześniej głównie rolę rezerwowego. Ronaldo i Luis Enrique spisywali się świetnie – pierwszy zdobył tytuł króla strzelców, a pochodzący z Asturii Enrique nie miał problemów z aklimatyzacją. Barcelona zdobyła Puchar Zdobywców Pucharów wygrywając w finale 1:0 z Paris Saint Germain po golu Brazylijczyka. W lidze hiszpańskiej, mimo zdobycia aż 102 goli, klub zajął drugie miejsce, ale zdobył Puchar Króla. W sezonie 1997/98 zespół prowadził już Louis van Gaal. Zakupił on do klubu Rivaldo, Sonnego Andersona, a także trzech zawodników AC Milanu: Michaela Reizigera, Christophera Dugarriego oraz Winstona Bogarde. W pierwszym sezonie Holendra Barcelona zdobyła dublet, z kolei w jubileuszowym sezonie 1998/99 – Mistrzostwo Hiszpanii, do którego w dużym stopniu przyczyniła się nowo pozyskana gwiazda – Patrick Kluivert. Pomimo sukcesów krajowych w tych dwóch sezonach FC Barcelona wyraźnie rozczarowała na arenie międzynarodowej (m.in. odpadła już w fazie grupowej Ligi Mistrzów 1997/98 i 1998/99). W kolejnym sezonie, 1999/00, mimo walki na kilku frontach FC Barcelona nie zdobyła żadnego trofeum, a kibice mieli powoli dość van Gaala, który uczynił z Barçy „holenderską kolonię”. W sezonie 2000/01 do drużyny dołączyli Marc Overmars i Emmanuel Petit, którzy mieli uleczyć sytuację w klubie; niestety nie udało im się. Przez kolejne kilka sezonów Barcelona rozczarowywała swych fanów, nie osiągając żadnych sukcesów mimo ogromnych pieniędzy wydanych na piłkarzy przez Joana Gasparta wybranego w 2000 r. na prezesa klubu. 2000–2003 Joan Gaspart, który dotąd był wiceprezesem klubu, dążył do naprawy sytuacji. Podczas jego urzędowania na tym stanowisku sprowadzono między innymi Diego Maradonę, Gary’ego Linekera, Bernda Schustera, Romário i Ronaldo. W wyborach na prezesa Gaspart zdobył 54,87% głosów – głosowało na niego 25 181 socis FC Barcelony. Na początku oddany barwom klubowym prezes był szanowany przez kibiców. W czasie swojej prezesury zakupił między innymi Marca Overmarsa i Emmanuela Petita. Za te transfery zapłacił 32 miliony funtów. Część tych funduszy odzyskał, po nieporozumieniu z Portugalczykiem Luísem Figo, którego sprowadził Johan Cruijff, ówczesny trener klubowy. W tym czasie niemal równolegle trwały wybory prezesa Realu Madryt, gdzie wystartował Florentino Pérez, który chciał pozyskać piłkarza do kastylijskiego klubu. Pérez oznajmił, iż spotkał się z Portugalczykiem i ten wykazał chęć gry na Santiago Bernabéu, jednak Joan Gaspart temu zaprzeczał, a piłkarz nie wypowiadał się oficjalnie na ten temat. Zarząd FCB sądził, iż chce on wymusić na klubie wyższy kontrakt. Jednak ostatecznie, ku zdziwieniu socis, jak i kibiców Azulgrany, przeszedł na stronę przeciwnika. W lidze hiszpańskiej FC Barcelona na koniec sezonu zajęła 4. miejsce, dzięki hat-trickowi Rivaldo w ostatnim w sezonie spotkaniu z Valencią. Klub w rozgrywkach europejskich Pucharu UEFA doszedł do półfinału, gdzie został pokonany przez Liverpool. W następnym sezonie do klubu przyszli między innymi Fábio Rochemback, Javier Saviola, Philippe Christanval i Patrik Andersson, natomiast zespół opuścili Pep Guardiola, Emmanuel Petit i Simão Sabrosa. Pomimo że klub dokonał wielu transferów, nie przyniosło to oczekiwanych rezultatów – klub ponownie uplasował się na koniec sezonu na czwartej pozycji w tabeli. W Lidze Mistrzów został wyeliminowany przez Real Madryt. W 2002 trenerem drużyny został Louis van Gaal, który już prowadził klub w latach 1997–2000, jednak bez większych sukcesów. Tak było też tym razem. Van Gaal postawił przede wszystkim na wychowanków klubu. Do pierwszego składu awansowali m.in. Víctor Valdés, Fernando Navarro czy Andrés Iniesta. Ponadto do klubu zakupiono Juana Romána Riquelme. Pomimo że drużynę zasiliło wielu młodych graczy, w dziewiętnastej kolejce Primera División zespół znajdował się trzy punkty od strefy spadkowej. To spowodowało, iż van Gaal pożegnał się z posadą trenera pierwszego zespołu, a jego następcą został Radomir Antić, z pomocą którego na koniec sezonu klub uplasował się na szóstej pozycji, dającej awans do rozgrywek o Puchar UEFA. Po tym sezonie z fotela prezesa ustąpił Joan Gaspart, pozostawiając klub w głębokim kryzysie. Podczas jego prezesury na transfery wydano około 200 mln €. 2003–2008: Laporta, Ronaldinho i Rijkaard Przełomem okazało się przybycie nowego prezesa klubu, Joana Laporty, wybranego przez socis na to stanowisko w 2003 r. Jedną z pierwszych decyzji prezydenta było powołanie na stanowisko trenera pierwszej drużyny Franka Rijkaarda. Nowe władze starały się odbudować zespół. Mimo przegranej walki z Realem Madryt o sprowadzenie do klubu Davida Beckhama, udało im się w 2003 r., niejako na osłodę, podpisać kontrakt z Ronaldinho. Stał się on od razu ostoją drużyny oraz jej najpewniejszym punktem. Sezon później na Camp Nou przybyli zawodnicy, którzy mieli za zadanie odmłodzenie kadry, między innymi: Deco, Samuel Eto’o i Ludovic Giuly. Razem z Ronaldinho oraz wychowankami klubu (Puyolem, Xavim i Valdésem) mieli sprawić, by Barcelona stała się klubem z najwyższej półki. Pierwszym zwiastunem lepszych czasów było zdobycie mistrzostwa oraz Superpucharu Hiszpanii w 2005 r. Sezon 2005/2006 Sezon 2005/06 był jednym z najlepszych w historii klubu. W tabeli Primera División klub uplasował się na pierwszej pozycji. Po raz drugi w swojej historii drużyna zdobyła Ligę Mistrzów. W finale zmierzyła się z Arsenalem, który po raz pierwszy miał okazję walczyć o najważniejsze klubowe trofeum piłkarskie. Na początku tego spotkania przeważali gracze angielskiej drużyny, którzy już w 2. minucie gry mieli dobrą okazję do zdobycia bramki, ale Thierry Henry nie wykorzystał sytuacji sam na sam z Valdésem. Dopiero po kilku minutach Katalończycy ruszyli do ataku na bramkę Jensa Lehmanna. W 19. minucie Ronaldinho podał do znajdującego się w obrębie pola karnego Samuela Eto’o. Kameruńczyk został sfaulowany przez Lehmanna, za co ten dostał czerwoną kartkę, a na jego miejsce wszedł Manuel Almunia. W 36. minucie gry „zasnęła” nieco obrona Azulgrany, czego skutkiem było dośrodkowanie Thierry’ego Henry, na główkę Sola Campbella, a ten strzelił prosto do bramki nie dając szans katalońskiemu bramkarzowi. Dopiero w drugiej połowie gry padła bramka dla Barcelony, po podaniu szwedzkiego napastnika Henrika Larssona w stronę Eto’o, który był zaledwie dwa metry przed bramką Almunii i wykorzystał tę sytuację w 76. minucie. Pięć minut później Barcelona wyszła na prowadzenie po golu brazylijskiego rezerwowego, Juliana Bellettiego, który tym samym zdobył swoją pierwszą bramkę dla drużyny. Finał Ligi Mistrzów 2005/2006 Sezon 2006/2007 Sezon 2006/07 Barça rozpoczęła od zwycięstwa 3:0 w Superpucharze Hiszpanii z Espanyolem. Z Ligi Mistrzów drużyna odpadła w fazie pucharowej, z rywalem, jakim był Liverpool FC, zwycięzcą tych rozgrywek z 2005 roku. W lidze Barcelona od początku zajmowała pierwsze miejsce w tabeli, czasami oddając je Sevilli. Lecz pod koniec sezonu Real Madryt dogonił drużynę z Katalonii. Mimo wygranego przez Barçę w ostatniej kolejce spotkania z beniaminkiem i zarazem spadkowiczem z Primera División Gimnastikiem Tarragona 5:1, drużyna nie obroniła mistrzostwa kraju, gdyż Real Madryt odniósł zwycięstwo 3:1 nad Realem Mallorca i mając korzystniejszy bilans bramkowy, zdobył mistrzostwo kraju. Zespół Blaugrany wywalczył natomiast w sezonie 2006/07 Puchar Katalonii. 15 sierpnia 2007 FC Barcelona zdobyła Puchar Franza Beckenbauera, grając przeciwko Bayernowi Monachium, wygrywając 1:0 po bramce Lionela Messiego. 3 lipca 2007 ogłoszono, iż przestała istnieć druga drużyna rezerw – FC Barcelona C. Stało się to z powodu spadku z Segunda División B do Tercera División pierwszej drużyny rezerw – Barçy B. W efekcie FC Barcelona C musiałaby być przesunięta do I ligi katalońskiej, ponieważ przepisy zakazują gry dwóm zespołom jednego klubu w jednej klasie rozgrywkowej Hiszpanii. Sezon 2007/2008 Sezon 2007/08 zaczął się od kupna Thierry’ego Henry’ego za 24 miliony euro. Mimo bardzo dobrego składu, drużyna grała kiepsko. Jedną z głównych przyczyn tak słabego sezonu był spadek formy Ronaldinho, który, oficjalnie, doznał kontuzji. Sezon ligowy drużyna FC Barcelona zakończyła na trzeciej pozycji. Wraz z końcem sezonu, trener zespołu Frank Rijkaard zrezygnował z dalszego prowadzenia Barcelony. 2008–2012: PepTeam, tiki-taka i Messi Sezon 2008/2009 Sezon 2008/2009 FC Barcelona rozpoczęła z nowym trenerem – Franka Rijkaarda zastąpił Josep Guardiola, który we wcześniejszych rozgrywkach prowadził Barçę B. Jedną z jego pierwszych decyzji było sprzedanie dwóch podstawowych zawodników: Deco i Ronaldinho, którzy dołączyli odpowiednio do Chelsea i A.C. Milan. Zespół opuścili również Gianluca Zambrotta (trafił do Milanu) oraz Lilian Thuram, który zakończył karierę piłkarską. Z kolei do Barcelony przeszło siedmiu nowych piłkarzy, wśród nich był prawy obrońca – Dani Alves, który opuścił Sevillę FC (kwota transferu to 29,5 mln € + zmienne – razem max. 35,5 mln), tym samym stając się najdroższym obrońcą zakupionym przez klub z Primera División. Oprócz niego do klubu dołączyli także m.in. Gerard Piqué, Seydou Keita oraz Alaksandr Hleb. Blaugrana rozpoczęła sezon ligowy od przegranej z Numancią 0:1 oraz remisu na Camp Nou z Racingiem 1:1. Po początkowych niepowodzeniach drużyna zaczęła grać lepiej i ostatecznie sezon 2008/2009 został uznany za najlepszy w historii klubu. Nigdy dotąd drużyna Barcelony nie wygrała trzech najważniejszych trofeów. Finał Ligi Mistrzów 2008/2009 FC Barcelona w 2009 r. została pierwszą piłkarską drużyną w historii, która wygrała w jednym roku kalendarzowym wszystkie możliwe trofea klubowe (Ligę Hiszpańską, Puchar Króla, Ligę Mistrzów, Superpuchar Hiszpanii, Superpuchar Europy i Klubowe Mistrzostwa Świata). Sezon 2009/2010 Przed sezonem Barça oddała do Interu Mediolan Samuela Eto’o, w zamian za pieniądze i Zlatana Ibrahimovicia. Barça rozpoczęła zmagania triumfem w Superpucharze Hiszpanii, pokonując Athletic Bilbao 2:1 na San Mamés oraz 3:0 w rewanżu na Camp Nou. Następnym sukcesem drużyny prowadzonej przez Pepa Guardiolę było zdobycie Superpucharu Europy. Mecz rozegrany w Monako przeciwko Szachtarowi Donieck zakończył się wynikiem 1:0 po golu Pedro w 115. minucie. FC Barcelona zakończyła sezon ligowy 2009/10 z 99 punktami, wyprzedzając Real Madryt o trzy punkty i zdobywając mistrzostwo Hiszpanii. Blaugrana uległa w półfinale Ligi Mistrzów Interowi prowadzonemu przez José Mourinho. Dwumecz został jednak zapamiętamy przede wszystkim przez kontrowersje sędziowskie. W 2009 roku FC Barcelona zanotowała rekordowy budżet w historii klubu, wynoszący 405 milionów euro. Sezon 2010/2011 Na początku sezonu 2010/11 Barcelona obroniła Superpuchar Hiszpanii pokonując w dwumeczu Sevillę (w pierwszym meczu ulegając na Estadio Ramón Sánchez Pizjuán 3:1, w drugim natomiast zwyciężając na Camp Nou 4:0). Do klubu przybyło kilku nowych zawodników: David Villa, który przeszedł z Valencii za sumę 40 mln €, Adriano z Sevillii za 9,5 mln € oraz Javier Mascherano za 22 mln € z Liverpoolu. Z zespołem, za porozumieniem stron, kontrakty rozwiązali Thierry Henry i Rafael Márquez, przechodząc do New York Red Bulls. Z kolei Yaya Touré odszedł do Manchesteru City za rekordową dla klubu sumę 36 milionów €. Zlatan Ibrahimović został wypożyczony do Milanu z opcją wykupu za 24 mln €, Dmytro Czyhrynski przeniósł się do Szachtara Donieck, Alaksandr Hleb został wypożyczony do Birmingham, a Martín Cáceres do Sevillii. Joan Laporta zakończył 5-letnią kadencję jako prezydent klubu – zastąpił go Sandro Rosell. W sezonie 2010/11 kibice byli świadkami aż czterech Klasyków w ciągu 18 dni. 29 listopada 2010 roku FC Barcelona obchodziła 111. rocznicę założenia klubu. Tego dnia Barça zagrała mecz ligowy z odwiecznym rywalem Realem Madryt i wygrała 5:0. Bramki dla gospodarzy zdobyli: Xavi, Pedro, David Villa (2x) oraz Jeffrén, którym asystowali kolejno: A. Iniesta, David Villa, Messi (2x) oraz Bojan. 11 maja 2011 Barcelona zapewniła sobie trzeci z rzędu tytuł Mistrza Hiszpanii. 28 maja na Wembley w Londynie w finale Ligi Mistrzów Barcelona pokonała prowadzony przez Fergusona Manchester United 3:1. Bramki zdobyli napastnicy: Pedro, Messi i David Villa, a asysty zaliczyło trzech pomocników: Xavi, A. Iniesta oraz Sergio Busquets. Finał Ligi Mistrzów 2010/2011 Sezon 2011/2012 Przed sezonem 2011/12 Barcelona sprowadziła Cesca Fàbregasa z Arsenalu, Alexisa Sáncheza z Udinese oraz Ibrahima Afellaya. Z klubu natomiast odeszli m.in. Zlatan Ibrahimović, Gabriel Milito i Bojan Krkić. Na początku sezonu drużyna zwyciężyła w Superpucharze Hiszpanii, po pokananiu Realu Madryt. W Superpucharze Europy FC Barcelona spotkała się z FC Porto. Na Stadionie Ludwika II w Monako Blaugrana wygrała 2:0 po golach Leo Messiego i Cesca Fàbregasa. W Klubowych Mistrzostwach Świata Barça w finale zmierzyła się z Santosem, w którym ówcześnie grał Neymar Jr. Duma Katalonii zwyciężyła 4:0. W lidze hiszpańskiej ekipa zajęła drugie miejsce, tracąc dziewięć punktów do lidera – Realu Madryt. W Lidze Mistrzów Blaugrana odpadła w półfinale, przegrywając z późniejszym triumfatorem rozgrywek, Chelsea 2:3. Zespół odniósł natomiast zwycięstwo w Pucharze Króla ogrywając 3:0 Athletic Bilbao. FC Barcelona w sezonie 2011/12 łącznie zdobyła cztery trofea. Po zakończeniu sezonu ze stanowiska trenera odszedł Pep Guardiola, a na jego następcę wybrano jego byłego asystenta Tito Vilanovę. 2012–2014: Czasy Tito Vilanovy i Gerardo Martino Sezon 2012/2013 Po zdobyciu przez reprezentację Hiszpanii tytułu mistrza Europy 2012 szeregi Dumy Katalonii zasilił lewy obrońca Jordi Alba, który opuścił Valencię CF. Ponadto sprowadzono Alexa Songa z Arsenalu. Z klubu odszedł Seydou Keita, a wypożyczeni zostali: Ibrahim Afellay, Andreu Fontàs i Isaac Cuenca. Przez pewien czas w drugiej części sezonu zespół prowadził asystent Jordi Roura, ponieważ u Tito Vilanovy stwierdzono nawrót choroby nowotworowej, z którą walczył w USA. W końcówce sezonu Vilanova wrócił jednak do pracy. W Pucharze Króla Hiszpanii zespół Barcelony dotarł do półfinału, gdzie uległ Realowi Madryt 2:4. W superpucharze Hiszpanii Blaugrana również została pokonana przez Real Madryt. Znacznie lepiej Katalończykom poszło w La Lidze, gdzie po zakończeniu rundy jesiennej wszystko było już przesądzone. Ostatecznie FC Barcelona zdobyła tytuł z piętnastopunktową przewagą nad Królewskimi, zdobywając 100 punktów i tym samym wyrównując rekord ligi. Ligę Mistrzów zespół zakończył w półfinale, przegrywając z Bayernem Monachium 0:4 i 0:3. Sezon 2013/2014 W lipcu 2013 r. do klubu za 57 mln € z Santosu został sprowadzony Neymar. Barwy Blaugrany na Atlético Madryt zamienił David Villa. Ponadto klub opuścił Éric Abidal, z którym nie przedłużono kontraktu. 1 czerwca odbyło się oficjalne pożegnanie Francuza, na którym wręczono mu pamiątkową koszulkę Barcelony. Dodatkowo z zespołem rozstał się Thiago Alcântara, który za 25 mln € przeniósł się do Bayernu Monachium. 19 lipca podczas konferencji prasowej ogłoszono, że Tito Vilanova odchodzi ze stanowiska, ponieważ znów nastąpił nawrót choroby nowotworowej, na którą cierpiał, a jej leczenie nie pozwoli mu na dalsze prowadzenie zespołu. W wyniku odejścia Tito Vilanovy FC Barcelona przesunęła towarzyski mecz z Lechią Gdańsk. Tymczasowym trenerem klubu został były asystent Hiszpana Jordi Roura, który poprowadził zespół w towarzyskim meczu przeciwko Bayernowi Monachium. Spotkanie zakończyło się porażką 0:2. 23 lipca ogłoszono nowego trenera zespołu. Został nim Argentyńczyk Gerardo Martino. Trzy dni później odbyła się jego pierwsza oficjalna konferencja prasowa w roli trenera Barçy, a 27 lipca – pierwszy mecz towarzyski pod wodzą Argentyńczyka, w którym FC Barcelona pokonała Vålerenga Fotball 7:0. Przełożony mecz z Lechią Gdańsk odbył się 30 lipca 2013 roku na PGE Arenie. Barça zremisowała z polską drużyną 2:2. W roli menadżera zespołu wystąpił Hiszpan Jordi Roura, ponieważ trener Martino postanowił zostać w stolicy Katalonii i popracować z piłkarzami, którzy wrócili z przedłużonych urlopów po Pucharze Konfederacji. Kilkanaście dni później Barcelona zdobyła trofeum Joana Gampera, gromiąc w spotkaniu 8:0 brazylijski Santos FC. Tym razem na ławce trenerskiej zasiadł już Argentyńczyk. Kolejnym etapem przygotowującym do sezonu było tournée po Azji. W pierwszym spotkaniu zespół Barçy rozgromił 7:1 reprezentację Tajlandii. W kolejnym meczu Barcelona wygrała 3:1 z reprezentacją Malezji. W sierpniu Azulgrana wywalczyła Superpuchar Hiszpanii pokonując w dwumeczu Atlético Madryt. W kwietniu 2014 FIFA ukarała klub, nakładając zakaz transferowy na najbliższe dwa okienka. Powodem było domniemane złamanie przepisów dotyczących pozyskiwania zawodników poniżej osiemnastego roku życia, jednakże 23 kwietnia kara została zawieszona. Sezon 2013/2014 Barcelona zakończyła z Superpucharem Hiszpanii na koncie. Gerardo Martino na konferencji prasowej po meczu ligowym z Atlético Madryt poinformował, że na mocy porozumienia z klubem nie jest już trenerem Barcelony. 15 maja 2014 roku Carles Puyol na specjalne zwołanej konferencji prasowej ogłosił, iż kończy karierę piłkarską. W maju 2014 roku karierę zakończył także bramkarz José Manuel Pinto. 2014–2017: Luis Enrique i MSN Sezon 2014/2015 19 maja 2014 klub poinformował, że w sezonie 2014/2015 nowym szkoleniowcem męskiej drużyny Blaugrany zostanie Luis Enrique. Były gracz Barçy podpisał z klubem dwuletni kontrakt. Tego samego dnia klub potwierdził zakup z Borussii Mönchengladbach nowego bramkarza – Marca-André ter Stegena. Kilkanaście dni później ogłoszono, że z Dumą Katalonii kontrakt podpisze Ivan Rakitić. Barça zapłaciła za niego Sevilli 20 mln euro. Chorwacki pomocnik miał zastąpić Cesca Fàbregasa, który przeniósł się do londyńskiej Chelsea. 25 czerwca 2014 r. Barcelona dokonała kolejnego wzmocnienia. Z klubem czteroletni kontrakt podpisał Chilijczyk, bramkarz Claudio Bravo. Real Sociedad otrzymał za niego 12 mln euro. Do pierwszego zespołu została włączona czwórka graczy Barçy B: Jordi Masip, Gerard Deulofeu, Denis Suárez oraz Rafinha. 9 lipca klub poinformował o odejściu Jonathana dos Santosa do Villarealu za kwotę 2 mln euro. Dzień później rozwiązano kontrakt z Isaakiem Cuencą. 11 lipca 2014 r. na Camp Nou z Liverpoolu został sprowadzony Luis Suárez za sumę 81 mln euro. Miał on zastąpić Alexisa Sancheza, który przeniósł się do Arsenalu. Tego samego dnia FC Barcelona poinformowała również o odejściu z zespołu dotychczasowego trzeciego bramkarza Oiera. Piłkarz przeniósł się do Granady. Pod koniec lipca do zespołu dołączył francuski obrońca Jérémy Mathieu, który podpisał czteroletni kontrakt. Valencia CF otrzymała za niego od Dumy Katalonii 20 mln euro. 8 sierpnia 2014 klub ogłosił pozyskanie z Arsenalu belgijskiego obrońcy Arsenalu Thomasa Vermaelena. Na wypożyczenie do Sevilli odeszli Denis Suárez i Gerard Deulofeu. 17 maja 2015 Barcelona po roku przerwy odzyskała mistrzostwo kraju, wygrywając w 37. kolejce na wyjeździe z Atlético Madryt 1:0, po golu Leo Messiego. To dwudziesty trzeci taki tytuł w historii klubu. Niedługo później Barça wygrała Puchar Króla, wygrywając w finale na Camp Nou z Athletic Bilbao 3:1. Jeden z goli strzelonych w tym meczu przez Messiego został zdobyty po niesamowitej akcji indywidualnej. 6 czerwca 2015 r. FC Barcelona pokonała Juventus również 3:1 na Stadionie Olimpijskim w Berlinie i wygrała Ligę Mistrzów. Zwycięstwo z Mistrzem Włoch dało Blaugranie drugi tryplet w historii. Finał Ligi Mistrzów 2014/2015 Sezon 2015/2016 W pierwszym meczu sezonu Barça wygrała po dogrywce z Sevillą 5:4 w Superpucharze Europy. 14 i 17 sierpnia drużyna Barcelony przegrała dwumecz z Athletic Bilbao 1:5 w Superpucharze Hiszpanii. Jeśli chodzi o wzmocnienia, to klub zakontraktował Ardę Turana z Atlético Madryt i Aleixa Vidala z Sevilli. Obaj jednak mogli grać w nowej drużynie dopiero od 4 stycznia 2016, gdyż Barcę obowiązywał zakaz transferowy. Z Barcą pożegnali się Xavi, który przeszedł do Al Sadd, Gerard Deulofeu, który wybrał ofertę Evertonu, Martín Montoya, który związał się z Interem Mediolan i Pedro Rodriguez, który przeszedł do Chelsea. 20 grudnia 2015 r. Barcelona wygrała Klubowe Mistrzostwa Świata, pokonując w finale argentyński klub River Plate 3-0. 6 stycznia 2016 r. w meczu pucharu Króla Hiszpanii z RCD Espanyol zadebiutowali nowe nabytki Barcelony: Arda Turan i Aleix Vidal. 23 stycznia 2016r Barça ogłosiła, że wypożyczenie Cristiana Tello do FC Porto zostaje przerwane, ale zawodnik pójdzie na wypożyczenie do włoskiej Fiorentiny do końca sezonu. 1 lutego 2016 klub ogłosił porozumienie z Realem Betis w sprawie wypożyczenia Martína Montoi do 30 czerwca 2016 roku. Tym samym poprzednia umowa wypożyczenia piłkarza do Interu Mediolan została anulowana. 13 kwietnia 2016 r. Barcelona odpadła z Ligi Mistrzów przegrywając z Atlético Madryt w ćwierćfinale. 14 maja 2016 r. FC Barcelona obroniła tytuł Mistrza Hiszpanii w ostatniej kolejce Primera División pokonując Granadę CF 3-0. Tytuł króla strzelców tych rozgrywek z 40 golami na koncie zdobył Luis Suárez i tym samym stał się również zdobywcą Złotego Buta. 22 maja 2016 roku FC Barcelona zdobyła Puchar Króla Hiszpanii pokonując w finale Sevillę FC 2:0 po dogrywce, po bramkach Jordiego Alby i Neymara. Tym samym Barça zakończyła sezon z krajowym dubletem. Sezon 2016/2017 Sezon 2016/2017 FC Barcelona zaczęła od wzmocnień zespołu. Pierwszym wzmocnieniem był Denis Suárez, który został odkupiony z Villarrealu za 3,25 mln euro. Następnie Barcelona kupiła Lucasa Digne z Paris Saint-Germain za 16 mln € + 4 mln € zmiennych. Kolejnym wzmocnieniem było kupienie Samuela Umtitiego z Olympique Lyon za 25 mln euro. Barcelona zakontraktowała również André Gomesa z Valencii za 35 mln € + 20 mln € zmiennych. Pod koniec okienka transferowego Barça kupiła również Jaspera Cillessena z Ajaxu Amsterdam za 13 mln € + 2 mln € zmiennych. Ostatnim wzmocnieniem zespołu w letnim okienku transferowym było sprowadzenie z Valencii Paco Alcácera za 30 mln euro. Z klubem pożegnali się za to Dani Alves, który przeszedł do Juventusu Turyn, Marc Bartra, który wybrał ofertę Borussii Dortmund, Alex Song, który został zakontraktowany przez Rubin Kazań, Alen Halilović, który przeszedł do Hamburger SV, Sandro Ramírez, który wybrał Malagę, Adriano Correia, który został kupiony przez Beşiktaş JK, Martín Montoya, który przeszedł do Valencii, Claudio Bravo, który przeniósł się do Manchesteru City, Thomas Vermaelen, który został wypożyczony na sezon do AS Romy, Cristian Tello, który odszedł ponownie na roczne wypożyczenie do Fiorentiny, Sergi Samper, który przeszedł na wypożyczenie do Granady na sezon, Douglas, który odszedł na roczne wypożyczenie do Sportingu Gijón, oraz Munir El Haddadi, który postanowił odejść na roczne wypożyczenie do Valencii. 14 sierpnia 2016 roku w pierwszym oficjalnym meczu sezonu FC Barcelona pokonała Sevillę 2:0 po bramkach Luisa Suáreza i Munira El Haddadiego w pierwszym meczu o Superpuchar Hiszpanii. 17 sierpnia 2016 roku FC Barcelona zdobyła Superpuchar Hiszpanii, pokonując w rewanżowym meczu Sevillę FC 3:0 (5:0 w dwumeczu) po dwóch bramkach Ardy Turana i po jednej bramce Lionela Messiego. Był to 12 tytuł Barcelony w tych rozgrywkach. 8 marca 2017 roku FC Barcelona dokonała historycznej rzeczy pokonując swojego rywala Paris Saint-Germain wynikiem 6:1 w 1/8 finału Ligi Mistrzów UEFA, pomimo że w pierwszym meczów przegrała aż 0:4. 19 kwietnia 2017 roku Barcelona odpadła z Ligi Mistrzów w ćwierćfinale przegrywając z Juventusem Turyn 0:3 w dwumeczu (0:3 w pierwszym meczu i 0:0 w rewanżu). 21 maja 2017 roku FC Barcelona przegrała walkę o Mistrzostwo Hiszpanii z Realem Madryt. Ostatecznie w lidze Barcelona zajęła drugie miejsce z 90 punktami na koncie tracąc do Mistrza 3 punkty. Lionel Messi zdobył tytuł króla strzelców ligi oraz Złoty But z 37 bramkami na koncie. 27 maja 2017 roku FC Barcelona zdobyła po raz 29 w historii Puchar Króla, który okazał się drugim trofeum (po Superpucharze Hiszpanii), dla Barcelony w sezonie 2016/17. W finale Pucharu Króla FC Barcelona pokonała Deportivo Alavés 3:1 po bramkach Lionela Messiego, Neymara i Paco Alcácera. Trener FC Barcelony Luis Enrique zdecydował się nie przedłużać kontraktu i odszedł wraz z końcem sezonu po trzech latach pracy, podczas których poprowadził Barcelonę do 9 trofeów, co czyni go jednym z najbardziej utytułowanych trenerów w historii klubu. Nowym trenerem został Ernesto Valverde. 2017–2020: Czasy Ernesto Valverde i Quique Setiéna Sezon 2017/2018 Przed sezonem 2017/18 FC Barcelona sprowadziła Gerarda Deulofeu, którego odkupiła z Evertonu za 12 mln euro, Marlona Santosa, którego wykupiła z Fluminense FC za 5 mln euro, Nélsona Semedo, który został kupiony z Benfiki Lizbona za 30 mln € + 5 mln zmiennych, Paulinho, który został kupiony z Guangzhou Evergrande za 40 mln euro oraz Ousmane Dembélé, który został kupiony z Borussii Dortmund za 105 mln € + zmienne i tym samym stał się on najdrożej kupionym piłkarzem w historii klubu. Z klubu odeszli za to: Jordi Masip, który na zasadzie wolnego transferu odszedł do Realu Valladolid (skończył mu się kontrakt z Barceloną), Jeremy Mathieu, który również odszedł na zasadzie wolnego transferu do Sportingu (Barcelona rozwiązała z nim kontrakt), Cristian Tello, który odszedł do Realu Betis za 4 mln euro, Neymar, który odszedł do Paris Saint-Germain za rekordowe 222 mln € co stanowi najdroższy transfer w historii piłki nożnej, Sergi Samper, który odszedł na roczne wypożyczenie do UD Las Palmas, Marlon Santos, który odszedł na dwuletnie wypożyczenie do OGC Nice, Douglas, który odszedł na roczne wypożyczenie do Benfiki Lizbona oraz Munir El Haddadi, który odszedł na roczne wypożyczenie do Deportivo Alavés. 13 sierpnia 2017 roku w pierwszym oficjalnym meczu w sezonie Barcelona przegrała 1:3 z Realem Madryt w pierwszym meczu o Superpuchar Hiszpanii a jedyną bramkę dla Barcelony w tym meczu zdobył Lionel Messi. 16 sierpnia 2017 roku FC Barcelona straciła szanse na pierwsze w sezonie trofeum. W rewanżowym meczu o Superpuchar Hiszpanii przegrała z Realem Madryt 0:2 (w dwumeczu 1:5) i musiała tym razem uznać wyższość swojego największego rywala. W styczniu 2018 roku FC Barcelona również przeprowadziła kilka transferów. Podczas zimowego okienka transferowego do zespołu dołączył Philippe Coutinho, który został kupiony z Liverpoolu za 120 mln € + 40 mln zmiennych i tym samym stał się on najdrożej kupionym piłkarzem w historii klubu. Zespół wzmocnił także Yerry Mina, który został kupiony z SE Palmeiras za 11,8 mln euro. O pół roku wcześniej z powodu poważnej kontuzji z wypożyczenia wrócił Sergi Samper. Zimą 2018 r. zespół opuścili: Arda Turan, który przeniósł się na 2,5-letnie wypożyczenie do İstanbul Başakşehir, Rafinha, który udał się na półroczne wypożyczenie do Interu Mediolan, Javier Mascherano, który przeszedł do Hebei China Fortune za 5,5 mln euro oraz Gerard Deulofeu, który odszedł na półroczne wypożyczenie do Watfordu. 10 kwietnia 2018 roku FC Barcelona odpadła z Ligi Mistrzów w 1/4 finału po porażce z AS Romą 0:3 (4:4 w dwumeczu, Roma awansowała dzięki bramce strzelonej na wyjeździe) i tym samym zakończyła udział w tych rozgrywkach na ćwierćfinale już trzeci sezon z rzędu. 21 kwietnia 2018 roku FC Barcelona zdobyła pierwsze oficjalne trofeum w sezonie 2017/18. Był to Puchar Króla, który Blaugrana zdobyła po raz 30. w historii i 4. z rzędu. W finale rozgrywanym na Wanda Metropolitano w Madrycie Barcelona rozgromiła Sevillę FC 5:0 po dwóch bramkach Luisa Suáreza i po jednej bramce Lionela Messiego, Andrésa Iniesty oraz Philippe Coutinho. 29 kwietnia 2018 r. FC Barcelona po raz 25. w historii zdobyła Mistrzostwo Hiszpanii na 4 mecze przed końcem sezonu. Tym samym Barcelona zakończyła sezon 2017/18 z krajowym dubletem. Koniec sezonu oznaczał za to pożegnanie legendy FC Barcelony, kapitana zespołu Andrésa Iniesty, który zdecydował się na odejście do Vissel Kobe po 22 latach spędzonych w klubie, w tym po 16 w pierwszym zespole. Sezon 2018/2019 Przed sezonem 2018/19 FC Barcelona dokonała kilka transferów. W ramach nich do zespołu dołączyli: Arthur Melo, który przyszedł z Grêmio Porto Alegre za 31 milionów € + 9 milionów zmiennych, Clément Lenglet, który przeniósł się z Sevilli FC za 36 milionów euro, Malcom, który odszedł z Girondins Bordeaux za 41 milionów euro oraz Arturo Vidal, który przeszedł z Bayernu Monachium za 25 milionów euro. Ponadto z zespołu rezerw awansował Carles Aleñá. Zespół natomiast definitywnie opuścili: Gerard Deulofeu, który został wykupiony przez Watford za 13 milionów euro, Andrés Iniesta, który odszedł na zasadzie wolnego transferu do Vissel Kobe, Lucas Digne, który odszedł do Evertonu za 20 milionów euro, Aleix Vidal, który przeszedł do Sevilli FC za 8,5 miliona euro, Yerry Mina, który zasilił szeregi Evertonu za 30 milionów € oraz Marlon Santos, który odszedł do US Sassuolo za 6 milionów euro. Na roczne wypożyczenia udali się za to: Adrián Ortolá do Deportivo La Coruña, Douglas do Sivassporu, André Gomes do Evertonu, Paulinho do Guangzhou Evergrande oraz Paco Alcácer do Borussii Dortmund. 12 sierpnia 2018 roku, w pierwszym oficjalnym meczu sezonu FC Barcelona pokonała w meczu o Superpuchar Hiszpanii drużynę Sevilli FC 2:1 po bramkach Gerarda Piqué i Ousmane’a Dembélé. Tym samym Barcelona zdobyła swoje pierwsze trofeum w sezonie 2018/19. Był to 13. tytuł Barcelony w Superpucharze Hiszpanii. W zimowym oknie transferowym, na zasadzie półrocznego wypożyczenia, do klubu dołączyli Jeison Murillo z Valencii CF oraz Kevin-Prince Boateng z US Sassuolo. Na zasadzie definitywnego transferu do klubu dołączył również Jean-Clair Todibo kupiony z Toulouse FC za milion euro. W styczniu zespół definitywnie opuścił Munir El Haddadi, który przeszedł do Sevilli FC za 1,05 miliona euro. Natomiast Guangzhou Evergrande wykupił dotychczas wypożyczonego Paulinho. Na podobny ruch zdecydowała się także Borussia Dortmund, w przypadku Paco Alcácera. Na półroczne wypożyczenie do Arsenalu udał się Denis Suárez. W marcu kontrakt z klubem rozwiązał Sergi Samper, który następnie zasilił Vissel Kobe. 27 kwietnia 2019 roku po zwycięstwie 1:0 nad Levante UD Blaugrana obroniła tytuł mistrzowski na 3 kolejki przed końcem rozgrywek Primera División. Był to 26 tytuł Mistrzowski w historii klubu. 7 maja 2019 w rewanżowym meczu półfinału Ligi Mistrzów, Barcelona przegrała 0:4 z Liverpoolem i pomimo zwycięstwa w pierwszym meczu 3:0, odpadła z rozgrywek, nie grając w finale Champions League 4 sezon z rzędu. 25 maja 2019 w finale Pucharu Króla, rozgrywanym na stadionie Estadio Benito Villamarín w Sewilli, Barcelona uległa Valencii CF 1:2 i po raz pierwszy od sezonu 2013/14 nie zdołała wygrać tych rozgrywek. Barcelona zakończyła sezon z Superpucharem i Mistrzostwem Hiszpanii na koncie. Sezon 2019/2020 Przed sezonem 2019/20 FC Barcelona dokonała kilku modyfikacji w składzie. W ramach nich do klubu dołączyli: Frenkie de Jong, który przeszedł z Ajaksu Amsterdam za 75 milionów € + 11 milionów zmiennych, Neto, który przeniósł się z Valencii CF za 26 milionów € + 9 milionów zmiennych, Antoine Griezmann, który odszedł z Atlético Madryt za 120 milionów euro oraz Junior Firpo, który przeszedł z Realu Betis za 18 milionów € + 12 milionów € zmiennych. Z zespołu rezerw do pierwszej drużyny awansował także Moussa Wagué. Definitywnie zespół opuścili natomiast: Marc Cardona, który przeniósł się do CA Osasuna za 2,5 miliona euro, André Gomes, który został wykupiony przez Everton za 25 milionów € + 4 miliony zmiennych, Denis Suárez, który odszedł do Celty Vigo za 12,9 miliona € + 3,1 miliona zmiennych, Thomas Vermaelen, który na zasadzie wolnego transferu przeszedł do Vissel Kobe, Douglas, który na zasadzie wolnego transferu przeniósł się do Beşiktaş JK, Jasper Cillessen, który odszedł do Valencii CF za 35 milionów euro, Sergi Palencia, który przeszedł do AS Saint-Étienne za 2 miliony € + 1 milion € zmiennych, Adrián Ortolá, który na zasadzie wolnego transferu przeniósł się do CD Tenerife oraz Malcom, który odszedł do Zenitu Petersburg za 40 milionów € + 5 milionów zmiennych. Z klubu odeszli także dotychczas wypożyczeni do klubu Kevin-Prince Boateng oraz Jeison Murillo. Na roczne wypożyczenie udali się natomiast: Marc Cucurella do Getafe CF oraz Philippe Coutinho do Bayernu Monachium. Barcelona oficjalny sezon rozpoczęła od 1 kolejki ligowej 16 sierpnia 2019, kiedy to zmierzyła się z Athletikiem Bilbao. Blaugrana przegrała ostatecznie 0:1. 13 stycznia 2020 roku po złej postawie drużyny w ligowym spotkaniu z Espanyolem (2:2) i porażce w półfinale Superpucharu Hiszpanii z Atlético Madryt zarząd klubu podjął decyzję o zwolnieniu trenera Ernesto Valverde. Jego miejsce zajął 61-letni Quique Setién. Była to pierwsza zmiana trenera Barcy, w trakcie sezonu, od 2003 roku. 6 lutego Barcelona odpadła z Pucharu Króla po porażce 0:1 z Athletikiem Bilbao w ćwierćfinale tego turnieju. W marcu 2020 z powodu pandemii COVID-19 zostały zawieszone wszystkie rozgrywki, w których Barcelona brała udział. La Liga została wznowiona 11 czerwca. 16 lipca, po porażce 1:2 z CA Osasuna, Barcelona straciła ostatecznie szansę na obronę tytułu Mistrzów Hiszpanii. Ostatecznie zajęła drugie miejsce ze stratą 5 punktów do Realu Madryt. 14 sierpnia 2020 roku FC Barcelona odpadła także z Ligi Mistrzów po porażce z Bayernem Monachium w ćwierćfinale wyjątkowo przyspieszonego turnieju finałowego (od ćwierćfinału odbywały się jedynie pojedyncze mecze zamiast dwumeczów, z powodu konieczności szybkiego dokończenia turnieju). 17 sierpnia 2020 na zebraniu zarządu zapadła decyzja że Quique Setién zostanie zwolniony z posady trenera, z powodu słabych wyników zespołu w sezonie, który zakończył się bez ani jednego oficjalnego trofeum, po raz pierwszy od sezonu 2007/08. Od 2020: Czas zmian: powrót Laporty i Xaviego, odejście Messiego Sezon 2020/2021 19 sierpnia 2020 FC Barcelona poinformowała, że nowym trenerem zespołu został Ronald Koeman, były piłkarz klubu. Jego asystentami zostali Alfred Schreuder, a także były piłkarz zespołu Henrik Larsson. Jeszcze przed zakończeniem poprzedniego, wyjątkowo wydłużonego sezonu, Barcelona dokonała kilku transferów. W ramach nich do zespołu dołączyli: Pedri, Matheus Fernandes, Francisco Trincão oraz Miralem Pjanić. Z wypożyczeń do zespołu wrócili: Juan Miranda, Jean-Clair Todibo, Moussa Wagué, Oriol Busquets, Carles Aleñá, Marc Cucurella, Carles Pérez oraz Rafinha. Zespół definitywnie opuścili natomiast: Marc Cucurella, Arthur Melo, Carles Pérez oraz Arda Turan. 28 października 2020 roku zarząd klubu, na czele z prezydentem Josepem Marią Bartomeu, podał się do dymisji. 7 marca nowym prezesem Barçy został Joan Laporta. 17 kwietnia Barcelona zdobyła Copa del Rey, pokonując w finale Athletic Club Bilbao 4:0. Sezon 2021/2022 31 maja 2021 r. klub poinformował o podpisaniu kontraktu z Sergio Agüero, 1 czerwca piłkarzem Barcelony został Eric García, 2 czerwca do składu dołączył Emerson Royal, 19 czerwca piłkarzem Dumy Katalonii został Memphis Depay. Z klubu odeszli natomiast: Juan Miranda (do Realu Betis), Jean-Clair Todibo (OGC Nice), Matheus Fernandes (rozwiązanie kontraktu), Lionel Messi (koniec kontraktu), Francisco Trincão (wypożyczenie do Wolverhampton), Junior Firpo (Leeds United) oraz Carles Aleñá (Getafe). Rozpoczęcie presezonu nastąpiło 10 czerwca 2021 r. 27 października po porażce z Rayo Vallecano 0:1 oraz złym początku sezonu (po 11 kolejkach ligowych Barcelona zajmowała 9 pozycję w tabeli) podjęto decyzję o zwolnieniu trenera Ronalda Koemana, a 28 października tymczasowym trenerem został szkoleniowiec FC Barcelony B Sergi Barjuan. 5 listopada nowym trenerem Barçy został jej były piłkarz – Xavi. 15 grudnia argentyński napastnik drużyny Sergio Agüero ogłosił zakończenie kariery zawodniczej z powodu problemów kardiologicznych. 19 grudnia podczas referendum przeprowadzonego po raz pierwszy online socis ratyfikowali decyzję podjętą podczas Zgromadzenia Socios Compromisarios, a tym samym wyrazili zgodę na realizację przedstawionego przez zarząd Joana Laporty finansowania (kredyt w wysokości 1,5 mld € udzielony przez Goldman Sachs) projektu Espai Barça, celem którego jest m.in. modernizacja stadionu piłkarskiego Camp Nou. 28 grudnia 2021 r. klub ogłosił transfer z Manchesteru City Ferrana Torresa – piłkarz podpisał kontrakt z Dumą Katalonii do 2027 roku. 20 marca 2022 r. Barcelona pokonała w ligowym spotkaniu na Estadio Santiago Bernabeu Real Madryt 4:0, po bramkach Aubameyanga (2x), Araujo i Ferrana Torresa. Sezon 2022/2023 W trakcie letniego okna transferowego do klubu dołączyli, w ramach wolnych transferów: Andreas Christensen i Marcos Alonso z Chelsea, Franck Kessié z A.C. Milanu i Héctor Bellerín z Arsenalu. Barcelona sprowadziła także: Roberta Lewandowskiego z Bayernu Monachium za 45 mln euro, przez co napastnik stał się pierwszym Polakiem grającym dla Dumy Katalonii), Julesa Koundé z Sevilli za 50 mln euro oraz Raphinhę z Leeds United za 58 mln euro. Zespół definitywnie opuścili natomiast: Philippe Coutinho, który przeszedł do Aston Villi za 20 milionów euro i Pierre-Emerick Aubameyang (do Chelsea za 12 mln euro), oraz w ramach darmowych transferów: Riqui Puig (do Los Angeles Galaxy), Óscar Mingueza (do Celty Vigo), Neto (do AFC Bournemouth), Rey Manaj (do Watfordu FC), Moussa Wagué (do HNK Gorica), Dani Alves (do Pumas UNAM), Martin Braithwaite (do RCD Espanyolu) i Miralem Pjanić (do Nadi asz-Szarika). Na roczne wypożyczenia udali się natomiast: Clément Lenglet do Tottenhamu Hotspur, Francisco Trincão do Sportingu CP, Nico González do Valencii CF, Álex Collado do Elche CF, Samuel Umtiti do US Lecce, Sergiño Dest do A.C. Milanu oraz Abde Ezzalzouli do Osasuny. 15 stycznia 2023 roku FC Barcelona sięgnęła po pierwsze trofeum pod wodzą Xaviego. Duma Katalonii pokonała w finale Superpucharu Hiszpanii Real Madryt 3:1. Bramki dla zwycięzców zdobyli Gavi, Lewandowski i Pedri, natomiast dla Królewskich strzelił Benzema. 14 maja 2023 roku Barça pokonała Espanyol 4:2, czym zapewniła sobie mistrzostwo LaLiga. Trofea międzynarodowe Copa dels Pirineus: zdobywca (4x): 1909/10, 1920/11, 1911/12, 1912/13. Copa Llatina: zdobywca (2x): 1948/49, 1951/52. Mały Puchar Świata: zdobywca (1x): 1957. Superfinał Pucharu Miast Targowych: zdobywca (1x): 1971. Trofea krajowe Copa Eva Duarte: zdobywca (3x): 1948/49, 1951/52, 1952/53; finalista (2x): 1949, 1951. Lliga Mediterrània: zdobywca (1x): 1937. Copa Duward: zdobywca (4x): 1951/52, 1955/56, 1958/59, 1959/60. Trofeo Martini&Rossi: zdobywca (5x): 1952, 1953, 1954, 1959, 1960. Trofea regionalne Lliga Catalana': zdobywca (23x): 1901/02 (jako Copa Macaya), 1902/03 (jako Copa Barcelona), 1904/05, 1908/09, 1909/10, 1910/11, 1912/13, 1915/16, 1918/19, 1919/20, 1921/22, 1923/24, 1924/25, 1925/26, 1926/27, 1927/28, 1929/30, 1930/31, 1931/32, 1934/35, 1935/36, 1937/38. Puchar Alfonso Macaya (Puchar Katalonii): zdobywca (22x): 1902, 1905, 1909, 1910, 1911, 1913, 1916, 1919, 1920, 1921, 1922, 1924, 1925, 1926, 1927, 1928, 1930, 1931, 1932, 1935, 1936, 1938. Copa Catalunya (do 1992/93 – Copa Generalitat): zdobywca (8x): 1990/91, 1992/93, 1999/00, 2003/04, 2004/05, 2006/07, 2012/13, 2013/14. Supercopa de Catalunya: zdobywca (2x): 2014/15, 2017/18. Inne trofea Trofeu Joan Gamper: zdobywca (46x): 1966, 1967, 1968, 1969, 1971, 1973, 1974, 1975, 1976, 1977, 1979, 1980, 1983, 1984, 1985, 1986, 1988, 1990, 1991, 1992, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2006, 2007, 2008, 2010, 2011, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021, 2022, 2023; finalista (6x): 1981, 1993, 1994, 2005, 2009, 2012. Copa d'Or Argentina: zdobywca (1x): 1945. Trofeo Ramón de Carranza: zdobywca (3x): 1961, 1962, 2005; finalista (2x): 1959, 1968. Trofeo Teresa Herrera: zdobywca (5x): 1948, 1951, 1972, 1990, 1993; finalista (2x): 1982, 1992. Trofeo Ciudad de Palma: zdobywca (5x): 1969, 1974, 1976, 1980, 1981; finalista (9x): 1971, 1976, 1984, 1985, 1988, 1989, 1991, 1992, 1996. Trofeo Ciudad de La Línea: zdobywca (3x): 1985, 1991, 1995. Trofeo Ciudad de Alicante: zdobywca (1x): 1987. Puchar Franza Beckenbauera: zdobywca (1x): 2007. Audi Cup: zdobywca (1x): 2011. Tournoi de Paris: zdobywca (1x): 2012. Trofeo Colombino: zdobywca (1x): 2014. International Champions Cup: zdobywca (1x): 2017. Finały w europejskich pucharach Puchar Mistrzów/Liga Mistrzów: 5 1991/92 1:0 (po dogrywce) rywal: UC Sampdoria; bramka: Ronald Koeman w 112. minucie 2005/06 2:1 rywal: Arsenal FC; bramki: Samuel Eto’o w 76. minucie i Juliano Belletti w 81. minucie 2008/09 2:0 rywal: Manchester United; bramki: Samuel Eto’o w 10. minucie i Lionel Messi w 70. minucie 2010/11 3:1 rywal: Manchester United; bramki: Pedro Rodríguez w 28. minucie, Lionel Messi w 54. minucie i David Villa w 70. minucie 2014/15 3:1 rywal: Juventus FC; bramki: Ivan Rakitić w 4 minucie, Luis Suárez w 68. minucie i Neymar w 90. minucie Finał Ligi Mistrzów: 3 1960/61 2:3 rywal: SL Benfica 1985/86 0:0 (karne 0:2) rywal: Steaua Bukareszt 1993/94 0:4 rywal: A.C. MilanPuchar Miast Targowych: 3 1957/58 2:2 i 6:0 rywal: Reprezentacja Londynu 1959/60 0:0 i 4:1 rywal: Birmingham City 1965/66 0:1 i 4:2 rywal: Real Saragossa Finał Pucharu Miast Targowych: 1 1961/62 2:6 i 1:1 rywal: Valencia CFPuchar Zdobywców Pucharów: 4 1978/79 4:3 rywal: Fortuna Düsseldorf 1981/82 2:1 rywal: Standard Liège 1988/89 2:0 rywal: UC Sampdoria 1996/97 1:0 rywal: Paris Saint-Germain Finał Pucharu Zdobywców Pucharów: 2 1968/69 2:3 rywal: Slovan Bratysława 1990/91 1:2 rywal: Manchester UnitedSuperpuchar Europy: 5 1993 1:1 i 2:1 rywal: Werder Brema 1998 2:0 i 1:1 rywal: Borussia Dortmund 2009 1:0 (0:0 0:0 0:0) rywal: Szachtar Donieck 2011 2:0 (1:0) rywal: FC Porto 2015 5:4 (3:1) rywal: Sevilla FC Przegrane: 4 1979 0:1 i 1:1 rywal: Nottingham Forest 1982 1:0 i 0:3 (po dogrywce) rywal: Aston Villa 1989 1:1 i 0:1 rywal: A.C. Milan 2006 0:3 (0:2) rywal: Sevilla FC Symbole i barwy Herb Tarcza herbowa klubu posiada, popularny w XVI-wiecznej Europie, kształt dzbana. Jest to tarcza trójdzielna, gdzie dwa górne pola przedstawiają krzyż świętego Jerzego i barwy Katalonii, co nawiązuje do godła Barcelony, zaś w polu dolnym widnieje piłka na tle czterech granatowych i trzech bordowych pasów – barw klubowych. Pola górne od dolnego oddziela żółty pas, na którym widnieją inicjały klubu – FCB. Istnieją trzy legendy związane z kształtem tarczy. Pierwsza z nich głosi, że Joan Gamper wzorował się na herbach klubów szwajcarskich. Druga wersja mówi o konkursie, jaki rozpisano wśród kibiców, a rysunek kartusza dostarczył anonimowy fan. Trzecia podaje, iż wygląd herbu opracowali pierwsi członkowie klubu wraz z założycielami, ale kształt tarczy to pomysł Gampera. Pierwszą wersją była odznaka Barcelony z koroną i nietoperzem. Kilka lat później dodano dębowo-palmowy wieniec sławy na tle prostokątnego, dwudzielnego granatowo-żółtego pola, a następnie obwiedziono go okrągłą obwódką z rokiem założenia klubu i jego nazwą. Po tym jak w 1908 roku Joan Gamper uratował klub z tarapatów finansowych postanowiono odświeżyć herb, stworzyć coś całkiem nowego. Wśród sympatyków klubu ogłoszono konkurs na nowy wygląd herbu, a swoją wizję mógł przedstawić każdy. Zwycięskim projektem okazał się pomysł Carlesa Comamali, który grał dla Barcelony w latach 1903–1912, poza tym studiował medycynę i był artystą. Comamala przedstawił następującą wizję herbu: figura w kształcie wazy, w której dwóch górnych polach znajdują się krzyż świętego Jerzego (patrona Katalonii) i flaga Katalonii. Środek herbu przecina poziomy złoty pas, na który widnieją inicjały klubu. W dolnej części znajduje się pole w kolorach bordowo-granatowych, a na jego środku widnieje piłka. Na wersji herbu, która utrzymała się po dziś dzień, widzimy poszanowanie piłkarskich tradycji oraz przywiązanie do miasta i narodowości. Od zmiany herbu w 1910 r. następowały jedynie kosmetyczne poprawki. W 1936 zmieniono kształt skrzydełek, zmianie uległa także barwa pasa, na którym widoczne były inicjały – na kolor czarny. Żółte pasy dzielące zostały zlikwidowane. Pojawiła się także nowa piłka, na wzór tej, którą rozgrywano mecze w Primera División. Gdy w Hiszpanii zakończyła się wojna domowa, logo uległo kolejnej modyfikacji, co nastąpiło pod naciskiem frankistowskiego rządu. Usunięto dwa z czterech pasów, symbolizujących flagę regionu. Zmianie uległ także kolor pasa – z czarnego na żółty, na której znajdowały się nowe, bardziej hiszpańsko brzmiącej nazwy klubu C.F.B. W 1946, zmieniono ułożenie skrzydełek i do monogramu dodano de z napisem znajdującym się na zmienionym, białym tle. Kolor piłki zmieniono na czerwony. Czternaście lat później znikł jednak przyimek de, zmieniono również tło pasa na żółty. Na siedemdziesięciolecie klubu przywrócono dawne inicjały, które zostały umieszczone na białym tle. Zmieniono nieznacznie kształt skrzydełek. W 1975 zmieniono po raz kolejny pas – na kolor żółty. Ów pas po raz pierwszy połączono z żółtym obramowaniem. Ostatni projekt przyjęto 28 sierpnia 2002, a przedstawił go Claret Serrahim. Liczba zakończeń na skrzydełkach została zredukowana do jednego, z monogramu usunięto kropki – teraz widnieje napis FCB. Także piłka znajdująca się w dolnej części herbu zmieniła barwę na żółtą. Źródło: Stroje Źródła:. W sezonie 2006/07 po raz pierwszy w historii klubu na koszulkach piłkarzy pojawiło się logo innej firmy niż producent strojów. Od tego czasu FC Barcelona sponsoruje fundację charytatywną UNICEF i co roku przekazuje na jej konto 1,5 mln euro. W sezonie 2011/12 na koszulkach pojawiło się logo pierwszego w historii sponsora – Qatar Foundation. Firma co roku przekazywała klubowi 40 mln dolarów na mocy pięcioletniego kontraktu. Napis „Qatar Foundation” znalazł się z przodu meczowej koszulki Barcelony, natomiast UNICEF z tyłu. W sezonie 2013/14 na koszulkach pojawił się nowy sponsor – Qatar Airways. 12 grudnia 2013 ogłoszono, iż Intel będzie nowym sponsorem klubu. Współpraca firmy z klubem z Camp Nou trwała do 2016 r., a za każdy rok Barcelona otrzymywała 5 mln euro. Logo firmy zostało umieszczone na wewnętrznej stronie koszulki i było widoczne tylko po podniesieniu przez zawodnika koszulki. Od sezonu 2017/18 głównym sponsorem klubu była japońska firma Rakuten. Od sezonu 2022/23 głównym sponsorem FC Barcelony jest firma Spotify. El Clásico Pierwsze mecze Statystyki Na przestrzeni ponad stu lat Barça odnosiła więcej zwycięstw w tej rywalizacji, włączając w rachunki również mecze nieoficjalne. Zawodnicy ci wygrali 105 spotkań, a przegrali 92 razy. Wynik remisowy padł w 55 meczach. Statystyka strzelonych bramek również jest korzystna dla FC Barcelony – 437 strzelonych bramek, natomiast liczba goli strzelonych dla madryckiego zespołu wynosi 410. Real Madryt może się poszczycić większą liczbą bramek zdobytych w jednym meczu; najbardziej dotkliwa porażka Dumy Katalonii miała miejsce w 1935 roku, kiedy to przegrała 1:11 – przegrana była uwarunkowana politycznie, w związku z reżimem gen. Franco, którego ludzie weszli do szatni zawodników Barcelony po wygraniu pierwszego meczu Pucharu Króla, grożąc ich rodzinom i bliskim śmiercią. Rok później FC Barcelona na wyjeździe wygrała z Los Blancos 5:0. Tylko dwóm trenerom Barçy udało się co najmniej dwukrotnie pokonać Królewskich na wyjeździe – Frankowi Rijkaardowi – w sezonach 2003/2004 i 2005/2006 i Pepowi Guardioli aż trzykrotnie – w sezonach 2008/2009, 2009/2010 i 2011/2012 Josepowi Guardioli jako jedynemu trenerowi w historii udało się wygrać 5 Klasyków z rzędu. Podsumowanie Statystyki meczów oficjalnych (stan na 20.09.2023r.): Rozegrane spotkania – 256 Wygrane przez FC Barcelonę – 101 Wygrane przez Real Madryt – 103 Zakończone remisem – 52 Gole dla FC Barcelony – 415 Gole dla Realu Madryt – 424 Najwyższe zwycięstwo – 5:0 (sezony 1993/1994 i 2010/2011) Najwyższa porażka – 1:11 Grupy kibicowskie Almogàvers Almogàvers – grupa dopingująca piłkarzy FC Barcelona, jak również reprezentację Katalonii. Została założona 1 listopada 1989 w czasie pucharowego meczu z RSC Anderlecht. Na stadionie zasiada na trybunie północnej. Większość członków tej grupy stanowią Katalończycy, którzy chcieliby, aby Katalonia była niepodległym państwem, a nie – jak obecnie – jedynie autonomią. W kulminacyjnym momencie działania tej grupy, liczyła ona około 500 członków, jednak ta liczba spadła, i w listopadzie 2006 wyniosła zaledwie 150 osób. Sympatyzują z kibicami klubów: Genoa, San Lorenzo de Almagro, West Ham United oraz Celtic FC Ich wrogowie to najbardziej radykalna grupa kibiców Realu Madryt i Espanyolu. Dracs 1991 Dracs 1991 to grupa kibiców powstała 6 stycznia 1991 r. podczas meczu z CD Logrones. Na stadionie zajmują miejsca na trybunie południowej. Założeniem tej grupy jest nieokazywanie agresji, ale z utrzymaniem katalońskiego patriotyzmu. Wcześniej grupa ta dopingowała piłkarzy, teraz dopinguje sportowców innych sekcji klubowych, którzy rozgrywają mecze w Palau Blaugrana. Boixos Nois Boixos Nois to najbardziej radykalna grupa kibiców katalońskiego klubu, założona w 1981. Członkowie przychodzili na każdy mecz, a gdy nadarzała się okazja, głośno wyrażali swą opinię na temat polityki władz Hiszpanii, nie zgadzających się na niepodległość państwa Katalonia. Ich poglądy były nacjonalistyczne. Jednak w pięć lat później po założeniu tej grupy utworzyła się dodatkowa formacja Boixos Oi!, zrzeszająca fanatyków, skrajnych prawicowców, często karanych. Ich ideologia polegała na zmuszaniu kibiców innych klubów do kibicowania FC Barcelonie drogą przemocy fizycznej. W 2000, gdy prezesem klubu został Joan Gaspart, członkowie tej grupy zaczęli wchodzić na stadion bezpłatnie. Podczas meczu przeważnie występują w szalikach z herbem klubu i nazwą grupy. Jednak ich radykalizm nie zawsze jest akceptowany – w 2000, turysta z Meksyku został zasztyletowany na Camp Nou, ponieważ miał na sobie koszulkę piłkarza Realu Madryt i reprezentacji Hiszpanii – Raúla. Ich działalność została ograniczona, gdy prezesem klubu został Joan Laporta, któremu obce są poglądy radykalne. W efekcie grupa ograniczyła działalność do meczów wyjazdowych. Hymn Obecny hymn FC Barcelona – Cant del Barça (pol. Pieśń Barçy) – powstał 27 listopada 1974 r. z okazji obchodów siedemdziesiątej piątej rocznicy założenia klubu. Muzykę skomponował Manuel Valls Gorina, natomiast słowa napisali: Jaume Picas oraz Josep Maria Espinàs i Massip. Zapis nutowy zachował się do dnia dzisiejszego. Wcześniej hymnem był utwór napisany przez Capdevilę i Rafaela Folcha. Wtedy wykonawcą podkładu muzycznego był Enric Morera. Wykonano też hymn z okazji obchodów stulecia. Słowa napisał Ramón Solsona, a pieśń wykonał Antoni Ros-Marbá. Indywidualne sukcesy piłkarzy Piłkarze, którzy zdobyli ze swoją reprezentacją tytuł mistrzów świata i grali w FC Barcelona. Piłkarze, którzy zdobyli ze swoją reprezentacją tytuł mistrzów Europy i grali w FC Barcelona. Piłkarze, którzy zdobyli ze swoją reprezentacją tytuł mistrzów olimpijskich i grali w FC Barcelona. Laureaci Złotej Piłki i Złotej Piłki FIFA, którzy występowali w FC Barcelona. Gracze, którzy zdobyli tytuł Piłkarza Roku FIFA i grali w FC Barcelona. Zdobywcy Trofeo Pichichi w barwach FC Barcelona. Zdobywcy Trofeo Zamora w barwach FC Barcelona. Piłkarze znajdujący się na liście FIFA 100, którzy występowali lub występują w FC Barcelona. Stadiony Velodromo de la Bonanova (1899-1900) Velodromo de la Bonanova to pierwsze boisko piłkarskie, na którym swoje mecze rozegrała FC Barcelona. Drużyna nie miała go wykupionego na własność, musiała je dzielić z inną drużyną z regionu – El Catala. Poza tym murawa boiska była bardzo nierówna, więc piłkarzom trudno było prezentować pełnię swoich umiejętności. Stadion Casanovas Hotel (1900-1901) Po meczu sparingowym z miejscową drużyną El Catala dnia 25 grudnia 1899, zarząd zdecydował, iż 2 drużyny nie mogą dzielić się boiskiem. Dlatego też władze zdecydowały się na dzierżawę stadionu nieopodal hotelu Casanovas. Inaugurującym meczem na tym obiekcie były pierwsze, historyczne derby Katalonii z drużyną Sociedad Española de Futbol, dzisiaj znaną jako RCD Espanyol. Niestety zbyt długi dojazd do obiektu utrudniał piłkarzom i trenerom dobre przygotowanie i punktualne przybycie na spotkanie z rywalem. Stadion Carretera de Horta (1901-1905) Zbytnie opóźnianie rozpoczynania meczów przyczyniło się do tego, iż zarząd klubowy musiał szukać kolejnego rozwiązania w kwestii boiska. Poszukiwania zostały zakończone znalezieniem boiska znajdującego się w pobliżu parku w Barcelonie, Guinardo. Pierwszy mecz, jaki rozegrano na tym obiekcie, odbył się w ramach Pucharu Alfonso Macaya, 23 listopada 1901 r., zakończony wynikiem 4:0 dla gospodarzy, hat-trickiem popisał się wtedy kapitan drużyny, Joan Gamper. Stadion Calle Muntander (1905-1909) Poprzedni stadion był zbyt mały, aby można było pomieścić wszystkich kibiców przychodzących na spotkania, dlatego też zdecydowano się na kolejną przeprowadzkę. Tym razem to The Carrer Muntander Ground stał się stadionem Barçy. Pierwszym meczem było spotkanie rozegrane w finale Pucharu Katalonii z Espanyolem Barcelona 3:2. Jednak mimo wygranej wielu socis odchodziło z klubu, a nowi, którzy wprowadziliby nową atmosferę w klubie, nie pojawiali się. Z tego powodu Joan Gamper zdecydował się pełnić funkcję prezesa i rozpoczął poszukiwania kolejnego stadionu, ponieważ Muntander kupił lokalny rywal. Stadion Calle Industrial (1909-1922) Pierwszym meczem jaki rozegrano na Spittonie był mecz pomiędzy FC Barcelona a El Catala. Miało to miejsce dnia 14 marca 1909 w Pucharze Katalonii. Ostateczny wynik tego spotkania to 2:2. W ówczesnych latach stadion można było uznać za nowoczesny, ponieważ posiadał sztuczne oświetlenie, a żaden inny stadion nie mógł się tym poszczycić. Obiekt był też stosunkowo duży – posiadał 6000 miejsc, w tym 1500 siedzących. Camp de Les Corts (1922-1957) Na pomysł wybudowania stadionu klubowego wpadł w 1921 roku, ówczesny prezes klubu, Joan Gamper. Wraz z zarządem doszedł do wniosku, iż popularność piłki nożnej w Hiszpanii jest coraz większa, na mecze przychodziło coraz więcej kibiców. Dlatego założyciel FCB zlecił budowę nowego stadionu. Obiekt był pracą Santiago Mestresa i Josepa Alemany. Inauguracyjne spotkanie odbyło się 22 maja 1922 roku, gospodarze wygrali w nim 2:1 z klubem szkockiej Premier League, St. Mirren F.C. Obiekt nazywany był przez mieszkańców Hiszpanii Katedrą Futbolu ponieważ mógł pomieścić 30 tysięcy widzów. Wojna domowa w Hiszpanii nie przeszkodziła we wzroście liczby culés, których do 1941 przybywało coraz więcej, aż w końcu zarząd zdecydował się na modernizację obiektu. Po 4 latach liczba krzesełek wyniosła 60 tysięcy, a po 4 kolejnych – 75 tysięcy. Istniał jednak pewien problem – inne kluby chciały być gospodarzami na obiekcie. Ostatecznie zarząd zdecydował się na sprzedanie stadionu zespołowi wówczas występującemu w Segunda División. Camp Nou (od 1957) Po sprzedaniu obiektu z Les Corts innemu klubowi, władze FC Barcelony zdecydowały się na budowę jeszcze większego stadionu – nazwanego potem Camp Nou. Jego budowa trwała trzy lata i kosztowała 300 mln peset. Inauguracyjne spotkanie rozegrano 24 września 1957 r., a przeciwnikiem klubu ze stolicy Katalonii była Reprezentacja Warszawy. Gospodarze wygrali mecz 4:2. W 2022 r. rozpoczęła się przebudowa Camp Nou w ramach projektu Espai Barça. Działalność charytatywna 7 września 2006 r. w Nowym Jorku FC Barcelona i UNICEF rozpoczęły globalną współpracę na rzecz dzieci w krajach rozwijających się. Podczas ceremonii otwierającej kooperację klub zaprezentował swój strój na sezon 2006/07 z logo UNICEF-u na przodzie, pierwszym logo reklamowym umieszczonym na klubowej koszulce w historii klubu. Ponadto Barcelona zgodziła się przekazywać UNICEF-owi w ciągu następnych pięciu lat przynajmniej 1,5 mln € rocznie na wspieranie programów na rzecz dzieci na całym świecie. Trenerzy Źródło:. Władze Dotychczasowi prezydenci Źródło: Obecne władze klubu Prezes: Joan Laporta Dyrektor sportowy: Mateu Alemany Doradca sportowy: Jordi Cruijff Szef skautingu: José María Bakero Wiceprezydent odpowiedzialny za obszar sportowy: Rafael Yuste Wiceprezydent odpowiedzialna za obszar instytucjonalny: Elena Fort Wiceprezydent odpowiedzialny za obszar finansowy: Eduard Romeu Sekretarz: Josep Cubells Skarbnik: Ferran Olivé Członkowie zarządu: Josep Maria Albert Xavier Barbany Miquel Camps Alfons Castro Antonio Escudero Juli Guiu Jordi Llauradó Josep Ignasi Macià Aureli Mas Xavier Puig Àngel Riudalbas Joan Solé Joan Soler Źródło:. Rekordy FC Barcelona od momentu powstania Primera División (1929) nieprzerwanie gra w najwyższej klasie rozgrywkowej Hiszpanii. FC Barcelona od momentu powstania europejskich pucharów nieprzerwanie gra na arenie międzynarodowej. Żadna inna drużyna nie może pochwalić się takim osiągnięciem. Najwięcej triumfów w Pucharze Zdobywców Pucharów – 4. Najwięcej kibiców podczas meczu na stadionie – 120 000 – pierwszy mecz 1/4 finału Ligi Mistrzów z Juventusem (1985/86). Najwięcej strzelonych goli – Lionel Messi – 672. Najwięcej strzelonych goli w lidze hiszpańskiej – Lionel Messi. Najwięcej strzelonych goli w rozgrywkach pucharowych – Lionel Messi. Najwięcej występów – Lionel Messi – 778. Najwięcej zdobytych punktów w lidze krajowej w sezonie – 100 (2012/13). Najwięcej strzelonych goli w lidze krajowej w sezonie – 116 (2016/17). Najwięcej ligowych punktów w połowie sezonu ligowego – 55 (2012/13). Najwięcej strzelonych goli w roku kalendarzowym – 180 (2015). Najwięcej goli strzelonych przez trzech piłkarzy w sezonie – 131 (Messi, Suárez, Neymar Jr, 2015/16). Najwięcej goli strzelonych przez trzech piłkarzy w ciągu roku – 137 (Messi, Suárez, Neymar Jr, 2015). Najwięcej wygranych meczów w sezonie (2014/15) – 50. Najwięcej zdobytych trofeów – Lionel Messi (35). Najdłużej pracujący trener – Johan Cruijff – 8 sezonów (1988–1996). Najmłodszy piłkarz, który wystąpił w meczu – Paulino Alcántara – 15 lat, 4 miesiące i 18 dni. Najmłodszy piłkarz, który strzelił gola w europejskich pucharach – Ansu Fati – 17 lat i 40 dni. Najmniej straconych goli w lidze – 18 (1968/69, w lidze grało 16 zespołów). Najwyższe zwycięstwo – FC Barcelona 18:0 Gimnàstic Tarragona (Puchar Alfonso Macaya, 17 marca 1901). Najwyższe zwycięstwo w meczu towarzyskim – FC Barcelona 20:1 Smilde (1992). Najwyższe zwycięstwo na wyjeździe w lidze – UD Las Palmas 0:8 FC Barcelona (1959/60), UD Almería 0:8 FC Barcelona (2010/11), RC Deportivo La Coruña 0:8 FC Barcelona (2015/16). Najwyższe zwycięstwo u siebie w pucharach – 8:0 z Apollonem Limassol – Puchar Zdobywców Pucharów – 1982. Najwyższe zwycięstwo na wyjeździe w pucharach – Hapoel Beer Szewa 0:8 FC Barcelona – Puchar UEFA – 1995. Najdłuższa seria meczów bez porażki – 39. Najdłuższa seria meczów bez porażki w lidze hiszpańskiej – 43 (2016/17 – 2017/18). Najdłuższa seria meczów domowych bez porażki w Lidze Mistrzów – 38 (2013-2020). Najdłuższa seria zwycięstw na wyjeździe – 13 (2008/09). Najdłuższa seria zwycięstw na wyjeździe w lidze krajowej – 9 (2008/09). Najdłuższa seria kolejek ligowych od początku sezonu bez straconego gola – 8 (2014/15). Najdroższy transfer do klubu – Philippe Coutinho z Liverpoolu FC za 135 mln € (2018). Najdroższy transfer z klubu – Neymar Jr do PSG za 222 mln € (2017). Wygranie wszystkich meczów w sezonie w Pucharze Króla (2014/15). Zdobycie wszystkich trofeów w roku kalendarzowym jako jedyna drużyna w historii (6 trofeów, 2009). Największa przewaga punktowa nad drugim zespołem w lidze hiszpańskiej – 15 punktów (2012/13, nad Realem Madryt). Pierwsza męska drużyna piłkarska, która wygrała tryplet dwukrotnie. Pierwszy klub, którego zawodnicy zajęli trzy pierwsze miejsca w plebiscycie Złotej Piłki – Messi, Iniesta i Xavi (2010). Pierwszy klub, w którym zdobywcą Złotej Piłki byli jednocześnie jego piłkarz oraz piłkarka – Lionel Messi (część okresu, za który przyznawana była nagroda, spędzona w Barcelonie) oraz Alexia Putellas (2021). Pierwszy klub, którego zarówno męska (2008/09, 2014/15), jak i żeńska drużyna (2020/21), zdobyła tryplet. Największa liczba kibiców oglądających z trybun stadionu mecz kobiecej piłki nożnej – 22 kwietnia 2022 r. na Camp Nou (91 648 widzów). Wygranie 50 kolejek ligowych z rzędu (Barça Femení). Pierwsza drużyna w historii, która zachowała 20 czystych kont w pierwszych 27 kolejkach LaLiga (sezon 2022/23). Największa liczba czystych kont w sezonie LaLiga – 26 w 38 kolejkach (sezon 2022/23; ex aequo z Deportivo La Coruña w sezonie 1993/94). Największa liczba zdobytych mistrzostw kraju we wszystkich sekcjach w jednym sezonie – 6 (sekcje: piłkarska, piłkarska żeńska, piłki ręcznej, koszykówki, hokeju na wrotkach i futsalu). Największa liczba zdobytych trofeów we wszystkich sekcjach w jednym sezonie – 19 (sezony: 2011/12, 2014/15, 2017/18, 2018/19, 2022/23). Partnerzy Główni partnerzy: Nike, Spotify Globalni partnerzy: 1XBET, Estrella Damm, Konami, WhiteBIT, Cupra, Bimbo, Allianz, Gatorade, Vegannation, Stanley Black&Decker, Herno, Chiliz Regionalni partnerzy: CaixaBank, Scotiabank, Banco BMG, ZENB, Taiping Life Insurance, SK ZIC, Assistència Sanitària, Maybank, Sebang/Rocket, DAKA, SHB, Coca-Cola, TRAVEL +LEISURE GO Partnerzy sekcji żeńskiej: Nike, Spotify, Bimbo, Estrella Damm, CaixaBank, Stanley, Cupra, Allianz, Gatorade, Stanley, Coca-Cola Partnerzy sportów rozgrywanych na hali: Assistència Sanitària, Nike, WhiteBIT, Herno, Estrella Damm, Serveto, Reno Obecny sztab szkoleniowy Trener: Xavi Hernández Asystenci trenera: Óscar Hernández, Sergio Alegre Analitycy: Sergio García, Toni Lobo, David Prats Trener przygotowania fizycznego: Ivan Torres Trener bramkarzy: José Ramón de la Fuente Delegat:''' Carles Naval Obecny skład Stan na 24 września 2023. Piłkarze na wypożyczeniu Obecni zawodnicy grający w reprezentacjach narodowych Stan na 18 października 2023 roku Statystyki piłkarzy Stan na 28 maja 2023 Stan na 12 marca 2023 Inne sekcje Profesjonalne Sekcja koszykówki (1926) Sekcja piłki ręcznej (1940) Sekcja hokeja na wrotkach (1942) Sekcja halowej piłki nożnej (1972) Amatorskie Sekcja hokeja na lodzie Sekcja lekkiej atletyki (1915) Sekcja hokeja na trawie (1923) Sekcja rugby (1924) Sekcja baseballu (1941) Sekcja siatkówki (1970) Sekcja łyżwiarstwa figurowego (1972) Stowarzyszone UNES FC Barcelona – klub koszykówki dla osób z niepełnosprawnością, jeżdżących na wózkach inwalidzkich. Został założony w 1967 r. i jest najstarszym klubem w Hiszpanii zrzeszającym osoby niepełnosprawne. Obecnie oprócz drużyny koszykarskiej posiada również zespoły boccii, halowej odmiany hokeja i tenisa ziemnego na wózkach oraz wspiera niepełnosprawnych lekkoatletów, łuczników i tenisistów stołowych. UB-Barça, Club Bàsquet Femení Universitari de Barcelona (inna nazwa: Universitat de Barcelona – FC Barcelona) – sekcja zrzeszająca osoby uprawiające żeńską koszykówkę. Powstała w 1985 jako uniwersytecki klub sportowy. Nieistniejące Sekcja zapasów grecko-rzymskich (1924-1928) Sekcja tenisa (1926-1936) Sekcja baseballa (1941-2011) Sekcja pływania (1942) Sekcja łyżwiarstwa figurowego (1952-1956) Sekcja gimnastyki (1957-1976) Sekcja judo (1961-1976) Sekcja futbolu amerykańskiego (2001-2003) Sekcja kolarstwa (2004-2006) Informacje ogólne Adres – Arístides Maillol s/n, 08028 Barcelona Liczba socis (socios) – 143 086 Liczba penyes'' (fanklubów) – ok. 1 270 Pojemność stadionu (liczba miejsc siedzących) – 99 354 Prawa do transmisji meczów FC Barcelony Prawa do transmisji w Polsce meczów rozgrywanych w ramach La Ligi posiada Canal + oraz Eleven Sports. Mecze Pucharu Króla transmitowane są przez TVP Sport. Natomiast spotkania Superpucharu Hiszpanii transmitowane są tylko przez Eleven Sports. Przypisy u Linki zewnętrzne Oficjalna strona klubu Aktualny skład Założyciele Europejskiego Stowarzyszenia Klubów Kluby G-14 Kluby piłkarskie założone w 1899 Barcelona Piłka nożna w Katalonii Sport w Barcelonie Zwycięzcy Pucharu Europy i Ligi Mistrzów Zwycięzcy Pucharu Zdobywców Pucharów Zwycięzcy Superpucharu Europy UEFA Zwycięzcy Klubowych Mistrzostw Świata FIFA

6780

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wiede%C5%84

Wiedeń

Wiedeń (niem. Wien ) – stolica i największe miasto w Austrii położone w północno-wschodniej części kraju, nad Dunajem oraz miasto statutarne tworzące jednocześnie odrębny kraj związkowy. Wiedeń jest ośrodkiem administracyjnym, przemysłowym, handlowo-usługowym, akademickim, turystycznym i kulturalnym o znaczeniu międzynarodowym. Jest siedzibą austriackich urzędów centralnych (w tym parlamentu, prezydenta i rządu), związków wyznaniowych działających na terenie Austrii, a także licznych przedsiębiorstw, stowarzyszeń, organizacji i uczelni. Vienna International Centre jest jednym z czterech kompleksów, w których ulokowane są instytucje Organizacji Narodów Zjednoczonych. Swoje siedziby w Wiedniu mają również, MAEA, OBWE oraz OPEC. W skali kraju miasto stanowi najważniejszy węzeł drogowy i kolejowy oraz lotniczy. Został założony około 500 p.n.e. jako osada celtycka. W 15 p.n.e. stał się rzymskim posterunkiem granicznym. Prawa miejskie uzyskał w roku 1221, stając się jednym z największych i najważniejszych miast Świętego Cesarstwa Rzymskiego (Starej Rzeszy), a po jego upadku – stolicą Cesarstwa Austrii, a następnie Austro-Węgier. W roku 1918 stał się stolicą Republiki Austrii. Historyczne centrum miasta, pełne zabytków ze wszystkich epok historycznych z przewagą XIX-wiecznego historyzmu i secesji przełomu XIX i XX wieku, zostało w 2001 roku wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Ze względu na bogactwo atrakcji należy do najchętniej odwiedzanych miast Europy. Według danych z 1 stycznia 2020 roku liczba ludności miasta wynosi 1 911 191 (1. miejsce w Austrii), natomiast powierzchnia – 414,87 km² (również 1. miejsce w Austrii). Wiedeń oficjalnie podzielony jest na 23 dzielnice. Obszar metropolitalny Wiednia liczy, według danych z 2018 roku 2 838 558 mieszkańców. Wiedeń, według raportu amerykańskiego Mercera, oceniającego 221 najważniejszych metropolii, jest miastem o najwyższej jakości życia na świecie. W rankingu oceniano m.in. sytuację ekonomiczną, stan środowiska naturalnego, wskaźnik przestępczości, dostęp do oświaty i kultury oraz jakość służby zdrowia. Austriacka stolica uzyskała 108,6 pkt (pozycję miasta ustalano w odniesieniu do Nowego Jorku, któremu przypisano ranking 100,0) zaś 2. i 3. miejsca zajęły szwajcarskie Zurych i Genewa. Historia Założony około 500 p.n.e., Wiedeń był pierwotnie celtycką osadą. W 15 p.n.e. miasto pełniło funkcję rzymskiego posterunku granicznego (Vindobona) strzegącego Imperium Rzymskiego przed najazdami germańskich plemion z północy. W 1221 roku Wiedeń uzyskał prawa miejskie. We wczesnym średniowieczu miasto rządzone było przez dynastię Babenbergów, a po jej wygaśnięciu, od 1251 do 1276, znajdowało się pod panowaniem czeskiego króla Przemysła Ottokara II, za którego rządów nastąpił okres rozkwitu gospodarczego, mimo pożarów w 1258 i 1262. Wówczas, w 1261, w Wiedniu został zawarty pokój między Czechami a Węgrami. W 1276 roku rządy objęła dynastia Habsburgów. Za ich rządów Wiedeń stał się stolicą Świętego Cesarstwa Rzymskiego, siedzibą biskupstwa, centrum naukowym i kulturalnym. W czasie panowania Rudolfa IV Założyciela (1358–1365) rozpoczęła się budowa katedry św. Szczepana, utworzono uniwersytet. W 1485 roku Wiedeń został zdobyty przez króla węgierskiego Macieja Korwina. Pod jego panowaniem pełnił przez pięć lat funkcję stolicy Królestwa Węgier. Jako znaczący ośrodek handlowy Europy Środkowej w XVI wieku Wiedeń był miastem bardzo zróżnicowanym narodowościowo. Dramatopisarz Wolfgang Schmeltzl w 1548 porównał miasto do wieży Babel, i wśród usłyszanych w Wiedniu języków wymienił m.in. grecki, łacinę, francuski, turecki, hiszpański, czeski, łużycki, włoski, węgierski, niderlandzki, chorwacki, serbski, polski i aramejski. Od połowy XVI wieku zaczęto rozbudowywać fortyfikacje miejskie z powodu ciągłego zagrożenia ze strony tureckiej. W XVI i XVII wieku, dwukrotnie zdołano odeprzeć ataki Turków, również dzięki pomocy ze strony Polski (odsiecz wiedeńska). W XVI wieku w Wiedniu rozpoczął się okres reformacji. W 1679 roku miasto dotknęła epidemia zarazy, która pochłonęła życie około 70 tys. mieszkańców. Po serii klęsk, które nawiedziły miasto, w XVIII wieku rozpoczął się tzw. „złoty okres” w historii miasta. Znacznie rozwinęły się handel, przemysł, kultura i sztuka. W latach 1814–1815 w Wiedniu obradował kongres wiedeński, na którym ustalono nowy ład w Europie. W okresie Wiosny Ludów, w 1848 roku doszło do licznych manifestacji społecznych w mieście, mieszkańcy domagali się wprowadzenia reform w kraju. Wkrótce po tym władzę objął Franciszek Józef I, który doprowadził do utworzenia monarchii austro-węgierskiej w 1867 roku. W owym czasie zlikwidowano mury obronne, by na ich miejscu zbudować reprezentacyjną ulicę miasta, Ringstraße. Wówczas też powstało wiele budowli, które do dziś pełnią swą reprezentacyjną funkcję. Jako stolica imperium, Wiedeń już w latach dwudziestych (konkretnie w 1826 r.) uzyskał połączenie żeglugowe z Budapesztem, obsługiwane przez Towarzystwo Żeglugi Parowej Dunaju. Na początku lat pięćdziesiątych podróż statkiem rzecznym zajmowała czternaście godzin. W roku 1918, po zakończeniu I wojny światowej, Wiedeń stał się stolicą republiki austriackiej. W latach 20. i 30. XX wieku stolica Austrii była bastionem socjalizmu, wtedy też uzyskała przydomek „Czerwony Wiedeń”. W 1938 roku, do Wiednia triumfalnie wkroczył Adolf Hitler, który przekonywał Austriaków o znaczeniu Austrii dla Rzeszy. W tymże roku nastąpiło też Przyłączenie Austrii, przez co Wiedeń utracił funkcję stolicy na rzecz Berlina, by stać się prowincjonalnym miastem na rubieżach Rzeszy. W 1945 udana ofensywa przeprowadzona przez Związek Radziecki pozwoliła na przejęcie Wiednia z rąk Niemców. Po 1945 Wiedeń ponownie stał się stolicą Austrii. Początkowo, podobnie jak Berlin, miasto podzielono na cztery strefy okupacyjne. W latach 1973–1979 wybudowano kompleks budynków Vienna International Centre. W 2014 otwarto dworzec kolejowy Wien Hauptbahnhof. Podział administracyjny Wiedeń dzieli się na 23 dzielnice (Bezirk), które nie są jednak samodzielnymi jednostkami administracyjnymi (samorządowymi), odpowiadającymi powiatom w pozostałych krajach związkowych Austrii, a tylko częściami jednolitej administracji miejskiej. Mają jednak pewne (wąskie) uprawnienia i są okręgami wyborczymi do rady miasta, co daje im pewną tożsamość polityczną. Numery dzielnic występują na tablicach z nazwami ulic i placów. Demografia Już w pierwszych latach XIX wieku Wiedeń zamieszkiwało 200 tys. osób. W latach 40. liczba ta wzrosła do ½ mln, by w kolejnych latach osiągnąć 1 mln (lata 70.) i 1,5 mln (lata 90. XIX wieku). W roku 1916 Wiedeń był miejscem zamieszkania 2¼ mln obywateli Austro-Węgier. Była to największa liczba mieszkańców w całej historii miasta. 1 stycznia 2015 23 dzielnice miasta zamieszkiwało ponad 1,79 mln osób. Prawie 77,7% wiedeńczyków stanowią rdzenni Austriacy. Pozostałe 386,4 tys. stanowią obcokrajowcy, których udział w ludności od wielu lat systematycznie rośnie. W roku 2002 stanowili oni 16,4% mieszkańców stolicy, w 2012 było ich 22,3%. Wiedeń jest głównym skupiskiem Polonii w Austrii. Klimat Architektura W Wiedniu można znaleźć budowle reprezentujące wszystkie najważniejsze style architektoniczne, począwszy od romańskiego kościoła św. Ruprechta przez gotycką katedrę św. Szczepana, barokowy kościół św. Karola, klasycystyczny parlament aż do budynków współczesnych takich jak modernistyczne osiedle mieszkaniowe Wohnpark Alterlaa z lat siedemdziesiątych XX wieku. W XIX wieku architektura wiedeńska stała się inspiracją dla innych miast byłego Imperium Austro-węgierskiego, takich jak Budapeszt, Kraków czy Lwów. Zabytki znajdują się przeważnie w centrum (Innere Stadt). Centrum historycznego Wiednia było otoczone murami obronnymi, które zostały zburzone w 1857 roku, by umożliwić miastu dalszy rozwój terytorialny i docelowo wchłonąć okoliczne miejscowości. W miejsce murów obronnych powstała szeroka aleja Ringstraße, wzdłuż której powstały reprezentacyjne budowle użyteczności publicznej, w tym ratusz, Burgtheater, uniwersytet, parlament, Muzeum Historii Sztuki i opera. Zabytki i turystyka Gotycka Katedra św. Szczepana (niem. Stephansdom) – jeden z najcenniejszych zabytków sakralnych w Wiedniu. Budowla kościoła związana jest ściśle ze staraniami Babenbergów i Habsburgów o własne biskupstwo wiedeńskie. Budowa kościoła zakończyła się w 1276 roku. Przebudowa w stylu gotyckim rozpoczęła się w roku 1304. Ratusz (niem. Wiener Rathaus) – zbudowany w stylu neogotyckim w latach 1872–1883, zaprojektowany przez Friedricha von Schmidta. Kolumna Morowa (niem. Pestsäule) – wzniesiona w stylu barokowym, zbudowana z polecenia Leopolda I w 1679 roku na pamiątkę ocalenia go od epidemii dżumy. Pomnik przedstawia Trójcę Świętą. Budynek parlamentu – attyka przyozdobiona jest marmurowymi figurami przedstawiającymi uczonych i starożytnych mężów stanu. W środkowej części budynku znajdują się Sala Kolumnowa i Sala Przyjęć z galerią portretów. Kościół św. Ruprechta (niem. Ruprechtskirche) – najstarszy kościół Wiednia, wielokrotnie rekonstruowany i przebudowywany. Nawa główna i niższe piętra wieży pochodzą z XI wieku. Pierwotnie służył rybakom i żeglarzom, którzy modlili się w nim o pomyślną podróż. Kościół św. Karola Boromeusza (niem. Karlskirche) – bogato zdobiona budowla reprezentująca styl barokowy. Kościół zbudowany został na polecenie Karola VI po ostatniej z kilku epidemii dżumy, które nawiedziły Wiedeń. Budowa trwała w latach 1716–1737, architektem był Johann Bernhard Fischer von Erlach. Kościół wzniesiono na planie elipsy połączonej z krzyżem greckim. W centrum fasady, na osi z kopułą, umieszczono portyk, flankowany przez dwie kolumny (dzwonnice) pokryte spiralnie biegnącymi płaskorzeźbami. Kościół Wotywny (niem. Votivkirche) – wybudowany w latach 1855–1879 i ufundowany przez cesarza Maksymiliana. Architekci wzorowali się na francuskich katedrach gotyckich z XIII wieku. Ta okazała, trójnawowa bazylika z transeptem i wielobocznie zamkniętym prezbiterium oraz dwuwieżową fasadą posiada bogate detale architektoniczne: sterczyny, pinakle, kwiatony, maswerki i łuki oporowe. Kościół nakryty jest wysokimi dachami dwuspadowymi pokrytymi glazurowaną kolorową dachówką, analogiczną do dachów katedry wiedeńskiej. Dwie potężne wieże kościoła liczą po 99 metrów wysokości. Kościół Świętej Trójcy (niem. Wotrubakirche), który powstał w 1976 roku, został uznany za „dzieło sztuki nowoczesnej” i „jest to jedna z najważniejszych budowli sakralnych okresu powojennego w Europie Środkowej”, reprezentuje brutalizm, który jest nurtem architektury późnego modernizmu. Wiener Prater – największy park publiczny w środkowej Europie i jeden z największych na świecie. Park zajmuje około 1700 ha. W 1766 roku cesarz Józef II udostępnił mieszkańcom dawne tereny łowieckie Habsburgów. Dało to początek powstaniu parku rozrywki. Na Praterze znajdują się stadion sportowy im. Ernsta Happela oraz lunapark, który obecnie jest największym europejskim wesołym miasteczkiem. W lunaparku znajduje się około 280 atrakcji. Każda kosztuje w granicach od 1 do 15 Euro. Są tu dostępne prawie wszystkie rodzaje karuzel świata. Pałace Pałac Augarten (niem. Augartenpalais) – znajduje się w 2. dzielnicy Leopoldstadt. Główna siedziba Wiedeńskiego Chóru Chłopięcego Sängerknaben. W pałacu znajduje się gimnazjum. Tutaj mają miejsce próby chóru. W pobliżu, w parku Augarten, znajduje się fabryka porcelany Porzellanmanufaktur Augarten. Pałac Schönbrunn (niem. Schloss Schönbrunn) – niegdyś letnia rezydencja cesarska. Za czasów Marii Teresy został przebudowany w stylu francuskim. W pałacu urodził się i umarł Franciszek Józef I, a w 1918 roku podpisał rezygnację z udziału w rządach Karol I. Belweder – obiekt pełniący funkcję zespołu pałacowo-ogrodowego, który za swoich czasów był letnią rezydencją księcia Eugeniusza. Pałac Kinskich (niem. Palais Kinsky) – wzniesiony w stylu barokowym, związany jest z rodem Kinsky, który jest właścicielem pałacu od roku 1784. Pałac wybudowany został w latach 1713–1719 przez Johanna Lucasa von Hildebrandta. 7 maja 1763 urodził się tu ks. Józef Poniatowski. Pałac Hofburg – dawna rezydencja cesarska pełniąca funkcję pałacu zimowego. Budowa rozpoczęła się w XIII wieku, a w kolejnych epokach budynek był wielokrotnie przebudowywany. Transport Kolejowy Głównym dworcem do 13 grudnia 2009 był Wien Südbahnhof, którego połączenia na czas przebudowy przejął dworzec Wien Meidling. Ruch w kierunku Salzburga, Zurychu i Niemiec obsługiwał dworzec Wien Westbahnhof. Połączenia lokalne obsługiwane były przez S-Bahn w Wiedniu. W 2014 roku otwarto nowy dworzec Wien Hauptbahnhof, który przejął większość ruchu dalekobieżnego. Lotniczy Port lotniczy Wiedeń-Schwechat to największe międzynarodowe lotnisko w Austrii, oddalone o 18 km na południowy wschód od Wiednia, leży w pobliżu miasta Schwechat. W roku 2010 obsłużyło prawie 20 mln pasażerów. Kultura Wiedeń jest znaczącym ośrodkiem kultury europejskiej. Oprócz licznych muzeów, teatrów i galerii sztuki, znajdują się tu gmach opery z 1861 roku, i klasycystyczny budynek Filharmonii z 1842 roku. Muzyka Kompozytorzy związani z Wiedniem to kompozytorzy XVIII wieku określeni jako klasycy wiedeńscy – Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart i Ludwig van Beethoven, a także Christopha Willibalda Glucka, Antonia Salieriego czy Franza Xavera Süssmayra. Z Wiedniem związani są również: Franz Schubert, Franz Liszt, Johannes Brahms, Johann Strauss (ojciec), Johann Strauss (syn), Franz Lehar, Joseph Lanner, Anton Bruckner, Gustav Mahler oraz kompozytorzy XX wieku, przedstawiciele tzw. drugiej szkoły wiedeńskiej: Arnold Schönberg, Anton Webern, Alban Berg oraz Ernst Křenek, czy Hans Graf. W Wiedniu swoje siedziby mają słynna orkiestra austriacka Wiener Philharmoniker oraz chór chłopięcy Wiener Sängerknaben. Z Wiednia transmitowane są corocznie 1 stycznia Koncerty Noworoczne. Literatura Wśród literatów, którzy związani byli z Wiedniem na uwagę zasługują: Thomas Bernhard, który większość swego dzieciństwa spędził w Wiedniu Elias Canetti, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Mieszkał w Wiedniu w latach 1912–1916, a następnie w latach 1924–1929 studiował chemię na Uniwersytecie Wiedeńskim Elfriede Jelinek, laureatka Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Mając 13 lat została przyjęta do Konserwatorium Wiedeńskiego, gdzie studiowała m.in. grę na fortepianie, organach oraz kompozycję. Po maturze studiowała historię sztuki, muzykologię i teatrologię na Uniwersytecie Wiedeńskim. Pietro Metastasio Johann Nepomuk Nestroy, urodzony w Wiedniu, austriacki aktor i pisarz. Lorenzo Da Ponte Arthur Schnitzler, najważniejszy przedstawiciel modernizmu austriackiego. Muzea i galerie Na terenie Hofburga w 1. dzielnicy, Innere Stadt, znajduje się wiele muzeów związanych z panowaniem dynastii Habsburgów, w tym: Schatzkammer – cesarski skarbiec Muzeum Sisi, w którym znajdują się pamiątki i przedmioty należące do Elżbiety Bawarskiej, żony cesarza Franciszka Józefa, a także cesarskie apartamenty Austriacka Biblioteka Narodowa Ephesos Museum – eksponaty przywiezione w latach 1896 i 1906 z Efezu Przy placu Maria-Theresien-Platz w 1. dzielnicy: Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu (Kunsthistorisches Museum) – muzeum historii sztuki otwarte w 1891 roku. Kolekcja obrazów malarstwa europejskiego od XV do XVIII wieku, w tym dzieła m.in. Pietera Bruegla, Petera Paula Rubensa, Tycjana, Rembrandta van Rijn, Velazqueza Naturhistorisches Museum Wien – muzeum historii naturalnej. Znajduje się tutaj słynna Wenus z Willendorfu – najstarsza figurka bogini płodności Niemal bliźniacze budynki obu muzeów stoją naprzeciwko siebie i zaliczane są do najokazalszych wiedeńskich budowli. Inne muzea na terenie 1. dzielnicy Wiednia: Galeria Albertina w 1. dzielnicy w pałacu Palais Erzherzog Albrecht, muzeum sztuki założone w 1768 roku przez księcia Alberta Sasko-Cieszyńskiego i jego żonę arcyksiężnę Austrii Marię Krystynę – jedna z największych na świecie kolekcji grafik. W 7. dzielnicy, Neubau, znajduje się kompleks architektoniczny MuseumsQuartier (Dzielnica Muzeów). Całość zajmuje powierzchnię 90 000 m², co czyni go jednym z największych tego typu kompleksów na świecie. Jest miejscem wystaw, koncertów, spektakli tanecznych, wieczorów autorskich. Obszar odwiedzany jest przez ponad 3 mln turystów rocznie. Na terenie MuseumsQuartier znajdują się: Leopold Museum – mieści największą na świecie kolekcję prac Egona Schiele. Muzeum obejmuje również duże kolekcje twórców secesji wiedeńskiej oraz austriackiego ekspresjonizmu (Gustav Klimt, Richard Gerstl, Oskar Kokoschka). MUMOK – (niem. Museum Moderner Kunst Stiftung Ludwig Wien) – Muzeum Sztuki Nowoczesnej. Muzeum obejmuje kolekcję około 7 tys. dzieł sztuki nowoczesnej, w tym prace Andy Warhola, Pablo Picasso, Josepha Beuysa, Nama June Paika, Wolfa Vostella, Gerharda Richtera, Jaspera Johnsa oraz Roya Lichtensteina. Ponad 230 prac zostało przekazanych muzeum przez niemieckiego przemysłowca i kolekcjonera sztuki Petera Ludwiga oraz jego żonę Irene w roku 1981. Kunsthalle Wien – centrum wystawowe prezentujące współczesną sztukę międzynarodową Tanzquartier Wien – centrum tańca nowoczesnego Architekturzentrum Wien – centrum teatralne dla młodego widza ZOOM Kindermuseum – centrum sztuki dla dzieci Inne muzea na terenie Wiednia: Muzeum Techniki (Technisches Museum Wien) – w 14. dzielnicy, Penzing. Jedno z największych muzeów techniki w Europie. KunstHausWien Teatry i opery Opera wiedeńska – opera narodowa. Volksoper – druga po Operze wiedeńskiej tzw. Opera Ludowa prezentująca lżejszy repertuar – operetki, muzikale i przedstawienia baletowe. Wiener Musikverein – Filharmonia wiedeńska. Wiener Konzerthaus – Filharmonia wiedeńska. Teatr Zamkowy (niem. Burgtheater) w 1. dzielnicy, Innere Stadt, jeden z najbardziej prestiżowych teatrów w krajach niemieckojęzycznych, oficjalnie otwarty 14 marca 1741. Znajduje się przy wiedeńskim Ringu. Pierwotny gmach, wzniesiony za panowania Marii Teresy, zastąpiono pod koniec XIX wieku istniejącym do dziś budynkiem w stylu włoskiego renesansu. Volkstheater – dawny Deutsches Volkstheater, jeden z największych teatrów w krajach niemieckojęzycznych. Założony w roku 1889 przez poetę Ludwiga Anzengruber. Theater in der Josefstadt – w 8. dzielnicy, tzw. Josefstadt, założony w 1788 roku, najstarszy do dzisiaj działający teatr Wiednia. Wraz z Leopoldstädter Theater i Theater auf der Wieden należy do Grupy Wiener Vorstadttheater. Jest to grupa trzech prywatnych teatrów znajdujących się poza murami miasta, czyli Wiener Ringstraße. Theater an der Wien – od roku 2006 nazywany Nową Operą. W teatrze tym miało miejsce prawykonanie opery Fidelio Ludwiga van Beethovena. Marionettentheater Schloss Schönbrunn – w 13. dzielnicy, Hietzing, założony w 1994 roku teatr kukiełkowy. Wystawiane są tutaj sztuki teatralne i opery dla dorosłych i dzieci. Raimundtheater – w 6. dzielnicy, Mariahilf, nazwany imieniem Ferdinanda Raimunda, dramaturga austriackiego. Otwarty w roku 1893. Ronacher – w 1. dzielnicy, Innere Stadt. Vienna’s English Theatre – w 8. dzielnicy, założony w 1963 roku. Wystawiane są tam sztuki w języku angielskim. Oświata i nauka Uniwersytet Wiedeński (niem. Universität Wien), założony 12 marca 1365, jest najstarszą uczelnią w niemieckojęzycznym obszarze językowym. Uczelnia została założona przez Rudolfa IV. Nowoczesną organizację uczelni wprowadził Franciszek Józef. Obecnie uczy się tu ponad 60 tys. studentów, a biblioteka uniwersytecka liczy ponad 2 mln tomów. Uniwersytet Techniczny w Wiedniu (niem. Technische Universität Wien), założony w 1815 roku przez Franciszka II Habsburga, jest największą uczelnią techniczną w Austrii. Obecnie kształci ponad 20 tys. osób na ośmiu wydziałach. Najstarszą szkołą średnią w Wiedniu jest Akademisches Gymnasium, założone w 1553 roku. Opieka zdrowotna Początki naukowej medycyny w Austrii związane są z założeniem Uniwersytetu w Wiedniu w roku 1365, na którym Galeazzo de Sancta Sophia z Padwy oraz jego austriacki uczeń J. Aygel przeprowadzali pierwsze przełomowe sekcje zwłok. Obecnie w Wiedniu znajduje się jeden z dwóch największych szpitali klinicznych na świecie – Allgemeines Krankenhaus der Stadt Wien (AKH). Szpital Publiczny (AKH) ma powierzchnię 345 000 m², mieści 27 klinik uniwersyteckich, 10 instytutów klinicznych, 42 oddziały kliniczne, 62 przychodnie ogólne i 335 ambulatoriów specjalistycznych, 80 oddziałów zwykłych, 21 oddziałów intensywnej opieki medycznej, 51 sal operacyjnych, 21 gabinetów zabiegowych i dysponuje 2200 łóżkami. W 2009 roku w AKH przeprowadzono 48 039 operacji; personel liczył 8955 osób. Szpital Publiczny AKH, ściąga do Wiednia liczne kongresy dzięki swoim osiągnięciom naukowym i światowej reputacji. Europejski Kongres Kardiologów, który odbył się po raz czwarty w austriackiej stolicy w 2007 roku był miejscem spotkań 40 000 lekarzy z całego świata. Do wartych odnotowania osiągnięć należy zaliczyć wstawienie najmniejszego na świecie implantu ucha wewnętrznego. Duże postępy poczyniono także w leczeniu raka, chirurgii kręgosłupa i transplantacji komórki chrzęstnej. O znaczeniu wiedeńskiej medycyny świadczą cztery Nagrody Nobla zdobyte w XX wieku przez tutejszych lekarzy. Byli to: Robert Barany, Julius Wagner-Jauregg, Karl Landstiner oraz Otto Lewi. Szpital w Wiedniu jest bardzo znany wśród polskich pacjentów chorujących na mukowiscydozę oraz oczekujących na łączony przeszczep serca i płuc. Ze względu na fakt, że do tej pory wykonano w Polsce (w Zabrzu) zaledwie jeden przeszczep płuca u pacjenta z mukowiscydozą większość chorych poddaje się tej operacji w Wiedniu. Ważniejsze wydarzenia Koncert noworoczny – organizowany corocznie 1 stycznia. Odbywa się w Wiener Musikverein. Transmitowany na żywo. Wiener Eistraum – sztuczne lodowisko w parku przed ratuszem miejskim, funkcjonuje od stycznia do marca. Opernball – bal w Operze Wiedeńskiej organizowany corocznie w czwartek przed środą popielcową. Transmitowany na żywo w telewizji austriackiej, jest dużym wydarzeniem kulturalno-społecznym. Vienna City Marathon – maraton wiedeński organizowany corocznie od 1984 roku. Life Ball – największa w Europie impreza charytatywna dedykowana ludziom chorym na AIDS i zarażonym wirusem HIV. Donauinselfest – impreza muzyczna organizowana corocznie na Donauinsel. Silvesterlauf – bieg organizowany corocznie w ostatni dzień roku. Trasa o długości 5,4 km przebiega wzdłuż Ringu. Zakupy Największe centrum handlowe Wiednia to Donauzentrum. Sport W mieście działają dwa duże kluby piłkarskie: Rapid Wiedeń oraz Austria Wiedeń, grające w Bundeslidze. Podczas Euro 2008 na Ernst-Happel-Stadion rozegrano cztery mecze grupowe, dwa ćwierćfinałowe, jeden półfinał i finał. Znanym przedstawicielem innych dyscyplin jest także drużyna hokejowa Vienna Capitals. Specjały kulinarne Tort Sachera – bardzo słodkie ciasto czekoladowe z grubą warstwą polewy czekoladowej, przekładane konfiturą morelową. Oryginalnie serwowane w kawiarni Hotelu Sacher, znane jest dziś na całym świecie Wiener Melange (z franc. melanger – mieszać) – czarna kawa z „lekko ubitym” mlekiem (podobna do włoskiego Cappuccino). Do Wiener Melange używa się jednak kawy niezbyt mocnej, poza tym ziarna są często kandyzowane. Wiener Schnitzel – panierowany kotlet cielęcy Tafelspitz – gotowana wołowina w wywarze z jarzyn, serwowana z sosem chrzanowym. Austriackie danie narodowe. Przysmak cesarza Franciszka Józefa. Bardzo popularne są tutaj budki uliczne, tzw. Würstelstand, otwarte dniem i nocą, serwujące m.in. kiełbaski. Najbardziej popularne to: frankfurterki, Käsekrainer (ostro przyprawione kiełbaski wieprzowe z kawałkami sera), Bratwurst (białe kiełbaski wieprzowe). Apfelstrudel – bardzo popularny deser. Rolada z jabłkami serwowana na ciepło z sosem waniliowym. Inną odmianą jest Millirahmstrudel (rolada ze śmietaną). W zimie w budkach na ulicach sprzedawane są Maroni (gorące kasztany) oraz grube placki ziemniaczane. Osoby urodzone w Wiedniu Othenio Abel – paleontolog Alfred Adler – psycholog Max Adler – socjolog i austromarksista Erwin Axer – polski reżyser teatralny Ludwig Anzengruber – dramaturg i poeta Hans Carl Artmann – poeta Falco – muzyk i wokalista Heinrich von Ferstel – architekt Manuel Fettner – austriacki skoczek narciarski Viktor Frankl – psychiatra i filozof Albrecht II Habsburg – książę Friedrich August von Hayek – ekonomista Friedensreich Hundertwasser – malarz, grafik, aktywista Gustav Klimt – malarz i grafik Lise Meitner – fizyk atomowy Józef Poniatowski – książę, polski generał dywizji, minister wojny i Wódz Naczelny Wojsk Polskich Księstwa Warszawskiego, marszałek Francji Alexander Pschill – austriacki aktor Helena Rasiowa – polska matematyczka Christoph Waltz – austriacki aktor, zdobywca Oscara Carl Auer von Welsbach – chemik i przedsiębiorca związane z miastem Hans Asperger – pediatra Jonathan Carroll – pisarz Sigmund Freud – psychoanalityk Adolf Hitler – kanclerz III Rzeszy, twórca Narodowego Socjalizmu, zbrodniarz wojenny. Współpraca Miejscowości partnerskie: Serbia: Belgrad Słowacja: Bratysława Czechy: Brno Węgry: Budapeszt Ukraina: Kijów Polska: Kraków, Warszawa Rosja: Moskwa Turcja: Stambuł Izrael: Tel Awiw-Jafa Tunezja: Tunis Chorwacja: Zagrzeb Zobacz też Wien Falter Przypisy Miasta w Austrii Kraje związkowe Austrii Stolice państw w Europie Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Austrii

32645

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%82obrzeg

Kołobrzeg

Kołobrzeg () – miasto w północnej części województwa zachodniopomorskiego, w powiecie kołobrzeskim, u ujścia Parsęty, nad Morzem Bałtyckim, przy drodze krajowej nr 11 i drodze ekspresowej nr S6. Czwarty ośrodek miejski województwa (pod względem liczby ludności), uzdrowisko z dziesięcioma letnimi kąpieliskami morskimi. Według danych GUS z 30 marca 2023 r., Kołobrzeg liczył 43 680 mieszkańców i był pod względem liczby ludności czwartym (po Szczecinie, Koszalinie oraz Stargardzie) miastem w województwie zachodniopomorskim, a także 95. spośród najludniejszych miast w Polsce. W ujściu rzeki znajduje się port morski z funkcjami: handlową, pasażerską, rybacką i jachtową. W mieście i okolicach występują źródła wody mineralnej, solanki oraz pokłady borowiny. W Kołobrzegu leczy się głównie choroby górnych dróg oddechowych, krążenia i choroby stawów. Kołobrzeg jest także regionalnym ośrodkiem kulturalnym. W okresie letnim odbywają się tu liczne koncerty popularnych piosenkarzy, muzyków, kabaretów. Miasto jest siedzibą kapituły kolegiackiej diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej Kościoła katolickiego. Położenie Kołobrzeg leży w środkowej części wybrzeża województwa zachodniopomorskiego, w północnej części powiatu kołobrzeskiego u ujścia rzeki Parsęty do Zatoki Pomorskiej. Miasto jest położone na pograniczu dwóch makroregionów Pobrzeża Szczecińskiego i Pobrzeża Koszalińskiego. Ujściowy odcinek doliny Parsęty i wschodnia część miasta należy do Wybrzeża Słowińskiego, natomiast zachodni kraniec Kołobrzegu należy do Wybrzeża Trzebiatowskiego. Historycznie Kołobrzeg leży na Pomorzu Zachodnim, gdzie związany był z biskupim księstwem kamieńskim. Od 1815 roku w rejencji koszalińskiej, w prowincji Pomorze. W 1946 r. Kołobrzeg włączono do województwa szczecińskiego. W latach 1950–1975 należał do województwa koszalińskiego (dużego), a w 1975–1998 woj. koszalińskiego (małego). Według danych z 1 stycznia 2012 r. powierzchnia miasta wynosiła 25,67 km², co stanowi 3,54% powierzchni powiatu kołobrzeskiego. W rejestrze urzędowym wyróżnia się 8 części miasta: Kostrzewno, Lubinia, Lubostronie, Podczele, Przylaski, Radzikowo, Radzikowskie Przedmieście, Żółczyce. Środowisko naturalne Przez środkową część miasta przepływa rzeka Parsęta wraz z jej odnogą rzeczną – Kanałem Drzewnym. Miasto leży w dolinie rzeki Parsęty, która oddziela Wybrzeże Trzebiatowskie od Wybrzeża Słowińskiego. Kołobrzeg położony jest na nizinnym i podmokłym obszarze zaplecza wydm nadmorskich. Około 3 km² zurbanizowanego obszaru miasta znajduje się na wysokości 0–2,5 m, a wskutek tego zagrożone jest zalaniem przez podnoszący się poziom morza. Abrazja brzegu morskiego i zagrożenie powodzią sztormową jest przyczyną prowadzonych tu zabiegów ochrony wydm nadmorskich. Miasto jest przykładem silnej antropopresji obszarów nadbrzeżnych. Z powodu obecności obiektów infrastruktury wypoczynkowo-uzdrowiskowej, portowej i obiektów handlowych w strefie brzegowej nastąpiło całkowite przekształcenie i zanik naturalnych wydm nadmorskich po wschodniej części ujścia Parsęty. Po zachodniej stronie ujścia Parsęty na odcinku ok. 1,5 km znajduje się wysoki szeroki wał wydmowy. Wysoczyzna morenowa wschodniej części miasta Kołobrzeg położona jest na wysokości 7–8 m n.p.m. Ograniczona od północy umocnionym brzegiem klifowym przechodzi bez wyraźnych krawędzi w dolinę przymorską. Miasto Kołobrzeg znajduje się na wschodnim skłonie antykliny Kołobrzegu, wysoko wypiętrzonej struktury permo-mezozoicznej pociętej siecią uskoków. Ze strukturą antykliny Kołobrzegu wiąże się występowanie wód mineralnych ujmowanych dla celów leczniczych. Są one, obok wysokiej jakości borowiny, podstawowym surowcem leczniczym decydującym o walorach uzdrowiskowych Kołobrzegu. Należą one do reliktowych wód mezozoicznych, a odnawianie ich zasobów następuje drogą ascenzji wód słonych z poziomu triasowego i cechsztyńskiego wzdłuż linii tektonicznych. Przyroda Według podziału geobotanicznego szaty roślinnej Polski, miasto Kołobrzeg należy do strefy klimatycznej pobrzeża bałtyckiego w środkowoeuropejskiej prowincji niżowo-wyżynnej. Strefa Pobrzeże Południowobałtyckie charakteryzuje się zatorfionymi dolinami przymorskimi, wydmami z roślinnością piaskową oraz płaskimi płatami pomorskiej moreny dennej i wzgórzami moreny czołowej zajętymi przez lasy. Charakterystyczną roślinnością tej krainy są torfowiska wrzosowiskowe (właściwie wrzoścowe) oraz lasy bukowe i mieszane, olszyny, wilgotne bory sosnowe i lasy sosnowo-mieszane. Osobliwościami florystycznymi tych lasów są: jarząb szwedzki i wiciokrzew pomorski. Władze miasta w 1996 roku objęły ochroną użytek ekologiczny Ekopark Wschodni w Podczelu, który stanowi zbiorowisko łąkowe i szuwarowe roślinności halofilnej z wieloma gatunkami słonorośli mających tu jedyne stanowisko w Polsce. Część terenów miasta znajduje się w granicach dwóch obszarów Natura 2000, tj. Trzebiatowsko-Kołobrzeski Pas Nadmorski oraz Dorzecze Parsęty. Północna część miasta (od ul. Grzybowskiej, Wolności, Kamiennej) należy do Koszalińskiego Pasa Nadmorskiego. W mieście jest 6 parków o łącznej powierzchni 62,9 ha, z których największy Park im. Stefana Żeromskiego (31,1 ha) został założony w XIX wieku i stanowi nadmorski park zdrojowy tutejszego uzdrowiska. Klimat Kołobrzeg leży w krainie klimatycznej zwanej Pobrzeżem Kołobrzeskim w obrębie klimatów bałtyckich. Klimat miasta kształtowany jest pod wpływem Morza Bałtyckiego. Kołobrzeg posiada znacznie zróżnicowany klimat miejscowy. Można tu wyróżnić kilka mikroregionów klimatycznych: 1) klimat plaży, 2) klimat parku i lasu na wydmach na zachód od parku, 3) klimat terenów zabudowanych (centrum miasta i uzdrowisko), 4) klimat terenów zabagnionych i doliny Parsęty na południe od miasta, 5) klimat obszarów wysoczyznowych. Suma rocznych opadów w Kołobrzegu przekracza średnie dane liczbowe odnotowane dla kraju, a średnia roczna temperatura wynosi około 8 °C. Ze względu na charakterystyczny klimat od wielu lat znane jest jako uzdrowisko i letnisko polskiego wybrzeża. Uzdrowisko W uzdrowisku prowadzone jest leczenie w następujących kierunkach: choroby ortopedyczno-urazowe, choroby układu nerwowego, choroby reumatologiczne, choroby kardiologiczne i nadciśnienie, choroby górnych dróg oddechowych, choroby dolnych dróg oddechowych, cukrzyca, otyłość, choroby endokrynologiczne, osteoporoza, choroby skóry. Na terenie uzdrowiska znajdują się udokumentowane następujące naturalne surowce lecznicze zaliczane do kopalin podstawowych: wody lecznicze i podziemne, peloid leczniczy (torf). W Kołobrzegu znajdują się 24 zakłady lecznictwa uzdrowiskowego. Historia Kołobrzeg jest jedną z najstarszych osad na Pomorzu Zachodnim, która rozwinęła się dzięki wytwarzaniu w jej pobliżu soli. Zalążkiem Kołobrzegu był powstały około 880 roku gród w Budzistowie, położony kilka km na południe od dzisiejszego miasta. Od lat 80. X wieku w czasach Mieszka I podjęto rozbudowę grodu wprowadzając do konstrukcji wałów charakterystyczne dla Piastów konstrukcje izbicowe. W 1000 roku Bolesław I Chrobry założył tu biskupstwo, właściwe terytorialnie dla całego Pomorza, którego biskupem został Reinbern, jednakże upadło ono w latach 1007–1013. W 1103 i 1107 miasto było najeżdżane przez Bolesława III Krzywoustego, który w 1122 doprowadził do ponownego chrztu mieszczan, po jego śmierci w 1138 władcy Polski utracili kontrolę nad Kołobrzegiem, który wszedł w skład księstwa pomorskiego. W XIII wieku Kołobrzeg dostał się pod kuratelę biskupów kamieńskich. W 1255 roku książę Warcisław III i biskup kamieński na północ od osady w Budzistowie lokowali nowe miasto na prawie lubeckim (prawa miejskie). W II połowie XIII w. rywalizacja handlowa tych obu ośrodków doprowadziła do upadku starego Kołobrzegu. Od XIV wieku miasto było członkiem bałtyckiej Hanzy, w następnym wieku toczyło zwycięskie wojny z sąsiednimi miastami oraz z biskupstwem kamieńskim. Tu w 1564 roku cech kowali zagwarantował sobie w statucie, że ludność pochodzenia słowiańskiego nie będzie przyjmowana. W 1653 miasto przejęli Brandenburczycy, którzy zamienili je w twierdzę. Od tego czasu miasto wyczerpane wojną trzydziestoletnią i peryferyzacją zaczęło podupadać. W 1761 podczas wojny siedmioletniej miasto zdobyli Rosjanie. W 1807 twierdza Kołobrzeg (niem. Festung Kolberg) została oblężona przez wojska Napoleona. Polskie oddziały na Kołobrzeg prowadził płk Sułkowski. Komendantem twierdzy był hrabia pruski, major Gneisenau. Miasto broniło się aż do podpisania traktatu pokojowego w Tylży, który zakończył wojnę. Wydarzenie to urosło w Prusach do rangi legendy. Major Gneisenau otrzymał awans na podpułkownika i zyskał znaczną sławę jako dowódca. W 1830 powstał pierwszy zakład kąpieli solankowych. W 1859 Kołobrzeg uzyskał połączenie kolejowe ze Szczecinem i Gdańskiem. Szybki rozwój uzdrowiska nastąpił po utraceniu przez miasto statusu twierdzy. W 1899 został otwarty dom zdrojowy (Strandschloß). Decyzją króla Prus Wilhelma I twierdza została zlikwidowana w 1872 roku, rozpoczęła się rozbiórka fortyfikacji i stopniowo zaczął się zmieniać charakter miasta. W tym samym roku miasto weszło w skład powiatu Kolberg-Körlin. W 1911 miasto uzyskało rangę kurortu. W czasie I wojny światowej Kołobrzeg wraz ze swoimi sanatoriami i domami wypoczynkowymi przekształcił się w wielki szpital wojskowy. 12 lutego 1919 Kołobrzeg stał się kwaterą główną naczelnego dowództwa armii niemieckiej z feldmarszałkiem Hindenburgiem na czele. W 1920 roku miasto zostało wyłączone z powiatu Kolberg-Körlin, stając się odtąd powiatem grodzkim w rejencji koszalińskiej. W 1933 roku dużą liczbę głosów otrzymała tu NSDAP Adolfa Hitlera, który został honorowym obywatelem miasta. W listopadzie 1944 roku rozkaz Hitlera ogłosił ponownie Kołobrzeg twierdzą. W mieście znajdowało się wówczas 85 tys. mieszkańców i uchodźców, bronionych przez garnizon w sile 3 tys. żołnierzy. Pierwszy atak na twierdzę Armia Czerwona (1 Gwardyjska Armia Pancerna) przypuściła 4 marca 1945. Po kilku dniach do walki weszła 6 Dywizja Piechoty Wojska Polskiego, 3 Dywizja Piechoty i pododdziały saperów. Po 14 dniach walki, 18 marca 1945 Kołobrzeg został zdobyty przez I Armię Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Stanisława Popławskiego i wojska I Frontu Białoruskiego pod dowództwem marszałka Gieorgija Żukowa. Szczególnie ciężkie walki prowadzono o koszary w południowo-zachodniej części miasta, Stare Miasto, parowozownię. Punktem zwrotnym było ściągnięcie ze zdobytego wcześniej Koszalina baterii katiusz, po 60 seriach wystrzelonych w kolegiatę (960 rakiet) została ona zniszczona, a oddziały polskie mogły wejść do śródmieścia. Ostatnim punktem oporu Niemców był Fort Ujście, na którym obecnie stoi wieża latarni morskiej. Część żołnierzy niemieckich, jak też 70 tys. cywili zdołano ewakuować drogą morską do Świnoujścia. Poległo 2300 żołnierzy niemieckich. Podczas działań wojennych w 1945 roku, znanych jako Bitwa o Kołobrzeg, miasto zostało zniszczone w 95%. 18 marca 1945 roku odbyły się w Kołobrzegu zaślubiny Polski z morzem. Obrzędu tego dokonał żołnierz – kapral Franciszek Niewidziajło (w 1963 roku wzniesiono przy Alei Nadmorskiej Pomnik Zaślubin Polski z Morzem). W 1945 roku zbudowano na starym XVIII-wiecznym forcie Ujście latarnię morską będącą jednocześnie pomnikiem poległych w walkach o miasto żołnierzy polskich i radzieckich. Na tarasie fortu utworzono mały cmentarz, gdzie złożono ekshumowane z różnych miejsc ciała poległych żołnierzy. W 1953 roku część, a w 1963 roku resztę prochów przeniesiono na Cmentarz Wojskowy. W 1948 roku na Placu 18 Marca również wzniesiono pomnik ku czci poległych żołnierzy polskich i radzieckich. W latach 1959–1972 miasto nie należało, ale było siedzibą władz gromady Kołobrzeg. W 1967 roku Kołobrzeg otrzymał formalnie status uzdrowiska. W 1975 miasto Kołobrzeg zostało odznaczone Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. W 1977 roku, przy zbiegu ulic Kasprowicza i Grottgera, wzniesiono przed ówczesnym Zespołem Szkół Medycznych pomnik – obelisk Wandy Wasilewskiej. W latach 1950–1975 oraz do 1998, Kołobrzeg był trzecim co do wielkości miastem województwa koszalińskiego. W 1998 w Kołobrzegu odnotowano największą liczbę ludności – 48 tys. ludzi. Od 1999 roku siedziba powiatu w granicach województwa zachodniopomorskiego. 30 września 2006 r. Kołobrzeg otrzymał Honorową Flagę Rady Europy. W 2012 r. Kołobrzeg (Marine Hotel, a dla dziennikarzy i zaplecza organizacyjnego Sand Hotel) był centrum pobytowym na Euro 2012 reprezentacji Danii. Toponimia Nazwa miejscowości wzmiankowana była po raz pierwszy w formie salsae Cholbergiensis w pochodzącej z początków XI wieku kronice Thietmara z Merseburga, w której pod rokiem 1000 zapisano, że biskupem miejscowego kościoła został Reinbern i podlegał on arcybiskupowi Radzimowi. Łacińskie salsa wskazuje, że była to pierwotnie osada warzelników soli. W żywocie świętego Ottona z XII wieku zanotowano formę Colbrege. Nazwa w formie Cholbreg pojawia się także w Kronice Galla Anonima. Na przestrzeni lat występowały znaczne wahania pisowni, m.in. Colbreg (1140), Coluberch (1159), Choleberch (1175), Choleberge (1180), Colubriech (1184), Cholberge (1253). W języku niemieckim nazwa utrwaliła się w formie Colberg, później Kolberg. W języku polskim notowano m.in. formy w Kolbrzegu, do Kolberka (1659-65) oraz do Kolberga (1809). W wydanym w 1883 roku IV tomie Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego miasto występuje pod polską nazwą Kołobrzeg. Forma ta była powszechnie stosowana także w okresie międzywojennym, m.in. na polskich mapach wojskowych. W 1945 roku po objęciu miasta przez polską administrację używaną urzędowo była nazwa Kołobrzeg. Została ona oficjalnie zatwierdzona 19 maja 1946 roku. Nazwa miasta pochodzi od prasłowiańskich apelatywów *kolъ ‘pal’ i *bergъ ‘brzeg’, też ‘wzgórze’. Określała ona pierwotnie miejsce opalisadowane nad brzegiem lub na wzniesieniu. Niektórzy badacze rekonstruują nazwę jako *Gol-o-bregъ, z pierwszym członem wywodzącym się od prasłowiańskiego *golъ, czyli ‘goły, nieporośnięty, bezleśny’. Mało prawdopodobna jest hipoteza, która łączy nazwę z przyimkiem koło ‘obok, przy’ i brzeg. Porównanie z nazewnictwem całej Słowiańszczyzny pokazuje, że nie tworzono takich nazw pośród nazw od wyrażeń przyimkowych typu Podgóra, Zalas. Przytaczana jest także wersja, według której nazwa oznaczała pierwotnie ‘brzeg z kołem, drągiem’ i odnosiła się do faktu, że Słowianie pomorscy organizowali nadbrzeżną służbę sygnałową i ostrzegawczą przez stawianie drągów do zawieszania znaków. Nazwa niemiecka powstała poprzez zastąpienie drugiego członu nazwy przez apelatyw Berg ‘góra’ i opuszczenie spójki -o-. Architektura i urbanistyka Jednym z nadmorskich obiektów jest kołobrzeskie molo, które ma długość 220 metrów i jest najdłuższym żelbetowym molem w Polsce. Kolejnym charakterystycznym obiektem dla tego nadmorskiego miasta jest latarnia morska wybudowana w 1946 r. na miejscu poprzedniej wysadzonej w marcu 1945 r. przez wojska niemieckie. Wzdłuż kołobrzeskiej plaży zbudowano Bulwar Jana Szymańskiego. Kołobrzeg znajduje się na liście miast Europejskiego Szlaku Gotyku Ceglanego. Najlepszym przykładem architektury gotyckiej w mieście jest bazylika mariacka oraz Baszta Lontowa. Architektura neogotycka to przede wszystkim ratusz miejski, gmach kołobrzeskiej poczty oraz kościół rektoralny Niepokalanego Poczęcia NMP. Przykładem stylu modernistycznego jest kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Po ustaniu działań wojennych w gruzach leżało prawie 90% budynków Kołobrzegu. Niektóre obiekty udało się odremontować, ale na większości terenu odgruzowanego miasta postawiono dużą liczbę bloków z tzw. wielkiej płyty. Dopiero w latach 80. zaczęto przebudowę centrum miasta. Wokół dawnego Rynku i katedry powstała nowa dzielnica, która nie odtwarzała ani dawnych podziałów własnościowych, ani też przedwojennej zabudowy, lecz była raczej próbą stworzenia nastroju staromiejskiego. Tereny kolejowe oddzielają uzdrowisko od miasta, stanowią barierę przestrzenną w rozwoju układu miejskiego. Przed wojną pomimo istnienia portu Meikuhle – park zdrojowy położony na lewym brzegu Parsęty miał w sezonie stałe połączenie z częścią prawobrzeżną kurortu – tereny uzdrowiskowe rozciągały się po obydwu brzegach rzeki. Dawny układ fortyfikacji został wchłonięty przez miasto w XIX wieku. Tradycja twierdzy – miasta obronnego jest utrwalona w jego strukturze przestrzennej. Tereny koszar i poligonów otaczają miasto kręgiem podobnie jak niegdyś fortyfikacje. Ich niedostępność spowodowała współcześnie powstanie nowych przedmieść – osiedli zabudowy jednorodzinnej w zupełnej izolacji od układu miejskiego. Demografia Struktura demograficzna mieszkańców Kołobrzegu – 31 grudnia 2007: Według danych z 31 grudnia 2016 r. gmina miała 46 463 mieszkańców. Piramida wieku mieszkańców Kołobrzegu w 2014 roku. Gospodarka Funkcja portowa jest najstarszą funkcją miastotwórczą Kołobrzegu, choć miasto rozwijało się w oderwaniu od portu. Dzisiaj tereny portowe, miejskie i uzdrowiskowe zlewają się ze sobą. W mieście działa port handlowy z funkcją rybacką, jachtową oraz z przystanią pasażerską (Polska Żegluga Bałtycka). Część obiektu stanowi port wojenny. Port handlowy w Kołobrzegu ma znaczenie regionalne; obroty ładunkowe w 2003 r. wynosiły 150,8 tys. ton. W okresie przedwojennym port kołobrzeski miał prawie dwukrotnie wyższe obroty ładunkowe tj. 234,2 tys. ton. Flota rybacka w 2004 r. Kołobrzegu składała się ze 114 jednostek W Kołobrzegu funkcjonuje morskie przejście graniczne. Ruch graniczny w porcie wyniósł w 2003 roku 9714 osób. Według danych z 2008 roku Kołobrzeg miał 9181 prywatnych podmiotów gospodarczych, z czego 7456 stanowiły osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, 67 spółdzielnie oraz 101 spółki handlowe z udziałem kapitału zagranicznego. W listopadzie 2017 r. w powiatowym urzędzie pracy było zarejestrowanych 780 mieszkańców Kołobrzegu, co stanowiło 2,8% osób w wieku produkcyjnym W Kołobrzegu butelkuje się wodę mineralną z okresu lodowcowego oraz sprzed czwartorzędu Transport Transport drogowy Z Kołobrzegu wychodzi droga krajowa nr 11 oraz 2 drogi wojewódzkie. Od południa do centrum Kołobrzegu wchodzi droga wojewódzka nr 102, która ok. 2,5 km przed Kołobrzegiem odbiera także ruch drogi wojewódzkiej nr 162. Droga nr 102 stanowi w mieście ciąg ulic: 6 Dywizji Piechoty, Trzebiatowska oraz Kamienna, a następnie łączy się drogą krajową nr 11, tj. ulica Koszalińska biegnąca na wschód. Układ ten stanowi główną oś komunikacji samochodowej Kołobrzegu. Z ronda Solidarności od drogi nr 11 odchodzi droga wojewódzka nr 163 w kierunku południowo-wschodnim. W 2005 r. na końcowym odcinku (3,4 km) drogi nr 102 wyliczono średni dobowy ruch, wynoszący 17,4 tys. pojazdów/dobę, z czego 87,2% stanowiły samochody osobowe, 8% lekkie samochody dostawcze, a 2,2% samochody ciężarowe. W 2009 r. WIOŚ w Szczecinie sporządził mapy emisji hałasu na drodze nr 102 w Kołobrzegu, z długookresowym średnim poziomem dźwięku wyznaczonym w ciągu wszystkich dób w roku. Na analizowanym obszarze oceniono, że na terenach zagrożonych ponadnormatywnym hałasem zameldowanych jest prawie 4,5 tys. osób, z czego 8% tej grupy narażonych jest na przekroczenia dopuszczalnego poziomu hałasu od 10 do 20 dB. W porze nocnej zagrożonych jest 4,3 tys. mieszkańców. Środkami komunikacji miejskiej w Kołobrzegu są autobusy należące do spółki Komunikacja Miejska Kołobrzeg, która świadczy usługi przewozowe na terenie miasta i przyległych terenach podmiejskich. W mieście znajdują się 144 przystanki komunikacji drogowej, których właścicielem lub zarządzającym jest samorząd Kołobrzegu. Transport kolejowy Kołobrzeg jest ostatnim przystankiem wielu pociągów zmierzających na wybrzeże. Z Kołobrzegu wychodzą szlaki kolejowe do Koszalina, Białogardu i do centrum kraju. Kołobrzeg łączy ze Szczecinem szynobus Urzędu Marszałkowskiego woj. zachodniopomorskiego. Do miasta prowadzą dwie linie kolejowe: – relacji Szczecinek→ Białogard→ Kołobrzeg, – relacji Goleniów→ Kołobrzeg→ Koszalin. Transport morski W miesiącach od kwietnia do października z portu morskiego w Kołobrzegu wypływają pasażerskie rejsy turystyczne na Bornholm do Nexø, a w wakacje także na Christiansø. Połączenie obsługiwane przez statek MS Jantar realizowane jest przez Kołobrzeską Żeglugę Pasażerską. Jednostka w 2017 roku przewiozła na Bornholm ok. 30 tys. osób z Polski. Statek na pokład zabiera tylko pasażerów i rowery, jest szczególnie wrażliwy na trudne warunki pogodowe. Rejs trwa ok. 4,5 h w jedną stronę. W 2012 roku duńska spółka NeKo Seaways miała uruchomić połączenie na linii Nexø – Kołobrzeg promem pasażersko-samochodowym, lecz firma zbankrutowała jeszcze przed dokończeniem budowy zamówionego w tureckiej stoczni statku Odin Baltica mogącego zabrać na pokład 275 pasażerów i 50 samochodów. Władze duńskiego portu w Nexø od kilku lat starają się o kolejne połączenie promowe z portem w Kołobrzegu chcąc zwiększyć częstotliwość rejsów. Problemem jest znalezienie odpowiedniego armatora mogącego eksploatować prom pasażersko-samochodowy na tej trasie. W sezonie letnim po redzie i kanale portu kursują również stylizowane statki wycieczkowe m.in. MS Viking. W centrum Kołobrzegu, na wyspie Solnej zlokalizowana jest marina, której dwa baseny są przystosowane do przyjęcia ponad 100 jachtów. Pierwszym z basenów jest Basen Jachtowy, w którym cumują jednostki mające do 3 metrów zanurzenia. Drugi basen jest zdolny do przyjęcia jedynie łodzi, których zanurzenie wynosi do 1 metra. Dla okrętów z większym zanurzeniem przewidziano keję z głębokością 5,5 m. Przy Basenie Jachtowym znajduje się również zabytkowy fort. Transport lotniczy Pod Podczelem (8 km od centrum Kołobrzegu) znajduje się poradzieckie wojskowe lotnisko Kołobrzeg-Bagicz, które jest wykorzystywane przez prywatną firmę Lotnisko Bagicz Sp. z o.o. 9.09.2012 zostało ponownie otwarte i będzie przyjmowało małe samoloty pasażerskie do 20 osób. Lotnisko jest czynne w charakterze sezonowym (kwiecień – październik), obecnie planowana jest rozbudowa infrastruktury lotniska co może wydłużyć jego działalność. Istnieje możliwość, aby po rozbudowie lotnisko mogło przyjmować większe samoloty pasażerskie. Najbliższy port lotniczy Szczecin-Goleniów znajduje się ok. 99 km od Kołobrzegu (79 km w linii prostej), posiadający połączenia lotnicze do Warszawy, Anglii, Irlandii, Norwegii i czarterowe do Egiptu. Infrastruktura turystyczna Główną gałęzią lokalnej gospodarki jest działalność uzdrowiskowo-turystyczna. Liczne sanatoria (27 ośrodków sanatoryjnych o łącznej liczbie łóżek sięgającej 6500) i domy wypoczynkowe. W 2008 r. miasto posiadało 56 obiektów zbiorowego zakwaterowania na 11 098 miejsc. Znajduje się tu kilkanaście luksusowych hoteli. W tym luksusowy 5-gwiazdkowy Marine Hotel, Hotel Aquarius i Diune Hotel oraz 4-gwiazdkowe: Shuum Boutique Wellness Hotel, Sand Hotel, Hotel Diva SPA, Leda SPA, Arka Medical SPA i Baltic Plaza Hotel mediSPA & fit. W ciągu całego 2008 roku z noclegu w Kołobrzegu skorzystały 247 494 osoby, z których 35,5% stanowili turyści zagraniczni. W 2011 r. z noclegu skorzystało już blisko 950 tys. osób. Ewenementem jest fakt, że cały powiat kołobrzeski udzielił w 2012 roku prawie 3,7 mln noclegów, co plasuje go na III miejscu w Polsce po Warszawie i Krakowie. W Kołobrzegu zorganizowano 3 kąpieliska morskie: Kołobrzeg Plaża Zachodnia o długości 200 m; Kołobrzeg Plaża Centralna o długości 397 m; Kołobrzeg Plaża Wschodnia (Podczele) o długości 100 m. W 2013 r. sezon kąpielowy określono na okres od 24 czerwca do 31 sierpnia. W 2012 r. kąpieliska Plaża Zachodnia i Wschodnia spełniały wytyczne wymogi jakościowe dla wody w kąpielisku Unii Europejskiej, a Plaża Centralna spełniała wymogi obowiązkowe. W 2012 r. Sanepid pobrał próbki wody morskiej z trzech kąpielisk w Kołobrzegu. Uzyskano klasyfikację: Plaża Zachodnia: ocena doskonała, Plaża Wschodnia: dobra i Plaża Centralna: dostateczna. Trzeba dodać, że na żadnej z kołobrzeskich plaż nie znaleziono substancji smolistych, ani nie wykryto sinic. W mieście i okolicach występują źródła wody mineralnej (Perła Bałtyku), solanki oraz pokłady borowiny. W Kołobrzegu leczy się głównie choroby górnych dróg oddechowych i krążenia, choroby stawów, jak również zaburzenia przemiany materii (cukrzyca). W mieście przez cały rok działają 23 zakłady uzdrowiskowe, w których w 2007 roku 39% korzystających stanowili goście zagraniczni. Liczba korzystających z noclegów w Kołobrzegu rocznie: W mieście znajdują się 3 punkty informacji turystycznej. Władze miasta powołały Centrum Promocji i Informacji Turystycznej, którego zadaniem jest promocja Kołobrzegu jako największego kurortu nadmorskiego w Polsce. W mieście funkcjonuje publiczny system wypożyczania rowerów pod nazwą Kołobrzeski Rower Miejski. Szlaki turystyczne Na terenie Kołobrzegu funkcjonują trzy piesze szlaki turystyczne: Szlak Nadmorski im. Czesława Piskorskiego (europejski długodystansowy szlak pieszy E9), Szlak Solny, Szlak im. Jana Frankowskiego Na terenie miasta nie istnieje zorganizowany system dróg i szlaków rowerowych. W mieście działa Stowarzyszenie Turystyki Rowerowej „Bicykl”, które wytyczyło wiele szlaków rowerowych po powiecie kołobrzeskim. W Kołobrzegu rozpoczyna się kilka szlaków rowerowych gminy Kołobrzeg i gminy Ustronie Morskie. Przez miasto przechodzi międzynarodowy szlak rowerowy R-10, który został wytyczony wzdłuż wybrzeża Bałtyku, oraz rozpoczyna się polski odcinek Bike the Baltic. Tereny o szczególnym znaczeniu dla ruchu turystycznego to rejon Starego Miasta, dzielnica portowa i teren uzdrowiska wschodniego. Edukacja W Kołobrzegu znajduje się 8 przedszkoli oraz 1 miejski żłobek. W 2006 roku uczyło się 2954 dzieci w szkołach podstawowych oraz 201 dzieci w szkołach podstawowych specjalnych. Na terenie miasta znajduje się 7 szkół podstawowych oraz 2 szkoły specjalne. W 2006 roku w mieście uczyło się 1821 gimnazjalistów w sześciu gimnazjach oraz 134 uczniów w dwóch gimnazjach specjalnych. Kultura Kołobrzeg w kulturze i sztuce Miasto występuje w historycznej twórczości artystycznej. M.in. rycina z panoramą Kołobrzegu figuruje na Wielkiej Mapie Księstwa Pomorskiego z 1618 roku autorstwa Eilharda Lubinusa. W 1752 r. niemiecki malarz batalista Alexander von Kotzebue przedstawił zdobycie twierdzy kołobrzeskiej podczas wojny siedmioletniej. Pod koniec II wojny światowej nazistowska propaganda wykorzystała wydarzenia z wojny napoleońskiej i obrony Kołobrzegu w 1807 roku, by nakręcić film Kolberg. Była to wielkobudżetowa produkcja ukazująca bohaterskich mieszczan i chłopów zjednoczonych ponad podziałami, którzy brali udział w walce z przeważającymi siłami francuskimi. Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu w dniu 19 października 2005 r. monetę „Kołobrzeg” o nominale 2 zł wykonaną stemplem zwykłym w stopie Nordic Gold. Życie kulturalne Kołobrzeg jest także regionalnym ośrodkiem kulturalnym. W okresie letnim mają miejsce liczne koncerty popularnych piosenkarzy, muzyków, kabarecistów. Regionalne Centrum Kultury w Kołobrzegu im. Z. Herberta prowadzi stałe zajęcia artystyczno-plastyczne, teatralne oraz taneczne. Patronuje młodzieżowym zespołom wokalnym i chóralnym. Organizuje coroczny festiwal Interfolk, czyli Międzynarodowe Spotkanie z Folklorem, a także inne imprezy o charakterze kulturalnym. Kino Piast jest miejscem spotkań Dyskusyjnego Klubu Filmowego. W latach 1968–1990 w mieście odbywał się Festiwal Piosenki Żołnierskiej. W Kołobrzegu organizowanych jest wiele wystaw stałych i czasowych o charakterze artystycznym oraz historycznym. W kołobrzeskim ratuszu mieści się Galeria Sztuki Współczesnej, w której eksponowane są wystawy kołobrzeskich plastyków, a także poza lokalnych środowisk artystycznych. Galeria prowadzi również działalność edukacyjną, m.in. organizowane są przez galerię lekcje sztuki dla dzieci i młodzieży ze szkół. W mieście znajduje się Muzeum Oręża Polskiego, w którym prezentowane są zbiory militariów pochodzących od wczesnego średniowiecza do współczesności. W pałacyku Braunschweigów mieści się oddział muzeum zajmujący się ponadtysiącletnią historią miasta. W swoich zbiorach oddział prezentuje także kolekcję rzadko spotykanych narzędzi pomiarowych, a także specjalistycznych miar warsztatowych. Do tutejszego muzeum należy również zacumowany w porcie okręt patrolowy ORP Fala, zbudowany w 1964 roku, następnie po zakończeniu służby przekształcony w muzeum Oprócz Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu znajduje się prywatne Muzeum Kołobrzeskie „Patria Colbergiensis”. Zostało otwarte w 2014 roku. Placówka jest zlokalizowana w podziemiach kołobrzeskiego ratusza. Pomieszczenia zaadaptowane zostały na ekspozycję ukazującą poprzez zabytki, historię Kołobrzegu. W Kołobrzegu placówką gromadzącą zbiory biblioteczne jest Miejska Biblioteka Publiczna im. Galla Anonima. W 2008 roku posiadała ona 149 720 woluminów, z których korzystało 8889 czytelników. Biblioteka tworzy kilka placówek tj. wypożyczalnię ogólną, wypożyczalnię beletrystyki, bibliotekę młodzieżową i bibliotekę dziecięcą. W mieście działa także filia Biblioteki Pedagogicznej im. Zenona Klemensiewicza w Koszalinie, która posiada księgozbiór z 27499 woluminami. W Kołobrzegu znajduje się 1-salowe kino „Wybrzeże” z 287 miejscami na widowni, w którym w 2008 roku odbyło się 1668 seansów filmowych. Imprezy cykliczne Imprezy organizowane cyklicznie w Kołobrzegu (chronologicznie): Międzynarodowy Bieg Zaślubin – 15 marca, od 1986 r. – impreza ma na celu uczczenie Rocznicy Zakończenia Walk o Kołobrzeg i Zaślubin z Morzem, a także popularyzację biegania jako naturalnej formy ruchu. Bieg na dystansie 15 km. Regaty Smoczych Łodzi na rzece Parsęcie – maj / czerwiec – impreza organizowana od 2001 roku, nie odbyły się w 2008 Europejski Dzień Morza – 20 maja, ostatnio w 2009, Dni Morza 2010 w Szczecinie, Dzień Morza w Gdańsku Pociąg specjalny Pirat prowadzony lokomotywą parową z okazji Dnia Dziecka „Bursztynowe Pióro”/„Połów w Kołobrzeg” – czerwiec – konkurs poetycki, wieczór poetycki Festyn Osiedla Ogrody „Bezpieczne Wakacje” Festiwal Szantowy „Na Fali” – maj Regaty „Srebrny Dzwon” – lipiec Kołobrzeski Piknik Wojskowy – lipiec Sunrise Festival – czwarty weekend lipca Międzynarodowy Festiwal „Muzyka w Katedrze” – od czerwca do sierpnia, co tydzień w czwartek Festiwal Piosenki Poetyckiej im. Jacka Kaczmarskiego „Nadzieja” – lipiec Międzynarodowy Festiwal Szachowy – sierpień Międzynarodowe Spotkania z Folklorem „Interfolk” – sierpień Obchody Regionalnych Światowych Dni Turystyki – październik Międzynarodowy Konkurs Satyryczny „Papkinada” – październik, w 2010 r. odwołana Media lokalne Telewizja lokalna Telewizja Kablowa Kołobrzeg Lokalne rozgłośnie radiowe Radio Kołobrzeg Prasa lokalna Gazeta Kołobrzeska Kulisy Kołobrzeskie kołobrzeski dodatek Głosu Koszalińskiego Internet gazetakolobrzeska.pl okkolobrzeg.pl e-KG.pl informacje.kolobrzeg.pl takze.pl miastokolobrzeg.pl Sport Głównym kompleksem sportowym jest Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji przy ul. Łopuskiego. Największą halą sportową w mieście jest hala „Milenium” z płytą boiska o wymiarach 24×48 m i trybunami na 1307 miejsc siedzących. Hala została oddana do użytku w październiku 2000 roku. Organizowane są w niej imprezy sportowe, kulturalne, targi, wystawy i przyjęcia. Centrum sportowe posiada: małą salę zapaśniczą o wymiarach 12×12 m przygotowaną do treningów sportów walki, salę fitness o wymiarach 28×16 m przygotowaną również do zajęć tanecznych, siłownię, boisko do gry w mini piłkę nożną (2 na 2). Znajduje się tu także centrum rekreacji dla dzieci o powierzchni 550 m². Przy hali Milenium mieści się aquapark, w skład którego wchodzi: basen sportowy o wymiarach 25×12,5 m i głębokości do 1,8 m, łaźnia parowa, sauna sucha, basen rekreacyjny i 2 zjeżdżalnie. W 2006 roku oddano halę z torami łuczniczymi, gdzie odbywają się także treningi sportów zespołowych. W kompleksie sportowym w okresie zimowym czynne jest także lodowisko. W skład kompleksu wchodzi strzelnica z 6 stanowiskami strzeleckimi. Stadion sportowy, ul. Śliwińskiego; . Kluby sportowe Lista klubów sportowych biorących udział w rozgrywkach ogólnopolskich: SKK „Kotwica” Kołobrzeg Miejski Klub Piłkarski „Kotwica” Kołobrzeg KMKL Sztorm UKS OPP Powiat Kołobrzeski KSŁ „Mewa” Kołobrzeg – Kołobrzeskie Stowarzyszenie Łuczników „Mewa”, klub łuczniczy Klub Strzelecki Kołobrzeg Klub Bilardowo-Snookerowy CUE CLAN UKS Zapasy Kołobrzeg Wspólnoty wyznaniowe W Kołobrzegu znajduje się konkatedra diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Istnieje 6 parafii, które wchodzą w skład dekanatu Kołobrzeg i 1 parafia garnizonowa pw. św. Macieja. W mieście znajdują się dwa domy zgromadzeń zakonnych: franciszkanów i felicjanek. Działa również misja Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X. Miasto posiada także inne wspólnoty religijne. Znajduje się tu parafialna cerkiew greckokatolicka Opieki Przenajświętszej Bogurodzicy (ul. Szpitalna) oraz kilka kościołów protestanckich, do których należą: zbór Ewangelicznego Związku Braterskiego, zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, zbór Kościoła Chrystusowego oraz zbór zielonoświątkowy „Droga Życia”. W mieście działają również trzy zbory Świadków Jehowy. W latach 1000–1007 miasto było stolicą diecezji kołobrzeskiej, której ordynariuszem był biskup Reinbern. Diecezja ta upadła w wyniku reakcji pogańskiej. Od 1187 roku miasto należało do biskupów kamieńskich i wchodziło w skład biskupiego dominium zwanego księstwem kamieńskim. W XVI wieku w wyniku reformacji kołobrzeżanie przyjęli luteranizm. W 1557 roku Kołobrzeg stał się siedzibą superintendenta luterańskiego. W XVII wieku powstała w mieście parafia kalwińska. Do XIX wieku w mieście nie było parafii katolickiej. Wzrost liczby katolików spowodował jednak, że w 1889 roku powołano tu parafię rzymskokatolicką pw. św. Marcina. Podlegała ona początkowo diecezji wrocławskiej, a po I wojnie światowej – diecezji berlińskiej. Po II wojnie światowej parafie protestanckie uległy likwidacji, a jedyna katolicka parafia w Kołobrzegu znalazła się w granicach administratury apostolskiej z siedzibą w Gorzowie Wielkopolskim. W 1972 roku rzymskokatolicka parafia kołobrzeska została włączona do diecezji koszalińskiej, nawiązującej tradycją do biskupstwa kołobrzeskiego. W latach 90. XX wieku po zniesieniu wielu ograniczeń administracyjno-prawnych w Kołobrzegu powołano kilka nowych parafii rzymskokatolickich, które wyodrębniły się z parafii konkatedralnej. W Kołobrzegu działalność prowadzi również Ligmincha Polska, związek wyznaniowy tradycji bön. Administracja, samorząd i polityka Kołobrzeg ma status gminy miejskiej. Organem uchwałodawczym i kontrolnym jest Rada Miasta Kołobrzegu, w której zasiada 21 radnych, wybieranych w 4 okręgach wyborczych. Organem wykonawczym władzy samorządowej od 1987 roku jest prezydent miasta. Kołobrzeg tytuł prezydenta miasta otrzymał w 1987 roku jako 1 z 11 miast, które nie posiadały wtedy wymaganej liczby 50 tys. mieszkańców. W 1990 roku kiedy podwyższono wymagane kryterium do 100 tys. mieszkańców, tytuł prezydenta dla Kołobrzegu został zachowany. Skład Rady Miasta 2018–2023: Kamil Barwinek, Maciej Bejnarowicz, Bartosz Bieńkowski, Bogdan Błaszczyk, Renata Brączyk, Artur Dąbkowski, Małgorzata Grotto, Adam Hok, Jacek Kalinowski, Przemysław Kiełkowski, Piotr Lewandowski (do 2021), Zbigniew Malinowski (od 2021), Wiesław Parus, Krzysztof Plewko, Piotr Rzepka, Agnieszka Trafas, Danuta Wilk, Karolina Szarłata-Woźniak, Jacek Woźniak, Dariusz Zawadzki, Izabela Zielińska, Łukasz Zięba. Prezydenci Kołobrzegu Jerzy Roszkiewicz (1976–1990: naczelnik, a od 1985 pierwszy prezydent miasta) Henryk Bieńkowski (1990–1998) Bogdan Błaszczyk (1998–2001) Zbigniew Błaszczuk (2001–2002) Henryk Bieńkowski (2002–2006) Janusz Gromek (2006–2018) Anna Mieczkowska (od 2018) W 2016 r. wykonane wydatki budżetu samorządu Kołobrzegu wynosiły 187,7 mln zł, a dochody budżetu 217,2 mln zł. Zobowiązania samorządu (dług publiczny) według stanu na koniec 2016 r. wynosiły 27,6 mln zł, co stanowiło 12,7% poziomu dochodów. Mieszkańcy Kołobrzegu wybierają 21 radnych do Rady Miasta Kołobrzeg oraz 12 z 19 radnych do Rady Powiatu w Kołobrzegu (w 4 okręgach wyborczych). Mieszkańcy wybierają radnych do sejmiku województwa w okręgu nr 3. Posłów na Sejm wybierają z okręgu wyborczego nr 40, senatora z okręgu nr 99, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu nr 13. Miasto Kołobrzeg jest członkiem związków międzygminnych: Związek Miast i Gmin Morskich, Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP, Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pomerania, Związek Miast Polskich, Związek Miast i Gmin Dorzecza Parsęty, Stowarzyszenie Gmin, Powiatów i Województw „Droga S11”, Kołobrzeska Lokalna Grupa Rybacka, Zachodniopomorska Regionalna Organizacja Turystyczna. Kołobrzeg jest siedzibą i obszarem właściwości Sądu Rejonowego w Kołobrzegu. Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz sprawy gospodarcze są rozpatrywane przez Sąd Rejonowy w Koszalinie. Miasto jest obszarem właściwości Sądu Okręgowego w Koszalinie. Kołobrzeg (właśc. powiat kołobrzeski) jest obszarem właściwości miejscowej Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Koszalinie. Podział administracyjny Obszar miasta jest podzielony na 9 jednostek pomocniczych – osiedli. Każde z osiedli posiada organy samorządowe. Organem uchwałodawczym każdego jest rada osiedla, która liczy 15 radnych. Organem wykonawczym jest zarząd osiedla w liczbie 5 osób spośród członków rady osiedla. Rady osiedli mają wspierać i organizować inicjatywy społeczne w osiedlach. Ponadto są ciałem opiniodawczym. W 2016 r. w osiedlach 1, 3, 6, 7 wybory nie zostały przeprowadzone z racji niewystarczającej ilości zgłoszonych kandydatów. Współpraca Bezpieczeństwo W Kołobrzegu mieści się Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej, której obszarem działania jest cały powiat kołobrzeski. W jej strukturach działa jedna jednostka ratowniczo-gaśnicza PSP. W mieście działa także specjalistyczna jednostka płetwonurków Ochotniczej Straży Pożarnej „Tryton”, której celem jest ratowanie ludzi na wodzie i pod wodą. Jednostka ta działa na terenie miasta, wód portowych, rzeki Parsęty oraz wód morskich przylegających do kąpieliska. W Kołobrzegu znajduje się Brzegowa Stacja Ratownicza Służby SAR, która na swoim wyposażeniu posiada łódź ratowniczą, specjalistyczny samochód ratowniczy oraz sprzęt przeciw rozlewowy. Na nabrzeżu promowym w kołobrzeskim porcie cumuje morski statek ratowniczy Szkwał, którego załoga w ciągu 15 min. od zgłoszenia jest gotowa do akcji ratowania życia ludzkiego na morzu. Komenda Powiatowa Policji w Kołobrzegu prócz miasta działa także na terenie innych gmin powiatu. Kołobrzeg posiada także straż miejską. W Kołobrzegu znajduje się placówka Straży Granicznej, która obsługuje morskie przejście graniczne w Kołobrzegu. Zasięgiem służbowym obejmuje powiat kołobrzeski i powiat białogardzki. Do lat 90. XX wieku, stacjonowało tu dużo jednostek wojskowych, jednak obecnie siedzibę ma tutaj 8 Batalion Remontowy, który w dniu 18 czerwca 2013 roku został podporządkowany Dowódcy 1 Pomorskiej Brygady Logistycznej im. Króla Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy oraz Komenda Punktu Bazowania Okrętów 8 Flotylli Obrony Wybrzeża w dawnym porcie wojennym. Opieka zdrowotna W Kołobrzegu znajduje się 20 aptek. W 2007 roku działało tu 18 niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej oraz 1 Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej „Regionalny Szpital” podległy samorządowi terytorialnemu. Praktyki lekarskie w Kołobrzegu prowadziło 37 lekarzy. Znajduje się tutaj Regionalny Szpital w Kołobrzegu z 15 oddziałami, szpitalnym oddziałem ratunkowym, 3 zakładami diagnostycznymi oraz 23 poradniami specjalistycznymi. Kolejną dużą placówką ochrony zdrowia jest 117 Szpital Wojskowy z Przychodnią SP ZOZ, który posiada 17 poradni specjalistycznych i 4 pracownie specjalistyczne. Przy szpitalu tym mieści się Międzynarodowe Centrum Dializ z poradnią nefrologiczną. Honorowi obywatele Kołobrzegu Lista osób, którym niemiecka rada miejska w Kolbergu nadała honorowe obywatelstwo miasta: Heinrich von Holleben (1784–1864) – pruski generał, w 1807 przyniósł wiadomość o pokoju w Tylży, który zakończył oblężenie, 1857 Paul Heyse – niemiecki pisarz, autor dramatu Colberg, 1890 Hermann Haken – burmistrz Kołobrzegu, nadburmistrz Szczecina Adolf Hitler Lista osób, którym Rada Miasta Kołobrzeg nadała tytuł Honorowy Obywatel Miasta Kołobrzeg: Jan Paweł II – tytuł nadany 22 grudnia 2004 (a odczytany 22 maja 2005) za dawanie świadectwa prawdzie oraz pomoc udzielaną rodakom w najtrudniejszych przełomowych momentach dziejów Ojczyzny ks. bp Ignacy Jeż – nadano w 2007 roku kierując się głęboką wdzięcznością [..] i w dowód uznania za zaangażowanie w rozwój Kościoła na terenie Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej, a w szczególności w Kołobrzegu ks. prałat Józef Słomski – nadano kierując się głęboką wdzięcznością [..] i w dowód uznania za dokonania społeczne, a w szczególności za zaangażowanie w odbudowę Bazyliki Konkatedralnej pw. Wniebowzięcia NMP w Kołobrzegu, klucze do miasta wręczono 11 listopada 2009 r. Zasłużeni dla Miasta Kołobrzegu Lista osób, którym Rada Miasta Kołobrzeg nadała tytuł Zasłużony dla Miasta Kołobrzegu: prof. Lech Leciejewicz Jan Olbryś płk dypl. Zbigniew Szymański Alex Lubawiński – przewodniczący Koła Przyjaciół Kołobrzegu w Berlinie Pankow Piotr Dernowski ks.prałat Józef Słomski Sebastian Karpiniuk Osoby związane z Kołobrzegiem Zobacz też stary cmentarz żydowski w Kołobrzegu nowy cmentarz żydowski w Kołobrzegu Uwagi Przypisy Bibliografia Leciejewicz L.: Gdzie zostały umieszczone pierwsze siedziby biskupie na pomorzu, Zeszyty Kulickie, nr 2. Leciejewicz L.: Początki miast nadmorskich na Pomorzu Zachodnim, Warszawa- Kraków, 1962 Leciejewicz L.: Z badań nad początkami osad miejskich nad Bałtykiem we wczesnym średniowieczu, Archeologia Polski, t. VIII, z.2., Wrocław 1963 Thietmar z Merseburga: Kronika Biskupa Merseburskiego Thietmara, wyd. M.Z. Jedlicki, Poznań 1953 Widajewicz J.: Kilka uwag o genezie i przynależności etnicznej kultury pomorskiej, Zapiski Koszalińskie z. 3., Koszalin- Słupsk 1959, s. 2–9. Wikarjak J.: Pomorze zachodnie w żywotach Ottona, PWN, Warszawa, 1979 Linki zewnętrzne Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Kołobrzeg Kołobrzeg w „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” z lat 1880–1902 (s. 277) Kołobrzeg – Kolberg, Colberg na portalu polska-org.pl Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona Hasła kanonu polskiej Wikipedii Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku Miasta w województwie zachodniopomorskim Uzdrowiska w Polsce

3239555

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ken%20Miles

Ken Miles

Ken Miles (ur. 1 listopada 1918 roku w Sutton Coldfield, zm. 17 sierpnia 1966 roku w Riverside) – brytyjski kierowca wyścigowy. Kariera Miles rozpoczął międzynarodową karierę w wyścigach samochodowych w 1955 roku od startu w 24-godzinnym wyścigu Le Mans, w którym uplasował się na dwunastej pozycji. W późniejszych latach Brytyjczyk pojawiał się także w stawce 12 Hours of Sebring, USAC Road Racing Championship, NASCAR Grand National oraz 24-godzinnym wyścigu Daytona. W 1961 roku został zgłoszony do Grand Prix Stanów Zjednoczonych 1961 Formuły 1. Ostatecznie został jednak wycofany przez zespół Louise Bryden-Brown. Jego śmierć miała miejsce dwa miesiące po wyścigu Le Mans w 1966 roku podczas testów nowego Forda J na torze Riverside International w Kalifornii. Przy prędkości 300 km/h auto wypadło z toru, Ken zginął na miejscu, a przyczyn wypadku nie udało się ustalić. Wyniki w 24h Le Mans Bibliografia Ken Miles - driverdb.com Ken Miles - race-database.com Przypisy Urodzeni w 1918 Brytyjscy kierowcy 24h Le Mans Brytyjscy kierowcy NASCAR Brytyjscy kierowcy World Sportscar Championship Zmarli w 1966

3138247

https://pl.wikipedia.org/wiki/Twoja%20twarz%20brzmi%20znajomo

Twoja twarz brzmi znajomo

Twoja twarz brzmi znajomo – polski program rozrywkowy oparty na hiszpańskim formacie Your Face Sounds Familiar emitowany od 2014 roku na antenie telewizji Polsat. Zasady programu Przez kilka odcinków (w 1. edycji przez osiem, w 2. – dziewięć, w edycjach 3–10 i od 14. – dziesięć, w edycjach 11–13 – dwanaście) ośmioro uczestników ma za zadanie jak najwierniej odwzorować (wokalnie, ruchowo i wizualnie) występy artystów polskiego i zagranicznego rynku muzycznego. Jurorzy oceniają ich wykonania, przyznając punkty: 10 pkt dla najlepszego występu i od 7 do 1 pkt dla kolejnych uczestników. Od 1 do 17 edycji po głosowaniu jury każdy z zawodników przyznaje pięć punktów wybranemu przez siebie konkurentowi, a od 18. edycji przyznają cztery punkty. Odcinek wygrywa uczestnik, który zdobył w sumie najwięcej punktów. Jeśli na prowadzeniu jest dwójka uczestników z taką samą punktacją, wygrywa ten, kto dostał więcej punktów od jurorów. Jeżeli tu również jest remis, zwycięzcę wybiera przewodniczący jury. Pod koniec każdego odcinka uczestnicy losują postać, w którą wcielą się w kolejnym tygodniu. Wyjątek stanowi ostatni przedfinałowy odcinek, gdzie na końcu zostają zsumowane punkty, które otrzymali uczestnicy w każdym odcinku. Zwycięzca każdego odcinka otrzymuje czek o wartości 10 tys. złotych, który przekazuje na wybrany przez siebie cel charytatywny. Po kilku tygodniach czworo uczestników z największą liczbą punktów przechodzi do finału, w którym sami decydują, w którą postać się wcielą. Pozostali uczestnicy także biorą udział w ostatnim odcinku, występując w pozakonkursowych duetach. W finale jurorzy nie przyznają punktów, lecz wspólnie ustalają klasyfikację końcową. Zwycięzca wygrywa czek o wartości 100 tys. złotych, który przekazuje na wybrany przez siebie cel charytatywny. Produkcja Pierwsze cztery edycje programu realizowano w Hali Mera w Warszawie, piątą i kolejne natomiast w studiu Telewizji Polsat przy ul. Łubinowej 4a w Warszawie. Program reżyseruje Bolesław Pawica, zaś reżyserem konsultacyjnym jest Rolf Meter. Za produkcję wykonawczą programu odpowiada firma Endemol Shine Polska. Ekipa Prowadzący Jurorzy Trenerzy Kierownicy artystyczni Zwycięzcy Uczestnicy i wyniki Pierwsza edycja (wiosna 2014) Uczestnikami tej edycji programu byli: Bilguun Ariunbaatar, Artur Chamski, Paulina „Paulla” Ignasiak, Julia Pietrucha, Katarzyna Skrzynecka, Mariusz Totoszko, Paweł Tucholski i Agnieszka Włodarczyk. Druga edycja (jesień 2014) Uczestnikami tej edycji programu byli: Maja Bohosiewicz, Marek Kaliszuk, Jacek Kawalec, Joanna Liszowska, Barbara Melzer, Jakub Molęda, Marcin Przybylski i Magda Steczkowska. Trzecia edycja (wiosna 2015) Uczestnikami tej edycji programu byli: Katarzyna Ankudowicz, Kasia Cerekwicka, Anna Czartoryska-Niemczycka, Mateusz Jakubiec, Kaja Paschalska, Robert Rozmus, Stefano Terrazzino i Grzegorz Wilk. Czwarta edycja (jesień 2015) Uczestnikami tej edycji programu byli: Monika Dryl, Katarzyna Glinka, Michał Grobelny, Bartłomiej Kasprzykowski, Michał Kwiatkowski, Krzysztof Respondek, Natalia Szroeder i Zofia Zborowska. Piąta edycja (wiosna 2016) Uczestnikami tej edycji programu byli: Adam Fidusiewicz, Jerzy Grzechnik, Dariusz Kordek, Katarzyna Pakosińska, Marcin Rogacewicz, Aleksandra Szwed, Agnieszka Twardowska i Katarzyna Zielińska. Szósta edycja (jesień 2016) Uczestnikami tej edycji programu byli: Mateusz Banasiuk, Kamil Bijoś, Olga Borys, Joanna Moro, Radosław Pazura, Michał Rudaś, Olga Szomańska i Maria Tyszkiewicz. Siódma edycja (wiosna 2017) Uczestnikami tej edycji programu byli: Monika Borzym, Joanna Jabłczyńska, Paweł Jasionowski, Krzysztof Kwiatkowski, Zofia Nowakowska, Kasia Popowska, Jakub Świderski i Sławomir Zapała. Ósma edycja (jesień 2017) Uczestnikami tej edycji programu byli: Krzysztof Antkowiak, Anna Dereszowska, Aleksandra Gintrowska, Beata Olga Kowalska, Kacper Kuszewski, Kasia Moś, Mariusz Ostrowski i Marcel Sabat. Dziewiąta edycja (wiosna 2018) Uczestnikami tej edycji programu byli: Anna Guzik, Natalia Krakowiak, Filip Lato, Joanna „Ruda” Lazer, Izabella Miko, Andrzej Młynarczyk, Krzysztof Szczepaniak i Jan Traczyk. Dziesiąta edycja (jesień 2018) Uczestnikami tej edycji programu byli: Adriana Kalska, Katarzyna Maciąg, Marek Molak, Bogumił „Boogie” Romanowski, Honorata Skarbek, Michalina Sosna, Rafał Szatan i Mateusz Ziółko. Jedenasta edycja (wiosna 2019) Uczestnikami tej edycji programu byli: Katarzyna Dąbrowska, Stanisław Karpiel-Bułecka, Iga Krefft, Kazimierz Mazur, Kamil Pawelski, Elżbieta Romanowska, Antek Smykiewicz i Marta Wiejak. Dwunasta edycja (jesień 2019) Uczestnikami tej edycji programu byli: Emilia Komarnicka-Klynstra, Robert Koszucki, Ewelina Lisowska, Katarzyna Ptasińska, Ewelina Ruckgaber, Jeremi Sikorski, Adam Strycharczuk i Łukasz Zagrobelny. Trzynasta edycja (wiosna, jesień 2020) Pierwszy odcinek trzynastej edycji, wyemitowany 7 marca 2020 roku, zadedykowano zmarłemu aktorowi Pawłowi Królikowskiemu, wieloletniemu jurorowi programu. W połowie marca program zawieszono do jesieni w związku z rozprzestrzenianiem się koronawirusa w Polsce. Emisję programu wznowiono 5 września, przy czym dwa pierwsze odcinki nadane jesienią nagrano jeszcze przed przerwą. Uczestnikami tej edycji programu byli: Gosia Andrzejewicz, Natalia Avelon, Kamila Boruta, Paweł „Czadoman” Dudek, Karol Dziuba, Marta Gałuszewska, Filip Gurłacz i Maurycy Popiel. Czternasta edycja (wiosna 2021) W związku z pandemią COVID-19 edycja była realizowana bez udziału publiczności (oprócz finałowego odcinka). Uczestnikami tej edycji programu byli: Tamara Arciuch, Piotr Gawron-Jedlikowski, Paweł Góral, Maja Hyży, Michał Meyer, Magdalena Narożna, Anna-Maria Sieklucka i Lesław Żurek. Piętnasta edycja (jesień 2021) Uczestnikami tej edycji programu byli: Tomasz Ciachorowski, Krzysztof „Chris” Cugowski, Robert Janowski, Barbara Kurdej-Szatan, Katarzyna Łaska, Paulina Sykut-Jeżyna, Klara Williams i Adam Zdrójkowski. Szesnasta edycja (wiosna 2022) W związku z pandemią COVID-19 w czasie realizacji pięciu odcinków programu publiczność nosiła maski. Uczestnikami tej edycji programu byli: Patryk Cebulski, Wiktoria „Viki” Gabor, Anna Jurksztowicz, Andrzej Kozłowski, Karolina Pisarek, Maciej Radel, Ania Rusowicz, Johan „Danzel” Waem. Siedemnasta edycja (jesień 2022) Uczestnikami tej edycji programu byli: Ewa Błachnio, Michał Milowicz, Katarzyna Polewany, Janusz Radek, Robert Szpręgiel, Katarzyna Ucherska, Kasia Wilk, Jakub Zdrójkowski. Osiemnasta edycja (wiosna 2023) Pierwszy raz w historii programu jednym z uczestników została osoba wyłoniona w otwartym castingu. Uczestnikami tej edycji programu byli: Oskar Cyms, Krzysztof Ibisz, Natalia Janoszek, Daniel Jaroszek (wybrany w castingu), Julia Kamińska, Katarzyna Kołeczek, Daria Marcinkowska, Piotr Stramowski. Dziewiętnasta edycja (jesień 2023) Drugi raz w historii programu jednym z uczestników została osoba wyłoniona w otwartym castingu. Uczestnikami tej edycji programu zostali: Ewelina Flinta, Jakub Gąsowski, Pola Gonciarz, Marcin Januszkiewicz, Magdalena Kumorek, Nick Sinckler, Kuba Szmajkowski, Jagoda Szydłowska (wybrana w castingu). Emisja w telewizji ; Odcinki specjalne Wydania specjalne Odcinek świąteczny w 2020 18 grudnia 2020 wyemitowano odcinek świąteczny, który poprowadzili Krzysztof Ibisz i Maciej Dowbor. Udział w nim wzięli byli uczestnicy programu: Marek Kaliszuk, Katarzyna Skrzynecka, Gosia Andrzejewicz, Paweł „Czadoman” Dudek, Filip Lato, Adam Strycharczuk, Stefano Terrazzino, Ewelina Lisowska, Krzysztof Antkowiak i Katarzyna Dąbrowska. W jury znaleźli się: Małgorzata Nawrocka, Małgorzata Walewska i Piotr Gąsowski. W wyniku głosowania jury odcinek specjalny zwyciężyli ex aequo: Katarzyna Skrzynecka, Adam Strycharczuk, Gosia Andrzejewicz oraz Czadoman. Nagrodę w wysokości 100 tys. zł przekazano Fundacji Polsat. Odcinek świąteczny w 2021 17 grudnia 2021 był wyemitowany odcinek świąteczny, który poprowadzili Krzysztof Ibisz i Maciej Dowbor. Udział w nim wzięli byli uczestnicy programu: Gosia Andrzejewicz, Robert Janowski, Barbara Kurdej-Szatan, Joanna Liszowska, Katarzyna Skrzynecka, Sławomir Zapała, Adam Zdrójkowski i Lesław Żurek, a także Agnieszka Hekiert (po raz pierwszy jako uczestniczka). W jury znaleźli się: Małgorzata Nawrocka, Małgorzata Walewska i Piotr Gąsowski. Jurorzy po raz pierwszy nie przyznali punktów uczestnikom, tylko wskazali najlepszy występ. Decyzją jury w świątecznym odcinku specjalnym zwyciężyła Agnieszka Hekiert. Nagrodę w wysokości 100 000 złotych przekazano Fundacji Polsat. Oglądalność w telewizji linearnej Dane dotyczące oglądalności zostały oparte na badaniach przeprowadzonych przez Nielsen Audience Measurement i dotyczą wyłącznie oglądalności premiery telewizyjnej – nie uwzględniają oglądalności powtórek, wyświetleń w serwisach VOD (np. ipla) itd. Nagrody i nominacje Sylwester z gwiazdami. Twoja twarz brzmi znajomo W 2018 w Szczecinie w Parku Kasprowicza odbył się koncert noworoczny pod hasłem „Sylwester z gwiazdami. Twoja twarz brzmi znajomo”, w którym wystąpili byli uczestnicy programu: Marek Kaliszuk, Michał Rudaś, Honorata Skarbek, Agnieszka Twardowska, Maria Tyszkiewicz i Mariusz Totoszko. Koncert poprowadzili Katarzyna Skrzynecka i Piotr Gąsowski. Kontrowersje W listopadzie 2018 roku zagraniczne serwisy internetowe zarzuciły twórcom programu rasizm z powodu rzekomego zastosowania blackface’u podczas występu Bogumiła Romanowskiego, który imitował na scenie Drake’a. Produkcja w odpowiedzi na krytykę przypomniała, że intencją formatu jest „jak najbardziej precyzyjne odtworzenie wizerunku i występu znanych i cenionych artystów”, a twórcom programu „przyświeca jeden cel — jak najwierniej odwzorować (…) postacie, którymi są artyści polskiego i zagranicznego rynku muzycznego”. Producenci odpierali podobne zarzuty również w 2021 roku. W 2023 zagraniczna prasa znów zarzuciła stosowanie blackface’u twórcom polskiej wersji formatu. Przedstawiciele firmy Banijay (w której skład wchodzi producent programu Endemol Shine Polska) wówczas potępili działania zespołu produkcyjnego i zapowiedzieli wszczęcie wewnętrznego dochodzenia. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona internetowa programu Wszystkie odcinki programu w serwisie ipla Polskie programy telewizyjne Polskie telewizyjne programy muzyczne Programy typu celebrity talent show

1694

https://pl.wikipedia.org/wiki/Fentanyl

Fentanyl

Fentanyl () – organiczny związek chemiczny, pochodna piperydyny; syntetyczny środek przeciwbólowy i anestezjologiczny, syntetyczny opioid. Jest agonistą receptorów opioidowych. Pobudza wytwarzanie serotoniny, zmniejsza stężenie endorfin w osoczu. Ma bezpośredni wpływ na ośrodkowy układ nerwowy. Podobnie jak inne opioidy powoduje bardzo silne uzależnienie. Historia Po raz pierwszy otrzymany w Belgii pod koniec lat 50. XX wieku, a wprowadzony do lecznictwa w latach 60. Analogi Znanych jest wiele analogów fentanylu o znaczeniu farmaceutycznym, np. alfentanyl, butyrfentanyl, sufentanyl, remifentanyl i karfentanyl. Wszystkie wykazują podobne właściwości, choć różnią się aktywnością. Synteza Fentanyl otrzymuje się w wieloetapowej reakcji, której substratem wyjściowym jest najczęściej 4-piperydon. Działanie Fentanyl jest bardzo silnym lekiem przeciwbólowym i anestezjologicznym z grupy agonistów receptorów opioidowych (silny agonista receptora μ i słaby δ i κ). Działa natychmiast po podaniu dożylnym (szczyt po około dwóch minutach), ale dosyć krótko (20–30 minut), natomiast przy podaniu doustnym działanie rozpoczyna się po około 30–60 minutach i utrzymuje się do 6 godzin. W małych dawkach wywołuje efekty podobne do innych opioidów: znieczulenie, senność, zanik lęku. Duże dawki stosowane w anestezjologii (najczęściej podawane pacjentom przed zabiegami operacyjnymi) wywołują silne objawy ze strony układu nerwowego. Występują przede wszystkim: halucynacje wzrokowe omamy czuciowe silne złudzenia przestrzenne związane z zanikaniem impulsów nerwowych zanik lęku znieczulenie fizyczno-psychiczne odmienne stany świadomości związane z zaburzeniami pracy mózgu (zwłaszcza podwzgórza). Działanie przeciwbólowe fentanylu jest związane z odcięciem pacjenta od świata zewnętrznego i skupieniem jego uwagi na odbiorze sygnałów z podświadomości, przy czym występuje tzw. sen na jawie. Lek ma niewielki wpływ na układ krążenia. Wykazuje wszystkie typowe dla opioidów działania ośrodkowe. Przy zanikaniu jego działania można odczuwać stany rozdrażnienia, lęku oraz paranoi psychotycznej objawiającej się urojeniami. Po przedawkowaniu fentanyl powoduje zgon przez depresję układu oddechowego (uduszenie). Dokładne dawki graniczne fentanylu powodujące śpiączkę oraz śmierć nie są obecnie znane. Stosowane dawki: W medycynie używany w formie tabletek, roztworu do iniekcji oraz plastrów 12, 25, 50, 100 µg/h (plastry zaczynają działać po około 15 godzinach od przyklejenia i wtedy dopiero odpowiednia dawka dostaje się do krwi) i ampułek 100 i 500 µg do iniekcji. Inną formą podawania fentanylu są lizaki Actiq firmy Cephalon, w których znajduje się cytrynian fentanylu w dawkach od 200 µg do 1,6 mg. Lizaki są produkowane w sześciu dawkach i oznaczone kolorami: Actiq 200 µg – szary Actiq 400 µg – niebieski Actiq 600 µg – pomarańczowy Actiq 800 µg – purpurowy Actiq 1,2 mg – zielony Actiq 1,6 mg – burgund. Dawki te wydają się bardzo duże, lecz biodostępność leku przy wchłanianiu przez błonę śluzową ust i po połknięciu nie jest całkowita – wynosi około 33%. Generyczną wersję Actiq wprowadził pod koniec września 2006 roku Barr Pharmaceuticals Inc. Lizaki z fentanylem znalazły zastosowanie w taktyce czerwonej (ratowanie rannych na polu walki) w wojsku amerykańskim. Właściwości farmakokinetyczne W 84% wiąże się z białkami osocza. Metabolizowany jest głównie w wątrobie (około 90% – N-dealkilacja, utlenianie), metabolity wydalane z moczem, około 10% wydalane w postaci niezmienionej a około 75% podanej dawki jest usuwane z organizmu w ciągu 24 godzin. Zastosowanie Zastosowania fentanylu: w postaci iniekcji dożylnych wodorocytrynianu fentanylu – w leczeniu bólu ostrego (np. zawał mięśnia sercowego, ból pooperacyjny) w postaci plastrów przezskórnych w leczeniu bólu przewlekłego (np. ból nowotworowy) w anestezjologii w czasie znieczulenia oraz w premedykacji. Obecnie około 70% operacji w Stanach Zjednoczonych przeprowadzanych jest z użyciem fentanylu. Jest także stosowany na oddziałach intensywnej terapii w celu uzyskania analgosedacji. Preparaty fentanylu stosuje się również w znieczuleniach przewodowych, na przykład zewnątrzoponowych i podpajęczynówkowych. Fentanyl może działać uzależniająco i dlatego obrót nim podlega takim samym przepisom jak innych narkotycznych leków przeciwbólowych. Przewlekłe stosowanie fentanylu powoduje wystąpienie tolerancji farmakologicznej. Przeciwwskazania Nie należy stosować fentanylu w przypadku nadwrażliwości na lek, a także podczas jednoczesnego leczenia inhibitorami MAO. Jeśli chory nie jest wentylowany mechanicznie może wystąpić depresja oddechowa i choroby zaporowe płuc. Należy zachować ostrożność u pacjentów z przewlekłą niewydolnością oddechową, miastenią, niedoczynnością tarczycy, ciężkim upośledzeniem czynności wątroby, jak również u pacjentów z astmą (z uwagi na możliwość wystąpienia skurczu oskrzeli). Fentanyl nie może być zastosowany przy operacjach cesarskiego cięcia do czasu wydobycia płodu. Fentanyl przechodzi do mleka matki. Działania niepożądane Depresja ośrodka oddechowego, czasami nudności, wymioty, bradykardia, hipotonia, wyjątkowo skurcz oskrzeli. Po dużych dawkach obserwuje się niewielką sztywność mięśni klatki piersiowej, co może utrudniać sztuczną wentylację. Interakcje Nasila działanie ketaminy oraz leków wpływających depresyjnie na OUN. Alkohol nasila działania niepożądane. Czyste antagonisty receptora opioidowego (np. nalokson) znoszą działanie fentanylu przez wypieranie go z receptorów. Pozamedyczne zastosowania fentanylu Właściwości bojowe Istnieją podejrzenia, że fentanyl i być może jego pochodne (3-metylofentanyl) są stosowane przez rosyjskie siły specjalne Specnaz. Według agencji informacyjnych władze rosyjskie potwierdziły użycie tych gazów w 2002 roku w akcji odbijania zakładników przetrzymywanych w teatrze na Dubrowce. Podczas samej operacji zginęło około 100 osób, a po jej zakończeniu zmarło następne kilkadziesiąt. Według władz Rosji przyczyną śmierci nie był sam gaz, lecz osłabienie zakładników. Właściwości narkotyczne Fentanyl (i jego pochodne) jest produkowany nielegalnie (między innymi w Meksyku) i używany jako substytut heroiny. Powoduje błogostan, znieczulenie, przyjemne otępienie, rozluźnienie mięśni, rozleniwienie, senność, delikatną euforię, poza tym posiada charakterystyczne dla innych opioidów działanie powodujące odsunięcie wszelkich problemów, uczucie że zło zniknęło. Sny w trakcie odurzenia fentanylem są niezwykle realistyczne, w niektórych przypadkach są to sny świadome. Właściwości te sprawiają, że jest to niezwykle silnie uzależniająca substancja, która może powodować uzależnienie fizjologiczne. W celach rekreacyjnych fentanyl przeważnie jest palony, wstrzykiwany lub zażywany doustnie (wchłania się przez błony śluzowe jamy ustnej). Związek ten ma niską temperaturę parowania, około 40 °C. Rozprowadzany jest w formie proszku i roztworu, który podgrzewa się, nie dotykając go ogniem, i wdycha opary (ten sposób zażywania niesie za sobą najmniejsze ryzyko śmierci). Fentanyl jest niezwykle niebezpiecznym narkotykiem ze względu na ograniczoną możliwość dawkowania. W większych dawkach powoduje senność nie do pokonania oraz wymioty. Przedawkowanie go powoduje depresję ośrodka oddechowego, co prowadzi do śmierci w mechanizmie uduszenia. Przypisy Amidy Aminy aromatyczne Fenyloetyloaminy Leki przeciwbólowe Leki stosowane w anestezjologii Leki z listy leków podstawowych Światowej Organizacji Zdrowia Opioidy Piperydyny

31698

https://pl.wikipedia.org/wiki/Flagi%20pa%C5%84stw%20%C5%9Bwiata

Flagi państw świata

Flagi państw – lista flag państwowych obowiązujących we wszystkich państwach, wliczając państwa nieuznawane. Zgodnie z definicją, flaga to płat tkaniny określonego kształtu, barwy i znaczenia, przymocowywany do drzewca lub masztu. Może on również zawierać herb lub godło danej jednostki administracyjnej. Flagi w obecnej formie były najprawdopodobniej wynalazkiem starożytnych mieszkańców Półwyspu Indyjskiego, lub dzisiejszych Chin. Przedmioty te były jednym z najważniejszych celów w bitwach, gdyż przejęcie flagi skutkowało dezorientacją, jeśli nie porażką przeciwnika. Do Europy symbole te zostały przyniesione prawdopodobnie przez Saracenów; pierwsze flagi narodowe w Europie zostały przyjęte w średniowieczu lub renesansie i zawierały zwykle symbol świętego-patrona kraju (np. Anglia – krzyż świętego Jerzego). Pod koniec średniowiecza flagi utarły się już jako symbole państw. Flagi państw uznawanych przez większość członków ONZ Flagi państw nieuznawanych lub częściowo uznawanych Zobacz też państwa świata flagi terytoriów zależnych herby i godła państw świata flaga Ziemi symbol narodowy Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne CRW Flags Geographic Index by Country

84887

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pa%C5%82ac%20Kultury%20i%20Nauki

Pałac Kultury i Nauki

Pałac Kultury i Nauki, PKiN (do 1956 Pałac Kultury i Nauki im. Józefa Stalina) – drugi pod względem wysokości całkowitej budynek w Polsce. Znajduje się w śródmieściu Warszawy, przy placu Defilad 1. Właścicielem gmachu jest miasto stołeczne Warszawa, zarządza nim miejska spółka Zarząd Pałacu Kultury i Nauki Sp. z o.o. Pałac jest siedzibą Rady m.st. Warszawy, która obraduje w Sali Warszawskiej. W 2007 budynek został wpisany do rejestru zabytków. Pałac stanowił „dar narodu radzieckiego dla narodu polskiego”. Wybudowany został w latach 1952–1955 według projektu radzieckiego architekta Lwa Rudniewa, który inspirował się moskiewskimi drapaczami chmur (znanymi poza Rosją jako Siedem Sióstr), wzorowanymi na amerykańskich wieżowcach w stylu art déco. Architektonicznie jest mieszanką realizmu socjalistycznego i historyzmu. Razem ze wspornikiem antenowym, będącym integralną częścią iglicy, ma wysokość 237 metrów. Pałac jest siedzibą wielu przedsiębiorstw i instytucji użyteczności publicznej, w tym czterech teatrów (Studio, Dramatyczny, Lalka, 6. piętro), dwóch muzeów (Narodowego Muzeum Techniki i Muzeum Ewolucji PAN), kina „Kinoteka”, Collegium Civitas, władz Polskiej Akademii Nauk oraz Rady Doskonałości Naukowej. Organizowane są tam także różnego typu wystawy i targi – od 1958 przez wiele lat odbywały się tam Międzynarodowe Targi Książki i towarzyszące im kiermasze, a także przez kilka lat (na przełomie XX i XXI wieku) targi Komputer Expo. Mieszczą się w nim sala konferencyjno-widowiskowa na 3000 osób (Sala Kongresowa, nieczynna od 2014) oraz Pałac Młodzieży z basenem. Przed głównym wejściem (od strony ul. Marszałkowskiej) znajdują się dwie rzeźby: Adama Mickiewicza dłuta Stanisława Horno-Popławskiego oraz Mikołaja Kopernika autorstwa Ludwiki Nitschowej. Historia Pomysłodawcą budowy Pałacu Kultury i Nauki był Józef Stalin. 5 kwietnia 1952 podpisano umowę między rządami PRL i ZSRR w sprawie budowy gmachu jako daru narodów radzieckich dla narodu polskiego. Projektant Lew Rudniew chciał, aby wieżowiec był w stylu polskim. Odwiedził kilka miast (m.in. Kraków, Chełmno i Zamość) w celu zgromadzenia potrzebnych informacji i zapoznania się z polską architekturą. Następnie wraz ze swoim zespołem stworzył pięć projektów. Polska strona dołożyła do wybranego projektu umieszczenie w gmachu teatrów, sal wystawowych oraz wyposażenie Sali Kongresowej w dodatkowe wejście (od ulicy Emilii Plater). Dla zadecydowania o wysokości obiektu architekci rosyjscy i polscy zebrali się w rejonie mostu Śląsko-Dąbrowskiego na prawym brzegu Wisły. Nad osią przyszłego drapacza chmur latał mały samolot ciągnący za sobą balon. Grupa stojąca koło mostu miała kontakt radiowy z pilotem samolotu. Początkowo balon latał na wysokości 100 metrów, potem coraz wyżej: 110 i 120. Rosjanie z Rudniewem na czele uznali, że 120 m wystarczy dla najwyższego punktu miasta. Polacy z prowadzącym grupę pełnomocnikiem ds. budowy pałacu i zarazem naczelnym architektem Warszawy Józefem Sigalinem zaczęli jednak wołać „Wyżej!” po każdych kolejnych 10 metrach podwyższania wysokości balonu. Ostatecznie wieża główna ustalona została na wysokości 120 m, wieżyczka – 160 m plus iglica – 230 metrów. Budowę pałacu poprzedziły prace przygotowawcze. Podczas prac przygotowawczych zburzono wiele dziesiątek ocalałych przedwojennych kamienic. W pobliżu dworca kolejowego Warszawa Śródmieście ustawiono platformę widokową, z której można było obserwować budowę. Budowa gmachu trwała od 1 maja 1952 do 21 lipca 1955. Pracowało przy niej od 3500 do 5000 robotników ze Związku Radzieckiego i około 4000 robotników polskich. Z powodu trudnych warunków mieszkaniowych w odbudowującej się z wojennych zniszczeń Warszawie, przybysze zamieszkali na wybudowanym specjalnie dla nich osiedlu na warszawskich Jelonkach. Składało się ono z drewnianych domków. Na terenie osiedla znajdowały się również: kino, stołówka, świetlica i basen. Podczas prac zginęło 16 osób; zostały pochowane na Woli na cmentarzu prawosławnym w kwaterze D. Przed ukończeniem budowy, dwa dni po śmierci Józefa Stalina, 7 marca 1953, wspólną uchwałą Rady Państwa i Rady Ministrów PRL nadano budynkowi nazwę Pałac Kultury i Nauki imienia Józefa Stalina, któremu jednocześnie postanowiono wznieść pomnik przed budowlą (pod uchwałą podpisali się ówczesny Prezes Rady Ministrów Bolesław Bierut i Przewodniczący Rady Państwa Aleksander Zawadzki). Ogłoszono konkurs, który jednak nie przyniósł zadowalających rezultatów – nawet wyróżniający się projekt Xawerego Dunikowskiego wzbudził niesmak partyjnych decydentów. Ostatecznie pomnik nie powstał. 21 lipca 1955 o godz. 16.00 został podpisany w Warszawie protokół o przekazaniu gmachu przez rząd ZSRR rządowi PRL. Tego samego dnia pałac został oddany do użytku. W momencie ukończenia Pałac Kultury i Nauki był drugim najwyższym budynkiem w Europie (po budynku Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego) i ósmym najwyższym budynkiem na świecie. Pozycje te Pałac zachował odpowiednio do 1990 i 1961 roku. Budynek miał początkowo jasną fasadę, która z czasem zszarzała. Fasada została wykonana ze spieków ceramicznych w kolorze piaskowca wyprodukowanych w fabryce na Uralu. Detale budynku i płaskorzeźby wykonano z wapienia, piaskowca, granitu i marmuru. W holu głównym ustawiono rzeźbę Przyjaźń dłuta Aliny Szapocznikow przedstawiającą dwóch mężczyzn w braterskim uścisku trzymających sztandar. W czasie budowy pałacu oraz z okazji jego otwarcia polska ekipa nakręciła kolorowe filmy (Ślubujemy 1952, Powrót na Stare Miasto 1954, Niedzielny poranek 1955), a zagraniczni fotoreporterzy (np. John H. Schultz ze Stanów Zjednoczonych i Paul Almasy z Francji) wykonali kolorowe fotografie, dzięki czemu znany jest wygląd czystego, nowego Pałacu Kultury i Nauki oraz jego ogromnych, drewnianych i niesczerniałych jeszcze okien. W 1956 rozpoczęła się seria samobójczych skoków z tarasu widokowego na 30. piętrze, na wysokości 114 metrów – najpierw skoczył Francuz, po nim jeszcze siedmiu Polaków. Po tych incydentach zdecydowano się na założenie krat na tarasie. W sylwestrową noc w 2000 prezydent Warszawy Paweł Piskorski odsłonił na 40. kondygnacji pałacu Zegar Milenijny. Jest to trzeci co do wielkości zegar w Europie – jego cztery tarcze mają średnice po 6 metrów. Jest to zarazem trzeci najwyżej położony zegar wieżowy na świecie (po zegarach na Abradż al-Bajt w Mekce oraz NTT DoCoMo Yoyogi Building w Tokio). Sponsorem zegara była Telekomunikacja Polska SA, jego replika znajduje się również w holu głównym pałacu. Mało znany jest fakt, że przed II wojną światową architekt Juliusz Nagórski zaprezentował w Muzeum Narodowym prezydentowi Ignacemu Mościckiemu i prezydentowi miasta Stefanowi Starzyńskiemu projekt dwustumetrowego wieżowca art déco (z nadajnikiem radiowym na szczycie), łudząco podobnego do powojennego Pałacu Kultury i Nauki, o nazwie Wieża Niepodległości. Przeznaczono dla niej miejsce na dzisiejszym rondzie Waszyngtona. Teraźniejszość PKiN wciąż budzi emocje wśród niektórych mieszkańców Warszawy. Przeciwnicy dalszej obecności tej budowli w stolicy uważają budynek za symbol radzieckiej dominacji nad Polską, wskazując, iż rozpoczęto jego budowę w latach najgłębszego stalinizmu, gdy Polska była całkowicie podporządkowana ZSRR. Pojawiały się koncepcje zasłonięcia go biurowcami, utworzenia w nim Muzeum Komunizmu „Socland” (koncepcja Czesława Bieleckiego, Andrzeja Wajdy i Jacka Fedorowicza), a nawet zburzenia „kosmicznej osi przebijającej serce stolicy”. Zwolennicy uważają, że budynek PKiN pełni obecnie wiele użytecznych funkcji i trwale wpisał się w krajobraz miasta, a jego zburzenie byłoby jedynie aktem barbarzyństwa. Sprawa zabudowy otoczenia PKiN Planowane jest zabudowanie otoczenia pałacu. W 2006 Rada Warszawy przyjęła miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego otoczenia pałacu, przeprowadzono też konkurs na projekt gmachu Muzeum Sztuki Nowoczesnej przy ulicy Marszałkowskiej. W 2007, po wyborach samorządowych, rozpoczęto opracowywanie nowego planu zagospodarowania, z wyższą zabudową. Nowy plan Rada Warszawy uchwaliła w listopadzie 2010. Sprawa uznania PKiN za zabytek 2 lutego 2007 PKiN został – decyzją Macieja Czeredysa, pełniącego obowiązki wojewódzkiego konserwatora zabytków w Warszawie – wpisany do rejestru zabytków. Postanowienie to wywołało sprzeciw grupy 70 osób ze świata kultury, nauki i mediów, które 30 marca 2007 wystosowały do prezydenta RP protest: „List do prezydenta w sprawie Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie” z prośbą o interwencję i spowodowanie cofnięcia decyzji mazowieckiego konserwatora zabytków o uznaniu Pałacu Kultury i Nauki (PKiN) w Warszawie za zabytek. List podpisali, między innymi, Erazm Ciołek, Krzysztof Kąkolewski, Michał Kulenty, Emil Morgiewicz, Barbara Niemiec, Maciej Pawlicki, Jan Pietrzak, Jan Pospieszalski i ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski. Zdaniem autorów protestu konserwator nie miał prawa podjąć takiej decyzji, gdyż PKiN nie jest bowiem tylko „zabytkiem”. Jest symbolem zniewolenia Polski przez sowieckie imperium, jest znakiem upokorzenia narodu polskiego i wyrazem pogardy dla – de facto – okupowanego w latach PRL „prywislianskogo kraja”. Sygnatariusze listu twierdzą w nim, że sprawę dalszej przyszłości PKiN „należałoby rozpatrzyć w toku dyskusji w szerokim gronie, być może w Sejmie i Senacie, a może nawet – w referendum”. Przypominają także, nawiązując do okresu zniewolenia Polski przez ZSRR w latach 1945–1989, że znajdujący się na obecnym placu marsz. J. Piłsudskiego w Warszawie sobór św. Aleksandra Newskiego – uznawany za symbol władzy cara i polityki rusyfikacji prowadzonej przez zaborcę – został rozebrany po odzyskaniu w 1918 niepodległości przez Polskę. Decyzji o wpisaniu PKiN do rejestru zabytków byli także przeciwni eksperci i architekci z Komitetu Architektury i Urbanistyki Polskiej Akademii Nauk, którzy w załączonej opinii skierowanej do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, jeszcze przed wydaniem przez niego decyzji, stwierdzili: Gmach pałacu w sensie jego koncepcji jest zaprzeczeniem architektonicznej racjonalności we wszystkich jej aspektach ekonomicznych, technicznych, estetycznych i urbanistycznych. Postanowienie wojewódzkiego konserwatora zabytków z 2 lutego 2007 skrytykowało także, zrzeszające historyków i pracowników naukowych UJ i nieistniejące już stowarzyszenie "Inicjatywa Małopolska im. Króla Władysława Łokietka". Jej członkowie nazwali dzień wpisania PKiN do rejestru zabytków „czarnym dniem polskiej kultury”, stwierdzając jednocześnie, że: Decyzja ta oznacza, że PKiN zostanie na stałe objęty prawną klauzulą nienaruszalności. Pomnik architektury kolonialnej ZSRR w centrum stolicy Polski będzie już na zawsze świadczył o tym, że diaboliczny plan Stalina i Mołotowa, aby poprzez symbolikę architektoniczną Pałacu zsowietyzować mentalność Polaków urodzonych pod radziecką okupacją, powiódł się. Wpisanie Pałacu na listę zabytków odebrane zostało pozytywnie przez część środowisk historyków sztuki, m.in. przez Juliusza Wendlandta z Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków: Hotel Forum, Dworzec Centralny, a ostatnio Złote Tarasy to tylko budownictwo. Pałac jest tu jedynym prawdziwym dziełem architektury. Ma rewelacyjne wnętrza, w których znajdziemy i socrealizm, i art déco. Podobne zdanie wyraża prof. Irena Huml z Instytutu Sztuki PAN: Nie ma już w Polsce tak zachowanych wnętrz z lat 50. jak w Pałacu Kultury. To dokument epoki. Polski projekt i polskie wykonanie, nad którym pracowali najlepsi artyści i rzemieślnicy. Użyli znakomitych materiałów: drewna, kamienia, metalu. Dewastacja tego wszystkiego byłaby straszna. Decyzję o wpisaniu Pałacu na listę zabytków poparł również szef Społecznej Rady Ochrony Dziedzictwa Kulturowego przy prezydencie Warszawy, profesor Andrzej Tomaszewski: To wybitny przykład architektury socrealizmu. Nawet w dawnym Związku Radzieckim trudno znaleźć obiekty równie wysokiej klasy. We wnętrzach znajdziemy dzieła polskich artystów: malarstwo ścienne, meble projektowane m.in. przez Jana Bogusławskiego, ceramiczne żyrandole i szklane kinkiety z polskich hut. Zwolennikiem PKiN jako zabytku był także architekt Stefan Kuryłowicz: Pałac Kultury i Nauki spełnia warunki, żeby znaleźć się w rejestrze zabytków. Czy tego chcemy, czy nie, jest przestrzenną ikoną Warszawy, obecną na pocztówkach, zdjęciach, filmach i w programach telewizyjnych. Przykre jest dla mnie tylko to, że nie udało nam się stworzyć nic konkurencyjnego. Główną zaletą Pałacu jest jego skala, bo takich obiektów nie ma na świecie wiele. Nie do powtórzenia są także detale jego wykończenia. To symbol starej epoki i powinien być pod ochroną, nawet jeśli kojarzy się z Sowietami. W tej sprawie wypowiadał się również polski varsavianista Jarosław Zieliński: To wyjątkowy budynek ze względu na ogromnie wartościowe wyposażenie. Bez wpisu do rejestru w lawinowym tempie ubywało ciekawych elementów. Na przykład z głównego hallu zniknęła rzeźba mężczyzn ze sztandarem (autorstwa Aliny Szapocznikow). Wnętrza pałacu przypominają mi blichtr pierwszych wczesnokapitalistycznych drapaczy chmur w Nowym Jorku albo Chicago. Jednak żaden z nich nie przypomina już Pałacu Kultury, bo wszystkie zostały zmodernizowane. Profesor Marek Budzyński, architekt i urbanista powiedział: Ja lubię ten budynek, jestem pełen uznania dla jego niezwykłej jakości funkcjonalnej. Uważam też, że relikty bardzo złego okresu w naszej historii należy zachowywać ku pamięci, szczególnie jeżeli tak znakomicie się przydają. Niechęć do Pałacu Kultury jest dla mnie absurdalna. Przecież podobne stoją w Nowym Jorku. Pałac Kultury wprawdzie przez Moskwę, ale właśnie z Ameryki do nas zawędrował. Pałac Kultury i Nauki stanowi – obok MDM – jedyny zachowany w całości przykład architektury realizmu socjalistycznego w Warszawie. Pałac Kultury i Nauki w sztuce Kontrowersyjna budowla przez wiele lat inspirowała wielu polskich twórców literackich i filmowych – pojawia się niemal w każdym filmie, którego akcja toczy się w Warszawie. W serialu „Alternatywy 4” do działającej w PKiN Restauracji „Kongresowa” udał się docent Furman. W „Małej apokalipsie” Tadeusza Konwickiego góruje nad miastem jako posępny symbol komunizmu i dominacji ZSRR nad schorowanym PRL – to na jego schodach główny bohater ma dokonać samospalenia. W trzeciej części sensacyjnego serialu telewizyjnego „Ekstradycja” podziemia pałacu były siedzibą oponentów komisarza Halskiego. Sam wieżowiec w ostatnim odcinku miał stać się celem potężnego zamachu terrorystycznego, przygotowanego przez prawicowe bojówki paramilitarne, jednakże komisarz Halski niemal w ostatniej chwili zneutralizował ładunek umieszczony w jego podziemiach. Zburzenie obiektu „udało się” natomiast we wcześniejszej komedii „Rozmowy kontrolowane”. Wydostający się spod gruzów bohater filmu, Ryszard Ochódzki, komentuje ten fakt: To się odbuduje. W komedii „Kiler” jest scena sprzedaży pałacu zagranicznym inwestorom. Pałac Kultury i Nauki ukazany jest również w polskich filmach „Miś”, „Haker”, „Ukryta gra”, „Rewers" oraz w japońskim filmie animowanym „Sky Crawlers” reżyserii Mamoru Oshii. Fauna w Pałacu Kultury i Nauki 43. piętro pałacu jest miejscem gniazdowania sokołów wędrownych. W 2009 w gnieździe zainstalowano kamery, transmisję można oglądać na stronach internetowych Stowarzyszenia na rzecz Dzikich Zwierząt „Sokół”. W 2016, po pięciu latach przerwy, para sokołów doczekała się tam potomstwa. W konkursie internautów młodym sokołom nadano imiona: Bazyl, Orion i Wawa. W 2017, w związku z pracami konserwacyjnymi iglicy i przeniesieniem przed sezonem lęgowym ich gniazda kilka pięter niżej, Franek i Giga przeniosły się na poziom techniczny wieżowca Warsaw Trade Tower. Tam doczekały się trójki młodych. Wróciły do PKiN po zakończeniu remontu iglicy. Od 2009 na stronie internetowej Stowarzyszenia na Rzecz Dzikich Zwierząt „Sokół“ jest dostępny podgląd na żywo z gniazda warszawskich sokołów (od 2019 z 7 kamer). Na kondygnacji -2 mieszkają koty. Zwierzęta mają swoją opiekunkę, a administracja PKiN zapewnia im pożywienie. Dawniej było ich kilkadziesiąt, natomiast w czerwcu 2015 liczba tych zwierząt wynosiła 11. Od 2015 na dachu Teatru Studio znajduje się pasieka. Radiowo-Telewizyjne Centrum Nadawcze Warszawa (PKiN) Parametry Wysokość posadowienia podpory anteny: 112 m n.p.m. Wysokość obiektu: 237 m n.p.t. Wysokość zawieszenia systemów antenowych radiowych: 187, 200, 204, 210 m n.p.t. Wysokość zawieszenia systemów antenowych telewizyjnych: 216, 224, 226 m n.p.t. Transmitowane programy Jako najwyższy budynek w Warszawie PKiN wykorzystano już w 1956 do emisji sygnałów radiowych. W 1974 na PKiN zainstalowano specjalną radiolinię dosyłającą program radiowej Jedynki do RCN w Konstantynowie. Antenę tej radiolinii zdemontowano dopiero w 2004 r. Obecnie z RTCN PKiN nadają następujące stacje: Programy telewizyjne – analogowe, nadawane do 19 marca 2013 Od 22 lipca 2008 TVN, Polsat, TV4, Puls, kanały TVP oraz emisja DVB-T (od listopada 2008), są nadawane z masztu na PKiN, jak również z masztu w Łazach. Programy radiowe W przeszłości z Pałacu Kultury nadawały między innymi radiowa Jedynka, Dwójka, Trójka, PR24, RMF Classic, Radio Eska, Vox FM, Radio Wawa czy Eska Rock, jednak między grudniem 2016 roku a lipcem 2017 roku wszystkie wymienione stacje przeniosły się na inne wieżowce w Warszawie. Na początku 2019 roku iglicę PKiN opuściło Radio Muzo.FM, a w lipcu 2019 roku – Radio Maryja. Programy telewizyjne – cyfrowe Programy radiowe – cyfrowe Dane techniczne Opracowano na podstawie materiału źródłowego konstrukcja budynku: rama stalowa, wewnętrzny trzon stalowy, fundament skrzynkowy żelbetowy wysokość: 237 m ze wspornikiem antenowym (stanowiącym integralną część iglicy), 187,80 bez iglicy, 167,68 m bez „korony” liczba pięter: 42 liczba pomieszczeń: 3288 całkowita powierzchnia pomieszczeń: 123 084 m² kubatura: 817 000 m³ zużycie energii elektrycznej: równe 30-tysięcznemu miastu Elewacja częściowo z płyt ceramicznych, obecnie mocno zabrudzonych – szacunkowy koszt renowacji elewacji oceniono w 2009 na 10–15 mln zł. W 2017 przeprowadzono na próbę nowatorskie w swej technice i bardziej ekonomiczne niż dawniejsze metody czyszczenie fasady Muzeum Techniki, która stanowi niewielką część całego budynku Pałacu Kultury i Nauki. spółka PKiN zatrudnia w budynku 330 osób – dysponuje własnymi elektrykami, hydraulikami, tapicerami. Galeria Publikacje o Pałacu Kultury i Nauki Pałac Kultury i Nauki, Jarosław Zieliński, Księży Młyn, Łódź 2012, Pałac w Warszawie, Waldemar Baraniewski, Raster, Warszawa 2014, Jako dowód i wyraz przyjaźni. Reportaże o Pałacu Kultury, Czarne, Wołowiec 2015, Kompleks Pałacu. Życie społeczne stalinowskiego wieżowca w kapitalistycznej Warszawie, Michał Murawski, Muzeum Warszawy, Warszawa 2015, Pałac. Biografia Intymna, Beata Chomątowska, Znak, Kraków 2015, PKiN, Jacek Fota, Centrum Architektury, Warszawa 2015, Przed wojną i pałacem, Magdalena Stopa, Dom Spotkań z Historią, Warszawa 2015, Spacerownik - Pałac Kultury i Nauki. Socrealistyczna Warszawa, Tomasz Urzykowski, Jerzy S. Majewski, Agora, Warszawa 2015, Zobacz też Przyjaźń (rzeźba) Pałac Triumfu Przypisy Bibliografia Olgierd Budrewicz, Wieżowiec zwany Pałacem, [w:] „Renowacje i Zabytki” nr 3 (15) 2005, s. 55–60 Anna Demska, Oświetlenie w Pałacu Kultury i Nauki, [w:] „Renowacje i Zabytki” nr 3 (15) 2005, s. 118–137 Anna Frąckiewicz, Sala Kongresowa, [w:] „Renowacje i Zabytki” nr 3 (15) 2005, s. 144–160 Dobrosława Grzybkowska-Lewicka, Pałac Kultury i Nauki jako obiekt kultowy PRL-u, [w:] „Renowacje i Zabytki” nr 3 (15) 2005, s. 33–36 Edward Hardt, Budowa Pałacu Kultury i Nauki – historia, technologia, wydarzenia, [w:] „Renowacje i Zabytki” nr 3 (15) 2005, s. 38–48 Edward Hardt, Spotkanie z gigantem, [w:] „Renowacje i Zabytki” nr 3 (15) 2005, s. 23–32 Irena Huml, Pałac w guście epoki, [w:] „Renowacje i Zabytki” nr 3 (15) 2005, s. 106–117 Lech Isakiewicz, Pałac? Ma się dobrze!, [w:] „Renowacje i Zabytki” nr 3 (15) 2005, s. 49–54 Jerzy Jasiuk, Technika budowy – wzorowa pozornie czy rzeczywiście, [w:] „Renowacje i zabytki” nr 3 (15) 2005, s. 37 Róża Krzywobłocka-Laurów, Kamieniarka Pałacu Kultury i Nauki, [w:] „Renowacje i Zabytki” nr 3 (15) 2005, s. 62–83 Zbigniew Laurów, Drewno w Pałacu Kultury i Nauki, [w:] „Renowacje i Zabytki” nr 3 (15) 2005, s. 84–105 Anna Maga, Wybrane meble biur i gabinetów Pałacu Kultury i Nauki, [w:] „Renowacje i Zabytki” nr 3 (15) 2005, s. 138–143 Bogusław Mansfeld, Dar jako pomnik. Pałac Kultury i Nauki im. Józefa Stalina, [w:] Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, z. 23 (278), 1994, s. 87–95 Maria Wojtysiak, Remonty i modernizacje w Pałacu Kultury i Nauki – zabytku epoki socrealizmu, [w:] „Renowacje i zabytki” nr 3 (15) 2005, s. 162–167 Linki zewnętrzne Oficjalna strona PKiN PKiN na Warszawikii Dane techniczne w serwisie skyscraperpage.com Rzeźby PKiN w portalu sztuka.net Podpisanie polsko-radzieckiej umowy dotyczącej budowy Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie w PKF na stronie KronikaRP Prezentacja makiety, planów i szkiców Pałacu Kultury i Nauki w PKF na stronie KronikaRP Położenie kamienia węgielnego pod budowę Pałacu Kultury i Nauki w PKF na stronie KronikaRP Budowa Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie w PKF na stronie KronikaRP Montaż iglicy Pałacu Kultury i Nauki w PKF na stronie KronikaRP Montaż iglicy PKiN w kronice PKF w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej Budowa PKiN w kronice PKF w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej Wieżowce w Warszawie Wieżowce pomiędzy 200 a 249 metrów Stalinizm w Polsce Zabytki nieruchome w Warszawie Warszawa Radiowe centra nadawcze w Polsce Hasła kanonu polskiej Wikipedii

7071

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zielona%20G%C3%B3ra

Zielona Góra

Zielona Góra (; , ; ; , potocznie również Winny Gród) – miasto na prawach powiatu w zachodniej Polsce, największe miasto woj. lubuskiego, siedziba organów samorządu województwa, marszałka i zarządu województwa lubuskiego i Sejmiku Województwa Lubuskiego oraz jednostek im podporządkowanych oraz starosty powiatu zielonogórskiego, stolica diecezji zielonogórsko-gorzowskiej. Razem z Sulechowem i Nową Solą tworzy tzw. Lubuskie Trójmiasto. Należy do Związku Miast Polskich. Z dniem 1 stycznia 2015 roku powiększyła się o obszar gminy Zielona Góra. Według danych GUS z 31 grudnia 2022 r., miasto było zamieszkiwane przez osoby, co lokuje je na 24. pozycji w kraju pod względem liczby ludności. Położenie Zielona Góra jest położona w zachodniej Polsce, na zboczu doliny rzeki Odry w miejscu, gdzie przecina ona pasmo wzgórz znane jako Wał Zielonogórski. Geograficznie znajduje się na terenie podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie. Od północnego zachodu miasto graniczy z Niecką Płotowską, a od północnego wschodu z Niecką Chynowską. Miasto leży na międzynarodowym szlaku drogowym i kolejowym łączącym Skandynawię z południem Europy. Od Poznania dzieli je 130 km, od Wrocławia 160 km, od Berlina 160 km, od Pragi 290 km, a od Warszawy 413 km. Miejscowość historycznie oraz kulturowo jest częścią Dolnego Śląska (leżąc na jego północnej granicy). W latach 1950–1998 miasto było stolicą województwa zielonogórskiego, ukształtowanego podczas reform w 1950 oraz 1975 roku. 18 maja 2014 na terenie gminy wiejskiej Zielona Góra zostało przeprowadzone referendum ws. połączenia gminy wiejskiej z miastem Zielona Góra. Mieszkańcy w większości opowiedzieli się za takim rozwiązaniem. Zgodnie z decyzją Rady Ministrów do połączenia doszło z dniem 1 stycznia 2015 roku. Według danych z 1 stycznia 2015 powierzchnia miasta wynosi 278,32 km². W historii nazwa miasta notowana była w wielu językach oraz pod różnymi nazwami. Po łacinie Thalloris, Prasia Elysiorum, w języku niemieckim Grünberg in Schlesien oraz po polsku Zielona Góra. Polską nazwę Zielona Góra w książce Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej wydanej w Głogówku w 1847 wymienił polski pisarz z Górnego Śląska Józef Lompa. W 1945 używano przejściowo formy Zielonogóra, w obecnej formie oficjalnie od 1946. Historia miasta Czasy piastowskie i jagiellońskie Początki miasta nie są dokładnie znane, ponieważ żaden dokument lokacyjny nie przetrwał do czasów współczesnych. Za datę początku Zielonej Góry przyjmuje się 1222 rok za panowania księcia Henryka Brodatego, który sprowadził tutaj osadników. Jednym ze źródeł pozwalających określić w czasie istnienie Zielonej Góry, jest dokument wystawiony przez Henryka III głogowskiego, datowany na 5 marca 1302 roku, w którym wspomniany teren został określony jako teritorio Grunenbergensi. Miejsce to leżało nad wartkim wówczas i wydajnym strumieniem Złota Łącza, który przez następne stulecia był źródłem wody i energii dla mieszkańców i funkcjonującego tu przemysłu. Jako miasto wymienia się Zieloną Górę w dokumencie z 28 lutego 1312, odnoszącym się do spuścizny po Henryku III. Miasto zostało lokowane na prawie magdeburskim w 1320. W 1323 książę głogowsko-żagański Henryk IV Wierny nadał Zielonej Górze pełne prawa miejskie (chociaż kroniki mówią jedynie, iż otrzymała prawa miejskie zaraz po Kożuchowie, leżącym w obecnym powiecie nowosolskim). Nadanie praw miejskich skutkowało zezwoleniem na osiedlanie się Niemców oraz zwolnieniem osadników z ceł i czynszów, w związku z czym od XIII wieku powoli zaczął się proces depolonizacji. W 1335 miasto utraciło związek z Koroną. Na mocy układu zawartego przez Kazimierza Wielkiego z Janem Luksemburskim w Wyszehradzie Śląsk został odstąpiony Czechom, Zielona Góra wraz z całym Dolnym Śląskiem przeszła pod formalne zwierzchnictwo czeskie, jednakże Piastowie panowali tu do ostatnich dziesięcioleci XV w. Następnie po epizodzie węgierskim, Zielona Góra wraz z księstwem głogowskim była zarządzana przez przyszłych królów Polski Jana I Olbrachta i Zygmunta I Starego, po czym w 1508 znalazła się bezpośrednio pod panowaniem Czech (do 1526 Jagiellonów, następnie Habsburgów). Miasto przez niemal całą swoją historię związane było z Dolnym Śląskiem, a konkretniej księstwem głogowskim. Zielona Góra nigdy nie wchodziła w skład historycznej ziemi lubuskiej ze stolicą w (obecnie niemieckim) mieście Lubusz. Gród posiadał fortyfikacje i zamek (najprawdopodobniej jednak drewniany, stąd nie pozostał po nim żaden ślad, wskazówką jest m.in. stara nazwa ulicy Zamkowej nieopodal centrum miasta) – przedstawiał on jednak nikłą wartość strategiczną i najprawdopodobniej z rozkazu wizytującego te ziemie Jana Luksemburczyka został zburzony. Od XVI w. do 1945 Pierwszą znaną mapą, na której pojawiła się nazwa Grunberg, jest mapa Śląska Martina Helwiga z 1561. W XVI i XVII wieku Zielona Góra była silnym ośrodkiem ruchu kalwińskiego. Z miasta wywodzili się teolog Abraham Scultetus i matematyk Bartłomiej Pitiscus. W 1727 w Zielonej Górze urodził się polski malarz Tadeusz Konicz. 15 grudnia 1740 miasto zostało zajęte przez wojska Fryderyka II, wskutek czego Zielona Góra wraz ze Śląskiem została przyporządkowana władzy pruskiej. Na początku XIX wieku następowało przejście z rękodzieła do produkcji na skalę przemysłową, którą starał się upowszechnić król Fryderyk Wilhelm II, który około roku 1797 podarował cechowi sukienników w Zielonej Górze maszynę przędzalniczą skonstruowaną przez mechanika Hoppego z Berlina. W latach 1815–1945 miasto wchodziło w skład rejencji legnickiej wchodzącej w skład pruskiej Prowincji Śląsk ze stolicą we Wrocławiu. W 1871 w Zielonej Górze otwarto linię kolejową, dzięki czemu miasto uzyskało połączenie ze znaczniejszymi ośrodkami państwa pruskiego. W 1873 roku w Zielonej Górze było 11 zakładów napędzanych 26 maszynami parowymi o łącznej mocy 792 KM. W 1898 zostało utworzone Towarzystwo Polskich Rzemieślników w Zielonej Górze. Jego założyciel Kazimierz Lisowski został zamordowany przez gestapo w 1935. W 1939 liczyła 26 076 mieszkańców, w tym ok. 350 osób narodowości polskiej. Była dużym ośrodkiem przemysłowym oraz znacznym węzłem kolejowym. W czasie II wojny światowej w mieście rozlokowanych było kilkanaście obozów pracy wykorzystujących robotników przymusowych oraz filia niemieckiego obozu koncentracyjnego Groß-Rosen. Polska Ludowa 14 lutego 1945 Zielona Góra bez walki została zajęta przez armię radziecką (do nacierającej Armii Czerwonej wyszedł ówczesny proboszcz, ks. Georg Gottwald i poinformował, że w mieście przebywa już tylko ludność cywilna). Dzięki temu miasto nie zostało zniszczone. 6 czerwca 1945 Zielona Góra przeszła pod administrację polską stając się początkowo częścią województwa poznańskiego. Pierwszym polskim burmistrzem został Tomasz Sobkowiak. Dotychczasowych mieszkańców miasta wysiedlono do Niemiec – Zielona Góra zasiedlana była jeszcze do końca lat 70. XX wieku, głównie przez ekspatriantów z Kresów Wschodnich oraz przybyszów z pobliskiej Wielkopolski. 6 lipca 1950 Zielona Góra została stolicą nowego województwa. Od tego momentu zaczyna się okres szybkiej kariery miasta, które wyrasta na ważny ośrodek kulturalny, turystyczny, uniwersytecki i przemysłowy. Do grupy największych zakładów przemysłowych zaliczały się m.in. Zakłady Metalowe Zastal, Zakłady Aparatów Elektrycznych Lumel, Zielonogórska Fabryka Zgrzeblarek, Zakłady Przemysłu Wełnianego Polska Wełna, Lubuska Wytwórnia Win i Wódek Polmos, Zielonogórskie Fabryki Mebli, Fabryka Dywanów Novita. Liczba mieszkańców wzrosła pięciokrotnie. 21 stycznia 1957 roku uruchomiono radiostację Polskiego Radia w Zielonej Górze. 30 maja 1960 miały miejsce pierwsze po wojnie na tak dużą skalę masowe protesty przeciwko władzy komunistycznej. Uczestniczyło w nich 5 tysięcy zielonogórzan. Był to sprzeciw mieszkańców wobec nakazu konfiskaty domu katolickiego. Protesty te nazwano wydarzeniami zielonogórskimi. 22 lipca 1961 Zieloną Górę, jako jedno z czterech miast w Polsce, odwiedził Jurij Gagarin. W latach 1965–1989 w Zielonej Górze odbywał się Festiwal Piosenki Radzieckiej. W 1965 założono Wyższą Szkołę Inżynierską, która następnie przemianowana została na Politechnikę Zielonogórską. W 1971 powstała Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Tadeusza Kotarbińskiego w Zielonej Górze. W 2001 Politechnika i WSP połączyły się, tworząc Uniwersytet Zielonogórski. W dniach 5–6 listopada 1966 w kościele Matki Bożej Częstochowskiej miały miejsce zielonogórskie obchody Sacrum Poloniae Millenium, którym przewodniczył metropolita krakowski abp Karol Wojtyła, późniejszy papież i święty Kościoła Katolickiego Jan Paweł II. W latach 1975–1998 miasto było siedzibą tzw. „małego” województwa zielonogórskiego. W 1980 liczba mieszkańców miasta przekroczyła 100 tysięcy. Po 1989 roku W 1992 bullą Jana Pawła II Totus Tuus Poloniae populus, Zielona Góra stała się stolicą diecezji zielonogórsko-gorzowskiej, a dotychczasowy kościół parafialny św. Jadwigi został podniesiony do godności konkatedry. W 1999 miasto stało się siedzibą władz samorządowych utworzonego wówczas województwa lubuskiego. W 2015 po połączeniu gminy Zielona Góra z miastem, Zielona Góra stała się największym miastem województwa lubuskiego i szóstym w Polsce pod względem powierzchni. W latach 2022-2023 w Zielonej Górze trwały obchody jubileuszu 800-lecia powstania miasta oraz 700-lecia uzyskania praw miejskich. Tradycje winiarskie Zielona Góra znana jest jako polska stolica wina. Dawniej był to najdalej wysunięty na północ obszar w Europie z uprawą winorośli. Prawdopodobne początki tradycji winiarskich miasta sięgają 1150 roku, kiedy to do Zielonej Góry przybyli osadnicy z Frankonii, którzy przywieźli sadzonki oraz umiejętności uprawy winnej latorośli. Pierwsza wzmianka o uprawie winorośli pochodzi z 1314 roku. Z czasem w Zielonej Górze i okolicy powstało bardzo wiele winnic. W 1890 winorośl uprawiano na powierzchni 1400 ha. W okresie międzywojennym w okolicach Zielonej Góry istniało ok. 300 hektarów winnic. W Zielonej Górze w okresie industrializacji powstało siedem znaczących wytwórni win, w tym słynne zakłady Gremplera. W 1826 August Grempler, wraz z dwoma współpracownikami, założył w Zielonej Górze pierwszą w Niemczech wytwórnię wina musującego. Na bazie tej fabryki powstała po 1945 Lubuska Wytwórnia Win, która w 1999 uległa likwidacji, kończąc tym samym produkcję przemysłową wina w Zielonej Górze. W 1945 winnicę na Winnym Wzgórzu objął Grzegorz Zarugiewicz – instruktor winiarstwa z kresowych Zaleszczyk. Odpowiadał też za plantacje należące do Lubuskiej Wytwórni Win. Po II wojnie światowej, wiele zielonogórskich wytwórni skupiło się przede wszystkim na produkcji win owocowych. Jednakże ostatnią winnicę – w celu produkcji wina – uprawiano do 1977. Odrodzenie winiarstwa rozpoczęło się już w latach 80. XX wieku, kiedy to powstały Winnica „Kinga” i Winnica „Jędrzychów”. Współcześnie w całym regionie lubuskim istnieje 101 winnic (2021), z których większość została założona po 2001 roku. Bogate tradycje produkcji wina w przeszłości obecne były w gospodarce i krajobrazie przestrzennym, o czym świadczą dawne wytwórnie win i rezydencje winiarzy, potężne piwnice i motywy winiarskie na fasadach kamienic. Na terenie Zielonej Góry znajduje się kilkanaście bardzo dobrze zachowanych piwnic winiarskich, w tym m.in. znajdująca się przy ul. Wodnej unikatowa piwnica winiarska z 1786. Jest to jedyna tego typu piwnica w Polsce, charakterystyczna dla regionu Bordeaux we Francji. Nie powstała pod budynkiem ani na terenie wytwórni, ale została zbudowana w południowym zboczu winnic. Wielowiekowe tradycje uprawy winorośli w Zielonej Górze zrodziły różnorodne obyczaje. Najbardziej spektakularnym ich przejawem jest hucznie obchodzone w pierwszej połowie września święto Winobrania. Poza tym odbywa się tu Lubuski Festiwal Otwartych Piwnic i Winnic (maj) oraz Dni Otwartych Piwnic Winiarskich (czerwiec), czy tradycyjne winobranie w skansenie w ramach imprezy „U progu jesieni” (wrzesień). Coraz bardziej popularna jest też enoturystyka. Od 2006 w Muzeum Ziemi Lubuskiej znajduje się Muzeum Wina, jest to jedyna w Polsce ekspozycja stała ukazująca zarówno historię winiarstwa oraz zagadnienia związane z kulturą winiarską. W 2015 w podzielonogórskim Zaborze powstała 33-hektarowa Winnica Samorządowa – wówczas największa winnica w Polsce. Tuż obok znajduje się Lubuskie Centrum Winiarstwa. Przez Zieloną Górę prowadzi także Lubuski Szlak Wina i Miodu. Pożary miasta Odnotowany w źródłach pierwszy wielki pożar wybuchł w 1456, największy z 1582 zniszczył całe miasto a kolejne wybuchały w latach: 1608, 1627, 1631, 1651, 1689, 1735, 1793, 1834, 1893, 1902, 1903; ostatni z wielkich pożarów wybuchł w 1948. Patron miasta Patronem Zielonej Góry jest św. Urban I (papież i męczennik), który w tradycji chrześcijańskiej uznawany jest za patrona winiarzy, ogrodników, rolników, winnej latorośli oraz dobrych urodzajów. 24 listopada 2009 Rada Miasta (na wniosek mieszkańców skupionych w Społecznym Komitecie Ogłoszenia św. Urbana I Patronem Miasta Zielona Góra, który zebrał blisko 2 tys. podpisów na czterysta wymaganych) przyjęła oświadczenie, w którym wyraziła chęć przyjęcia św. Urbana I patronem Zielonej Góry. 2 grudnia 2009 Przewodniczący Rady Miasta realizując podjęte oświadczenie, w imieniu organów stanowiącego i wykonawczego Miasta Zielona Góra zwrócił się z prośbą do władz kościelnych – ks. bpa Stefana Regmunta – o uznanie przez Stolicę Apostolską św. Urbana I patronem miasta Zielona Góra. 22 czerwca 2010 watykańska Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów wydała dekret, którym ustanowiła i zatwierdziła św. Urbana I patronem Zielonej Góry. Dekret można oglądać w Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze w dziale poświęconym miastu. Wybór ten został dodatkowo potwierdzony uchwałą Rady Miasta 31 sierpnia 2010. Uroczyste przyjęcie patronatu odbyło się na specjalnie zwołanej sesji Rady Miasta w niedzielę 5 września 2010 roku. Tego samego dnia na Starym Rynku podczas obchodów Dni Zielonej Góry – Winobrania nastąpiło publiczne ogłoszenie patronatu św. Urbana I nad Zieloną Górą. 11 września 2011 r. podczas Winobrania odbyło się uroczyste wprowadzenie relikwii św. Urbana I. Od tego czasu Dni Zielonej Góry rozpoczynają się obchodami ku czci patrona miasta – św. Urbana I. W dniu rozpoczęcia Winobrania (zawsze w sobotę) ma miejsce tzw. „Noc św. Urbana”, która rozpoczyna się wieczorną mszą św. w intencji mieszkańców i gości winobraniowych w kościele patronalnym pw. św. Urbana I na Wzgórzu Braniborskim. Po mszy ma miejsce barwny orszak z figurą i relikwiami patrona miasta do zielonogórskiej konkatedry pw. św. Jadwigi Śląskiej. Następnego dnia (w niedzielę) po uroczystej mszy św. w intencji miasta z udziałem władz samorządowych i mieszkańców orszak z relikwiami św. Urbana I udaje się pod ratusz, gdzie odbywają się dalsze uroczystości ku czci patrona. Od 2018 orszak w drodze do ratusza zatrzymuje się pod pomnikiem patrona miasta, gdzie jest odmawiana modlitwa za Zieloną Górę. 30 sierpnia 2018 na pl. Powstańców Wielkopolskich został odsłonięty pomnik św. Urbana I. 26 października 2011 po przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego na wniosek mieszkańca miasta, Prokuratura Rejonowa w Zielonej Górze skierowała wniosek do Rady Miasta o uchylenie uchwały z 31 sierpnia 2010 o patronacie jako wydanej z naruszeniem prawa. Nielegalność takiej uchwały wynika z faktu, iż radni nie posiadają kompetencji (podstawy prawnej) do powoływania patrona miasta, gdyż jest to wyłącznie sprawa wiernych i hierarchii kościelnej. Zabytki Zielona Góra jest miastem zabytkowym, z racji niewielkich zniszczeń wojennych pozostała tutaj cała przedwojenna zabudowa miejska. Szczególne walory estetyczne posiada Stare Miasto oraz przedwojenne wille wzdłuż alei Niepodległości, reprezentacyjnego traktu miejskiego. Znajduje się tu też wiele budynków o unikalnej architekturze – dzieła berlińskich architektów, jak np. teatr zaprojektowany przez Oskara Kaufmanna. Oprócz pięknych niewielkich kamienic w najstarszej części miasta, jest tu też wiele budynków postindustrialnych dostosowanych do nowych funkcji, np. lofty w okolicach ulicy Fabrycznej czy część budynków Fabryki Wełny zaadaptowane na centrum handlowe. Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są: miasto – historyczny układ architektoniczno-urbanistyczny konkatedra – kościół rzymskokatolicki parafialny pod wezwaniem św. Jadwigi Śląskiej, datowany na drugą połowę XIII wieku, z lat 1372–1394, 1572 roku, z połowy XIX wieku, jest najstarszym zabytkiem architektonicznym w mieście; kościół halowy, Plac ks. bpa Wilhelma Pluty kaplica pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny zwana kaplicą na Winnicy. Zbudowana w pierwszej połowie XIV wieku w dowód wdzięczności przez ocalałych Zielonej Góry od panującej w 1314 r. zarazy, w XV wieku zastąpiona budowlą murowaną z kamienia. W latach 70. XIX wieku obiekt był własnością zielonogórskiego winiarza, który po przebudowaniu kaplicy prowadził w niej wyszynk wina, ul. Aliny 17 fragmenty murów obronnych z cegły i kamienia polnego, z XIV wieku, plac Powstańców Wielkopolskich wieża Łaziebna (Głodowa) z 1487 r., została zbudowana na planie prostokąta, jest pozostałością po średniowiecznym systemie obwarowań miejskich. Ma 35 m wysokości i trzy kondygnacje. Budowla gotycka, przykryta barokowym hełmem. Jej nazwa wzięła się od położonej w pobliżu łaźni miejskiej. Bywa również nazywana – Głodową w wyniku zburzenia oryginalnej wieży Głodowej, która stała kilkadziesiąt metrów dalej. W czasach średniowiecznych wieża służyła jako więzienie, Plac Pocztowy ratusz, wybudowany XV wieku w stylu gotyckim, co pokazuje odsłonięta spod tynku wnęka po fasadzie. Ratuszowa wieża licząca 54 metrów w wyniku błędów konstrukcyjnych jest nieznacznie odchylona od pionu. Codziennie o 12 z wieży ratusza odgrywany jest hejnał miasta pt. „Hymn Ziemi Lubuskiej”, Stary Rynek dawny dom Stanów Ziemskich, wybudowany w latach 1690–1692, był siedzibą samorządu powiatowego i powiatowego organu podatkowego. Bywali w nim między innymi królowie Prus Fryderyk Wilhelm I i Fryderyk II Wielki, a także król Polski i książę Saksonii August II Mocny, ul. Gen. Sikorskiego 6 dawny Zajazd Poczty Kurierskiej z 1740 r., stację pocztowo-dyliżansową tworzyło wiele zabudowań: stajnie, powozownia, kuźnia i warsztat kołodziejski, a także pokoje gościnne, pokój odpraw podróżnych i izba pocztylionów, ul. Jedności 78 dawny kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki parafialny pod wezwaniem Matki Bożej Częstochowskiej, szachulcowy, zbudowany w latach 1743–1777 jako zbór ewangelicki; wieżę dostawiono kilkanaście lat później. Znajdują się w nim m.in. barokowy ołtarz główny, kamienna rokokowa chrzcielnica oraz szereg rzeźbionych płyt epitafijnych, ul. Adama Mickiewicza dawna szkoła ewangelicka z 1770 r., przeznaczona była dla 200 uczniów początkowo tylko dla osób wyznania protestanckiego, ul. Kazimierza Lisowskiego 1-3 kapliczka wotywna, wybudowana w 1780 r. w stylu klasycystycznym dla upamiętnienia ofiar zarazy, która 100 lat wcześniej spowodowała śmierć trzech czwartych mieszkańców Zielonej Góry, Osiedle Pomorskie dom winiarza na Winnym Wzgórzu z 1818 r., obecnie stanowi część zielonogórskiej palmiarni, ul. Ceglana 12a dawna Resursa Kupiecka z 1829 r. i 1901 r., obecnie Wydział Prawa i Administracji UZ, Plac Słowiański 9 dawne gimnazjum im. Fryderyka Wilhelma IV z 1846 r., obecnie Sąd Okręgowy, Plac Słowiański 6 Sąd Okręgowy, Plac Słowiański 1/ Jedności 6, z lat 1855–1856 wieża Braniborska powstała w latach 1859–1860 jako restauracja-winiarnia z wieżą widokową, obecnie obserwatorium astronomiczne Uniwersytetu Zielonogórskiego, ul. Lubuska 2 kaplica staroluterańska, wybudowana w stylu neogotyckim w 1866 r., obecnie kościół polskokatolicki pod wezwaniem Matki Bożej Królowej Polski, ul. Dr Pieniężnego 25b zespół produkcyjno-gospodarczy dawnych winiarni, z XIX wieku/XX wieku, ul. Ceglana 2 zespół dawnych tkalni z XIX wieku: budynek, obecnie produkcyjno-mieszkalny, magazyn, ul. Fabryczna 13 budynki wytwórni win z 1870 r. – XX wieku: budynek administracyjny, budynek produkcyjny z piwnicami, ul. Moniuszki 16 zespół fabryk włókienniczych z 1872 r. – XX wieku: dwie hale fabryczne, magazyn, fabryka sukna, ul. Fabryczna 14 dawna tzw. „czerwona szkoła” z 1882-1883, obecnie Sąd Rejonowy, Pl. Słowiański 12 zakład opiekuńczo-leczniczy Elżbietanek z kaplicą i domem zakonnym z 1885-1908, Pl. Powstańców Wielkopolskich 4 dawny kościół staroluterański z lat 1909–1911, obecnie ewangelicko-augsburski kościół Jezusowy, ul. Kazimierza Wielkiego dawne Liceum Żeńskie z lat 1909–1911, obecnie Rektorat Uniwersytetu Zielonogórskiego, ul. Licealna 9 dawny kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki parafialny pod wezwaniem Najświętszego Zbawiciela, zbudowany w latach 1915–1917 dla parafii ewangelicko-augsburskiej. W 1946 przejęty przez katolików. Z racji znakomitej akustyki w świątyni odbywają się koncerty. W 1926 r. wykonano tu słynne wówczas oratorium „Quo vadis” Feliksa Nowowiejskiego z udziałem kompozytora. Jego fundatorem był Georg Beuchelt, znany przemysłowiec, Aleja Niepodległości 28 zespół fabryczny „Polska Wełna”, z lat 1920–1937: wykańczalnia tkanin, tkalnia, przędzalnia, magazyn i biura, kotłownia, farbiarnia, zmiękczalnia wody, obecnie centrum handlowe Focus Mall, ul. Wrocławska 17 dawna Hala Miejska z budynkiem administracyjnym oraz gmach Teatru Operowego, obecnie Teatr Lubuski, modernistyczny gmach powstał w 1931 r. według projektu Oskara Kaufmanna, był obiektem wielofunkcyjnym, przystosowanym do wystawiania dzieł zarówno dramatycznych, muzycznych, baletowych, filmów, a przede wszystkim oper, przebudowany w latach 1974–1978, Aleja Niepodległości 3/5 dawny cmentarz żydowski założony w 1814 r. zniszczony w latach 60. XX w., zachował się dom pogrzebowy, ogrodzenie murowane, ul. Wrocławska 60a część linii dawnej kolei szprotawskiej („Kleinbahn Grünberg-Sprottau”) – niepaństwowa linia kolejowa wytyczona pomiędzy dwoma przemysłowymi miastami Dolnego Śląska: Zieloną Górą i Szprotawą. Od drugiej połowy lat 40. XX w. nie funkcjonuje, w większości rozebrana. piwnica winiarska, ul. Wodna, z XIX wieku sala sportowa, dawny kościół starokatolicki, ul. Moniuszki 14, z 1850 r., 1870 r. hala sportowa, ul. Chopina 19, z ok. 1930 r. domy, ul. Bankowa 1, 4, 5, 6, XIX wieku/XX wieku willa, ul. Batorego 53, z połowy XIX wieku: ogród, ogrodzenie, met. domy, ul. Bohaterów Westerplatte 32, 45, z XIX wieku domy, ul. Bolesława Chrobrego 1, 2, 3, 4, 5, 6, 12, 15, 18, 20, 21, 23, 24, 25, 28, 30, 44, 46-48, 50, z XIX wieku/XX wieku domy, ul. Drzewna 1, 20, 24, z XVIII wieku, XIX wieku willa, ul. Dworcowa 33, 41, z XIX wieku dom, ul. Fabryczna 15, z XIX wieku domy, ul. Głowackiego 2/4, 3/5, 6/8, 7, 10, z XIX wieku/XX wieku domy, ul. Grottgera 1, 3, 5, 7, 9, 11, 19, z XVIII/XIX wieku domy, ul. Jedności 1, 3, 4 z oficyną, 5, 12, 14, 15, 17, 19, 33, 38 z oficyną, 46, 76 stajnia pocztowa, 80, 100, z XVII wieku, XIX wieku dom, ul. Kasprowicza 1 domy, ul. Kazimierza Wielkiego 6, 8, 10, 13, 14, z XIX wieku/XX wieku domy, ul. Kopernika 1, 13, z XVIII wieku, XIX wieku domy, ul. Kościelna 1, 2, 4, 5, 9, 11 wikarówka, 13 szkoła katolicka, obecnie wikariat parafii św. Jadwigi Sląskiej, z XVII wieku, XVIII/XIX wieku domy, ul. Kożuchowska 1, 2, 3, z XIX wieku/XX wieku dom, ul. Krasickiego 25, z XIX wieku dom, ul. Krawiecka 5, z 1906 r. domy, ul. Kupiecka 2, 3, 5, 12, 13, 20, 22, 23, 32, 38, 40, 43, 70, 72, z XVIII/XIX wieku, XX wieku domy, ul. Lisowskiego 2, 4, 5, 10, 14, 15, 18, z XVIII, XIX wieku domy, ul. Mariacka 2, 3, 5, 7, z XIX wieku domy, ul. Masarska 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 11, 13, z XVII wieku, XIX wieku, XX wieku domy, ul. 1 Maja 21, 23, 19, z XIX wieku, XX wieku domy, Plac Matejki 10, 11, 12, 17, z XVIII/XIX wieku, XX wieku domy, ul. Mickiewicza 1, 3, 13, 14 plebania, z XVIII/XIX wieku domy, ul. Moniuszki 3 z oficyną, 7, 11, z XIX wieku domy, Aleja Niepodległości 1, 2, 4, 6, 7, 8, 13,15, 16, 18, 19 portal z XVI wieku, 21, 22, 24, 25, 28, 29 willa, obecnie przedszkole, 33, 35, 36 willa, z XIX wieku/XX wieku dom, ul. Ogrodowa 12 domy, Plac Pocztowy 1, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 16, 17, z XVIII, XIX wieku dom, ul. Pod Filarami 1, 2/4, 3, z XIX wieku, XX wieku dom, Plac Powstańców Wielkopolskich 7, z 1800 r. domy, ul. Reja 2, 3, 4 z dwoma budynkami gospodarczymi, 5, 6, 7 z oficyną i stolarnią, 8 z oficyną i budynkiem gospodarczym, 9, 10, 11, 13, z XX wieku domy, ul. Sienkiewicza 2/4, 6, 10, 11 zespół willowy: willa, ogród, ogrodzenie, 14, 16/18, 21, 22, 24, 26, 27, 29, 30, 33, 38, 54 nie istnieje, z XIX wieku/XX wieku domy, ul. Sikorskiego 1, 2, 15, 18, 18-20, 24, 25, 29, 33, 36, 47a, 49, 52, 53, 55, 62, 63, 66-76 dom mieszkalny sukienników, 71, 84, z XVIII wieku, XIX wieku/XX wieku domy, ul. Skargi 7, 12, z XVIII/XIX wieku domy, ul. Sobieskiego 2, 3, 4/6, 5, 8/10, 9, 9a, 12, 14, z XVIII/XIX wieku dom, ul. Sowińskiego 2, z początku XX wieku domy, Stary Rynek 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 13, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 28 piwnice domu z XVII wieku, XVIII wieku, XIX wieku, XX wieku; rynek stanowi centralny punkt miasta od XIV wieku do dziś. Był przez stulecia głównym placem handlowym, przez który przebiegał też główny trakt komunikacyjny domy, ul. Strzelecka 3, 4, 12, 14, 16, 18, 22, z XVIII/XIX wieku dom, ul. Świętojańska 6, z XVIII/XIX wieku dom, ul. Tylna 31, z 1796 r. willa, ul. Ułańska 7, z 1926 r. dom, ul. Wandy 46, z XVIII/XIX wieku dom, Aleja Wojska Polskiego 1, z lat 1929–1930 domy, ul. Wrocławska 7, 12 z budynkiem gospodarczym, 24 nie istnieje, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 35, 37, 40, z XIX wieku/XX wieku domy, ul. Wyspiańskiego 2, 4, 5, 8, 10, 12, 16, z XIX wieku, XX wieku dom winiarski, obecnie mieszkalny, ul. Zakręt 2, z połowy XIX wieku dom, ul. Zamkowa 11, murowano-szachulcowy, z połowy XIX wieku, nie istnieje domy, ul. Żeromskiego 1, 2, 4, 6, 10, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 23, z XVIII wieku, XIX wieku/XX wieku inne zabytki: palmiarnia – powstała w 1961, dostawiona do domku winiarskiego Augusta Gremplera z 1818. Mieści się w niej restauracja z salami konsumpcyjnymi pośród tropikalnej roślinności, kawiarnia oraz dwa tarasy widokowe. W otoczeniu Palmiarni znajduje się odtworzona winnica, nawiązująca do dawnych rozległych plantacji, pokrywających wszystkie stoki podmiejskie, plac zabaw, zielony labirynt, napis „I <3 Zielona” oraz piwniczka winiarska, która posiada w swojej ofercie wyłącznie wina z województwa lubuskiego. pomnik św. Jana Nepomucena przy konkatedrze, podstawa z 1740 r., figura 1900 r. rzeźba Hansa Krückeberga Chłopiec ze źrebięciem z lat 30 XX w. zabytki na terenie dzielnicy Nowe Miasto: kościół Najświętszej Trójcy w Ochli z 1 poł. XIV w. przebudowany w XVII-XVIII w. kościół św. Mikołaja w Raculi z XIV w. przebudowany w XVIII w. wraz z drewnianą dzwonnicą ruina kościoła św. Jana w Zatoniu z 2 poł. XIV w. zespół pałacowy w Zatoniu, w tym: ruiny pałacu w Zatoniu z lat 1685–1689, przebudowany w stylu klasycystycznym w latach 1842–1843, w 1945 r. spalony, obecnie po rewitalizacji funkcjonuje jako trwała ruina usytuowana w części rozległego parku krajobrazowego, ruiny oranżerii z XVIII/XIX w., czworak z 1 poł. XIX w. oraz park poł. XVII-XIX w. zespół pałacowy w Starym Kisielinie z XVIII-XIX w., w tym: pałac, park, stajnia pałac w Nowym Kisielinie z XVII/XVIII w. pałac w Kiełpinie z XVIII w. zespół pałacowy i folwarczny w Ochli z XVII-XIX w., w tym: pałac z XVII w., 2 oficyny, folwark, park drewniana kaplica cmentarna z dzwonnicą w Łężycy z 1727 r. dawny kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki filialny św. Antoniego w Jarogniewicach szachulcowy z 1749-1750 r. oraz plebania z 1 poł. XIX w. kostnica na cmentarzu w Jeleniowie w XVIII/XIX w. dwór w Jeleniowie z XVIII/XIX w. dwór w Drzonkowie z XVIII/XIX w. dawny kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki filialny św. Marcina w Suchej z 1821 r. dawna szkoła w Jarogniewicach z 1 poł. XIX w. dzwonnica w Nowym Kisielinie z 1840 r. drewniana dzwonnica cmentarna w Jeleniowie z XIX w. fabryka tektury w Krępie z XIX/XX w. młyn wodny w Krępie domy w Łężycy nry: 4, 56 (nie istnieje), 75, 83, 85 z XVIII-XIX w. dom nr 11 w Ługowie dom nr 27 w Zatoniu z XVIII w. dom w Drzonkowie nr 56 z XIX w. (nie istnieje) leśniczówka i teren skansenu w Ochli Kultura Kultura w Zielonej Górze to przede wszystkim Winobranie na początku września – duża impreza plenerowa, podczas której centrum miasta zapełnia się mieszkańcami i turystami. Ponadto w mieście działa kilka muzeów i galerii sztuki, Filharmonia Zielonogórska, Lubuski Teatr, kina oraz kilkanaście klubów muzycznych. W mieście odbywa się kilka festiwali muzycznych i kulturalnych. m.in. Międzynarodowy Festiwal Folkloru, Festiwal Kabaretu, CORNO Brass Music Festival, Festiwal Filmu i Teatru – Kozzi Film Festiwal i Quest Europe. Przy Alei Niepodległości znajduje się Galeria BWA, w której odbywają się wystawy sztuki współczesnej, koncerty i spotkania dyskusyjne. Środowisko malarskie skupia się wokół Okręgu Zielonogórskiego Związek Polskich Artystów Plastyków. Aktywnym miejscem na kulturalnej mapie miasta w latach 1998–2018 pod kierownictwem Bruna Aleksandra Kiecia oraz Anety Szlachetki funkcjonował „Klub Muzyczny 4 Róże dla Lucienne”, w którym przy współpracy z Fundacją Rozwoju Kultury „Kombinat Kultury” odbyło się ponad 4000 imprez artystycznych m.in.: koncerty, pokazy filmowe, slamy poetyckie, biesiady, wystawy, spektakle teatralne i kabaretowe. Klub współorganizował festiwale „Rock Nocą”, Róże Jazz Festival” oraz „KinoPozaKinem Filmowa Góra”. W Zielonej Górze działa Zielonogórski Ośrodek Kultury, którego siedzibą jest położony w parku na Wzgórzach Piastowskich amfiteatr im. Anny German. Obiekt mieści blisko 5 tysięcy widzów. Rozpoczął on szeroką działalność na początku lat 70. XX wieku. Wtedy to nowy obiekt wybudowali mieszkańcy w czynie społecznym. Pierwszy koncert odbył się w 1973 roku podczas IX Festiwalu Piosenki Radzieckiej. Później obiekt przebudowano. Pojawiły się m.in. nowoczesna scena, zaplecza, pomieszczenia dla akustyków. Od 1987 roku amfiteatr nosi imię Anny German. Latem w lipcu i sierpniu Zielonogórski Ośrodek Kultury organizuje na terenie miasta „Lato Muz Wszelakich”, w ramach którego odbywa się całe spektrum koncertów plenerowych, spektakli, wystaw i pokazów. W mieście funkcjonują także: Regionalne Centrum Animacji Kultury, które pełni funkcję instytutu kultury działającego w obszarze edukacji kulturowej, ochrony dziedzictwa kulturowego i badań w kulturze. Do RCAK należy otwarte w 2021 Centrum Kreatywnej Kultury m.in. z nowoczesną salą multimedialną – studiem foto i video. Przy RCKiA działa Lubuski Zespół Pieśni i Tańca im. Ludwika Figasa, Młodzieżowe Centrum Kultury i Edukacji „Dom Harcerza”, przy którym działa powstały w 1973 r. Zespół Taneczny „Maki”. Teatry, filharmonia Pierwszy teatr miejski i operowy w Hali Miejskiej otwarto 1 kwietnia 1931 roku operą Madame Butterfly. Autorem projektu budynku był Oskar Kaufmann, twórca m.in. Volksbühne i Renaissance-Theater w Berlinie. Gmach mieścił wielofunkcyjną scenę, przystosowaną do wystawiania dzieł zarówno dramatycznych, muzycznych, baletowych, a także oper i wyświetlania filmów. Widownia liczyła 730 miejsc. Po II wojnie światowej zaniechano wystawiania oper w mieście, natomiast mocno rozwinął się teatr miejski, miasto dorobiło się stałego zespołu (przed wojną teatr działał na zasadzie impresariatu). Po wojnie funkcjonowały w mieście teatralne zespoły amatorskie, z których największą sławę zdobyły dwa: Amatorski Teatr Kolejarza i Reduta, skupiona wokół Polskiej Wełny. To ze zrębów tych zespołów ukształtował się zawodowy kształt ówczesnego Państwowego Teatru Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze. Działalność Teatru zainaugurowała Zemsta w reżyserii Róży Gelli-Czerskiej (24 listopada 1951, nieoficjalna prapremiera 19 listopada 1951). Po roku 1990 zamknięto Scenę Lalkową, którą współtworzyła Halina Lubicz, legendarna aktorka Teatru. Lubuski Teatr w Zielonej Górze (w takim kształcie nazwa funkcjonuje od lutego 2019) posiada dwie sceny: Dużą Scenę im. Stanisława Cynarskiego i Scenę Kameralną im. Stanisława Hebanowskiego. Działająca w mieście Filharmonia Zielonogórska organizuje koncerty muzyki klasycznej, a niekiedy także muzyki popularnej. W okresie letnim filharmoników zielonogórskich można usłyszeć na scenie plenerowej przed budynkiem Filharmonii podczas koncertów promenadowych. W mieście działa także towarzystwo śpiewacze Cantores Viridimontani, organizujące koncerty muzyki dawnej w tutejszych kościołach. W mieście działa także Teatr Muzyczny – The Droshkoov Theatre. Muzea i galerie Miasto posiada kilka muzeów i galerii, rozlokowanych częściowo w centrum miasta oraz w podmiejskich dworach i pałacach. Muzeum Ziemi Lubuskiej, na które składają się Muzeum Miasta Zielona Góra Muzeum Dawnych Tortur Muzeum Wina Muzeum Etnograficzne w Ochli Muzeum Archeologiczne Środkowego Nadodrza w Świdnicy Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie Biuro Wystaw Artystycznych – Biuro Wystaw Artystycznych jest galerią sztuki współczesnej, magazynuje również kolekcję Lubuskiej Zachęty Sztuk Pięknych Muzeum Lalek w Zielonej Górze przy Teatrze Lubuskim. Muzeum Ilustracji Książkowej w Zielonej Górze przy Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej im. C. Norwida. Inne miejsca to Galeria PWW (ul. Ogrodowa), Galeria Pro Arte ZPAP (Stary Rynek), Salon Sztuki Dawnej (ul. Moniuszki). Kina Kino Newa – studyjne kino zlokalizowane niedaleko dworca kolejowego PKP, przy ul. K. Wielkiego 21. Widownia na 215 osób. Kino wyświetla filmy niekomercyjne. Uruchomione 17 grudnia 1960. Cinema City – 9 sal, 1305 miejsc. Kino mieści się w centrum handlowym Focus Mall. Otwarte 17 października 2008. Kino Nysa – najstarsze kino Zielonej Góry, uruchomione w 1921 roku, wyświetlało filmy nieprzerwanie do końca października 2015, kiedy to zostało sprzedane. Posiadało widownie z balkonem, łącznie na 305 osób. Kino mieściło się na starym mieście naprzeciw Teatru Lubuskiego przy al. Niepodległości. Imprezy cykliczne Przed laty miasto było gospodarzem międzynarodowego Festiwalu Piosenki Radzieckiej, odbyło się 26 jego edycji. Od 2008 r. reaktywowano go jako Festiwal Piosenki Rosyjskiej, lecz z przyczyn politycznych w 2014 roku nie odbyła się jego 7. edycja. Dzisiaj odbywające się imprezy cykliczne to: Zielonogórskie Kolędowanie (styczeń) Lubuski Orszak Trzech Króli (styczeń) Kaziuki w Muzeum Etnograficznym w Ochli (marzec/kwiecień) Międzynarodowy Festiwal Gitarowy (maj) Noc Muzeów (maj) Lubuski Festiwal Otwartych Piwnic i Winnic (maj) Międzynarodowy Festiwal Francuskojęzycznych Filmów Krótkometrażowych – FrankoFilm Festiwal (maj/czerwiec) Ginące zawody i umiejętności w Muzeum Etnograficznym w Ochli (maj/czerwiec) Zielonogórskie Uwielbienie (maj/czerwiec) Międzynarodowy Festiwal Talentów im. Anny German (lipiec) Międzynarodowy Festiwal Folkloru „Oblicza Tradycji” (co dwa lata, lipiec) Międzynarodowy Dziecięcy Festiwal Folkloru (co dwa lata, wymiennie z Festiwalem Folkloru, w sierpniu) Ogólnopolski Festiwal Piosenki Dziecięcej i Młodzieżowej FUMA (maj) Festiwal Filmu i Teatru – Kozzi Film Festiwal (czerwiec) Dni Otwartych Piwnic Winiarskich (czerwiec) Dobre, smaczne, bo lubuskie w Muzeum Etnograficznym w Ochli (czerwiec) Nocny Spacer Pidżamowców po Wzgórzach Piastowskich (czerwiec) Lato Muz Wszelakich (lipiec-sierpień) Piknik Naukowy w Centrum Nauki Keplera (lipiec) Międzynarodowy Festiwal Sztuki Ulicznej Busker Tour (sierpień) Noc spadających gwiazd w Muzeum Etnograficznym w Ochli (sierpień) CORNO – Brass Music Festival (sierpień) Święto Miodu w Muzeum Etnograficznym w Ochli (sierpień) Dożynki Miejskie (sierpień) Międzynarodowy Festiwal Filmowy „Quest Europe” (sierpień/wrzesień) Winobranie – Dni Zielonej Góry (wrzesień) Ogólnopolski Festiwal Tańca MOVE Zielona Góra (wrzesień) „Zielonogórska Połówka” – Novita Półmaraton Zielonogórski (wrzesień) U progu jesieni w Muzeum Etnograficznym w Ochli (wrzesień) Bachanalia Fantastyczne – Ogólnopolski Festiwal Miłośników Fantastyki (wrzesień/październik) Jazz Crossing Festival (październik) Biennale Zielona Góra (październik-listopad) Zielonogórski Bieg Niepodległości (listopad) Święto Niepodległości w Muzeum Etnograficznym w Ochli (listopad) Lubuskie Zaduszki Jazzowe (listopad) Święto Lubuskiego Młodego Wina (listopad) Festiwal Green Town of Jazz (listopad) Festiwal Literacki im. Anny Tokarskiej (listopad-grudzień) Jarmark Bożonarodzeniowy na deptaku (grudzień) Jarmark Bożonarodzeniowy w Muzeum Etnograficznym w Ochli (grudzień) Winobranie Oficjalnym miejskim świętem jest Winobranie, co urzędowo ogłosił magistrat w 1852 r. Co roku, przez dziewięć kolejnych dni pierwszej połowy września, klucze do bram miasta dzierży rzymski bóg wina Bachus, który wraz ze swoją świtą oprowadza turystów po Zielonej Górze. Przyjezdni goście mogą napić się miejscowego trunku, zwiedzić lokalne winnice, posłuchać muzyki i skorzystać z bogatej oferty kulturalnej i rozrywkowej. Życie studenckie W Zielonej Górze studiuje ponad 10 tys. studentów. To właśnie w tutejszych klubach studenckich, takich jak Gęba, powstał w latach 90. fenomen kabaretów (Zielonogórskie zagłębie kabaretowe). Dziś takie kluby są w większości zamknięte (Karton, Zatem Highlander). Największą imprezą są organizowane corocznie w maju Bachanalia, Biblioteki Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze jest jedną z dwóch publicznych bibliotek wojewódzkich w woj. lubuskim. Obecną siedzibę placówki oddano do użytku w 1975. Biblioteka posiada status biblioteki naukowej oraz wiele filii i oddziałów na terenie miasta. Odbywają się w niej liczne wystawy oraz spotkania autorskie z pisarzami (w ramach tzw. „Czwartków Lubuskich”), a osoby, które ją odwiedziły to m.in. ks. Jan Twardowski, William Wharton, Jonathan Carroll i Tadeusz Różewicz. Biblioteka Wojewódzka ma również swoją oficynę wydawniczą – „Pro Libris”. Zarejestrowana w 2003 liczba czytelników wyniosła prawie 32 tys. osób. Średnio czytelnik wypożycza 17 książek rocznie. W mieście funkcjonuje ponadto Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka im. Marii Grzegorzewskiej, której organem prowadzącym jest województwo lubuskie oraz Biblioteka Uniwersytetu Zielonogórskiego. Uczelnia jest również pomysłodawcą i koordynatorem projektu pn. Zielonogórska Biblioteka Cyfrowa. Środowisko przyrodnicze Ukształtowanie terenu Wokół miasta rozciągają się morenowe, glacitektoniczne wzgórza o powierzchni 240 km² w formie Wału Zielonogórskiego. Część pasma tych wzniesień przy granicy miasta nosi miano Wzgórz Piastowskich, ponadto do tych wzniesień zalicza się również Wzgórze Braniborskie wraz z wieżą oraz pasmo niższych wzniesień przy ul. Akademickiej we wschodniej części miasta. Miasto rozlokowane jest na wielu wzgórzach: Wzgórze Braniborskie (Hirtenberg – Góra Pasterska), 202 m n.p.m. – jedno z najwyższych wzniesień w mieście. Nazwa Hirtenberg występuje w księgach miejskich z 1722 roku. Na szczycie w latach 1859–1860 wzniesiono wieżę widokową, obecnie mieszczącą uniwersyteckie obserwatorium astronomiczne. Wzgórze Schillera na zachód od ulicy Wrocławskiej (Schillershöhe –) 195,5 m n.p.m. Na południowym stoku znajdowała się duża winnica. Wcześniej wzgórze nosiło nazwę Wzgórza Grzybowego (Pilzberg). Po raz pierwszy zostało ono wymienione w aktach miejskich z 1725 roku, przy Alei Słowackiego (Hirschberg) 175,5 m n.p.m. – położone naprzeciwko dawnego cmentarza żydowskiego u zbiegu ulic Wrocławskiej i Chmielnej. Nazwa wzgórza pochodziła od nazwiska właściciela placu rozrywek, który znajdował się w tym miejscu w XIX wieku, Maślane (Butterberg) 175 m n.p.m. – punkt widokowy w lesie na wschód od Osiedla Wazów, Góra Ceglana (Ziegelberg) – położona blisko starej zabudowy miejskiej pomiędzy ulicą Wrocławską, a ulicą Podgórną. Obecnie na jej szczycie znajduje się Palmiarnia dobudowana do wzniesionego w 1818 roku domku winiarza. Nazwa wzgórza pochodzi od cegielni miejskiej, która we wcześniejszych wiekach znajdowała się w tym miejscu. Nazwa Ziegelberg występuje w aktach miejskich z 1619 roku. W XIX wieku całe wzgórze pokryte było winnicami. To właśnie osada założona u stóp Góry Ceglanej zapoczątkowała proces powstawania Zielonej Góry, Przy ulicy Kożuchowskiej (Hohnberg) – w południowej części miasta naprzeciwko browaru. Już w XV wieku wzgórze było pokryte winnicami, Wzgórza Piastowskie – położone w południowo-zachodniej części miasta. Nazwę nadał burmistrz Zielonej Góry Heinrich Gayl dla uczczenia księcia głogowsko-żagańskiego Henryka VIII – jedynego używającego tytułu „księcia Zielonej Góry”. Składają się na nie cztery wzgórza, których wcześniejsze nazwy brzmiały: Augusthöhe – dla upamiętnienia miejskiego przedsiębiorcy Augusta Fostera Blucherberg – 201 m n.p.m. Piastenhöhe Koscheberg – 195 m n.p.m. stromo opadające w kierunku południowym. Wzgórze to pokryte było winnicami, o których najstarsze wzmianki pochodzą z 1797. Jagodowe Wzgórze – jest najwyższym wzniesieniem w granicach Zielonej Góry (210 m n.p.m.). Klimat Fauna i flora Zgodnie ze swą nazwą, Zielona Góra jest miastem słynącym z terenów zielonych, otoczonym zwartym pierścieniem lasów, stanowiących fragment tzw. Borów Zielonogórskich. Ich powierzchnia na terenie miasta wynosi blisko 50 procent (47%, tj. 2667 ha w porównaniu do ok. 4% tzw. zieleni miejskiej – dane z 2010 roku). Po poszerzeniu granic miasta w 2015 tereny zielone zajmują 55 proc. powierzchni. Z tego najważniejszymi terenami zielonymi są lasy okalające miasto. Lasy te ubogie są w cieki wodne, będące zasadniczo odnogami albo Zimnego Potoku (północ), albo Śląskiej Ochli (południe). Według danych Nadleśnictwa Zielona Góra ok. 90% populacji drzew stanowi sosna. Występują też fragmenty dąbrów (tereny zachodnie) oraz na obniżeniach terenowych łęg jesionowo-olszowy. Zielonogórskie lasy wspomniane są już w 1429, gdy do skutku doszła transakcja sprzedaży miastu „Oderwaldu”, Lasu Odrzańskiego w pobliżu wsi Krępa. W lasach występuje kasztan jadalny, licznie reprezentowany też na terenie miasta, również wśród jego pomników przyrody. Do innych najpopularniejszych gatunków pomników przyrody w mieście zaliczane są: cis pospolity, topola kanadyjska, dąb szypułkowy i cypryśnik błotny. Obecność dużych obszarów leśnych w mieście i w jego otoczeniu stwarza korzystne warunki dla wielu gatunków zwierząt. Na początku XXI w. stwierdzono obecność 11 gatunków płazów, z których najczęstszym jest ropucha szara, występująca na podmokłych terenach obrzeży miasta. Wśród gadów, najczęściej występują padalec zwyczajny oraz jaszczurka zwinka. Jedynym zaś gatunkiem węża jest zaskroniec, pojawiający się najczęściej w lasach w pobliżu tzw. Dzikiej Ochli. Zielona Góra posiada bogatą i zróżnicowaną populację ptaków. Liczbę gatunków szacuje się na ponad 150. Obok popularnych gatunków synantropijnych (związanych z osiedlami ludzkimi), takich jak m.in. wróble, kawki, jaskółki czy gołębie pojawiają się też gatunki rzadsze, jak jastrząb, łozówka, pliszka siwa, białorzytka czy makolągwa. Jednym z najpopularniejszych gatunków ptaków w Zielonej Górze jest sroka. Jej zagęszczenie w mieście jest najwyższe w kraju i stanowi jeden z najwyższych znanych zagęszczeń w Eurazji – ponad 30 gniazd/km² (2011). Znaczny przyrost osobników obserwuje się od lat 80. XX w. Słabo zróżnicowaną gatunkowo jest populacja ssaków. Najczęściej widywanym gatunkiem jest sarna europejska. Licznie występuje nawet w najbliższym sąsiedztwie osiedli miejskich, szczególnie w okolicy Szosy Kisielińskiej czy ul. Batorego. Bardzo licznie występują jeże, lisy (Vulpes vulpes), dziki oraz borsuk i kuna domowa. Rzadziej spotykanym gatunkiem jest np. tchórz czy jeleń Cervus elaphus. Oczywistymi przedstawicielami ssaków są gryzonie – zarówno szkodniki, jak szczur wędrowny i mysz domowa, jak i licznie występująca w zielonogórskich parkach wiewiórka. Atrakcje przyrodnicze Na terenie miasta znajduje się Ogród Botaniczny Uniwersytetu Zielonogórskiego odbudowany w 2007 po blisko 60 latach oraz Palmiarnia mieszcząca niewielką kolekcję roślin egzotycznych (ok. 200 taksonów). 12 kwietnia 2014 otwarto w mieście Mini ZOO. Na terenie miasta znajdują się także 4 miejsca należące do obszarów Natura 2000. Są to: Dolina Środkowej Odry, Krośnieńska Dolina Odry, Zimna Woda (w całości na terenie miasta) oraz Kargowskie Zakola Odry. W północnym obszarze miasta znajduje się Las Nadodrzański, ongiś własność miasta i teren rekreacyjny, dziś atrakcyjny przyrodniczo las nadodrzański, chroniony jako obszar Natura 2000. W południowym obszarze miasta, w pobliżu zielonogórskiego Kiełpina znajduje się Rezerwat Przyrody Zimna Woda. W pobliżu miasta znajduje się arboretum w Nietkowie, mieszczące bardzo zdewastowaną dziś kolekcję rzadkiego i egzotycznego drzewostanu. Zieleń miejska Zielona Góra jest po Sopocie, drugim najbardziej zielonym miastem w Polsce. Na terenie miasta znajdują się następujące parki i tereny zielone: Park Piastowski – jeden z największych parków w Zielonej Górze; występują w nim liczne pomniki przyrody, a bliski kontakt z lasem powoduje, że jest zamieszkiwany przez wiewiórki. Park Świętej Trójcy – teren byłego cmentarza niemieckiego; znajduje się w centrum miasta, wśród wielu współczesnych bloków mieszkalnych; Park Tysiąclecia – teren byłego cmentarza Zielonokrzyżowego z pozostawioną kaplicą w formie greckiej świątyni (dawne krematorium) oraz nielicznymi pomnikami; wydzielony plac zabaw oraz skate park. Park Winny – położony w centrum Zielonej Góry na wzniesieniu zwanym dawniej Górą Ceglaną, a obecnie – Winnym Wzgórzem. Główną jego atrakcją jest winnica położona na zboczach o powierzchni ok. 1 hektara; na jego terenie znajduje się wiele pomników oraz Palmiarnia – jeden z symboli miasta. W latach 2017–2018 przeszedł rewitlizację. Park Sowińskiego – położony w centralnej części Zielonej Góry; znajdują się w nim liczne pomniki przyrody, zbiornik wodny z fontanną oraz kapliczka Matki Bożej Fatimskiej. W latach 2017–2018 park przeszedł rewitalizację. Park Dunikowskiego – leśny park na przedłużeniu ulicy Dunikowskiego, stanowi łącznik pomiędzy osiedlami Przyjaźni i Malarzy a Cegielnią. Urozmaicona rzeźba terenu i bogactwo drzew tworzą wyjątkową bazę spacerową z trasami dla pieszych i rowerów. Przed 1945 rokiem otoczony winnicami. Park Braci Gierymskich – areał leśny otoczony ze wszystkich stron zabudową, położony na wzgórzu. Łączy osiedle Przyjaźni z sąsiadującym Osiedlem Malarzy. Prawdopodobnie dawniej stanowił część parku angielskiego rezydencji położonych przy obecnym domu Pogotowia Opiekuńczego. Park Poetów – przedwojenny teren parkowy, porastający teren po dawnej kopalni gliny przy końcu ul. Wazów. Znajdują się tu trzy stawy: Dziady, Glinianki (oba przy ul. Szafrana) oraz Szmaragdowy (przy. ul. Akademickiej) w pobliżu wąwozu. Al. Poetów jest pozostałością dawnego szlaku spacerowego. Park Zacisze – areał leśny otoczony ze wszystkich stron zabudową osiedla Zacisze i campusem B Uniwersytetu Zielonogórskiego, położony między ul. Prostą, Leśną i al. Wojska Polskiego. Wagmostaw – dawna Dolina Luizy – zielony, rekreacyjny teren z dwoma stawami i ścieżkami wokół, placem zabaw, mini siłownią i wybiegiem dla psów, zrewitalizowany w 2013. Dzika Ochla – zielony, rekreacyjny teren ze zbiornikiem wodnym i ścieżkami wokół, parkiem linowym, placem zabaw, wypożyczalnią rowerów wodnych oraz małą sauną fińską. Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Park Braniborski” – teren leśny ciągnący się od ul. Braniborskiej i Władysława IV przez ul. Władysława Jagiełły do ul. Gajowej. Ogród Botaniczny Uniwersytetu Zielonogórskiego – odbudowany w 2007 roku przedwojenny ogród botaniczny. Ogród zajmuje ponad 2 ha i należy do jednych z młodszych ogrodów botanicznych w Polsce. Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Liliowy Las” – teren leśny położony w południowo-zachodniej części miasta Zielona Góra, na terenach położonych między ulicami: Botaniczną, Nowojędrzychowską, Liliową i obszarem leśnym w granicach administracyjnych miasta. Na jego terenie znajduje się ścieżka zdrowia z kompleksem sprzętów do ćwiczeń. Park Kolei Szprotawskiej – niewielki południowo-zachodni skraj Parku Piastowskiego, na pocz. XX w. przylegający do nieużytków na granicy starej zabudowy śródmieścia (tzw. Dzikie Łąki). W latach 1910–1911 ograniczyła go od strony miasta nowa stacja kolei szprotawskiej, a w latach 60. XX w. oddzielono go od reszty Parku Piastowskiego pasem nowo pobudowanych bloków mieszkalnych. W 2013 r. Rada Miasta na wniosek Klubu Miłośników Kolei Szprotawskiej nazwała izolowany, samodzielnie istniejący skwer Parkiem Kolei Szprotawskiej, dla upamiętnienia jej twórców i historii oraz ludzi pracujących w zakładach, które obsługiwała kolej zielonogórsko-szprotawska. Na terenie Parku organizowane jest w zabytkowym dworcu Muzeum Lokalne Kolei Szprotawskiej oraz skansen kolejowy. Część Parku stanowi teren wpisany do rejestru zabytków województwa lubuskiego ze względu na znaczące walory krajobrazowe (miejski krajobraz industrialny). Skansen powstał w 2014 r. i jest realizowany z budżetu obywatelskiego miasta Zielona Góra oraz społecznymi środkami mieszkańców miasta. Park przy ul. Partyzantów – park rekreacyjny w sąsiedztwie Miejskiej Komendy Policji, zrewitalizowany w latach 2017–2018, jedną z atrakcji tego parku jest zbiorniki wodny z fontanną, leżaki, siłownia i plac zabaw. Dolina Gęśnika – teren zielony, częściowo zalesiony w dolinie potoku Gęśnik ciągnący się między ul. Sulechowską a Batorego. Rewitalizowany w latach 2018–2020. Na jego terenie znajdują się: część rekreacyjna z plażą, hamakami i altanami, park linowy „Gęsie Tarasy”, plac zabaw przy orliku, miasteczko ruchu drogowego wybieg dla psów. Park Zielony Przystanek – park między ulicami: Nową, Lechitów i Orkana, otwarty w 2017. Główną atrakcją parku jest wieża, z której widać korony drzew. W parku powstały też tablice przyrodnicze, altany, siłownia pod chmurką czy oczko wodne. Park Książęcy Zatonie – założony jako ponad 50 ha park przy zatońskim pałacu przez nadwornego berlińskiego ogrodnika Petera Lenné w 1842 roku z inicjatywy księżnej Doroty de Talleyrand-Périgord. W 2018 roku rozpoczęły się w nim prace rewitalizacyjne zakończone w październiku 2020. Park Książęcy Zatonie jest nazywany zielonogórskim Wilanowem. Park Pałacowy Stary Kisielin – zabytkowy park z drugiej połowy XIX wieku w dzielnicy Stary Kisielin. Wchodzi w skład założenia pałacowo-parkowo-folwarcznego o pow. 2,2 ha. Na terenie parku występują ok. 200-250-letnie drzewa, wśród nich wymienić można 3 dęby szypułkowe, 5 buków pospolitych oraz 1 lipę drobnolistną. Drzewa te posiadają cechy pomników przyrody. Park Pałacowy Ochla – zabytkowy park przy pałacu w zielonogórskiej Ochli, założony w I poł. XIX w., ale część drzewostanu należy do starszej kompozycji, której wiek można określić na 250–300 lat. W latach 2017–2018 park przeszedł rewitalizację. Park Dworski Kiełpin – park dworski w zielonogórskim Kiełpinie położony jest na pd. od centrum Zielonej Góry, na pn. krańcu miejscowości o powierzchni nieco ponad 1 hektar powierzchni. Według źródeł historycznych twórcą parku jest prawdopodobnie Peter Joseph Lenné znany niemiecki ogrodnik i architekt krajobrazu, tworzący w Europie w XIX w. W latach 2017–2018 park przeszedł rewitalizację. Park Przylep – znajdujący się przy ul. Przylep-Kolejowa park w dzielnicy Przylep na północny zachód od centrum Zielonej Góry. W parku znajduje się m.in. scena letnia, tor rowerowy, siłownia, zjazd linowy tzw. tyrolka. Zmodernizowany w 2020. Demografia Wykres liczby ludności Zielonej Góry na przestrzeni ostatnich 7 stuleci Największą populację Zielona Góra odnotowała w 2020 r. – według danych GUS 141 892. Piramida wieku mieszkańców Zielonej Góry w 2014 roku. Gospodarka Na koniec grudnia 2019 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Zielonej Górze obejmowała 1664 mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 2,4% do aktywnych zawodowo. Zielonogórska gospodarka to przede wszystkim przemysł informatyczny (producent dekoderów do telewizji satelitarnej ADB Polska Sp. z o.o., producent oprogramowania dla firm Astec IT Services, producent systemów GPS Hertz Systems, producent oprogramowania Streamsoft), przemysł elektryczny (producent aparatury elektrycznej Lumel S.A., producent elektroniki oświetleniowej LUG S.A.), przemysł metalowy (producent konstrukcji stalowych Zastal S.A., przedsiębiorstwo budowy maszyn i obróbki metali Falubaz Polska S.A.), przemysł włókienniczy (producent włóknin Novita S.A.), przemysł drzewny (Stelmet S.A.), przemysł chemiczny (producent opakowań PET Masterchem Logoplaste Sp. z o.o.), przemysł meblowy (producent foteli gamingowych i ergonomicznych oraz szaf metalowych Domator24 Sp. z o.o.) czy przemysł spożywczy (producent lodów i mrożonek Nordis sp. z o.o.). Istotną gałęzią przemysłu spożywczego jest również produkcja alkoholi – ongiś produkowano tu znaczne ilości wina, dziś produkuje się m.in. wódkę (Wyborowa Pernod Ricard S.A.). W Zielonej Górze swój oddział wydobywczy ma PGNiG S.A. Ponadto na terenie miasta swoją siedzibę mają m.in. Apator Rector, Cinkciarz.pl, Ekantor.pl, Eobuwie.pl, Denley.pl i Rublon. Od 2005 na terenie miasta znajduje się utworzona przez władze Strefa Aktywności Gospodarczej „Spalony Las” oraz od 2010 w dzielnicy Nowy Kisielin Lubuski Park Przemysłowo-Technologiczny, którego część jest podstrefą Kostrzyńsko-Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Tu działa m.in. zielonogórska firma Ekoenergetyka-Polska S.A., która jest europejskim liderem w projektowaniu i produkcji stacji szybkiego ładowania autobusów i samochodów elektrycznych. W lutym 2020 przy siedzibie firmy został otwarty Ekoen – pierwsza w Europie wielofunkcyjna stacja ładowania samochodowych akumulatorów. W Zielonej Górze powstaje też Europejskie Centrum Elektromobilności. W rankingu miesięcznika biznesowego „Forbes” – Diamenty Forbesa 2020. – 25 zielonogórskich firm znalazło się w gronie najdynamiczniej rozwijających się w Polsce. W pobliżu miasta, w Cigacicach, znajduje się śródlądowy port wodny Cigacice oraz dwie firmy produkujące wyroby z wełny mineralnej. Nauka W 2014 rozpoczął swoją działalność Park Naukowo-Technologiczny Uniwersytetu Zielonogórskiego. Na wydziałach UZ działa wiele instytutów naukowych i badawczych np. Instytut Astronomii UZ posiada Obserwatorium Astronomiczne mieszczące się w Wieży Braniborskiej. W 2015 powstało Centrum Nauki Keplera, w ramach którego funkcjonuje Centrum Przyrodnicze (ul. gen. J. Dąbrowskiego) oraz Planetarium Wenus (ul. gen. W. Sikorskiego). W 2019 w Zielonej Górze powstał oddział Centrum Badań Kosmicznych PAN, którego celem ma być wykształcenie kadry naukowej, na której będzie się opierać działalność laboratoriów badawczych powstającego w mieście Parku Technologii Kosmicznych. W jego ramach powstanie siedem laboratoriów. Administracja Zielona Góra jest miastem na prawach powiatu. Mieszkańcy wybierają do rady miasta 25 radnych. Są oni wybierani w 5 okręgach wyborczych. Organem wykonawczym władz jest prezydent miasta. Funkcję prezydenta od 26 listopada 2006 sprawuje Janusz Kubicki. Siedzibą władz miasta jest Urząd Miasta przy ulicy Podgórnej 22. Sesje Rady Miasta Zielona Góra odbywają się w ratuszu na Starym Rynku. Od 1999 miasto jest siedzibą samorządu województwa, marszałka województwa, zarządu województwa lubuskiego i Sejmiku Województwa Lubuskiego oraz jednostek im podporządkowanych, a także starosty powiatu zielonogórskiego. W mieście znajduje się delegatura Lubuskiego Urzędu Wojewódzkiego w Gorzowie Wielkopolskim oraz administracja zespolona z wojewodą: Wojewódzki Inspektorat Weterynarii Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska Wojewódzki Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków Miasto jest także siedzibą: Lubuskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej delegatury Najwyższej Izby Kontroli Wojewódzkiego Urzędu Pracy Oddziału Wojewódzkiego Ochotniczej Straży Pożarnej Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego oddziału regionalnego Agencji Mienia Wojskowego Wojskowego Komendanta Uzupełnień oddziału Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad Zarządu Dróg Wojewódzkich lubuskiego oddziału Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oddziału regionalnego KRUS oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Regionalnej Izby Obrachunkowej Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych Lubuskiego Urzędu Skarbowego Izby Administracji Skarbowej Urzędu Statystycznego Okręgowy Inspektorat Pracy Państwowej Inspekcji Pracy delegatury Urzędu Komunikacji Elektronicznej Samorządowego Kolegium Odwoławczego Prokuratury okręgowej i rejonowej Sądu Okręgowego i Sądu Rejonowego Wojewódzkiego Ośrodka Ruchu Drogowego Wojewódzkiego Ośrodka Medycyny Pracy Wojewódzkiego Biura Geodezji i Terenów Rolnych Archiwum Państwowego placówki Państwowej Straży Granicznej delegatury Krajowego Biura Wyborczego oddziału okręgowego Narodowego Banku Polski Lubuskiej Wojewódzkiej Komendy OHP Lubuskiego Zakładu PolRegio delegatury Lubuskiego Kuratorium Oświaty Okręgowej Izby Lekarskiej Okręgowej Izby Pielęgniarek i Położnych Lubuskiego Oddziału Krajowej Izby Fizjoterapeutów Okręgowej Izby Radców Prawnych Lubuskiej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej Lubuskiej Izby Rolniczej Lubuskiej Okręgowej Izby Aptekarskiej Wydziału Zamiejscowego Okręgowego Urzędu Miar w Szczecinie Wydziału Zamiejscowego Delegatury Agencji Bezpieczeństwa Państwowego w Poznaniu Mieszkańcy miasta wybierają posłów na Sejm z okręgu wyborczego nr 8, senatora z okręgu numer 20, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 13. Opieka zdrowotna Szpitale publiczne Szpital Uniwersytecki im. Karola Marcinkowskiego w Zielonej Górze Poliklinika. Szpital MSWiA w Zielonej Górze Edukacja Na terenie Zielonej Góry funkcjonuje 31 publicznych przedszkoli prowadzonych przez miasto oraz 4 oddziały przedszkolne zorganizowane w publicznych szkołach podstawowych prowadzonych przez miasto, ponadto działa 25 publicznych szkół podstawowych w tym: szkoła podstawowa sportowa, Zespół Szkół Specjalnych, w skład którego wchodzą: szkoła podstawowa, branżowa szkoła I stopnia oraz szkoła przyspasabiająca do pracy; 28 publicznych szkół ponadpodstawowych w tym: 8 czteroletnich liceów ogólnokształcących m.in. Liceum Ogólnokształcące Mistrzostwa Sportowego, 1 czteroletnie liceum ogólnokształcące dla dorosłych, 7 szkół policealnych, 5 techników, 5 branżowych szkół I stopnia, 2 branżowe szkoły II stopnia prowadzonych przez Miasto Zielona Góra. Ponadto w Zielonej Górze funkcjonują: Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych, Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna I stopnia, Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia, których organem prowadzącym jest Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego „Medyk”, którego organem prowadzącym jest Samorząd Województwa Lubuskiego. Poza tym na terenie miasta funkcjonują przedszkola, oraz szkoły publiczne i niepubliczne prowadzone przez inne organy. W Zielonej Górze mieści się Delegatura Kuratorium Oświaty w Gorzowie Wlkp. oraz Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli. Największą szkołą wyższą funkcjonującą w mieście i jednocześnie w województwie lubuskim jest Uniwersytet Zielonogórski powstały w 2001 z połączenia Politechniki Zielonogórskiej i Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Tadeusza Kotarbińskiego. Uniwersytet Zielonogórski Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu – Instytut Filozoficzno-Teologiczny im. Edyty Stein w Zielonej Górze Zielonogórski Uniwersytet Trzeciego Wieku. Transport Zielona Góra leży na trasie drogi ekspresowej nr 3, będącej częścią międzynarodowej trasy E65 oraz na trasie linii kolejowej C-E 59 (Odrzańska Magistrala Kolejowa) wchodzącej w skład transeuropejskich korytarzy transportowych TEN, objętej umową AGTC. W pobliżu miasta znajduje się port lotniczy Zielona Góra-Babimost. Transport drogowy Przez miasto przechodzą drogi krajowe S3, DK27, DK32 oraz wojewódzkie DW279, DW280, DW281, DW282 i DW283. Miasto posiada również sieć obwodnic. Północny odcinek obwodnicy jest nazywany Trasą Północną. Transport kolejowy Przez Zieloną Górę przebiega linia kolejowa nr 273, łącząca Szczecin z Wrocławiem. Potocznie zwana jest Odrzanką. Generuje ona spory ruch pociągów towarowych, ale także niemały ruch pasażerski. Zielona Góra obsługuje również połączenia w wielu innych kierunkach, takich jak: Warszawa, Gdynia, Olsztyn, Lublin, Przemyśl czy Berlin. Na terenie miasta znajdują się dwie stacje kolejowe, a także 2 przystanki kolejowe: Zielona Góra Główna – stacja główna Zielona Góra Stary Kisielin – stacja na terenie dzielnicy Stary Kisielin Zielona Góra Przylep – przystanek kolejowy Zielona Góra Nowy Kisielin – przystanek kolejowy – włączony do ruchu pasażerskiego od 8.12.2018r. Ponadto, na terenie miasta znajdują się nieużywane stacje i przystanki kolejowe, leżące na trasie zlikwidowanej linii kolejowej Zielona Góra – Szprotawa: Jarogniewice Ochla Zielona Góra Dworzec Szprotawski Zielona Góra Górne Miasto Zielona Góra Jędrzychów Transport publiczny Miasto posiada rozwiniętą sieć transportu publicznego: 24 linie autobusowe dzienne i 3 linie nocne. Codzienne na ulice Zielonej Góry wyjeżdżają 74 autobusy Miejskiego Zakładu Komunikacji. MZK Zielona Góra przewodzi codziennie 71 tys. pasażerów. W każdym autobusie znajdują się automaty biletowe, które w połączeniu z automatami biletowymi na przystankach stanowią jedyną formę dystrybucji biletów w mieście. Autobusy komunikacji miejskiej w Zielonej Górze noszą barwy miasta – biały, zielony i żółty. Na przystankach funkcjonuje zdigitalizowany system informacji o czasie oczekiwania linii w oparciu o sieć GPS. Ponadto Zielona Góra była pierwszym polskim miastem, które wprowadziło System Dynamicznej Informacji Pasażerskiej pod koniec 2005 roku. W 2019 w pobliżu dworca kolejowego oddano do użytku nowoczesne Centrum Przesiadkowe, z którego autobusem MZK można się dostać w każdy rejon miasta. W mieście funkcjonuje PKS Zielona Góra. Na terenie miasta działa także Zielonogórska Komunikacja Powiatowa, która kursuje pomiędzy Zieloną Górą a ościennymi gminami: Świdnicą, Czerwieńskiem, Nowogrodem Bobrzańskim i Zaborem. Transport wodny W odległości ok. 10 km od centrum miasta znajduje się duży port śródlądowy na rzece Odrze w Cigacicach. Pełni on funkcje przeładunkowe – jest polską bramą do systemu kanałów śródlądowych w Niemczech, z którymi jest połączony kanałem Odra-Havela. Transport lotniczy Zielona Góra jest położona blisko lotniska: towarowo-pasażerskiego w Babimoście (33 km). Port lotniczy w Babimoście obsługuje połączenia do Warszawy, Rijeki oraz Turcji. Natomiast, w dzielnicy Przylep znajduje się lotnisko sportowo-rekreacyjne Aeroklubu Ziemi Lubuskiej (7 km od centrum miasta). Dalsze porty lotnicze znajdują się w Poznaniu (109 km), Wrocławiu (140 km) i w Berlinie (164 km). Około 20 km na zachód od miasta znajduje się lądowisko Grabowiec. W 2012 otwarto oficjalnie sanitarne lądowisko przy ul. Zyty 26. Turystyka Szlaki turystyczne Szlaki piesze Mała Pętla Zielonogórska – szlak zielony, mający swój początek przy ul. Wyspiańskiego. Szlak ten biegnie wzdłuż granicy miasta okrążając je od strony południowej. Prowadzi on m.in. przez Stary Kisielin, Drzonków i Ochlę. Łączna długość szlaku wynosi 28 km. Duża Pętla Zielonogórska (Szlak „Rezerwatów Przyrody”) – szlak niebieski biegnący przez trzy rezerwaty przyrody położone w okolicach miasta: Rezerwat przyrody Zimna Woda, Rezerwat przyrody Bukowa Góra oraz Rezerwat przyrody Bażantarnia. Łączna długość szlaku wynosi około 72 km. Szlak wojewódzki – Szlak czerwony przebiegający przez południową część miasta. Kierując się na zachód można dotrzeć do Świdnicy, na wschód zaś szlak prowadzi do Zaboru i Milska. Szlak Spacerowy – żółty szlak długości 4 km, mający swój początek na Górze Wilkanowskiej. Przebiega on przez Wzgórza Piastowskie. Od Bobru do Odry – Czarny szlak, mający swój początek we wsi Podgórzyce położonej nad rzeką Bóbr. Przechodzi on przez zachodnią część Zielonej Góry i biegnie dalej przecinając Odrę i kierując się w kierunku jeziora Niesłysz. Szlak starej kolejki do Szprotawy – szlak żółty biegnący trasą dawnej kolei szprotawskiej. Szlaki rowerowe Szlak Wału Zielonogórskiego – ma początek przy ulicy Francuskiej, trasa biegnie przez Wzgórza Piastowskie oraz Skansen etnograficzny w Ochli, kończąc się przy kąpielisku MOSIR. Szlak Południowy – prowadzi od placu Konstytucji 3 Maja w centrum miasta do Drzonkowa. Bachusiki Odsłonięcie pomnika Bachusa w 2010 zapoczątkowało serię bachusików – małych figurek ustawianych w różnych częściach miasta. Są jednym z głównych produktów turystycznych Zielonej Góry. Mają propagować jej tradycje winiarskie. W Visit Zielona Góra – Centrum Informacji Turystycznej można otrzymać mapkę bachusików, która doprowadzi do wszystkich figurek. Podróż szlakiem bachusików jest także dobrym sposobem na zwiedzenie miasta. Liczba bachusików, które znajdują się w Zielonej Górze, nie jest dokładnie ustalona i może różnić różni się w zależności od źródła. Oficjalnie do końca października 2023 odsłonięto 66 bachusików. Bachusiki mają także nieoficjalną stronę internetową, gdzie można znaleźć ich opisy, zdjęcia, mapki i legendę. Informacja turystyczna Visit Zielona Góra – Centrum Informacji Turystycznej PTTK – Oddział w Zielonej Górze Polskie Towarzystwo Krajoznawcze Infokiosk na pl. Powstańców Wielkopolskich (niedostępny) Rozrywka W Zielonej Górze są m.in.: 2 kina (Cinema City, Newa) Centrum Aktywnej Rozrywki Grot Arena (driftujące gokarty, paintball laserowy, Siekierownia, Grota Wirtualnej Rzeczywistości VR, strzelnica ASG, dmuchane kule, Archery Tag, VIPRoom, organizacja imprez urodzinowych, firmowych, wynajem sali) Salon wirtualnej rzeczywistości (VR Station) dwie kręgielnie (Grape Town Bowling, Bowling Club Zielona Góra) dwa kluby snookerowe (w tym jeden snookerzysty Marcina Nitschke) dwie większe dyskoteki (Heaven Club, X-Demon) oraz wiele mniejszych, kameralnych klubów z parkietem do tańczenia (m.in. OneLove, Prywatka, Kawon, U Ojca – klub jazzowy, WySPa – klub studencki, Hot Shots Music Club & Bilard, Baloo) Teatr muzyczny The Droshkoov Theatre Papugarnia Rio 2 parki linowe (Gęsie Tarasy, Dzika Ochla) Palmiarnia Zielonogórska Centrum Rekreacyjno-Sportowe w Zielonej Górze 2 Parki Trampolin (Skokoloco, Zajawka) Mini Zoo Bajkowa Zagroda w Ogrodzie Botanicznym Kompleks Grape Town (kręgielnia, SPA&Wellness, kort do squasha, siłownia, salki fitness) Singletrack „4 żywioły” Wspólnoty wyznaniowe Buddyzm Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu: ośrodek w Zielonej Górze. Katolicyzm Kościół rzymskokatolicki – Zielona Góra leży w metropolii szczecińsko-kamieńskiej, stolica diecezji zielonogórsko-gorzowskiej i siedziba biskupa. Na terenie miasta znajdują się trzy dekanaty: Zielona Góra – Ducha Świętego, Podwyższenia Krzyża Świętego i Świętej Jadwigi, 19 kościołów parafialnych w tym: Konkatedra pw. św. Jadwigi Śląskiej (parafia św. Jadwigi Śląskiej) kościół pw. Matki Bożej Częstochowskiej (parafia Matki Bożej Częstochowskiej) kościół pw. Najświętszego Zbawiciela (parafia Najświętszego Zbawiciela) kościół patronalny pw. św. Urbana I (parafia św. Urbana I) kościół pw. św. Alberta Chmielowskiego (parafia św. Alberta Chmielowskiego) Kościół greckokatolicki: parafia pw. Opieki Matki Bożej w Zielonej Górze Kościół polskokatolicki: parafia Najświętszej Maryi Królowej Polski (kościół Najświętszej Maryi Królowej Polski) Reformowany Kościół Katolicki w Polsce: Wspólnota św. Jana Apostoła w Zielonej Górze Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X: misja w Zielonej Górze Prawosławie Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny: parafia św. Mikołaja (cerkiew pw. św. Mikołaja) Protestantyzm Kościół Adwentystów Dnia Siódmego: zbór w Zielonej Górze Kościół Boży w Chrystusie: Chrześcijańska Wspólnota „Bez Ścian” Kościół Boży w Polsce: Kościół Boży „Nowe Życie” Kościół Chrześcijan Baptystów: zbór w Zielonej Górze Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej: Wspólnota „Przymierze” Kościół Ewangelicko-Augsburski: Parafia Ewangelicko-Augsburska w Zielonej Górze Kościół Zielonoświątkowy: zbór „Emaus” Mesjańskie Zbory Boże: punkt misyjny w Zielonej Górze Reformowani baptyści: zbór w Zielonej Górze Restoracjonizm Świadkowie Jehowy: zbór Zielona Góra-Chynów, zbór Zielona Góra-Jędrzychów, zbór Zielona Góra-Kisielin, zbór Zielona Góra-Migowy (zbór języka migowego), zbór Zielona Góra-Rosyjski zbór Zielona Góra-Słoneczne, zbór Zielona Góra-Śródmieście, zbór Zielona Góra-Zacisze – kompleks Sal Królestwa ul. Jelenia 1B Świecki Ruch Misyjny „Epifania”: zbór. Media Najpoczytniejsze tytuły prasowe to wydawana od lat 50. Gazeta Lubuska (dawniej: Zielonogórska) oraz lokalne wydanie Gazety Wyborczej. Ongiś poczytne (dziś nieistniejące) było pismo „Nadodrze”. Gazety codzienne: Gazeta Lubuska (dawniej: Gazeta Zielonogórska) Gazeta Wyborcza (wydanie lokalne) Tygodniki: Nasze Miasto Zielona Góra – bezpłatna gazeta ukazująca się w poniedziałki i czwartki Łącznik Zielonogórski – informator samorządowy ukazujący się w piątki Miesięczniki: „Puls” – bezpłatny miesięcznik społeczno-kulturalny (obecnie zawieszony) „Życie nad Odrą” (bezpłatny miesięcznik rozprowadzany na terenie miasta Zielona Góra i powiatu zielonogórskiego) Gazeta Samorządu Studenckiego Uniwersytetu Zielonogórskiego „UZetka” Kwartalniki i roczniki: „Studia Zielonogórskie” (rocznik historyczny) Lubuskie „Nadodrze” (nieistniejący kwartalnik społeczno-kulturalny) Pro-Libris (lokalny kwartalnik literacki) Telewizja: TVP3 Gorzów Wielkopolski – redakcja i studio TVP w Zielonej Górze Rozgłośnie radiowe: Polskie Radio Zachód Radio Zielona Góra Radio Index Radio Plus Zielona Góra Radio Eska Zielona Góra Radio Złote Przeboje Zielona Góra RMF Maxxx Zielona Góra RMF Classic Zielona Góra Internet: zielona-gora.pl – internetowy serwis miejski visitzielonagora.pl zielonanews.pl wiadomoscizg.pl zielonagora.naszemiasto.pl wzielonej.pl – portal uniwersytecki zgsport.pl – portal o zielonogórskim sporcie newslubuski.pl – portal informacyjny, który swoim zasięgiem obejmuje całe Lubuskie wlubuskie.pl Sport Znajduje się tu ośrodek sportów zimowych na Górze Tatrzańskiej, który mimo niewielkich rozmiarów (stok ma ok. 30 metrów różnicy wysokości i 175 m długości) i bardzo starej infrastruktury (wyciąg orczykowy z lat 70. XX wieku) jest w przypadku dużych opadów śniegu miejscem uprawiania sportów zimowych. Od lat trwają zabiegi mieszkańców o to' by władze miasta unowocześniły ten przedwojenny obiekt, montując armatkę śnieżną (sztuczne naśnieżanie) albo nawet igelit. Dodatkowo we wschodniej części miasta, na terenie „Gór Zielonogórskich” znajdowały się: stok narciarski oraz trasa saneczkowa, dziś używane jedynie przez mountainboardzistów i downhillowców. Sporty tradycyjne Sport w Zielonej Górze to III-ligowy piłkarski Klub Sportowy Lechia Zielona Góra, ekstraklasowy klub koszykarski Zastal Zielona Góra, I-ligowy klub żużlowy ZKŻ Falubaz Zielona Góra oraz występujący w Lidze Futbolu Amerykańskiego klub Wataha Zielona Góra. Ponadto uprawia się tu pływanie, strzelectwo, piłkę ręczną, siatkówkę, tenis, jeździectwo, sztuki walki (m.in. kick-boxing, karate, jiu-jitsu tradycyjne i brazylijskie, aikido, capoeira, krav-magę). Popularne jest kolarstwo. Na terenie miasta znajduje się przedwojenny stok narciarski z torem saneczkowym, lecz są to obiekty bardzo zaniedbane, z braku sztucznego naśnieżania warunki na nich są zwykle trudne. Sporty ekstremalne W mieście jest 5 skateparków: w Parku Tysiąclecia, na os. Pomorskim, Raculi oraz Kaczym Dole (osiedle Słoneczne) i Zatoniu. Na terenie aeroklubu można uprawiać skoki spadochronowe, w pobliżu jest też quadowisko. W dzielnicach Chynów oraz Przylep znajdują się tory rowerowe pumptrack. W Książu Śląskim k. Zielonej Góry jest tor do motocrossu, inny taki obiekt znajduje się w Krężołach. Kluby sportowe Enea Falubaz Zielona Góra – ekstraligowy klub żużlowy Enea Zastal BC Zielona Góra – ekstraligowy klub koszykarski Aldemed SKM Zastal Zielona Góra – drugoligowy klub koszykówki mężczyzn Lechia Zielona Góra – trzecioligowy klub piłkarski Lechia II Zielona Góra – czwartoligowy klub piłkarski Drzonkowianka Racula – klub piłkarski grający w klasie okręgowej LKS Zorza Ochla – klub piłkarski grający w klasie okręgowej TKKF Chynowianka – Franacepol Zielona Góra – klub piłkarski grający w klasie A Sparta Łężyca – klub piłkarski grający w klasie A Ikar Zawada – klub piłkarski grający w klasie A TS Masterchem Przylep – klub piłkarski grający w klasie B ZKS Zielona Góra – ekstraligowy klub speedrowerowy Wataha Rugby Club Zielona Góra – drugoligowy klub rugby Wataha Zielona Góra – klub futbolu amerykańskiego (LFA1) AZS UZ Zielona Góra (siatkówka, piłka ręczna, futsal, brydż sportowy, tenis stołowy) ZKS Drzonków-Zielona Góra – klub pięcioboju nowoczesnego ZKS Palmiarnia Drzonków-Zielona Góra – superligowy klub tenisa stołowego ZKS Drzonków-Zielona Góra – klub jeździecki Zielonogórski Klub Jeździecki Przylep-Lotnisko ZLKL Zielona Góra – klub lekkoatletyczny Zielonogórski Klub Tenisowy Royal – klub tenisowy Giganci Zielona Góra - klub baseballowy GKT Nafta Zielona Góra – klub tenisowy Gwardia – Zielonogórski Klub Sportowy – strzelectwo, kick-boxing Towarzystwo Pływackie Zielona Góra (pływanie) Zielonogórski Klub Karate Kyokushin Bractwo Biegaczy Zielona Góra Aeroklub Ziemi Lubuskiej Zielona Góra-Przylep Obiekty sportowe Hala MOSiR – znajduje się przy ulicy Sulechowskiej, wybudowana w 2010, jako część nowoczesnego Centrum Rekreacyjno-Sportowego. Jest halą widowiskowo-sportową z pełnowymiarowym boiskiem do koszykówki na 5080 miejsc siedzących. Na niej swoje mecze rozgrywa ekstraligowy klub koszykarski Zastal Zielona Góra. W skład CRS-u wchodzi też m.in. kryty 25-metrowy basen oraz aquapark. Stadion MOSiR przy ul. Sulechowskiej – powstał w latach 50. XX w. na bazie przedwojennego boiska. Wielokrotnie odnawiany, ostatnio w 1999 – kiedy to uzyskał wymiar i wygląd europejski. Posiada pełnowymiarowe boisko piłkarskie, na którym mecze rozgrywa III-ligowy piłkarski klub Lechia Zielona Góra. Jest jednocześnie stadionem lekkoatletycznym na 7 tys. widzów. Obiekty sportowe zarządzane przez MOSiR przy ul. Sulechowskiej, ul. Urszuli oraz ul. Amelii, przy których znajdują się 4 pełnowymiarowe boiska piłkarskie (w tym 2 z nawierzchnią sztuczną i jedyny w województwie lubuskim obiekt z krytym boiskiem), 10 kortów tenisowych, hala akrobatyczno-sportowa, hala lekkoatletyczna i hala do koszykówki. Stadion ZKŻ Falubaz Zielona Góra znajduje się przy ulicy Wrocławskiej, 29 co do wielkości stadion w Polsce. Jego pojemność wynosi 15 tys. osób, w tym 14 tys. miejsc siedzących. Stadion wybudowany został w 1926 i wielokrotnie przebudowywany i remontowany. W 2007 oddano do użytku nowy budynek klubowy oraz zamontowano oświetlenie stadionu. Zimą na stadionie instalowane jest pełnowymiarowe lodowisko. Stadion ma zostać przebudowany, m.in. przebudowany będzie pierwszy łuk, trybuny zostaną powiększone do 20 tys. miejsc. Koszt przebudowy to ok. 50 mln zł. W 2010 oddano nową trybunę z zadaszeniem mogącą pomieścić 6 tys. ludzi, dzięki czemu liczba miejsc siedzących z 12 tys. zwiększyła się do 14 tys. Stadion Miejski przy ulicy Wyspiańskiego – odnowiony stadion przedwojenny, posiada pełnowymiarowe boisko piłkarskie. Stadion posiada bieżnię żużlową oraz 470 miejsc siedzących. W latach 2005–2020 należał do Uniwersytetu Zielonogórskiego. Od 2021 jest stadionem miejskim zarządzanym przez MOSiR. Wojewódzki Ośrodek Sportu i Rekreacji (WOSiR) w dzielnicy Drzonków, powstał w latach 1975–1976. Uprawia się tu pięciobój nowoczesny, a także triathlon, jeździectwo i tenis stołowy. Ośrodek posiada basen olimpijski. Co roku odbywają się w nim zawody rangi krajowej i międzynarodowej, m.in.: Mistrzostwa Polski w Pięcioboju Nowoczesnym, czy Mistrzostwa Świata Juniorów w Pięcioboju Nowoczesnym. Stadion futbolu amerykańskiego przy ulicy Botanicznej – pierwszy w Polsce stadion dedykowany futbolowi amerykańskiemu. Posiada nawierzchnię z trawy syntetycznej, sztuczne oświetlenie oraz trybuny na około 1000 osób. Stadion rugby przy ul. Xawerego Dunikowskiego 69 – powstały w 2022 stadion Watahy Rugby Club Zielona Góra Hala Uniwersytetu Zielonogórskiego przy ul. prof. Zygmunta Szafrana (w zależności od imprezy od 1000 do 1200 miejsc) Tor speedrowerowy przy ul. Stefana Wyszyńskiego 101 – tor Zielonogórskiego Klubu Spedrowerowego Tor rowerowy pumprack przy ul. Poznańskiej w dzielnicy Chynów oraz przy ul. Skokowej w dzielnicy Przylep Tor kartingowy WallraV Race Center w dzielnicy Stary Kisielin Boisko do hokeja na rolkach w dzielnicy Przylep Wyciąg narciarski na Górze Tatrzańskiej (sezonowo) Dzielnice i osiedla Zielonej Góry Dzielnice i osiedla mieszkaniowe nie stanowią oficjalnego, prawnego podziału administracyjnego miasta. Nie są zgodnie z art.5 ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r. jednostkami pomocniczymi gminy (z wyjątkiem utworzonej 2 stycznia 2015 r. dzielnicy Nowe Miasto). Nazwy osiedli i dzielnic funkcjonują jako nazwy potoczne poszczególnych obszarów miasta. Dnia 1 stycznia 2015 roku miasto powiększyło się o obszar gminy Zielona Góra. W wyniku połączenia, na terenie dawnej gminy utworzono dzielnicę Nowe Miasto, która od 2 stycznia 2015 funkcjonuje jako część administracyjna Zielonej Góry. W jej skład wchodzą dawne miejscowości gminy Zielona Góra. Współpraca międzynarodowa Miasta partnerskie Lista osób związanych z Zieloną Górą Sąsiednie gminy Czerwieńsk, Kożuchów, Nowogród Bobrzański, Otyń, Sulechów, Świdnica, Zabór Przypisy Bibliografia Benysiewicz, Joachim/Szczegóła Hieronim: Zielona Góra. Zarys dziejów. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1991. . Bielinis-Kopeć, Barbara/Kowalski, Stanisław/Lisiecka, Małgorzata: Zabytki Zielonej Góry. Zielona Góra: Regionalne Centrum Animacji Kultury 2005. , . Bujkiewicz, Zbigniew: Krajobraz materialny i społeczny Zielonej Góry od końca XVIII do połowy XX wieku. Zielona Góra: Archiwum Państwowe w Zielonej Górze & Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Zielonej Górze 2003. . Ciesielska, Izabela: Architektura pierwszej poł. XX wieku w Zielonej Górze. Przyczynek do badań nad problematyką konserwatorską, w: Lubuskie Materiały Konserwatorskie, tom 9 (2012), Zielona Góra 2012. Clauss, Ernst: Buch der Stadt Grünberg in Schlesien. Obst- und Rebenstadt des deutschen Ostens. Neubearbeitung und Ergänzung der Stadtgeschichten von August Förster und Hugo Schmidt. Frankfurt am Main: P. Keppler Verlag 1964 (zweite Auflage). Czyżniewski, Tomasz: Zielona Góra przełomu wieków XIX/XX. Łodź: Księży Młyn 2010. . Dąbrowska-Burkhardt, Jarochna (oprac.): Das alte Grünberg: Chronik. Dawna Zielona Góra. Kronika. Zielona Góra: Fundacja „My w Europie” 2005. . Fedorowicz, Krzysztof: Grünberg (powieść historyczna). Kraków: Libron 2012 (tłumaczenie wierszy: Krzysztof Fedorowicz, Julian Simonjetz i Izabela Taraszczuk). . Förster, August: Aus Grünbergs Vergangenheit. Grünberg in Schlesien: Druck und Verlag von W. Levysohn 1900. Karwowski Przemysław (red.): Lubuski Szlak Wina i Miodu. Zielona Góra: Zielonogórskie Stowarzyszenie Winiarskie 2009. Tłum. Jerzy Bielerzewski i Janusz Strzelecki. Kiełczewska, Katarzyna: Zabytkowe piece i piecokominki w willach i kamienicach w Zielonej Górze. Komunikat, w: Lubuskie Materiały Konserwatorskie, tom 9 (2012), Zielona Góra 2012. Kres, Bogdan: Zarys dziejów winiarstwa zielonogórskiego. Poznań-Zielona Góra 1966. Kuleba, Mirosław: Ampelografia Zielonej Góry. Zielona Góra: Muzeum Ziemi Lubuskiej 2005. . Ostrowski, Mieczysław (red.): Zielona Góra i okolice. Wędrówka śladami przeszłości. Grünberg und Umgebung. Auf der Suche nach den Spuren der Vergangenheit (Tłumaczenie: Robert Buczek, Jan Grzegorczyk i Tadeusz Zuchewicz). Zielona Góra: Verbum 1999. . Rok na zielonogórskiej winnicy w obrazach Doroty Komar-Zmyślony. Zielona Góra: Muzeum Ziemi Lubuskiej 2006. . Schmidt, Hugo: Geschichte der Stadt Grünberg in Schlesien. Grünberg in Schlesien: Grünberger Verlagsdruckerei Paul Keppler 1922. . Stein, Erwin (red. nauk.): Monographien deutscher Städte. Darstellung deutscher Städte und ihrer Arbeit in Wirtschaft, Finanzwesen, Hygiene, Sozialpolitik und Technik. Band XXIX: Grünberg in Schlesien (in Zusammenarbeit mit Oberbürgermeister Dr. Busse). Berlin-Friedenau: Deutscher Kommunal-Verlag 1928. (online). Szczegóła Hieronim, Ostrowski Mieczysław (red.): Znani zielonogórzanie XIX i XX wieku (Tłumaczenie: Tadeusz Zuchewicz). Zielona Góra: Verbum 1996. . Taraszczuk, Izabela: Die Renaissance der Winzertraditionen im niederschlesischen Grünberg/Zielona Góra. „Schlesien heute”, nr 10/2012. Görlitz: wyd. Senfkorn Verlag Alfred Theisen, s. 60–61. ISSN 1436-5022. Taraszczuk, Izabela: Grünberg und Meseritz ehren das Kulturerbe der deutschen und polnischen Juden. „Schlesien heute”, nr 7/2013. Görlitz: wyd. Senfkorn Verlag Alfred Theisen, s. 48–49. Taraszczuk, Izabela: Es war einmal die Stadt im schönen Schlesierland – Paul Petras‘ Liebeserklärung an Grünberg. W: Kaczor, Monika/Mikołajczak, Małgorzata (red. nauk.): „Filologia Polska, Roczniki Naukowe Uniwersytetu Zielonogórskiego”, zeszyt 7 (2021). Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego 2021, s. 381–398. ISSN 2450-3584 (DOI: 10.34768/FPv7.2021). Toczewski, Andrzej: Tradycje zielonogórskiego winiarstwa. Zielona Góra: Muzeum Ziemi Lubuskiej 2001. . Toczewski, Andrzej: Zielonogórskie Winobrania. Zielona Góra: Muzeum Ziemi Lubuskiej 2006. .11 Linki zewnętrzne Informator miejski UM Strona zielonogórskich bachusików Batumi miastem partnerskim Zielonej Góry Katalog Firm w Zielonej Górze Miasta na prawach powiatu Miasta wojewódzkie Miasta w Polsce lokowane w XIV wieku Miasta w województwie lubuskim

1455392

https://pl.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6sem

Kösem

Mahpeyker Kösem Sultan (ur. 1589, zm. 2 września 1651) – żona sułtana Ahmeda I. Została sprowadzona z Grecji specjalnie na życzenie sułtana. Miała trzynaście lat, gdy trafiła do haremu sułtana Ahmeda I. Niewolnica greckiego pochodzenia, Haseki Sultan jako ulubiona nałożnica i prawdopodobnie prawowita żona sułtana Ahmeda I oraz Valide Sultan, jako matka sułtanów Murada IV i Ibrahima I. Regentka Imperium Osmańskiego, w latach 1623–1632 w imieniu Murada IV oraz w latach 1648–1651 w imieniu wnuka Mehmeda IV. Jedyna posiadaczka tytułów: Valide-i Muazzama oraz Valide-i Kebire, oznaczających Wielką Sułtankę Matkę. Jest uznawana za jedną z najpotężniejszych i najbardziej wpływowych kobiet w historii Imperium Osmańskiego (obok Turhan Hatice). Pochodzenie Kösem urodziła się najprawdopodobniej w 1589 roku na greckiej wyspie Tinos jako Anastazja, córka greckiego kapłana prawosławnego. Została porwana przez Turków, a następnie zakupiona przez bośniackiego beja, który podarował ją do haremu sułtana Ahmeda I. Miała jasną karnację, długie, czarne włosy i piękne, szare oczy. Ze względu na jej olśniewającą urodę nadano jej imię Mahpeyker, co z perskiego oznacza „księżyc w pełni”, „twarz o kształcie księżyca” lub „piękna jak księżyc”. Później jej imię zostało zmienione przez samego Ahmeda, który nazwał ją Kösem, co oznacza „wszystko, co najdroższe sercu” lub „przewodniczka”. Główna konkubina (Haseki Sultan) Kösem bardzo szybko stała się ulubienicą młodego sułtana i już w 1605 roku urodziła mu księcia Mehmeda i sułtankę Ayşe. Prawdopodobnie po narodzinach swojego pierwszego dziecka otrzymała tytuł Haseki Sultan – ulubionej żony sułtana, co znaczyło, że stała w hierarchii haremowej wyżej niż Mahfiruz, pierwsza żona Ahmeda i matka jego najstarszego syna, Osmana. Jako że babka Ahmeda, sułtanka Safiye została wygnana z pałacu w 1604 roku, a jego matka, sułtanka Handan zmarła prawdopodobnie na raka żołądka w 1605 roku, Kösem znacznie urosła w siłę i zdobyła wpływ zarówno na politykę, jak i na samego Ahmeda. Istnieją wzmianki i przypuszczenia, iż została prawowitą żoną władcy, nie ma na to jednak jednoznacznych dowodów. Mahpeyker urodziła padyszachowi około dwanaścioro dzieci: Mehmeda, Ayse, Fatmę, Gevherhan, Hanzade, Murada, Kasima, Atike, Sulejmana, Ibrahima oraz zmarłych w dzieciństwie Orhana i Selima. Miała bardzo dobre relacje ze swoimi pasierbami, Osmanem i Bajazydem. Zdawała sobie jednak sprawę, że jeśli Osman zostanie w przyszłości władcą, skaże jej synów na śmierć. Zabiegała więc o prawa do tronu dla chorego psychicznie Mustafy, młodszego brata Ahmeda, obawiając się o życie swoich dzieci. Rywalizowała z Mahfiruz, Fatmą i Şahzaman – pozostałymi żonami Ahmeda. Ponoć podczas jednej z uroczystości, Mahfiruz oblała włosy Kösem szerbetem za nieokazanie jej szacunku, innym razem Haseki spoliczkowała matkę Osmana podczas kłótni. Mówi się, że nawet sam Ahmed uderzył Şahzaman w twarz w obecności pozostałych nałożnic, a następnie wygnał ją z pałacu za lekceważącą postawę wobec jego ulubienicy. Wygnanie Sułtan Ahmed I zmarł 22 listopada 1617 roku na tyfus. Zgodnie z nowym prawem senioratu i przy pomocy samej Haseki na tron wstąpił Mustafa I. Kösem zgodnie z tradycją wyjechała do Starego Pałacu, jednakże wciąż wywierała duży wpływ na politykę, kontaktując się z Halime, matką Mustafy. Po zdetronizowaniu szalonego padyszacha, na tron wstąpił sułtan Osman II, syn Mahfiruz. W 1621 roku wydał on rozkaz egzekucji Mehmeda, swojego przyrodniego brata, a najstarszego syna Kösem. Możliwe, że w zemście sułtanka, posiadająca ogromne poparcie janczarów, była jedną z osób odpowiedzialnych za wywołanie buntu w 1622 roku i śmierć Osmana. Prawdopodobnie też, to z jej rozkazu zamordowano sułtankę Mahfiruz. Sułtanka Matka (Valide Sultan) Po raz pierwszy Po śmierci Osmana, na tron ponownie wstąpił jego stryj, Mustafa. Jego rządy skończyły się jednak po kilku miesiącach, a nowym padyszachem został jedenastoletni syn Mahpeyker, Murad IV. Sama Kösem została nową Sułtanką Matką, a także oficjalną regentką Imperium Osmańskiego (naib-i-sultanat). Mahpeyker Kösem samodzielnie sprawowała rządy w imieniu swojego małoletniego syna. Uczestniczyła w obradach divanu, siedząc za kurtyną, nawet kiedy jej regencja już dobiegła końca. Jej panowanie było okresem korupcji, łapówkarstwa, chaosu w państwie, a także spustoszenia skarbca, jako że Kösem udzielała się charytatywnie na ogromną skalę, zyskując sobie tym samym miłość ludu. Sułtanka Kösem utraciła tytuł regentki w 1632 roku, a Murad zaczął sprawować własne, krwawe rządy. Jego stosunki z matką uległy znacznemu pogorszeniu, jednak Mahpeyker wciąż rządziła państwem pod nieobecność sułtana. Nie ostrzegła swojego syna, Sulejmana przed śmiercią w 1635 roku oraz doprowadziła do zamordowania swojego najzdolniejszego dziecka, Kasima w 1638 roku. Wszystkie swoje córki wydawała wielokrotnie za mąż, nawet w wieku trzech lat, czerpiąc ogromne korzyści z ich małżeństw politycznych. Po raz drugi Sułtan Murad zmarł 8 lutego 1640 roku z powodu marskości wątroby. Na łożu śmierci rozkazał zabić swojego najmłodszego brata, księcia Ibrahima, ostatniego męskiego członka dynastii osmańskiej. Nie chcąc dopuścić do wygaśnięcia rodu, Kösem przekupiła katów i wmówiła Muradowi, że jego brat nie żyje. Następnie wyciągnęła Ibrahima z klatki i posadziła go na tronie, zostając tym samym po raz kolejny Sułtanką Matką. Skutecznie zajmowała się rządzeniem Imperium, podczas gdy jej syn, zdegenerowany, psychicznie chory i wyuzdany seksualnie człowiek, rzucił się w wir zabaw haremowych. W 1647 roku Kösem zawiązała spisek mający na celu obalenie swojego szalonego syna. Fortel jednak spalił na panewce, Ibrahim rozkazał ściąć wszystkie osoby zamieszane, zaś matkę wygnał z pałacu. Rok później Ibrahim wymordował harem złożony z trzystu nałożnic, aby uśmierzyć zazdrość swojej konkubiny. Ludność turecka wznieciła powstanie. Za zgodą sułtanki Mahpeyker, padyszach został zdetronizowany, a następnie uduszony cięciwą łuku 18 sierpnia 1648 roku. Po raz trzeci Po śmierci Ibrahima, Kösem posadziła na tronie swojego najstarszego wnuka, siedmioletniego Mehmeda i ponownie ogłosiła się regentką Imperium. Jako że matka małego sułtana, Sułtanka Turhan, była młoda i niedoświadczona, tytuł Sułtanki Matki ponownie przeszedł w ręce sułtanki Kösem, która piastowała tę funkcję za panowania jej dwóch synów. Od tamtej pory tytułowano ją: Büyük Valide Sultan (Babka Sułtana), Valide-i Muazzama (Wielka Sułtanka Matka, Najwspanialsza Sułtanka Matka), Valide-i Kebire (Wielka Sułtanka Matka, Starsza Sułtanka Matka). Śmierć Konflikt między Kösem a Turhan zaogniał się. Rosjanka nie chciała oddać należnych jej zaszczytów i tytułu Sułtanki Matki. Miała poparcie zarówno wielkiego wezyra, jak i szefa czarnych eunuchów, podczas gdy babka sułtana cieszyła się uznaniem janczarów i ludu. Podczas zmagań o władzę, Mahpeyker planowała zamordować młodego sułtana i jego matkę, zastępując go swoim ulubionym wnukiem, księciem Sulejmanem. Intryga jednak się nie udała, gdyż jedna ze służących, Melek Hatun, doniosła o wszystkim Turhan. To prawdopodobnie Rosjanka, w obronie dziecka, wydała rozkaz zabicia teściowej. Mahpeyker Kösem została zamordowana 2 września 1651 roku. Legendy podają, że została uduszona własnymi włosami lub haremową zasłoną przez Sulejmana, głównego czarnego eunucha, a jej zakrwawione zwłoki rzucono pod nogi idącym jej na pomoc janczarom. Sułtankę pochowano w Błękitnym Meczecie, mauzoleum jej męża Ahmeda I. Cały Stambuł przez trzy dni opłakiwał śmierć uwielbianej władczyni. Po jej śmierci nazywana była Valide-i Maktule (Zamordowana Matka). Dzieci Synowie Książę Mehmed (8 marca 1605 – 12 stycznia 1621) – zamordowany z rozkazu Osmana II. Książę Orhan (1609 – 1612). Książę Selim (1611-1611). Murad IV (26/27 lipca 1612 – 8 lutego 1640) – siedemnasty sułtan Imperium Osmańskiego, panujący w latach 1623–1640. Książę Kasim (1614 – 17 lutego 1638) – książę koronny od 1635 roku, zamordowany z rozkazu Murada IV. Książę Sulejman (1615 – 27 lipca 1635) – zamordowany z rozkazu Murada IV, niektórzy uważają go za syna Mahfiruz. Ibrahim I (5 listopada 1615 – 18 sierpnia 1648) – osiemnasty sułtan Imperium Osmańskiego w latach 1640–1648. Córki Sułtanka Ayşe (1605 – 1657) Sułtanka Fatma (1606 – 1670) Sułtanka Gevherhan (1608 – 1660) Hanzade Sultan (1609 – 1650) – przez niektórych uważana za córkę Mahfiruz Sułtanka Atike (1614 – 1674) Kultura i sztuka Od 12 listopada 2015 w tureckiej telewizji emitowany jest serial Wspaniałe stulecie: Sułtanka Kösem. Sułtankę Kösem zagrały Anastasia Tsilimpiou, Beren Saat i Nurgül Yeşilçay. Przypisy Bibliografia Peirce, Leslie P. (1993), The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire Linki zewnętrzne Imperium Osmańskie w czasach sułtanki Kösem Urodzeni w 1589 Zmarli w 1651 Niewolnicy Żony i konkubiny władców Imperium Osmańskiego Regenci Ofiary zabójstw

22936

https://pl.wikipedia.org/wiki/Elvis%20Presley

Elvis Presley

Elvis Aaron Presley (wym. []; ur. 8 stycznia 1935 w Tupelo, zm. 16 sierpnia 1977 w Memphis) – amerykański piosenkarz i aktor. Wykonywał muzykę z pogranicza rocka, popu, country, rock and rolla czy rockabilly. Karierę muzyczną rozpoczął w 1954, kiedy to podjął współpracę z Samem Phillipsem, właścicielem wytwórni muzycznej Sun Records. Jako aktor zadebiutował rolą w filmie Kochaj mnie czule (1956). W 1958 został powołany do armii, a dwa lata później powrócił do nagrywania. Przez większość lat 60. XX wieku grał w filmach i nagrywał do nich ścieżki dźwiękowe. W 1968 wrócił do śpiewania na żywo po siedmioletniej przerwie. W 1973 wziął udział w Aloha from Hawaii, pierwszym koncercie nadawanym przez satelitę. Pozostaje jedną z ważniejszych ikon popkultury XX wieku. Był jednym z popularniejszych muzyków popowych w USA, nawet w czasach tzw. brytyjskiej inwazji, kiedy to rynek muzyczny zdominował nowoczesny, europejski rock and roll i rock. Często nazywany „Królem rock and rolla” lub po prostu „Królem”. Określony przez magazyn „Billboard” najlepszym artystą lat 50. Szacowany nakład wszystkich wydawnictw muzycznych Presleya na całym świecie sięgnął ponad 600 mln płyt. W 1986 został upamiętniony w muzeum Rock and Roll Hall of Fame. Z powodzeniem śpiewał muzykę country, rhythm and blues, pop, rock, a także gospel, za którą trzy razy otrzymał Grammy Awards (za album How Great Thou Art z 1967 oraz He Touched Me z 1971, a także za wykonanie na żywo utworu gospel How Great Thou Art 20 marca 1974 w Memphis). Łącznie był nominowany do tej nagrody aż 14 razy, a w 1971 otrzymał Grammy za osiągnięcia życia. Zmarł nagle 16 sierpnia 1977 po wielu latach nadużywania leków. Po śmierci został pożegnany przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Jimmy’ego Cartera słowami: Jego muzyka i osobowość zmieniły oblicze amerykańskiej kultury. Był symbolem buntowniczego ducha naszego narodu. W 2005 powstał film dokumentalny Elvis by the Presleys, natomiast w 2022 film fabularny Elvis, gdzie w rolę główną wcielił się Austin Butler. Życiorys Dzieciństwo Urodził się 8 stycznia 1935 o godz. 4:30 w Tupelo w stanie Missisipi jako syn Gladys Love Presley (ur. 25 kwietnia 1912, zm. 14 sierpnia 1958) i Vernona Presleya (ur. 10 kwietnia 1916, zm. 26 czerwca 1979). Jego przodkowie pochodzili w większości z Europy – matka była częściowo szkockiego, francusko-normandzkiego i (po praprababce) czirokeskiego pochodzenia, a ojciec miał szkocko-niemieckie korzenie. Urodził się jako bliźniak jednojajowy; jego brat – Jesse Garon – urodził się martwy. Ich poród nastąpił w małym, dwupokojowym domu zbudowanym przez Vernona z powodu zbliżających się narodzin. Gladys była uważana przez znajomych za osobę nadopiekuńczą względem syna, co – jak podkreśliło wielu biografów Presleya – znacznie odbiło się na jego psychice. Vernon z kolei był mało ambitny i często zmieniał pracę; w chwili narodzin synów pracował jako kierowca ciężarówki, był także drwalem oraz pracował na plantacjach bawełny i trzciny cukrowej. Dorastał w skrajnie biednej rodzinie. Jako dziecko razem z rodziną chodził do kościoła Zborów Bożych, który był jego pierwszą muzyczną inspiracją. We wrześniu 1941 rozpoczął edukację w East Tupelo Consolidated, gdzie jego instruktorzy ocenili go jako „średniego”. Odizolowany od rówieśników przez nadopiekuńczą matkę, w wolnych chwilach często słuchał radia – jego pierwszymi idolami muzycznymi byli Ernest Tubb, Jimmy Rodgers i Roy Acuff. Zachęcony przez nauczyciela, który dostrzegł jego talent wokalny podczas porannych modlitw, 3 października 1945 wziął udział w konkursie piosenki, na którym po wykonaniu utworu „Old Shep” ostatecznie zajął piąte miejsce. Jesienią 1948 wraz z rodzicami przeniósł się do Memphis i zamieszkał na osiedlu Lauderdale Courts przy Audubon Drive. Uczył się w Humes High School. Z racji swojej nieśmiałości przed występami publicznymi rówieśnicy sporadycznie przezywali go „maminsynkiem”, jednocześnie wyśmiewali go i bili ze względu na jego ekstrawagancki styl ubierania się i charakterystyczną fryzurę. Gdy nauczyciel muzyki powiedział mu, że nie ma talentu do muzyki, następnego dnia Presley przyniósł do szkoły gitarę i zaśpiewał utwór „Keep Them Cold Icy Fingers Off Me”, żeby udowodnić mu, że się myli. W 1950 zaczął regularnie grać na gitarze pod nadzorem sąsiada Jesse Lee Densona. Po ukończeniu nauki w 1953 rozpoczął wieczorowe kursy kształcące na elektryka, jednak ostatecznie porzucił naukę po zatrudnieniu się w Crown Electric Company jako kierowca ciężarówki. Pierwsze nagrania Chcąc sprawić mamie prezent urodzinowy, latem 1953 postanowił nagrać dla niej płytę w studiu należącym do Sama Phillipsa, właściciela wytwórni Sun Records. Ostatecznie nagrał na taśmie piosenki „My Happiness” i „That’s When Your Heartaches Begin”. Jedna z kopii taśmy – za sprawą Marion Keisker, która kontrolowała przebieg nagrań – trafiła do Phillipsa. Producent początkowo nie zainteresował się nagraniami Presleya, on sam nagrał na własny użytek kolejne piosenki – „Casual Love Affair” i „I’ll Never Stand in Your Away”. W lipcu na zaproszenie Phillipsa nagrał utwór „Without You”, nie wzbudzając jednak entuzjazmu producenta. Podczas tej samej sesji zaczął parodiować sposób śpiewania Deana Martina, Billy’ego Eckstine’a i Billa Haleya, czym zachęcił Phillipsa do zaaranżowania mu spotkania z gitarzystą Scottym Moore’em, z którym wkrótce zaczął występować w klubach. Chcąc poprawić sobie humor w przerwie podczas kolejnej sesji, zorganizowanej w lipcu 1954, zaczął grać na gitarze utwór Arthura Crudupa „That’s All Right, Mama”, co Phillips niezwłocznie zaczął nagrywać. Trzy dni później DJ Dewey Phillips puścił nagranie w swoim programie Red, Hot, and Blue. Słuchacze dzwonili do studia, żeby dowiedzieć się, kto jest wykonawcą piosenki, a wielu odbiorców uważało go za czarnoskórego. 19 lipca wydał debiutancki singiel „That’s Alright (Mama)/Blue Moon of Kentucky”, który pod koniec miesiąca dotarł do trzeciego miejsca na liście Memphis Country Music. 10 sierpnia w Overton Park Shell Auditorium zagrał swój pierwszy koncert, na którym został przychylnie przyjęty przez publiczność. We wrześniu odbył kolejną sesję nagraniową, podczas której zarejestrował piosenki – „Good Rockin’”, „Tonight”, „I Don’t Care If the Sun Don’t Shine”, „Uncle Pen” i „Just Because”. W tym samym miesiącu wystąpił w Grand Ole Opry w Nashville, jednak tym razem został wygwizdany przez konserwatywną widownię, która była zszokowana ekspresją i ruchami scenicznymi Presleya. Rok zakończył kolejnymi sesjami dla Sun Records, podczas której nagrał utwory – „Oakie Boogie”, „Tomorrow Night”, „Milkcow Blues Boogie”, „You’re a Heartbreaker”, „My Baby’s Gone” i „I’m Left, You’re Right, She’s Gone”. Wraz z upływem czasu Presley stał się popularniejszy między Tennessee a zachodnim Teksasem. W styczniu i lutym 1955 odbył sesje nagraniowe dla Sun Records, podczas których zarejestrował m.in. piosenki „I’ll Never Let You Go”, „Baby, Let’s Play House” i „Mystery Train”. W międzyczasie promotor Bob Neal podpisał oficjalny dokument współpracy z artystą i skupił na nim uwagę pułkownika Toma Parkera, który umożliwił mu występy podczas lutowej trasy koncertowej swojego innego podopiecznego, Hanka Snowa. W lipcu odbył ostatnią sesję dla Sun Records, podczas której powstały piosenki „I Forgot to Remember to Forget” i „Trying to Get to You”, a w sierpniu odnowił umowę z Nealem, a Parker został jego menedżerem i promotorem. Grupa utrzymywała obszerny harmonogram trasy koncertowej przez drugą połowę roku. Akompaniowali mu gitarzysta Scotty Moore i basista Bill Black. Podczas zjazdu Country Disc Jockey na początku listopada Presley był określony mianem najbardziej obiecującego męskiego artysty roku, a kilka wytwórni płytowych – w tym Atlantic Records i RCA Victor – wyraziło chęć podpisania z nim kontraktu. 21 listopada Parker i Phillips zawarli umowę z RCA Victor na sumę 40 tys. dolarów. Presley w wieku 20 lat ciągle był małoletni, przez co kontrakt był podpisany przez jego ojca. Phillips wówczas zrzekł się praw do twórczości Presleya, podobnie jak sam artysta, dlatego biografowie często uznają zawartą z Parkerem umowę za „najgorszy kontrakt stulecia”, który spowodował, że Presley stał się komercyjnym produktem kosztem bycia autentycznym artystą. Pod koniec grudnia tego samego roku wytwórnia stale reklamowała swojego nowego wykonawcę, a do końca miesiąca wydała ponownie większość nagrań z Sun Records. Kolejne piosenki, debiut filmowy i służba wojskowa 10 stycznia 1956 stworzył swoje pierwsze nagrania dla RCA w Nashville, zarejestrował wówczas piosenki „Heartbreak Hotel”, „I Got a Woman”, „Money Money”, „I’m Counting on You” i „I Was the One”. 27 stycznia wydał singiel „Heartbreak Hotel”, który osiągnął sukces komercyjny, rozchodząc się w nakładzie 2 mln egzemplarzy na świecie. Na przełomie stycznia i lutego nagrał jeszcze kilka piosenek w studiu RCA – „Blue Suede Shoes”, „My Baby Left Me”, „One-Sided Love Affair”, „So Glad You’re Mine”, „Tutti Frutti”, „I’m Gonna Sit Right Now and Cry Over You”, „Lawdy, Miss Clawdy” i „Shake, Rattle and Roll”, które w marcu znalazły się na jego pierwszym albumie długogrającym, zatytułowanym po prostu Elvis Presley, który jeszcze przed premierą zamówiono w wówczas rekordowym nakładzie 362 tys. sztuk. Wiosną odbył pierwszą trasę koncertową po USA. Jego występy zachwycały licznie gromadzącą się pod sceną młodzież, za to oburzały miejscowych polityków i przedstawicieli organizacji religijnych, którzy określali je jako „skandaliczne” i „nieprzyzwoite”. Wiosną 1956 rozpoczął również karierę aktorską. Na zaproszenie wytwórni 20th Century Fox rozpoczął zdjęcia do westernu Kochaj mnie czule, który tuż po premierze wzbudził duże zainteresowanie szczególnie wśród młodej widowni. W międzyczasie wydał singiel z piosenkami „I Want You, I Need You, I Love You” i „My Baby Left Me”. 2 lipca nagrał utwory „Hound Dog”, „Don’t Be Cruel” i „Any Way You Want Me”, a singiel z pierwszymi dwiema piosenkami w krótkim czasie rozszedł się w nakładzie 5–6 mln egzemplarzy i przez 11 tygodni pozostawał na pierwszym miejscu listy przebojów Hot 100. Kilka dni później zagrał plenerowy koncert w Memphis, podczas którego powiedział: Wiecie, ci ludzie w Nowym Jorku w ogóle mnie nie zmienią. Pokażę wam dzisiaj jaki jest prawdziwy Elvis. W sierpniu sędzia w Jacksonville na Florydzie, nakazała Presleyowi poskromić swoje zachowanie, z czego artysta zakpił na kolejnym koncercie, przez cały występ stojąc niemal nieruchomo na scenie w jednym miejscu, nie licząc poruszania małym palcem. W tym czasie zaczęły ukazywać się na rynku pierwsze gadżety z wizerunkiem Presleya, m.in. koszulki, swetry, pióra, gitary, wody kolońskie oraz szminki . We wrześniu za kwotę 50 tys. dol. dał występ w programie telewizyjnym Eda Sullivana; jego popisy sceniczne zostały jednak ocenzurowane, a operatorzy kamer kręcili go wyłącznie od pasa w górę, by nie demoralizować widzów widokiem rozkołysanych bioder Presleya. Program z udziałem artysty odnotował rekordowe wyniki oglądalności – obejrzało go ok. 54 mln widzów, co dało stacji CBS ok. 83% udziału w rynku). W tym samym miesiącu wydał singiel z piosenkami „Love Me Tender” i „Anyway You Want Me”. W grudniu 1956 prasa nadała mu nieformalny tytuł „króla rock and rolla”, który przylgnął do niego do końca jego kariery. W pierwszej połowie 1957 wydał trzy single „Too Much”, „All Shook Up” i „Teddy Bear”, które dotarły do pierwszego miejsca na listach przebojów. Wydał także minialbum pt. Peace in the Valley, na którym po raz pierwszy umieścił piosenki gospelowe. Po podpisaniu siedmioletniego kontraktu z Paramount Pictures zagrał główne role w filmach wytwórni: Kochając ciebie i Więzienny rock, za występy w nich otrzymał gażę w wysokości 250 tys. dol. oraz 50% zysków. Pierwszą produkcję promował singlem „Loving You”, który dotarł do pierwszego miejsca na amerykańskiej liście przebojów, oraz albumem z piosenkami z Kochając ciebie. Pod koniec sierpnia 1957 wyruszył w kolejną trasę koncertową po USA, w kolejnym miesiącu wydał singiel „Jailhouse Rock”, a w listopadzie – minialbum z pozostałymi piosenkami z filmu Więzienny rock. Po sukcesie ostatniej EP-ki nagrał album świąteczny pt. Elvis Christmas Album. Do końca 1957 sprzedał 28 mln egzemplarzy wszystkich swoich singli oraz prawie 1 mln sztuk albumów studyjnych. W tym okresie zaczął zażywać proszki nasenne z powodu bezsenności spowodowanej nieregularnymi godzinami pracy. 24 marca 1958 zgłosił się do komisji poborowej i został powołany do armii, zastrzegając sobie jedynie 60-dniowe odroczenie służby z racji kręcenia filmu Król Kreol. Zgłaszając się do komisji, podkreślał, że nie chce być traktowany inaczej niż ktokolwiek inny, twierdził: Armia może zrobić ze mną wszystko, co chce. Przypisano mu numer US 533110761. W trakcie pobytu Presleya w wojsku wytwórnia podtrzymywała zainteresowanie wokół artysty, wydając kolejne nagrania: w marcu premierę miał album pt. Elvis Golden Records Vol. 1, który pozostał przez 50 tygodni na liście Billboard 200, a miesiąc później ukazał się singiel „Wear Ring Around Your Neck”, który dotarł do trzeciego miejsca na liście Hot 100. W trakcie pełnienia służby wojskowej zaczął zażywać deksedrynę, która go pobudzała. Na początku sierpnia 1958 u matki Presleya zdiagnozowano zapalenie wątroby, a jej stan gwałtownie się pogorszył, dlatego artysta został wypuszczony na przepustkę; Gladys zmarła 14 sierpnia 1958 z powodu niewydolności serca i wątroby w wieku 46 lat. Śmierć matki załamała Presleya. 1 października trafił do 3. Dywizji Pancernej w Niemczech. Oddał swoje wynagrodzenie z armii na cele charytatywne, poza tym zakupił telewizory do bazy i dodatkowy zestaw mundurów dla każdego kompana. 3 marca 1960 zakończył służbę wojskową. Powrót do śpiewania i spadek popularności Tuż po zakończeniu służby wojskowej powrócił do występowania w telewizji i nagrywania piosenek. W kwietniu 1960 wydał swój dziesiąty album w karierze – Elvis Is Back!, a miesiąc później telewizja ABC wyemitowała program The Frank Sinatra Timex Show: Welcome Home Elvis, w którym zaśpiewał kilka piosenek. W lipcu wydał singiel „It’s Now or Never”, który rozszedł się w nakładzie 9 mln egzemplarzy. W tym samym miesiącu jego ojciec ożenił się z młodszą o 20 lat Dee Stanley, która miała trzech synów – Davida, Ricky’ego i Billy’ego – z poprzedniego małżeństwa; Elvis nie stawił się na ślubie ojca i macochy. Pod koniec roku wydał singiel „Are You Lonesome Tonight?”. W tym samym czasie powrócił także do grania w filmach, do czego nakłonili go menedżerowie, upatrując w tym dużych zysków ze względu na duże zainteresowanie artystą wśród nastoletnich widzów. W listopadzie 1960 premierę miał Żołnierski blues, w którym Presley zagrał – kolejną w swojej filmografii – główną rolę. Choć produkcja okazała się komercyjnym sukcesem, Presley aspirował do grania w ambitniejszych produkcjach. Wykreował poważniejsze role w Płonącej gwieździe (1960) i Dzikusie z prowincji (1961), jednak oba filmy okazały się sprzedażowymi i artystycznymi klapami, dlatego agenci Presleya ponownie zlecali mu mniej wymagające role, co zniechęciło artystę do pracy oraz występowania na dużym ekranie i nagrywania kolejnych ścieżek dźwiękowych. Kolejny sukces przyniosła mu rola w Błękitnych Hawajach (1961) oraz album z ścieżką dźwiękową do filmu, który promował singlem „Can’t Help Falling in Love”. Z powodu kontynuowania kariery filmowej zaprzestał grania koncertów. Ostatni występ przed prawie ośmioletnią przerwą dał 26 marca 1961 w Pearl Harbor, a dochód z koncertu przekazał Funduszowi Pamięci Poległych na „USS Arizona”. Przez następne kilka lat grał główne role w kolejnych mało ambitnych produkcjach, do których często nagrywał także ścieżki dźwiękowe. W marcu 1962 pojawił się w filmie Doścignąć marzenie, a miesiąc później wydał minialbum pt. Follow That Dream z piosenkami z produkcji. W czerwcu wydał album studyjny pt. Pot Luck, a z promującym płytę singlem „Kiss Me Quick” dotarł do pierwszego miejsca na liście UK Singles Chart, choć przepadł we własnym kraju, zajmując zaledwie 34. miejsce na liście Hot 100. W drugiej połowie 1962 premierę miał jego singiel „She’s Not You” oraz dziesiąty film w dorobku – Kid Galahad, ponadto wydał singiel „Return to Sender” z następnego filmu – Dziewczyny! Dziewczyny! Dziewczyny!, do którego nagrał ścieżkę dźwiękową (zajęła trzecie miejsce na liście Billboard 200). W pierwszej połowie 1963 wystąpił w filmie Co się zdarzyło na Targach Światowych, do którego nagrał ścieżkę dźwiękową promowaną singlem „One Broken Heart for Sale”; utwór zajął drugie miejsce na liście przebojów Hot 100. Wydał także singiel „You’re the Devil in Disguise”, który dotarł do trzeciego miejsca na amerykańskiej liście przebojów. W drugiej połowie roku wydał album pt. Elvis Golden Records Vol. 3 oraz wystąpił w filmie Zabawa w Acapulco, do którego nagrał soundtrack pt. Fun in Acapulco. W marcu 1964 premierę miał film Kochający się kuzyni, a w kolejnym miesiącu nagrana do niego ścieżka dźwiękowa pt. Kissin’ Cousins oraz film Miłość w Las Vegas, który był promowany przebojem „Viva Las Vegas”. W drugiej połowie roku wydał singiel „Ain’t That Loving You Baby”, a w kinie ukazał się film Wagabunda wraz ze ścieżką dźwiękową. W 1965 premierę miały kolejne trzy produkcje z Presleyem: Szczęśliwa dziewczyna (wraz ze ścieżką dźwiękową), Połaskotaj mnie i Harum Scarum (wraz z soundtrackiem), który uznawany jest przez krytyków za najgorszy film artysty. W tym samym roku wydał album pt. Elvis for Everyone zawierający piosenki niefilmowe nagrane przez niego w latach 1954–1964. W 1966 ukazały się kolejne filmy z Presleyem: Frankie i Johnny (wraz ze ścieżką dźwiękową), Podrap mnie w plecy (z albumem pt. Paradise, Hawaiian Style) i Sposób na spędzanie czasu (z płytą pt. Spinout). W 1967 zagrał główne role w filmach: Wielkie kłopoty, Łatwo przyszło, łatwo poszło i Piknik, do których tradycyjnie nagrał także ścieżki dźwiękowe (zatytułowane, kolejno: Double Trouble, Easy Come, Easy Go i Clambake). W tym samym roku wydał także album gospelowy pt. How Great Thou Art, za którą otrzymał nagrodę Grammy za najlepsze wykonanie pieśni religijnych. W 1968 wydał album pt. Elvis Gold Records Vol. 4, a do kin trafiły kolejne filmy z udziałem Presleya: Trzymaj się z daleka, Joe, Wyścigi i Tylko ją kochaj. Ostatni z filmów promował m.in. swoją interpretacją przeboju „A Little Less Conversation”, która stała się przebojem. O ile pierwsze filmy z udziałem Presleya cieszyły się dużą popularnością i uznaniem krytyków, ostatnie nie wzbudziły już większego zainteresowania widzów oraz otrzymywały chłodne recenzje. Do 1968 artysta zagrał łącznie w 31 filmach. By wytrwać w napiętym harmonogramie pracy, między kolejnymi zdjęciami zażywał leki pobudzające. Powrót do koncertowania i rezydencja w Las Vegas Zmuszony pogarszającą się sytuacją finansową spowodowaną zakończeniem kontraktu z wytwórnią filmową MGM i swoją rozrzutnością, w 1968 powrócił do występowania na żywo. Pod koniec czerwca w Burbank nagrał koncert telewizyjny, który stacja NBC wyemitowała 3 grudnia 1968 pod nazwą Elvis. Program zebrał 42% ogółu całkowitej widowni i uzyskał przychylne recenzje od krytyków. Jeszcze przed premierą programu nagrał i wydał album pt. Singer Presents Elvis Singing Flaming Star and Others, który sprzedawany był wyłącznie w sklepach firmy Singer, a tuż po emisji koncertu ukazała się płyta pt. jako Elvis (NBC TV Special). W tym czasie zrealizował także kolejne nagrania w studiu w Nashville, gdzie stworzył piosenki: „Guitar Man”, „Big Boss Man” i „High Heel Sneakers”. W 1969 rozpoczął sześciotygodniową sesję nagraniową w American Sound Studio w Memphis, gdzie zarejestrował materiał łączący gatunki gospel, blues i rock’n’roll; wśród wówczas nagranych piosenek znalazły się przeboje: „Suspicious Minds” (1. miejsce na liście przebojów w sierpniu 1969), „In the Ghetto”, „Don’t Cry Daddy” i „Kentucky Rain”. 26 lipca 1969 zagrał swój pierwszy od lat koncert w International Hotel w Las Vegas, ostatecznie odbył miesięczną serię występów (po dwa koncerty każdego wieczoru) w tym hotelu, za co otrzymał gażę w wysokości 500 tys. dol.. Nagrania z koncertów umieścił na albumie pt. From Memphis to Vegas/From Vegas to Memphis. Koncerty zostały ciepło przyjęte przez publiczność i krytykę, dzięki czemu Presley podpisał pięcioletni kontrakt na występy w International Hotel. Do końca roku wydał jeszcze single „Suspicious Minds” i „Don’t Cry Daddy” oraz pojawił się w filmach Charro!, Kłopoty z dziewczynami i Złamane śluby, który był ostatnim filmem fabularnym z jego udziałem. Pod koniec stycznia 1970 rozpoczął kolejną serię występów w Las Vegas, wtedy też zaczął ubierać się w biały kombinezon z wysokim kołnierzem i spodniami-dzwonami, który stał się jego znakiem rozpoznawczym. Nagrania z tych koncertów zostały umieszczone na albumach On Stage i Elvis in Person at the International Hotel, Las Vegas, Nevada oraz pokazane w filmie dokumentalnym Elvis: Tak to jest, do którego wydał również ścieżkę dźwiękową. Oprócz tego w 1970 wypuścił jeszcze kilka albumów studyjnych: Let’s Be Friends, Almost in Love, Elvis’ Christmas Album i Back to Memphis oraz czteropłytową składankę pt. Worldwide 50 Gold Awards Hits Vol. 1. 21 grudnia 1970 spotkał się z prezydentem USA Richardem Nixonem, by wyrazić i zaoferować swoją pomoc w zwalczaniu kultury narkotykowej i poprosić o przyznanie odznaki Biura ds. Narkotyków i Niebezpiecznych Leków. Podczas spotkania uznał także muzykę zespołu The Beatles za „zagrożenie dla amerykańskiego ducha”. W tym czasie odwiedził także siedzibę FBI w Waszyngtonie. W 1970 zagrał łącznie 137 koncertów w USA. W kolejnych latach kontynuował amerykańską trasę, a jednocześnie nagrywał nowe płyty. W 1971 wydał aż osiem albumów (studyjnych lub kompilacyjnych): Elvis Country (I’m 10,000 Years Old), który uchodzi za jedną z najlepszych płyt w dorobku Presleya, You’ll Never Walk Alone, Love Letters from Elvis, C’mon Everybody, Elvis the Other Sides – Worldwide Gold Award Hits, Vol. 2, I Got Lucky i Elvis Sings the Wonderful World of Christmas oraz zagrał 156 koncertów. Rok później dał 164 występy, a kulisy trasy koncertowej po USA zostały pokazane w filmie dokumentalnym Elvis w trasie (1972). Mimo dużej popularności w kraju Tom Parker uniemożliwił Presleyowi granie w Europie, Azji i Australii, tłumacząc decyzję niewystarczająco opłacalnymi ofertami z tych kontynentów; pojawiały się także głosy mówiące o tym, że menedżer był nielegalnym emigrantem z Holandii, dlatego odrzucał propozycje koncertowe spoza Ameryki. Również w 1972 wydał albumy: Elvis Now i He Touched Me, krążek koncertowy pt. Elvis at Recorded at Madison Square Garden (dokumentujący cztery koncerty w Nowym Jorku, na który sprzedano 80 tys. biletów) oraz składanki: Elvis Sings Hits from His Movies Vol. 1 i Burning Love and Hits from His Movies Vol. 2. 14 stycznia 1973 wystąpił na organizowanej na Hawajach imprezie charytatywnej Aloha from Hawaii, która była pierwszym w historii koncertem transmitowanym na cały świat przez satelitę i zgromadziła ponad 1,5 mld telewidzów. Materiał zarejestrowany podczas koncertu wydał później na albumie pt. Aloha from Hawaii: Via Satellite. Do końca roku wypuścił jeszcze składankę pt. Seperate Ways, którą promował coverem przeboju „Always on My Mind”, oraz dwa albumy: Elvis i Raised on Rock. Ostatnie lata kariery W 1974 zagrał serię koncertów z Memphis, które zostały zarejestrowane i wydane w formie albumu pt. Elvis: Recorded Live on Stage in Memphis. Za wykonanie na żywo podczas jednego z występów utworu gospel „How Great Thou Art” dostał trzecią nagrodę Grammy. W tymże roku zagrał łącznie 150 koncertów w USA oraz wypuścił albumy: Elvis: A Legendary Performer Volume 1, Good Times i Having Fun with Elvis on Stage. W 1975 wydał płyty: Promised Land, który zajął pierwsze miejsce na listach przebojów country, i Elvis Today. 21 sierpnia po trzech dniach występów w Las Vegas odwołał dalsze koncerty z powodu przemęczenia. W 1976 wydał dwie składanki przebojów: Elvis: A Legendary Performer Volume 2 i The Sun Sessions oraz album studyjny pt. From Elvis Presley Boulevard, Memphis, Tennessee, z którym – choć sprzedał zaledwie 400 tys. egzemplarzy – dotarł do pierwszego miejsca na liście przebojów country. W drugiej połowie lat 70. jakość jego koncertów spadła, a rozczarowana publiczność składała skargi na Presleya. Dziennikarz Tony Scherman napisał w pierwszych miesiącach 1977: Elvis Presley stał się karykaturą. Nie jest już tak energiczny, jaki był wcześniej. Ma ogromną nadwagę. Jego umysł jest niszczony przez leki, które codziennie zażywa. Jest wyczerpany, co widoczne jest na jego występach. W Aleksandrii w Luizjanie spędził na scenie mniej niż godzinę i był „niemożliwy do zrozumienia”. Nie pojawił się na koncercie w Baton Rouge, bo nie był w stanie wstać z łóżka, a reszta jego trasy koncertowej została odwołana. Mimo pogorszenia się jego stanu zdrowotnego nadal wyruszał w trasy koncertowe. Pod koniec czerwca 1977 podczas koncertu w Rapid City w Dakocie Południowej „był tak zdenerwowany, że z trudem mógł swobodnie mówić do publiczności”. Według Samuela Roya, historyka zajmującego się życiem i karierą Presleya, artysta „nie był w stanie wykonać żadnego prostego ruchu”. Inny historyk zajmujący się problematyką życia ikony, Peter Guralnick, wspomina o tym, jak „fani stawali się coraz bardziej rozczarowani, a Elvis to obserwował, będąc ograniczony tylko do życia w swoim pokoju w Graceland”. Kuzyn Elvisa, Billy Smith, przypominał, jak Presley mógł godzinami siedzieć przed telewizorem i oglądać swoje ulubione skecze Monty Pythona lub swoje własne koncerty z lat 50., 60. i początku lat 70. Jego krewny zaobserwował jednak, że piosenkarz stawał się coraz bardziej obsesyjny. W latach 1969—1977 zagrał łącznie 1094 koncerty w USA. W marcu 1977 wydał album studyjno-koncertowy pt. Welcome to My World. 6 czerwca wypuścił swój ostatni singiel „Way Down”, 20 dni później w Indianapolis zagrał swój ostatni koncert, a w lipcu premierę miał album pt. Moody Blue, który zajął pierwsze miejsce na listach przebojów country. Tytułowy singiel z płyty stał się setnym przebojem w jego karierze. 5 sierpnia ukazała się książka Elvis: Co się stało?, którą napisali jego byli ochroniarze – Sonny i Red Westowie – w odwecie za zwolnienie z pracy w lipcu 1976 (powodem było pobicie jednego z amerykańskich rekwizytorów, który zażądał od Presleya 6 mln dol. odszkodowania za „uszkodzenie ciała”). Była to pierwsza książka mówiąca o „prawdziwym rock’n’rollowym życiu Elvisa”, w tym m.in. o zażywaniu przez niego narkotyków. Presley próbował powstrzymać publikację książki, oferując duże sumy pieniędzy wydawnictwu i autorom. Śmierć i pogrzeb 15 sierpnia 1977 udał się do dentysty, a w drodze powrotnej został sfotografowany przez jednego ze swoich wielbicieli – Roberta Calla; to zdjęcie jest ostatnim, które przedstawia Presleya żywego. Nocą artysta rozegrał z częścią swojej świty partię racquetballa. 16 sierpnia 1977 w godzinach popołudniowych miał wylecieć z Memphis, by rozpocząć swoją następną trasę koncertową po USA; trasa miała rozpocząć się od występu w Portland w stanie Maine. Ok. godz. 14:10 Ginger Alden znalazła go nieprzytomnego, leżącego w pozycji embrionalnej, w łazience jego posiadłości w Memphis w Graceland; początkowo zignorowała sytuację i dopiero po chwili wezwała personel Graceland, który podjął próbę ocucenia artysty techniką sztucznego oddychania. Karetka pogotowia została wezwana do rezydencji ok. 14:30. Mimo podejmowanych prób przywrócenia artysty do życia, resuscytacja krążeniowo-oddechowa zawiodła. Akcję ratunkową prowadzili Charlie Crosby i Ulysses S. Jones, którzy stwierdzili, iż zgon Presleya nastąpił najpewniej na kilka godzin przed ich przyjazdem. Śmierć muzyka została oficjalnie potwierdzona o godz. 15:30 w Baptist Memorial Hospital, jako przyczynę podano zatrzymanie akcji serca. Policja nie wszczęła szczegółowego śledztwa w sprawie okoliczności śmierci Presleya. Wiadomość o śmierci Presleya spowodowała płacz, smutek i histerię w Stanach Zjednoczonych i krajach komunistycznych. Dzień po stwierdzeniu zgonu artysty dziesiątki tysięcy ludzi zgromadziły się u bram Graceland, chcąc po raz ostatni zobaczyć piosenkarza w otwartej trumnie. Jeden z kuzynów artysty, Billy Mann, za sumę 18 tys. dol. sprzedał zdjęcie martwego muzyka magazynowi „National Enquirer”, a numer gazety z tą fotografią na okładce stał się najbardziej kupowanym w historii tego magazynu. Niedługo później redakcja odrzuciła propozycję Ginger Alden, która zaoferowała za 105 tys. dol. artykuł o jej życiu i relacjach z Presleyem; swoją decyzję przedstawiciele gazety tłumaczyli obawą przed ewentualnym pozwem oraz problemami prawnymi kobiety. Presley nie przekazał jej nic w swoim testamencie, a jedyną spadkobierczynią została jego córka. Pogrzeb piosenkarza odbył się 18 sierpnia 1977 w Graceland. W pobliżu willi pędzący samochód przejechał dwie kobiety i spowodował ich śmierć, a trzecia kobieta została poważnie ranna. Ok. 50 tys. gapiów pojawiło się na ulicach, które przemierzała procesja wioząca ciało Presleya. Artysta został pochowany na cmentarzu Forest Hill. Po pogrzebie miała miejsce nieudana próba kradzieży zwłok Presleya i jego matki, a w następnych dniach zwłoki zostały ekshumowane i ponownie pogrzebane w tzw. Meditation Gardens w Graceland. Spór o przyczynę śmierci Po śmierci Presleya nie ustają spekulacje wokół okoliczności zgonu artysty. Teorie spiskowe uwzględniają m.in. śmierć z przyczyn naturalnych, przypadkowe przedawkowanie leków i samobójstwo. Wokół śmierci Presleya od lat krąży także teoria głosząca, że artysta wcale nie umarł, a jedynie upozorował własną śmierć, w czym miało mu pomóc FBI, obejmując go programem ochrony świadków w celu ochrony przed mafią. Na kilka miesięcy przed śmiercią toczyło się bowiem postępowanie w sprawie oszustwa, którego ofiarą padł Presley i jego ojciec. Według jednej z wersji, skremowano jego „brata bliźniaka” lub woskową figurę, a on sam wiedzie do dziś życie na marginesie świata. Nie brakuje również teorii, jakoby Presley został zamordowany. Bliscy artysty ujawnili posiadanie dowodów na to, że jeden z niezależnych fotoreporterów współpracujących dla magazynu „National Enquirer” został wezwany do Graceland na kilka godzin przed odkryciem zwłok piosenkarza. Zwracano uwagę także na fakt, iż sypialnia oraz łazienka, w której znaleziono ciało Presleya, zostały sprzątnięte niedługo po śmierci artysty. We wrześniu 1979 sprawa śmierci Presleya była tematem odcinka programu dokumentalnego telewizji ABC 20/20, którego autorzy – Charles Thompson i James Cole – próbowali dotrzeć do informacji dotyczących okoliczności zgonu artysty i dowieść, że muzyk nie zmarł z przyczyn naturalnych; dokument obejrzało 17 mln telewidzów. W 1990 doktor George Nichopoulos, który był obecny przy znalezieniu martwego artysty, stwierdził w konspekcie swojej książki Who Killed Elvis Presley?, że Presley zmarł wskutek złamania karku po uderzeniu w tył głowy. 5 maja 2010 stwierdził natomiast, że Presley zmarł z powodu chronicznego zaparcia spowodowanego niedrożnością jelit, które mogło być uleczone jedynie operacyjnie poprzez zabieg kolostomii (mający na celu usunięcie części okrężnicy chorego), ale muzyk nie zgodził się na zabieg, co mogło kosztować go życie. . Po 1977 Jego ostatnia płyta zrealizowana za życia, zatytułowana Elvis in Concert, została wydana 3 października 1977 razem z programem telewizyjnym zrealizowanym oraz wyemitowanym przez telewizję CBS pod tym samym tytułem. W ciągu zaledwie kilku dni po śmierci Presleya jego piosenki podbiły listy przebojów w wielu krajach, m.in. w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii. W latach 1977–1981 sześć pośmiertnie wydanych singli podbiło listy przebojów w USA. Od sierpnia do grudnia 1977 sprzedano prawie 200 mln egzemplarzy albumów Presleya. Po śmierci ojca Presleya w czerwcu 1979 kontrolę nad majątkiem przejęła Priscilla Beaulieu Presley. W 1982 rezydencja Graceland została otwarta dla fanów i turystów – co roku do posiadłości przybywa ponad 600 tys. odwiedzających, co czyni ją drugim – po Białym Domu – najczęściej odwiedzanym budynkiem w Stanach Zjednoczonych. W 2006 posiadłość została zakwalifikowana jako Narodowy Pomnik Historyczny USA. W 1980 premierę miała książka Elvis: We Love You Tender autorstwa Dee, Ricky’ego, Billy’ego i Davida Stanleyów (macochy i braci przyrodnich Presleya), w której opisali swoje życie z piosenkarzem. W 1986 David Stanley wydał książkę Life with Elvis, w której ujawnił szczegóły ostatnich lat życia Presleya. Presley został wprowadzony do Rock and Roll Hall of Fame (1986), Country Music Hall of Fame (1998), Gospel Music Hall of Fame (2001) i Rockabilly Hall of Fame (2007). W 2005 trzy dawne hity Presleya: „Jailhouse Rock”, „One Night/I Got Stung” i „It’s Now or Never” ponownie podbiły listy przebojów w Wielkiej Brytanii. Siedemnaście singli zostało ponownie wydanych w 2005, z czego pięć było jednocześnie na pięciu pierwszych miejscach list przebojów w Wielkiej Brytanii. Magazyn „Forbes” określił Presleya jako najwięcej zarabiającego nieżyjącego celebrytę z rocznym dochodem 45 mln dol.. W 2006 został zdegradowany do drugiej pozycji na tej liście, po czym w 2007 i 2008 ponownie piastował pierwsze miejsce, po śmierci Michaela Jacksona w 2009 został on zdegradowany do czwartej pozycji na tej liście, w 2010 ponownie powrócił na drugą pozycję, utrzymał ją także w 2011. Według szacunków z połowy 2011, jest aż 15 tys. różnych rodzajów gadżetów związanych z Presleyem. W listopadzie 2018 został pośmiertnie uhonorowany najwyższym amerykańskim odznaczeniem, Prezydenckim Medalem Wolności. Życie prywatne Odbywając służbę wojskową w Niemczech w drugiej połowie lat 50., poznał 14-letnią Priscillę Beaulieu. W obawie przed atakami prasy i oskarżeniami o związek z nieletnią, para przez pierwsze kilka lat spotykała się potajemnie. W tym czasie spotykał się także z Anitą Wood, która jednak po czterech latach związku go porzuciła. Presley pod koniec grudnia 1966 oświadczył się Priscilli Beaulieu, a 1 maja 1967 poślubił ją podczas ceremonii w apartamencie artysty w hotelu Aladdin w Las Vegas. 1 lutego 1968 urodziła im się córka, Lisa Marie Presley. Po tym, jak wskutek zdrad Presleya żona odeszła od niego wiosną 1972, artysta nawiązał romans z Lindą Thompson. 18 sierpnia 1973 wraz z Priscillą złożyli dokumenty rozwodowe, a 9 października sąd w Santa Monica orzekł koniec ich małżeństwa. W 1976 Thompson rozstała się z Presleyem po czterech i pół roku nieformalnego związku, pozostali jednak w przyjacielskich relacjach. W listopadzie 1976 poznał 20-letnią Ginger Alden, której oświadczył się w styczniu 1977 i z którą pozostawał w nieformalnym związku aż do swojej śmierci. W 1957 zakupił za 100 tys. dol. 14-akrową posiadłość Graceland w Memphis, w której mieszkał do końca życia. Miał także domy w Bel Air i Palm Springs. Kolekcjonował drogie samochody i broń palną, posiadał również samoloty. Znany był z rozrzutności i wyjątkowej szczodrości – kupował samochody i sprawiał inne, drogie prezenty nie tylko członkom rodziny i współpracownikom, ale także przypadkowym ludziom. Od lat 50. cierpiał na bezsenność, z tego powodu zażywał środki nasenne, przy czym jednocześnie przyjmował deksedrynę na pobudzenie. Był uzależniony także od leków nasennych i przeciwbólowych, w tym barbituranów, oraz amfetaminy. Cierpiał także na wiele innych dolegliwości, m.in. na jaskrę, wysokie ciśnienie krwi oraz uszkodzenie wątroby i jelita grubego spowodowane nadużywaniem narkotyków. Przez jakiś czas uczęszczał na terapię u psychiatry. By zachować anonimowość, podczas wyjazdów często meldował się w hotelach pod fikcyjnymi personaliami „John Burrows”. Na cudze nazwiska zamawiał również leki oraz zgłaszał się do szpitala z powodu problemów zdrowotnych związanych z uzależnieniami. Posądzanie o rasizm Kiedy Dewey Philips po raz pierwszy puścił „That’s All Right” w radiu Memphis, wielu słuchaczy kontaktowało się z radiem przez telefon lub za pomocą telegramu, zakładając, że wykonawca tego utworu był rasy czarnej. Od samego początku swojej kariery Elvis miał szacunek do afroamerykańskich wykonawców i ich muzyki, mimo segregacji rasowej i uprzedzeń do Afroamerykanów na Południu Stanów Zjednoczonych. W wywiadzie z 1956 roku artysta opowiadał, jak godzinami mógł słuchać czarnego muzyka bluesowego Arthura Crudupa. Gazeta redagowana i skierowana głównie do Afroamerykanów, The Memphis World, napisała o tym, jak Elvis – „fenomen rock’n’rolla” – „zniósł segregację rasową w Memphis”, bawiąc się bez skrępowania w parku rozrywki w dzielnicy zamieszkanej w większości przez ludzi rasy czarnej. Później temu incydentowi nadano nazwę „kolorowej nocy”. Takie zachowania prezentowane przez Presleya zagwarantowały mu akceptację ze strony Afroamerykanów w pierwszych latach jego kariery. Z drugiej strony według Arnolda Shawa z magazynu Billboard: „wielu białych dorosłych ludzi nie tolerowało Presleya za to, że rozpowszechniał «rock’n’roll», który ma korzenie w społecznościach rasy czarnej i zwracał uwagę na ich kulturę”. Mimo pozytywnego wizerunku, jaki zyskał Presley w oczach Afroamerykanów, w połowie 1957 roku pojawiła się plotka o jego rasistowskich poglądach. Mówiła ona, że Presley wypowiedział się o czarnoskórych w następujący sposób: „Jedyną rzeczą, jaką czarni mogą dla mnie zrobić, jest kupowanie moich płyt i pastowanie moich butów”. Dziennikarz z afroamerykańskiego tygodnika „Jet”, Louis Robinson, postanowił śledzić te plotki. W trakcie kręcenia ujęć do kolejnego filmu-musicalu Presleya, Jailhouse Rock, dziennikarz przeprowadził krótki wywiad z gwiazdą. Presley zaprzeczył, aby padła taka wypowiedź lub też w jakikolwiek inny sposób popierał poglądy rasistowskie. Jednak Robinson nie uwierzył Presleyowi, a wręcz był przekonany po wysłuchaniu zeznań wielu osób, że Elvis był zdeklarowanym rasistą. Czarnoskóry wykonawca bluesowy Ivory Joe Hunter, który słyszał plotkę, po wizycie w Graceland pewnego późnego popołudnia powiedział o Presleyu: „Był jednym z najbardziej uprzejmych ludzi, jakich kiedykolwiek spotkałem”. Mimo że plotka została praktycznie całkowicie zdementowana po wizycie Huntera, przez dziesiątki lat była wykorzystywana przeciwko Presleyowi. Zazdrość i niechęć, która powodowała i napędzała takie zachowania, była spowodowana tym, że Elvis u szczytu kariery miał „rzucić swoich czarnych przyjaciół w niepamięć”. W XXI wieku stwierdzenie, że „Presley ukradł muzykę czarnym”, znajduje jeszcze zwolenników. Znanym afroamerykańskim artystą, który odrzucał tę plotkę, był Jackie Wilson, który powiedział: „Wielu ludzi oskarżało Elvisa o «kradzież czarnej muzyki», gdy tak naprawdę prawie każdy afroamerykański wykonawca skopiował wizerunek i ruchy Elvisa”. Podczas całej kariery Presley odrzucał jakiekolwiek stwierdzenia o swoich rasistowskich poglądach. Symbol seksu W latach 50. w recenzjach prasowych pojawiało się dużo odwołań do sex appealu i atrakcyjności fizycznej Presleya. „Był piękny, niezwykle urokliwy”, powiedział krytyk muzyczny Mark Feeney. Reżyser Steve Binder, który nie był fanem muzyki Presleya aż do momentu zobaczenia jego występu w telewizji z 1968, wypowiedział się o Presleyu w następujący sposób: Powiem to najprościej jak mogę. Czy jesteś kobietą, czy mężczyzną – to nie robi żadnej różnicy. On na pewno przyciągnąłby twój wzrok. Tak dobrze wyglądał, że jeśli nie wiedziałabyś, że jest gwiazdą, a wszedłby do twojego pokoju w twojej obecności – wiedziałabyś, że jesteś tam z kimś wyjątkowym. Jego ruchy na koncertach, a także fizyczne piękno było odpowiedzialne za coraz częstsze spoglądanie na Presleya z erotycznego punktu widzenia. W jego nekrologu Lester Bangs określił go jako „faceta, który wprowadził seks do kultury masowej”. Słowa Eda Sullivana o tym, że „Presley ma plastikową butelkę w spodniach” od razu wywołały wiele plotek i insynuacji. Mimo że wizerunek Presleya był określany jako ikona heteroseksualności, to niektórzy krytycy mówią o tym, że był on „niejednoznaczny”. Brett Farmer, widząc Presleya tańczącego i śpiewającego w filmie Jailhouse Rock, określił go jako przedstawiającego „specyficzny i w pewien sposób inny erotyczny styl płci męskiej”. Według Yvonne Tasker, „Elvis pokazał nowy obraz heteroseksualnej białej klasy robotniczej jako agresywnej”. Obwołanie Presleya symbolem seksu przyczyniło się do powstawania plotek o jego romansach z Hollywoodzkimi gwiazdami filmowymi. Mówiono, że romansował z: Natalie Wood (w latach 50.), Connie Stevens, Ann-Margret i Tuesday Weld (w latach 60.) oraz Candice Bergen i Cybill Shepherd (w latach 70.). June Juanico, jedna z wcześniejszych dziewczyn Presleya, obwiniała Parkera za dobieranie mu partnerek z myślą o zarobku. Presley nie czuł się komfortowo, gdy plotkowano o jego romansach w sferach aktorskich Hollywood, zwłaszcza że większość z medialnych rewelacji było nieprawdziwych. Legenda „Przed Elvisem nie było niczego”, powiedział członek brytyjskiego zespołu rockowego The Beatles, John Lennon. Po pierwszym występie w The Ed Sullivan Show w 1956 roku Presley został zauważony i był w centrum uwagi całego narodu amerykańskiego. Jako jeden z prekursorów „rock’n’rolla”, nie był on tylko kimś, kto określił nowy gatunek w muzyce, ale odcisnął swój ślad także w kulturze młodzieżowej i w modzie. Rock’n’roll, mając swoje początki w twórczości czarnoskórych Amerykanów, nie był popularny aż do czasu pojawienia się Elvisa. Presley, „będąc białym i brzmiąc jak czarnoskóry, otworzył drzwi do kultury popularnej dla Afroamerykanów”. Wraz z pojawieniem się Presleya narodził się nowy rodzaj akceptacji rasowej. Czarnoskóry pionier rock’n’rolla Little Richard powiedział: On był integratorem. Elvis był jak zbawienie. Nigdy nie puściliby muzyki czarnoskórych, gdyby nie on. On otworzył drzwi dla muzyki czarnoskórych. Al Green, czarnoskóry artysta, który był prekursorem innego gatunku – soulu, powiedział: „On rozkruszył lód dla nas wszystkich”. Elvis Presley zwrócił także uwagę ludzi na świat muzyki. W wieku dwudziestu jeden lat, kiedy pojawił się w telewizyjnym show Sullivana, został jednym z najpopularniejszych ludzi na całej planecie. Nazwisko, głos i image Presleya są bez zastanowienia rozpoznawane przez większość populacji ludzkiej dookoła globu. Zainspirował wielu odtwórców. Od dekad, stanowi najczęściej odwzorowywaną osobistość przez odtwórców. W Stanach Zjednoczonych prawie każdy stan, (z wyjątkiem trzech) ma swój fanklub Elvisa. Fankluby są także w wielu innych krajach na całej planecie. Według wielu ankiet i badań Presley jest największym człowiekiem w dziejach kultury popularnej. „Elvis Presley jest największym artystą XX wieku” – powiedział kompozytor Leonard Bernstein. „On rozpoczął nową falę i zmienił wszystko – muzykę, język, modę. Od tego zaczęła się ta cała rewolucja społeczno-kulturalna. Lata sześćdziesiąte powstały z tego.” – powiedział Bob Dylan, wokalista będący jedną z głównych postaci kultury masowej od ponad czterech dekad. Dylan powiedział, że gdy pierwszy raz słyszał Presleya, było to jak „prawdziwa ucieczka z więzienia”. Legenda „króla rock-and-rolla” przetrwała jego śmierć. Miliony jego fanów w ogóle nie przyjęły tego faktu do wiadomości, wierząc, że uciekł on w prywatność i wiedzie gdzieś spokojne życie na marginesie wielkiego świata. Do dziś, choć coraz rzadziej, bulwarowe pisma przynoszą informacje o jego miejscach schronienia. Jego muzyka ciągle utrzymuje popularność. Doczekał się też wielu trybutowych artystów, którzy z mniejszym lub większym powodzeniem naśladują jego muzykę i sceniczną osobowość. Elvis P. jest wymieniony w piosence pt. Czas ołowiu z repertuaru polskiej grupy Budka Suflera. Autorem tekstu jest Marek Dutkiewicz, a kompozytorem Romuald Lipko. Dyskografia Filmografia Kochaj mnie czule (Love me tender, 1956) jako Clint Reno Kochając ciebie (Loving You, 1957) jako Jimmy Tompkins (Deke Rivers) Więzienny rock (Jailhouse Rock, 1957) jako Vince Everett Król Kreol (King Creole, 1958) jako Danny Fisher Żołnierski blues (G.I. Blues, 1960) jako Tulsa McLean Płonąca gwiazda (Flaming Star, 1960) jako Pacer Burton Dzikus z prowincji (Wild in the country, 1961) jako Glenn Tyler Błękitne Hawaje (Blue Hawaii, 1961) jako Chad Gates Dziewczyny! Dziewczyny! Dziewczyny! (Girls! Girls! Girls!, 1962) jako Ross Carpenter Doścignąć Marzenie (Follow that Dream, 1962) jako Toby Kwimper Kid Galahad (1962) jako Walter Gulick Co się zdarzyło na Targach Światowych (It Happened at the World’s Fair, 1963) jako Mike Edwards Zabawa w Acapulco (Fun in Acapulco, 1963) jako Mike Windgren Miłość w Las Vegas (Viva Las Vegas, 1964) jako Lucky Jackson Kochający się kuzyni (Kissin’ Cousins, 1964) jako Josh Morgan/Jodie Tatum Wagabunda (Roustabout, 1964) jako Charlie Rogers Szczęśliwa dziewczyna (Girl Happy, 1965) jako Rusty Wells Połaskotaj mnie (1965) jako Lonnie Beale Harum Scarum (1965) jako Johnny Tyronne Sposób na spędzanie czasu (Spinout, 1966) jako Mike McCoy Podrap mnie w plecy (Paradise, Hawaiian Style, 1966) jako Rick Richards Frankie i Johnny (Frankie and Johnny, 1966) jako Johnny Wielkie kłopoty (Double Trouble, 1967) jako Guy Lambert Łatwo przyszło, łatwo poszło (Easy Come, Easy Go, 1967) jako porucznik Ted Jackson Tylko ją kochaj (Live a Little, Love a Little, 1968) jako Greg Nolan Trzymaj się z daleka, Joe (Stay Away, Joe, 1968) jako Joe Lightcloud Wyścigi (Speedway, 1968) jako Steve Grayson Piknik (Clambake 1968) jako Scott Heyward Kłopoty z dziewczynami (The Trouble with Girls, 1969) jako Walter Hale Złamane śluby (Change of Habit, 1969) jako dr John Carpenter Charro! (1969) jako Jess Wade Upamiętnienie w Polsce W Krakowie pamięć o Presleyu wciąż jest żywa dzięki działającemu nieprzerwanie od początku lat dziewięćdziesiątych Fan Clubowi Elvisa Presleya i organizowanym tu na cześć artysty licznym imprezom, zwłaszcza rocznicowym. Podobne kluby działają w wielu miastach Polski m.in. toruńsko-bydgoski. Jest patronem alei w Krakowie (od 2003 roku), która znajduje się we wschodniej części uroczyska Skałki Twardowskiego. Od 2018 roku Presley ma swoją gwiazdę w Krakowie w alei gwiazd na bulwarze Czerwieńskim, pod wzgórzem wawelskim. Pomnik (głaz z podobizną twarzy artysty) poświęcony królowi rocka przy alei Elvisa Presleya - odsłonięty w 2005 roku (autor Jerzy Brataniec). Głaz do wykonania pomnika podarowała kopalnia w Czatkowicach) W 1986 roku ukazała się pierwsza polska biografia Elvisa Presleya autorstwa Leszka C. Strzeszewskiego pt. „Elvis”. W 2016 roku w Teatrze Nowym w Poznaniu miała miejsce premiera sztuki w reżyserii Michała Siegoczyńskiego pt. „Elvis”. Sztuka znajduje się w repertuarze teatru do dnia dzisiejszego. W 2016 roku Mariusz Ogiegło wydał w formie książkowej publikację „Elvis. Człowiek, którego nigdy nie zapomnisz”. Zawiera ona 26 wywiadów z osobami związanymi prywatnie lub zawodowo z Presleyem, które przeprowadził autor. Ten sam autor w 2020 roku wydał kolejną książkę poświęconą Presleyowi - „Elvis. Wszystkie płyty króla 1956–1966”. W roku 2022 ukazała się druga część - „Elvis. Wszystkie płyty króla 1966-1977”. Przypisy Bibliografia Elvis Presley Amerykańskie barytony Amerykańscy wokaliści rockowi Amerykańscy wokaliści country Amerykańscy wokaliści bluesowi Amerykańscy wokaliści gospel Amerykańscy gitarzyści rockowi Amerykańscy gitarzyści bluesowi Amerykańscy aktorzy filmowi Kolekcjonerzy samochodów Laureaci Nagrody Grammy Zdobywcy platynowych płyt Członkowie Rock and Roll Hall of Fame Amerykanie pochodzenia francuskiego Amerykanie pochodzenia irlandzkiego Amerykanie pochodzenia niemieckiego Amerykanie pochodzenia szkockiego Urodzeni w 1935 Zmarli w 1977

167425

https://pl.wikipedia.org/wiki/Selekcjonerzy%20reprezentacji%20Polski%20w%20pi%C5%82ce%20no%C5%BCnej%20m%C4%99%C5%BCczyzn

Selekcjonerzy reprezentacji Polski w piłce nożnej mężczyzn

Selekcjoner reprezentacji Polski w piłce nożnej – wybrana przez odpowiednie gremium Polskiego Związku Piłki Nożnej osoba działająca w ramach struktur PZPN, odpowiedzialna za selekcję oraz powoływanie zawodników na zgrupowania kadry i mecze reprezentacji Polski, a także przygotowania do nich. Funkcja oraz zakres obowiązków selekcjonera na przestrzeni lat ulegały zmianom. Polską drużynę państwową w spotkaniach międzynarodowych prowadzili również kapitanowie związkowi oraz zastępczo w stosunkowo rzadkich sytuacjach trenerzy niezajmujący się na co dzień w kadrze selekcją. Selekcjonerów często było kilku jednocześnie (w szczytowym okresie pięciu) – tworzyli oni wówczas tzw. kapitanat związkowy. Od 1966 funkcję opiekuna kadry sprawuje wyłącznie jedna osoba dokonująca selekcji i będąca jednocześnie szkoleniowcem. Posiada ona do pomocy sztab asystentów (zwanych również drugimi trenerami), odpowiedzialnych za poszczególne elementy treningu, m.in. szkolenie bramkarzy, analizę rywali, statystykę czy przygotowanie motoryczne. Historia Selekcjonerem piłkarskiej reprezentacji Polski w jej pierwszym oficjalnym spotkaniu międzynarodowym był Józef Szkolnikowski, pełniący tę funkcję zgodnie ze statutem PZPN jako Przewodniczący Wydziału Gier (na samym meczu nie był obecny). W latach 1922−1923 zespół selekcjonerski składał się z trzech osób. Od 1924 aż do wybuchu II wojny światowej zespołem narodowym opiekował się jeden kapitan związkowy. Zdarzało się, że kapitanowie z różnych powodów nie byli obecni na niektórych spotkaniach (np. tego samego dnia rozgrywano dwa równorzędne mecze reprezentacji A w różnych miejscach) − wówczas w jego zastępstwie zespół prowadził jednorazowy selekcjoner, kierownik bądź trener. W tamtej epoce kapitanowie związkowi odpowiadali tylko za selekcję zawodników, stanowisko trenera (pomocnika selekcjonera) było wówczas oddzielnym etatem. Swoje stanowisko kapitan otrzymywał po nominacji podczas organizowanego corocznie zjazdu PZPN na okres roku. W okresie międzywojennym najmocniejszą pozycję wśród selekcjonerów osiągnął Józef Kałuża, który prowadził reprezentację Polski w czasie jej największych do lat 70. sukcesów w turniejach międzynarodowych. Kałuża pozostaje również najdłużej pracującym selekcjonerem polskiej drużyny narodowej w historii (ponad 7 lat na stanowisku). Pierwszym powojennym kapitanem związkowym był Henryk Reyman, który z powodu niewydania dlań paszportu nie brał udziału w dwóch meczach swojej drużyny, której skład przedtem ustalał. W kolejnych latach reprezentacja prowadzona była przemiennie przez trójki selekcjonerskie, kapitana związkowego oraz pięcio− lub czteroosobowy kapitanat z wyznaczonym przewodniczącym. W 1950 po raz pierwszy polską drużyną opiekował się trener-selekcjoner odpowiedzialny zarówno za skład, jak i za szkolenie − był nim Ryszard Koncewicz (sprawował tę funkcję w latach 1950−1952, 1953, 1955−1956, 1966 i 1968−1970 oraz jako członek kapitanatu w latach 1964−1966). W tym okresie jednoczesnym trenerem i selekcjonerem był ponadto Michał Matyas (1952). W niektórych przypadkach reprezentację w czasie meczu prowadził nie selekcjoner, a trener lub duet trenerów. W 1966 ponownie zdecydowano się połączyć role szkoleniowca i selekcjonera − pełnił ją wtedy Antoni Brzeżańczyk. Swoją kadencję kończył jednak jako członek kapitanatu Klemensa Nowaka (pozostając trenerem), ostatniego w historii kolegialnego organu dokonującego selekcji reprezentacji Polski. Od 7 listopada 1966 funkcję trenera i selekcjonera pełni tylko jedna osoba. W pojedynczych przypadkach nieobecności selekcjonera lub występu reprezentacji Polski do lat 21 pod oficjalnym szyldem reprezentacji A, zespół prowadził jako trener asystent selekcjonera (Bernard Blaut w 1985, Lesław Ćmikiewicz w 1991) lub trener drużyny młodzieżowej (Andrzej Strejlau w 1974, Waldemar Obrębski w 1981). Największe w historii sukcesy osiągnęli ze swoimi podopiecznymi Kazimierz Górski (srebrny medal mistrzostw świata za zajęcie III miejsca oraz złoty i srebrny medal igrzysk olimpijskich) oraz Antoni Piechniczek (srebrny medal MŚ za zajęcie III miejsca). Ten drugi jako jedyny manager wprowadził polską drużynę do dwóch turniejów finałowych światowego czempionatu. Z kolei jedynym, który awansował z Polską zarówno na MŚ, jak i na ME jest Adam Nawałka. Pierwszym pełnoetatowym zagranicznym selekcjonerem w historii polskiej reprezentacji był Holender Leo Beenhakker (2006–2009). Wcześniej po razie narodowy zespół prowadzili niemiecki trener kadry Kurt Otto (1936, w zastępstwie Kałuży) oraz Węgier Andor Hájdu w duecie trenerskim z Edwardem Cebulą (1954). Czwartym obcokrajowcem na tym stanowisku był dowodzący zespołem w 2021 roku Portugalczyk Sousa. Piątym zagranicznym selekcjonerem został w roku 2023 również Portugalczyk Fernando Santos. 20 września 2023 selekcjonerem reprezentacji Polski został Michał Probierz. Lista selekcjonerów Lista obejmuje wszystkich kapitanów związkowych, selekcjonerów, członków kapitanatów związkowych (komisji selekcyjnych) oraz trenerów prowadzących na przestrzeni lat piłkarską reprezentację Polski i ustalających jej skład w oficjalnym meczu międzypaństwowym. Liczba porządkowa w nawiasie oznacza wtórne pełnienie funkcji. Z powodu braku informacji źródłowych w wielu przypadkach zamiast dat oficjalnej nominacji oraz dymisji ze stanowiska zastosowano datę rozegrania pierwszego i ostatniego spotkania pod wodzą danego selekcjonera. Kursywą oznaczono managera reprezentacji pełniącego tę rolę w zastępstwie nieobecnego właściwego organu selekcyjnego. Stan na 15 października 2023. Trenerzy niebędący selekcjonerami Poniższa tabela przedstawia osoby, które do ostatecznego połączenia przez PZPN w 1966 stanowisk selekcjonera i trenera zajmowały się wyłącznie kwestiami szkoleniowymi w polskiej reprezentacji. Znaleźli się w niej trenerzy pełniący tę funkcję i na zgrupowaniach kadry i podczas spotkań międzypaństwowych, jak również prowadzący zajęcia tylko podczas samych zgrupowań (Burford, James). Kuchar w 1930 i Koncewicz w 1964 byli trenerami podczas meczów reprezentacji A z zespołami kategorii amatorskiej. Trenerzy, którzy do 1966 zajmowali się jednocześnie szkoleniem i selekcją zostali już uwzględnieni we wcześniejszej tabeli. Statystyki selekcjonerów Stan na 15 października 2023 Zobacz też Lista meczów reprezentacji Polski w piłce nożnej mężczyzn (1921–2000) Lista meczów reprezentacji Polski w piłce nożnej mężczyzn (od 2001) Przypisy Bibliografia ! Listy biograficzne

32297

https://pl.wikipedia.org/wiki/Rozbiory%20Polski

Rozbiory Polski

Rozbiory Polski – okres w historii Polski i Litwy w latach 1772–1795, gdy Rzeczpospolita Obojga Narodów za sprawą sąsiednich państw: Imperium Rosyjskiego, Królestwa Prus oraz Monarchii Habsburgów, dokonała na ich rzecz cesji części swojego terytorium, jako wynik przegranej wojny, bądź pod groźbą użycia siły. Geneza Polityka monarchii „koncertu północnego” Narzucenie Rzeczypospolitej rosyjskiego protektoratu w czasie Wielkiej Wojny Północnej skutkowało oficjalną propozycją idei rozbioru osłabionej Polski przez dyplomację Królestwa Prus w 1709 roku. Kierujący Rosją car Piotr I Wielki odrzucił pruskie propozycje usiłował utrzymać Rzeczpospolitą jako wyłączny protektorat Rosji, wbrew naciskowi mocarstw europejskich. Uzyskał w tym ostatecznie poparcie Królestwa Prus, dążącego do utrzymania słabości Rzeczypospolitej i zainteresowanego uzyskaniem w zamian za popieranie Rosji Kurlandii oraz Gdańska. Kolejne plany rozbiorowe Prusy zaproponowały Rosji w zamian za poparcie jej starań o siłowe narzucenie Polsce króla w latach 1733–1735 w czasie Wojny o sukcesję polską. Pomimo ich odrzucenia interesy Rosji i Prus w Polsce pozostały w znacznym stopniu zbieżne, a narzucanie Rzeczypospolitej przez Rosję władców i kontrolowanie polityki wewnętrznej Polski spotkało się z aprobatą rządu pruskiego. Plany pruskie lądowego połączenia Brandenburgii i Prus z Prusami Wschodnimi poprzez zabór polskiego Pomorza, ujścia Wisły i dorzecza Noteci stały się ponownie aktualne w wyniku wojny siedmioletniej 1756–1763. Pokonana Francja ograniczyła swoje działania polityczne w Europie Środkowej, a Królestwo Pruskie wzmocniło się po zagarnięciu Śląska, co pogorszyło sytuację geopolityczną Polski. Rosja skierowała swoją aktywność na ekspansję w kierunku południowym, celem zdobycia tureckich wybrzeży Morza Czarnego i potrzebowała sojusznika politycznego, którego mogłaby przeciwstawić prowadzącej odmienną politykę antyturecką Austrii oraz pomocy Prus w utrzymaniu zależności Polski. Kierowana przez Katarzynę II Wielką Rosja pierwotnie dążyła do kontynuacji polityki Piotra I Wielkiego zachowania całego polskiego protektoratu i dalszego ograniczenia jej autonomii i udzieliła w 1768 r. Rzeczypospolitej gwarancji integralności terytorialnej. Musiała jednak brać pod uwagę ponawiane żądania terytorialne sprzymierzonych Prus. W tej sytuacji część polskich przywódców politycznych uznała, że jedyną szansą na zachowanie integralności terytorialnej Rzeczypospolitej jest ścisły sojusz z Rosją – czołowymi przedstawicielami tego kierunku politycznego zostali Czartoryscy, kierujący stronnictwem Familii. Reakcja mocarstw na katastrofalne osłabienie Rzeczypospolitej w 2 poł. XVIII w. Po śmierci króla Rzeczypospolitej Augusta III Sasa 5 października 1763 roku caryca Katarzyna II nie dopuściła do nowej elekcji w Polsce i, wprowadzając na jej teren silne wojska, wymusiła uznanie królem współpracownika Familii, krewnego Czartoryskich i swojego byłego kochanka, stolnika Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zarówno próba przeprowadzenia przez nowego króla reform ustrojowych, jak i dalsze ograniczenie autonomii Rzeczypospolitej spotkało się z politycznym oporem przeciwnego Familii stronnictwa republikanów i ostatecznie zarówno Stanisław August Poniatowski, jak i obydwa najważniejsze stronnictwa zaczęły zabiegać o poparcie Rosji. Dążąc do objęcia pełnej kontroli nad Polską przedstawiciel carycy Katarzyny II, ambasador rosyjski Nikolaj Repnin wykorzystał zamęt polityczny do narzucenia polskiemu sejmowi rosyjskich postulatów ustrojowych i religijnych. Słaby protest polityczny został rozbity przez porwanie i wywiezienie w głąb Rosji wybranych przywódców republikanów, co pozbawiło zebrany w Warszawie Sejm wszelkiej woli oporu wobec rosyjskich postulatów. Polityka Rosji ingerującej w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej uniemożliwiła nowemu jej królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu przeprowadzenie zamierzonych reform, a magnacka opozycja skutecznie blokowała podjęcie działań przeciwko naprawie finansów Rzeczypospolitej. Marazm ustrojowy spotkał się z aprobatą Prus, które aktywnie zwalczały plany króla Polski, wszczynając w 1765 r. wojnę celną na Pomorzu. 11 kwietnia 1764 mocarstwa „Systemu Północnego” podpisały tajny aneks do traktatu sojuszniczego, w którym zobowiązały się do wspólnego wystąpienia zbrojnego przeciwko Rzeczypospolitej, gdy strony uznają, że zagrożone są ich interesy w tym kraju. Ostatecznie Rzeczpospolitą katastrofalnie osłabiła wojna domowa, będąca efektem zbrojnego protestu niektórych republikanów przeciwko ingerencjom Rosji, zapoczątkowanego w twierdzy Bar. Po nieudanych próbach politycznego spacyfikowania Konfederacji barskiej stacjonujące w Rzeczypospolitej wojska rosyjskie i koronne wyparły Konfederatów z Ukrainy, jednakże chaotyczne działania trwającej cztery lata wojny partyzanckiej zrujnowały Polskę i wywołały turecką interwencję antyrosyjską. Turcja zażądała od Rosji zaprzestania ingerencji w sprawy Rzeczypospolitej, wycofania wojsk i w październiku 1768 r. wypowiedziała wojnę. Bezpośrednie przyczyny rozbiorów Przyczyny I rozbioru 1772 r. W sierpniu 1769 r. podczas spotkania na Nysie cesarz Austrii Józef II i król Prus Fryderyk II ustalili wspólną politykę wobec wojny turecko-rosyjskiej, celem niedopuszczenia do konfliktu państw niemieckich i zajęcia wspólnego stanowiska wobec Rosji. Wykorzystując wojnę domową w Polsce Monarchia Habsburska zajęła w 1769 r. pod sięgającym średniowiecznych sporów pretekstem należące do Polski starostwa spiskie, następnie w 1770 r. część trzech podkarpackich powiatów, a Królestwo Prus zaproponowało Rosji porozumienie w sprawie dokonania zaborów granicznych terytoriów w porozumieniu z Austrią, w zamian za poparcie Rosji w wojnie z Turcją. Na zjeździe w Neustadt we wrześniu 1770 r. władcy Prus i Austrii wspólnie ustalili plan dążenia do rozbiorów Polski celem zachowania równowagi sił pomiędzy mocarstwami. W 1771 r. trzy stolice oficjalnie rozpoczęły negocjacje w sprawie traktatu rozbiorowego, gdyż dla Rosji koszty utrzymania całości polskiego protektoratu wobec zbrojnego oporu konfederatów okazały się zbyt duże. W styczniu 1772 r. podczas wizyty księcia Henryka Pruskiego, brata króla Prus w Petersburgu caryca Katarzyna II ostatecznie wyraziła zgodę na udział Prus i Austrii w rozbiorze Rzeczypospolitej. Podjęcie decyzji o zgodzie na zapłatę Prusom za sojusz cesją polskiego Pomorza oznaczało ostateczne porzucenie przez Rosję imperialnych planów wobec całej Rzeczypospolitej i dominacji na Bałtyku. Przyczyny II i III rozbioru w latach 1792–1795 I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 r. nie zaspokoił żądań terytorialnych Prus, które dążyły konsekwentnie do przyłączenia Gdańska i Torunia oraz całkowitej kontroli nad ujściem Wisły. Rząd pruski początkowo usiłował uzyskać zabór tych miast poprzez współpracę z reformatorskimi władzami w Warszawie i w sojuszu z Anglią, jednakże ostatecznie powrócił do korzystniejszego z jego punktu widzenia sojuszu z Rosją. Dzięki politycznemu poparciu Rosji w wojnie przeciwko Polsce w 1792 r. Królestwo Prus zagarnęło ujście Wisły i wielkopolskie dorzecze Warty, a w trzecim rozbiorze w 1795 r. także środkową Wisłę z Warszawą. Następstwa Główne fazy rozbiorów Polski to: I rozbiór Polski – w 1772 r. utrata na rzecz Austrii, Prus i Rosji terytorium o łącznej powierzchni 202 800 km² zamieszkałego przez 4,281 mln osób Austria – zajęła obszar 83 900 km² zamieszkały przez 2,669 mln osób Prusy – zajęła obszar 34 900 km² zamieszkały przez 356 tys. osób Rosja – zajęła obszar 84 000 km² zamieszkały przez 1,256 mln osób II rozbiór Polski – w 1793 r. utrata na rzecz Prus i Rosji terytorium o łącznej powierzchni 287 000 km² zamieszkałego przez 4,192 mln osób Prusy – zajęła obszar 58 400 km² zamieszkały przez 1,136 mln osób Rosja – zajęła obszar 228 600 km² zamieszkały przez 3,056 mln osób III rozbiór Polski – w 1795 r. utrata na rzecz Austrii, Prus i Rosji terytorium o łącznej powierzchni 240 100 km² zamieszkałego przez 3,478 mln osób Austria – zajęła obszar 51 100 km² zamieszkały przez 1,098 mln osób Prusy – zajęła obszar 43 000 km² zamieszkały przez 1,042 mln osób Rosja – zajęła obszar 146 000 km² zamieszkały przez 1,338 mln osób. W wyniku rozbiorów poszczególne państwa zagarnęły: Austria – obszar 135 000 km² zamieszkały przez 3,767 mln osób Prusy – obszar 136 300 km² zamieszkały przez 2,534 mln osób Rosja – obszar 458 600 km² zamieszkały przez 5,650 mln osób Po III rozbiorze Polski (1795 r.) obszar zaboru pruskiego stanowił ponad połowę terytorium Królestwa Prus, sprawiając iż kraj ten pokrywał się dość mocno z granicami dawnego Państwa Gnieźnieńskiego (mimo, że dominował tam język niemiecki, to większość przodków jego ludności - jeszcze przed rozbiorami - pochodziło z państwa Piastów). W 1807 r. Francja utworzyła z części zaboru pruskiego Księstwo Warszawskie, którego zwierzchnikiem był Napoleon (potem włączono do niego Wielkopolskę), a w 1815 r., gdy rejon Warty został ponownie przez nią utracony, Księstwo zostało przekształcone w Królestwo Polskie, formalnie związane unią personalną z Rosją. Rosja zajęła tym samym 62,8% terytorium Polski i Litwy w granicach z 1772 r., Prusy – 18,7%, Austria – 18,5% , mimo tego w Prusach skupiona była głównie ludność o korzeniach polskich, zaś w granicach Rosji znalazła się w większości ludność rusińska. Prusy wydzieliły Wielkie Księstwo Poznańskie, związane unią personalną z Królem Prus. W 1916 r. Austro-Węgry, II Rzesza i Legiony Polskie, pokonały Rosjan i utworzyły zależne od Rzeszy regencyjne Królestwo Polskie. Powstały po obaleniu caratu Tymczasowy Rząd Rosji księcia Lwowa w manifeście uznawał prawo do własnego państwa dla narodu polskiego, jednocześnie prowokując Polaków, do wystąpienia przeciw ich dotychczasowym sojusznikom: „Pełne prawo stanowienia o swoim losie według własnej woli i że wierny układom ze swymi sprzymierzeńcami, wierny wspólnym planom walki przeciwko światu germańskiemu, chciwemu walki, dopomoże do utworzenia niezawisłego państwa polskiego ze wszystkich terytoriów, w których Polacy tworzą większość, jako rękojmię trwałego pokoju w przyszłej, nowo zorganizowanej, Europie”. 29 sierpnia 1918 Rada Komisarzy Ludowych realizując postanowienia pokoju brzeskiego z II Rzeszą i Austro-Węgrami, specjalnym dekretem anulowała traktaty rozbiorowe, 7 października Rada Regencyjna zapowiedziała niepodległość Polski i 11 listopada przekazała naczelne dowództwo wojska Józefowi Piłsudskiemu, 14 listopada rozwiązała się. Po 1918 r. na większości polskich terenów przedrozbiorowych powstały nowe państwa: II Rzeczpospolita, Litwa oraz Wolne Miasto Gdańsk; skrawki terytorium ziem znalazły się w granicach Łotwy i Estonii, a część ziem pozostała w granicach Niemiec oraz Rosji Radzieckiej (później – ZSRR). W wyniku Powstania Wielkopolskiego, region ten odłączył się od Królestwa Prus jako część konfederacji, włączając się do RP. Polacy najechali też na Ruś, odbierając Lwów czy Grodno, pokonując ukraińskich i białoruskich działaczy niepodległościowych. Na skutek presji międzynarodowej w części regionów przeprowadzono pokojowe referenda, które doprowadziły do rozszerzenia władzy RP na między innymi Kaszuby. Przegrane zostały na Warmii, Mazurach, Powiślu i Górnym Śląsku, co spowodowało Powstania Śląskie, ostatecznie zakończone aneksją części tego regionu przez II RP. Na Dolnym Śląsku, Pomorzu Zachodnim czy większości Prus Wschodnich nigdy nie przeprowadzono referendum, mimo że ziemie te były historycznie związane z Polską, a granice II RP przesunęły się silnie na wschód. Uznanie rozbiorów przez państwa trzecie Według powszechnie w Polsce znanego i powtarzanego przekazu Imperium Osmańskie jako jedyne państwo trzecie nigdy nie uznało likwidacji Rzeczypospolitej na skutek rozbiorów. Legenda mówi, że Turcy, chcąc szczególnie podkreślić fakt nieuznania rozbiorów Polski, przy każdej prezentacji ambasadorów i dyplomatów na dworze sułtana powtarzali: „Poseł Lechistanu jeszcze nie przybył”. W rzeczywistości takich państw w różnych okresach historycznych było więcej (m.in. Francja, Szwajcaria, Hiszpania, Dania, Persja), z czego Persja jako drugie państwo na świecie, również nigdy nie uznała rozbiorów, ale część z nich swój sprzeciw de facto wycofała uznając ważność postanowień Kongresu wiedeńskiego z 1815. Granice między zaborcami W Toruniu i okolicy do dziś zachowały się fragmenty kordonu – wału granicznego carsko-pruskiego, usypanego w postaci 3–4-metrowego obniżenia ziemi oraz dwóch wałów ziemnych po bokach. Można je oglądać m.in. wzdłuż drogi ze Służewa do Chorągiewki i Gniewkowa, biegnącej przez poligon (rzadko okresowo zamykanej) czy w Grabowcu i drodze do Brzozówki. Mianem Trójkąt Trzech Cesarzy określano miejsce, gdzie od 1846 r. do I wojny światowej (1915) zbiegały się granice trzech europejskich mocarstw, które dokonały rozbioru Rzeczypospolitej Obojga Narodów. We wsi Prehoryłe w powiecie hrubieszowskim na skrzyżowaniu ulic Sokalskiej i Zielonej stoi stalowy krzyż przydrożny. Spodnia połowa dolnego, długiego ramienia to dawny austriacki słup graniczny. Krzyż wykonała miejscowa ludność w 1995 r. przez dospawanie dodatkowych rur i prętów. W dolnej części słupa widnieje wytłoczone słowo „Teschen”. Jest to niemieckojęzyczna nazwa śląskiego miasta Cieszyn, gdzie słup został wykonany, znajdującego się wcześniej w granicach Austrii. Pośrodku przepływającego w pobliżu Bugu przebiegała po trzecim rozbiorze Polski granica austriacko-rosyjska. Stąd też istnienie austriackiego słupa granicznego tak daleko od dzisiejszej Austrii. Współczesna publicystyka historyczna a rozbiory Polski Wśród niektórych polskich naukowców, polityków i publicystów zajmujących się nowożytną i najnowszą historią Polski używa się pojęć „IV rozbiór Polski” i „V rozbiór Polski”. Rozumie się przez nie polityczne i terytorialne skutki kongresu wiedeńskiego w 1814–1815 (likwidację i podział Księstwa Warszawskiego) bądź podpisanie paktu Ribbentrop-Mołotow w 1939 r. (podział Polski między Niemcy i ZSRR) lub rezultat konferencji w Teheranie z 1943 r., na której Winston Churchill ogłosił opinię o braku praw Polski do Kresów Wschodnich (niektórzy nazywają ją VI rozbiorem), a niekiedy nawet porozumień Okrągłego Stołu z 1989, jako teorię spiskową, o planie przejęcia Polski przez Rosję, Izrael i RFN. Należy podkreślić, że są to określenia nieścisłe, raczej przenośnie, ponieważ terytoria rozdysponowane na kongresie wiedeńskim należały do Księstwa będącego w unii z Francją, a pakt Ribbentrop-Mołotow był porozumieniem określającym sposób zbrojnej likwidacji Polski i strefy wpływów we wschodniej Europie, a w 1989 r. w ogóle nie doszło do żadnych zmian terytorialnych w Polsce. Z formalnego punktu widzenia określenia te, choć popularne, są błędne, a stosowanie miana „rozbioru” wobec Okrągłego Stołu, jako plan likwidacji polski poprzez przejęcia firm polskich przez inwestorów niemieckich i majątkowe roszczenia żydowskie, zostało uznane za pseudonaukę. Zobacz też Ziemie Rzeczypospolitej pod zaborami I rozbiór Polski, II rozbiór Polski, III rozbiór Polski Zabór pruski, Zabór austriacki, Zabór rosyjski Korekty rozbiorów: Księstwo Warszawskie (1807–1815) Kongres wiedeński (1814–1815) Rozbiór Polski Kalendarium historii Polski Uwagi Przypisy Bibliografia J. Bracisiewicz: Stanisław August Poniatowski na pierwszym sejmie rozbiorowym, Warszawa 1984. T. Cegielski, Ł. Kądziela: Rozbiory Polski 1772–1793–1795, Warszawa 1990. G. Eversley: The partitions of Poland, London 1915. H. Kaplan: The First Partition of Poland, New York 1962. J. I. Kraszewski: Polska w czasie trzech rozbiorów 1772–1779. Studia do historii ducha i obyczaju. Warszawa 1902–1903. Howard Lord: Drugi rozbiór Polski, 1973. R. Rybarski: Skarbowość Polski w dobie rozbiorów, Kraków 1937. M. Serejski: Europa a rozbiory Polski, 1970. Kazimierz Marian Morawski: Źródło rozbioru Polski, Warszawa 2009. Linki zewnętrzne Marian Drozdowski: Impresje nad czasem dokonania likwidacji I Rzeczypospolitej Przyczyny upadku państwowości polskiej w XVIII wieku Rozbiory Polski – Publikacje z Federacji Bibliotek Cyfrowych Tomasz Paluszyński: Czy Rosja uczestniczyła w pierwszym rozbiorze Polski, czyli co zaborcy zabrali Polsce w trzech rozbiorach. Nowe określenie obszarów rozbiorowych Polski w kontekście analizy przynależności i tożsamości państwowej Księstw Inflanckiego i Kurlandzkiego, prawnopaństwowego stosunku Polski i Litwy oraz podmiotowości Rzeczypospolitej, Poznań 2006 Radosław Paweł Żurawski Rozważania o upadku i odradzaniu się państw (z okazji setnej rocznicy odzyskania przez Polskę Niepodległości) Rozbiory Rzeczypospolitej Obojga Narodów w dawnej kartografii – kolekcja w bibliotece Polona Geografia historyczna Polski Hasła kanonu polskiej Wikipedii

497673

https://pl.wikipedia.org/wiki/Rz%C4%85d%20mniejszo%C5%9Bciowy

Rząd mniejszościowy

Rząd mniejszościowy – gabinet w systemie parlamentarnym lub parlamentarno-gabinetowym, który nie ma poparcia większości deputowanych w parlamencie. Zazwyczaj taki gabinet powstaje w wyniku niepowodzenia rozmów koalicyjnych pomiędzy partiami, wynikającymi z rozbieżnych poglądów politycznych lub w wyniku rozpadu istniejącej koalicji. Rząd mniejszościowy może funkcjonować nieskutecznie z powodu możliwości blokowania jego decyzji przez większość parlamentarną, przez co rządy mniejszościowe mogą skutkować niestabilną sytuacją polityczną w kraju. Istnieją kraje (np. Szwecja), w których regularnie funkcjonują rządy mniejszościowe. W Polsce przykładem rządu mniejszościowego może być rząd Jerzego Buzka w latach 2000–2001, Leszka Millera w latach 2003–2004, Marka Belki (2004–2005), Kazimierza Marcinkiewicza w latach 2005–2006, rząd Jarosława Kaczyńskiego od kryzysu w lipcu 2007 do końca kadencji. Przypisy Historia państwowości

823829

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zbigniew%20Bartman

Zbigniew Bartman

Zbigniew Andrzej Bartman (ur. 4 maja 1987 w Warszawie) – polski siatkarz grający na pozycji przyjmującego i atakującego. Mistrz Europy z 2009 roku, olimpijczyk z Londynu (2012). Kariera siatkarska Odnosił także sukcesy w siatkówce plażowej. W 2004 wraz z Michałem Kubiakiem zdobył w Mysłowicach złoty medal mistrzostw Europy do lat 18, a miesiąc później we włoskim Termoli srebrny medal mistrzostw świata. W Polskiej Lidze Siatkówki zadebiutował 12 października 2003 jako zawodnik AZS Politechniki Warszawskiej w przegranym 0:3 spotkaniu ze Skrą Bełchatów. Po raz pierwszy do szerokiej kadry narodowej został powołany w 2007 przez Raúla Lozano. Zadebiutował jednak dopiero 13 czerwca 2008 podczas meczu Ligi Światowej z Egiptem (2:3). Został nagrodzony Siatkarskim Plusem za debiut roku 2008. We wrześniu 2009, po zdobyciu złotego medalu mistrzostw Europy, prezydent RP Lech Kaczyński „za wybitne zasługi dla rozwoju polskiego sportu” nadał mu Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski. W 2011 zadebiutował jako atakujący w reprezentacji Polski prowadzonej przez Andreę Anastasiego. Został uznany najlepszym atakującym Ligi Światowej w Sofii. Również w Pluslidze grał jako atakujący. W lipcu 2023 ogłosił, że zakończył swoją karierę siatkarską. Przebieg kariery siatkarskiej Kariera MMA 5 lipca 2023 federacja Clout MMA, organizująca tzw. freak show fight ogłosiła, że Zbigniew Bartman zawalczy w oktagonie podczas gali Clout MMA 1. Jego rywalem został były reprezentant Polski w piłce nożnej – Tomasz Hajto. Zwyciężył w drugiej rundzie przez techniczne poddanie, po zaciśnięciu rywalowi duszenia zza pleców. Życie prywatne Jego ojciec Leon, również był siatkarzem. 11 lipca 2015 wziął ślub z siostrą tyczkarza Łukasza Michalskiego, Joanną. Ich związek trwał do 2020 roku. Od 2021 roku jest w związku z siatkarką Zuzanną Górecką. Sukcesy Siatkówka plażowa Mistrzostwa Europy do lat 18: 2004 Mistrzostwa Świata do lat 18: 2004 Sukcesy klubowe Liga turecka: 2008 Klubowe Mistrzostwa Świata: 2011 Liga polska: 2013 Puchar Kataru: 2016 Puchar Mistrza: 2017 Liga argentyńska: 2018 2019 Klubowe Mistrzostwa Ameryki Południowej: 2019 Liga Zjednoczonych Emiratów Arabskiech: 2021 Sukcesy reprezentacyjne Mistrzostwa Europy Kadetów: 2005 Memoriał Huberta Jerzego Wagnera: 2009, 2012 2010 Mistrzostwa Europy: 2009 Liga Światowa: 2012 2011 Puchar Świata: 2011 Nagrody indywidualne 2009: Debiut Roku 2008 w plebiscycie Siatkarskie Plusy 2009: odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski - 14 września 2012: Najlepszy atakujący turnieju finałowego Ligi Światowej 2012: Najlepszy atakujący Memoriału Huberta Jerzego Wagnera 2018: MVP, najlepszy atakujący i punktujący w finale o Mistrzostwo Argentyny Przypisy Linki zewnętrzne Urodzeni w 1987 Ludzie urodzeni w Warszawie Polscy olimpijczycy (Londyn 2012) Polscy siatkarze na igrzyskach olimpijskich Reprezentanci Polski w piłce siatkowej Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Siatkarze AZS Częstochowa Siatkarze AZS Politechnika Warszawska Siatkarze Blu Volley Werona Siatkarze Galatasaray SK Siatkarze Halkbanku Ankara Siatkarze Jastrzębskiego Węgla Siatkarze Pallavolo Modena Siatkarze Resovii Siatkarze Stade Poitevin Siatkarze Stali Nysa

3519

https://pl.wikipedia.org/wiki/Leonardo%20da%20Vinci

Leonardo da Vinci

Leonardo da Vinci, właściwie (ur. 15 kwietnia 1452 w Anchiano, zm. 2 maja 1519 w Clos Lucé) – włoski renesansowy artysta i uczony: malarz, rzeźbiarz, architekt, inżynier, a także odkrywca, matematyk, anatom, wynalazca, geolog, filozof, muzyk, pisarz. Leonardo często był opisywany jako archetyp „człowieka renesansu”. Powszechnie uważa się go za jednego z największych malarzy wszech czasów i za najwszechstronniej utalentowaną osobę w historii. To właśnie talent malarski przysporzył Leonardowi największej popularności. Dwie z jego prac, Mona Lisa i Ostatnia Wieczerza, zajmują czołowe miejsca na listach najsławniejszych, najczęściej imitowanych i wspominanych portretów i dzieł malarstwa. Równie wielkie znaczenie w historii sztuki ma szkic Leonarda Człowiek witruwiański. W Polsce szczególnie znany jest obraz Dama z gronostajem, który znajduje się w zbiorach Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie. Do czasów dzisiejszych przetrwało najprawdopodobniej 15 jego obrazów. Jako inżynier, Leonardo tworzył projekty wyprzedzające jego czas, opracowując koncepcje śmigłowca, czołgu, wykorzystania podstaw tektoniki płyt, podwójnego poszycia burt statku i wiele innych innowacji. Względnie mała liczba jego pomysłów została wcielona w życie za jego czasów. Niektóre z jego pomniejszych pomysłów, takie jak automatyczna nawijarka do szpul czy maszyna do sprawdzania wytrzymałości drutu na rozciąganie, weszły do świata techniki bez większego rozgłosu. Leonardo pracował na największych dworach Europy, m.in. dla rodów Sforzów i Medyceuszy. Doprowadził do znacznego wzrostu poziomu wiedzy o anatomii, budownictwie lądowym i hydrodynamice. Zaznaczył swoją obecność także w dziedzinach architektury, rzeźby, filozofii i pisarstwa, ale te zajęcia odgrywały mniejszą rolę w jego życiu. Do dziś przetrwało 7000 stron jego notatek z rysunkami i szkicami. Życiorys Dzieciństwo Leonardo da Vinci urodził się 15 kwietnia 1452 roku w Vinci koło Empoli, 30 km od Florencji. Przez dłuższy czas podejrzewano, że Leonardo urodził się w Anchiano, na skraju Vinci. Według badań Martina Kempa Leonardo faktycznie urodził się w rodzinnym domu ojca w Vinci. Był nieślubnym dzieckiem notariusza Piera da Vinci i prawdopodobnie szesnastoletniej Cateriny Lippi. Niewiele wiadomo o Caterinie. Prawdopodobnie była sierotą mieszkającą z babką na farmie w pobliżu Vinci. Mogła pracować w majatku Antonio da Vinci. Leonardo został ochrzczony 16 kwietnia w kościele parafialnym w Vinci. Na chrzcie było obecnych dziesięcioro rodziców chrzestnych. Pomimo tego, że Leonardo był nieślubnym dzieckiem, w nabożeństwie wziął udział tłum gości. Sam fakt pochodzenia z nieprawego łoża nie wywołał skandalu wśród mieszkańców Vinci. Osiem miesięcy po narodzinach Leonarda jego ojciec ożenił się z szesnastoletnią dziewczyną, Albierą Amadori. Do piątego roku życia Leonardo da Vinci mieszkał głównie w posiadłości jego dziadków. W tej samej posiadłości mieszkał również brat Piera Francesco. Stryj Leonarda był piętnaście lat starszy od niego. Ze względu na pochodzenie z nieprawego łoża Leonardowi brakowało poczucia przynależności do rodziny. Jako nieślubne dziecko nie uczył się w szkole łacińskiej, gdzie mógłby nauczyć się przedmiotów humanistycznych, łaciny i greki. Przez dłuższy czas był samoukiem. Krótko uczęszczał do tzw. szkoły rachunkowej, gdzie poznał podstawy arytmetyki. Giorgio Vasari, XVI-wieczny włoski historiograf sztuki, wspomina, że Leonardo miał osiągnąć takie postępy w nauce, że zasypywał nauczyciela pytaniami i uwagami, wprawiając go w zakłopotanie. Jednocześnie Leonardo miał interesować się tak wieloma rzeczami, że nie był w stanie skupić się na jednym przedmiocie. Relacja ta jest uważana obecnie za wyolbrzymioną przez Vasariego. Według Waltera Isaacsona ser Piero miał nauczyć Leonarda pisania. Będąc dorosłym Leonardo niejednokrotnie wyrażał żal, że nie odbył stosownej edukacji. Później jako trzydziestolatek Leonardo uczył się samodzielnie łaciny. Pomimo prób nigdy nie nauczył się tego języka. W wieku ok. 50 lat Leonardo zapisał najstarsze wspomnienie z wczesnego dzieciństwa. Podczas studiów nad lotem kani zanotował, że będąc w kołysce miała sfrunąć do niego kania i rozchylić mu usta ogonem, po czym kilkakrotnie uderzyć nim jego wargi. Anegdota wzbudziła zainteresowanie Sigmunda Freuda, który w 1910 roku opublikował niewielką pracę pt. Leonarda da Vinci wspomnienia z dzieciństwa. W pracy Freud błędnie podaje, że do Leonarda miał podlecieć sęp. Według Freuda słowo „ogon” (wł. coda) stanowiło potoczne określenie penisa, a wydarzenie miało być związane z orientacją homoseksualną Leonarda. Zdaniem biografa Leonarda Waltera Isaacsona opisane wydarzenie mogło zostać zmyślone lub podkoloryzowane przez Leonarda. W innej notatce przywołał historię z odbycia wędrówki do jaskini. Po pokonaniu strachu Leonardo miał zobaczyć skamieniałe szczątki wieloryba. Przywoływana historia jest uważana za zmyśloną przez Leonarda. Vasari opowiada w formie anegdoty historię o pewnym rolniku, który wykonał dla siebie okrągłą tarczę i zamówił u ojca Leonarda namalowanie na niej obrazu. Leonardo zajął się tym, malując potwora ziejącego ogniem, który był tak przerażający, iż ser Piero postanowił sprzedać obraz florenckiemu marszandowi, a ten odsprzedał obraz władcy Mediolanu. W tym czasie ser Piero kupił inną tarczę z namalowanym sercem przebitym strzałą, którą dał rolnikowi. Około 1464 roku zmarli dziadkowie Leonarda, wkrótce potem, w czerwcu, podczas porodu zmarła macocha Leonarda Albiera. Po ich śmierci ser Piero da Vinci ściągnął Leonarda do Florencji. Ser Piero nie zdecydował się na przeprowadzenie procesu, by Leonardo został uznany za jego prawowitego potomka. Prawdopodobnie liczył na to, że w przyszłości doczeka się kolejnego syna, który również zostanie notariuszem. W roku 1468, gdy Leonardo skończył 16 lat, jego ojciec ożenił się ponownie z dwudziestoletnią według innych źródeł piętnastoletnią Francescą Lanfredini, która również umarła bezdzietnie. W 1475 roku ser Piero ożenił się z Margheritą di Guglielmo. Para doczekała się sześciorga dzieci: Margheritę, Benedetta, Pandolfa, Guglielma, Bartolomea i Giovanniego. Od najmłodszych lat Leonardo był leworęczny. Pisał od prawej do lewej strony, pisane przez litery były odwrócone. Według jednej z hipotez Leonardo specjalnie pisał w ten sposób. Taka metoda zapisu miała stanowić rodzaj szyfru, uniemożliwiającego odczytanie rękopisów niepowołanym osobom. Zdaniem Waltera Isaacsona technika Leonarda miała uniemożliwić rozmazywanie atramentu. Technika pisania z prawej do lewej miała być powszechnie stosowana przez inne leworęczne osoby żyjące we Włoszech w czasach Leonarda. Leonardo rysował również z prawej do lewej strony. Rachunki Leonardo notował w konwencjonalny sposób, zgodnie z nawykami wyniesionymi ze szkoły rachunkowej. Nauki u Verrocchia Prawdopodobnie w 1466 roku, Leonardo zaczął nauki u artysty i inżyniera Andrei del Verrocchia. Ser Piero znał Verrocchia. Notariusz poświadczył mu co najmniej cztery zawierane przez artystę umowy najmu i ugody. Według relacji Vasariego Verrocchio przyjął Leonarda, gdyż był zdumiony talentem chłopca. Program nauczania Verrocchia obejmował: anatomię plastyczną, mechanikę, technikę rysunku, stosowanie światła i cieni. Leonardo ponadto zapoznał się z geometrią, która go zafascynowała. Verrocchio był postrzegany jako człowiek życzliwy, utrzymujący kontakt z wieloma jego wychowankami, którzy później rozpoczęli samodzielną działalność. Leonardo trafił do warsztatu Verrocchia w momencie powstawania rzeźby z brązu przedstswiającą Dawida. Prawdopodobnie to właśnie Leonardo pozował do mierzącego około metr dwadzieścia centymetrów, postaci Dawida. Pracownia Verrocchia stanowiła zakład rzemieślniczy, gdzie pracownicy i praktykanci Verrocchia produkowali dzieła sztuki. Większość prac, w tym obrazy powszechnie przypisywane Verrocchiemu, były pracą zbiorową. Do jego uczniów i czeladników należeli m.in. Perugino, Lorenzo di Credi, Angolo di Polo. Od września 1468 roku pracownia Verrocchia pracowała nad dwutonową kamienną kulą, która miała być zamontowana na szczycie kopuły florenckiej katedry Santa Maria del Fiore. Kulę umocowano na czaszy 30 maja 1471 roku. Dzięki temu zadaniu Leonardo zaczął postrzegać wzajemną zależność sztuki i inżynierii. Ok. 1470 roku Leonardo wykonał studium draperii. Szkice rysunkowe draperii stanowiły ćwiczenie operowania światłem i cieniem w taki sposób, by wywołać na iluzję trójwymiarowości na dwuwymiarowej płaszczyźnie. Podczas rysowania draperii Leonardo eksperymentował z techniką sfumato, polegającą na rozmazywaniu konturów i krawędzi. Podczas oficjalnej wizyty księcia Mediolanu Galeazzy Marii Sforzy we Florencji Leonardo wykonał portret pt. Antyczny wojownik, przedstawiający profil rzymskiego żołnierza w bogato zdobionym hełmie. Kolejnym obrazem przy którym pracował Leonardo był Tobiasz i anioł tworzony w latach 1468-1470. Według Antoninny Vallentin postać anioła może byća autoportretem Leonarda a część jego twarzy namalował da Vinci; według innych źródeł z pod pędzla młodego mistrza wyszły również postacie psa oraz ryby. W 1471 roku pracownia Verrocchioa a wraz z nią i Leonardo, pracowała nad przygotowaniami do wizyty księcia Mediolanu. Verrocchio miał przygotować pomieszczenia dla gości; młody Leonardo pracował wówczas jako dekorator wnętrz i po raz pierwszy zetknął się z dworem mediolańskim. I okres florencki 1 lipca 1472 Leonardo został członkiem florenckiego bractwa malarzy Compagina di San Luca (Bractwo św. Łukasza), działającego niezależnie od cechu malarzy Arte dei Medici e Speziali, uzyskując status niezależnego artysty-malarza. Za wstąpienie do Bractwa zapłacił 32 soldy. Musiał także wpłacać roczną składkę członkowską w wysokości 16 soldów, uiszczaną w miesięcznych ratach, oraz kwotę 10 soldów na obchody Dnia św. Łukasza, przypadającego 18 października. Dzieła z pierwszego okresu florenckiego Pierwsze rysunki Latem 1473 roku, 5 sierpnia, Leonardo stworzył jeden z najwcześniejszych z zachowanych do dzisiaj rysunków, znajdujący się obecnie w zbiorach Galerii Uffizi we Florencji, przedstawiający pejzaż Arno, sygnowany górnym. lewym roku: W dniu Matki Boskiej Śnieżnej, 2 sierpnia 1473 roku. Rysunek uchodzi za najwcześniejszy autonomicznych przedstawień pejzażu autorstwa Leonarda. Chrzest Chrystusa W latach 1472–1475 Leonardo i Verrochio pracowali nad obrazem Chrztu Chrystusa. Leonardzie przypisuje się autorstwo postaci anioła siedzącego po lewej stronie, krajobraz oraz część postaci Jezusa. Według Vasariego, Verrocchio, nie czując się na siłach konkurować z Leonardem, porzucił malarstwo i zajmował się już tylko rzeźbiarstwem . Według późniejszych badań, po ukończeniu Chrztu Chrystusa Verrochio rzeczywiście nie namalował żadnego obrazu samodzielnie, ale nie porzucił całkowicie malarstwa. Podczas prac nad Chrztem Chrystusa Leonardo stał się dla nauczyciela równorzędnym partnerem. Zwiastowanie W pracowni Verrocchia Leonardo wykonał kilka obrazów, m.in Zwiastowanie (ok. 1472–1475) dla klasztoru San Bartolomeo na Monte Oliveto. Obraz przedstawia anioła Gabriela oznajmiającego Maryi, że zostanie matką Mesjasza. Obraz ten nie jest pozbawiony niedociągnięć. Niedopracowana jest kompozycja i perspektywa, Maryja przypomina bardziej manekina niż żywego człowieka, prawe ramię Maryi jest nienaturalnie wydłużone. Ze względu na błędy techniczne niektórzy eksperci uważają, że Zwiastowanie stanowi pracę zbiorową, w którą był zaangażowany Verrochio i jego pracownicy. Przyjmuje się, że krajobraz, kompozycja oraz postać Gabriela są dziełem Leonarda, podczas gdy skrzydła anioła namalował inny malarz. Portret Ginevry Benci Innym dziełem z tego okresu jest Portret Ginevry Benci, będące pierwszym obrazem Leonarda o tematyce świeckiej. Ginevra Benci była córką wpływowego florenckiego bankiera, w 1474 roku wydaną za mąż za Luigiego Niccoliniego. W tym samym roku Leonardo otrzymał zamówienie na portret. Prawdopodobnie zlecenie uzyskał dzięki wstawiennictwo ser Piera da Vinci, który świadczył usługi notarialne rodzinie Bencich. Portret Ginevry Benci przypuszczalnie nie był portretem ślubnym lub zaręczynowym, gdyż ukazuje kobietę ukazaną w ujęciu trzy czwarte, ubraną w bardzo prostą brązową suknię pozbawioną ozdób i mającą na szyi czarną chustę. W obrazach ślubnych lub zaręczynowych bohaterki obrazów prezentowano w bogatych sukniach oraz z profilu. Portret Ginevry Benci stanowi pierwszy portret psychologiczny Leonarda. Ukazał on na obrazie skrywane emocje bohaterki obrazu. Zleceniodawcą obrazu mogła nie być rodzina Ginevry, ale Bernardo Bembo – wenecki dyplomata, mianowany w 1475 roku na ambasadora we Florencji, utrzymujący platoniczny romans z Ginevrą. Zwiastowanie (pradella) Anonina Vallentin w swojej monografii wymienia jeszcze jedną pracę Leonarda z tego okresu a mianowicie małą pradellę przeznaczoną prawdopodobnie do ołtarza Najświętszej Marii Panny ze św. Janem i św. Donatem, zamówionego w Verrocchio około 1475-78 dla katedry w Pistoi pt. Zwiastowanie, obecnie znajdującą w zbiorach Luwru. Obraz ukazuje Anioła i Dziewicę. Obie postacie znajdują się na przeciw siebie: Maria ma skrzyżowane ręce na piersi a Anioł klęczy z podniesioną ręką w geście błogosławienia; oboje mają pochyloną głowę ku ziemi. Najnowsze badania wskazują, że autorem pracy może być Lorenzo di Credi. Inne prace Niedokańczanie dzieł zdarzało się Leonardowi także później. W czasie prac nad Pokłonem Trzech Króli Leonardo pracował również nad obrazem Święty Hieronim na pustyni. Dzieło to również nie zostało ukończone. Prawdopodobnie ze względu na zainteresowanie anatomią i chęć jak najlepszego oddania postaci świętego, Leonardo poprawił obraz po 1510 roku. Z I okresu florenckiego pochodzi duża liczba rysunków technicznych przedstawiających najróżniejsze mechanizmy, najczęściej wojenne. Tuż przed wyjazdem wykonał listę prac stworzonych we Florencji. W kwietniu 1476 młody Leonardo i trzej inni Florentyńczycy zostali oskarżeni o kontakty seksualne z męską prostytutką (według innego źródła: siedemnastoletnim pomocnikiem malarza) Jacopo Saltarellim. Sprawę umorzono. Kilka tygodni później zostało złożone kolejne doniesienie o kontaktach młodych Florentyńczyków z Saltarellim. Skarga ponownie została oddalona. Oskarżeni zostali wypuszczeni pod warunkiem, że nie będzie na nich kolejnego donosu. W tym samym czasie Leonardo pracował nad portretem Świętego Sebastiana. Obraz prawdopodobnie nigdy nie powstał. Z zachowanych notatek Leonarda wiadomo, że stworzył osiem szkiców przedstawiających świętego. W 2016 roku odnaleziono rysunek przedstawiający męczeństwo św. Sebastiana. Początkowo przypisano autorstwo rysunku Leonardowi, jednak obecnie autorstwo szkicu wzbudza kontrowersje. Pracownia Leonarda W 1477 roku Leonardo otworzył we Florencji własną pracownię. Jego jednym z pierwszych uczniów był Paolo. Ołtarz w kaplicy św. Bernarda W marcu 1478 roku otrzymał pierwsze jako samodzielny malarz zlecenie na namalowanie ołtarza w kaplicy św. Bernarda w Palazzo della Signoria (Pallazzo Vecchio) (. Leonardo otrzymał zaliczkę w wysokości dwudziestu pięciu florenów Nie wiadomo, czy Leonardo przystąpił do prac nad ołtarzem; według Vallentin prace nie zostały rozpoczęte z powodu walk o władzę pomiędzy Medyceuszami a arcybiskupem Salviatim . Intryga zakończyła się śmiercią Guliana de Medici i powieszeniem jego mordercy Bernarda de Bandino Baroncelliego. Z tego ostatniego wydarzenia Leonardo wykonał szczegółowy szkic przedstawiający powieszonego mordercę, zachowany w kolekcji Bonnata w Bayonne. Madonny W 1478 roku jak wynika z notatek Leonarda, malarz rozpoczął pracę nad dwoma obrazami Najświętszej Marii Panny: Madonna z goździkiem (nazywana również monachijską z uwagi na to, że dzieło znajduje się obecnie w muzeum w Monachium), Madonna z Dzieciątkiem i kwiatem (nazywana również Madonną Benois od jednego z właścicieli obrazu lub Madonna z dzbanem). Na obu Madonnach Jezus jest przedstawiony jako pulchne dziecko, wiercące się w objęciach Maryi. Na obu obrazach Leonardo zastosował technikę chiaroscuro, polegającą na modelowaniu z wykorzystaniem kontrastu światła i cieni. W Madonnie z Dzieciątkiem i kwiatem Leonardo skupił uwagę na reakcji Dzieciątka na kwiat trzymany przez Maryję. Pokłon Trzech Króli W marcu 1481 Leonardo podpisał z klasztorem San Donato umowę na wykonanie obrazu ołtarzowego Pokłon Trzech Króli w ciągu 30 miesięcy. Artysta za swoją pracę miał otrzymać jedną trzecią nieruchomości należącej do mnichów z klauzulą, że nie będzie jej mógł sprzedać przez 3 kolejne lata i z możliwości wcześniejszego jej wykupu przez zakonników za 300 florenów. Leonardo zobowiązywał się jednocześnie do wypłacenia wiana wnuczce Simona, kupca który przekazał majątek mnichom, w wysokości 150 florenów i pokrycia kosztów zakupu farb, wszelkich potrzebnych materiałów oraz złota potrzebnego do pokrycia obrazu. Leonardo podpisał umowę choć nie był wstanie spełnić narzucone warunki; w pierwszej kolejności nie mógł wypłacić wiana i ostatecznie zaliczkę na jego poczet wypłacili mnisi. Leonardo wykonał kilka szkiców do obrazu. Jesienią 1981 roku zakończył prace przygotowawcze do obrazu, zagruntował płótno i naniósł pierwsze zarysy pierwszych postaci. Praca nie została ukończona. Według jednej z hipotez przyczyną tego mogła być depresja na którą mógł wówczas cierpieć Leonardo. Jej źródłem mogło być narastające przeczucie Leonarda, że traci czas na malowanie nieistotnych prac, gdy inni m.in. Domenico Ghirlandaio, Sandro Botticielli, Perugino otrzymują intratne zlecenia przy dekoracji kaplicy sykstyńskiej i że jego talent nie zostanie należycie zauważony. Gdy Leonardo w 1482 roku wyjeżdżał do Mediolanu, obraz pozostawił na przechowanie u brata Ginevry, Giovanniego de' Benci I okres mediolański W 1482 Leonardo udał się do Mediolanu wraz ze swoimi pomocnikami Tommasem di Giovanni Masinim i Atalantem Migliorottim. Okres ten rozpoczął się wraz z pracą na dworze Sforzów, dla Ludwika Sforzy, nazwanego ze względu na ciemną karnację il Moro (Maur). Dynastia Sforzów zapraszała artystów i uczonych nie tylko dla rozrywki, ale także po to, by rozsławić swoją dynastię. Leonardo w liście przesłanym do Ludwika Sforzy przedstawił się jako wynalazca machin wojennych, budowniczy mostów i urządzeń fortyfikacyjnych, mimo że jego doświadczenie w tej dziedzinie było nikłe. Dodał, że w okresie pokoju może tworzyć obrazy bądź wykonywać rzeźby na poziomie dorównującym innym artystom. Został przyjęty jednak jako muzyk i organizator spektakli. W 1482 roku podarował on Ludwikowi Sforze zaprojektowany przez niego pięciostrunowy instrument, przypominający lirę. Według Vasariego, Leonardo wykonał instrument miał kształt czaszki konia. Anonimo Gaddiano podaje, że Leonardo biegle grał na lirze, jego repertuar obejmował klasyczne wiersze miłosne Petrarki oraz autorskie dowcipne utwory. Humanista i lekarz Paolo Giovio podkreśla, że Leonardo potrafił pięknie śpiewać oraz wzbudzał zachwyt nad swoją grą na lirze. Zachowały się notatki przedstawiające projekty nowych instrumentów muzycznych, które powstały na potrzeby przygotowywanych spektakli. Leonardo nie pozostawił po sobie zapisanych kompozycji. Większość jego występów stanowiły improwizacje. Największym zleceniem Leonarda było współorganizowanie widowiska pt. Rajska uczta dla bratanka Ludwika Sforzy Giana Galeazzy i jego małżonki, księżniczki Neapolu Izabelli Aragońskiej. W wolnych chwilach Leonardo pracował nad wojskowymi projektami. Jedynym zleconym Leonardo zadaniem o charakterze militarnym było przeprowadzenie inspekcji fortyfikacji zamku w Mediolanie. Niektóre rozwiązania techniczne były użyte do realizacji spektakli. Wykorzystując zamiłowanie Ludwika Sforzy do heraldyki i symboli, Leonardo wykonał serię alegorycznych rysunków wraz z nawiązującymi do nich opowieściami, które były prezentowane Ludwikowi Sforze i jego dworzanom. Zainteresowanie dworzan wzbudzały również karykatury („groteskowe głowy”). W karykaturach sprawie łączył umiejętność dostrzegania zarówno piękna, jak i brzydoty. Modelami do karykatur byli przypadkowi mieszkańcy Mediolanu. Leonardo miał zwyczaj spacerować po ulicach miasta, szukając osób o wyrazistych rysach twarzy. Leonardo zapraszał takie osoby do swego domu na kolację, podczas której zabawiał gości. Obserwując śmiejących się gości Leonardo zapamiętywał ich gesty i reakcje, które po przyjęciu przelewał na papier. Podczas prac nad karykaturami Leonardo podważył pogląd, istniejący co najmniej od czasów Arystotelesa, że możliwe jest odgadnięcie charakteru człowieka na podstawie jego budowy fizycznej (tzw. fizjonomikę). Choć fizjonomikę porównywał do astrologii i alchemii, był przekonany, że wygląd twarzy stanowi pochodną określonego temperamentu. Pod koniec lat 80. XV wieku Leonardo zaprzyjaźnił się z architektem i malarzem Donato Bramante, który również przygotowywał przedstawienia na dworze Sforzów. W tym samym okresie założył swoja pracownię. Do grona jego uczni należeli m.in. Ambrogio de Predis oraz jego brat Evangelista, Francesco Napoletano a wspólnikami byli Giovanni Antonio Boltraffio, Marco d'Oggiono (w innych źródłach d'Oggiono i Boltraffio są przydzielani również do uczniów). W połowie 1489 roku Francesco Sforza zamówił u Leonarda rzeźbę wielkiego konia; 23 kwietnia 1490 roku Leonardo przystąpił do pracy. Koń oraz jeździec mieli ważyć 75 ton. Pomnik z brązu miał upamiętnić sukcesy wojskowe Francesco Sforzy. W ramach prac nad pomnikiem Leonardo prowadził studia anatomii konia. Według pierwotnych planów koń miał stawać dęba. Lewa przednia noga miała oprzeć na ciele żołnierza. Pod koniec 1492 roku powstał model mierzący siedem metrów wysokości. Projekt nie doczekał się realizacji. Brąz przeznaczony na odlew przetopiono na działa w 1494 roku. Gliniany model zniszczyły oddziały francuskie w 1499 roku. Model posłużył jako tarcza strzelnicza. W czerwcu 1490 zarząd katedry w Pawii zwrócił się do architekta i inżyniera Francesca di Giorgio Martiniego, przebywającego wówczas w Mediolanie, o pomoc w jej przebudowie. Za namową Sforzy da Vinci udał się tam razem z Martinim. Podczas podróży do Pawii Francesco dopracowywał rękopis traktat o architekturze. Ponadto obaj będąc w bibliotece w Pawii zapoznali się z manuskryptem De architectura (znanego również jako O architekturze ksiąg dziesięć) Witruwiusza. W bibliotece zamkowej starego zamku Viscontich Leonardo odnalazł rękopis polskiego matematyka, Witelona, traktujący o perspektywie. W połowie lipca 1490 roku Leonardo wrócił do Mediolanu. Ludwik oddał mu do dyspozycji swoją starą rezydencję, Corte Vecchia. Artysta urządził tam pracownię malarską, a także budował wynalazki techniczne. 22 lipca 1490 roku u Leonarda zamieszkał dziesięcioletni Giacomo Caprottim znanym jako Salai (Mały czort). Był on synem zubożałego chłopa mieszkającego w Orenu nieopodal Mediolanu. Giacomo Caprotti uchodził za ucznia Leonarda, jednak był on przeciętnym artystą, który pozostawił po sobie niedużo własnych obrazów. W rzeczywistości był on asystentem, sekretarzem i towarzyszem Leonarda, z czasem również jego kochankiem. Przydomek Salai otrzymał za sprawą swojego zachowania. Leonardo w notatkach podaje, że Salai go okradał. Z drugiej strony Leonardo rozpieszczał swojego podopiecznego. W notatkach zanotował, że kupował Salaiowi eleganckie ubrania, w tym dwadzieścia cztery modnych butów i parę pończoch. 16 lipca 1493 Leonarda odwiedziła Caterina, prawdopodobnie matka Leonarda . Mieszkała z nim aż do swojej śmierci, która miała miejsce prawdopodobnie miesiąc po przeprowadzce. W 1495 roku Leonardo wyprawił jej pogrzeb, na który wydał 123 soldy. W 1494 roku Ludwik Sforza przejął tytuł księcia Mediolanu. Aby umocnić swoją władzę, roztaczał patronat nad artystami i udzielał zamówień publicznych. W kompleksie Santa Maria delle Grazie nakazał wybudowanie mauzoleum Sforzów. Polecenie jego przebudowy otrzymał architekt Donato Bramante, Leonardowi zlecono namalowanie fresku przedstawiającego Ostatnią Wieczerzę. W styczniu 1497 roku zmarła żona Ludwika Sforzy. Po tym smutnym zdarzeniu Ludovico postanowił przerobić północne skrzydło zamku, głównie komnatę Salette Negre (Czarne Salki) z przyległą do niej loggią. Prace dekoracyjne zlecił Leonardowi, który już w kwietniu zakończył i rozpoczął prace w sąsiedniej komnacie Sala delle Asse (Sala deskowa). Obecnie zachował się jedynie fresk na suficie w Sali Deskowej. Leonardo stworzył malowidło przedstawiające splecione w gąszczu gałęzie rozchodzące się po wszystkich ścianach i suficie a wśród nich umieścił złotą linę z licznymi pętlicami, kluczkami i węzłami. Razem Leonardo przedstawił osiemnaście drzew wychodzących z podłogi, których konary rozchodzą się na boki, dwie tworzą wygięte łuki nad oknami a osiem pozostałych wspina się ku sklepieniu i łączy się w centralnej rozecie zaakcentowaną złotą krawędzią i herbami Ludovica i jego zmarłej żony Beatrice. W sierpniu 1497 Ludwik podarował Leonardowi ziemię z winnicą położoną za Porta Vercellina, między konwentem Santa Maria delle Grazie a kościołem San Vittore. Działka zajmowała powierzchnię ok. 1 ha. Leonardo szacował wartość ziemi na 4 soldy. Zarządcą został Giacomo Caprotti. Część domu wynajął za 100 lirów rocznie, a kilka izb zachował, by mogła tam zamieszkać jego owdowiała matka. W 1498 poszerzono drogę łączącą kościół San Vittore z Santa Maria delle Grazie, co podniosło wartość posiadłości. Do tego projektu odnosiły się niektóre notatki artysty. Nieopodal mieszkał Galaezzo Sanseverino, właściciel licznych stajni. Leonardo wykonywał projekty w związku z planami ich odnowienia. Sąsiadami Leonarda da Vinci byli także Evangelista de Predis i Marialo de' Guiscardi. Ziemia była własnością Leonarda aż do śmierci. Latem 1499 roku król Francji Ludwik XII zaatakował Mediolan. Leonardo dowiedziawszy się o ataku przeliczył swoje oszczędności, część pieniędzy rozdzielił pomiędzy krewnych i współpracowników, resztę poukrywał w pracowni. Na początku września Ludwik Sforza uciekł z Mediolanu. Podczas ataku na miasto wojska francuskie zniszczył posąg konny projektu Leonarda. Dzień po zdobyciu miasta Ludwik XII przybył do Mediolanu, gdzie obejrzał Ostatnią Wieczerzę. Zachwycony obrazem monarcha chciał przenieść malowidło do Francji, jednak inżynierowie zapewnili go, że transport ściany z obrazem jest niemożliwy. Leonardo przez kilka miesięcy współpracował z Francuzami. W grudniu 1499 roku wyjechał do Florencji. W czasie przeprowadzki zawarł potajemną umowę z hrabią de Ligny, francuskim namiestkiem okupowanego Mediolanu. Leonardo miał udać się do Neapolu w celu przeprowadzenia inspekcji tamtejszych fortyfikacji miejskich. Do inspekcji ostatecznie nie doszło. Leonardo opuścił Mediolan na wieść o tym, że Ludwik Sforza planuje wrócić do miasta. Dzieła i inne prace z I okresu mediolańskiego Madonna wśród skał W 1483 roku Leonardo wraz z Ambrogio de Predis i z jego przyrodnim bratem Ewangelistą, rozpoczął starania o otrzymanie zlecenia od bractwa Niepokalanego Poczęcia. Zlecenie otrzymali i podpisali 25 kwietnia 1483 roku. Zlecenie było obwarowane bardzo wieloma wytycznymi co do wyglądu i sposobu wykonania dzieła: Bóg Ojciec miała być przedstawiony w otoczeniu aniołów, nad głową Matki Boskiej miała świecić aureola, podano nawet kolor szat i wiele innych szczegółów. Umowa zawierała również wskazówki którą część obrazu miał wykonać mistrz a którą jego pomocnicy. Za zlecenie Leonardo miał otrzymać dwieście dukatów. Leonardo zlekceważył wytyczne w umowie. Ostatecznie namalował dwie wersje Madonny w grocie, znanej również jako Madonna wśród skał. Daty powstania dwóch wersji tego obrazu są sporne. Według różnych opracowań pierwsza wersja obrazu powstawała w latach 1483–1486, 1483-1485. Termin wykonania prac określono na 8 grudnia. Namalowana wersja obrazu nie została przyjęta przez zleceniodawcę. Została sprzedana innemu nabywcy. Bractwo nie kupiło obrazu w wyniku konfliktu z malarzem. Leonardo domagał się zwiększenia honorarium w związku z wydatkami na zakup materiałów. Jako, że Bractwo nie było chętne ponieść dodatkowych kosztów, Leonardo sprzedał obraz innemu nabywcy. Nieznany jest ostateczny nabywca. Isaacson przypuszcza, że mógł to być król Francji Ludwik XII lub Ludwik Sforza ale Nicholl twierdzi, że obraz został sprzedany Ludwikowi Sforza który, dzieło przekazał cesarzowi Maksymilianowi I. Według tego samego biografa druga wersja obrazu Madonny w gracie powstałej w latach 1493–1499 (lub 1506–1508) będącą kopią pierwszej została namalowana dla Bractwa w zastępstwie i to jej dotyczył spór sądowy. Obrazy Leonarda mają charakter narracyjny. W pierwszej Madonnie w grocie punktem wyjścia narracji jest anioł patrzący na widza. Wyciągniętym palcem wskazuje na św. Jana. Mały Jan Chrzciciel pada na kolana i wyciąga splecione dłonie ku Jezusowi. Jezus wykonuje znak błogosławieństwa uniesioną ręką. Madonna spogląda na Jana Chrzciciela. Jedną dłonią otacza ramiona św. Jana, drugą ma otwartą nad głową Jezusa. Leonardo miał wątpliwości, czy na obrazie powinien znaleźć się wysunięty palec. Aniołowi nadał sfeminizowane rysy twarzy. W przeprowadzonych w 2009 roku badaniach odnaleziono podrysowanie wykonane przez Leonarda na etapie planowania kompozycji. Podczas malowania obrazu Leonardo wykorzystywał swoją wiedzę geologiczną i botaniczną, by jak najlepiej przedstawić tło. Leonardo kierował się jednak względami symbolicznymi. Pod ręką Jezusa namalował pierwiosnek bezłodygowy, którego białe płatki uchodzą za symbol czystości. W drugim obrazie nie ma pewności, jaką część pracy wykonał Leonardo, a jaką Ambrogio lub inni uczniowie Leonarda. W drugiej wersji Leonardo prawdopodobnie domalował św. Janowi Chrzcicielowi aureolę i kij przypominający krzyż. Anioł nie ma wysuniętego palca oraz nie spogląda na widza. Pierwszoplanową postacią jest Madonna. Światło wewnątrz groty jest mniej rozproszone, punktowo oświetla postacie. Ze względu na kwiaty, które nie są prawdziwymi roślinami tylko fantazją artysty, uważa się, że szata roślinna nie została namalowana przez Leonarda. Portret muzyka W połowie lat 80. XV wieku powstał obraz Portret muzyka. Nie jest znana tożsamość namalowanej osoby. Przypuszcza się, że na obrazie został uwieczniony dyrygent mediolańskiego chóru katedralnego Franchino Gaffurio bądź muzyk Atalante Migliorotti. Portret przedstawia, ujętego z profilu, młodego mężczyznę o gęstych, mocno kręconych włosach. Obraz nie został dokończony. Kontrowersje wzbudza autorstwo obrazu. Większość badaczy uważa, że obraz albo jego część namalował Leonardo. Portret Cecylii Gallerani W 1489 roku Ludwik Sforza zamówił u Leonarda portret Cecylii Gallerani. Cecylia urodziła się w 1473 lub 1474 roku, w wieku piętnastu lat zamieszkała na dworze Ludwika Sforzy, gdzie została ulubienicą monarchy. Sam Ludwik miał w 1490 roku ożenić się z Beatrice d’Este, jednak ślub przełożono na rok późniejszy. Portert jest dzisiaj znany jako Dama z gronostajem (w Polsce również jako Dama z łasiczką). Trzymany przez Cecylię Gallerani gronostaj symbolizuje czystość, ale również nawiązuje do Ludwika Sforzy, który po otrzymaniu od króla Neapolu Orderu Gronostaja włączył zwierzę do herbu. Obraz został ukończony ok. 1490 roku. Portret La Belle Ferronière W tym samym czasie Leonardo pracował nad portretem zatytułowanym La Belle Ferronière. Obraz przedstawia Lukrecję Crivelli, kolejną kochankę Ludwika Sforzy. Podczas prac nad tym obrazem Leonardo prowadził eksperymenty ze światłem, badając jego natężenie i rozchodzenie się w zależności od kąta padania na zakrzywione powierzchnie. Portret La Bella Principessa Leonardowi przypisuje się również portert pt. La Bella Principessa. Zdaniem Martina Kempa obraz przedstawia Blankę Sforzę, nieślubną córkę Ludwika Sforzy. Obraz powstał w 1496 roku. Gdy wystawiono obraz na aukcji w 1998 roku twierdzono, że portert powstał w XIX wieku w Niemczech. W październiku 2009 roku opublikowano wyniki badań, według których autorem obrazu był Leonardo. Głównym dowodem potwierdzającym autorstwo Leonardo miał być jego odcisk palców. Według biegłego sądowego Petra Paula Birego odcisk był podobny do odcisku palca Leonarda na obrazie Święty Hieronim na pustyni. Badania Birego wzbudziły kontrowersje. W 2010 roku dziennikarz tygodnika The New Yorker David Grann skrytykował metody pracy Birego oraz nagłośnił wysuwane pod jego adresem oskarżenia o nadużycia i oszustwa. W 2011 roku profesor historii sztuki David Wright zasugerował, że portret mógł pochodzić z dzieła pt. Sforziada, wydrukowanwego w 1496 roku, obecnie znajdującego się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie. Po przeprowadzeniu badań stwierdzono, że arkusz welinu, na którym narysowano portret, faktycznie pochodzi ze Sforziady. Ostatnia wieczerza Prace nad Ostatnią Wieczerzą rozpoczęły się ok. 1495 roku, zakończyły na początku 1498 roku. Leonardo pracował nad obrazem nieregularnie. Według jednej z relacji malarz raz pracował intensywnie przez cały dzień, a w innych wcale nie tworzył. W wyniku skarg przeora Leonardo musiał wytłumaczyć się Ludwikowi Sforzy, dlaczego pracuje opieszale. Podczas spotkania malarz poinformował, że ma problemy ze znalezieniem odpowiedniego modelu dla Judasza, ale gotowy jest nadać mu twarz przeora, jeśli ten nie zaprzestanie go krytykować. Na fresku przedstawiono scenę, podczas której Jezus Chrystus oznajmia uczniom, że jeden z nich go zdradzi. Zasiadujący w centrum Jezus milczy z pochyloną głową, wyciąga jedną dłoń w stronę chleba, drugą w stronę wina. Apostołowie są poruszeni słowami Jezusa. Są rozmieszczeni w czterech trzyosobowych grupach. W pierwszej zasiadają wyraźnie zaskoczeni Bartłomiej, Jakub Młodszy i Andrzej. W drugiej grupie są Judasz, Piotr i Jan. Judasz ściska sakiewkę ze srebnikami, Piotr jest wzburzony, Jan nie stawia pytań wiedząc, że to nie na nim ciąży podejrzenie zdrady, ale wydaje się być smutnym i zrezygnowanym. Do trzeciej grupy przynależą Tomasz, Jakub Starszy i Filip. Do ostatniej grupy przynależą pogrążeni w dyskusji Mateusz, Tadeusz i Szymon. Malowidło zostało wykonane nietrwałą techniką tempery. Już w XVI wieku pojawiły się pierwsze oznaki zniszczenia. Obraz był odrestaurowany co najmniej sześć razy. Ostatnia Wieczerza i namalowana później Mona Lisa uchodzą za najsłynniejsze obrazy Leonarda. Według brytyjskiego historyka sztuki Kennetha Clarka obraz stanowi filar europejskiej sztuki. Inne prace . Razem z matematykiem Lucą Piaciolim studiował geometrię i w 1498 wykonywał ilustracje do jego książki o teorii proporcji zatytułowanej: O boskiej proporcji. . II okres florencki Po wyjeździe z Mediolanu Leonardo udał się do Mantui, gdzie został przyjęty na dworze Isabelli d’Este, szwagierki Ludwika Sforzy. Uchodziła ona za hojną, ale również rozkapryszoną opiekunkę artystów. Jej pasją było kolekcjonowanie obrazów, głównie własnych portretów. Prawdopodobnie w grudniu 1499 lub na początku 1500 roku Leonardo namalował karton do obrazu Portret Isabelli d’Este. Jest to rysunek wykonany węglem, czarną kredką i pastelem. Właściwego obrazu Leonardo nigdy nie zaczął lub jak sądzi Nicholl nigdy nie ukończył. Na prośbę Isabelli Leonardo sportretował ją w sposób klasyczny. Isabella d’Este zafascynowana Leonardem była gotowa przyjąć od Leonarda obraz o innej tematyce. Leonardo uporczywie unikał prośbom Isabelli d’Este, finalnie nie kończąc żadnego obrazu dla niej. Przed wyjazdem z Mantui, Leonardo wykonał kopię kartonu i zabrał go do Florencji; oryginał pozostawił Isabelli d’Este. W marcu 1500 roku Leonardo wyjechał do Wenecji, gdzie spotkał się z Lorenzo Guznago, muzykiem Ferrary produkujący instrumenty muzyczne. Z jego listu skierowanego do Isabelli d’Este z 13 marca można wnioskować, że Leonardo nadal pracował nad portretem księżnej ale już nad jej docelową wersją. W Wenecji zajmował się planami ufortyfikowania rzeki Isonzo wzdłuż wschodniej granicy. Jego system opierał się na palisadach wbitych wzdłuż rzeki. Ponadto zainteresował się drukarstwem. Zlecił wyrycie i wydrukowanie emblematu swojej szkoły. Mimo tych udogodnień trwał w przekonaniu o wyższości obrazu nad drukiem. Z Wenecji Leonardo udał się udał się do Florencji; do której dotarł 24 kwietnia. Życie we Florencji W czasie jego nieobecności we Florencji nastąpiła diametralna zmiana stosunków politycznych. W 1494 roku wypędzono Medyceuszy. W mieście trwała rewolucja religijna przeciwko Medyceuszom, prowadzona przez zakonnika Girolamo Savonarolę, który objął władzę we Florencji w listopadzie 1494 roku. Wprowadził on drakońskie prawo wymierzone w cudzołożników i homoseksualistów. Po Florencji krążyła policja obyczajowa, złożona z młodych chłopców. Mieszkańcy Florencji początkowo popierali Savonarolę, jednak po kilkunastu miesiącach zwrócili się przeciwko zakonnikowi. Savonarola został aresztowany, po czym powieszono go na głównym placu miasta. Leonardo stanął przed koniecznością odnalezienia się w nowej rzeczywistości. Leonardo pracował jako malarz, w wolnym czasie zajmował się studiami nad anatomią, inżynierią, matematyką i innymi naukami. Florentyńczycy postrzegali artystę jako dziwacznego, kapryśnego, żyjącego chaotycznie i z dnia na dzień. We Florencji był powszechnie znany. Lubiąc zwracać na siebie uwagę ostentacyjnie podkreślał swoją odrębność poprzez ubiór. Leonardo wydawał bardzo dużo pieniędzy na ubrania dla siebie i Salaia oraz na książki. W 1504 roku przygotował spis posiadanych ksiąg. Zawierał on sto szesnaście woluminów. Wśród nich znalazły się: Kosmografia Ptolemeusza, trzytomowe tłumaczenie dzieł Euklidesa, pracę poświęconą kwadraturze koła (prawdopodobnie będącą przekładem tekstu Archimedesa), trzy wydania bajek Ezopa, kilka tomików sprośnych wierszy. W 1500 roku założył pracownie wzorowaną na warsztacie Verrocchia. W okresie od 1500 do 1506 roku Leonardo mieszkał w klasztorze zakonu serwitów przy kościele Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny. Zakonnicy oddali mu i jego asystentom do dyspozycji pięć komnat. W zamian za gościnę Leonardo miał namalować obraz do głównego ołtarza w kościele Annunziata. Obraz początkowo miał wykonać Filippino Lippi, jednak według relacji Vasariego zrzekł się zlecenia na rzecz Leonarda. Na decyzję zakonników mógł mieć również fakt, że notariuszem klasztoru był ser Piero da Vinci, ojciec Leonarda. Obraz miał być bardzo duży, trzy metry na metr osiemdziesiąt. Leonardo zrobił karton z Matką Boską, św. Anną i Dzieciątkiem. Isaacson karton identyfikuje jako pierwowzór dla namalowanego dekadę później obrazu Świętej Anny Samotrzeciej. Nicholl takiej pewności nie ma uważając że Leonardo przez kolejne 16 lat eksperymentował z różnymi wariantami kompozycyjnymi. Prace nad obrazem wywoływały powszechne zainteresowanie. Do mieszczącej się w klasztorze pracowni Leonarda ściągały tłumy, by móc zobaczyć chociaż karton do dzieła. Latem 1500 roku Leonardo wyjechał poza miasto. Sporządził wówczas rysunek willi florenckiego kupca Angela del Tovaglia. 11 sierpnia przesłał rysunek markizowi Mantui, Francescowi Gonzaga, w podziękowaniu za gościnę. W tym samym roku Leonardo prowadził konsultacje inżynierskie. W wyniku osunięcia się wzgórza pod kościołem San Salvatore została naruszona konstrukcja budowli. Leonardo zalecił remont systemu odwadniającego i kanałów wodnych. Planiści podjęli 22 marca 1501 r. decyzję o wprowadzeniu pomysłu w życie. Na początku 1501 roku Leonardo udał się w krótką podróż do Rzymu. Zwiedził wówczas ruiny willi Hadriana w Tivoli oraz Zamek św. Anioła. Sporządził serię szkiców antycznych budynków i rzeźb. Na początku kwietnia 1501 roku Leonardo spotkał się z wikariuszem generalnym zakonu karmelitów Pietrem Novellarą, który przekazał mu prośby Isabelli d’Este. 29 marca wysłała ona list do duchownego, by ten nakłonił Leonarda do wykonania dla niej obrazu Madonny. Prosiła także o przysłanie drugiego szkicu jej portretu. 3 kwietnia zakonnik odpisał, iż artysta jest pochłonięty studiowaniem geometrii i niewiele czasu poświęca malarstwu. Kolejny list od duchownego z 14 kwietnia zawierał informacje, iż Leonardo ustosunkował się przychylnie do pomysłu Isabelli. Obiecał wykonać dzieło zaraz po ukończeniu wykonywanego wówczas dla Roberta Florimonda obrazu Madonna z kądzielą. W lipcu markiza napisała jeszcze jeden list do Leonarda, wymuszając na artyście rozpoczęcie prac nad zleconym dziełem. Tym razem jej posłańcem był Manfredo de'Manfredi. W odpowiedzi z 31 lipca wysłannik stwierdził, że ze słów Leonarda wynika, iż rozpoczął już prace. W maju 1502 r. Leonardo wyceniał antyczne wazy na życzenie Izabelli. Praca dla Cezara Borgii Od 1502 do 1503 roku Leonardo pracował dla Cezara Borgii, jako architekt i inżynier wojskowy. Według jednej z hipotez Leonardo był dla Florentyńczyków szpiegiem na dworze Borgii. Leonardo podróżował po strefie wpływów Borgii. Początkowo wyjechał do Piombino, gdzie prawdopodobnie sporządzał notatki na temat fortyfikacji i portu. Następnie udał się do Urbino, do którego dotarł pod koniec lipca. Spotyka się ponownie ze Sforzą a następnie wyruszył w rekonesans po wschodnich posiadłościach księcia. Odwiedza Pesaro (1 sierpnia), Rimini (8 sierpnia) i Cesenę (10 sierpnia). Tam Leonardo rozważał wykorzystanie nieznanych jeszcze we Włoszech wiatraków, ze względu na płaskie ukształtowanie terenu. 18 sierpnia wystawiono w Pawii dokument zapewniający Leonardowi swobodę podróżowania po włościach Borgii oraz pokrycie wydatków jego i pomocników. 6 września Leonardo wykonał szkic zatoki i kanału w Porte Cesenatico nad Morzem Adriatyckim, potrzebny do projektów fortyfikacyjnych, w które się angażował. 11 października był obecny przy zdobyciu Fossombrone przez Borgię. W czasie wypraw Leonardo przygotował precyzyjne rysunki topograficzne związane ze strategią wojskową. Pod koniec lata Leonardo przeniósł się do Imoli, gdzie mieszkał w twierdzy u osiadłego tam tymczasowo Il Valentino. 7 października przybył tam Niccolò Machiavelli, wysłany na pertraktacje z księciem. W czasie jego trzymiesięcznego pobytu między politykiem a artystą nawiązały się serdeczne stosunki. Leonardo sporządzał szczegółowe plany fortecy Imoli. Podróże w 1502 roku owocowały ogromną liczbą map, m.in.: mapy doliny Val di Chiana z lotu ptaka, czy też dróg i strumieni w okolicach Castiglione i Montecchio. Na początku 1503 roku da Vinci udał się z Borgiem do Sieny, którą władca zajął. Artysta, starając się odwieść myśli od spraw politycznych i wojskowych, zainteresował się architekturą miasta. W marcu Leonardo da Vinci powrócił do Florencji. Porzucił służbę u Borgii, który po śmierci ojca, papieża Aleksandra VI, stracił wpływy i tytuł. Zginął w 1507 roku W Hiszpanii jako najemnik. List do sułtana W 1952 r. w Archiwum Państwowym w Muzeum Topkapı w Stambule znaleziono dokument podpisany: Leonardo oferuje w liście swoje usługi usługi inżynierskie sułtanowi Bajazydowi II m.in. młyn nienapędzany wodą, pompę wyciągająca wodę ze statków oraz wybudowanie mostu łączącego Stambuł z Galaty. Projekty oferowanych pomysłów można znaleźć w notatkach Leonarda, które sporządzał w latach 1502-1503. W notesie znajduje się rysunek mostu z objaśnieniem: Most z Pery do Konstantynopolu, szerokości 600 braccia, wysokości 70 braccia nad powierzchnią wody, długości 600 braccia, z czego 400 braccia nad morzem, 200 lądem tak by stał na podporach. Pomiary zgadzają się z faktyczną szerokością Złotego Rogu. W 1503 roku Leonardo był w Rzymie podczas wizyty sułtana u papieża Aleksandra VI i jak przypuszcza Nicholl mogła wówczas paść propozycja zatrudnienia włoskiego inżyniera do realizacji takich planów. Według Vasariego pomysłem tym interesował się również Michał Anioł. Powrót do Florencji Rzeka Arno Jego oszczędności malały z dnia na dzień i nie mógł już mieszkać u zakonników. Prawdopodobnie za sprawą Machiavelliego otrzymał zaproszenie do uczestniczenia w projekcie zmiany biegu rzeki Arno. Według Jonesa Leonardo nie był pomysłodawcą tego przedsięwzięcia, choć notatka na ten temat znajdują się w Kodeksie Madryckim II. W rzeczywistości chodziło o dwa osobne projekty: pierwszy miał na celu zmianę koryta, by odciąć wrogiemu miastu Pizie dostęp do morza, drugi natomiast zakładał regulację rzeki tak, by stała się tam możliwa żegluga. 21 czerwca 1503 roku, po zajęciu twierdzy La Verruca przez wojska florenckie dwa dni wcześniej, do twierdzy przyjechał Leonardo da Vinci i dokonał rekonesansu. 22 Lipca ponownie przyjechał na miejsce przedstawiając szkic dolnego biegi Arno i projekty. Rzeka Arna miała być skierowana na południe, do mokradeł pod Livoro; bieg miały zawrócić jazy ustawiona długim na mile i głębokim na 10 metrów kanale rozwidlającym się na dwa mniejsze. Do tego celu Leonardo zaprojektował żuraw do kopania kanałów, który miał skrócić czas potrzebny do usunięcia ziemi wydobytej podczas kopania kanału. Rysunek koparki znajduje się w Kodeksie Atlantyckim. Realizację projektu rozpoczęto 20 sierpnia 1504 roku ale nad jego realizacją miał czuwać niejaki Colombino. Po dwóch miesiącach projekt prace wstrzymano; projekt okazał się kompletnym fiaskiem . Niccolò Machiavelli konsultował się z Leonardem w sprawie prac. W efekcie władca Florencji ostrzegł inżyniera nadzorującego pracami, że łożysko kanału jest płytsze od łożyska rzeki, co może przyczynić się do niepowodzenia. Uwaga została zignorowana. Na początku października doszło do osunięcia ścian kanałów i zalania pobliskich gospodarstw. Główny bieg rzeki nie uległ zmianie. Pod koniec października 1504 roku Leonardo udał się do Piombino, gdzie jako doradca inżynieryjny Machiavelliego miał opracować metody osuszenia moczarów oraz budowy okrągłej fortecy. Ostatnie lata we Florencji 9 lipca 1504 roku zmarł ser Piero da Vinci, ojciec Leonarda. Nie otrzymał żadnego spadku po ojcu. W sierpniu 1504 roku opuścił Florencję i wyjechał do Vinci, gdzie 12 sierpnia wuj Francesco sporządził testament, w którym przekazywał mu część nieruchomości w Vinci. Czyn ten naruszył umowę z ser Pierem, według której majątek Francesca po jego śmierci miał przypaść ser Pierowi i jego prawowitym potomkom. Podczas pobytu w Vinci Leonardo sporządził szkic wzgórz Mont'Albano oraz rysunek tłoczni oliwy. Z Vinci Leonardo pojechał do Piombino, gdzie przebywał w listopadzie 1504 roku a następnie powrócił do Florencji. W drugiej połowie maja rząd Florencji wyraził zgodę na wyjazd Leonarda do Mediolanu. W poświadczonym notarialnie dokumencie z 30 maja Leonardo zobowiązał się do powrotu pod groźbą grzywny. Poręczycielem Leonarda da Vinci był Leonardo Bonafé, dyrektor banku, w którym Leonardo trzymał oszczędności. Leonardo miał tu zostać tylko 3 miesiące, gdyż rajcowie z Florencji domagali się ukończenia Bitwy pod Anghiari. Pretekstem do wyjazdu były nieustanne spory związane z Madonną wśród skał. Leonardowi i Ambrogiowi de Predis po oddaniu dzieła nie wypłacono całej należnej kwoty honorarium. Złożyli nawet skargę do Ludwika XII, lecz wszczęta w tej sprawie rozprawa zakończyła się dla nich niekorzystnie. Obraz uznano za niedokończony i nakazano Leonardowi jego ukończenie w ciągu 2 lat. Dzieła i inne prace z II okresu floreńskiego Madonna z kądzielą Madonna z kądzielą przedstawia Madonnę siedzącą tak, jakby zabierania się do uwinięcia przędzy na kądziel. Dziecko opiera stopę o koszyk z przędzą i z kądzielą w rączkach. Kądziel ma kształt krzyża. Dziecko uważnie przypatruje się kądzieli, ściska je tak, jakby nie chciał go oddać matce. Obraz doczekał się około czterdziestu wersji wykonanych przez Leonarda lub jego uczniów i naśladowców. Nadal są spory co do autorstwa poszczególnych wersji obrazu. Leonardo prawdopodobnie namalował wersje znane jako Madonna Buccleuch i Madonna Lansdowne. Jeden z obrazów otrzymał król Francji w 1507 roku. Bitwa pod Anghiari W 1503 roku, w październiku, Leonardo dostał zlecenie ozdobienia malowidłem ściennym ściany sali Sali Wielkiej Rady w Palazzo Vecchio. Obraz miał przedstawić bitwę pod Anghiari. Na czas potrzebny do wykonania prac, 24 października, otrzymał do dyspozycji pomieszczenia w klasztorze i dostęp do kościoła dominikanów Santa Maria Novella. Leonardo miał tam mieszkać na koszt państwa. Podczas prac nad obrazem stał się nieświadomie konkurentem dwudziestoośmioletniego Michała Anioła, który otrzymał zlecenie na namalowanie drugiego fresku, na przeciwległej ścianie, w tej samej sali. Był on już powszechnie znanym artystą, głównie za sprawą Piety. Osiadł we Florencji w tym samym czasie co Leonardo. Cieszył się sławą wybitnego rzeźbiarza, jednak uchodził za człowieka przewrażliwionego na swoim punkcie. Michał Anioł jako awanturujący się i niezbyt atrakcyjny rzeźbiarz zaniedbujący higienę osobistą uchodził za zupełne przeciwieństwo starszego o ponad 20 lat Leonarda. Gdy Leonardo malował Bitwę pod Anghiari, Michał Anioł pracował nad Bitwą pod Casciną. Leonardo chciał ukazać bitwę w sposób ekscytujący i równocześnie odrażający, pokazując okrucieństwo konfliktu zbrojnego. Fresk miał zająć prawie jedną trzecią długości pięćdziesięciometrowej ściany w salo obrad Wielkiej Rady. Centralnym punktem fresku miała być walka o sztandar. W weneckiej Gallerie de;;'Accademia zachowały się trzy kartki ze szkicami do fresku. W maju 1504 roku Leonardo, podpisał nowy kontrakt w sprawie wykonania fresku. Nowa umowa zakładała, że malarz ukończy obraz do lutego 1505 roku. Za niewywiązanie się z umowy Leonardo miał zwrócić otrzymane wynagrodzenie oraz zrzec się praw do wykonanej części prac. Prace nad obrazem się przeciągały, w czerwcu 1505 roku niegotowy fresk omal nie został zniszczony przez ulewę. Inną trudnością była słaba przyczepność farb do ściany, wynikająca ze stosowania opracowywanych przez Leonarda nowych technik nakładania farby. Leonardo porzucił pracę nad obrazem wiosną 1506 roku. Pół wieku później malowidło zostało zniszczone. Michał Anioł również nie ukończył malowidła. Bitwa pod Anghiari jest znana z licznych kopii, m.in. autorstwa Petera Paula Rubensa z 1603 roku. Mona Lisa W 1503 roku Leonardo rozpoczął pracę nad Mona Lisą. Według powszechnych przekazów portret ma przedstawiać żonę kupca Francesco del Giocondy, Lisę z domu Gherardini. Taki opis przedstawił Giorgo Vasari : "Dla Francesca del Giocondo namalował portret jego żony, pani Lisy; pracował nad nim cztery lata i nie skończył". Z tego opisu pochodzi jego powszechna nazwa: Mona Lisa choć we Włoszech obraz znany jest jako La Gioconda a we Francji La Jaconde czyli wesoła kobieta, figlarka, trefnisia. Do dnia dzisiejszego biografowie i historycy sztuki różnie identyfikują postać kobiety. Francesco del Gioconda był handlarzem sukien jedwabnych, a według najnowszych ustaleń sprowadzał cukier z Madery, skóry z Irlandii. Francesco zamówił obraz z okazji narodzin ich syna Andrei i przeprowadzki do nowego domu. Mona Lisa jest przedstawiona w dwóch trzecich, zwraca się do widza. Na włosach ma cienki woal. Jej uśmiech odpowiada ówczesnemu poglądowi na temat kobiecego wzdzięku. Jej ciemna suknia jest pokryta haftem i marszczeniem. Pierwszy plan a krajobraz w oddali łączy balustrada z filarkami. Po lewej stronie jest droga, po prawej wyschnięte koryto rzeki. Wrażenie trójwymiarowości wywołuje zastosowany światłocień na twarzy i dłoniach. Mona Lisa stała się inspiracją dla Rafaela Santiego, który w oparciu o ten portret wypracował własną formę, którą stosował w następnych latach. Mona Lisa stanowi najpopularniejszy obraz Leonarda i doczekał się wielu interpretacji. Rzeźba Dawida 25 stycznia 1504 roku zarząd katedry Santa Maria del Fiore zorganizował zebranie w sprawie podjęcia decyzji o umiejscowieniu posągu Dawida autorstwa Michała Anioła. Jednym z członków komisji był da Vinci. Sugerował, by umieścić posąg w Loggi dei Lanzi, naprzeciw pałacu Vecchio. Zdania Leonarda nie wzięto pod uwagę. W maju posąg stanął przed głównym wejściem do pałacu Vecchio. Rywalizacja pomiędzy Leonardem a Michałem Aniołem przerodziła się w publiczną awanturę, opisaną przez Anonimo Gaddiano. Według historii Leonardo miał iść przez kościół Santa Trinita z P. da Gavine. Gdy minął Pancaccia degli Spini został zaczepiony przez grupę dyskutującą nad fragmentem jednego z dzieł Dantego. Grupa poprosiła o Leonarda o pomoc. W tym samym czasie w pobliżu przechodził Michał Anioł. Leonardo odpowiedział dyskutującym, że Michał Anioł będzie w stanie im pomóc. Michał Anioł, odbierający zawołanie Leonarda za obrazę, odparł zagniewany, że sam powinien wyłożyć fragment oraz przypomniał historię pomnika konia. Przytoczenie nieudanego przedsięwzięcia miało zasmucić Leonarda. Według innej relacji Michał Anioł chcąc zaatakować Leonarda miał zadać pytanie: I te mediolańskie osły uwierzyły w ciebie? II okres mediolański W 1506 r. przeniósł się do Mediolanu, gdzie został przyjaźnie powitany przez namiestnika Charles’a d’Amboise, który darzył artystę wielkim podziwem: Leonardo był honorowym gościem na zamku, jednakże w napisanym później liście wysunął prośbę o kwaterę w mieście. Dla d’Amboise rozpoczął przygotowania do budowy jego letniej rezydencji na zewnątrz Porta Venezia, między dwiema małymi rzekami Nirone i Fontelunga. Leonardo sporządził szkice willi i ogrodu z fontanną i wiatrakiem. Po upływie trzech miesięcy Leonardo nie chciał powrócić do Florencji zgodnie z umową. 18 lipca Karol Amboise napisał list do Signorii z prośbą o możliwość przedłużenia pobytu Leonarda da Vinci w Mediolanie pod pretekstem ukończenia rozpoczętych dla niego prac nad zbudowaniem letniej willi. Prośbę wsparł oficjalny list wicekanclerza Gefroi Carlesa, który prosił o przedłużenie urlopu artysty o miesiąc i zobowiązywał się, iż powróci on w wyznaczonym terminie. Signoria w liście z 28 sierpnia przystała na warunki, jednakże Leonardo nie wyjechał pod koniec września do Florencji. 9 października gonfalonier Piero Soderini napisał do namiestnika list ze skargą. D’Amboise odpisał dopiero 16 grudnia, przyrzekając, iż nie zatrzyma Leonarda w Mediolanie, przy czym skarcił Soderiniego za nieumiejętność zapewnienia artyście optymalnych warunków dla rozwoju jego talentu. W tym samym czasie ambasador Francesco Pandolfini otrzymał od króla Francji, Ludwika XII, wiadomość, iż zachwycił go obraz Madonna z kądzielą i pragnie, by artysta stworzył dla niego jakieś dzieło. W wysłanym 14 stycznia 1507 r. liście do Signorii jego zachcianka przybrała formę żądania. W odpowiedzi z 22 stycznia władze wyraziły zgodę na pozostanie Leonarda w Mediolanie. W lutym da Vinci towarzyszył namiestnikowi w czasie zdobywania Baiedo. Stworzył wówczas projekty nowego kościoła Santa Maria della Fontana, który miał zostać wzniesiony w Mediolanie. 20 kwietnia otrzymał list od Charlesa d'Amboisa adresowany do skarbników księstwa, gdzie książę przywraca mu na własność winnicę, zagarniętą po wkroczeniu wojsk francuskich do Mediolanu w 1500 roku. Pod koniec kwietnia do Mediolanu przybył król Ludwik XII. Leonardo przygotował plastyczną oprawę uroczystości jego wjazdu do miasta. Król zachwycony kreatywnością artysty w nagrodę przyznał mu dożywotnio dochody z opłat wnoszonych przez użytkowników Naviglio di San Cristofano, odcinka kanałów miejskich. W kwietniu 1507 roku Ambrogio i Leonardo przystąpili do ukończenia Madonny wśród skał. Latem tego samego roku doszło między nimi do konfliktu prawdopodobnie na tle podziału wypłaty. Poprosili o rozstrzygnięcie sporu dominikanina Giovanniego de Pagnanis, jednakże do tego czasu doszli do porozumienia. Obraz był już pewnie ukończony. 26 sierpnia zleceniodawcy wypłacili im połowę honorarium. Odebrał ją Amborgio, da Vinci przebywał wówczas we Florencji. Krótko po tym wydarzeniu Leonardo poznał czternastoletniego wówczas Francesca Melzi, który stał się początkowo jego uczniem, a następnie skrybą, kopistą i osobistym sekretarzem Leonarda. Melzi towarzyszył Leonardowi do końca jego życia, był jego spadkobiercą i głównym dysponentem jego rękopisów, które w dużej mierze dzięki niemu przetrwały do obecnych czasów. Spory majątkowe Do Florencji da Vinci wyjeżdżał jedynie w celu uregulowania sporów majątkowych z przyrodnimi braćmi. Pierwszy wyjazd miał miejsce w połowie 1507 roku. Po śmierci wuja Francesca, w sądzie toczył się spór o jego majątek. Prawowici potomkowie ser Piera da Vinci starali się podważyć testament stryja na podstawie naruszonej umowy z ich ojcem. 26 lipca król Francji wysłał list z prośbą o interwencję na korzyść artysty, natomiast 15 sierpnia Charles d’Amboise wysłał list do Florencji z prośbą do władz o przyspieszenie procesu oraz zapowiedzią szybkiego przybycia Leonarda w celu uregulowania sprawy. Rozpatrzeniem sprawy zajął się ser Rafaello Hieronim. 18 lipca da Vinci napisał do Soderiniego, by wymógł od Rafaella zakończenie procesu do 1 listopada, jednakże nie nastąpiło to tak szybko. Leonardo po przybyciu do Florencji z Salaiem zatrzymał się w Palazzo Martelli u mecenasa sztuki Piera di Braccia Martellego przy Via Larga. Tam poznał bliżej i zapałał sympatią do Giovanniego Francesca Rusticiego. Owocem ich znajomości była rzeźba grupowa Św. Jan nawracający lewitę i faryzeusza. Od 22 marca w przerwach między rozprawami da Vinci zaczął porządkowanie swoich notatek. W tym samym casie Leonardo prowadził badania anatomiczne; najbardziej interesował go układ naczyniowy. Podczas tych badań stworzył wiele szkiców i rysunków przedstawiających części ciała, ludzkie mięśnie, płuca, narządy brzuszne a nawet genitalia kobiece Wykonywał sekcje zwłok we florenckim szpitalu. Studia naukowe W kwietniu 1508 roku Leonardo powrócił do Mediolanu. Zamieszkał w parafii kościoła Santa Babila przy ulicy Porta Orientale i otworzył tam pracownię. W tym okresie Leonardo dopracowywał wcześniej rozpoczęte obrazy: Święta Annę Samotrzeć, Mona Lisę oraz Ledę z łabędziem. Stworzył wówczas rysunek do Świętej Anny Samotrzeć tzw. karton z Burlington House (obecnie znajdujący się w National Gallery w Londynie) o ogromnych wymiarach 140 x 104,5 cm przedstawiający cztery wypełniające całą przestrzeń postacie. Dodatkowo Leonardzo sporządził wiele innych pomniejszych rysunków i studiów. Na podstawie tego kartonu nigdy nie powstał obraz. Ten, który dzisiaj wisi w Luwrze pochodzi z lat późniejszych (z ok. 1510-1511). Drugim obrazem nad którym pracował Leonardo w tym okresie była "Leda", która według Nichollsa nigdy nie wyszła po za etap kartonu. Do innych prac z tego okresu można zaliczyć szkice do nagrobnego pomnika konnego Giangiacoma Trivia. II okres mediolański był bardzo aktywnym okresem w życiu Leonarda, który poza sztuką pogłębiał wiedzę na temat innych dziedzin życia. Prócz wspomnianej anatomii, od 12 września do października 1508 roku prowadził intensywne zapiski w notesie opatrzonym tytułem O świecie i jego wodach. W nim oddawał się studiom nad hydrologią a na innych kartach zapisywał swoje spostrzeżenia na temat optyki, geometrii, geologii oraz zagadnieniu wzroku. Leonardo zajmował się także przygotowywaniem dekoracji na przedstawienia teatralne, festyny i inne widowiska, sporządził również trzy emblematy. Pod koniec 1509 roku Leonardo poznał pracującego na Uniwersytecie w Pawii lekarza i anatoma Marcantonio della Torrego. Wraz z nim Leonardo prowadził szerokie badania anatomiczne. W wyniku współpracy powstały liczne rysunki anatomiczne, które miały zostać wydane w formie traktatu. Znajomość przerwała nagła śmierć della Torre w 1511 roku. Tego samego roku, 10 marca zmarł protektor artysty, Charles d’Amboise. Leonardo dalej otrzymywał pensję z królewskiej kasy, ale nie dostawał już hojnych darów tak jak wcześniej otrzymywał je od Charlesa. W tym samym roku Leonardo wyjechał z miasta w góry, w rejon La Brianza, prawdopodobnie z misją o charakterze militarnym. Tam wykonał serię rysunków poświęconych tamtejszym rzekom oraz sporządził mapy lombardzkich dróg rzecznych z naciskiem na dorzecze Addy i Naviglio Martesany. Prace te zostały opublikowane w rękopisie paryskim i Kodeksie Atlantyckim. Fragmenty krajobrazów, które Leonardo obserwował podczas tej podróży, można dostrzec na późniejszych obrazach: pt. Św. Anna Samotrzecia i Św. Jan Chrzciciel. 16 grudnia szwajcarscy żołnierze w służbie Świętej Ligi ostrzelali miasteczko Desio. Leonardo utrwalił i to wydarzenie na rysunku. W stoczonej między Francuzami a Świętą Ligą, 11 kwietnia 1512 roku, bitwie pod Rawenną zginął namiestnik Mediolanu Gaston de Foix. Pomimo zwycięstwa Francuzów, ich władza w Lombardii mocno osłabła, a pod koniec roku Sforzowie znów przejęli władzę w Mediolanie. 29 grudnia Massimiliano Sforza i Cesare wjechali tryumfalnie do miasta; Leonardo wyjechał z Mediolanu. Większość tego okresu spędził w Villa Melzi, wiejskim domu Girolama Melziego w pobliżu wsi Vaprio d’Adda. Z okresu pomiędzy 18 grudnia 1511 roku a 9 stycznia 1513 roku nie zachowały się żadne datowane notatki na temat działalności Leonarda. W Villa Melzi Leonardo poświęcił się studiowaniu hydrologii i anatomii, zajął się także upiększeniem domu. 5 stycznia 1513 położony kilka kilometrów dalej zamek z Trezzo został ostrzelany przez Wenecjan. Leonardo sporządził rysunek tego zdarzenia. Na początku 1513 r. Leonardo przybył do Mediolanu, gdzie zamieszkał u Prevostina Violi. Latem artysta otrzymał zaproszenie od Giuliano de’ Medici do Rzymu i ofertę ponownej współpracy z rodem Medicich.. 24 września artysta wyjechał z Mediolanu wraz z pięcioma uczniami. Wyruszyli na południowy wschód drogą Via Emilia – przez Lodi, Piacenzę, Parmę, Regio Emilia, Modenę i Bolonię i skierowali się na południe, podróżując przez Apeniny. Dzieła i inne prace z II okresu mediolańskiego Leda z łabędziem Leda z łabędziem stanowi zaginione dzieło Leonarda. Powstał na początku pierwszej dekady XVI wieku, studium do obrazu powstało ok. 1505 roku. Przedstawia Ledę, nago stojącą z łabędziem (Zeusem, który przemienił się w tego ptaka) przy boku i dwoma pękniętymi jajami, z których wyłaniają się niewolęta. Według prawdopodobnie nieprawdziwej anegdoty oryginał zniszczyła Madame de Maintenon. Obraz jest znany dzięki kopiom (m.in. Francesco Melziego). Święta Anna Samotrzecia W okresie od 1500 do 1506 roku Leonardo mieszkał w klasztorze zakonu serwitów przy kościele Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny. Zakonnicy oddali mu i jego asystentom do dyspozycji pięć komnat. W zamian za gościnę Leonardo miał namalować obraz do głównego ołtarza w kościele Annunziata. Obraz początkowo miał wykonać Filippino Lippi, jednak według relacji Vasariego zrzekł się zlecenia na rzecz Leonarda. Na decyzję zakonników mógł mieć również fakt, że notariuszem klasztoru był ser Piero da Vinci, ojciec Leonarda. Obraz miał być bardzo duży, trzy metry na metr osiemdziesiąt. Leonardo zrobił karton z Matką Boską, św. Anną i Dzieciątkiem. Isaacson karton identyfikuje jako pierwowzór dla namalowanego dekadę później obrazu Świętej Anny Samotrzeciej. Nicholl takiej pewności nie ma uważając że Leonardo przez kolejne 16 lat eksperymentował z różnymi wariantami kompozycyjnymi. Prace nad obrazem wywoływały powszechne zainteresowanie. Do mieszczącej się w klasztorze pracowni Leonarda ściągały tłumy, by móc zobaczyć chociaż karton do dzieła. W kwietniu 1508 roku Leonardo powrócił do Mediolanu. Zamieszkał w parafii kościoła Santa Babila przy ulicy Porta Orientale i otworzył tam pracownię. W tym okresie Leonardo dopracowywał wcześniej rozpoczęte obrazy: Święta Annę Samotrzeć, Mona Lisę oraz Ledę z łabędziem. Stworzył wówczas rysunek do Świętej Anny Samotrzeć tzw. karton z Burlington House (obecnie znajdujący się w National Gallery w Londynie) o ogromnych wymiarach 140 x 104,5 cm przedstawiający cztery wypełniające całą przestrzeń postacie. Dodatkowo Leonardzo sporządził wiele innych pomniejszych rysunków i studiów. Na ich podstawie tego kartonu nigdy nie powstał obraz. Ten, który dzisiaj wisi w Luwrze pochodzi z lat późniejszych (1510-1511). Zbawiciel świata Leonardowi przypisuje się namalowanie obrazu Zbawiciel świata (znany również pod łacińskim tytułem Salvator Mundi. Według różnych źródeł obraz mógł powstać po 1499 roku lub w latach 1506–1513. Kontrowersje wzbudza autorstwo obrazu. Do dzisiaj trwają spory, czy zachowany do czasów współczesnych obraz namalował Leonardo da Vinci czy też któryś z jego uczniów. Wpisuje się on w popularny na początku XVI wieku motyw Chrystusa jako Zbawiciela świata, trzymającego jabłko królewskie. Doczekał się on około dwudziestu wersji. Właścicielem oryginalnego obrazu był król Anglii Karol I Stuart. W 1900 roku obraz kupił brytyjski kolekcjoner sir Frederick Cook. W 1958 roku obraz sprzedano na aukcji za 100 dolarów (według innego źródła za 45 dolarów). Malowidło uchodziło za kopię obrazu namalowanego przez ucznia Leonarda Boltraffiego. W 2005 roku obraz kupiło konsorcjum marszandów i kolekcjonerów sztuki podejrzewających, że Zbawiciel świata jest dziełem wyjątkowym. Kolejnymi właścicielami obrazu byli paryski handlarz Yves Bouvier, następnie rosyjski oligarcha Dmitrij Rybołowlew. 17 listopada 2017 roku obraz sprzedano za 450 mln dolarów. Sam obraz kosztował 400 mln dolarów, 50 mln stanowi prowizja domu akcyjnego Christie’s). Obecnie obraz znajduje się w posiadaniu księcia koronnego Arabii Saudyjskiej Muhammada ibn Salmana. W 2021 roku kuratorzy muzeum Prado orzekli, że obraz nie został namalowany przez Leonarda. Okres rzymski W październiku 1513 r. Leonardo przybył do Rzymu. Papieski architekt Giuliano Leno na zlecenie Giuliana de’Medici przygotowywał dla artysty pomieszczenia w Pałacu Belwederskim w Watykanie. W tym okresie przybywali tam także Bramante, Michał Anioł i Rafael oraz pomocnik Leonarda, Atalante Migliorotti. Pomimo przyjęcia na dwór papieża, Leonardo nie otrzymywał od niego poważniejszych zleceń artystycznych. Na zlecenie Leona X przygotował plan osuszenia Błot Pontyjskich. Prawdopodobnie w wyniku wysokich kosztów planów nie został zrealizowany (Błota Pontyjskie zostały osuszone dopiero w XX wieku za rządów Benita Mussoliniego). Ponadto Leonardo pracował nad traktatami o locie ptaków, geometrii i malarstwie. Latem 1515 r., kiedy w Rzymie panował ogromny upał, Leonardo podupadł na zdrowiu. Prawdopodobnie miał udar a jego skutkiem był niedowład prawej ręki. 8 października wstąpił do florenckiego Bractwa św. Jana na wniosek Gaiacqo, który za niego poręczył. Artysta został przyjęty większością głosów, jednakże utracił członkostwo z powodu nieuiszczenia opłaty za wpisowe.Powodem nieuniszczenia wpisowego był wyjazd Leonarda, który znalazł się w papieskiej świcie wyjeżdżającej do Florencji i Bolonii. Celem było spotkanie papieża z nowym francuskim władcą, Franciszkiem. Najpierw przybyli do portu Civitavecchia, a 30 listopada wjechali do Florencji. Powitało ich około pięćdziesięciu najbardziej wpływowych obywateli miasta i przejechali pod specjalnie dla nich wzniesionym łukiem triumfalnym. Papież zorganizował spotkanie najwybitniejszych artystów, aby wymienili się poglądami odnośnie do tego, co należy uczynić, by przywrócić Florencji dawną świetność. Rozprawiano głównie nad odnowieniem Palazzo Medici i kościoła San Lorenzo, w którym znajdowała się kaplica Medyceuszy. 7 grudnia papieski orszak wyruszył do Bolonii. Tam papież prowadził rozmowy z Franciszkiem I, a Leonardo poznał swojego przyszłego mecenasa. Król bardzo cenił artystę dzięki jego dziełu Ostatnia Wieczerza, które widział w Mediolanie. Na dworze francuskim w Bolonii znajdował się Artur Boissif, którego portret Leonardo wykonał 14 grudnia przy użyciu sangwiny. 17 grudnia papież wyjechał z Bolonii. Gdy protektor Leonarda zmarł 17 marca 1516 r., artysta nie widział sensu pozostania w Rzymie. Ostatnią praca jaka wykonał we Włoszech były pomiary w bazylice San Paolo Fouri le Maura i wyruszył do Francji. Dzieła i inne prace z okresu rzymskiego Św. Jan Chrzciciel Jedynym zamówieniem na obraz na jaki Leonardo otrzymał zlecenie podczas pobytu w Rzymie było pochodziło od nowego papieża Leona X. Tematem obrazu prawdopodobnie był św. Jan Chrzciciel, patron Rzymu. Dziś znane są dwa późne obrazy ze św. Janem Chrzcicielem: Św. Jan z atrybutami Bachusa i Św. Jan namalowany do pasa. Autoportrety Około 1512 roku powstały trzy portrety Leonarda autorstwa prawdopodobnie jego uczniów i towarzyszy. Autorem jednego z rysunków był prawdopodobnie Francesco Melzi. W latach 1515–1518 powstał domniemany portret Leonarda. Ostatnie lata życia Francja - Amboise Do Francji, do zamku Amboise Leonardo dotarł jesienią 1516 roku. Zamieszkał razem z Francescem Melzim w posiadłości Clos Lucé (Cloux), w pobliżu królewskiej rezydencji, którą król oddał do dyspozycji artysty, obdarzywszy go wynagrodzeniem tysiąca skudów rocznie. Władca dał Leonardowi całkowitą swobodę i zapewnił wszelkie wygody. Otrzymał on do dyspozycji gosposię i kucharkę Mathurine. Choć Leonardo nosił tytuły królewskiego inżyniera, malarza i architekta, nie był obarczony licznymi obowiązkami. Król chciał mieć tylko możność rozmowy z artystą o dowolnej porze dnia i nocy. Pokój nad jadalnią służył artyście za pracownię. Artysta tworzył już raczej okazyjnie projekty kostiumów bądź szkice architektoniczne. Mógł jeszcze rysować lewą, malowanie natomiast zostawiał Melziemu. Zachowały się kostiumy przeznaczone na bale maskowe i wizerunki jeźdźców, świadczące o powrocie do marzenia o stworzeniu posągu konnego. Ostatnim projektem architektonicznym był zamek w Romorantin. Leonardo zajmował się już głównie porządkowaniem notatek. W październiku 1517 r. Leonarda odwiedził kardynał Luigi d'Aragon ze swą świtą. Po poczęstunku przygotowanym przez Mathurine i krótkim przedstawieniu w kaplicy, gości wprowadzono do pracowni Leonarda. Artysta przedstawił im pokrótce dzieła, tj.: Mona Lisa, Święta Anna Samotrzeć, Jan Chrzciciel, które zachował w posiadaniu do końca życia. Zaprezentował im także swoje szkice anatomiczne. Następnego dnia goście wyruszyli do zamku Blois. Jednym z ostatnich rysunków Leonarda była Dama wskazująca przedstawiający kobieca postać tańczącą nad brzegiem rzeki otoczoną wysokimi kwiatami. Choroba Wiosną 1518 roku, w maju Leonardo wykonał dekoracje na chrzest Henryka, syna Franciszka I, i ślub Madeleine de Tour d'Auverge z Lorenzem de’Medici. 19 czerwca w ogrodach w Cloux wydano przyjęcie na cześć króla. Wystawiono wówczas przedstawienie Raj, które było powtórzeniem inscenizacji z 1490 r. zaprezentowanej w zamku Sforzesco. Ostatnie datowane zdanie jakie zapisał Leonardo brzmiało: 24 dnia czerwca, dzień św. Jana 1518, w Amboise w pałacu Clu; ostatnie zapisane przez niego zdanie brzmi: perche la ministra si fredda. Notatka została zamieszczona na końcu strony poświęconej studiom geometrycznym dotyczyło stygnącej zupy. 23 kwietnia 1519 roku Leonardo w obecności notariusza królewskiego i świadków: Francesca Melziego, Battisty de Villanis, dwóch francuskich księży i trzech franciszkanów sporządził testament. W nim zażyczył sobie, by w pogrzebie uczestniczyło sześćdziesięciu biedaków, z których każdy miał nieść świecę i otrzymać za to zapłatę. Leonardo zapisał w testamencie prawa do dochodów z Naviglio di San Cristofano, meble oraz sprzęty kuchenne w Cloux swemu służącemu, Battiście de Villanis, natomiast Salai i Battista Villani otrzymali po połowie winnicy nieopodal Florencji. Francesco Melzi dostał wszystkie notatki, narzędzia, obrazy oraz część pieniędzy. Służącej Mathurine Leonardo zapisał płaszcz z czarnego sukna, sztukę materiału i 2 dukaty. Bracia artysty otrzymali od niego gospodarstwo w Fiesole i kwotę 400 skudów zdeponowanych we Florencji. Leonardo zmarł 2 maja 1519 r. w zamku Cloux. Został pochowany 12 sierpnia 1519 roku w kościele Saint Florentin w Amboise. Kościół Saint Florentin został dwukrotnie zniszczony: w czasie rewolucji francuskiej oraz w 1802 roku przez wojska Napoleona Bonapartego. W 1863 roku w ruinach kościoła poeta Arsene Houssaye odnalazł kawałki płyty z grobowca z zachowanymi literami: (EO[...]DUS VINC) oraz szkielet z dużą czaszką. Uznano, że duża czaszka należała do Leonarda. Dziesięć lat później szczątki zostały pochowane w kaplicy Saint-Hubert w ogrodach Zamku w Amboise. Życie prywatne Ustalenie, kim był Leonardo da Vinci za życia, jest zadaniem trudnym, gdyż biografie artysty często mylą fakty z anegdotami i mitami. Vasari podaje, że Leonardo uchodził za człowieka utalentowanego, przystojnego i muskularnego. Opinia Vasariego zbieżna ze wcześniejszymi relacjami. Podobnie o Leonardzie pisali m.in. Paolo Giovio, Luca Pacioli, Donato Bramante i inni intelektualiści z Mediolanu i Florencji, którzy mieli okazję poznać Leonarda osobiście. Leonardo da Vinci słynął z noszenia kolorowych strojów, szczodrości oraz miłości do zwierząt. Według relacji Vasariego Leonardo miał kupować ptaki, które następnie wypuszczał na wolność. Leonardo przez dłuższą część życia był wegetarianinem. Został nim z powodów etycznych – uważał, że zwierzęta w przeciwieństwie do roślin odczuwają ból. Choć sam nie jadał mięsa, zdarzało mu się kupować mięso dla gości i domowników. Pogląd, jakoby Leonardo był wegetarianinem jest postrzegany niekiedy jako przypuszczenie, oparte na analizie notatek. Według współczesnych biografów Leonardo da Vinci był osobą homoseksualną. Leonardo miał nie ukrywać ani nie obnosić się ze swoją orientacją, jednak ze względu na swój homoseksualizm miał czuł się wyobcowany w społeczeństwie. W jego czasach homoseksualizm nie stanowił ewenementu, jednak sodomia stanowiła przestępstwo, za które groziło więzienie, banicja lub kara śmierci. Jednym z pierwszych partnerów Leonarda miał był Atalante Migliorotti, muzyk z Florencji, który uczył się u Leonarda gry na lirze. Przez długi czas partnerem Leonarda był Giacomo Caprotti. Kontakty homoseksualne utrzymywał również z praktykantem Paolo i z młodzieńcem zwanym Firavanni. Nie zachowały się informacje, by Leonardo romansował z kobietami lub by miał dzieci. W notatkach wyrażał obrzydzenie do stosunku heteroseksualnego. Orientacja Leonarda stała się przedmiotem badań Sigmunda Freuda. Pogląd, jakoby Leonardo był homoseksualistą, pozostaje kwestią sporną. Rodzina Antonio da Vinci (ur. ok. 1372, zm. ok. 1465) – ojciec ser Piera (młodszego), dziadek Leonarda. Jego żoną była Lucia, córka notariusza. Jako jedyny z rodu da Vinci nie wykonywał zawodu notariusza, zamiast tego wybrał życie ziemianina. Piero da Vinci (ur. 19 kwietnia 1426, zm. 9 lipca 1504) – ojciec Leonarda, notariusz. Osiem miesięcy po narodzinach Leonarda ożenił się z szesnastoletnią Albierą Amadori. Caterina – matka Leonarda. W momencie narodzin syna miała piętnaście lub szesnaście lat. Prawdopodobnie była sierotą mieszkającą z babką w majątku w okolicach Vinci. Według jednej z hipotez pracowała u Antonio da Vinci. Po urodzeniu syna wyszła za mieszkańca Vinci nazywanego „Accattabriga” lub „Accattabrighe” (awanturnik). Francesco (ur. 1436) – brat Piera, stryj Leonarda. Nie pracował jako notariusz, utrzymywał się z handlu jedwabnikami. Miał bliskie relacje z Leonardem. Umarł bezpotomnie. Majątek zapisał Leonardowi, co wywołało spory pomiędzy Leonardem a pozostałymi dziećmi Piera. Poglądy religijne W pierwszym wydaniu Żywotów najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów Giorgio Vasari napisał, że Leonardo nie zgadzał się żadną religią i przypominał bardziej filozofa niż chrześcijanina. Ów pogląd wyrażony w pierwszym wydaniu, Vasari zweryfikował osiemnaście lat później, w drugim wydaniu Żywotów... Pominął wówczas wszystkie wzmianki o heretyckich spekulacjach i dodatkowo dodał informacje o rzekomym gorliwym zwróceniu się ku wierze katolickiej i ku prawdom świętej religii chrześcijańskiej. Prawdopodobnie swoją opinie zmienił pod wpływem Francesca Melziego, towarzysza i ucznia Leonarda, którego poznał w 1566 roku. Według XIX-wiecznego angielskiego historyka sztuki Edwarda McCurdy’ego, Leonardo nie przykładał wagi do teologicznych dogmatów i nie podchodził entuzjastycznie do żywotów chrześcijańskich świętych. Do podobnych konkluzji w 1920 roku doszedł M. Jourdain, który zwrócił uwagę, że stosunek Leonarda mógł być wyraźnie pogardliwy wobec dogmatów wiary oraz (mógł on) pogardzać ułomnościami i praktykami duchowieństwa. O sprzeciwie Leonarda wobec działań duchownych, m.in. Girolama Savonarolego i jego nakazie zniszczenia wszystkich książek, obrazów i drogich tkanin, wspomina uznana, XIX-wieczna historyk sztuki Mary Heaton. Jak twierdzi w świetle takiej postawy, człowiek o takich poglądach jak Leonardo był w swoich czasach postrzegany jako heretyk, a nawet ateista. Pod koniec XX wieku opinia na temat religijności Leonarda uległa zmianom. Czołowy znawca biografii artysty i okresu renesansu, Luke Syson, w 2011 roku twierdził, że chrześcijańskie przekonania Leonarda były „zasadniczo prawowierne” a jego studia naukowe pogłębiły tylko jego przekonania religijne. Zdaniem Martina Kempa, Leonardo był przekonany, iż funkcjonowanie praw przyrody może być wyjaśnione fizycznie bez odnoszenia się do jakichkolwiek sił boskich i nadprzyrodzonych, jednakże w ustanowieniu tych doskonałych praw miał udział najwyższy stwórca. Kemp zwraca również uwagę, że Leonardo wykonujący bezpośrednie badania anatomii człowieka zachęcał do wysławiania pierwszego budowniczego takiej maszyny i zwracał jednocześnie uwagę, że ciało człowieka w niczym nie dorównuje duszy, która zamieszkuje owo ciało. Według Leonarda, zagłębianie tajemnic natury było tylko aktem uwielbienia Boga, a nie herezją. Niewątpliwie zachowane pisma Leonarda mają antyklerykalne inklinacje; negował w nich sens istnienia zakonów religijnych a zakonników nazywał zadufanymi w sobie hipokrytami. Nie przeszkadzało mu to jednak, by z owymi zakonnikami współpracować o czym świadczą w niczym nie zakłócone prace przy powstawaniu Ostatniej Wieczerzy w Santa Maria delle Grazie. W piętnastotomowej Leonardo da Vinci wzmiankowany jest m.in. w haśle poświęconemu stanowisku, że jedynie nauki przyrodnicze są źródłem prawdziwej wiedzy. Jest on wymieniany jako kluczowy reprezentant tego poglądu z okresu renesansu. Podkreśla się znaczenie racjonalności i eksperymentów naukowych dla Leonarda. Twórczość malarska Leonardo traktował malarstwo jako sztukę przewyższają poezję, muzykę czy też rzeźbę. Pogląd Leonarda był odmienny od obowiązującego wówczas poglądu, zgodnie z którym malarstwo było sztuką mechaniczną. Leonardo bronił malarstwa między innymi podczas debaty zorganizowanej na zamku Sforzów 9 lutego 1498 roku. Leonardo pisywał również dysputy, gdzie porównywał malarstwo z innymi gałęziami sztuki. Notatki te miły charakter prywatny, ich forma jest chaotyczna. Leonardo próbował podnieść rangę malarstwa poprzez powiązanie tej dziedziny sztuki z optyką i zasadami perspektywy. Poezję uważał za gorszą sztukę od malarstwa, gdyż poeta potrzebuje użyć wielu słów, aby wyrazić to, co malarz potrafi przedstawić za pomocą jednego obrazu. Leonardo miał pracować nad Traktatem o malarstwie. Według jednej z hipotez książę Ludwik Sforza miał zaproponować Leonardowi napisanie całego traktatu. Leonardo do końca życia poprawiał i uzupełniał notatki poświęcone malarstwu. Na początku lat 90. XV wieku notatki zawarto w dwóch kompletach, znanych dzisiaj jako Manuskrypty paryskie A i C. Około 1508 roku Leonardo zebrał kolejne notatki, które stanowią zbiór Kodeksu Atlantyckiego. Ponadto część notatek z lat 90. XV wieku znalazło się w zaginionym zbiorze Libro W. Po śmierci Leonarda spadkobierca Francesco Melzi podjął się próby uporządkowania notatek. Kompilacja Melziego stanowi pierwszą wersję Traktatu o malarstwie. W następnych latach powstały kolejne wersje Traktatu. Twórczość rzeźbiarska W opinii Leonarda najwznioślejszą ze sztuk pięknych było malarstwo. Rzeźbę uważał za sztukę gorszą. Jego zdaniem rzeźbiarz, w przeciwieństwie do malarza, nie bierze pod uwagę światła, cienia i koloru, jego pracownia jest brudna od pyłu. . Na pewno jednym z jego pierwszych zleceń rzeźbiarskich był Pomnik Francesca Sforzy. . W 1504 roku dowódca wojskowy Gian Giacomo Trivulzio sporządził testament, w którym przeznaczył cztery tysiące dukatów na grobowiec, uwieczniony konnym posągiem. W latach 1507–1512 Leonardo przygotował studia do pomnika Trivulzia. Według jego wizji koń i jeździec mieli być odlany z brązu. Leonardo nawiązywał do wcześniejszej koncepcji pomnika dla Ludwika Sforzy. W pierwszej wizji (ok. 1507–1509) kompozycja była dynamiczna, w następnej (ok. 1508–1512) pomnik był bardziej stonowany. Projekt prawdopodobnie nie wyszedł poza plany. Trivulzio zmarł w 1518 roku, krótko przed Leonardem. . Notatki Leonardo pozostawił po sobie liczne notatki zawierające spostrzeżenia, pomysły, listy i rysunki. Jako osoba leworęczna notował z prawej do lewej strony, co było powszechną praktyką w renesansowych Włoszech. Notatki prowadził regularnie od początku lat 80. XV wieku do swojej śmierci. Część notatników stanowią luźne karty formatu tabloidu, inne mają kieszonkowe rozmiary. Do czasów współczesnych zachowało się ponad siedem tysięcy dwieście stron notatek. Prawdopodobnie stanowią one jedną czwartę wszystkich rękopisów sporządzonych przez Leonarda. Na marginesach notował listy rzeczy do zrobienia, spisy wydatków lub studia postaci, które go zainteresowały. Notatki są pozbawione wyznań i osobistych przemyśleń. Leonardo rzadko podawał datę powstania notatki. Ustalenie powstania notatek jest tym trudniejsze, gdyż Leonardo po latach często wracał do wcześniejszych zapisków, by dodać nowe uwagi, nanieść poprawki lub wykorzystać wolne miejsce pozostawione na papierze. Leonardo kilkakrotnie deklarował zamiar uporządkowania notatek, jednak nigdy tego nie zrobił w całości. W latach 1508–1510 Leonardo zebrał 720 stron notatek, w większości poświęconych geologii i hydrologi. Zbiór ten jest znany dzisiaj jako Kodeks Leicester lub Kodeks Hammera. Notatki cieszyły się zainteresowaniem już w XVI wieku. Po śmierci Leonarda Melzi sporządził zestawienie części tekstów Leonarda na temat sztuki (głównie tych powstałych w latach 1490–1492). Kompilacja ta była pierwszą, lecz nie jedyną wersją Traktat o malarstwie. . W 1533 roku rzeźbiarz Pompeo Leoni kupił kolekcję notatek Leonarda. Nieuporządkowany zbiór połączył w jeden zbiór, znany dzisiaj jako Codex Atlanticus. W XVII wieku nieznany kolekcjoner pozyskał 570 stron notatek, które zostały skompilowane jako Kodeks Arundel. Obecnie istnieje 25 kodeksów i zbiorów manuskryptów Leonarda. Znajdują się one m.in. w zbiorach Biblioteki Ambrozjańskiej w Mediolanie (tzw. Kodeks Atlantycki liczący 2238 stron), Biblioteki Brytyjskiej (Kodeks Arundel). Kodeks Leicester został kupiony przez Billa Gatesa. Leonardo da Vinci wobec różnych dziedzin wiedzy Projekty architektoniczne Leonardo twierdził, że architektura sakralna powinna opierać się na symetrii. Jako pierwszy w historii regularnie badał pojawiające się pęknięcia w murach. W latach 80. XV wieku Leonardo był doradcą prz budowie katedrze w Mediolanie. Zaprojektoewał ośmioboczną gotycką wieżę. Opracował system przypór, który miał wzmocnić obszar wokół podstawy przyszłej wieży. Z pomocą stolarza Leonardo przygotował drewniany model świątyni. W maju 1490 roku po wyborze projektu architekta Francesca, przedstawiającą ośmioboczną gotycką wieżę, Leonardo wycofał się z prac nad budową wieży. W czerwcu 1490 Leonardo i Francesco di Giorgio Martini udali się do Pawii, gdzie mieli wyrazić swoje opinie o budowanej wówczas katedrze. W następnych latach Leonardo stworzył ponad siedemdziesiąt szkiców kopuł oraz projektów wnętrz kościelnych. Leonardo da Vinci wykonywał także dla Ludovica Sforzy plany pawilonów ogrodowych. W 1489 r. sporządził rysunek elewacji i rzut poziomy niewielkiej budowli z kopułą. Budynek swoją formą przypominał świątynię. Prawdopodobnie projekt budowy pawilonu wiązał się z zaślubinami księcia Mediolanu z Izabelą Aragońską w lutym 1489 r. Na zagubionej karcie rękopisu Manuskryptu paryskiego B widniała inna wersja projektu. Budynek miał mieć ściany z różowego marmuru. W wyposażeniu zaprojektowano białe wanny, mozaiki z boginią Dianą i kurki w kształcie łebków węgorzy. Artysta, zgodnie z ówczesną modą na tworzenie utopijnych projektów urbanistycznych, stworzył w 1487 roku wizję idealnego miasta. W swoim zamyśle dążył do połączenia wymagań praktycznych i estetycznych. W 1503 r. wpadł na pomysł zbudowania mostu w Konstantynopolu dla sułtana Bajazyda II. Pomysł oferty wysłał władcy w liście. Pomysł Leonarda wykorzystał norweski artysta Vebjørn Sand, projektując w Ås stumetrowy most. Oficjalne otwarcie mostu miało miejsce 31 października 2001 roku. W 1506 r. prowadził pertraktacje z Charlesem d’ Amboise na temat zbudowania dla niego letniej rezydencji nieopodal Porta Venezia. Willa miała stanąć na parceli między rzekami Nirone i Fontelunga. Leonardo dążył do dostosowania wszystkich elementów do zaleceń i wygody namiestnika. Zaprojektował portyki, loggie i przestronne pokoje wychodzące na park. W ogrodzie miały się znajdować pomarańczowe i cytrynowe drzewa, altana pokryta miedzianą siatką oraz liczne strumyki. W związku z projektem Leonardo planował także stworzenie świątyni Wenus. W lutym 1507 r. zaczął tworzyć projekty kościoła Santa Maria della Fontana. Miał on powstać na przedmieściach Mediolanu, gdzie biło źródło, któremu przypisywano cudowną moc. Rozpoczęto budowę kościoła, ale nigdy jej nie ukończono. W czasie pobytu w Villa Melzi w 1512 r. Leonardo zajął się jej upiększeniem. Sporządził ogólny plan jej wnętrz i najbliższego otoczenia. Zaprojektował pasaż ogrodowy i ogród tarasowy z widokiem na rzekę Addę. Zbudowano kopuły do narożnych wież i łukowej ściany oporowej od strony rzeki. W 1515 r. Leonardo współpracował z innymi artystami przy projekcie odnowienia kościoła San Lorenzo. Na swoich rysunkach planował wydłużenie placu koło kościoła. Na szkicu przedstawił rząd wyburzonych domów przed kościołem i plac sięgający Via Larga z boczną ścianą Palazzo Medici przekształconą w fasadę, stojącą frontem do placu. Jednym z jego ostatnich projektów architektonicznych był zamek w Romorantin, nie został on jednak zrealizowany. Botanika i zoologia Leonardo interesował się botaniką i zoologią. Leonardo wykorzystywał swoje badania botaniczne podczas prac nad obrazem Madonna w grocie. Na obrazie starał się dokładnie odtworzyć wszystkie cechy specyficzne danego gatunku. W czasie prac nad Zwiastowaniem przygotował rysunek lilii. Był to szkic przygotowawczy do obrazu. Od 1490 do ok. 1510 roku badał anatomię ptaków oraz próbował ustalić, czy człowiek za pomocą swoich mięśni może wznieść się w powietrze. W rozprawie O locie ptaków opisał ze szczegółami ruchy piór i skrzydeł ptaków podczas lotu. W latach 90. XV wieku Leonardo jako pierwszy w historii uśmiercił żabę, przecinając jej rdzeń kręgowy, z którego wychodziły nerwy. Około 1508 roku Leonardo próbował dowieść, dlaczego psy wąchają swoje odbyty. Zdaniem Leonarda w odchodach zwierząt pozostają fragmenty żywności. Psy mające silny zmysł węchu miałyby być w stanie wychwycić w kale zapach niestrawionych resztek. Dzięki obwąchaniu odbytu pies miałby być w stanie rozpoznać dobre odżywionego psa (któremu okazałby szacunek) od źle odżywionego. Sekcje na zwierzętach prowadził do ok. 1510 roku. Około 1513–1515 roku powstał rysunek przedstawiający studia kotów, smoka i innych zwierząt, a ok. 1517 roku studia koni, smoka i walki św. Jerzego ze smokiem. Zdaniem niemieckiego historyka sztuki Franka Zöllnera Leonardo planował wydanie traktatu o zwierzętach, a przygotowane rysunki miały trafił do dzieła. Anatomia człowieka Zainteresowanie Leonarda anatomią ciała człowieka wiązało się ze studiami do malarstwa. Pierwsze nauki pobierał prawdopodobnie u Verrocchia, następnie u wykładowców medycyny. W 1489 roku planował napisanie traktatu o anatomii, obejmująca szeroką tematykę od narodzin człowieka po radość płynącą ze słuchania muzyki. Gotowość do wydania traktatu wyraził na początku 1510 roku. Był zwolennikiem badań empirycznych. Pierwsze notatki dotyczące anatomii człowieka pochodzą z końca lat 80. XV wieku. W 1489 roku Leonardo zainteresował się ludzkimi czaszkami. Na pierwszym rysunku czaszka jest przecięta z góry na dół. Jako pierwszy w historii prawidłowo odwzorował zatokę czołową oraz opisał dokładnie uzębienie. Na niektórych szkicach umieścił kilka osi. Zdaniem Leonarda, w ich przecięciu znajdował się obszar zawierający (zbieg wszystkich zmysłów), gdzie miała mieścić się dusza oraz gdzie mózg przetwarzał informacje pochodzące ze zmysłów. Studia budowy czaszki były bliższe metafizyce niż anatomii. W połowie lat 90. XV wieku Leonardo przerwał studia anatomiczne. Wrócił do nich po dziesięciu latach. Leonardo był zafascynowany dziełem Witruwiusza De architectura (O architekturze ksiąg dziesięć). Z pracą tą zapoznał się podczas wizyty w Pawii pod koniec lat 70. XV wieku. Dzieło Witruwiusza potwierdziło przekonanie o istnieniu powiązania pomiędzy człowiekiem (mikrokosmos) a naturą (makrokosmos). W 1489 roku Leonardo rozpoczął badania anatomiczne poświęcone proporcjom ludzkiego ciała. Leonardo robił samodzielne pomiary, przez co musiał poprawić niektóre stwierdzenia Witruwiusza, np. gdy u Witruwiusza długość stopy wynosiła jedną szóstą wzrostu człowieka, u Leonarda była to jedna siódma. W 1490 roku powstał rysunek Człowiek witruwiański, na którym Leonardo zrewidował koncepcje Witruwiusza. Rysunek ten uchodzi za wyidealizowany autoportret Leonarda. Inne rysunki oparte na ideach Witruwiusza stworzyli m.in. Francesco di Giorgio Martini, Iacomo Andrea. Zajmując się optyką wyraził pogląd, że odbiór bodźców wzrokowych ma miejsce na całej powierzchni siatkówki oka. Na podstawie prac arabskiego matematyka Alhazena prowadził eksperyment, polegający na stopniowym przybliżaniu do oka igły. Leonardo zauważył, że zbliżona do okna igła nie blokowała całego pola widza. Gdyby za widzenie odpowiadał pojedynczy punkt w siatkówce, człowiek dostrzegłby wyłącznie igłę. Jednocześnie Leonardo zanotował, że obraz przybliżonej igły staje się niewyraźny. Leonardo nie rozumiał, dlaczego obraz świata nie jawi się jako odwrócony w pionie i w poziomie. Problem ten pojawił się podczas eksperymentów z camerą obscurą, gdzie otrzymany tym sposobem obraz jest odwrócony. Leonardo zasugerował, że w oku znajduje się miejsce, gdzie dokonuje się korekta obrazu. Podczas prowadzonych sekcji oka Leonardo miał trudności ze zmianą kształtu gałki ocznej po nacięciu jej nożem. Zaproponował rozwiązanie tego problemu podczas zanurzenie oka w białku jaja i ugotowaniu jej, dopóki białko nie się ścięło. Około 1492 roku Leonardo narysował studium stosunku seksualnego mężczyzny i kobiety w przekroju. Na rysunku Leonardo powtórzył antyczną i średniowieczną koncepcję pochodzenia spermy częściowo z mózgu i pokarmu kobiecego z macicy. Na przekroju penisa znajdują się dwa kanały. Przez pierwszy przechodzi sperma, przez drugi duchowa substancja z mózgu. Zdaniem niemieckiego historyka Franka Zöllnera Leonardo wyrażał w ten sposób pogląd, że do zapłodnienia konieczna jest zarówno sperma jak i substancja duchowa, nadający wymiar duchowy. Idea ta wynikała z przekonania Leonarda o bliskim wzajemnym powiązaniu narządów. Podczas drugiego pobytu we Florencji Leonardo przeprowadził pierwsze sekcje zwłok. W XVI wieku sekcje zwłok wywoływały kontrowersje. W 1506 roku wymagane było uzyskanie specjalnego zezwolenia na przeprowadzenie zabiegu. Z tego powodu większość sekcji Leonardo prowadził w swoim domu. W notatce z przełomu 1507 i 1508 Leonardo zanotował sekcję zwłok stuletniego starca, który zmarł śmiercią naturalną. Mniej więcej w tym samym czasie przeprowadził sekcję zwłok schorowanego dwulatka. Obie sekcje zostały wykonane w szpitalu Santa Maria Nuova. Podczas sekcji zwłok interesował się przede wszystkim budową serca. Sekcja zwłok starca była prawdopodobnie pierwszą sekcją przeprowadzoną bezpośrednio przez Leonarda. Około 1508 roku przeprowadził łącznie dziesięć sekcji zwłok. W 1510 roku zasugerował, że ruch wirowy cieczy sprawia, że zastawki się zamykają oraz że krew wiruje podczas wypompowywania jej z serca do aorty. W przeciwieństwie do Galena wyraził pogląd, że serce jest podstawowym organem układu naczyniowego. W latach 1508–1509 badał budowę płuc oraz kobiecych genitaliów. W 1510 roku Leonardo poznał anatoma Marcantoniiego della Torrego. Uczęszczał na jego wykłady anatomiczne, gdzie rysował organy zmarłych. W 1515 roku Leonardo został oskarżony o przeprowadzanie sekcji zwłok. Zdaniem Charlesa Nicholla przyczyną kontrowersji mogły być studia embrionów. Ostatni raz sekcję zwłok przeprowadził w szpitalu Santo Spirito w Rzymie. Matematyka Leonardo jako dziecko uczył się w tzw. szkole rachunkowej podstaw arytmetyki. Jako dorosły był świadomy tego, że matematyka jest konieczna, by możliwe było sformułowanie teorii na podstawie wyników obserwacji. Dobrze radził sobie z geometrią, trudności sprawiała mu arytmetyka, nie był zaznajomiony z algebrą. Leonardo radził sobie z geometrią, gdyż mógł określać figury za pomocą analogii. Szkice i rachunki Leonarda nie doprowadziły do przełomowych odkryć w matematyce. Jednym z przyjaciół Leonarda był włoski matematyk Luca Pacioli, autor podręcznika do matematyki w języku włoskim wydanego w 1494 roku. Pacioli udzielił Leonardowi korepetycji z matematyki. Leonardo zdołał nauczyć się od przyjaciela geometrii euklidesowej, jednak przerosły go działania na pierwiastkach kwadratowych. Gdy Leonardo nie był w stanie zrozumieć danego zagadnienia, przepisywał do notatników wyjaśnienia Paciolego słowo w słowo. W zamian za udzielane lekcje Leonardo sporządzał ilustracje do traktatu O boskiej proporcji, wydanej w 1509 roku w Wenecji. Traktat ten jest poświęcony znaczeniu proporcji w sztuce, architekturze, matematyce i anatomii. Ponadto Leonardo i Pacioli zajmowali także zagadkami matematycznymi. Leonardo interesował się przekształceniami geometrycznymi. Obserwując przepływ wody zauważył, że ruch cieczy odbywa się zgodnie z zachowaniem objętości. Zastanawiał się, czy jest możliwe przekształcenie kwadratu w koło o dokładnie tej samej powierzchni oraz czy można przekształcić kulę w sześcian o identycznej objętości. Interesowałem się takimi problemami jak podwojenie sześcianu czy też kwadratura koła. Dzięki swoim obserwacjom i notatkom uchodzi za jednego z pionierów topologii. Nie znając równań transformacje określał wyłącznie w formie rysunków. W 1505 roku Leonardo zaplanował napisanie traktatu o transformacjach. Praca ta nigdy się nie ukazała. Przyjmuje się, że Leonardo tworzył obrazy zgodnie z zasadą złotej proporcji. Zdaniem Waltera Isaacsona Leonardo prawdopodobnie nie stosował celowo tej zasady. Ślady stosowania złotej proporcji odnaleziono w kompozycjach Mona Lisy (na twarzy postaci) i Świętego Hieronima na pustyni, jednak nie udało się potwierdzić, by Leonardo świadomie korzystał z tej reguły. Astronomia Podczas prac nad Bitwą pod Anghiari Leonardo zainteresował się astronomią. Rozrysował schemat Układu Słonecznego. Starał się wytłumaczyć przyczyny występowania faz Księżyca. Opisał iluzję księżycową sprawiające, że Księżyc wydaje się być większy, gdy znajduje się tuż nad linią horyzontu, niż w momencie znajdowania się wysoko na niebie. Leonardo zanotował, że za pomocą wklęsłej soczewki można zobaczyć powiększony obraz Księżyca, na którym będzie można zaobserwować złudzenie atmosfery na jego powierzchni. Wynalazki i konstrukcje Pierwsze projekty wynalazków i konstrukcji Leonarda powstały jeszcze przed jego przeprowadzką do Mediolanu w 1482 roku. Wymyślone przez niego maszyny zachowały się wyłącznie na rysunkach. Miały one wywrzeć wrażenie na Ludwiku Sforzy, który wkrótce zatrudnił Leonarda. Przedstawiały one m.in. mechanizm służący do odpychania drabin oblężniczych od murów zamku, gigantyczną kuszę, które łoże zaplanowano na dwadzieścia pięć metrów długości (ok. 1485). Kuszę udało się zbudować w 2002 roku, jednak skonstruowana maszyna nie działała zgodnie z zamysłem Leonarda. W latach 1478–1485 powstał projekt działa przewoźnego. Działo mogło być nową wersją już istniejącego rozwiązania. Proejkt działa rozwinął po 1500 roku. W Mediolanie Leonardo zapoznawał się z drukowanymi książkami poświęconymi wynalazkom militarnym. Rozwijał pomysły Rogera Bacona, Roberta Valturia. Projekt maszyny przedstawiającej zwalisty wóz z przymocowanymi do kół ostrzami w kształcie kos jest rozwinięciem jego z pomysłów Valturia i powstał około 1482–1485 roku. Tym samym czasie Leonardo zaprojektował organki wojenne (był to projekt nowego rodzaju broni, o pokaźnej sile ognia), ostrogę obronną. Około 1484, 1485 lub ok. 1487–1488 roku powstał również projekt czołgu (porównywany również do wozu zbrojnego lub samochodu pancernego), w którym mogło pomieścić się osiem osób. Był to mobilny wóz zestaw artyleryjski lub transporter opancerzony, który miał wywoływać efekt zaskoczenia i przerażenia u przeciwnika. Maszyny nigdy nie zbudowano. Pod koniec XV wieku Leonardo stworzył projekt zamku kołowego, który zrealizował ok. 1499 roku w Niemczech technik i ślusarz Giulio Tedesco zwany Juliuszem Niemcem. Prace nad wynalazkami Leonardo prowadził do 1502 roku. Leonardo zainteresował się mechaniką za sprawą zafascynowania się zjawiskiem ruchu. Poszukiwał podobieństw pomiędzy maszynami a budową ciała człowieka. Podobnie jak inni inżynierowie z czasów renesansu, Leonardo próbował opracować metodę na wyrównanie siły napędu zespołu elementów na każdym etapie napięcia sprężyny. Proponował budowę tartaków wodnych, warsztatów nożowniczych, szlifierni, prochowni, przędzalni jedwabiu i innych zakładów rzemieślniczych, zasilanych energią rzeki Arno. W latach 90. XV wieku interesowało go skonstruowanie perpetuum mobile. Próbował zaprojektować mechanizm, który sam sobie nadawałby pęd bez udziału jakiejkolwiek siły z zewnątrz. Jednym z pomysłów Leonarda był mechanizm wodny, opierający się na wykorzystaniu śruby Archimedesa. Poruszająca się spirala miała pompować wodę do góry. Woda spływałaby w dół i swoim ciężarem wymuszałaby kontynuowanie ruchu obrotowego śruby. Leonardo uznał, że śruba nie jest w stanie przepompowywać w gorę takiej ilości wody, by cały proces mógł trwał wiecznie. W wyniku studiów Leonardo przyznał, że skontrukowanie perpetuum mobile jest niemożliwe. Ponadto przeprowadził serię eksperymentów z przesuwaniem ciężkich przedmiotów po równi pochyłej w ramach studiowania zagadnienia tarcia. Zaobserwował związek między tarciem a ciężarem ciała, powierzchnią obiektu, po którym przesuwane jest dane ciało, a stopniem nachylenia pochylni. 200 lat przed Guillaumem Amontonsem stwierdził, że siła tarcia jest niezależna od wielkości stykających się obiektów, a zależy wyłącznie od ich rodzaju. Leonardo odkrył także, że tarcie można zmniejszyć dzięki pokryciu powierzchni równi pochyłej środkiem naoliwiającym. Zaprojektował również metody stosowania łożysk kulkowych i tocznych, które zaczęto powszechnie stosować 400 lat później. Zaprojektował maszynę do wyrobu igieł krawieckich. W notatkach napisał, że sto takich maszyn mogłoby wyprodukować 40 tys. igieł w ciągu godziny. Leonardo zakładał, że maszyna ta uczyniłaby go bogatym. Zakładając, że jedna igła zostałaby sprzedana za pięć soldów, dzięki temu patentowi zarobiłby 60 tys. dukatów (w przeliczeniu ponad 8 mln dolarów w 2017 roku). Faktycznie Leonardo pomylił się w mnożeniu i uzyskać wynik dziesięć razy większy od prawidłowego. Maszyna nigdy nie została skonstruowana. Leonardo projektował maszyny robocze, mające poprawić wydajność pracy robotników. Opracował m.in: młot opadowy (ok. 1478–1480), maszynę do nacinania pilników (ok. 1480), szlifierkę zwierciadeł wklęsłych (ok. 1480), żuraw do kopania kanałów (1503–1504). Według Michaela Mosleya, producenta filmu dokumentalnego Leonardo dla stacji BBC, mogą być dwa powody dla których projekty maszyn wojennych zrekonstruowane przez współczesnych inżynierów okazały się wadliwe. Pierwszym z nich mogła być ochrona w pełni funkcjonalnych wynalazków przed skopiowaniem, drugi mógł odnosić się do światopoglądu Leonarda da Vinci, który w gruncie rzeczy był pacyfistą i celowo wprowadził błędy do swoich projektów, aby przywódcy wojskowi dla których pracował nie mogli użyć ich w walce. Leonardo zaprojektował wiele urządzeń latających. Pierwsze projekty przedstawiały maszyny napędzane siłą mięśni pilota. Wiele maszyn nie mogłoby działać, ponieważ były sprzeczne z zasadami aerodynamiki. Prawdopodobnie pierwszą maszyną mogącą imitować lot mogła być maszyna wykorzystywana podczas przedstawień scenicznych. Od 1490 roku Leonardo zajmował się anatomią ptaków. Próbował ustalić, czy człowiek za pomocą swoich mięśni i techniki może latać. Leonardo nie zgadzał się z poglądem Arystotelesa, że powietrze podtrzymuje ptaki tak, jak woda podtrzymuje statki. Zdaniem Leonarda ciało ptaka waży więcej od powietrza, przez co ptak byłby ścągany w dół przez siłę ciężkości. Zauważył m.in, że uderzenie ptasiego skrzydła sprawia, że ciśnienie powietrza pod skrzydłem rośnie i jest wyższe od ciśnienia rzadszego powietrza ponad skrzydło, że ciało oddziało na powietrze z taką samą siłą, z jaką powietrze oddziałuje na ciało (twierdzenie to odpowiada trzeciej zasadzie dynamiki Newtona) oraz że im szybciej przepływa powietrze bądź ciecz, tym mniejsze wywiera ciśnienie. Zainteresowanie maszynami latającymi pojawiło się u Leonarda podczas prac nad przedstawieniami teatralnymi. W wieku dziewiętnastu lat Leonardo widział spektakl teatralny Zwiastowanie, gdzie wykorzystano urządzenie projektu Brunelleschiego, które umożliwiało aktorom wznosić się w powietrze tak, jakby potrafili latać. W 1482 roku Leonardo zaprojektował skrzydła podobne do tych nietoperza, poruszane za pomocą specjalnej korby. Urządzenie te miało być wykorzystywane w spektaklach teatralnych. Maszyna ta była podobna do prototypów samolotów, m.in. Ottona Lilienthala. W latach 1480–1495 Leonardo zaprojektował mechanizm skrzydeł (tzw. mechaniczna ważka) oraz turbinę wiatrową, uchodzącą za prototyp śmigłowca. Nie będąc w stanie zaprojektować działającej maszyny latającej, Leonardo zrezygnował z prac nad nią, skupiając się na zaprojektowaniu lotni. Leonardo planował testowanie maszyny latającej nad wodą bądź też na dachu zamku w Mediolanie. Podczas testów nad wodą operator maszyny miał mieć na sobie kamizelkę ratunkową według projektu Leonarda. 3 stycznia 1496 roku na wzgórzu Ceceri w miejscowości Fiesole pod Florencją Leonardo przetestował swoją pierwszą maszynę latającą, napędzaną wyłącznie przez człowieka. Według przekazu urządzeniem sterował rzemieśnik i asystent Leonarda Tommaso Masini. Podczas lądowania miał on złamać nogę i kilka żeber. Nie wiadomo, czy historia ta jest prawdziwa czy stanowi jedną z legend o Leonardzie. Efektem badań nad lotem było sporządzenie kilkunastu notatek, znanych dzisiaj jako traktat O locie ptaków. W 1485 roku Leonardo zaprojektował spadochron. Według jego projektu spadochron miano zbudować z kawałka płótna o długości i szerokości 12 braccia (7,34 m). W 2000 roku spadochron jego projektu zbudował i przetestował Brytyjczyk Adrian Nicholas. Skoczył on z wysokości 3 tys. m, na wysokości 600 m użył spadochronu zapasowego, odcinając leonardiański. Kolejny test odbył w 2008 roku Szwajcar Olivier Vietti-Teppa. Skoczył on z wysokości 650 m ze spadochronem Leonarda (nie mając zapasowego) i bezpieczenie wylądował na ziemi. Twórczość pisarska Na dworze u Sforzów Leonardo zajmował się pisaniem utworów literackich o rozrywkowym charakterze. Utwory były odczytywane na głos bądź odgrywane przez aktorów. Zachowało się około trzysta tekstów. Są to bajki, rebusy, żarty, humoreski, proroctwa. {Swoje literackie zamiłowania odkrył dzięki poecie, Antoniemu Cammelliemu, którego poznał w 1477 roku podczas pobytu w Pistoi. Projekty dekoracji i kostiumów Bernardo Belicioni przygotował przedstawienie kostiumowe Rajska uczta (również nazywane Święto Raju) z okazji ślubu księcia Gian Galeazza Sforzy z Izabellą Aragońską. Leonardo zajął się przygotowaniem inscenizacji Maskarada planet, która stanowiła kulimnacyjny punkt przedstawienia. . . . Około 1507 roku artysta zajmował się m.in. oprawą dworskich przedstawień. Zajmował się pracą nad operą Orfeusz. Wśród jego szkiców scenograficznych zachowały się rysunki pasm górskich. . W efekcie góra miała się otwierać i odsłaniać sadybę Hadesa. Z niej mieli wyjść Pluton i jego diabelski orszak (Erynie, Cerber, Śmierć). . . . Filozofia Leonardo uważał, że duszą rządzą cztery siły, dzielące się na siły rozumu i odczuwania. Podczas gdy w filozofii klasycznej za siły umysłowe uznawano rozum i wolę, Leonardo w ich miejsce zaproponował intelekt i pamięć. Przyjął ze scholastyki średniowiecznej ideę wysiłku wszystkich rzeczy żywych i martwych przesuwających się po kosmosie. Wysiłek nie stanowił jednak zmagania mającego na celu połączenie się ze Stwórcą – ruch i jego kierunek nie miał ostatecznego celu. Prawa natury dyktowała siła wyższego stopnia, nazwana przez Leonarda koniecznością. Jego zdaniem etyka była powiązana z estetyką. Podczas pierwszego pobytu w Mediolanie Leonardo wierzył w nieśmiertelną duszę. Porównywał ją do wiatru przechodzącego przez piszczałki organów. W swoich notatkach kpił sobie z poglądów starożytnych i średniowiecznych filozofów. Z czasem zaczął wyrażać pogląd, że nauki nie poparte doświadczeniem mogą zawierać liczne błędy. Rozwijanie tych nauk Leonardo uważał za stratę czasu. Leonardo da Vinci w kulturze Już za życia Leonardo da Vinci cieszył się sławą oraz inspirował innych artystów. Do dziś postać, życie i twórczość Leonarda jest motywem licznych dzieł z zakresu literatury, sztuki, muzyki. Zainteresowanie wzbudza zarówno jego styl malarski oraz obserwacje i rysunki maszyn. Do popularności Leonarda przyczyniły się narosłe wokół niego legendy, uzupełniające nieznane fragmenty z jego życia. Leonardo został uwieczniony na obrazach Rafaela Santiego (Szkoła Ateńska, gdzie Platon ma rysy Leonarda) oraz Donato Bramantego. Krótko po śmierci Leonarda jego życie doczekało się pierwszych opracowań (m.in. Antonio Billiego w latach 20. XVI wieku, Giorgio Vasariiego w 1550 roku, Giovanniego Paolo Lomazzy w 1584). W XIX wieku powstały obrazy pt. Śmierć Leonarda da Vinci Jean-Auguste-Dominique Ingresa i Leonardo da Vinci malujący Mona Lisę Cesare’a Maccariego. W 1910 roku Sigmund Freud wydał Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa. W XXI wieku większe zainteresowanie Leonardem miało miejsce po wydaniu powieści Dana Browna pt. Kod Leonarda da Vinci. Na przełomie XX i XXI wieku postać Leonarda pojawiła się w kilku powieściach, gdzie jest ukazywany jako genialny wynalazca (Katedra pamięci Jacka Danna, Sztylet Medyceuszy Camerona Westa), detektyw (Dama z portretu Diane S. A. Stuckart), fałszerzem (Ósmy grzech główny Philippa Vandenberga), polihistor (Tajny dziennik Leonarda da Vinci Davida Zurdo i Angela Gutiérreza). Największe zainteresowanie i kontrowersje wzbudziła powieść Kod Leonardo da Vinci amerykańskiego pisarza Dana Browna, wydana 18 marca 2003 roku. W książce Leonardo został przedstawiony jako członek Zakonu Syjonu, zaś kluczowe ślady mogące wyjaśnić morderstwo kustosza Luwru Jacquesa Sauniere’a ukryto w obrazach Ostatnia Wieczerza i Mona Lisa. Najpopularniejsze obrazy Leonarda to: Mona Lisa, Ostatnia Wieczerza i Dama z gronostajem. Mona Lisa stała się popularna po rewolucji francuskiej, po przeniesieniu zbiorów królewskich do Luwru. Zainteresowanie wzbudza sam obraz, bohaterka obrazu (a zwłaszcza jej uśmiech), okoliczności powstania i sam autor. Nowe wersje Mona Lisy stworzyli m.in. Marcel Duchamp, Arthur Fellig, Fernando Botero, Salvador Dalí. Ostatnia Wieczerza uchodzi nie za dzieło malarskie, a obrazek dewocyjny. Obraz pojawia się również w reklamach i w parodiach. Kradzież Damy z gronostajem stała się tematem komedii kryminalnej Vinci. Postać Leonarda da Vinci pojawia się również w grze komputerowej Assassin’s Creed II. Wpływ na twórczość innych artystów W latach 90. XV wieku pojawili się pierwsi uczniowie Leonarda, naśladujący jego styl pracy. Byli to: Galeazzo, Benedetto, Ioditti, Gianmaria, Girardo, Gianpietro (prawdopodobnie Giovanni Pietro Rizzoli), Bartolomeo (przypuszczalnie Bartolomeo Suardi). Do szkoły Leonarda należał również Giovanii Giacomo „Salai”. Pod wpływem Leonarda ukształtowała się również grupa malarzy nazywana Leonardeschi (pol. leonardianie). Byli to twórcy naśladujący styl Leonarda, jednak nie pobierający od niego nauk. Do leonardian należeli m.in: Cesare da Sesto, Bernardino Luini, Andrea Solario, Giovanni Bazzi (nazywany również Il Sodoma). Uczniowie Leonarda namalowali m.in: Madonnę Litty, Damę z naszyjnikiem z pereł, Madonnę z Dzieciątkiem. Obrazy te były wyrobami komercyjnymi. Naśladowcy Leonarda naśladowali pedantyczną pracę Leonarda. . . . . . . Zobacz też Leonardo da Vinci World Award of Arts Collegium Da Vinci Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Architekci związani z Mediolanem Architekci związani z Rzymem Artyści związani z Florencją Autodydakci Filozofowie nowożytni Fizycy mechaniczni Ludzie związani z Amboise Malarze cinquecenta Malarze związani z Mediolanem Malarze związani z Rzymem Rzeźbiarze związani z Mediolanem Rzeźbiarze związani z Rzymem Włoscy architekci Włoscy inżynierowie Włoscy filozofowie XVI wieku Włoscy wynalazcy Urodzeni w 1452 Zmarli w 1519 Byłe Artykuły na Medal Polihistorzy Ludzie upamiętnieni nazwami uniwersytetów

1807644

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pary%C5%BC

Paryż

Paryż (, ) – stolica i najludniejsze miasto Francji, a także departament (nr 75), w regionie Île-de-France. Położone jest w północnej części kraju, w centrum Basenu Paryskiego, nad Sekwaną. Stanowi centrum polityczne, ekonomiczne i kulturalne kraju. Według danych na 1 stycznia 2020 r. w granicach administracyjnych gminy Paryż na obszarze 105,4 km² zamieszkiwało 2 187 271 osób, na obszarze () mieszkało 7 086 619 osób na obszarze 814,2 km², w paryskiej jednostce miejskiej mieszkało 10 856 407 osób na obszarze 2846 km², natomiast na obszarze regionu paryskiego Île-de-France mieszkało 12 271 794 osób na obszarze 12 012 km². Po opuszczeniu Unii Europejskiej przez Wielką Brytanię, Paryż stał się największą metropolią w Unii Europejskiej. W regionie paryskim mieszka 35 871 Polaków. Miasto ma układ koncentryczny z rozchodzącymi się gwiaździście bulwarami. Jego oś stanowi wcięta dolina Sekwany, która dzieli Paryż na dwie części: prawobrzeżną (północną) Rive Droite oraz lewobrzeżną (południową) Rive Gauche. W 2018 r. Paryż odwiedziło 17,95 mln turystów z całego świata – był trzecim najczęściej odwiedzanym miastem świata po Bangkoku i Londynie. Według danych ICCA w Paryżu zorganizowano w 2018 r. największą liczbę kongresów międzynarodowych (1192). Historia Historyczne centrum Paryża stanowi wyspa Île de la Cité na Sekwanie, na której położone są m.in. Palais de Justice oraz katedra Notre-Dame de Paris. Jest ona połączona z mniejszą wyspą Île Saint-Louis. Paryż był pierwotnie osadą celtycką, głównym ośrodkiem plemienia Paryzjów (łac. Parisii), którzy zasiedlili Île de la Cité w III wieku p.n.e. W 52 r. p.n.e. przybyli tu Rzymianie. Miasto znane było wówczas pod nazwą Lutetia – co oznacza podmokłe miejsce. Niedługo później miasto zaczęło rozwijać się na lewym brzegu Sekwany (dzisiejsza Dzielnica Łacińska). Powoli coraz częściej używano jedynie nazwy Paris. Przez cały okres starożytności Paryż był mało znaczącą osadą i pozostawał w cieniu takich miast jak Lyon czy Bordeaux. Rzymianie władali miastem aż do 508, kiedy Chlodwig I, król Franków, założyciel dynastii Merowingów, uczynił je swoją stolicą (przeniesioną z Tournai). Najazdy wikingów w VIII wieku zmusiły mieszkańców do postawienia fortecy. Mimo to 28 marca 845 miasto zostało złupione. Czterdzieści lat później miasto wytrzymało kolejny najazd wikingów (od 25 listopada 885 do października 886). Słabość karolińskich królów Francji doprowadziła do wzrostu potęgi książąt Paryża. W 987 królem Francji obrany został Hugo Kapet. W XI wieku Paryż został znacząco rozbudowany na prawym brzegu. W XII i XIII wieku, a zwłaszcza za rządów Filipa II, nastąpił szybki rozwój miasta. Powstały pierwsza forteca Luwru oraz ważniejsze paryskie kościoły, w tym katedra Notre Dame. Paryż stał się też żywym ośrodkiem życia intelektualnego – powstał tu w XII w. Uniwersytet Paryski – jeden z pierwszych średniowiecznych uniwersytetów, nazywany później zwyczajowo Sorboną. Miasto przeżywało okres rozwoju jako ośrodek handlu oraz centrum naukowe, co zostało przerwane przez epidemię czarnej śmierci oraz wojnę stuletnią. Po wyparciu Anglików, za panowania Walezjuszów, nastąpił bujny rozkwit kulturalny Paryża, choć władcy z tej dynastii często przebywali poza miastem, w zamkach w Dolinie Loary. Franciszek I rozbudował Luwr, był też mecenasem sztuki i sprowadził do Paryża wielu artystów. W II połowie XVI wieku zaostrzył się konflikt między katolikami i hugenotami, co doprowadziło do rzezi zwanej Nocą św. Bartłomieja. W rezultacie wojen religijnych tron objął Henryk IV, pierwszy z dynastii Burbonów; przy tej okazji wygłosił słynne zdanie: „Paryż wart jest mszy”. Burbonowie kontynuowali rozbudowę miasta, stawiając wiele znaczących budynków. Powstawały nowe dzielnice. Rozwój Paryża nie został zahamowany mimo przeniesienia przez Ludwika XIV siedziby królewskiej do pobliskiego Wersalu. Rozwijał się przemysł. Wyburzono mury miejskie, na ich miejscu powstały tzw. Wielkie Bulwary. W połowie XVII wieku Paryż miał już około pół miliona mieszkańców. Za panowania Ludwika XV w Paryżu utworzono straż pożarną (1722) i pierwszy urząd pocztowy (1738). Miasto stało się wielkim ośrodkiem kulturalnym i intelektualnym. 14 lipca 1789 wybuchła rewolucja francuska, którą zapoczątkowało zdobycie paryskiego więzienia Bastylii. W jej następstwie stracono króla Ludwika XVI i powołano republikę. Paryż był sceną kolejnych przewrotów. Pozostał stolicą Francji w okresie rządów Napoleona Bonaparte i restauracji Burbonów. Za panowania Ludwika Filipa nastąpił gwałtowny rozwój miasta, jak i całej Francji, przeżywającej rewolucję przemysłową. Okres monarchii lipcowej był też czasem wielkiego rozkwitu kulturalnego – w Paryżu żyli i tworzyli wielcy poeci, pisarze i artyści okresu romantyzmu, nie tylko francuscy. Paryskie demonstracje w 1848 roku rozpoczęły Wiosnę Ludów, a we Francji spowodowały powstanie II Republiki. Po dojściu do władzy Napoleona III i ogłoszeniu II Cesarstwa rozpoczęto wielką przebudowę Paryża, nadzorowaną przez Georgesa-Eugène’a Haussmanna. Obecny wygląd centrum miasta jest w dużej mierze efektem tych działań. Monumentalne budynki miały świadczyć o znaczeniu Paryża, aspirującego do miana „stolicy świata”. W 1870 roku wybuchła wojna francusko-pruska; po klęsce pod Sedanem proklamowano III Republikę. Podczas długotrwałego oblężenia Paryża przez wojska pruskie miasto doznało największych zniszczeń w swojej nowożytnej historii. Stolica Francji skapitulowała 28 stycznia 1871 roku. Niedługo potem, 18 marca, wybuchła Komuna Paryska. Mimo wojny i zawirowań politycznych pod koniec XIX wieku Paryż zaczął przeżywać okres rozkwitu, zwany belle époque. Podczas jednej z wystaw światowych, które w Paryżu gościły kilkukrotnie, powstał jeden z symboli miasta – wieża Eiffla (1889). W 1900 roku ruszyła pierwsza linia metra. Na przełomie XIX i XX wieku Paryż był uważany za artystyczną stolicę świata; tu powstawały nowe prądy w sztuce, jak impresjonizm, kubizm i fowizm, a później dadaizm i surrealizm. Duży wpływ na architekturę miasta wywarła secesja. W roku 1900 w Paryżu zorganizowano igrzyska olimpijskie, które ponownie zagościły w mieście w 1924 roku. W czasie I wojny światowej wojska niemieckie zostały odparte, zanim podeszły pod Paryż. Okres międzywojenny to dalszy rozwój miasta – w 1931 roku liczba mieszkańców Paryża sięgnęła blisko 2,9 miliona. Aby złagodzić problemy z brakiem mieszkań, jeszcze w latach dwudziestych zrealizowano projekt budownictwa socjalnego. Podczas II wojny światowej w 1940 roku Wehrmachtowi udało się praktycznie bez walki zająć miasto, które znalazło się w strefie okupowanej przez III Rzeszę. Okupacja zakończyła się wyzwoleniem Paryża przez Amerykanów w 1944 roku. 17 października 1961 roku, w następstwie zamieszek i demonstracji związanych z wyzwoleniem się Algierii, policja paryska dokonała masakry Algierczyków. Prawdopodobnie zginęło od 50 do 200 osób, wielu było rannych. W maju 1968 roku doszło w Paryżu do protestów i strajków studenckich. Po II wojnie światowej Paryż utracił swoją pozycję kulturalnej stolicy świata, pozostał jednak ważnym ośrodkiem życia intelektualnego i artystycznego. Duży wpływ na rozwój miasta miały inwestycje poczynione za rządów prezydentów Georges’a Pompidou i François Mitterranda. Merowie Paryża Poniżej znajduje się lista merów Paryża po 1977 r.: Jacques Chirac – 20 marca 1977 – 16 maja 1995 Jean Tiberi – 22 maja 1995 – 24 marca 2001 Bertrand Delanoë – od 25 marca 2001 – 5 kwietnia 2014 Anne Hidalgo – od 5 kwietnia 2014 Geografia Współrzędne geograficzne Paryża to: 48 stopni i 50 min. szerokości geograficznej północnej, 2 stopnie i 20 min. długości geograficznej wschodniej. Na północy kończy się wielka równina północno-europejska i zaczyna Basen Paryski. Otacza on dolinę Sekwany i zajmuje większą część Francji Północnej. Basen Paryski jest największym basenem osadowym Europy. Z punktu widzenia geografii skupia on większość krain położonych wokół Sekwany i środkowej Loary, będącej rzeką boczną od końca ery trzeciorzędowej. Grunty paryskie są wapniowe, marglowe, gliniaste i piaskowe. Powierzchnia miasta wynosi 10 540 ha. Klimat Panuje tu klimat umiarkowany ciepły morski, na który duży wpływ ma Prąd Północnoatlantycki. Można go opisać jako łagodny i umiarkowanie wilgotny. Lato jest zazwyczaj ciepłe i przyjemne ze średnimi najwyższymi temperaturami pomiędzy 15 a 25 °C z umiarkowanym nasłonecznieniem. Mimo wszystko każdego roku występują temperatury powyżej 30 °C. Jednak czasami zdarzają się długie okresy trudnych warunków pogodowych, jak fala upałów w 2003 roku, kiedy to temperatury wynosiły powyżej 30 °C, a przez kilka dni temperatura przekraczała 35 °C. Jeżeli chodzi o ostatnie czasy, to średnia temperatura w lipcu wynosiła 20 °C, najniższa średnia 16 °C, a najwyższa 27 °C. Wiosną i jesienią występują zazwyczaj łagodne dni i noce, choć warunki często się zmieniają. W obu porach roku często jest nieoczekiwanie zimno i chłodno. W zimie nasłonecznienie jest małe; dni są chłodne, ale temperatura wynosi ok. 7 °C. Kilka dni w roku temperatura spada poniżej 0 °C. Rzadko pada tu śnieg, choć czasami występują opady śniegu bez akumulacji. W ostatnim czasie, a zwłaszcza w 2009 i 2010 roku, fala chłodu spowodowała obfite opady śniegu (15 cm w 2010 roku), a temperatura gwałtownie spadła pomiędzy –10 °C a –20 °C na przedmieściach miasta. Deszcz pada przez cały rok i, choć Paryż nie jest deszczowym miastem, to jest on znany z nagłych, obfitych deszczy. Średnia roczna suma opadów wynosi ok. 652 mm przy niewielkich opadach rozmieszczonych równomiernie przez cały rok. Najwyższa zanotowana temperatura wyniosła 44 °C w dniu 11 sierpnia 2003 roku, a najniższa –23,9 °C w dniu 10 grudnia 1879 r. Podział administracyjny 1 stycznia 1860 roku Paryż podzielony został na 20 dzielnic (fr. arrondissement). Dzielnice są ponumerowane, a ich numeracja biegnie spiralnie od środka, zgodnie z ruchem wskazówek zegara (tworząc kształt muszli ślimaka). Najważniejsze pod względem turystycznym dzielnice mają numery 1-8. Leżące zewnętrznie Lasek Buloński i lasek Vincennes należą odpowiednio do 16. i 12. dzielnicy. Każda z dzielnic ma wybieraną radę (conseil d’arrondissement), która z kolei wybiera swojego przewodniczącego (mera). Delegacja członków każdej z dzielnic tworzy Radę Paryża (conseil de Paris), która wybiera mera Paryża (stanowisko utworzone w 1977 r.). Demografia Według danych z 2020 roku, w granicach administracyjnych gminy Paryż na obszarze 105,4 km² zamieszkiwało 2 187 271 osób, w obejmujące ścisłe centrum metropolii mieszkało 7 086 619 osób na obszarze 814,2 km² przy gęstości zaludnienia 8704 os./km², w paryskiej jednostce miejskiej mieszkało 10 856 407 na obszarze 2 846 km² przy gęstości zaludnienia 3815 os./km², natomiast na obszarze regionu paryskiego Île-de-France mieszka 12 271 794 osób na obszarze 12 012 km² przy gęstości zaludnienia 1022 os./km². Po opuszczeniu Unii Europejskiej przez Wielką Brytanię (Brexit), Paryż stał się największą metropolią w Unii Europejskiej. Zespół miejski Paryża Uwaga: zasięg obszaru metropolitalnego Paryża, wyznaczany przez francuski urząd statystyczny INSEE, zmienia się z roku na rok; dane historyczne są szacunkowe i oparte są na podstawie danych z różnych źródeł Ludność Paryża w latach 1801–2020 wyrażona w tys. osób Atrakcje turystyczne Paryża W Paryżu znajduje się wiele zabytków z różnych epok, dzieł sztuki, budowli architektonicznych, muzeów, uczelni oraz instytucji o znaczeniu międzynarodowym. Paryż to również światowe centrum mody i sztuki. Znacznym udogodnieniem dla turystów jest wprowadzenie Paris Museum Pass – imiennej karty umożliwiającej wstęp do muzeów, pałaców i innych atrakcji znajdujących się w Paryżu i jego okolicach bez konieczności kupowania biletów. Zabytki budowlane Muzea w Paryżu Luwr (Le Musée du Louvre) – jedno z największych i najpopularniejszych muzeów sztuki na świecie, w jego zbiorach znajdują się m.in. Mona Lisa oraz Wenus z Milo Musée d’Orsay – muzeum sztuki w budynku dawnego dworca kolejowego, zbiory malarstwa impresjonistycznego Centre Georges Pompidou – muzeum sztuki współczesnej oraz centrum kultury, znane ze względu na swoją ciekawą architekturę z rurami na zewnątrz budynku, Muzeum Auguste’a Rodina – kolekcja rzeźb tego znanego francuskiego rzeźbiarza Musée Cluny – muzeum sztuki średniowiecznej Musée du quai Branly – muzeum etnologiczne poświęcone cywilizacjom Afryki, Azji, Oceanii i obu Ameryk, posiada zbiory 267 tys. eksponatów, z czego na stałej ekspozycji wystawiono 3500 eksponatów Muzeum Montparnasse – zbiory komuny artystycznej ze wzgórza Montparnasse Musée Gustave Moreau – muzeum poświęcone twórczości Gustave’a Moreau – znanego malarza symbolisty Espace Dali – galeria poświęcona twórczości Salvadora Dalego Musée de l’Orangerie – galeria malarstwa impresjonistycznego i postimpresjonistycznego Musée Carnavalet – muzeum poświęcone historii miasta Paryża Znane ulice, mosty i dzielnice Aleja Pól Elizejskich – najbardziej znana ulica Paryża, odbywają się tu uroczyste parady, manifestacje oraz ceremonie; Montmartre – pod koniec XIX w. dzielnica była centrum bohemy artystycznej, tworzyli tu między innymi Pablo Picasso, Salvadore Dali, Vincent van Gogh; Dzielnica Łacińska – dzielnica uniwersytecka, między innymi mieszczą się tu Uniwersytet Paryski oraz Collège de France; Rue de Rivoli – ulica handlowa z luksusowymi sklepami; Place de la Concorde – plac z połowy XVIII w., na którym w czasach Rewolucji Francuskiej dokonywano egzekucji, a w XIX w. ustawiono egipski obelisk z Luksoru; Place de la Bastille – miejsce, gdzie stała Bastylia, a obecnie Opéra Bastille; Montparnasse – dzielnica, która w czasie międzywojennym była centrum bohemy artystycznej, między innymi mieszkali tu Marc Chagall, Amedeo Modigliani, Ernest Hemingway czy Francis Scott Fitzgerald; Les Halles – dzielnica Paryża, dawniej mieścił się tu największy targ Paryża, teraz znajduje się tu centrum handlowo rozrywkowe Forum des Halles; Le Marais – obecnie luksusowa dzielnica mieszkalna i faktyczne centrum współczesnej sztuki; La Défense – dzielnica biznesowo-handlowo-mieszkalna pod Paryżem, skupisko szklanych wieżowców; Saint-Germain-des-Prés – dzielnica Paryża, w latach 50. XX wieku główny ośrodek życia intelektualnego miasta, obecnie ekskluzywna dzielnica ze znanymi paryskimi kawiarniami; Place Vendôme – plac z początku XVIII w., w jego centralnym punkcie umieszczono kolumnę z pomnikiem Napoleona Bonaparte; Place des Vosges (pol. Plac Wogezów) – plac z początku XVII w., otoczony z każdej strony budynkami o identycznych fasadach, uznawany za najpiękniejszy w Paryżu; Most Aleksandra III – najokazalszy most Paryża, wybudowany z okazji Wystawy Światowej z 1900 r., nazwany na cześć cara Aleksandra III; Bulwar Saint-Germain – jedna z głównych paryskich ulic, znajdują się przy niej okazałe rezydencje i sklepy oraz restauracje. Cmentarze Père Lachaise Montmartre Montparnasse Passy Katakumby Paryża Parki i ogrody Ogród Luksemburski (Jardin du Luxembourg) – najpopularniejszy park stolicy, z ośmiobocznym basenem, licznymi rzeźbami, kortami tenisowymi i atrakcjami dla dzieci; Ogrody Tuileries (Jardin des Tuileries) – jeden z najstarszych paryskich ogrodów, rozciągający się od Luwru aż po Champs-Élysées, z fontanną oraz licznymi rzeźbami; Pole Marsowe (Champ-de-Mars) – park z ogrodem w stylu francuskim, u stóp Wieży Eiffla, dawniej wykorzystywany jako pole ćwiczeń wojskowych i miejsce wystaw światowych; Lasek Buloński (Bois de Boulogne) – ponad 800-hektarowy pas zieleni na zachodnim obrzeżu Paryża, z alejkami do jazdy na rowerze i konno, z małymi jeziorkami i hipodromem; Lasek Vincennes (Jardin de Vincennes) – największy obszar zieleni Paryża, na prawie 1000 hektarach znajdują się: kilka jeziorek, ogród roślin tropikalnych, zoo oraz tor wyścigów konnych; Park de Buttes-Chaumont – park o powierzchni 24,7 ha (piąty co do wielkości w Paryżu, po Lasku Vincennes, Lasku Bulońskinm, Parku de la Villette i Ogrodach Tuileries), położony w 19. dzielnicy, otwarty w 1867 roku; projektant Jean-Charles Alphand. Park znany ze świątyni Sybilli, inspirowanej Świątynią Westy z Tivoli, wznoszącej się na szczycie 50-metrowego urwiska nad taflą sztucznego jeziora; Menażeria Jardin des Plantes (Ménagerie du Jardin des Plantes) – drugi najstarszy na świecie ogród zoologiczny, usytuowany w 5. dzielnicy. Inne Parc des Princes – drugi co do wielkości stadion Paryża; Korty imienia Rolanda Garrosa – korty tenisowe, na których rozgrywany jest French Open; Galeries Lafayette – słynna galeria handlowa z przełomu XIX i XX wieku, symbol La Belle Époque; Café de Flore – kawiarnia, w której częstymi gośćmi byli filozofowie nurtu egzystencjalistycznego Jean-Paul Sartre oraz Simone de Beauvoir; Café Procope – najstarsza kawiarnia Paryża (1686), bywali tu Wolter, Fryderyk Chopin, George Sand oraz wielu innych sławnych mieszkańców Paryża; Printemps – słynna galeria handlowa z przełomu XIX i XX wieku; Fontanny Wallace’a – kilkadziesiąt fontann występujących na terenie całego miasta. Bassin de la Villette – sztuczny zbiornik wodny, na którym od 2017 znajduje się kąpielisko, jedyne w granicach Paryża wyznaczone zgodnie z dyrektywą kąpieliskową, o międzynarodowym kodzie FR10175056D075001. W latach 2017–2020 roczna ocena jakości wody była doskonała; Wieża Montparnasse – wieżowiec i należące do niego centrum handlowe powstałe w latach 1969–1972, w centrum dzielnicy Montparnasse, przy avenue du Maine 33 w Paryżu. Wieża ma 59 kondygnacji, w tym 54 pięter przeznaczonych na biura, z których każde ma niemal 2000 m². W sumie wynosi to 112 000 m². Taras tworzący 59. piętro jest dostępny dla zwiedzających. W latach 1972–2009 był to najwyższy budynek w Paryżu, a w latach 1972–1990 był najwyższym budynkiem w EWG. Obrzeża Paryża Pałac wersalski – monumentalny pałac, będący dawniej siedzibą królów Francji; Disneyland Resort Paris – park tematyczny poświęcony postaciom i miejscom z filmów Walta Disneya; Stade de France – największy stadion we Francji, w gminie Saint-Denis na przedmieściach Paryża; Park Asteriksa – park tematyczny poświęcony bohaterom komiksów o Asteriksie; Bazylika Saint-Denis – bazylika pod Paryżem, będąca nekropolią królów Francji. Transport Paryż jest największym węzłem komunikacyjnym we Francji i jednym z największych na świecie. Transport zbiorowy Sieć transportu zbiorowego w aglomeracji paryskiej jest dobrze rozwinięta. Jej podstawowym elementem jest jedna z najstarszych na świecie kolej podziemna (Métropolitain), działająca od 1900 r. Paryskie metro liczy 16 linii o łącznej długości 222,6 km i 380 stacji, rozmieszczonych równomiernie na obszarze wokół centrum (średnia odległość między stacjami wynosi zwykle poniżej 500 m). Transport na dalsze odległości zapewnia kolej miejska – RER. Liczy ona obecnie 5 linii. Budowa i rozbudowa RER trwa od lat 70. Ofertę RER uzupełnia kolejowy transport podmiejski sieci Transilien. Kilkanaście linii zapewnia połączenia odległych przedmieść z głównymi dworcami kolejowymi Paryża. Rozwój sieci transportu jest obecnie spowolniony z powodu problemów związanych z finansowaniem, spowodowanych spowolnieniem gospodarki Francji, a także z powodu narosłego zadłużenia oraz zaostrzenia procedur. W tej sytuacji budowa nowych linii tramwajowych wydaje się idealnym rozwiązaniem dla rozwiązania problemu braku zadowalających połączeń pomiędzy przedmieściami. Tramwaje są tańsze w budowie niż metro, oferując jednocześnie zdolność przewozową i prędkość podróży przewyższającą autobusy. W chwili obecnej w eksploatacji pozostają cztery linie tramwajowe (T1 z Saint-Denis do Noisy-le-Sec, T2 z La Défense do Porte de Versailles, T3 z Porte d’Ivry do Pont du Garigliano i T4 z Bondy do Aulnay-sous-Bois), planuje się także budowę 5 kolejnych linii. 6 nowych odcinków przedłużających już istniejące jest planowanych bądź w budowie. Całość ma liczyć docelowo ok. 75 km. Sieć transportu szynowego, zarówno w centrum miasta, jak i na przedmieściach, uzupełnia ponad 300 linii autobusowych obsługiwanych przez ok. 4000 pojazdów. ¹ Obsługa linii A i B jest podzielona między SNCF i RATP Dodatkowym środkiem transportu w Paryżu, wykorzystywanym przez turystów, są statki kursujące po Sekwanie (batobus). Zatrzymują się one w następujących przystaniach: wieża Eiffla, Musée d’Orsay, Saint-Germain-des-Prés, katedra Notre-Dame, Hotel de Ville, Luwr, Jardins des Plantes i Pola Elizejskie. Transport kolejowy Paryż jest głównym węzłem komunikacji kolejowej we Francji. Pociągi państwowego przewoźnika SNCF oraz innych przewoźników europejskich zapewniają połączenia z praktycznie każdym większym miastem kraju oraz wieloma miastami za granicą: Londyn i Ashford (Wielka Brytania) Bruksela, Antwerpia, Liège, Charleroi, Namur, Gandawa, Brugia, Ostenda (Belgia) Amsterdam, Rotterdam, Haga (Holandia) Luksemburg (Luksemburg) Berlin, Hamburg, Monachium, Kolonia, Frankfurt n. Menem, Hanower, Stuttgart, Akwizgran (Niemcy) Zurych, Genewa, Berno, Lozanna, Brig-Glis (Szwajcaria) Wiedeń, Salzburg (Austria) Rzym, Turyn, Mediolan, Bolonia, Wenecja (Włochy) Madryt, Barcelona, Valladolid, Girona (Hiszpania) Poznań, Warszawa (Polska) Mińsk (Białoruś) Moskwa (Rosja). Pociągi dalekobieżne, w tym TGV oraz regionalne odjeżdżają z sześciu głównych dworców kolejowych: Gare du Nord, Gare Montparnasse, Gare de l’Est, Gare de Lyon, Gare d’Austerlitz i Gare Saint-Lazare. W roku 2004 ok. 50 mln pasażerów skorzystało z pociągów dalekobieżnych odjeżdżających z jednego z tych dworców. Transport drogowy Podobnie jak dla transportu kolejowego, również dla transportu samochodowego Paryż jest największym węzłem we Francji. Miasto otaczają trzy obwodnice: Bulwar Peryferyjny, który biegnie na szlaku XIX-wiecznych fortyfikacji wokół Paryża, autostrada A86 na bliskich przedmieściach oraz Francilienne (droga krajowa N104) w większej odległości od miasta. Sieć paryskich dróg jest gęsta i ma długość ponad 2000 km. W regionie Île-de-France jest zlokalizowanych ok. 800 km autostrad. Aglomeracja jest połączona z resztą kraju 8 rozchodzącymi się promieniście autostradami. Odległość drogowa z Paryża do Brukseli wynosi 305 km, do Frankfurtu 572 km, a do Barcelony 1037 km. Transport lotniczy Z trzech głównych portów lotniczych obsługujących Paryż skorzystało w roku 2005 ponad 78 mln pasażerów na ponad 550 trasach. Przeładowano w nich również 2,11 mln ton towarów (2005). Najważniejszym lotniskiem jest port lotniczy im. Charles’a de Gaulle’a znajdujący się w położonym 40 km na północny wschód od Paryża Roissy-en-France. Jest to jeden z największych portów lotniczych w Europie i na świecie. Mniejsze znaczenie ma położony na południe od miasta Orly, wykorzystywany głównie dla połączeń w ruchu krajowym oraz do południowej Europy i północnej Afryki. Trzeci port lotniczy jest zlokalizowany w pobliżu miejscowości Beauvais, położonej ok. 70 km na północ od Paryża i wykorzystywany jest przez loty czarterowe oraz tanie linie lotnicze (ok. 2 mln pasażerów rocznie). Z pozostałych 11 portów lotniczych obsługujących aglomerację paryską najbardziej znane jest lotnisko Le Bourget, obecnie służące przyjmowaniu ruchu biznesowego, a także jako miejsce pokazów lotniczych i muzeum lotnictwa. Paryż posiada także lotnisko dla śmigłowców (héliport) w Issy-les-Moulineaux. Oświata i nauka Uczelnie Paryskie uczelnie to: 13 autonomicznych uniwersytetów powstałych po podziale Uniwersytetu Paryskiego Collège de France Collège des Ingénieurs Instytut Nauk Politycznych (Sciences Po Paris) École nationale des ponts et chaussées École nationale supérieure des mines de Paris École des technologies de l’informatique et du management (EFREI, dawniej EFR) Węzeł Wiedzy i Innowacji EIT w Paryżu Rada Europejskiego Instytutu Technologii i Innowacji (EIT) 16 grudnia 2009 wyznaczyła centra pierwszych trzech Węzłów Wiedzy i Innowacji. Uczelnie z Paryża będą brać udział w pracach Węzła Informatycznego i Klimatycznego. Lokalizacje Węzłów: Zrównoważona energia: Karlsruhe, Kraków, Grenoble, Eindhoven/Leuven, Barcelona, Sztokholm. Zmiany klimatyczne: Londyn, Zurych, Berlin, Paryż, Randstad. Informatyka i społeczeństwo informacyjne: Berlin, Eindhoven, Helsinki, Paryż oraz Sztokholm. Paryż w kulturze Miasto w światowej kulturze zajmuje miejsce szczególne, nie tylko ze względu na to, że jest stolicą Francji i jednym z największych miast Europy i świata. To tu działają najbardziej znane domy mody, przybywają malarze i poeci. Wiele dzieł sztuki nawiązuje w swoim tytule czy treści właśnie do Paryża. Należą do nich choćby wielkie dzieła literatury, jak Katedra Marii Panny w Paryżu Victora Hugo, Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka, Trzej muszkieterowie czy Królowa Margot oraz inne powieści Aleksandra Dumasa ojca, Dama kameliowa Aleksandra Dumasa syna, Sceny z życia cyganerii Henry Murgera, Gra w klasy Julio Cortazara, Zwrotnik Raka Henry’ego Millera, Upiór w operze Gastona Lerouxa wraz ze swoimi licznymi adaptacjami, czy nawet współczesne bestsellery – Kod Leonarda da Vinci Dana Browna oraz Pachnidło Patricka Süskinda. W muzyce 31 Symfonia D-dur Wolfganga Amadeusa Mozarta to po prostu Symfonia paryska, w Paryżu również toczy się akcja takich oper, jak: La Traviata (Giuseppe Verdi), Cyganeria (Giacomo Puccini), Andrea Chénier (Umberto Giordano) czy Adriana Lecouvreur (Francesco Cilea), Nocy św. Bartłomieja Giacomo Meyerbeer poświęcił Hugonotów, a jednym z najbardziej znanych operetkowych tytułów jest Życie paryskie Jacques’a Offenbacha. Richard Heuberger akcję operetki Bal w operze także umiejscowił w Paryżu. Oddzielnym tematem jest tutaj film. Wystarczy wymienić same ekranizacje wymienionych wcześniej dzieł, a przecież akcja wielu współczesnych filmów także toczy się w tej europejskiej metropolii. Paryż w polskiej kulturze Również w kulturze polskiej Paryż zajmuje miejsce szczególne, zwłaszcza dla twórczości w XIX wieku. To tu swoje dzieła tworzyli Juliusz Słowacki, Fryderyk Chopin i Cyprian Kamil Norwid, a Adam Mickiewicz bezpośrednio do „paryskiego bruku” odnosi się w epilogu Pana Tadeusza. Okres romantyzmu był szczególnie bogaty w twórczość i działalność artystów polskich w okresie po powstaniu listopadowym. Miasto było wówczas centrum tzw. Wielkiej Emigracji polskiej. 24 listopada 1838 r. nastąpiło podpisanie aktu fundacji, a 24 marca 1839 r. miało miejsce uroczyste otwarcie Biblioteki Polskiej, która jest najstarszą polską biblioteką za granicą, przechowującą ponad 100 tys. woluminów z zakresu polskiej historii i kultury. Ośrodek ten odgrywał i odgrywa znaczącą rolę w międzypaństwowych kontaktach kulturalnych. Polka Maria Skłodowska-Curie została pierwszą kobietą profesorem na paryskiej Sorbonie w 1906 r. Między I i II wojną światową w Paryżu żyli i tworzyli światowej sławy Polacy Jerzy Waldemar Jarociński, redaktor naczelny wpływowego miesięcznika „L’Amour de l’Art” oraz Tamara Łempicka, malarka epoki art déco. W czasie II wojny światowej pisarz, podróżnik i współtwórca paryskiej „Kultury” Andrzej Bobkowski opisał Paryż i Francję z perspektywy roweru. W późniejszych latach Paryż był miastem, gdzie po 1945 r. przebywało i tworzyło wielu wybitnych polskich twórców. Związani byli w dużej mierze z Instytutem Kultury Polskiej i jego czołowym wydawnictwem „Kultura”, którego naczelnym redaktorem był Jerzy Giedroyć. Obok Giedroycia w Paryżu mieszkali i tworzyli wówczas m.in. Józef Czapski, Konstanty Jeleński, a także popularni we Francji polscy artyści Roman Polański, Krzysztof Kieślowski, Andrzej Żuławski, Andrzej Seweryn, Stanisław Syrewicz, Wojciech Pszoniak i Andrzej Dobosz. Po II wojnie światowej polski architekt Jerzy Sołtan współpracował w latach 1945–1949 z Le Corbusierem w jego paryskiej pracowni, która była wtedy epicentrum światowej architektury nowoczesnej. W Paryżu tworzyło też wielu polskich malarzy: Jacek Malczewski, Olga Boznańska i Tadeusz Styka. Obszerną wystawę ich prac na stałe przebywających w zbiorach we Francji zorganizowano w 2010 w Gdańsku w Pałacu Opatów. Miasta partnerskie Miasto partnerskie Paryża: Rzym, Włochy (1956) Miasta zaprzyjaźnione: Algier, Algieria (2003) Amman, Jordania (1987) Ateny, Grecja (2000) Bejrut, Liban (1992) Berlin, Niemcy (1987) Casablanca, Maroko (2004) Chicago, Stany Zjednoczone (1996) Dżakarta, Indonezja (1995) Erywań, Armenia (1998) Kair, Egipt (1985) Kioto, Japonia (1958) Kopenhaga, Dania (2005) Lizbona, Portugalia (1998) Londyn, Wielka Brytania (2001) Madryt, Hiszpania (2000) Meksyk, Meksyk (1999) Montreal, Kanada (2006) Moskwa, Rosja (1992) Pekin, Chińska Republika Ludowa (1997) Petersburg, Rosja (1997) Porto Alegre, Brazylia (2001) Praga, Czechy (1997) Québec, Kanada (2003) Rabat, Maroko (2004) Rijad, Arabia Saudyjska (1997) Sana, Jemen (1987) Santiago, Chile (1997) San Francisco, Stany Zjednoczone (1996) São Paulo, Brazylia (2004) Seul, Korea Południowa (1991) Sofia, Bułgaria (1998) Sydney, Australia (1998) Tbilisi, Gruzja (1997) Tokio, Japonia (1982) Tunis, Tunezja (2004) Warszawa, Polska (1999) Waszyngton, Stany Zjednoczone (2000) Zobacz też syndrom paryski Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona miasta Stolice państw w Europie Miejscowości olimpijskie, gospodarze igrzysk letnich Departamenty Île-de-France Miasta w regionie Île-de-France

44827

https://pl.wikipedia.org/wiki/Afganistan

Afganistan

Afganistan – śródlądowe państwo unitarne położone w Azji Południowej, ze stolicą w Kabulu. Graniczy pod względem długości granic kolejno z: Pakistanem, Iranem, Tadżykistanem, Turkmenistanem, Uzbekistanem i Chinami. Afganistan jest de facto kontrolowany przez talibów jako Islamski Emirat Afganistanu od 15 sierpnia 2021, czyli od upadku Islamskiej Republiki Afganistanu, uznawanej na arenie międzynarodowej. Etymologia Afganistan, pers. i paszto: افغانستان (Afghânistân) Źródło słowa „Afgan” pozostaje nierozpoznane. Jedno z wyjaśnień bierze je od Apakana, irańskiego władcy z VIII lub IX wieku. Inne wskazuje na odniesienie do słowa „Abgan” (Imperium Sasanidów, III wiek), najstarszego znanego zapisu odnoszącego się do późniejszego „Afgan”. Pojawia się również w zapiskach Szapura I w Nachsz-e-Rostam, gdzie wspomina o nazwisku Goundifer Abgan Rismaund. Indyjski astronom z VI wieku, Varahamihira, w swojej pracy „Brhat Samhita” (11.61; 16.38), określa Afganów słowem Avagan. Chiński pielgrzym Xuanzang określa nazwą 阿薄健 („Abojian”) lud zamieszkujący tereny na północ od Gór Sulejmańskich. W języku perskim -stân oznacza „kraj”. Starożytni Grecy nazywali te tereny „Ariana” od awestyjskiego Aryanam Vaeja lub „Aryavarta” – „kraj Ariów” w sanskrycie (por. Iran). Określenie ‘Ariana Afghânistân’ jest wciąż popularne wśród perskojęzycznych mieszkańców Afganistanu. Nazwą 'Chorasan' określano Afganistan jako część Wielkiego Chorasanu, co w zapisie pahlawi znaczy „Wschodni Kraj” (pers. خاور زمین) Historia Na przełomie trzeciego i drugiego tysiąclecia p.n.e. tereny dzisiejszego Afganistanu opanowali Arjowie. Następnie kraj często zmieniał władców – w połowie I tysiąclecia p.n.e. znalazł się w składzie Baktrii, od VI wieku p.n.e. został włączony do Imperium Perskiego. W 330 p.n.e. tereny te podbił Aleksander Wielki, po którego śmierci utworzono Królestwo Greko-Baktryjskie. W I–IV wieku n.e. istniało tu państwo Kuszanów, a na przełomie V i VI wieku tereny północnego Afganistanu zjednoczone zostały przez Heftalitów (Białych Hunów). Następnie do VII wieku Afganistan ulegał wpływom Sasanidów z Persji. Po podbojach arabskich z VII wieku, prawie cały Afganistan został włączony do kalifatu, a jego obszary zostały silnie zislamizowane. Od IX wieku lokalne dynastie uniezależniły się od Arabów i znalazły się we wpływach kolejno Persów, Turków i Chorezmu. Kraj wyniszczyły najazdy mongolskie, a jedynie okres rządów Timurydów w XV wieku był krótkim etapem ożywienia gospodarki i kultury afgańskiej. W XVI wieku kraj podzielono między Persję, państwo Wielkich Mogołów i chanat uzbecki. Państwo afgańskie utworzył w XVIII wieku Ahmad Szah Durrani, którego państwo obejmowało północne Indie, utracone w okresie rządów jego następców. Kraj po serii wojen domowych ponownie zjednoczył Dost Mohammad Chan. Kraj w XIX wieku był miejscem rywalizacji Rosji i Wielkiej Brytanii (tzw. Wielka Gra). Obawy o zwiększenie wpływów Rosji w Afganistanie doprowadziły do interwencji brytyjskiej w Afganistanie, w wyniku której doszło do wojny trwającej przez cały XIX wiek. Panujący u progu XX wieku Abdurrahman Szah zgodził się na brytyjską kontrolę nad polityką zagraniczną i wprowadził politykę izolacjonizmu. W 1893 roku rząd Afganistanu pozwolił, w obawie przed wojną, na włączenie części obszarów afgańskich do Indii Brytyjskich. W 1919 roku doszło do kolejnej wojny z Wielką Brytanią spowodowanej afgańską chęcią odzyskania utraconych terenów. Wojna zakończyła się uznaniem niepodległości Afganistanu przez Wielką Brytanię. W 1921 roku Afganistan zawarł dwustronne układy z Wielką Brytanią i ZSRR, które przypieczętowały niepodległość kraju. Ówczesny władca Amanullah Chan wprowadził szereg reform na styl europejski, co nie zostało dobrze przyjęte przez większość ludności. W rezultacie w 1928 roku doszło do rebelii, która zmusiła władcę do ucieczki. Kolejni władcy kontynuowali politykę izolacjonizmu. W 1946 roku państwo został członkiem ONZ. Utworzenie w 1947 roku Pakistanu doprowadziło do konfliktu granicznego z tym państwem. Afganistan jako jedyne państwo sprzeciwił się uznaniu przez ONZ powstania Pakistanu, domagając się wszystkich terenów, z których stworzono Pakistan. Afganistan nigdy nie uznał też granicy z Pakistanem, którą wyznaczyli rządzący Indiami Brytyjczycy. W latach 50. doszło do wojny granicznej. W konflikcie między oboma krajami Afganistan został wsparty przez ZSRR. Wsparcie ZSRR doprowadziło do stopniowego zwiększania się wpływów tego państwa w Afganistanie. W latach 60. król Mohammad Zaher Szah przeprowadził reformy liberalne, jednak nie zgodził się na zwiększenie swobód demokratycznych, co doprowadziło do zradykalizowania się opozycji. W 1973 roku doszło do zamachu stanu zorganizowanego przez byłego premiera Mohammada Daud Chana, Ludowo-Demokratyczną Partię Afganistanu (a konkretnie jej umiarkowaną frakcję „Parczam”) i grupę radykalnych oficerów armii. Daud Chan po przewrocie ogłosił koniec istnienia monarchii i proklamował Republikę Afganistanu. Daud Chan utworzył rząd koalicyjny z przedstawicielami „Parczam”, którzy otrzymali 7 stanowisk ministerialnych w republikańskim rządzie. W początkowym okresie rządów Daud Chan prowadził politykę współpracy z ZSRR, co nie spodobało się Stanom Zjednoczonym, które oskarżyły go o chęć wprowadzenia w kraju rządów według wzorca radzieckiego. Do 1975 roku umocnił swoją władzę na tyle, że mógł odstąpić od tej polityki i przejść na stronę zachodnią. Jednocześnie doprowadził do coraz większej autokracji. W 1977 roku zatwierdził nową konstytucję, wprowadzającą prezydencką formę rządów i system jednopartyjny, z Partią Rewolucji Narodowej (założoną w 1974 roku) jako jedyną legalną partią. Jednocześnie zdelegalizowano wszystkie partie polityczne oraz wykluczono z rządu przedstawicieli „Parczamu”. Do więzień masowo trafiali również byli sojusznicy Dauda z LDPA. Doszło też do zabójstw politycznych, a celem jednego z nich padł Mir Akbar Chajbar, którego śmierć była bezpośrednią przyczyną obalenia Dauda w wyniku kolejnego puczu w kwietniu 1978 roku. Demokratyczna Republika Afganistanu i II Republika W wyniku puczu nowym prezydentem został Nur Mohammad Taraki z lewicowej Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu. W miejsce II Republiki powołana została Demokratyczna Republika Afganistanu. Jej rząd ogłosił wdrożenie programu radykalnych zmian społecznych, które w rezultacie miały doprowadzić do liberalizacji społeczeństwa afgańskiego i przeobrażenia struktury społecznej. Reformy kwestionowały tradycyjne wartości i ugruntowane struktury władzy na obszarach wiejskich. Rząd wprowadził do życia politycznego kobiety i położył kres przymusowym małżeństwom. Rząd 1 stycznia 1979 zainicjował reformę rolną. Opierając się na poprzednich działaniach Mohammada Daud Chana, nowy rząd stworzył program alfabetyzacji wsparty przez UNESCO. Jako że naród afgański był głęboko islamski, reformy nie zostały ze skutkiem wprowadzone w całym kraju. Reformy te zwiększyły opór części Afgańczyków wobec rządu. Siła oporu względem reform doprowadziła do wybuchu wojny domowej toczonej głównie z przedstawicielami grup islamskich, których przedstawiciele określani byli jako mudżahedini. Trzon antyrządowej rebelii stanowili mudżahedini sunniccy, mniejsze grupy stanowili szyiccy mudżahedini oraz rebelianci maoistowscy. Również wewnątrz rządzącej partii doszło do sporów – radykalne skrzydło Chalk całkowicie zdominowało umiarkowany Parczam. We wrześniu 1979 roku przywódcą Afganistanu został Hafizullah Amin. W kilka dni później doszło na jego polecenie do fizycznej likwidacji wewnątrzpartyjnej opozycji – w tym dotychczasowego premiera Afganistanu, Nur Muhammada Tarakiego, który zginął 14 września 1979 roku. Dojście Amina do władzy spowodowało przyjęcie polityki umiarkowanej polegającej na próbach przekonania Afgańczyków co do tego, że rząd nie jest antyislamski. Rząd Amina zaczął inwestować w odbudowę meczetów i wypłacał odszkodowania za ich zniszczenia w okresie radykalnej sekularyzacji. W okresie krótkiego przywództwa starał się zdemokratyzować władzę i obiecał nie dopuścić do utworzenia rządów jednoosobowych. Rząd opublikował również listę osób straconych w okresie rządów Tarakiego, a winą za nie obarczono byłego lidera kraju. Amin próbował zmniejszyć zależność Afganistanu od ZSRR. Próbował to zrealizować poprzez zrównoważenie polityki zagranicznej polegającej na zacieśnieniu stosunków z Iranem i Pakistanem. Postawa Amina budziła obawy w ZSRR, gdzie na afgański rząd patrzono z coraz większą podejrzliwością. Szczególnie niechętnie przywódcy ZSRR patrzyli na Amina po tym, gdy ten spotkał się osobiście z Gulbuddinem Hekmatjarem będącym jednym z czołowych antykomunistów w Afganistanie. Prezydent starał się nawiązać lepsze stosunki z USA, a na początku grudnia 1979 roku Ministerstwo Spraw Zagranicznych zaproponowało spotkanie Amina z pakistańskim prezydentem Muhammadem Zia ul-Haqem. Zmiany w polityce zagranicznej forsowane przez Amina oraz jego nieudolność w prowadzeniu wojny domowej doprowadziły do radzieckiej interwencji rozpoczętej w nocy między 24 a 25 grudnia 1979 roku, kiedy to radzieckie wojska powietrznodesantowe opanowały strategiczne lotniska w Kabulu i Bagramie. 27 grudnia 1979 roku rozpoczęła się operacja „Sztorm-333”, mająca na celu zlikwidowanie Hafizullaha Amina. Amin został zastrzelony, a jego następcą został Babrak Karmal z umiarkowanej, lecz proradzieckiej frakcji Parczam. Inwazja planowana jako wojna błyskawiczna, przeistoczyła się w długotrwały konflikt. Karmal po objęciu władzy ogłosił amnestię, w wyniku której na wolność wypuszczono więźniów dwóch poprzednich rządów. Jego rząd przywrócił ponadto skonfiskowane mienie, przyznał koncesje przywódcom religijnym oraz sprywatyzował niektóre nieruchomości znacjonalizowane podczas wcześniejszych reform. Wszystkie te działania, z wyjątkiem ogólnej amnestii więźniów, były wprowadzane stopniowo. Karmal jako praktykujący muzułmanin zaczął przywracać odwoływanie się do tradycyjnych zwyczajów afgańskich oraz islamskich. W styczniu 1984 roku Karmal drastycznie ograniczył reformę rolną wprowadzoną przez Tarakiego i Amina. Liberalizujące ustrój i proreligijne reformy nie doprowadziły do zakończenia wojny domowej, a opozycja zbrojna, której fundamentem był islam, kontynuowała walki ze świeckim rządem. Opozycja uzyskała wsparcie USA i państw regionu oraz tysięcy ochotników islamskich, którzy przybyli do Afganistanu w celu prowadzenia świętej wojny. W 1987 roku na stanowisku prezydenta Karmal zastąpiony został przez Mohammada Nadżibullaha, który w ramach liberalizacji systemu zlikwidował Demokratyczną Republikę Afganistanu, tworząc w jej miejsce II Republikę Afganistanu. Z inicjatywy Nadżibullaha powstała Komisja Pojednania Narodowego. Choć program nie powiódł się, to rządowi udało się przeciągnąć na swoją stronę wielu mudżahedinów rozczarowanych polityką opozycji, zasilili oni rządowe milicje. We wrześniu 1986 roku przygotowano nową konstytucję, którą zatwierdzono 29 listopada 1987 roku. W czerwcu 1988 roku Rada Rewolucyjna, której członkowie byli wybierani przez kierownictwo partii, została zastąpiona przez Zgromadzenie Narodowe, którego przedstawiciele byli wybierani w wyborach. Znacznej zmianie uległa ideologia LDPA, która coraz mniej odwoływała się do socjalistycznych wzorców. W 1989 roku nazwę rządzącej partii zmieniono na Partię Ojczyzny, która przesunęła się w stronę umiarkowanego islamu. Rząd afgański pod jej kierownictwem ograniczył radzieckie wpływy oraz zezwolił na start opozycji w wyborach. W lutym 1989 roku Sowieci wycofali ostatnich żołnierzy z Afganistanu, ale wbrew oczekiwaniom obserwatorów rząd wciąż utrzymywał się u władzy. ZSRR zachował wsparcie finansowe i zaopatrzeniowe dla Afganistanu. W dalszym ciągu mudżahedini otrzymywali wsparcie ze strony Pakistanu i Stanów Zjednoczonych, a celem zbrojnej opozycji było od tego czasu ustanowienie państwa opartego na fundamentalistycznym islamie. Po wycofaniu się ZSRR Po wycofaniu się Sowietów doszło do stopniowej islamizacji kraju – konstytucja z 1990 roku deklarowała, że Afganistan jest państwem islamskim i ostatecznie usunięto z niej odniesienia do myśli lewicowej. Artykuł pierwszy konstytucji z 1990 roku potwierdził, że Afganistan jest niezależnym, jednolitym i islamskim państwem. W 1992 roku rząd II Republiki upadł, a w jego miejsce utworzono Islamską Republikę Afganistanu. Utworzenie w 1992 roku Islamskiej Republiki Afganistanu nie zakończyło wojny domowej, a w tym samym czasie doszło do kolejnej wojny domowej toczonej głównie między byłymi członkami opozycji islamskiej. Starcie wygrali ekstremistyczni talibowie, którzy utworzyli w 1996 roku Islamski Emirat Afganistanu. Przeciwko ich rządom wystąpił Sojusz Północny. Rząd islamistów uznały jedynie władze Arabii Saudyjskiej, Pakistanu i Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Rządy talibów zakończyły się w 2001 roku na skutek interwencji NATO. 20 grudnia 2001 Rada Bezpieczeństwa ONZ powołała do życia Międzynarodowe Siły Wsparcia Bezpieczeństwa (ISAF). Celem ich było wymuszanie pokoju, misja stabilizacyjna, eliminacja grup podejmujących walkę z nowymi władzami Afganistanu oraz wsparcie władz w odbudowie kraju. 11 sierpnia 2003 dowodzenie nad ISAF przejęło NATO. Początkowo formowanie sił ISAF przebiegało powoli i stopniowo, z czasem kontrolowały one większe partie kraju. Od jesieni 2003 zaczęły one przejmować od Amerykanów odpowiedzialność za kolejne regiony Afganistanu. Współczesny Afganistan 31 sierpnia 2021 Talibowie ogłosili „pełną niepodległość” Afganistanu po tym, jak ostatni żołnierze amerykańscy odlecieli z Kabulu po 20 latach obecności. Przywódca ruchu talibów przybył do kraju. Mułła Hibatullah Achundzada przyleciał do Kandaharu prawdopodobnie w tym samym czasie, gdy Afganistan opuszczali ostatni amerykańscy żołnierze. Geografia Afganistan jest wysokogórskim krajem śródlądowym, nie posiadającym dostępu do morza, położonym w środkowej i południowo-zachodniej Azji. Ponad 4/5 powierzchni zajmują góry. Z północnego wschodu na południowy zachód rozpościera się łańcuch górski Hindukusz z najwyższym szczytem kraju (Noszak 7492 m n.p.m.), przechodzący w surowe obszary Wyżyny Irańskiej, a następnie w półpustynię Registanu (35–40 tys. km²), między którymi znajduje się Wyżyna Haradżat z kilkoma przełęczami umożliwiającymi komunikację pomiędzy regionami kraju. Klimat surowy i mroźny, w górach średnie temperatury stycznia spadają do –15 °C, a w lipcu rzadko przekraczają 0 °C. Lata najcieplejsze na pustynnych obszarach na południu (powyżej +22 °C). Opady w górach powyżej 1500 mm rocznie, większa część kraju ma 400–600 mm rocznie, na terenach stepowych poniżej 200 mm rocznie. Ziemie uprawne zajmują 12% powierzchni, zaś lasy (głównie w rejonie północno-wschodnim) tylko 3%. najniższy punkt – Amu-daria 258 m n.p.m. najwyższy punkt – Noszak 7492 m (inne źródła podają 7485 m n.p.m.) Granice Łączna długość granic Afganistanu wynosi 5529 km, a w tym granice z: Chińską Republiką Ludową przez korytarz wachański – 76 km Iranem – 936 km Pakistanem – 2429 km Tadżykistanem – 1206 km Turkmenistanem – 744 km Uzbekistanem – 137 km Demografia Różnorodność etniczna i językowa Afganistanu odzwierciedla jego położenie, gdzie przechodziły wojska i przecinały się historyczne szlaki handlowe prowadzące z Azji Środkowej do Azji Południowej i Południowo-Zachodniej. Dari (afgański perski) i paszto są językami urzędowymi i służą jako wspólny język większości Afgańczyków, chociaż talibowie stosowali tylko paszto. Uzbecki i turkmeński są szeroko rozpowszechnione na północy. Mniejsze grupy w całym kraju mówią w ponad 70 innych językach i niezliczonych dialektach. Religią państwową jest islam. Szacuje się, że 80% ludności to muzułmanie wyznający sunnicką odmianę Hanafi. Reszta to głównie muzułmanie szyici, przede wszystkim Hazarowie. Pomimo prób w okresie rządów komunistycznych laicyzacji afgańskiego społeczeństwa islamskie praktyki przenikają wszystkie aspekty życia. Islam był fundamentem oporu wobec komunistów i radzieckiej inwazji. Islamskie tradycje religijne i przepisy, wraz z tradycyjną praktyką są podstawowym sposobem na prowadzenie swojego życia i rozwiązywanie sporów prawnych. Poza mieszkańcami dużych miast większość Afgańczyków jest podzielona na plemiona i inne wspólnoty oparte na przywódcach, które kultywują dawne tradycje i praktyki religijne. Liczba mieszkańców w 2012 wynosiła 33,4 mln (w 1950 było ich 8,15 mln). Ludność jest rozmieszczona bardzo nierównomiernie. Główne skupiska to kotliny śródgórskie i oazy na obszarach północno-wschodniej części kraju; tereny wysokogórskie na północy i półpustynne na południowym zachodzie są prawie bezludne. Około 2 mln mieszkańców to koczownicy. Ponad 3 mln osób przebywa na emigracji, głównie w Pakistanie i Iranie. Tylko 28% ludności mieszka w miastach. Poziom życia ludności i jej zdrowotność należą do najniższych na świecie; powszechnym zjawiskiem jest analfabetyzm – 62,9%. Struktura etniczna (2016): Pasztunowie – 39,8% Tadżycy – 24,2% Uzbecy – 9,1% Hazarowie – 8,6% Turkmeni – 5,0% Aimakowie – 5,0% Persowie – 1,7% Beludżowie – 1,2% pozostali – 5,4% (w tym: Brahui, Pashayi, Kurdowie) Statystyki demograficzne główne miasta (ludność – stan na 21 września 2006) Kabul – 2536,3 tys. Herat – 349 tys. Kandahar – 324,8 tys. Mazar-i Szarif – 300,6 tys. Dżalalabad – 168,6 tys. Kunduz – 117,5 tys. 6690 osób na 1 lekarza (w 1990 r. – 13 200 osób na 1 lekarza) 2945 osób na łóżko szpitalne 23% ludności żyje poniżej poziomu ubóstwa Ustrój polityczny Konstytucja afgańska przyjęta w 2004 roku zakłada istnienie trójpodziału władz na władzę: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Władza ustawodawcza przysługuje parlamentowi zwanemu Loja Dżirga. Władzę wykonawczą sprawuje wyłaniany w wyborach powszechnych prezydent, któremu podlegają rząd i administracja centralna. Podział administracyjny Afganistan jest podzielony na 34 prowincje (wilajet) i 398 dystryktów. Siły zbrojne Afganistan, z racji braku dostępu do morza, dysponuje dwoma rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Afganistanu składało się w 2014 roku z: 800 czołgów, 9,1 tys. opancerzonych pojazdów bojowych, 138 zestawów artylerii holowanej oraz 50 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Afgańskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 107 samolotów transportowych, 6 samolotów szkolno-bojowych, 91 śmigłowców oraz 7 śmigłowców szturmowych. Wojska afgańskie w 2014 roku liczyły 200 tys. żołnierzy zawodowych (brak rezerwistów). Według rankingu Global Firepower (2014) afgańskie siły zbrojne stanowią 76. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 11,5 mld dolarów (USD). Gospodarka Afganistan należy do krajów posiadających najsłabsze gospodarki. ONZ zalicza go do grupy jednych z najsłabiej rozwiniętych państw świata (tzw. LDC – Least Developed Countries). PKB wyniósł 20,84 mld dolarów USA (dane szacunkowe z 2014), czyli 1900 dolarów na 1 mieszkańca, z czego 24% dostarczyło rolnictwo, 21% przemysł, a pozostałe 55% usługi. Zasoby naturalne: gaz ziemny, ropa naftowa, węgiel, rudy miedzi, chromu, baryty, siarka, rudy ołowiu, cynku, ruda żelaza, sól, kamienie szlachetne i półszlachetne są eksploatowane w ograniczonym zakresie, większe znaczenie ma jedynie wydobycie gazu (30 mln m³ w 2008) i surowców budowlanych, między innymi lazurytu. Kilka elektrowni wodnych wyprodukowało 285,5 mln kWh energii elektrycznej. Liczne zakłady rzemieślnicze rozrzucone po całym kraju produkują rozmaite wyroby włókiennicze, metalowe, skórzane oraz wyroby z drewna i inne. Rozwinięty jest przemysł spożywczy. Główną gałęzią gospodarki jest niskotowarowe rolnictwo. Uprawia się głównie zboże (pszenica 2,7 mln ton), ponadto kukurydzę, jęczmień i ryż, także bawełnę, buraki cukrowe, trzcinę cukrową; w dolinach rzek – na terenach nawadnianych – kwitną sadownictwo i uprawa winorośli – produkcja winogron 365 tys. ton. Dobrze rozwinięta jest hodowla (częściowo koczownicza): owiec – 11 mln, kóz – 2,2 mln oraz wielbłądów i koni. Bilans handlowy niezrównoważony: eksport w 2014 wyniósł 658 mln dolarów, zaś import aż 7004 mln dolarów. Główni partnerzy handlowi: Pakistan, Indie, USA, Tadżykistan, Turkmenistan, Chiny, Kazachstan i Azerbejdżan. Z uwagi na utrzymujące się od kilkudziesięciu lat konflikty i prowadzone działania wojenne, gospodarka afgańska znajduje się w ruinie. Głównym produktem eksportowym, do niedawna, było opium, którego roczna produkcja wynosiła 4000 ton. Produkcją opium trudnią się lokalni watażkowie usadowieni w poszczególnych rejonach kraju i czujący się bezkarni ze względu na słabość władzy centralnej. Według orientalisty Marcina Rzepki słaby rozwój gospodarczy Afganistanu mimo międzynarodowej pomocy wynika z niedostosowania jej do lokalnych warunków. Transport Transport jest bardzo słabo rozwinięty. Drogi liczą tylko 42,15 tys. km, w tym: 29 800 km szlaków nieutwardzonych (wskaźnik gęstości dróg wynosi 6,51 km/100 km²), a sieć kolejowa jest od 2010 roku w budowie. W Afganistanie istnieje 1200 km (w 2007) śródlądowych dróg wodnych. Najważniejszą arterię stanowi żeglowny odcinek rzeki Amu-daria, po którym pływają statki o pojemności do 500 DWT. Ponadto istnieją gazociągi o łącznej długości 466 km. Główne lotnisko w Kabulu ma połączenie z kilkoma miastami za granicą. Poza Kabulem, w 2010 istniało 18 innych lotnisk o betonowych pasach startowych oraz 34 inne o nieutwardzonych lądowiskach. Międzynarodowe linie lotnicze znajdują się w Kabulu i w Kandaharze. Na całym obszarze kraju poważną rolę odgrywa nadal transport juczny. Religia Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center: islam – 99,75% (31 330 000) protestantyzm – 0,1% (30 000) hinduizm – 0,03% (10 000) pozostali – 0,12% (40 000) Zobacz też lista światowego dziedzictwa UNESCO w Afganistanie prawa kobiet w Afganistanie Przypisy Bibliografia Adamec, Ludwig (2011). Historical Dictionary of Afghanistan. Scarecrow Press. . Amtstutz, J. Bruce (1994). Afghanistan: The First Five Years of Soviet Occupation. DIANE Publishing. . Amtstutz, J. Bruce (1994). Afghanistan: Past and Present. DIANE Publishing. Arnold, Anthony (1983). Afghanistan’s Two-party Communism: Parcham and Khalq. Hoover Press. . Asthana, N.C.; Nirmal, A. (2009). Urban Terrorism: Myths and Realities. Pointer Publishers. . Brecher, Michael; Wilkenfeld, Jonathan (1997). A Study of Crisis. University of Michigan Press. . Garthoff, Raymond (1994). Détente and Confrontation: American–Soviet relations from Nixon to Reagan. Brookings Institution Press. . Gladstone, Cary (2001). „Afghanistan: a Country Study (edited by Blood, Baxter, Dupree, Gouttierre & Newell)”. Afghanistan Revisited. Nova Publishers. . Leird, Robbin; Hoffmann, Erik; Collins, Joseph (1986). „Chapter 18: The Soviet – Afghan War: The First Four Years”. Soviet foreign policy In a Changing World. Transaction Publishers. . Levite, Ariel; Jenteleson, Bruce; Berman, Larry (1992). Foreign Military Intervention: The Dynamics of Protracted Conflict. Columbia University Press. . Kakar, Hassan; Kakar, Mohammed (1997). Afghanistan: The Soviet Invasion and the Afghan Response, 1979–1982. University of California Press. . Kamali, Mohammad Hashim (1985). Law in Afghanistan: a Study of the Constitutions, Matrimonial law and the Judiciary. BRILL Publishers. . Kanet, Roger (1987). The Soviet Union, Eastern Europe, and the Third World. Cambridge University Press. . Male, Beverley (1982). Revolutionary Afghanistan: A Reappraisal. Taylor & Francis. . Misdaq, Nabi (2006). Afghanistan: Political Frailty and External Interference. Taylor & Francis. . Qassem, Ahmad (2009). Afghanistan’s Political Stability: a Dream Unrealised. Ashgate Publishing. . Rasanayagam, Angelo (2005). The Global Cold War: Third World Interventions and the Making of Our Times. I.B.Tauris. . Staff writers (2002). Regional Surveys of the World: Far East and Australasia 2003. Routledge. . Wahab, Shaista; Youngerman, Barry (2007). A Brief History of Afghanistan. Infobase Publishing. . Weiner, Myron; Banuazizi, Ali; Arnold, Anthony (1994). „Chapter 1: The Ephemeral Elite: The Failure of Socialist Afghanistan”. The Politics of Social Transformation in Afghanistan, Iran, and Pakistan. Syracuse University Press. . Linki zewnętrzne Państwa w Azji Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

3338536

https://pl.wikipedia.org/wiki/Magdalena%20Og%C3%B3rek

Magdalena Ogórek

Magdalena Agnieszka Ogórek (ur. 23 lutego 1979 w Rybniku) – polska dziennikarka i prezenterka telewizyjna, działaczka polityczna, historyczka, doktor nauk humanistycznych, a także aktorka. Kandydatka SLD na urząd prezydenta RP w 2015. Życiorys Urodziła się 23 lutego 1979 w Rybniku. W rodzinnym mieście ukończyła naukę w II Liceum Ogólnokształcącym im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. W 2002 ukończyła studia magisterskie na kierunku historii na Uniwersytecie Opolskim, w 2003 studia podyplomowe na kierunku integracja europejska na Uniwersytecie Warszawskim, a w 2005 studia tematyczne w European Institute of Public Administration w Maastricht. W 2009 na Uniwersytecie Opolskim uzyskała stopień naukowy doktora na podstawie pracy zatytułowanej Beginki i waldensi na Śląsku i Morawach do końca XIV wieku. W roku akademickim 2010/2011 podjęła pracę na stanowisku adiunkta w Katedrze Stosunków Międzynarodowych w Wyższej Szkole Cła i Logistyki w Warszawie, gdzie została nauczycielką akademicką. Pracowała też na stanowisku starszego wykładowcy w Małopolskiej Szkole Wyższej im. J. Dietla w Krakowie. Działalność zawodowa i polityczna Odbywała kilkutygodniowe staże i praktyki zawodowe w Biurze Integracji Europejskiej w Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej oraz w Kancelarii Premiera. Według własnej relacji była zatrudniona i pracowała w kancelarii prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego oraz w biurze informacyjnym rządu. W 2004 została zatrudniona w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji, gdzie pracowała w Departamencie Unii Europejskiej przez dwa lata. Pełniła funkcję rzeczniczki prasowej Europejskiej Konferencji Ministrów Spraw Wewnętrznych. Po 2,5-rocznej przerwie związanej z urlopem wychowawczym powróciła do działalności w Sojuszu Lewicy Demokratycznej. W latach 2008–2010 zatrudniona w klubie poselskim SLD (pierwotnie pod nazwą Lewica). Przez trzy lata była współpracowniczką przewodniczącego SLD Grzegorza Napieralskiego, pełniąc funkcję szefowej jego gabinetu, a w 2010 była członkinią jego sztabu wyborczego w wyborach prezydenckich. Była też ekspertką Klubu Parlamentarnego SLD. Jako nauczycielka akademicka z Warszawy w wyborach parlamentarnych w 2011 bezskutecznie kandydowała do Sejmu, startując z ramienia KW SLD w okręgu wyborczym nr 31 (Katowice) z numerem 2 na liście (uzyskała 3751 głosów). W tejże kampanii wyborczej jej kandydatura była popierana przez Aleksandra Kwaśniewskiego i Ryszarda Kalisza. Wcześniej, bo wczesnym latem 2011, zastrzeżenie w Rybniku budziło równoległe promowanie się kandydatki w ramach akcji „Twoje zdrowie – Twój wybór”, odbierane powszechnie jako łączenie z kampanią wyborczą. Od sierpnia 2012 do października 2014 na podstawie umów cywilnoprawnych jako konsultantka współpracowała z Narodowym Bankiem Polskim, m.in. przy realizacji zamówionych przez NBP filmów i jako redaktorka w pracowniczym magazynie „Jak w banku”. 9 stycznia 2015 została zatwierdzona przez zarząd SLD jako kandydatka tej partii na prezydenta RP w wyborach 10 maja tego samego roku. Zajęła w nich 5. miejsce, zdobywając 353 883 głosy, co stanowiło 2,38% głosów ważnych. Po wyborach zakończyła się jej współpraca z SLD, z którym związana była jako bezpartyjna. Kariera medialna Zagrała epizodyczne role w produkcjach telewizyjnych i filmowych, tj. w Lokatorzy (2002), Los Chłopacos (2003) i Czego się boją faceci, czyli seks w mniejszym mieście (2003). W latach 2002–2014 zagrała pielęgniarkę Magdę w kilkudziesięciu odcinkach serialu Na dobre i na złe. W 2014 prowadziła program Atlas świata w TVN24 Biznes i Świat. Przed 2015 zaczęła pojawiać się w mediach udzielając wypowiedzi na tematy związane z kierunkiem jej kariery naukowej. We wrześniu 2016 została publicystką konserwatywnego tygodnika „Do Rzeczy”. Prowadziła audycję w Polskim Radiu 24 Utracone, odzyskane o zaginionych dziełach sztuki (2017). Od 3 listopada 2016 współprowadzi program W tyle wizji w TVP Info. W lutym 2017 zaczęła prowadzić program Studio Polska w TVP Info na zmianę z Katarzyną Matuszewską, następnie po ustąpieniu Katarzyny Matuszewskiej prowadziła ten program do 7 marca 2020 wspólnie z Jackiem Łęskim. Od września 2017 jest także jedną z prowadzących program O co chodzi w TVP Info. Przez krótki okres była gospodynią programu Minęła dwudziesta w TVP Info. Od kwietnia do czerwca 2020 prowadziła Raport Polityczny oraz Pakiet Wyborczy (wybory prezydenckie 2020). Od lipca 2020 ponownie jest prowadzącą program Minęła dwudziesta, a od sierpnia 2020 do grudnia 2021 współprowadziła z Jarosławem Jakimowiczem audycję W kontrze. Od czerwca do sierpnia 2023 była jedną z prowadzących program Arena poglądów, nadawanego w TVP1. Życie prywatne Do listopada 2021 była żoną Piotra Mochnaczewskiego. Mają córkę Magdę (ur. 2005). Wyniki wyborcze Publikacje Polscy templariusze. Mity i rzeczywistość, Warszawa: Interwest, 2005, (ISBN nieprawidłowo nadany przez wydawcę). Recenzje: Dariusz Wybranowski, „Przegląd Zachodniopomorski” 21 (2006), z. 1, s. 244–253; Sławomir Majoch, portal historyczny „Szlak templariuszy”; dział: Recenzje. Beginki i waldensi na Śląsku i Morawach do końca XIV wieku (praca doktorska), Racibórz: Wydawnictwo i Agencja Informacyjna WAW Grzegorz Wawoczny, 2012, . Recenzje: Paweł Kras, „Roczniki Historyczne” 79 (2013), s. 238–243; Edyta Pluta, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, t. 69, z. 4 (2014); Jarosław Szymański, „Kwartalnik Historyczny” CXXII (2015/1), s. 171–178. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne blog Magdaleny Ogórek Absolwenci Wydziału Historyczno-Pedagogicznego Uniwersytetu Opolskiego Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2015 roku Ludzie urodzeni w Rybniku Osobowości telewizyjne związane z TVN Osobowości telewizyjne związane z TVP Polscy historycy Wykładowcy uczelni w Krakowie Wykładowcy uczelni w Warszawie Polskie aktorki filmowe Polskie aktorki telewizyjne Politycy SdRP i SLD Urodzeni w 1979

2450354

https://pl.wikipedia.org/wiki/Volkswagen%20Passat

Volkswagen Passat

Volkswagen Passat – samochód osobowy klasy średniej produkowany pod niemiecką marką Volkswagen od 1973 roku. Od 2023 roku produkowana jest dziewiąta generacja modelu. Pierwsza generacja Volkswagen Passat I został po raz pierwszy oficjalnie zaprezentowany w lipcu 1972 roku. Nazwa Passat pochodzi od nazwy wiatru morskiego, wiejącego w strefie międzyzwrotnikowej – pasat. Pojazd zbudowany został na bazie płyty podłogowej zaprezentowanego w 1972 roku modelu Audi 80. Auto wyposażono w umieszczony wzdłużnie z przodu silnik napędzający przednią oś pojazdu. Za stylistykę pojazdu odpowiada włoski designer Giorgetto Giugiaro. Podstawowa wersja pojazdu napędzana była zapożyczonym z modelu Audi 80 czterocylindrowym silnikiem benzynowym o pojemności 1,3 l i mocy 55 KM. Bogatsze wersje napędzane były silnikami 1,5 i 75 KM oraz 85 KM. W 1975 roku niemieccy inżynierowie zwiększyli pojemność skokową silnika 1,5 85 KM do 1,6 i zwiększyli moment obrotowy. W 1977 roku auto przeszło face lifting, a rok później do palety jednostek napędowych pojazdu wprowadzono silnik wysokoprężny 1.5 D o mocy 50 KM przejęty z Golfa I. W 1979 roku zaprezentowano Passata GLI z nowym silnikiem 1.6 wspomaganym wtryskiem paliwa. W Stanach Zjednoczonych Passata I oferowano pod nazwą Dasher. Wersje wyposażeniowe L LS GLI GLS TS Silniki Benzynowe: R4 1.3 55 KM R4 1.5 75 KM R4 1.5 85 KM R4 1.6 85 KM Wysokoprężne: R4 1.5 D 50 KM Druga generacja Volkswagen Passat II został po raz pierwszy oficjalnie zaprezentowany w październiku 1979 roku. Samochód wszedł do sprzedaży w 1981 roku kontynuując stylistykę rozpoczętą modelem B1. Pojazd otrzymał zupełnie nową rodzinę jednostek napędowych, a w 1982 roku wprowadzony został zupełnie nowy silnik wysokoprężny o pojemności 1,6 l i mocy 70 KM, a także model trójbryłowego sedana oferowanego pod nazwą Santana. W 1984 roku do sprzedaży wprowadzono wersję z napędem na cztery koła – Syncro. W tym samym roku zaprezentowano dwie nowe benzynowe jednostki napędowe - R4 1.8 i R5 2.0. W 1985 roku auto przeszło delikatną modernizację w postaci kilku wewnętrznych i zewnętrznych elementów stylistycznych. Zmienione zostały m.in. przednie zderzaki i atrapa chłodnicy. Również w tym roku zmieniono nazwę wersji sedan z Santana na Passat (egzemplarze wyprodukowane w Europie). Na początku lat 80. zaprezentowany został model B2 w pakiecie Formel E, którego powstanie wiąże się z kryzysem naftowym. Auto charakteryzowało się zupełnie nowym wskaźnikiem pokazującym aktualny stan spalanego paliwa oraz specjalną strzałką, która świeciła w momencie najbardziej ekonomicznego prowadzenia pojazdu. Pojazd wyposażono w innowacyjny układ start&stop, dzięki któremu kierowca mógł podczas postoju np. na światłach nacisnąć przycisk STOP, po czym silnik kończył pracę do czasu, gdy jednocześnie nie wciśnięto pedału gazu i sprzęgła lub nie przekręcono stacyjki w pozycję START. Produkcja wersji sedan pod nazwą Santana była kontynuowana aż do 2012 roku. Samochód przeszedł w międzyczasie dwie duże modernizacje, w ramach których zmieniono wygląd przedniej i tylnej części nadwozia. Wersje wyposażeniowe C CL/CL5 GL/GL5 GT Trend Tramp Trophy Arena W zależności od wersji wyposażeniowej oraz rynku zbytu pojazdu, auto wyposażone mogło być m.in. w elektryczne sterowanie szyb, elektryczne sterowanie lusterek, elektrycznie regulowany szyberdach, wspomaganie kierownicy, tempomat podgrzewane fotele oraz klimatyzację. Silniki Benzynowe: R4 1.3 55 KM R4 1.6 69 KM R4 1.6 72 KM R4 1.6 75 KM R4 1.8 87 KM R4 1.8 90 KM R4 1.8 112 KM R4 1.9 115 KM R5 2.0 115 KM R5 2.1 115 KM R5 2.2 115 KM R5 2.2 120 KM R5 2.2 136 KM Wysokoprężne: R4 1.6 D 54 KM R4 1.6 TD 70 KM R4 1.6 TDic 80 KM Trzecia generacja Volkswagen Passat III został po raz pierwszy oficjalnie zaprezentowany podczas targów motoryzacyjnych w Genewie w marcu 1989 roku. Stylistom Volkswagena postawiono za zadanie stworzyć zupełnie nowy projekt Passata B3. Auto jest bardziej stonowane i mniej ekstrawaganckie, a także bardzo aerodynamiczne. Współczynnik oporu powietrza wynosi 0,29. Przy prezentacji nowego modelu zrezygnowano z dotychczasowych wersji nadwoziowych pojazdu na rzecz wersji sedan i kombi, która to opcjonalnie wyposażona mogła być w pneumatyczne zawieszenie Nivomat. Jest to także pierwszy model Passata z silnikiem umieszczonym poprzecznie. W 1991 roku auto przeszło delikatny lifting. W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 1989 model zajął 3. pozycję (za Fiatem Tipo i Oplem Vectrą A). Wersje wyposażeniowe CL GL GT G60 Arriva – edycja specjalna Classic Line – edycja specjalna Exclusive – edycja specjalna Pacific – edycja specjalna Trend – edycja specjalna Silniki Czwarta generacja Volkswagen Passat IV został po raz pierwszy oficjalnie zaprezentowany w sierpniu 1993 roku. Volkswagen Passat B4 jest tak naprawdę gruntownie zmodernizowanym modelem B3, w stosunku do którego przeprojektowane zostało nadwozie oraz odświeżone wnętrze. Z zewnątrz pojazd upodobniony został do innych ówcześnie produkowanych modeli marki. Przy okazji podniesiony został poziom bezpieczeństwa pojazdu dzięki zastosowaniu m.in. w pełni kontrolowanych stref zgniotu, pirotechnicznych napinaczy pasów bezpieczeństwa, zagłówków dla pasażerów, teleskopowej kolumny kierowniczej oraz wydajniejszego układu hamulcowego. W 1995 roku auto poddano delikatnej modernizacji, która obejmowała jedynie kilka zmian elementów stylistycznych, w tym m.in. przyciemnienie tylnych lamp. Przy okazji wprowadzony został nowy silnik benzynowy 1,6 l o mocy 101 KM. Rok później auto przeszło kolejną modernizację, w ramach której wyeliminowane zostały oznaczenia wersji wyposażeniowych CL, GL oraz GT, a także wzbogacono gamę jednostek wysokoprężnych o silnik 1.9 TDI o mocy 110 KM. Wersje wyposażeniowe CL GL GT GLX GLS Exclusive Silniki Piąta generacja Volkswagen Passat V został po raz pierwszy oficjalnie zaprezentowany w 1996 roku. Volkswagen Passat B5 został zbudowany całkowicie od podstaw. Bazuje na płycie podłogowej modelu Audi A4 B5 zaprezentowanego w 1996 roku. Auto otrzymało opływową sylwetkę oraz zostało lepiej wykończone. Nadwozie pojazdu zostało w pełni ocynkowane. W pojeździe zastosowane zostały silniki montowane wzdłużnie, a rolę podstawowej jednostki napędowej pełnił silnik benzynowy o pojemności 1,6 l i mocy 101 KM. W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 1997 model zajął 3. pozycję (za Renault Megane Scenic i Fordem Ka). Lifting Wersję po gruntownej modernizacji zaprezentowano w listopadzie 2000 roku. Auto wyróżnia się gruntownie zmienioną stylistyką nadwozia, delikatnie przeprojektowanym wnętrzem oraz zmodernizowaną gamą jednostek napędowych. Charakterystycznym elementem modelu po liftingu jest chromowana atrapa chłodnicy, nowocześniejsze reflektory przednie oraz lampy tylne, zestaw wskaźników otrzymał chromowane obwódki. W 2001 roku zaprezentowana została najmocniejsza i najlepiej wyposażona wersja W8 wyposażona w silnik W8 o pojemności 4 l oferujący moc 275 KM i 370 Nm. Silnik ten to połączenie dwóch jednostek czterocylindrowych o pojemności 2 l. Standardowo auto wyposażone zostało w napęd 4Motion oraz 6-biegową manualną bądź 5-biegową automatyczną skrzynię biegów. Wyposażenie Auto oferowane było w różnych wersjach i edycjach specjalnych, jednak wyposażenie dowolnie można było konfigurować. Podstawowym wyposażeniem pojazdu był system ABS, wspomaganie kierownicy i 2 poduszki powietrzne. Za dopłatą auto doposażyć można było m.in. w: elektryczne sterowanie szyb, podgrzewanie i elektryczne sterowanie lusterek, klimatyzację manualną bądź automatyczną, system ASR, ESP, dodatkowe poduszki powietrzne (maks. 6), zmieniarkę płyt CD, podgrzewane fotele, fotochromatyczne lusterko wsteczne, czujnik deszczu, uchwyt na telefon Nokia (współpracujący z radiem), komputer pokładowy, światła przeciwmgłowe oraz system nawigacji satelitarnej i skórzaną tapicerkę. Wersje wyposażeniowe (wersja po liftingu) Basic Comfortline Trendline Highline Exclusive Sportline W8 Business W zależności od wersji wyposażeniowej pojazdu, auto wyposażone może być m.in. w: komplet poduszek powietrznych, system ABS i ESP, elektryczne sterowanie szyb, elektryczne sterowanie lusterek, elektrycznie sterowany szyberdach, klimatyzację manualną bądź automatyczną, wielofunkcyjną kierownicę, system nawigacji satelitarnej oraz skórzaną tapicerkę, a także reflektory ksenonowe. Silniki Silniki (wersja po liftingu) PD – Pompowtryskiwacz VP – Pompa wtryskowa Szósta generacja Volkswagen Passat VI został po raz pierwszy oficjalnie zaprezentowany podczas targów motoryzacyjnych w Genewie w marcu 2005 roku. W stosunku do modelu B5 auto wyróżnia się zupełnie nową stylistyką, powiększonym wnętrzem oraz nowocześniejszą mechaniką. Charakterystycznym elementem nadwozia pojazdu jest ogromna, chromowana atrapa chłodnicy. Pojazd pod koniec produkcji 2009/2010 rok przeszedł drobny face lifting mający na celu zmiany wewnątrz takie jak kierownica, panel klimatyzacji nawigacji i zegarów, z zewnątrz został poprawiony grill, zderzak, klapa i światła Bi-xenonowe. W Chinach auto oferowane było pod nazwą Magotan. Wersje wyposażeniowe Trendline Comfortline Highline Sportline R-Line R36 Standardowe wyposażenie pojazdu obejmuje m.in. system ABS i ESP, elektryczne sterowanie szyb przednich oraz półautomatyczną klimatyzację i radio 2DIN oraz elektryczny hamulec postojowy. W zależności od wersji wyposażeniowej opcjonalnie auto doposażyć można było m.in. w elektryczne sterowanie szyb tylnych, elektryczne sterowanie lusterek, wielofunkcyjną kierownicę, reflektory ksenonowe, tempomat oraz skórzaną tapicerkę, drewniane wstawki na konsoli centralnej oraz drewniane koło kierownicy i 16- lub 17-calowe alufelgi. System nawigacji satelitarnej montowany opcjonalnie w pojeździe występuje w kilku wersjach: RNS300 z monochromatycznym wyświetlaczem, RNS310 z kolorowym wyświetlaczem oraz RNS500 z kolorowym wyświetlaczem i funkcją odbioru informacji TMC. Silniki Na rynki europejskie przewidziano jednostki: Benzynowe: 1.4 TSI – 1398 cm³ o mocy 122 KM; 1.4 TSI EcoFuel – 1398 cm³ o mocy 150 KM; 1.6 8V MPI – 1595 cm³ o mocy 102 KM; 1.6 FSI – 1598 cm³ o mocy 115 KM; skrzynia biegów M6/A6-(Tiptronic) 1.8 TSI – 1798 cm³ o mocy 160 KM; skrzynia biegów M6/A6-(DSG) 2.0 FSI – 1984 cm³ o mocy 150 KM; skrzynia biegów M6 (napęd przedni/4 Motion)/A6-(Tiptronic) 2.0 TSI – 1984 cm³ o mocy 200 KM; skrzynia biegów M6/A6-(Tiptronic-DSG) 3.2 FSI VR6 – o mocy 250 KM; skrzynia biegów M6/(4 Motion)/A6-(DSG) R36 3.6 FSI VR6 – o mocy 300 KM; skrzynia biegów M6/(4 Motion)/A6-(DSG) Diesla: 1.6 TDI 16V (CR) 1598 cm³ o mocy 105 KM; 1.9 TDI (PD) – 1896 cm³ o mocy 105 KM; skrzynia biegów M5; 2.0 TDI 16V (CR) – 1968 cm³ o mocy 110 KM; 2.0 TDI (PD) – 1968 cm³ o mocy 136 KM; 2.0 TDI (PD) – 1968 cm³ o mocy 140 KM; 2.0 TDI 16V (PD) – 1968 cm³ o mocy 140 KM; 2.0 TDI 16V (CR) – 1968 cm³ o mocy 140 KM; od lutego 2008, skrzynia biegów M6 (napęd przedni/4 Motion)/A6-(DSG) 2.0 TDI Blue TDI 16V (CR) – 1968 cm³ o mocy 143 KM; wersja Euro 6, od stycznia 2009, z katalizatorem SCR 2.0 TDI 16V (PD) – 1968 cm³ o mocy 170 KM; 2.0 TDI 16V (CR) – 1968 cm³ o mocy 170 KM; skrzynia biegów M6/A6-(DSG) W Ameryce Północnej, Passat dostępny jest z silnikami: 2.0 TSI o mocy 200 KM; skrzynia biegów M6/A6-(DSG) R36 3.6 FSI VR6 – o mocy 300 KM; skrzynia biegów M6/(4 Motion)/A6-(DSG)* Wersje wyposażeniowe Trendline Comfortline Highline Sportline R-Line R36 Do wersji europejskich przewidziano następujące wersje wyposażenia: Trendline – podstawowa wersja wyposażeniowa. Charakteryzuje się czarnym wykończeniem listw na drzwiach i nad oknami. Można ją także rozpoznać po tym, iż nie ma uchwytów na kubki na desce rozdzielczej. Comfortline – rozszerzona wersja. Posiada chromowane listwy na drzwiach. Ma uchwyty na kubki na desce rozdzielczej. Posiada dzieloną tylną kanapę (w wersji sedan). Jako wyposażenie dodatkowe można dokupić do niej skórzane siedzenia i tylną kanapę. Highline – najwyższa wersja wyposażeniowa. Poznać ją można po chromowanych listwach na atrapie chłodnicy. Deska rozdzielcza jest wykończona drewnem. W standardzie są skórzane siedzenia i tylna kanapa oraz felgi aluminiowe. Sportline – bardziej sportowa odmiana, główne cechy wersji sportline to sportowa kierownica trójramienna w skórze, obramowanie szyb w kolorze czarnym, listwy boczne oraz te na tylnym zderzaku ozdobne (chromowane), sportowe siedzenia z przodu z regulacją pochylenia oparcia i podparcia odcinka lędźwiowego (dla fotela kierowcy sterowane elektrycznie), obniżone o 15 mm sportowe zawieszenie lepiej spisujące się na trasach szybkiego ruchu, zmniejszenie wychyłu samochodu na zakrętach. Zazwyczaj szersze opony na alufelgach 16- lub 17-calowych. Standardowe wyposażenie pojazdu obejmuje m.in. system ABS i ESP, elektryczne sterowanie szyb przednich oraz półautomatyczną klimatyzację i radio 2DIN oraz elektryczny hamulec postojowy. W zależności od wersji wyposażeniowej opcjonalnie auto doposażyć można było m.in. w: elektryczne sterowanie szyb tylnych, elektryczne sterowanie lusterek, wielofunkcyjną kierownicę, reflektory ksenonowe, tempomat oraz skórzaną tapicerkę, drewniane wstawki na konsoli centralnej oraz drewniane koło kierownicy i 16- lub 17-calowe alufelgi. System nawigacji satelitarnej montowany opcjonalnie w pojeździe występuje w kilku wersjach: RNS300 z monochromatycznym wyświetlaczem, MFD 2 CD i DVD kolorowy wyświetlacz, RNS310 z kolorowym wyświetlaczem oraz RNS500 z kolorowym wyświetlaczem i funkcją odbioru informacji TMC. W opcjach wyposażenia znajdują się także nawigacje satelitarne GPS: RNS 300 – nawigacja satelitarna przedstawiana na wyświetlaczu monochromatycznym (czarno-białym). Nawigacja nie wyświetla mapy. Posiada wbudowaną funkcję odbioru informacji TMC (funkcja niedostępna w Polsce). RNS 310 – nawigacja satelitarna przedstawiana na wyświetlaczu kolorowym. RNS 500 – nawigacja satelitarna przedstawiana na wyświetlaczu kolorowym. Posiada wbudowaną funkcję odbioru informacji TMC (funkcja niedostępna w Polsce). MFD2 CD i DVD – nawigacja satelitarna przedstawiana na wyświetlaczu kolorowym, jak również na liczniku w wersjach z tzw. dużym FIS-em. Posiada wbudowaną funkcję odbioru informacji TMC (funkcja niedostępna w Polsce). Siódma generacja Volkswagen Passat VII został po raz pierwszy oficjalnie zaprezentowany podczas targów motoryzacyjnych w Paryżu w październiku 2010 roku. Nie jest to de facto nowy model, lecz jedynie głęboko zmodernizowany poprzednik. W stosunku do modelu B6 zmieniona została stylistyka nadwozia, które otrzymało bardziej kanciaste linie. Przeprojektowany został pas przedni pojazdu oraz mocno zmodernizowane tylne lampy. Stylistycznie pojazd nawiązuje do obecnie produkowanej Jetty i Phaetona zastąpionego w 2015 Arteonem. Wnętrze pojazdu pozostało w niemal niezmienionej formie. Poprawione zostały jedynie materiały wykończeniowe, przeprojektowano fotele przednie, a nad konsolą środkową umieszczono analogowy zegarek. Pod koniec 2011 roku podczas targów motoryzacyjnych w Tokio zaprezentowana została uterenowiona wersja pojazdu – Alltrack. Auto otrzymało zwiększony prześwit, napęd na cztery koła oraz plastikowe nakładki na nadkola i zderzaki. Wersje wyposażeniowe Trendline (S) Comfortline (SE) Highline (SEL) Exclusive Edition 40 2012 Edition Alltrack R-line W zależności od wersji wyposażeniowej pojazdu, auto wyposażone może być m.in. w: system ABS i ESP, komplet poduszek powietrznych, elektryczne sterowanie szyb, elektryczne sterowanie lusterek, wielofunkcyjną kierownicę, światła do jazdy dziennej wykonane w technologii LED, światła przeciwmgłowe, reflektory ksenonowe, tempomat, system nawigacji satelitarnej, monitorowania martwego pola, wspomagający parkowanie Park Assist, XDS, który przyhamowuje koło tracące przyczepność oraz skórzaną kierownicę. Ósma generacja Volkswagen Passat VIII został po raz pierwszy oficjalnie zaprezentowany 3 lipca 2014 roku w Poczdamie. Oficjalna prezentacja pojazdu miała miejsce podczas targów motoryzacyjnych w Paryżu w październiku 2014 roku. Samochód został zbudowany na bazie modułowej płyty MQB, która wykorzystana została do budowy m.in. Škody Superb III, Škody Octavia III oraz Volkswagena Golfa VII. Auto otrzymało zupełnie nowy design, który jest poważniejszy i bardziej elegancki. Bok pojazdu stanowi jeden element stylistyczny dzięki wyrzeźbionej linii zaczynającej się z boku przednich reflektorów, a kończącej na tylnym błotniku. Z tyłu pojazdu umieszczone zostały światła wykonane w technologii LED w dwóch wersjach, z których ta lepsza posiada nowoczesne rozwiązanie – światła pozycyjne tworzą poziome paski, a po wciśnięciu hamulca w ich miejscu pojawiają się paski pionowe. Wnętrze pojazdu przypomina wnętrze Octavii III w wersji Elegance, do której wstawione zostały inne zegary, poprzeczny pas nawiewów i kierownica z Golfa VII. W październiku 2014 roku, podczas targów motoryzacyjnych w Paryżu, zaprezentowano hybrydową odmianę Passata o nazwie GTE. W układzie napędowym zastosowano benzynowy silnik 1,4 l TSI o mocy 156 KM. Motor wspomagany jest silnikiem elektrycznym rozwijającym 115 KM i 400 Nm momentu obrotowego. W lutym 2015 roku zaprezentowano uterenowioną odmianę Alltrack. Pojazd otrzymał podwyższone o 27,5 mm zawieszenie, plastikowe nakładki na nadkola i progi oraz osłony podwozia ze stali nierdzewnej. Pojazd występuje wyłącznie z napędem 4motion realizowanym przez sprzęgło Haldex. W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 2015 auto zajęło 1. pozycję, wyprzedzając z wynikiem 248 punktów Citroëna C4 Cactus oraz Mercedesa W205. W grudniu 2021 roku producent wycofał z oferty wersję sedan. Lifting 6 lutego 2019 roku zaprezentowano wersję po liftingu, w ramach którego przemodelowano przedni zderzak, wypełnienie tylnych lamp, a także kokpit i koło kierownicy. Wersje wyposażeniowe Trendline Comfortline Highline R-Line Alltrack Standardowe wyposażenie pojazdu obejmuje m.in. system ABS i ESP z ASR, MSR, asystentem siły hamowania i stabilizacją toru jazdy przyczepy, system automatycznego hamowania po kolizji, system wykrywający zmęczenie kierowcy, system monitorujący ciśnienie w oponach, komplet poduszek powietrznych, elektryczne sterowanie szyb i elektryczne sterowanie lusterek, światła do jazdy dziennej oraz tylne lampy wykonane w technologii LED, fotele przednie z regulacją wysokości, trójramienną skórzaną kierownicę, zamek centralny, system bezkluczykowy, elektromechaniczny hamulec postojowy, trzystrefową klimatyzację automatyczną, komputer pokładowy, 8-głośnikowy system radiowy z 5-calowym, kolorowym ekranem dotykowym z CD, MP3, SD i AUX, system start&stop, czujnik deszczu, system Front Assist z funkcją awaryjnego hamowania w mieście. W zależności od wybranej wersji wyposażeniowej pojazd doposażyć można m.in. w: światła przeciwmgłowe z funkcją doświetlania zakrętów, możliwość wyboru jednego z pięciu trybów jazdy, w pełni regulowane zawieszenie adaptacyjne DCC, podgrzewane i elektrycznie sterowane fotele przednie z regulacją odcinka lędźwiowego, wielofunkcyjną skórzaną kierownicę, czujniki parkowania, czujnik zmierzchu, skórzaną tapicerkę, aktywny tempomat z możliwością regulacji odległości od poprzedzającego pojazdu, w pełni wykonane z diod LED reflektory przednie, system nawigacji satelitarnej, system rozpoznawania znaków drogowych, elektrycznie regulowaną roletę przeciwsłoneczną dla tylnej szyby, wentylowane przednie fotele, podgrzewane koło kierownicy, system Park Assist z asystentem parkowania z przyczepą, instalację telefoniczną Bluetooth/USB, ogrzewanie postojowe, elektrycznie otwieraną i zamykaną pokrywę bagażnika, wyświetlacz HUD oraz kamerę cofania. Silniki Nowa gama silników Volkswagen Passat 2021 Benzyna bezołowiowa: 1.5 TSI ACT, manualna skrzynia biegów, 6-biegowa, napęd na przednią oś; moc: 110 kW/150 KM; zużycie: 6,06 l/100 km; emisja CO₂: 137 g/km 1.5 TSI ACT DSG, 7-stopniowa, napęd na przednią oś; moc: 110 kW/150 KM; zużycie: 6,17 l/100 km; emisja CO₂: 141 g/km 2.0 TSI DSG, 7-stopniowa, napęd na przednią oś; moc: 140 kW/190 KM; zużycie: 6,95 l/100 km, emisja CO₂: 158 g/km 2.0 TSI 4MOTION DSG, 7-stopniowa, napęd na cztery koła, moc: 206 kW/280 KM; zużycie: 8,69 l/100 km; emisja CO₂: 197 g/km Olej napędowy: 2.0 TDI SCR manualna, 6-biegowa, napęd na przednią oś; moc: 110 kW/150 KM; zużycie: 4,70 l/100 km; emisja CO₂: 123 g/km 2.0 TDI SCR DSG, 6-stopniowa, napęd na przednią oś; moc: 110 kW/150 KM; zużycie: 4,69 l/100 km; emisja CO₂: 123 g/km 2.0 TDI SCR DSG, 7-stopniowa, napęd na przednią oś, moc: 147 kW/200 KM; zużycie: 5,29 l/100 km; emisja CO₂: 139 g/km 2.0 TDI SCR 4MOTION DSG, 7-stopniowa, napęd na cztery koła; moc: 147 kW/200 KM; zużycie: 5,80 l/100 km; emisja CO₂: 152 g/km Dziewiąta generacja Volkswagen Passat IX został zaprezentowany po raz pierwszy w 2023 roku. Pierwsze informacje na temat dziewiątej generacji Volkswagena Passata pojawiły się w styczniu 2021 roku. Pojazd oznaczono kodem B9. Jest również dostępny tylko w nadwoziu kombi. Samochód został oficjalnie zaprezentowany po raz pierwszy 31 sierpnia 2023 roku. Publiczna jego premiera miała miejsce we wrześniu 2023 na wystawie IAA w Monachium. Jest dłuższy i szerszy od poprzednika oraz nie jest elektryczny. Samochód trafi do sprzedaży na początku 2024 roku. Sprzedaż Dziewiąta generacja modelu po raz pierwszy w historii nie będzie produkowana w Emden (gdzie jest obecnie produkowany), lecz tylko w Bratysławie. Powodem jest rozpoczęcie produkcji samochodów elektrycznych w Emden. Otrzyma również bliźniaka, czyli Škodę Superb czwartej generacji, której produkcja zostanie przeniesiona z Kvasin do Bratysławy. Volkswagen Passat NMS W 2011 roku Volkswagen postanowił opracować drugą wersję siódmej generacji Passata specjalnie dla rynku Stanów Zjednoczonych i Chin pod przydomkiem Volkswagen Passat NMS, który pochodzi od fabrycznego określenia New Midsize Sedan. Jest to zupełnie inny model, który z europejskim Passatem B7 dzielił tylko nazwę i niektóre cechy wyglądu. Samochód jest znacznie dłuższy, ma większą przestrzeń z tyłu i bardziej zachowawczo stylizowany kokpit. Samochód oferowano w USA z inną gamą silników. Poza Ameryką Północną, Passat NMS był oferowany także w Chinach. W październiku 2018 roku przedstawiono drugą generację Passata NMS, która w jeszcze większym stopniu różni się od oferowanego w Europie od 2014 roku Passata ósmej generacji. Samochód zyskał zupełnie inną sylwetkę, na czele z chromowanym pasem przednim i wyraźnymi przetłoczeniami na linii bocznej. Drugie wcielenie jest jeszcze dłuższe i szersze od poprzednika i ponownie oferowane jest zarówno w USA, jak i Chinach. W styczniu 2022 roku zakończono produkcję modelu w USA, natomiast w Chinach samochód ma być w dalszym ciągu produkowany. Przypisy Passat Kombi Samochody klasy średniej Samochody przednionapędowe Samochody z napędem AWD Sedany Samochody hybrydowe Samochody z lat 70. Samochody z lat 80. Samochody z lat 90. Samochody z lat 2000–2009 Samochody z lat 2010–2019 Samochody z lat 2020–2029

108377

https://pl.wikipedia.org/wiki/Metro%20w%20Warszawie

Metro w Warszawie

Metro w Warszawie – jedyny w Polsce system kolei podziemnej, składający się z dwóch linii: M1 i M2. Pierwszy odcinek linii M1, łączącej centrum Warszawy z jej północnymi i południowymi dzielnicami, otwarto w 1995 roku. Pełną projektowaną długość linia osiągnęła dopiero w roku 2008. Budowę linii M2, łączącej lewo- i prawobrzeżną część stolicy, rozpoczęto w 2010 roku, a pierwszy jej odcinek oddano do użytku w 2015 roku. Systemem kolei podziemnej w Warszawie zarządza spółka miejska, Metro Warszawskie. Przedsiębiorstwo na przestrzeni lat zdobyło szereg wyróżnień międzynarodowych, m.in. nagrody główne w kategoriach Najlepszy program utrzymania i Nagroda specjalna za zaangażowanie na rzecz ochrony środowiska w międzynarodowym konkursie Metro Awards 2009 oraz nagroda główna w kategorii Najlepiej udoskonalane metro w międzynarodowym konkursie Metro Awards 2011. System metra warszawskiego stale utrzymuje bardzo wysokie oceny wśród swoich pasażerów; ankieta przeprowadzona we wrześniu 2014 roku wykazała, że 98% respondentów ocenia ten system transportu jako dobry lub bardzo dobry. Wprowadzenie Pierwszą uchwałę o jego budowie podjęto w 1925. Po przerwie spowodowanej II wojną światową prace nad budową głębokiego metra rozpoczęły się na początku lat 50. od strony Pragi, jednak w 1957 zostały definitywnie przerwane. Prace projektowe nad dzisiejszym metrem trwały od połowy lat 70. W 1982 Rada Ministrów zadecydowała o budowie pierwszej linii metra w Warszawie. 15 kwietnia 1983 wbito w ziemię pierwszy pal stalowy na budowie tunelu na Ursynowie. Tę datę uważa się za moment rozpoczęcia budowy metra. Pierwsze stacje oddano do użytku w 1995. Po 25 latach budowy, 25 października 2008, zakończono budowę pierwszej linii warszawskiego metra, oddając w tym dniu do użytku trzy ostatnie stacje (Stare Bielany, Wawrzyszew i Młociny). Zatem w ciągu 25 lat zbudowano 21 stacji oraz stację techniczno-postojową STP Kabaty. Pierwsza linia miała zostać uzupełniona w Śródmieściu o dwie dodatkowe stacje Plac Konstytucji i Muranów, plany te jednak wstrzymano. Pierwsza linia Metra Warszawskiego przebiega przez dzielnice Ursynów (pierwsza stacja na os. Kabaty), Mokotów, Śródmieście, Żoliborz i Bielany (ostatnia stacja Młociny przy Hucie), ma 23,1 km i 21 stacji. Linia ta łączy południowe i północne dzielnice lewobrzeżnej Warszawy z centrum miasta. Średni czas przejazdu całej linii (od Kabat do Młocin) wynosi 38 minut 20 sekund. Pociągi kursują codziennie między 5.00 a północą, co kilka minut, w weekendy zaś do 3.00 rano. Z metra korzysta dziennie ok. 500 tysięcy pasażerów. Metro Warszawskie zatrudnia ok. 1500 osób. 16 sierpnia 2010 rozpoczęto budowę drugiej linii metra. Centralny odcinek II linii został otwarty 8 marca 2015. Pierwsza część odcinka wschodniego, licząca trzy stacje, udostępniona została pasażerom 15 września 2019 r. Druga linia metra przebiega przez dzielnice Bemowo, Wola, Śródmieście, Pragę i Targówek. Ma długość 19 kilometrów oraz 18 stacji. Na jedną stację metra w Warszawie przypada obecnie ponad 57 tys. mieszkańców miasta. Średnia dla miast w Unii Europejskiej, w których istnieje metro to 25 tys. osób. Warszawskie metro jest dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych. Na każdej stacji są windy lub pochylnie (głównie na stacjach na Ursynowie) umożliwiające przejazd na stację wózkiem. Jednakże 17 września 2008 na stacji Centrum miał miejsce wypadek. Filip Zagończyk, niewidomy, spadł na tory pod nadjeżdżający pociąg. W wyniku wypadku amputowano mu nogę. To zdarzenie zwróciło uwagę na częściowe tylko dostosowanie warszawskiego metra do potrzeb osób niepełnosprawnych. Od 2011 krawędzie wszystkich peronów zostały oznakowane specjalnymi wypustkami, co ma ułatwić orientację przestrzenną osobom niewidomym. Historia W 1925 podjęto pierwszą uchwałę o wybudowaniu metra w Warszawie, w 1927 zatwierdzono plany i rozpoczęto badania geologiczne. W 1929 utworzono Referat Kolei Podziemnej, który miał odpowiadać za budowę. Wielki kryzys lat 30. spowodował wstrzymanie prac. W 1938 Stefan Starzyński powołał Biuro Studiów Kolei Podziemnej, które zaktualizowało plany. Rozpoczęto budowę, którą jednak przerwał wybuch II wojny światowej. Zaraz po wojnie pomysł budowy metra lub SKM w Warszawie powrócił; przebieg projektowanej wówczas linii pokrywał się mniej więcej z funkcjonującą obecnie linią M1, przy czym z 21,6 km trasy tylko 7 km miało znajdować się w tunelu. Ostatecznie jednak z projektu tego zrezygnowano. W 1950 rząd podjął uchwałę o budowie metra głębokiego w Warszawie. Planowano, że w 1965 istnieć będą już trzy linie. Budowę rozpoczęto na Pradze 22 września 1951 na trasie, która miała przebiegać pod Wisłą. Pierwszy odcinek miał zostać oddany do końca 1959. Projektowana trasa o długości ok. 7,5 km miała mieć kształt litery Y i przebiegać od placu Wilsona (wówczas Komuny Paryskiej) poprzez Muranów do pl. Unii Lubelskiej. Na wysokości ul. Próżnej zaplanowano odgałęzienie na wschód na pl. Teatralny i Dworzec Wileński z przejściem tunelowym pod Wisłą i dalej linią jednotorową do stacji postojowej na Targówku. Z powodu rosnących kosztów w 1953 budowę ograniczono do odcinka doświadczalnego na Pradze. Wybudowano wówczas ogromną (prawie 7000 m³) komorę rozjazdową w rejonie szybu usytuowanego przy ul. Radzymińskiej, w pobliżu wiaduktu kolejowego, oraz tunel szlakowy o średnicy 6 m i długości 1270 m prowadzący od szybu przy ul. Naczelnikowskiej do wspomnianej wcześniej komory rozjazdowej. W 1957 ostatecznie zatrzymano prace, a w 1960 r. wybudowany tunel zalano wodą. Do pomysłu budowy metra powrócono w 1974. Powstały techniczno-ekonomiczne założenia pierwszej linii metra jednak informacje na ten temat podlegały cenzurze. Zalecenia cenzorskie dotyczące tego tematu zanotował Tomasz Strzyżewski, który w swojej książce o peerelowskiej cenzurze opublikował notkę informacyjną z 2 kwietnia 1975 roku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Wytyczne dla cenzorów głosiły: „Wszelkie materiały dotyczące budowy metra w Warszawie należy wstrzymywać do decyzji GUKPPiW”. W 1982 rząd PRL zawarł umowę z ZSRR o pomocy przy budowie Warszawskiego Metra. 23 grudnia 1982 rząd podjął uchwałę nr 266/82 o budowie pierwszej linii metra w Warszawie, a 15 kwietnia 1983 budowa ruszyła. Konstruowanie pierwszego 11-kilometrowego odcinka Kabaty – Politechnika trwało z problemami 12 lat, aż do uroczystego otwarcia 7 kwietnia 1995. Po kolejnych 13 latach, 25 października 2008 budowa pierwszej linii metra została zakończona. Umowę na budowę II linii metra z wykonawcą podpisano jeszcze w październiku 2009, następnie odbyły się projektowanie i uzyskiwanie stosownych pozwoleń, by w połowie 2011 mogła ruszyć budowa centralnego odcinka drugiej linii. Prace prowadzone były z trudnościami, miasto podpisało aneks z wykonawcą – włosko-tureckim konsorcjum AGP Metro Polska przesuwający datę oddania inwestycji. Pierwotnie planowano, że budowa centralnego odcinka II linii zakończy się w październiku 2013, jednak prace opóźniły się m.in. z powodu zalania terenu budowy stacji Centrum Nauki Kopernik. W sierpniu 2012 budowniczowie podczas prac natrafili na ciek wodny, teren budowy stacji został zalany, zamknięto tunel Wisłostrady, a prace naprawcze trwały prawie rok, do czerwca 2013. Oficjalnie budowa zakończyła się 30 września 2014, a 6-kilometrowy odcinek II linii Rondo Daszyńskiego – Dw. Wileński został otwarty 8 marca 2015. Kolejny odcinek II linii metra od stacji Dworzec Wileński do stacji Trocka został oddany do użytku 15 września 2019. 4 kwietnia 2020 otwarty został odcinek od stacji Rondo Daszyńskiego do stacji Księcia Janusza. 30 czerwca 2022 otwarto stacje Ulrychów i Bemowo. 28 września 2022 otwarte zostały kolejne trzy stacje: Zacisze, Kondratowicza i Bródno. Rozwój metra Budowane i projektowane odcinki Do 2026 roku mają powstać trzy stacje zachodniego odcinka linii M2, wraz ze stacją techniczno-postojową Karolin. Przetarg na realizację pierwszego odcinka linii M3 ma zostać otwarty w 2023 roku Dalsza rozbudowa Aktualny plan rozwoju sieci komunikacji szynowej do 2050 roku został przedstawiony 13 lutego 2023. Przewidywana jest budowa łącznie pięciu linii metra. W pierwszej kolejności mają być budowane: planowana wcześniej linia M3 (w pierwszym etapie ze Stadionu Narodowego na Gocław, a w dalszej kolejności pod Wisłą do stacji Żwirki i Wigury) oraz linia M4 przebiegająca w kierunku północ-południe. Linie M2 ma zostać wydłużona w odcinku zachodnim do Ursusa, a od stacji Bródno ponownie pod Wisłą, do stacji Marymont. W kierunku wschód-zachód ma zostać poprowadzona także nowa linia M5. Linie Linia M1 Linia M2 Tabor Wagony produkcji rosyjskiej serii 81 jeździły w składach 4-wagonowych, ale w 2006 Metro Warszawskie podpisało umowy o kupnie 30 nowych wagonów, powiększających dotychczasowe składy do 6-wagonowych. Pierwsze powiększone składy zostały oddane do eksploatacji w lutym 2007. 27 listopada 2006 zarząd spółki Metro Warszawskie podjął decyzję o kupnie kolejnych 5 pociągów 6-wagonowych. Nowe pociągi musiały być w pewnym stopniu kompatybilne z posiadanym taborem, aby jak największa liczba części i podzespołów pasowała do tych z wykorzystywanych już pociągów oraz aby nowe pociągi mogły być obsługiwane przez dotychczasową infrastrukturę metra. 18 grudnia rozpoczął się nieograniczony przetarg, który wygrał Wagonmasz z Petersburga. 25 lipca 2007 z przedsiębiorstwem podpisana została umowa na dostawę 10 wagonów z kabiną maszynisty i 20 wagonów bez kabin. Metro za wagony zapłaciło ponad 27 milionów dolarów oraz pokryło podatki i cła w wysokości około 24% tej sumy. Nowe pociągi zostały wprowadzone do użytku wraz z zakończeniem budowy pierwszej linii metra. Włączenie do eksploatacji pierwszego pociągu powinno było nastąpić w ciągu 15 miesięcy od daty podpisania umowy, a ostatni z nich włączono po 17 miesiącach. Nowe pociągi to zmodyfikowane wagony serii 81, nieco różnią się od tych już jeżdżących po torach warszawskiego metra. Są wyposażone w nowoczesną kabinę maszynisty, informację wizualną w przedziałach pasażerskich i mechaniczną wentylację. Ostateczny termin wykonania zamówienia to 30 kwietnia 2008. Po dostarczeniu nowych wagonów metro dysponuje 228 wagonami (38 składów), czyli podobną liczbą, jaką przewidywano w latach 80. podczas planowania metra. W nocy z 1 na 2 sierpnia 2008 do STP Kabaty dotarł nowy pociąg, który był poddawany testom na torze prób i miał wyjechać na trasę wraz z przedłużeniem linii do Młocin. Wagony serii 81 W 1982 zdecydowano o wykorzystaniu wagonów radzieckich. W latach 80. zawarto umowę między PRL a ZSRR na zakup w sumie 250 sztuk wagonów serii 81 produkcji radzieckiej dla warszawskiego metra, obsługujących całą pierwszą linię. 90 sztuk miało być darem narodu rosyjskiego dla narodu polskiego. W 1990 dostarczono 10 darmowych wagonów (2 pociągi po 5 wagonów) z zakładów produkcyjnych Mietrowagonmasz z Mytiszczi pod Moskwą. Pozostałych Warszawskie Metro nie otrzymało ze względu na zmianę sytuacji politycznej. Wówczas zdecydowano o rozesłaniu ofert do polskich i zachodnich firm. Polscy producenci nie byli w stanie zrealizować zamówienia, oferty przedsiębiorstw zagranicznych były bardzo nowoczesne, ale zbyt drogie. W efekcie podpisano umowę z Wagonmasz z Petersburga, ponieważ wagony tej produkcji były pięciokrotnie tańsze od zachodnich, choć mniej nowoczesne. Dostawy wagonów serii 81: w 1990, 10 wagonów, serii 81-717.3 i 81-714.3, 4 wagony kabinowe, 6 bezkabinowych w 1994, 32 wagony, serii 81-572 (81-717P) i 81-573 (81-714P), 24 wagony kabinowe, 8 bezkabinowych w 1997, 18 wagonów, serii 81-572.1 i 81-573.1, 2 wagony kabinowe, 16 bezkabinowych w 2007, 30 wagonów bezkabinowych w 2008 i 2009, 14 wagonów kabinowych, 28 wagonów bezkabinowych W 1990 metro posiadało 2 pociągi po 5 wagonów, w 1994 dostarczono 32 wagony i z tego powstało 14 składów po 3 wagony, co już pozwoliło na obsługę ówczesnego odcinka metra (Kabaty – Politechnika). Ze względu na tłok w pociągach i wydłużeniu linii do Centrum, w 1997 kupiono kolejne 18 wagonów, co w sumie dało 60 wagonów składających się na 15 pociągów czterowagonowych. W 2006 roku zamówiono z zakładów Mietrowagonmasz (Метровагонмаш) z Moskwy dwie dostawy odpowiednio 14 i 16 wagonów pośrednich. Pierwszą umowę podpisano 25 kwietnia, na sumę 9,3 miliona dolarów (31 mln zł netto), a drugą 16 października tego samego roku na sumę 12,4 milionów dolarów (ok. 37 mln zł). Ostatnie zamówienie 5 pociągów po 6 wagonów serii 81 pochodzi z zakładów Wagonmasz z Petersburga. Umowę podpisano 25 lipca 2007 roku. W 2009 Metro Warszawskie rozszerzyło zamówienie bez przetargu u tego samego producenta o kolejne dwa pociągi. Wszystkie składy zostały przedłużone i metro dysponuje 15 pociągami sześciowagonowymi starego typu oraz 7 pociągami sześciowagonowymi nowszego typu. Wagony serii 81, zakupione w latach 90. przejechały w warszawskim metrze już ponad milion kilometrów, dlatego przeszły naprawę główną i modernizację w bydgoskich zakładach PESA. Modernizacja zaczęła się w sierpniu 2005. Do połowy 2007 zostało zmodernizowanych 39 z 60 wagonów serii 81. Wagony były malowane, wymieniono podłogę, okna, uszczelki i poręcze, a kabina maszynisty została wyciszona. Poza tym zdjęto z wagonu zewnętrzne listwy oraz odnowiono drzwi i ich mechanizmy. Pierwsze wyremontowane wagony kursują od 2006. 12 lutego 2007 zaczął kursować pierwszy sześciowagonowy skład. Wagony, które wydłużyły pociąg, zostały włączone do ruchu po zakończeniu remontu. W dniu 29 marca 2023 roku odbył się ostatni kurs składu nr 07. Zostanie on przekazany do Kijowa razem z dziewięcioma innymi - 01, 03, 04, 05, 06, 08, 13, 14 i 15. Dane techniczne: szerokość wagonu 2712 mm wysokość wagonu nad główką szyny – 3662 mm długość wagonu – 19210 mm liczba drzwi z każdej strony – 4 szt. szerokość drzwi – 1200 mm masa wagonu – 33 t lub 34 t (w zależności od tego, czy wagon ma kabinę maszynisty czy nie) pojemność wagonu – 200 osób liczba miejsc siedzących w wagonie – 44 (40 w wagonie czołowym z kabiną maszynisty) moc godzinowa 4x110 kW napięcie znamionowe – 750 V sposób zasilania – 3 szyna przyspieszenie rozruchu – 1,2 m/s² opóźnienie hamowania – 1,0 m/s² obudowa stalowa prędkość konstrukcyjna wagonów – 90 km/h, prędkość maksymalna wagonów – 120 km/h. Wagony serii 81 mogą być łączone w składy od 3 do 8 wagonów. Perony warszawskiego metra mają 120 m., dlatego mieści się przy nich najwyżej skład sześciowagonowy. W ciągu roku pociąg serii 81 przejeżdża od 80 tysięcy do 100 tysięcy kilometrów. Wagony Alstom Metropolis 22 lipca 1998 rozstrzygnięto przetarg na dostawę 108 nowych wagonów metra. Nowe wagony zostały zaprojektowane i wykonane przez firmę Alstom we współpracy z zakładami Alstom Konstal z Chorzowa (znanymi głównie z produkcji tramwajów). Nowe wagony należą do rodziny Metropolis, wykonane są z aluminium, stali, a spojenia połączone nitami. Wnętrze wagonu powinno być odporne na ogień i dewastację. Dostawy wagonów Metropolis: w 2000 – 4 pociągi z Barcelony, w 2001 – 4 pociągi z Chorzowa, w 2002 – 5 pociągów z Chorzowa, w 2004 – 3 pociągi z Chorzowa, w 2005 – 2 pociągi z Chorzowa. W 2000 pierwsza partia wagonów przypłynęła z Hiszpanii drogą morską do portu w Gdańsku, stamtąd koleją wagony zostały przetransportowane do STP Kabaty, gdzie przeszły testy. Kolejne wagony były produkowane w Chorzowie w zakładach należących do firmy Alstom i dostarczane do metra drogą kolejową. Wagony pochodzące z fabryki Alstom w Chorzowie były transportowane drogą kolejową. Pociągi holowane były na własnych kołach, przed ewentualnymi uszkodzeniami chroniły je wagony osłonowe. Całą trasę Chorzów–Warszawa (ok. 260 km) pociąg z dostawą jechał 20 km/h. Niska prędkość miała zminimalizować ryzyko uszkodzenia wagonów podczas transportu. Na STP Kabaty pociąg przez miesiąc przechodził testy. Zanim składy zostały dopuszczone do ruchu pasażerskiego dokonano: dokładnego pomiaru skrajni pociągów, przeglądu technicznego, odbiorów od producenta, procedury uzyskania odpowiednich certyfikatów bezpieczeństwa i dopuszczenia do ruchu oraz jazd próbnych. Podczas testów pociągi przejechały ponad 600 km (500 km nocą w tunelu metra i 100 km na powierzchni po torze prób na STP Kabaty). Wagony Siemens Inspiro W lutym 2011 podpisano umowę na dostawę 210 nowoczesnych wagonów wyprodukowanych przez zakłady Siemensa. Duża część zamówienia została wykonana w nowosądeckich zakładach stowarzyszonej firmy Newag. Umowa przewiduje także możliwość dokupienia kolejnych 105 wagonów w momencie przedłużania centralnego odcinka II linii metra. Nowoczesne wagony o nazwie „Inspiro” będą łączyć się po 6 sztuk w całkowitą liczbę 35 pociągów i, co jest nowością, umożliwiają przechodzenie pomiędzy wagonami w trakcie podróży. Koszt podpisanej umowy wyniósł 1 mld 69 mln złotych. Pierwsze składy Inspiro na tory pierwszej linii wyjechały 6 października 2013. Docelowo mają one jeździć na linii drugiej. Pociąg o długości 118 metrów mieści w sumie około półtora tysiąca pasażerów. 17 listopada 2013 doszło do awarii odbieraka prądu, w wyniku czego wystąpiło duże zadymienie tunelu oraz konieczna była ewakuacja pasażerów. Wagony Škoda Varsovia W październiku 2019 roku rozstrzygnięto przetarg na dostawę 37 nowych, jednoprzestrzennych pociągów. Umowa z producentem (Škoda Transportation) została podpisana 30 stycznia 2020. Pierwszy skład dotarł do Warszawy w dniu 25 kwietnia 2022. W maju 2022 rozpoczęły się testy nowych wagonów na I linii. Pierwszy pociąg Škody Varsovii zaczął wozić pasażerów 28 października 2022. Bezpieczeństwo Straż Metra Warszawskiego Za bezpieczeństwo kolei podziemnej odpowiedzialna jest Straż Metra Warszawskiego (do 27 maja 2018 r. Służba Ochrony Metra), której wartownicy są stale szkoleni do pełnienia specyficznej służby w obiektach infrastruktury metra. SMW odpowiada za zabezpieczenie terenu i obiektów Stacji Techniczno-Postojowej, magazynów i pomieszczeń służbowych oraz innych obiektów metra, a także za ochronę majątku metra oraz majątku użyczonego metru. W ciągu 2005 wartownicy Służby Ochrony Metra przeszli szkolenia: w zakresie posługiwania się krótką bronią palną i pistoletem maszynowym w zakresie zagrożeń związanych z terroryzmem (podłożenie ładunku wybuchowego) W ciągu 2006 wartownicy Służby Ochrony Metra przeszli szkolenia: teoretyczne i praktyczne szkolenie w zakresie bezpiecznego obchodzenia się z bronią palną, praktyczne szkolenie strzeleckie z broni krótkiej i maszynowej. W jednostce SMW służyły psy wyszkolone w Zakładzie Kynologii Policyjnej w Sułkowicach, między innymi: labrador „Beti”, która jest przeszkolona do wyszukiwania materiałów wybuchowych. 3 owczarki niemieckie „Vik”, „Dik” oraz „Diego” – psy patrolowe. Komisariat Policji Metra Warszawskiego Dla większego bezpieczeństwa, wartowników Straży Metra Warszawskiego wspierają policjanci z Komendy Stołecznej Policji, ze specjalnej jednostki Komisariatu Policji Metra Warszawskiego. Policjanci, podobnie jak Straż Metra Warszawskiego pełnią służbę patrolowo-interwencyjną na stacjach i w wagonach. Główna siedziba Komisariatu Policji Metra Warszawskiego mieści się na stacji metra Centrum, ale na każdej stacji jest pomieszczenie przeznaczone dla policjantów. Zakładowa Służba Ratownicza Metra Warszawskiego Zespół dysponujący odpowiednim sprzętem i wyszkolony do niesienia pomocy ludziom na terenie metra oraz do wspierania akcji usuwania awarii w obiektach infrastruktury metra. Na jego wyposażeniu znajdują się dwa pojazdy: gaśniczy i ratownictwa technicznego. ZSR współpracuje z jednostkami ratowniczymi służb miejskich i państwowych. Podnoszeniu sprawności działania służą wspólne ćwiczenia w tunelach, na stacjach i w wagonach metra. Od lipca 2005 na składzie ZSR jest wóz ratownictwa technicznego Mercedes Benz-Unimog U400, zbudowany specjalnie na zamówienie warszawskiego metra za 1,2 mln zł. Pojazd jest przystosowany do jazdy zarówno po torach metra, jak i zwykłych ulicach. Jego wysokość jest dostosowana do wysokości peronów w warszawskim metrze, tak by 4-osobowa załoga mogła wysiadać od razu na stację. W razie wypadku lub poważnej awarii wszystkie pociągi zjeżdżają na jeden tor i tory odstawcze mieszczące się za niektórymi stacjami, umożliwiając dojazd do miejsca wypadku zespołowi ratownictwa technicznego. Prędkość maksymalna tego pojazdu to 50 km/h bez względu na kierunek jazdy. Unimog jest w stanie holować skład metra, który waży 130 ton, ale jego konstrukcja jest obliczona na holowanie nawet cięższych pojazdów, do 200 ton. Pojazd ratownictwa technicznego jest wyposażony w standardowy sprzęt ratowniczy: piły, nożyce do cięcia blachy, podnośniki itp. Inne środki bezpieczeństwa w grudniu 2006 Metro Warszawskie otrzymało z Urzędu Transportu Kolejowego świadectwa bezpieczeństwa: dla zarządcy infrastruktury kolejowej; dla przewoźnika kolejowego; dla użytkownika bocznicy kolejowej. Świadectwa ważne są do 21 grudnia 2011. 27 września 2006 metro dostało od Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego 19 defibrylatorów. Są one w użyciu od 1 stycznia 2007 (po zmianie ustawy o ratownictwie medycznym). Urządzenia znajdują się na peronach następujących stacji: Kabaty, Wilanowska, Politechnika, Centrum (2 sztuki), Ratusz Arsenał, Dworzec Gdański, Plac Wilsona. W marcu 2004 metro zaczęło „żółtą kampanię informującą” o zagrożeniach jakie pasażerowie mogą spotkać w metrze i jak należy postępować w danej sytuacji. Informacje dotyczą między innymi zachowania podczas ewakuacji i alarmu bombowego. Na każdej stacji jest umieszczony żółty telefon, przez który można zawiadomić o groźnej sytuacji w metrze. W wagonach są specjalne przyciski, dzięki którym można poinformować maszynistę o niebezpiecznej sytuacji. Dla bezpieczeństwa pasażerów, w metrze przeprowadza się też ćwiczenia różnych służb ratunkowych. W nocy z 16 na 17 marca 2006 w metrze warszawskim miały miejsce ćwiczenia antyterrorystów. Cała akcja miała miejsce na stacji Wilanowska. Podobne ćwiczenia odbywały się także przez trzy kolejne noce począwszy od nocy z 4 na 5 lutego 2004 na stacji Imielin. 6 marca 2004 na Dworcu Gdańskim odbyły się ćwiczenia z alarmu bombowego. Przez trzy noce od 28 do 30 października 2003 odbyły się ćwiczenia Straży Pożarnej na odcinku między stacjami Politechnika – Centrum. Na stacjach metra jest prowadzony monitoring. Kamery przemysłowe rejestrują obraz, który pomaga w analizie wydarzeń, jakie mają miejsce na stacjach oraz w STP-Kabaty. Wagony metra mają wbudowane urządzenia rejestrujące parametry jazdy, „czarne skrzynki” będące odpowiednikami rejestratorów parametrów lotu samolotu. Są to zaadaptowane do potrzeb metra lotnicze rejestratory skonstruowane i wyprodukowane w nowej wersji przez warszawską firmę ATM S.A. Stacje metra od Kabat do Wierzbna są przystosowane do pełnienia funkcji schronów. Posiadają w korytarzach wejściowych oraz tunelach szlakowych masywne, szczelne wrota z napędem mechanicznym. Ich dolna prowadnica jest w podłodze pod kamiennymi płytami obramowanymi mosiężnymi kątownikami, górna znajduje się pomiędzy belkami stropu. Stacje miały być wyposażone w systemy filtracyjne powietrza z zewnątrz, na wypadek jego skażenia. W trakcie budowy, ze względu na bardzo wysokie koszty, zrezygnowano z wyposażania dalszych stacji w te urządzenia. Znak metra Wiosną 1983 Społeczny Komitet Budowy Metra wspólnie ze „Sztandarem Młodych” i innymi społecznymi dziennikami ogłosił plebiscyt na znak warszawskiego metra. Ustalono, że musi on być uniwersalny, by można było go umieścić na wagonie, blankiecie firmowym, parkanie budowy i kasku budowniczego oraz żeby funkcjonował jako naziemne oznaczenie wejścia na stację. Logo powinno być proste, czytelne, jednoznaczne oraz możliwe powinno być zastosowanie go jako neon, co wymagało, by awers i rewers były identyczne. Nie było wymogu wykorzystania litery M. Na konkurs, prócz prac nadesłanych przez czytelników, zgłoszone zostały również projekty zawodowych grafików. Łącznie rozpatrzono 130 koncepcji i ostatecznie Generalna Dyrekcja Budowy Metra zamówiła projekty znaku u 8 grafików. W październiku 1983 prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy zwróciło się za pośrednictwem prasy do warszawiaków o wyrażenie opinii na ich temat. Liczba nadesłanych projektów wzrosła do 400, a ostatecznie wybrany został projekt autorstwa zawodowego grafika Witolda Popiela. Generalna Dyrekcja Budowy Metra oraz powstałe z niej Metro Warszawskie używały znaku jako oznaczenia metra oraz przedsiębiorstwa. W 2001 autor wystąpił z pozwem o naruszenie autorskich praw majątkowych, a 16 stycznia 2004 Witold Popiel zawarł pozasądową ugodę z Metrem Warszawskim i wyraził w niej zgodę na przeniesienie praw na wszelkich polach eksploatacji w zamian za zadośćuczynienie finansowe. Znak jest chroniony prawnie w Urzędzie Patentowym. Informacja pasażerska Funkcjonujący na pierwszej linii metra system informacji pasażerskiej został opracowany w latach 80. XX wieku przez Ryszarda Bojara i Romana Duszka. Charakterystycznymi cechami systemu są: dominująca barwa – granatowa (kolor firmowy warszawskiego metra), pomarańczowe schematy okolic stacji i schematy linii metra na tle zniekształconej siatki ulic, linia z nazwą stacji ciągnąca się przez całą długość peronu na ścianie zatorowej, napisy z nazwą stacji widoczne są z okien pociągu, tablice kierunkowe z nazwą stacji końcowej zawieszone nad peronem. Przewidziano też barwy wiodące dla kolejnych linii metra: niebieski dla I linii, czerwony dla II linii i zielony dla III linii. Ze względu na nieuregulowanie kwestii praw autorskich do systemu i spór z jednym z autorów spółka Metro Warszawskie z polecenia Zarządu Transportu Miejskiego postanowiła zlecić opracowanie nowego systemu oznaczeń, który został wdrożony na II linii. Nowy system opracowała firma ILF Consulting Engineers Polska. Jego charakterystycznymi elementami są: zastosowanie kroju pisma Frutiger piktogramy o kanciastej formie utrzymanie dotychczasowych kolorów dla rozróżnienia poszczególnych linii: M1 – niebieski (PANTONE 2935 C), M2 – czerwony (PANTONE 186 C) białe tło, czerwone liternictwo i czerwony pasek u góry na tablicach kierunkowych oraz tablicach z nazwą stacji II linii ponumerowanie wyjść z metra na poszczególnych stacjach i zaznaczenie ich na schematach stacji, sprzyjające lepszej orientacji pasażerów uszeregowanie informacji na tablicach od najważniejszych do mniej ważnych podświetlenie większości tablic informacyjnych schematy komunikacji szynowej – tramwajowej i kolejowej. Po otwarciu linii M2 Metro Warszawskie rozpoczęło przygotowania do ujednolicenia oznakowania w metrze poprzez systematyczne zastępowanie tablic informacyjnych na linii M1 tablicami informacyjnymi zgodnymi z nowym standardem. Proces, w celu obniżenia kosztów, nie zakłada fizycznej wymiany nośników, a jedynie naklejenie nowej treści na istniejące tablice, czego wynikiem jest brak podświetlenia informacji, charakterystycznego dla drugiej linii. Proces ujednolicania rozpoczął się od wymiany oznaczeń na węzłowej stacji Świętokrzyska, po której nastąpiła ponad roczna przerwa. W czerwcu 2016 podjęto wymianę informacji pasażerskiej na pozostałych stacjach M1, jednak tymczasowo zrezygnowano z wymiany nazw stacji na ścianie zatorowej i przy wejściach do metra (które otrzymały jednak numerację). Komunikaty głosowe Zapowiedzi w pociągach linii M1 są czytane przez Ksawerego Jasieńskiego. Podczas Dnia Dziecka w 2005 oraz 2006 komunikaty dźwiękowe o bieżącej i następnych stacjach były wygłaszane przez dzieci. Z okazji 25-lecia Listy Przebojów Trójki w dniach 22–24 kwietnia 2007 komunikaty dźwiękowe były czytane przez Marka Niedźwieckiego. Zapowiedzi w pociągach linii M2 są czytane przez Macieja Gudowskiego. Jego głos został wybrany w konkursie zorganizowanym przez Urząd m.st. Warszawy, Metro Warszawskie oraz Program I Polskiego Radia. Zapowiedzi mają prosty schemat: Po ruszeniu pociągu ze stacji komunikat brzmi: „Następna stacja: <Nazwa stacji>”. Dodatkowo w pociągach serii Inspiro przy wjeździe na stację wygłaszany jest komunikat: „Stacja: <Nazwa stacji>. Drzwi otwierają się z lewej/prawej strony”. Ponadto, dla przystanków węzłowych wygłaszane są dodatkowe informacje o możliwych przesiadkach: Dla stacji Centrum i Dworzec Gdański: „Następna stacja: <Nazwa>. Możliwość przesiadki do pociągów podmiejskich i dalekobieżnych. | Next station: <Nazwa>. Convenient change to suburban and long-distance trains.” Dla stacji Młynów, Stadion Narodowy i Dworzec Wileński: „Następna stacja: <Nazwa>. Możliwość przesiadki do pociągów podmiejskich. | Next station: <Nazwa>. Convenient change to suburban trains.” Dla stacji Świętokrzyska: „Następna stacja: Świętokrzyska. Możliwość przesiadki do pociągów linii metra <M1/M2>. | Next station: Świętokrzyska. Convenient change to <M1/M2> metro line.” Dodatkowo istnieje szereg komunikatów specjalnych, takich jak „Proszę nie opóźniać odjazdu pociągu”, używanych w sytuacjach wyjątkowych przez maszynistę. Od listopada 2022 na stacji Świętokrzyska na linii M1 nadawany jest dodatkowo komunikat Przesiadasz się do linii M2? Kieruj się strzałkami do przejścia na poziomie bramek biletowych. Problemy związane z bieżącym funkcjonowaniem systemu Istotnym problemem związanym z funkcjonowaniem kolei podziemnej w Warszawie są ewakuacje i wyłączenia stacji oraz związane z tym wstrzymywanie ruchu pociągów i skracanie ich tras (jeżdżenie w pętlach) spowodowane pozostawianym przez pasażerów na peronach bagażem. W 2018 z powodu pozostawionego bagażu na linii M1 ruch wstrzymywano 100 razy, a na linii M2 – 39 razy. W listopadzie 2020, w związku z wywołanym przez pandemię COVID-19 spadkiem liczby pasażerów, zawieszono nocne kursy metra realizowane z piątków na soboty i sobót na niedziele. Uwagi Przypisy Bibliografia Jan Rossman: „Stu i projekty metra w Warszawie 1928–1958” wydane w 1962. Bolesław Bierut: „6 letni plan odbudowy Warszawy”. Tygodnik „Sztandar Młodych” dodatek tygodniowy o metrze z 10 marca 1951. „Poznaj swój kraj” wydane w 1988. Raporty roczne spółki Metro Warszawskie. 2004, 2005, 2006. Linki zewnętrzne Warszawskie metro w serwisie SISKOM Aktualne artykuły Życia Warszawy o metrze w Warszawie Systemy nawierzchni szynowych zastosowane przy budowie Metra Warszawskiego http://dzieje.pl/content/nieznany-plan-warszawskiego-metra-z-1938-r-przykladem-fachowosci-i-rozmachu Socjalistyczna Warszawa otrzyma metro. – Polska Kronika Filmowa 2/51, Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej Budujemy metro – Polska Kronika Filmowa 2/52, Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej Bohaterowie metro – Polska Kronika Filmowa 30/52, Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej ! Byłe Artykuły na Medal

6255

https://pl.wikipedia.org/wiki/RMS%20Titanic

RMS Titanic

RMS Titanic (wym. ) – (Royal Mail Ship Titanic) brytyjski transatlantyk typu Olympic, brytyjskiego towarzystwa okrętowego White Star Line (formalnie, od 1902 r., pod kontrolą amerykańskiego holdingu Juniusa Pierponta Morgana – International Mercantile Marine, IMM). W nocy z 14 na 15 kwietnia 1912 roku, podczas dziewiczego rejsu na trasie Southampton – Cherbourg – Queenstown – Nowy Jork, zderzył się z górą lodową i zatonął. Jego katastrofa spowodowała nowelizację zasad bezpieczeństwa morskiego. Historia Projekt „Titanic” był jednym z trzech liniowców klasy Olympic. Miał dwie siostrzane jednostki: „Olympic” i „Gigantic” (nazwa trzeciego została po katastrofie „Titanica” zmieniona na mniej pretensjonalną – „Britannic”). Koncepcja budowy tej serii statków powstała wiosną 1907 roku podczas spotkania towarzyskiego Bruce’a Ismaya, dyrektora kompanii żeglugowej White Star Line i Williama Jamesa Pirrie, prezesa rady nadzorczej stoczni Harland and Wolff w Belfaście. Każdy z planowanych trzech statków miał mieć pojemność ok. 45 tys. BRT. Ich silniki miały pozwolić na rozwinięcie prędkości 24 węzłów (44,4 km/h). Miały być więc nieco wolniejsze od konkurencyjnych liniowców linii Cunard jednak nadrabiały to rozmiarami i luksusowym wyposażeniem. Szczegółowe koncepcje budowy nowych liniowców zaprojektowali architekci Alexander Carlisle, Thomas Andrews i Edward Wilding. Priorytetem dla budowniczych było zbudowanie statku znacznie przewyższającego konstrukcje konkurencji. Pogodzono się z brakiem możliwości dotrzymania pola w dziedzinie prędkości i tym samym zdobycia Błękitnej Wstęgi Atlantyku. W tym czasie konkurencyjna linia Cunard miała dwa najbardziej luksusowe, a przy tym i najszybsze statki świata – Lusitanię i Mauretanię. Jednostki White Star Line miały być jednak dłuższe o ok. 100 stóp (30,5 m) i oferować luksus, jakiego na północnym Atlantyku nikt dotąd nie widział. Budowa Głównym projektantem statku był pracujący od lat w stoczni Harland & Wolff konstruktor, Thomas A. Andrews, wspomagany przez inż. Eduarda Wildinga (konstruktor) i Alexandra Carlisle’a (architektura). Stępkę położono 22 marca 1909  r. Montaż kadłuba zakończył się w kwietniu następnego roku. W dokumentacji stoczni statek otrzymał numer 401. W trakcie budowy szkieletu kadłuba i kładzenia poszycia, pracowało jednocześnie ponad trzy tysiące robotników. Kadłub „Titanica” oraz płyty poszycia wykonano ze stali miękkiej. Niektóre z nich miały rozmiar 1,8 × 10,4 metra. Ich grubość wahała się w granicach 19–22 milimetrów. Poszczególne elementy konstrukcji kadłuba łączone były nitami. Thomas Andrews – projektant „Titanica” – powiedział: „Potrzeba trzech milionów nitów i wiele potu, żeby zbudować taki piękny statek”. Titanic był zaliczany do czterokominowców, lecz czwarty komin był tylko atrapą. Pod koniec 1910 roku ukończono poszycie kadłuba, a termin wodowania ustalono na 31 maja 1911 r. Uroczystości nie towarzyszyły specjalne okoliczności, jak rozbijanie butelki szampana o burtę. Po zwodowaniu flotylla holowników wprowadziła częściowo ukończony statek do suchego doku. Tam miano zainstalować maszyny, dokończyć nadbudówkę, wyposażenie wnętrz i zamontować wszystkie cztery kominy. Przewidywany czas ukończenia budowy (10 miesięcy) nie został dotrzymany ze względu na konieczność przerzucania fachowców do naprawy innych jednostek White Star Line. Wszystkie ulepszenia, jakie wprowadzono na bliźniaczym statku „Titanica”, natychmiast wprowadzano do nowo powstającej jednostki. Dziewiczy rejs statku zaplanowano więc na luty 1912 r. Termin nie został dotrzymany ze względu na kolejne awarie siostrzanego statku. Ostateczne poprawki na „Titanicu” ukończono na niecałe dwa tygodnie przed jego dziewiczym rejsem, mającym się rozpocząć 10 kwietnia 1912 r. Jedna z tych poprawek w widoczny sposób zmieniła zewnętrzny wygląd statku. Pasażerowie oddanego do użytku rok wcześniej „Olympica” żalili się, że kiedy morze jest wzburzone, woda rozcinana przez dziób chlapie na pokład. Dlatego też budowniczowie przy wykańczaniu nowego statku zdecydowali się na pokrycie dwóch piątych długości pokładu stalową przesłoną. Nie obyło się bez tragedii przy wodowaniu statku – część robotników miała za zadanie pilnować, czy pochylnia, po której ślizga się statek, nie jest zanieczyszczona, część odpowiadała za usunięcie belek, które początkowo zapobiegały zsuwaniu się statku. Wybita spod kadłuba drewniana belka zmiażdżyła nogę jednemu z robotników stoczni, który mimo szybkiej pomocy wkrótce potem zmarł. W sumie przy budowie „Titanica” i „Olympica” zginęło 17 robotników. Technika W chwili wodowania (1911) „Titanic” był po „Olympicu” (tonaż rejestrowy BRT) kolejnym największym parowym statkiem pasażerskim na świecie. Sylwetka statku odznaczała się czterema lekko pochylonymi kominami (z których ostatni był atrapą) i dwoma smukłymi masztami. Kwestia liczby kominów miała znaczenie prestiżowo-komercyjne. Duża ich liczba w opinii pasażerów była dla nich wymownym świadectwem siły i wielkości jednostki. Od strony technicznej „Titanic” był bardzo nowatorski. Cały kadłub został podzielony na 16 oddzielnych sekcji z w pełni automatycznym systemem zamykania grodzi wodoszczelnych. Przestawienie jednego przełącznika na mostku kapitańskim lub w maszynowni zamykało lub otwierało 16 wodoszczelnych drzwi zabezpieczających statek przed zalaniem. Identyczne rozwiązanie zastosowano na „Olympicu” i „Britannicu”. System grodzi wodoszczelnych pozwalał na utrzymanie statku na powierzchni nawet przy zalaniu czterech dziobowych, czterech rufowych lub dowolnych dwóch sekcji jednocześnie. Według konstruktorów statki te mogły przetrwać prawie każdy wypadek na morzu. „Titanic” był wybitnym osiągnięciem technicznym, w założeniu bardzo bezpiecznym. Opinia publiczna uważała statek za niezatapialny, jednak ani White Star Line, ani stocznia Harland & Wolff nigdy nie użyły tego przymiotnika w opisie jednostki. Prawdopodobnie opinię tę rozpowszechniało przedsiębiorstwo Stone & Lloyd, które wyprodukowało grodzie wodoszczelne zamontowane na statku. Jego przedstawiciele stwierdzili, że statek wyposażony w takie grodzie staje się praktycznie niezatapialny. Opinia publiczna podchwyciła to hasło, pomijając przysłówek „praktycznie”. Tak oto statek został okrzyknięty niezatapialnym. Tak naprawdę tylko wąska, kilkuosobowa grupa konstruktorów statku z Thomasem Andrewsem na czele wiedziała, że statek w rzeczywistości może zatonąć. Sam Thomas Andrews podkreślał, że ryzyko zatonięcia istnieje, ale tylko „czysto teoretyczne”. Nigdy jednak nie stwierdził, że „Titanic” jest niezatapialny. Ostatecznie slogan „Praktycznie niezatapialny” stał się hasłem reklamowym „Titanica”. Tłokowe maszyny parowe „Titanica” były największymi urządzeniami tego rodzaju, jakie kiedykolwiek skonstruowano. Były to czterocylindrowe, trójprężne rzędowe silniki parowe typu odwróconego. Każdy mierzył 12 metrów wysokości, a ich cylindry miały 1,5 metra średnicy. Układ napędowy statku składał się z 3 śrub – silniki tłokowe zdolne były do obracania zewnętrznych trójskrzydłowych śrub z prędkością do 80 obrotów na minutę. Śruba środkowa, trój- lub czteroskrzydłowa, obracana była turbiną napędzaną parą odlotową z silników tłokowych. Z trzech śrub statku dwie zewnętrzne, o średnicy 7,2 metra, mogły pracować zarówno przy normalnym, jak i wstecznym kierunku pracy. Nie było możliwości odwrócenia kierunku obrotu śruby środkowej, pięciometrowej (uboczny skutek napędu turbiną). To uczyniło ją nieprzydatną przy awaryjnym hamowaniu wspomaganym śrubami. Osiągana prędkość statku: 23–24 węzłów. Na statku zamontowano cztery windy (w tym trzy dla klasy pierwszej), co wówczas było nowinką techniczną na statkach transatlantyckich. Szalupy ratunkowe Omawiając szczegóły dotyczące budowy trzech transatlantyków, White Star Line rozważało kwestię liczby szalup ratunkowych. Producent początkowo planował zainstalować jedynie 16 składanych szalup. Dopiero gwałtowne protesty późniejszego dyrektora stoczni Harland and Wolff, Alexandra Carlisle’a sprawiły, że na dachach kwater oficerskich na pokładzie szalupowym pojawiły się jeszcze cztery dodatkowe łodzie ratunkowe. Na początku 1910 roku Bruce Ismay odrzucił propozycję Carlisle’a dotyczącą zainstalowania 48 szalup − zdolnych pomieścić łącznie 2886 osób − jako rozwiązania zbyt kosztownego i „zaśmiecającego pokład”. Stwierdził, że 1/3 tej liczby (16 szalup) w zupełności wystarczy. Sprawa była jednak o wiele bardziej skomplikowana. W początkach XX wieku media nie miały jeszcze tak dużej siły oddziaływania jak obecnie. Prawdopodobnie zarząd stoczni ugiął się jednak pod naciskiem dziennikarzy, by nie montować dodatkowych łodzi. Nie wyjaśniono, kto ostatecznie podjął decyzję w sprawie liczby i pojemności szalup na pokładzie „Titanica”. Faktem jest jednak, że zarząd stoczni obawiał się niemiłej dyskusji w prasie w przypadku zwiększenia liczby szalup oraz opinii samych pasażerów, których według producenta dodatkowe łodzie mogłyby wystraszyć i zniechęcić do podróżowania statkami White Star Line. Ostatecznie na „Titanicu”, a początkowo także na „Olympicu”, pojawiło się tylko 20 szalup mogących pomieścić jedynie 1100 osób, czyli połowę pasażerów i członków załogi. W owych czasach takie rozwiązanie było jednak normą. Podobnie było z konkurentami „Titanica”, w tym „Mauretanią” i „Lusitanią”. Dopiero katastrofa „Titanica” zwróciła uwagę na archaiczność przepisów bezpieczeństwa i zmusiła wszystkich producentów do instalowania na statkach szalup w liczbie wystarczającej dla wszystkich pasażerów i członków załogi. Układ i wystrój Pokłady statku oznaczono literami alfabetu, od najwyższego pokładu łodziowego (spełniającego głównie funkcję pokładu spacerowego, a w razie niebezpieczeństwa ewakuacyjnego), potem A (głównie salony wypoczynkowe klasy pierwszej), B, C (na których mieściły się kabiny oraz apartamenty podwyższonego standardu klasy pierwszej i pomieszczenia klasy drugiej), D (jadalnie pierwszej i drugiej klasy obsługiwane przez jedną kuchnię), E, F, G (przeznaczone głównie dla kabin klas drugiej i trzeciej, pomieszczeń tychże klas oraz pomieszczeń załogi). Najniższymi pokładami były pokład dolny i denny, gdzie mieściły się kotłownie, maszynownie i ładownie. Wizytówką przepychu „Titanica” była jego wielka dziobowa klatka schodowa pierwszej klasy. Schodziła od pokładu łodziowego do pokładu E, choć odcinek pomiędzy pokładami D i E nie był tak ozdobny. Jej sklepienie zdobił wielki świetlik z białego szkła. W dzień przedostawało się przez niego światło dzienne, a w nocy był podświetlany ogromnym, kryształowym żyrandolem. Klatka schodowa wykończona została w stylu króla Wilhelma i królowej Marii, otoczona balustradą w stylu Ludwika XIV. Prowadziła do recepcji pierwszej klasy na pokładzie D, skąd przechodziło się do sali jadalnej, pomieszczenia mającego 35 metrów długości i szerokość całego pokładu. Pasażerowie klasy pierwszej poza wieloma salonami, restauracjami i kawiarniami mieli do dyspozycji także łaźnię turecką, krytą pływalnię, siłownię, salon fryzjerski oraz ciemnię fotograficzną. Statek był rozplanowany tak, by posiadać dwie eleganckie klatki schodowe. Oprócz wyżej wymienionej, „Titanic” posiadał identyczną drugą klatkę schodową, prowadzącą jednak jedynie do pokładu C i spełniającą inną funkcję. Wokół pierwszej klatki schodowej skupione były najbardziej eleganckie pomieszczenia dla pasażerów, w tym rozległy salon, klub dyskusyjny (Smoking Room), w którym pasażerowie mogli grać w brydża i pokera, werandy jadalne, restauracja, ekskluzywna kawiarnia w stylu paryskim oraz czytelnia dla pasażerów klasy pierwszej. Kabiny pasażerskie przewyższały wykonaniem i wystrojem każdą na jakimkolwiek innym statku. Klasa pierwsza, poza zwykłymi kajutami, oferowała luksusowe apartamenty urządzone w rozmaitych stylach (m.in. empire, Ludwika XIV, Ludwika XV, Ludwika XVI, królowej Anny, staro- i nowoholenderskim) i wariantach kolorystycznych. Wiele miało oddzielne garderoby, a za większą cenę do dyspozycji pasażerów pozostawały prywatne łazienki. W skład dwóch najbardziej luksusowych zespołów apartamentów na pokładzie B wchodziły prywatne saloniki oraz promenady. „Titanic” ustanawiał także całkowicie nowe standardy przewozu pasażerów międzypokładu. Kapitan Kapitanem mianowanym przez kompanię White Star Line został Edward John Smith, wieloletni pracownik tego armatora. Rejs „Titaniciem” miał być dla niego ostatnim przed przejściem na emeryturę. Będąc wcześniej przez dwa lata kapitanem Olympica, był jedynym człowiekiem mogącym się pochwalić doświadczeniem w kierowaniu tak dużymi jednostkami. Cieszył się uznaniem załogi i pasażerów. Mógł poszczycić się wspaniałą karierą na morzu – szacuje się, że w czasie 26 lat służby dla White Star Line przepłynął prawie dwa miliony mil morskich. Zapytany o swoją służbę, odpowiedział: W rzeczywistości, statki, których kapitanem był Smith, kilka razy weszły na mieliznę lub nabrzeże, a 20 września 1911 roku dowodzony przez niego "Olympic" zderzył się z krążownikiem HMS "Hawke", co skończyło się poważnymi uszkodzeniami obu jednostek. White Star Line uhonorowała kapitana Smitha prestiżowym przeniesieniem z „Olympica” na „Titanica”, by uhonorować jego karierę rejsem największym, najbardziej luksusowym i najbezpieczniejszym statkiem świata. W wieku 62 lat Smith miał przejść na emeryturę. O bezpieczeństwie „Titanica” powiedział: Kapitan został na statku aż do zatonięcia. Wypłynięcie Niedługo przed pierwszym rejsem, na życzenie kapitana Smitha, nastąpiła zmiana na stanowiskach oficerskich. Stanowisko pierwszego zastępcy, tzw. chiefa, objął Henry Wilde, który pływał ze Smithem na „Olympicu”. W tej sytuacji dotychczasowy starszy oficer (zastępca kapitana), William Murdoch, objął stanowisko pierwszego oficera. Kapitan planował tę zmianę tylko na jeden rejs. Te przetasowania spowodowały niejasny podział obowiązków, skutkujący chociażby tym, że marynarze z bocianiego gniazda nie mieli do dyspozycji nawet lornetki. Zabrał ją do kajuty drugi oficer, David Blair, który, gdy został w trybie pilnym przeniesiony na równorzędne stanowisko na innym statku, w zamieszaniu zapomniał zwrócić sprzęt. Nie było również na pokładzie najsłynniejszego wówczas na świecie radiotelegrafisty, Jacka Binnsa, który zasłynął niesamowitym hartem ducha, gdy w 1906 roku jako telegrafista koordynował działania ratownicze wokół innego statku White Star Line – „Republica”. Wówczas prawie wszyscy zostali uratowani, a Binns zyskał międzynarodową sławę. Miał objąć posadę radiotelegrafisty nowego statku White Star Line, jednak w obliczu konieczności szybkiego podjęcia pracy w Ameryce wypłynął kilka dni wcześniej statkiem „Minnesota”. Długotrwałe strajki węglowe w Wielkiej Brytanii na początku 1912 r. spowodowały, że niektóre rejsy statków White Star Line zostały odwołane, by nie opóźniać wypłynięcia „Titanica”. Statek został ostatecznie zaopatrzony w pełny zapas węgla, a ci, którzy mieli wykupione bilety na jednostki przymusowo cumujące, otrzymali bezpłatne bilety na „Titanica”. Dzień przed wypłynięciem w dziewiczy rejs w piątej kotłowni „Titanica”, tuż przy grodzi wodoszczelnej, zapalił się z nieznanych przyczyn skład węgla. Ogień udało się opanować, lecz uszkodził on gródź wodoszczelną, którą potem zasmarowano olejem i zamaskowano. Wiadomość tę trzymano w ścisłej tajemnicy przed pasażerami z obawy przed ich utratą. Punktualnie w południe 10 kwietnia 1912 r. długi i głęboki ryk syren „Titanica” dał znać, że nadszedł czas wypłynięcia. Był to znak dla holowników, by stanęły w dryf. Wydano rozkaz „Cała naprzód!”, a gdy trzy potężne śruby zaczęły się obracać, „Titanic” z wolna ruszył. Wypłynięcie statku nie przebiegało bez problemów – o mało nie doszło do zderzenia z mniejszym statkiem „New York”, który oderwał się od lin cumujących, porwany ssącym kilwaterem nowej jednostki White Star Line. Przerwa, jaką spowodował ten incydent, trwała godzinę i została wykorzystana na błyskawiczną inspekcję statku. Część pasażerów potraktowała to wydarzenie jako niepokojące i wysiadła w porcie w Queenstown. Ta decyzja – jak się okazało – prawdopodobnie uratowała im życie. Innym wydarzeniem był żart jednego z palaczy – wychylił się on przez będący atrapą czwarty komin statku, cały umorusany pyłem. Wywołało to przerażenie u niektórych pasażerów, którzy również woleli wysiąść w porcie w Queenstown. Przebieg rejsu Kolejne etapy rejsu przebiegały bezproblemowo. Z Southampton „Titanic” wziął kurs na Cherbourg we Francji, skąd zabrał na pokład około 150 pasażerów z mniejszego statku „Nomadica”. Po godzinie 20:00 skierował się na ostatni przystanek w Europie – irlandzkie Queenstown. Na pełny ocean wypłynął rano, zabierając wcześniej dostawę poczty oraz wysadzając pasażerów, którzy wykupili bilet jedynie na tę część rejsu. 11 kwietnia 1912 r. „Titanic” wypłynął w kierunku Nowego Jorku – celu jego dziewiczego rejsu. O godzinie 13:30 wokół statku rozciągał się już tylko niczym niezmącony widok oceanu. Czwarty dzień rejsu był dniem niepogodnym, aczkolwiek ocean był spokojny. Po popołudniowym lunchu pasażerowie korzystali z wszelkich udogodnień oferowanych przez luksusową jednostkę White Star Line. Niewiele osób decydowało się na spacer po pokładzie, nieprzyjemna pogoda była również przyczyną odwołania zaplanowanych wcześniej prób opuszczenia łodzi ratunkowej (archaiczna formuła testów polegała wówczas na wejściu kilku oficerów do szalup, a następnie opuszczeniu ich z takim obciążeniem). Wieczorem 14 kwietnia 1912 r. temperatura wody spadła w okolice temperatury zamarzania. Księżyc był bliski nowiu. Ostrzeżenia o krach i polach lodowych były odbierane przez operatorów radiotelegrafu przez kilka ostatnich dni. Jedyną reakcją ze strony mostka kapitańskiego było skierowanie statku nieco bardziej na południe. Należy jednak dodać, że przed katastrofą „Titanica” nie było żadnych reguł nakazujących przekazanie odebranych wiadomości na mostek. Zależało to jedynie od dobrej woli radiooperatora. Łączność radiotelegraficzna była nowinką techniczną i przez większą część czasu radiooperatorzy zajęci byli wysyłaniem wiadomości i życzeń od pasażerów, a nie ostrzeżeniami o górach lodowych. Z sześciu odebranych depesz tylko jedna trafiła w ręce kapitana Smitha. Jedną miał Bruce Ismay, zaś reszta krążyła pomiędzy oficerami a radiooperatorami. Tej niedzieli o 13:45 statek SS „America” przesłał „Titanicowi” depeszę, z której wynikało, że największy parowiec świata mknie prosto ku polu lodowemu. Z nieznanych przyczyn ta wiadomość nigdy nie trafiła na mostek kapitański. Katastrofa Zderzenie Krótko przed godziną 23:40 14 kwietnia 1912 r. marynarze z bocianiego gniazda, Frederick Fleet i Reginald Robinson Lee, zauważyli na wprost statku odcinający się na rozgwieżdżonym niebie czarny zarys – górę lodową. Pierwszy z nich natychmiast zadzwonił trzy razy gongiem, a następnie zasygnalizował na mostek kapitański: „Góra lodowa [tuż] przed nami”. Etykieta panująca na statku spowodowała, że jedynym słowem, które usłyszał od oficera Moody’ego było „Dziękuję” (ang. Thank you). W tym momencie góra lodowa była lepiej widoczna z poziomu mostka kapitańskiego. Pierwszy oficer, William Murdoch, chcąc uniknąć zderzenia, wydał sternikowi Robertowi Hichensowi rozkaz „mocno prawo na burt” (Hard a starboard, co oznaczało, że statek ma skręcić w lewo, ponieważ w tamtych czasach wydawano komendy nie na ster, ale na rumpel), a maszynowni „cała wstecz” (Full astern). Od zauważenia góry lodowej do momentu kolizji minęło około 37 sekund. Trudno powiedzieć, czy Murdoch wiedział, że statek i tak uderzy o górę lodową. Statek potem uderzył w górę lodową. Od samego początku mechanizm powstania uszkodzeń kadłuba wzbudzał kontrowersje. Początkowo powszechnie przyjmowano teorię „rozdarcia”, która stwierdzała, że ostre krawędzie lodu rozdarły poszycie statku na długości 6 przedziałów dziobowych. Jednakże od samego początku była widoczna słabość tej teorii polegająca na tym, że takie rozdarcia obserwowano głównie w zderzeniach statków z niektórymi skałami, a lód jest kruchszy od tych skał (i mniej twardy), co oznaczałoby, że w zderzeniu z grubymi stalowymi blachami poszycia „Titanica” prędzej zniszczeniu uległyby ostre krawędzie lodu. Teorię rozdarcia obaliły ostatecznie obliczenia hydrodynamiczne. Na podstawie szybkości nabierania przez „Titanic” wody ustalono, że przedostawała się ona do kadłuba przez nieszczelności o łącznej powierzchni zaledwie 1,18 m², a ponieważ woda napływała do 6 przedziałów, to rozdarcie musiałoby mieć długość ok. 90 metrów, co oznaczałoby, że jego szerokość musiałaby wynosić co najwyżej około 1–1,5 cm, co jest niemożliwe, ponieważ rozdarcia poszycia statków mają co najmniej kilkadziesiąt cm szerokości. Po obaleniu teorii „rozdarcia” przez wiele lat przyjmowana była teoria „kruchych blach”. Na podstawie analizy składu stali, z jakiej wykonano blachy poszycia, ustalono, że jest ona kruchsza w niskich temperaturach (ok. ) i nie spełnia norm; przyjęto więc, że wskutek zderzenia kruche blachy poszycia popękały, co doprowadziło do dostania się wody do wnętrza kadłuba. Jednakże krytycy tej teorii po pierwsze zauważyli, że normy, z jakimi porównywano stal z blach poszycia pochodziły z 1948 r. i lat późniejszych, a po drugie blachy poszycia „Titanica” były stosunkowo grube, ponieważ projektanci zdawali sobie sprawę z możliwości ówczesnej metalurgii. Eksploracja wraku ostatecznie nie potwierdziła tej teorii. Obecnie obowiązuje teoria „wadliwych nitów”. W XIX i na początku XX w. blachy poszycia statków łączono nitami. Tradycyjnie stosowano nitowanie ręczne. Najpierw nity były wykuwane na miejscu przez kowali, a następnie umieszczane przez czteroosobowe zespoły nitownicze złożone z podgrzewacza, chwytacza, trzymacza i grzmociarza – podgrzewacz rozżarzał nit do czerwoności, chwytacz obcęgami umieszczał go w otworze, trzymacz podtrzymywał główkę narzędziem z jednej strony, a grzmociarz z drugiej strony zakuwał nit młotem. Zespoły nitownicze były wynagradzane od liczby założonych nitów. W celu przyspieszenia nitowania pod koniec XIX w. zaczęto coraz szerzej wprowadzać nitowanie maszynowe za pomocą nitownic hydraulicznych (nity były przygotowywane fabrycznie). W czasach budowy „Titanica” ręcznie nitowano tylko poszycie w miejscach, gdzie z powodu ciasnoty niemożliwe było zastosowanie nitownic (np. w przedziałach dziobowych „Titanica”). Kowale i nitownicy w celu uniknięcia całkowitego zastąpienia ich pracy nitowaniem maszynowym zaczęli dążyć do jak najszybszego nitowania (założyli, że jeśli będą szybko nitowali ręcznie, to stoczniom nie będzie się opłacał zakup nowych modeli nitownic zdatnych do użycia w ciasnych pomieszczeniach). W ramach tych działań kowale wykuwający nity zaczęli dodawać do przekuwanej stali szlakę. Dodatek ten zwiększał zawartość węgla w stali, przez co stawała się ona kowalniejsza – wbicie nitu wymagało podgrzewania go do nieco niższej temperatury, a także mniejszej liczby uderzeń młota, co przyspieszało pracę zespołów nitowniczych. Okazało się jednak, że takie nity są o wiele bardziej kruche i nie są w stanie znieść większych obciążeń (takich, jak nity wbijane hydraulicznie, gdzie nie był dodawany żużel). Podczas zderzenia z górą lodową arkusze blachy poszycia wytrzymały (co najwyżej uległy niewielkim ugięciom), ale równocześnie część nitów je łączących uległa zniszczeniu (główki zostały ścięte), pomimo że powinny były wszystkie wytrzymać. W rezultacie pomiędzy arkuszami blachy powstały szczeliny, przez które woda dostała się do kadłuba. Bezpośrednio w wyniku uszkodzeń woda zaczęła się wlewać do sześciu pierwszych przedziałów. „Titanic” według obliczeń mógł utrzymać się na wodzie przy zalanych maksymalnie czterech kolejnych przedziałach. Równocześnie szybkość napływu wody przekraczała możliwości jej usuwania przez pompy. W rezultacie doszło do zanurzania się dziobu „Titanica” i w końcu woda z zalanych przedziałów zaczęła się przelewać nad sięgającymi pokładu E (miejscami – pokładu D) grodziami wodoszczelnymi chroniącymi kolejne przedziały. Tradycyjnie przyjmowano, że opóźnione dostrzeżenie góry lodowej wynikało z braku lornetki na wyposażeniu obsady bocianiego gniazda. Jednakże obecnie przyjmuje się, że obecność lornetki niewiele zmieniłaby w sytuacji. Po pierwsze lornetka zawęża pole widzenia, przez co dostrzeżenie przeszkody może zostać opóźnione. Po drugie ówcześnie nie prowadzono stałej obserwacji morza przez lornetkę, a tylko posługiwano się nią w przypadku zauważenia jakiegoś obiektu gołym okiem (a góra lodowa została dostrzeżona bardzo późno w ten sposób). Przyjmuje się, że ważniejsze były inne czynniki: „niebieska góra lodowa” – góra niedawno się przewróciła i była pokryta warstwą soli, która rozpraszała padające światło, przez co nie był widoczny charakterystyczny odblask lodu (typowy dla „białych gór lodowych”); bezwietrzna pogoda – brak wiatru uniemożliwił powstanie spienionej fali przyboju, która umożliwiłaby wcześniejsze dostrzeżenie góry lodowej; niewystawienie obserwatorów na pokładzie – ówcześnie podczas konieczności nocnej żeglugi przez pola lodowe stosowano zwykle wystawianie obserwatorów na pokładzie (tak postąpił kapitan „Carpathii”), których zadaniem była obserwacja gwiazd nad horyzontem na wprost dziobu; w przypadku obecności „niebieskiej góry lodowej” bez fali przyboju można było ją zauważyć z wyprzedzeniem poprzez obserwację znikania gwiazd nad horyzontem w polu widzenia. Częsta w opisach katastrofy jest także krytyka Williama Murdocha za próbę ominięcia góry lodowej. Krytycy stwierdzają, że powinien był on uderzyć dziobem w górę lodową, bo w takiej sytuacji zostałyby zalane co najwyżej 2 przedziały dziobowe, co umożliwiłoby utrzymanie się statku na powierzchni. Krytyka opiera się na analizie przebiegu katastrofy po niej, w "ciszy gabinetów". W tamtym momencie, w ciągu niecałych 40 sek. od spostrzeżenia góry do otarcia się o nią, działanie Murdocha były naturalnie racjonalne. Każdy oficer, na jakimkolwiek statku, który nie podjąłby próby ominięcia przeszkody, byłby prawie na pewno zagrożony pozbawieniem prawa do pływania w najbardziej skrajnym przypadku, bowiem udowodnienie, że uderzenie byłoby lepszym wyjściem, byłoby i jest w tej i innych podobnych sytuacjach praktycznie niemożliwe. Zatonięcie Początkowo nikt nie zdawał sobie sprawy z powagi sytuacji – uderzenie wyczuli jedynie pasażerowie trzeciej klasy z przedniej części statku. Dla reszty jedynym niepokojącym sygnałem mogło być zastopowanie maszyny. Na oględziny statku niezwłocznie wybrał się kapitan Smith wraz z cieślą okrętowym i konstruktorem statku – Thomasem Andrewsem. Kiedy około 20 minut po północy wrócili na pokład, Andrews stwierdził jednoznacznie, że statek zatonie w ciągu około półtorej godziny. Natychmiast została podjęta decyzja o rozpoczęciu nadawania sygnału wzywania pomocy – CQD/SOS. Za tym poszedł rozkaz przygotowania szalup do opuszczenia i umieszczania w nich w pierwszej kolejności kobiet i dzieci. W trakcie tych działań, w oddali po prawej burcie, zostały zauważone światła jakiegoś statku. W związku z tym kapitan Smith polecił wystrzeliwać białe rakiety, które należały do zestawu różnych środków wzywania pomocy na morzu (tej nocy wystrzelono ich łącznie osiem). Oficerowie tonącego statku widzieli na horyzoncie inny, średniej wielkości statek, który nie reagował na sygnały świetlne dawane przez oficera Boxhalla być może dlatego, że rakiety były białe – rakiety ostrzegawcze mają kolor czerwony – więc załoga mogła pomyśleć, że jest to jedna z atrakcji pasażerów „Titanica”. Owym statkiem był Californian; jego kapitanem był Stanley Lord. Wieloletnie śledztwo po katastrofie ujawniło, że mógł on pospieszyć z pomocą tonącemu „Titanicowi”, ale dowodzony przezeń statek nie zrobił tego. Na jaw wyszła archaiczność przepisów Brytyjskiej Izby Handlowej. Przepis stanowiący o obowiązkowej liczbie miejsc w szalupach statku – ustalanej na podstawie wyporności, okazał się absurdalny. Dla „Titanica” wiążącym punktem tego przepisu była następująca zasada: statek pełnomorski o wyporności powyżej BRT musi mieć minimum 16 szalup ratunkowych mogących pomieścić 550 osób i mających powierzchnię nie mniejszą niż 260 metrów kwadratowych – oraz musi mieć tratwy o pojemności 75% szalup. „Titanic” spełniał te wymagania z dużą nawiązką, jednak w owych czasach nikt nie zdawał sobie sprawy z rozbieżności między przepisem skonstruowanym dla jednostek czterokrotnie mniejszych od „Titanica” a rzeczywistymi warunkami na gigantycznym liniowcu. Łodzi ratunkowych na statku było za mało. Szesnaście zawieszonych na żurawikach szalup wraz z szalupami składanymi i tratwami mogło pomieścić co najwyżej 1170 osób (w rzeczywistości szalupy opuszczały statek w połowie puste z powodu niewiedzy oficerów o ich ładowności). Pierwszą szalupą opuszczoną na wodę 40 minut po północy była ta z numerem 7. Na 65 miejsc, które zapewniała, zajętych było jedynie 28. Początkowo pasażerowie nie byli skłonni do przesiadki z wyglądającego na niezagrożony, spokojnego i rozświetlonego statku do łodzi ratunkowej. Na rozkaz kapitana orkiestra zaczęła grać – miało to zapobiec panice. O fakcie, że dla połowy ludzi brak miejsca w szalupach, wiedziało jedynie kilku ludzi na pokładzie. Objawy paniki można było zauważyć dopiero między godziną pierwszą a drugą w nocy. Wtedy już gołym okiem było widać nienaturalne pochylenie statku – ktokolwiek poszedłby w okolice mostka kapitańskiego, zobaczyłby dziób zanurzony całkowicie w wodzie. Jednocześnie powoli wynurzyły się z wody trzy ogromne śruby okrętowe. Towarzyszyły temu ogromne naprężenia w elementach konstrukcji kadłuba – co chwilę słychać było odgłosy gwałtownie przemieszczających się mas stali i żelaza. Przez cały czas radiooperatorzy Jack Phillips i Harold Bride wysyłali w eter wezwanie o pomoc. Komunikat zawierał następującą treść: „SOS-MGY, toniemy, potrzebujemy natychmiastowej pomocy”. Na wezwanie odpowiedziało kilka statków – Mount Temple, Frankfurt i Olympic – siostrzany statek „Titanica”. Wszystkie jednak były zbyt daleko (Olympic w chwili zatonięcia „Titanica” był od niego oddalony o 500 mil morskich). Wbrew rozpowszechnionemu poglądowi „Titanic” nie był pierwszym statkiem, na którym użyto sygnału SOS. Sygnał ten został zatwierdzony w 1908 roku, lecz był rzadko używany przez brytyjskich radiooperatorów. Radiooperatorzy na „Titanicu” początkowo nadawali stary sygnał CQD, do momentu, gdy Bride, młodszy radiooperator, zasugerował Phillipsowi półżartem, by nadał nowy sygnał: „Nadaj SOS; to ten nowy sygnał, a to może być twoja ostatnia okazja, by go wysłać”. Od tego momentu Phillips nadawał na zmianę CQD i SOS. Statkiem, który był najbliżej i odpowiedział na wezwanie, była należąca do linii Cunard Carpathia, która do „Titanica” miała 58 mil morskich. Dystans ten mogła przebyć w ciągu czterech godzin, co i tak nie pozwalało zjawić się jej na czas. Około 02:12 woda sięgnęła przedniej części pokładu spacerowego. Mniej więcej w tym czasie kapitan Smith zwolnił ze służby dwóch radiooperatorów „Titanica”. Ostatnie dwie składane szalupy zostały zwodowane wprost do oceanu – jedna z nich przewróciła się i pływała do góry dnem, druga była wypełniona w połowie wodą. O 02:16 przedni komin na skutek ciśnienia wody wokół jego obudowy zawalił się.. Opadająca masa stali przygniotła dach kwater oficerskich i pływających w ich okolicy ludzi. Statek ciągle nabierał wody, osiągając przegłębienie na dziób przekraczające 15 stopni. Wszystkie nieprzymocowane elementy górnego pokładu zaczęły się zsuwać, spore nachylenie powodowało, że ludzie przewracali się i ześlizgiwali po deskach pokładu do oceanu. O godzinie 02:17 zawalił się drugi komin. W tym czasie rury doprowadzające parę pękły, co spowodowało wyłączenie się generatorów prądu na zawsze. Tonący statek spowiły ciemności. Jednocześnie narastały złowieszcze odgłosy dobiegające z wnętrza statku. Statek złamał się w pobliżu śródokręcia, tuż przed trzecim kominem, który spadł na pasażerów w wodzie. Dziobowa część statku, która nabrała wody podczas tonięcia, natychmiast poszła na dno. Rufa tonęła wolniej z powodu zgromadzonego wewnątrz powietrza, unoszona pod kątem i przechylona na lewą burtę. Zniknęła pod wodą o około godzinie 02:22, 15 kwietnia 1912 r. Wrak statku osiadł po godzinie na dnie Atlantyku, na głębokości ok. 3802 metrów. Ocalałych, którzy uratowali się w szalupach, wzięła na pokład Carpathia, która dopłynęła na miejsce katastrofy o około godzinie 03:30 nad ranem. Statki znajdujące się najbliżej Titanica Liczba ofiar Dane o ofiarach są niejednoznaczne – w zależności od źródeł. Spośród około 2208 pasażerów i załogi „Titanica” zginęło około 1496 osób. Przeżyło katastrofę tylko około 712. W katastrofie zginęli m.in. kapitan Smith, starszy oficer Wilde i pełniący wachtę w chwili katastrofy pierwszy oficer Murdoch. Zginęli wszyscy mechanicy, starszy radiotelegrafista Philips, który zmarł z zimna na przewróconej łodzi ratunkowej (ocalał drugi radiotelegrafista Bride, ratując się wraz z drugim oficerem, Lightollerem, na przewróconej łodzi) – cała orkiestra kierowana przez Wallace’a Hartleya i łącznie niemal 80% załogi. Z pasażerów I klasy zginęło nieco mniej niż połowa, z pasażerów II klasy około 60%, z pasażerów III klasy trzy czwarte. Wśród pasażerów-ofiar byli znani milionerzy John Jacob Astor IV i Isidor Strauss z żoną, adiutant prezydenta USA Archibald Butt, popularny dziennikarz William Thomas Stead, konstruktor statku Thomas Andrews. Przeżył katastrofę dyrektor linii Joseph Bruce Ismay, który niepostrzeżenie wsiadł do szalupy, za co został powszechnie potępiony jako uciekinier ze statku. Z ośmiu oficerów nawigacyjnych (licząc kapitana) ocalało czterech: drugi – Charles Lightoller, trzeci – Herbert Pitman, czwarty – Joseph Boxhall i piąty – Harold Lowe. Mimo że wszyscy czterej w chwili zatonięcia „Titanica” mieli już dyplomy kapitańskie, armator żadnemu z nich nie powierzył w przyszłości dowództwa żadnego statku. W łodziach „Titanica” było miejsce dla ponad 1100 osób, ale wiele z nich było częściowo pustych. Zwłaszcza w pierwszej fazie ewakuacji łodzie odpływały z niewielką liczbą osób. Dopiero w dalszej fazie wypadku łodzie odpływały pełne. Nie podjęto niemal żadnej próby ratowania osób, które znalazły się w wodzie. Jedynie piąty oficer, Harold Lowe, rozdzielił pasażerów ze swej łodzi między inne łodzie i popłynął wydobywać z wody tych, którzy pływali w morzu, ale zrobił to zbyt późno i ocalił tylko kilka osób. Przyczyn tak dużych strat w ludziach było wiele: od zbyt małej liczby łodzi ratunkowych, poprzez przestarzałe przepisy o wymogach oddzielenia pasażerów klasy trzeciej od reszty. W okresie budowy statku panowały hurraoptymistyczne nastroje co do bezpieczeństwa na morzu. Ostatnim poważniejszym zdarzeniem było zderzenie innego statku White Star Line – „Republica” w 1906 roku. Dzięki małym zniszczeniom oraz szybkiej pomocy zdołano uratować wszystkich pasażerów. Do strat w ludziach należy również zaliczyć ofiary paniki w trakcie ucieczki. Niektórzy mężczyźni usiłowali przedrzeć się do szalup przed kobietami, co próbowali powstrzymać oficerowie – oddając strzały ostrzegawcze. Oficer Lowe zeznał później, iż kilkukrotnie strzelił wzdłuż burty statku by powstrzymać pasażerów z niższych pokładów przed wskoczeniem do opuszczanej łodzi ratunkowej, przy czym nie jest jasne czy trafiły one kogokolwiek. Zebrane w czasie śledztw relacje wskazują, iż w czasie wodowania ostatnich łodzi ratunkowych także Murdoch bądź towarzyszący mu intendent oddali dwa strzały z rewolweru w powietrze, zaś Lightoller groził użyciem broni, która jak twierdził w późniejszych wywiadach, była nienaładowana. Relacje ocalałych wspominają ponadto dalsze wypadki użycia broni i ofiary wśród pasażerów, które choć nie zostały potwierdzone w późniejszych śledztwach, to stały się podstawą sensacyjnych doniesień prasowych. Przykładowo, w polskiej prasie, pojawiła się informacja, iż major Archibald Butt zastrzelił 13 podróżnych. David Savage, naukowiec z Queensland University of Technology, wykazał, że prawdopodobieństwo ocalenia życia w katastrofie zależało od płci, klasy, w której się podróżowało, a także narodowości. Przykładowo bycie Brytyjczykiem zmniejszało szanse przeżycia mężczyzn o 7% względem średniej. Tymczasem bycie Amerykaninem – zwiększało te szanse w stosunku do średniej o 8,5%. Według amerykańskich źródeł z katastrofy ocalało 1517 osób, według brytyjskich 1503, a według dzisiejszych statystyk 704 osoby. Ostatni utwór na Titanicu Nie wiadomo, jaki utwór był grany ostatni przez orkiestrę na „Titanicu”. Wszystkie hipotezy opierają się bowiem na zeznaniach rozbitków, którzy w czasie, kiedy orkiestra grała ten utwór, byli już poza statkiem (najbliżej orkiestry był radiotelegrafista Harold Bride), a ponadto prawie nikt z nich nie miał wiedzy muzycznej. Najbardziej prawdopodobne utwory to: protestancki hymn Nearer, My God, to Thee (Być bliżej Ciebie, Boże, chcę), protestancki hymn Jesień (ang. Autumn), walc Pieśń jesieni (tytuł oryginalny: Songe d’Automne) bardzo popularnego brytyjskiego kompozytora Archibalda Joyce’a. Hymn Być bliżej Ciebie, Boże, chcę obecnie uważa się, że najprawdopodobniej grany był przed zatonięciem. Jako ostatni utwór pierwsza wskazała ten hymn jedna z uratowanych pasażerek (Vera Dick), co potem potwierdzili liczni inni pasażerowie. Jednakże pojawiły się zastrzeżenia, że w gruncie rzeczy z powodu odległości i innych warunków osoby te nie słyszały tego utworu, a tylko zasugerowały się popularnymi wtedy opisami tonięcia innego statku (SS „Valencia”) w 1906 r., podczas którego orkiestra grała ten utwór. Ponadto krytycy zwracają uwagę na to, że ci pasażerowie przedstawiali różne wersje hymnu, które miały być odtwarzane. Utwór Być bliżej Ciebie, Boże, chcę może być bowiem śpiewany do 3 różnych melodii: Horbury (wersja popularna wtedy w krajach Imperium Brytyjskiego, obecnie popularność spadła), Bethany (wersja popularna wtedy w USA, obecnie jest to wersja najpopularniejsza) i Propior Deo (wersja popularna wśród wyznawców metodyzmu). Ocaleli pasażerowie podawali, że orkiestra grała albo Horbury albo Bethany, co zdaniem krytyków wskazuje, że w gruncie rzeczy nie słyszeli oni utworu. Jednakże wszystkie osoby znające kierującego orkiestrą Wallace’a Hartleya zgodnie stwierdzały, że ów zawsze twierdził, że gdyby kiedyś znalazł się na tonącym statku, to chciałby zagrać ten hymn (Być bliżej Ciebie, Boże, chcę) jako ostatni. Wskazuje to zatem, że orkiestra grała jednak ten utwór, z czym obecnie zgadza się większość autorów. Natomiast odnosząc się do tego, którą z melodii grano najprawdopodobniejsze wydaje się, że była to Horbury, ponieważ Hartley był Brytyjczykiem i metodystą (słabo znał zatem Bethany, a mniej prawdopodobne wydaje się granie Propior Deo niż Horbury, ponieważ ta pierwsza melodia nie jest zbyt popularna poza Kościołem Metodystycznym). Natomiast w większości filmów o katastrofie odgrywana jest melodia Bethany, ponieważ jest to wersja popularniejsza (część widzów mogłaby mieć problemy z identyfikacją Horbury). Radiotelegrafista Harold Bride zeznał natomiast, że słyszał utwór, który nazwał Autumn, ale sam nie stwierdził jednoznacznie, czy miał na myśli hymn Jesień czy też walc Songe d’automne – kwestię tę rozstrzygali zatem dziennikarze. Niektórzy pasażerowie podawali (później, kiedy znane były już wypowiedzi Bride’a), że słyszeli jeden z tych 2 utworów. W przypadku walca Pieśń jesieni należy stwierdzić, że utwór ten orkiestra grywała wcześniej dość często pasażerom rejsu, jak również grała ją podczas ewakuacji statku, ale stosunkowo mało prawdopodobne jest, że taką „lekką” melodię orkiestra grałaby osobom, które wiedziały, że zaraz zginą. W przypadku Autumn natomiast przeciw tej możliwości przemawia to, że melodia ta jest bardzo trudna w wykonaniu i nawet doświadczeni zawodowi muzycy (tacy jak członkowie orkiestry na „Titanicu”) unikali wykonywania tego utworu bez uprzednich prób i zapewniania sobie warunków pozwalających na skupienie się (co było w tych warunkach niemożliwe). Ponadto aczkolwiek Harold Bride miał doskonały słuch, to jednak nie był muzykiem i mógł niewłaściwie zidentyfikować melodię – tym bardziej, że słyszał ją walcząc o życie w wodzie. Zwolennicy Horbury wskazują jeszcze, że melodia ta nieco przypomina melodię Jesieni, co mogło sprzyjać pomyłce. Komisje śledcze Amerykańska „United States Senate inquiry into the sinking of the RMS Titanic” pod przewodnictwem i pełną dominacją kongresmena Williama Aldena Smitha uformowała się 19 kwietnia 1912 roku i zakończyła swą działalność w dniu 25 maja tego samego roku. Smith uświadomił sobie fakt, że nie ma norm legislacyjnych oraz nikt nie ingeruje w żeglugę kompanii. Sam był autorem ustaw normalizujących działanie amerykańskich kolei, czym sam żywo się interesował. Została powołana na podstawie własności Titanica, który należał do amerykańskiego konglomeratu żeglugowego. Bruce Ismay sprzedał „White Star Line” 10 lat wcześniej należącemu do Johna Pierpont Morgana „International Mercantile Marine Co.” Smith podczas 6 tygodni śledztwa poddał przesłuchaniom m.in. Ismaya, wszystkich ocalałych oficerów, radiooperatorów Titanica oraz Carpathii. Łącznie były to 82 osoby z czego tylko 3 z trzeciej klasy, w tym 53 poddanych brytyjskich. Stosunkowo liczna reprezentacja pasażerów miała doprowadzić do uniknięcia długich sporów technicznych. Charles Lightoller odciągnął uwagę przewodniczącego od procedur nawigacyjnych na mostku kapitańskim i uniknął przy tym pytań o ignorowanych ostrzeżeniach o górach lodowych czy braku lornetek dla obserwatorów na bocianim gnieździe. Senator zadawał pytania – wydawało by się – dziwaczne i niepotrzebne jak „czy przedni komin zwalony do oceanu kogoś zabił?”, „czy ktoś mógł schronić się w komorach wodoszczelnych?”, „z czego zrobiona jest góra lodowa?” lub „czy statek zatonął dziobem, czy przodem?”. Stał się pośmiewiskiem w Wielkiej Brytanii, ale sam wiedział, że chciał uzyskać logiczną odpowiedź dla amerykańskiego obywatela, który nie rozumiał jak kawałek lodu może zatopić wielki parowiec. Nie wiedzieli też oni jak działają komory wodoszczelne, o działaniu których Smith sam przekonał się na RMS Olympic. Senator sam zapoznał się z mechanizmem spuszczania szalup i przesłuchał palacza Freda Barret – ocalałego z katastrofy Titanica – na temat tego jak wyglądało tonięcie statku z perspektywy maszynowni, gdzie pokazał mu też jak zamykały się grodzie wodoszczelne. William Alden Smith nie mógł się jednak podzielić kompetencjami z innymi członkami komisji i chciał wszystkie przesłuchania prowadzić sam by nie przeoczyć istotnego szczegółu. To przysporzyło mu wrogów w komisji i poza nią oraz spowodowało nieporządek w zeznaniach. Ustalił jednak, że to SS Californian był pływającym najbliżej Titanica statkiem tamtej tragicznej nocy. Kapitan Stanley Lord zapewnił dziennikarzy, że tonący parowiec był oddalony o 20 mil i niewidoczny dla ich oczu. Ernest Gill – mechanik Californiana – złożył jednak u notariusza zeznanie, że Titanic był widoczny. Gill został też drobiazgowo przesłuchany przez senatora i całą komisję. Lord też został poddany pytaniom, które obaliły początkowe twierdzenia kapitana. Następnym świadkiem został kapitan Carpathii, Arthur Henry Rostron. Obronił Ismaya przed tezą, że miałby mieć jakikolwiek wpływ na decyzję zmarłego kapitana Smitha. Przedstawił też zgromadzonym całą wiedzę i kroki jakie podjął by ocalić rozbitków Titanica przez co stał się wzorem do naśladowania dla innych kapitanów. Postanowienia końcowe brzmiały: złudne poczucie bezpieczeństwa – zatonięcie RMS Republic, gdzie zginęło tylko 6 osób – sprawiło, że standardowe procedury nawigacyjne były wyczekiwaniem nieuniknionej katastrofy, brytyjska Izba Handlu posiadała przestarzałe przepisy, miejsc w szalupach powinno być tyle, ilu jest pasażerów na statku, radiostacja przestała być zabawką pasażerów służącą do odbierania i wysyłania telegramów i przedmiotem ignorancji oficerów, ustalono całodobowe dyżury radiooperatorów przy radiostacji, należało ustalić sztywne przepisy dotyczące przekazywania raportów o niebezpieczeństwach na mostek kapitański, w świetle istniejących przepisów prawnych, „International Mercantile Marine” Co. czy „White Star Line” załoga Titanica nie była winna jakichkolwiek zaniedbań, skrytykowano kapitana Edwarda Smitha za zbytnią pewność siebie w dowodzeniu, konieczność stworzenia międzynarodowych patroli na północnym Atlantyku, obarczono winą za prędkość prezesa White Star Line z powodu jego obecności na pokładzie liniowca, potępiono postawę kapitana Lorda, zaproponowano przyznanie Złotego Medalu Kongresu kapitanowi Rostronowi, co później przyjęto w amerykańskim senacie przez aklamację. Zalecenia komisji włączono do „Congressional Record”, jako „Uchwałę Senatu nr 6979”, zatwierdzoną przez obie izby Kongresu. Zeznania, oświadczenia i materiał dowodowy zajęły 1198 stron maszynopisu. Brytyjska Druga, angielska komisja o nazwie „British Wreck Commissioner's inquiry into the sinking of the RMS Titanic” ukonstytuowała się 3 maja i trwała do 3 lipca 1912 roku. Bezwzględnym przewodniczącym tego zgromadzenia był autokratyczny, niecierpliwy i skłonny do irytacji John Charles Bigham, baron Mersey of Toxteth (w hrabstwie Lancashire). Składała się też z 5 asesorów: kapitana A.W. Clarke, kontradmirała marynarki wojennej w stanie spoczynku Somerseta Gough-Calthorpe, komandora rezerwy marynarki wojennej Fitzroya Lyon, profesora budowy statków na uniwersytecie w Glasgow Johna Harvard Biles i starszego doradcy przy admiralicji Edwarda Chaston. Baron stał się słynny z powodu cierpkich uwag wygłaszanych do świadków i obrońców. Ustrzegł się jednak wpływu swoich poglądów politycznych na przebieg przesłuchań. 29 kwietnia zawinęła do portu w Plymouth ocalała załoga Titanica, na pokładzie brytyjskiego transatlantyka „Lapland”. Poddano ją kwarantannie, celem odseparowania od siebie by nie mogli ustalić wspólnej wersji wydarzeń. W środowisku marynarzy i osób związanych z morzem panowała powszechna opinia, że „British Wreck Commissioner's Inquiry” ma za zadanie oczyścić Izbę Handlu z większej winy. Pięć tygodni podczas których zespół działał i wyjaśniał katastrofę zadało kłam tym przypuszczeniom. Brytyjską odpowiedniczkę komisji Smitha interesowało bardziej nie jak, tylko dlaczego doszło do katastrofy. Dlatego też przesłuchała tylko 21 pasażerów, z czego 3 niezbyt ważnych, przez lorda. Byli to w większości specjaliści z zakresu budowy okrętów, oficerowie i członkowie załóg Titanica, Carpathii i Californiana. Następnie przesłuchano kolejne 96 świadków w ciągu 8 tygodni, na sesjach o łącznej długości 36 dni, zadając im 25 600 pytań. To oraz 1000 stron stenogramów sprawiło, że dochodzenie kosztowało funtów szterlingów. Sir Rufus Isaacs przesłuchał bezlitośnie 14 maja kapitana Californiana. Wyszło na jaw, że Lord budził strach pośród załogi statku i dlatego nie obudzono go w jego kajucie oraz nie podjęto żadnego działania, nie chcąc się narażać na gniew kapitana. 30 czerwca przedstawiono raport komisji: przyczyną zatonięcia była tylko i wyłącznie góra lodowa, statek nie posiadał wad, a jego szybkość doprowadziła go do zguby, parowiec posiadał niewystarczająca liczbę obserwatorów, nadmierna pewność siebie była przyczyną niedopatrzeń, liczba szalup ratunkowych była niewystarczająca, szalupy nie były w pełni oraz należycie obsadzone pasażerami i załogą statku, potępiono kapitana Lorda, skrytykowano Izbę Handlu i jej anachroniczne przepisy, zwłaszcza braki w informacji do której szalupy miałby kierować się dany pasażer lub brak zaznajomienia gości ze sprzętem ratunkowym. Spuścizna obydwu komisji Raport Merseya przyjęto za bardziej fachowy, wszechstronny i lepiej skonstruowany, chociażby pod względem natury technicznej, gdzie te informacje przewyższają ustalenia zza oceanu. Z czasem jednak dzieło Smitha spotkało się z większym uznaniem w oczach uczonych i ekspertów w dziedzinie prawa. Śledztwo brytyjskie nie było tak wszechstronne jak amerykańskie i to drugie pozwoliło lepiej poznać przebieg wypadków w nocy z 14 na 15 kwietnia. Upór i spostrzegawczość senatora Smitha dały żywszy obraz przeżyć ocalałych. Ponadto przesunięto szlak żeglugowy na północnym Atlantyku o 60 mil na południe. Wyławianie ciał White Star Line nie była zobowiązana do odnalezienia ciał ofiar, zwłaszcza na własny koszt. 15 kwietnia wyczarterowała jednak kablowiec „Mackay–Bennett” i dwa dni później kapitan F.H. Lardner zorganizował załogę ochotników z 40 członkami Stowarzyszenia Przedsiębiorców Pogrzebowych Prowincji Nadmorskich. Mając na statku tony lodu, ponad sto trumien i środki balsamujące, wypłynął w ocean. WSL wyczarterowała 21 kwietnia kolejny kablowiec „Minia” i oba statki znalazły najpierw 14 ciał. „Mackay–Bennett” wrócił do portu 30 kwietnia ze 190 ciałami, a „Minia”, pracując do 3 maja, zabrała ze sobą jeszcze 133 ciała, co dało łącznie liczbę 323. Wynoszenie zwłok odbyło się pod ochroną policji i wysokich betonowych murów by fotoreporterzy nie mogli zrobić zdjęć. Leżące niedaleko lodowisko „Mayflower” na Agricola Street zamieniono w kostnicę, gdzie wpuszczano tylko tych, którzy mogli zidentyfikować ofiary lub posiadali pełnomocnictwa. Pierwszym ciałem, jakie zidentyfikowano po monogramie „J.J.A.” na kołnierzyku było to należące do Johna Jacoba Astora i zabrał je William Vincent Astor, jego 20-letni syn. Trzy dni po przybyciu „Mackay–Bennett” do portu odbyły się pogrzeby. Wyznaczono trzy miejsca pochówku w Halifaksie: cmentarz Fairview dla tych, których wiary nie udało się ustalić, drugi imienia Barona Von Hirscha dla wyznawców judaizmu oraz Mount Oliver dla katolików. 119 na 209 ofiar przywiezionych do tego portowego miasta pochowano w morzu a 59 zostało zabranych przez rodziny i spoczęło w innych miejscach. Wszystkie groby na trzech cmentarzach są po dziś dzień znakomicie utrzymane z funduszu powierniczego założonego przez White Star Line i funduszy żydowskiej kongregacji Beth Israel w Halifaxie. Wyglądają identycznie i łączy je opis „zmarł 15 kwietnia 1912 roku”. Odnalezienie wraku statku Wrak „Titanica” odnaleziono 1 września 1985 r. na głębokości 3802 m. Jego położenie to: . Ekspedycja na czele z Robertem Ballardem poświęciła wiele czasu na badanie dna morskiego w celu zlokalizowania wraku. O godzinie 0:45, 1 września 1985 r., badacze zobaczyli przed sobą fragment jednego kotła parowego. Położenie resztek statku udało się ustalić w ciągu kilku dni. Do tej pory sądzono, że powinien zachować się w idealnym stanie, co okazało się nieprawdą – z dnia na dzień wrak coraz bardziej niszczeje z powodu działalności bakterii powodujących korozję stali. Po raz pierwszy wnętrze zatopionego statku zbadano w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku – zdalnie sterowane roboty zrobiły zdjęcia, z których wynikało, że wystrój wnętrz zachował się w niemal nienaruszonym stanie. Naukowcy podejrzewają, że przyczyną tego była duża ilość ołowiu znajdująca się w farbie (węglan ołowiu – barwa biała, tlenek ołowiu(IV) – barwa żółta, tlenek ołowiowo(II) ołowiowy(IV) – barwa czerwona), którą pomalowano elementy drewniane. Część tylna wraz z rufą jest zniszczona w dużo większym stopniu niż przód wraku. Dokonały tego ogromne masy powietrza, które szybko się uwalniały, gdy tylna część zanurzała się raptownie pod wodę; ich ciśnienie wyrwało tłoki i spowodowało rozpad części rufowej. Przednia część nabierała wody łagodniej, pogrążając się przez dwie i pół godziny od momentu uderzenia w górę lodową, wskutek czego lepiej przetrwała zatonięcie. Obserwacja wraku pozwala stwierdzić, że zawalił się mostek kapitański wraz z kwaterami oficerskimi. Wygięte resztki kadłuba „porośnięte” są ostrymi żelaznymi częściami, które utrudniają jego eksplorację. Dziób wraku utkwił częściowo pod grubą warstwą mułu, która zakrywa uszkodzony przez górę lodową fragment kadłuba. Szczątki statku (kotły, elementy kadłuba) spoczywają w promieniu kilkuset metrów. Wielu naukowców – na czele z odkrywcą wraku, Robertem Ballardem – jest zaniepokojonych turystycznymi wyprawami na dno oceanu do pozostałych szczątków „Titanica”. Ich zdaniem ekspedycje te przyspieszają niszczenie historycznego wraku. Amerykańska Narodowa Służba Oceaniczna i Meteorologiczna ocenia, że kadłub może rozpaść się całkowicie w ciągu następnych pięćdziesięciu lat. W książce Ballarda pod tytułem Return to Titanic, wydanej przez National Geographic, pokazane są fotografie zniszczeń promenady spacerowej, spowodowanych osiadaniem na niej batyskafów. Brakuje wielu elementów, które zostały zabrane jako „pamiątki” (np. dzwonek na maszcie). Odkrywca wraku „Titanica”, dr Robert Ballard, był głęboko przekonany, że wrak powinno się pozostawić w spokoju jako mogiłę. W związku z tym nie wydobył z wraku żadnego przedmiotu, lecz złożył na nim tablicę upamiętniającą ofiary katastrofy. Ta decyzja spowodowała, że w świetle prawa ratownictwa morskiego dr Ballard nie zagwarantował sobie w ten sposób prawa do własności wraku. Otworzyło to pole do działalności przedsiębiorstw eksplorujących wrak. W 1987 r. francusko-amerykańska ekspedycja zaczęła operację ratowania wraku „Titanica”, wydobywając z niego ok. 1800 przedmiotów, które zostały przewiezione do Francji. Następnie amerykańscy uczestnicy ekspedycji założyli przedsiębiorstwo Premier Exhibitions Inc., przekształcone w końcu w RMS Titanic Inc. W latach 1987–2004 wydobyto z wraku ponad 5500 przedmiotów i części wyposażenia, używając w tym celu m.in. zdalnie sterowanych urządzeń mechanicznych. W 1998 r. wydobyto ważący 17 ton fragment kadłuba. W 1994 r. RMS Titanic Inc. uzyskało wyrokiem amerykańskiego sądu prawa własności i komercyjnej eksploatacji wraku. Decyzja ta została potwierdzona kolejnym wyrokiem amerykańskiego sądu w roku 2006. Spółka White Star Line, do której należał liniowiec, została zlikwidowana w 1934 r. i żadna firma nie zgłaszała praw do Titanica. Po odkryciu wraku roszczenia zgłosiły jednak brytyjskie towarzystwa ubezpieczeniowe, z którymi umowę zawarła amerykańska firma Titanic Ventures, Inc. (obecnie RMST, Inc.), nie zyskując własności, lecz wyłączne prawo do ratownictwa wraku zgodnie z prawem morskim. 18 czerwca 2023 r. podczas wyprawy turystycznej do wraku Titanica organizowanej przez firmę OceanGate po 105 minutach od rozpoczęcia zanurzania utracono łączność z batyskafem Titan. 22 czerwca w odległości 500 m od dziobowej części wraku Titanica odnaleziono szczątki batyskafu świadczące o implozji jego kadłuba. W katastrofie zginęli Stockton Rush, Paul-Henri Nargeolet, Hamish Harding, Shahzada Dawood oraz Suleman Dawood. Losy siostrzanych statków Z trzech statków klasy Olympic, do której należał „Titanic”, tylko jeden – „Olympic”, miał długą i udaną karierę jako statek pasażerski. Po katastrofie „Titanica” został przymusowo unieruchomiony w irlandzkiej stoczni Harland and Wolff w Belfaście, gdzie w ciągu 6 miesięcy przeszedł gruntowną modernizację. Na pokładzie zamontowano nowe szalupy, a kadłub statku wzmocniono podwójnym dnem, by nie dopuścić do powtórki tragicznych wydarzeń z 1912. RMS „Olympic” pływał w służbie pasażerskiej – z drobnymi przerwami – do 1935, kiedy po staranowaniu latarniowca został wycofany ze szlaku północnoatlantyckiego, a następnie pocięty na złom. Wiele elementów ozdobnych ze statku znalazło miejsce w angielskich pubach i hotelach. RMS „Gigantic” nigdy nie wszedł do służby jako statek pasażerski. Na wpół ukończony, został zarekwirowany przez brytyjską marynarkę i przekształcony w statek szpitalny HMHS „Britannic” na czas I wojny światowej. Zatonął 21 listopada 1916 r. w jednym z pierwszych rejsów, po wpłynięciu na minę u wybrzeży Grecji. Statek poszedł na dno w ciągu pięćdziesięciu pięciu minut – zginęło 30 ludzi z 1300 na pokładzie. Liczba ofiar była tak mała dzięki spokojnej pogodzie, wysokiej temperaturze wody, małej odległości od brzegu i odpowiedniej liczbie łodzi ratunkowych, zainstalowanych po katastrofie „Titanica”. Najdłużej żyjący po katastrofie pasażerowie Ostatnią osobą pamiętającą katastrofę „Titanica” była Lillian Gertrude Asplund – Amerykanka, która w chwili tragedii miała 5 lat, zmarła 6 maja 2006 roku. Dwie inne osoby, podróżujące „Titanikiem”, żyły dłużej niż Lillian Asplund, ale w momencie katastrofy były zbyt małe, by cokolwiek pamiętać. Barbara West (zmarła 16 października 2007) miała dziesięć miesięcy, a Millvina Dean (zmarła 31 maja 2009) – zaledwie 2 miesiące. Lista 10 najdłużej żyjących pasażerów „Titanica”, którzy przeżyli katastrofę: Beatrice Sandström (9 sierpnia 1910 r. – 3 września 1995 r.), zmarła w wieku 85 lat (rok i 8 miesięcy w dniu katastrofy) Eva Hart (31 stycznia 1905 r. – 14 lutego 1996 r.), zmarła w wieku 91 lat (7 lat w dniu katastrofy) Edith Brown (27 października 1896 r. – 20 stycznia 1997 r.), zmarła w wieku 100 lat (około 15 lat w dniu katastrofy) Louise Laroche (2 lipca 1910 r. – 28 stycznia 1998 r.), zmarła w wieku 87 lat (rok i 9 miesięcy w dniu katastrofy) Eleanor Ileen Johnson (23 września 1910 r. – 9 marca 1998 r.), zmarła w wieku 87 lat (rok i 7 miesięcy w dniu katastrofy) Michel Marcel Navratil (12 czerwca 1908 r. – 30 stycznia 2001 r.), zmarł w wieku 92 lat (ostatni mężczyzna z „Titanica”; 3 lata i 9 miesięcy w dniu katastrofy) Winnifred Quick (23 stycznia 1904 r. – 6 lipca 2002 r.), zmarła w wieku 98 lat (8 lat w dniu katastrofy) Lillian Asplund (21 października 1906 r. – 6 maja 2006 r.), zmarła w wieku 99 lat (ostatnia osoba pamiętająca katastrofę; 5 lat w dniu katastrofy) Barbara West (24 maja 1911 r. – 16 października 2007 r.), zmarła w wieku 96 lat (10 miesięcy w dniu katastrofy) Millvina Dean (2 lutego 1912 r. – 31 maja 2009 r.), zmarła w wieku 97 lat (najmłodsza i ostatnia pasażerka „Titanica”; 2 miesiące w dniu katastrofy) Alternatywne teorie na temat zatonięcia W ciągu kilkudziesięciu lat po katastrofie na temat statku powstało wiele alternatywnych teorii, w większości ocierających się o teorie spiskowe. Gazety i wydawnictwa książkowe opublikowały teorie mówiące o klątwie „Titanica”, czy też o tym, że statek wcale nie zderzył się z górą lodową. W 2003 roku została opublikowana książka The Sinking of the Titanic: The Mystery Solved – jej autor proponuje teorię, według której zatonięcie „Titanica” spowodowane było zderzeniem z krą. Jedna z teorii dotyczy zamiany obu siostrzanych statków „Titanica” oraz „Olympica”. W 1911 r. Olympic zderzył się z krążownikiem HMS „Hawke”. Naprawa statku była kosztowna, więc kompania White Star Line zamieniła obydwa statki. Takie przedsięwzięcie wiązałoby się jednak z zaangażowaniem wielu robotników, więc utrzymanie go w tajemnicy byłoby mało realne. Inna teoria opowiada o tym, że zatonięcie było starannie przygotowane i zaplanowane w celu wyłudzenia gigantycznego odszkodowania. Autorzy tej teorii wskazują na dziwne z punktu widzenia logiki zachowanie załogi podczas katastrofy oraz na rozpowszechnianą plotkę o niezatapialności statku. Kolejna koncepcja mówi, że podczas wodowania butelka szampana, która miała rozbić się o rufę przy ochrzczeniu, nie rozbiła się za pierwszym razem (co nie jest prawdą, gdyż White Star Line nie dokonywała tego obrzędu przy wodowaniu „Titanica”). Tuż po katastrofie irlandzkie plotki donosiły, że doszło do niej z powodu dziwnego przesłania w numerze seryjnym statku – 390904 – co czytane w odbiciu lustrzanym przy pewnej dozie wyrozumiałości daje wyraz NO POPE – „Precz z papieżem!” Jednak „Titanic” nigdy takiego numeru nie miał – zarówno w Brytyjskiej Izbie Handlowej, jak i w stoczni Harlanda i Wolffa otrzymał inne numery. Oprócz tego istnieje szereg teorii upatrujących przyczyn zatonięcia statku w klątwie przewożonej mumii, wyłudzeniach finansowych, mistyfikacjach, malwersacjach i niepopartych faktami powiązaniach numerów i zdarzeń. Titanic w kulturze Historia „Titanica” doczekała się kilku ekranizacji filmowych – najsłynniejszą z nich jest nagrodzony jedenastoma Oscarami film Jamesa Camerona z 1997 roku, którego fabuła skupia się na wątku miłosnym głównych bohaterów oraz przebiegu katastrofy. Poniżej znajduje się lista niektórych dzieł literackich lub filmowych zainspirowanych katastrofą statku: Ocaleni z Titanica (1912) In Nacht und Eis (1912) East Side, West Side (1927) Atlantic (1929) Titanic (1943) – pierwszy film o Titanicu. Został nakręcony przez Niemców, by przedstawić Brytyjczyków w negatywnym świetle. Titanic (1953) Pamiętna Noc (1958) Niezatapialna Molly Brown (1964) S.O.S. Titanic (1979) Podnieść Titanica (1980) Titanic (miniserial telewizyjny, 1996) Titanic (1997) Legenda Titanica (1999) animowany Futurama odc 10 „Pamiętny lot” (1999) animowany Titanic – film animowany z 2001 roku Głosy z głębin 3D (Ghosts of The Abyss) (2003) Duchy Titanica (2008) dokumentalny Dlaczego Titanic zatonął? (2009) Titanic II (2010) Titanic (2012) – wersja 3D filmu z 1997 Ratowanie Titanica (2012) dokumentalny We wnętrzu Titanica (2012) dokumentalny Titanic (miniserial telewizyjny, 2012) Titanic oczami Jamesa Camerona (2012) dokumentalny Titanic 1912: Akta sprawy (2012) dokumentalny Rekonstrukcja Titanica (2012) dokumentalny Titanic100: Zagadka Rozwiązana (2012) Titanic. Po katastrofie Film dokumentalny, Wielka Brytania (2012) Titanic pojawia się również w koszmarze Vary Campel w filmie Britannic oraz pojawia się w filmie krótkometrażowym Epoka Lodowcowa: No Time for Nuts (Nie czas na żołędzie). Katastrofa statku jest również tematem gier komputerowych: Starship Titanic – producent: The Digital Village Titanic: Odwróć bieg historii – producent: Cyberflix Titanic: Klucze do przeszłości – gra produkcji polskiej Titanic występuje również w grze jako jeden ze statków do przewozu pasażerskiego: Transport Giant – producent: JoWooD Ship Simulator 2006 Ship Simulator 2008 Ship Simulator Extremes O „Titanicu” powstały również piosenki, m.in. utwór zespołu Lady Pank z 1988 pt. Zostawcie Titanica! oraz Tempest Boba Dylana z 2012. Literatura dotycząca katastrofy „Titanica” jest ogromna. Wśród niej uwagę zwraca jedna z pierwszych publikacji i do tego w języku polskim, polskiego dziennikarza mieszkającego w tym czasie w Chicago – Stanisława Łempickiego pt. Tragedya oceanu : strzaskanie i zatonięcie okrętu Titanic, z którym na dno morza poszło 1517 osób, wydana w Chicago już w końcu 1912 roku. Godną polecenia za rzetelność i szerokie tło historyczne katastrofy, które ma istotne znaczenie w jej postrzeganiu, jest publikacja z 2012 r. (w setną rocznicę zatonięcia) angielskiego autora – Daniela Allena Butlera pt. Niezatapialny. Tajemnica „Titanica”. Scenę zatonięcia „Titanica” przedstawił w swoich pracach amerykański rysownik Don Rosa. Możemy ją oglądać w należącej do cyklu Życie i czasy Sknerusa McKwacza historii Najbogatszy kaczor świata, jak i w komiksie Czy to jawa, czy sen? (The Dream Of A Lifetime). W 1898 (czternaście lat przed katastrofą) mało znany angielski pisarz – Morgan Robertson wydał powieść pt. Futility („Daremność”; po katastrofie „Titanica” przypisywano jej nowy tytuł – The Wreck of Titan („Wrak Tytana”)), o fikcyjnym statku „Titan”. Powieściowy statek był dziwnym zbiegiem okoliczności największym, najnowocześniejszym i najbardziej luksusowym parowcem. Autor dokładnie opisał jego budowę, która zdumiewająco zgadza się z konstrukcją „Titanica” o tonażu ton (wydania książki po 1912 r. zmieniły tę liczbę na ). Podczas dziewiczej podróży przez Atlantyk, z Anglii do USA, w kwietniu powieściowy „Titan” zderzył się z górą lodową i zatonął niemal w tym samym miejscu co „Titanic” wraz z większością pasażerów, gdyż było zbyt mało łodzi ratunkowych. Rozbieżności między książką a rzeczywistą katastrofą dotyczą m.in. sposobu uderzenia w górę i liczby ocalałych (tylko 13 w powieści). William Thomas Stead dziennikarz i literat, który zginął w katastrofie Titanica, w 1886 opublikował w gazecie „Pall Mall Gazette” opowiadanie How the Mail Steamer Went Down in Mid-Atlantic, by a Survivor opisującego katastrofę płynącego przez Queenstown parowca. Podobny motyw powtórzył w utworze From the Old World to the New z 1892 zmieniając przyczynę katastrofy na zderzenie z górą lodową. Dane techniczne długość całkowita: 268,99 m szerokość: 29,41 m wysokość: boczna kadłuba: 18,14 m od stępki do pomostu nawigacyjnego: 31,07 m od stępki do czubków kominów: 53,34 m pojemność deklarowana: BRT pojemność rzeczywista: BRT wyporność: ok. t liczba pokładów: 8 od A do G, 2 pokłady denne i pokład szalupowy liczba kominów: 3 (4. i ostatni „komin” to atrapa poprawiająca estetykę statku) liczba wodoszczelnych grodzi: 16 (pływalność zachowana przy zalanych, według różnych danych, 4–5 przedziałach) liczba szalup ratunkowych: 20 (w tym 16 osadzonych na żurawikach, 4 składane) pojemność szalup: 65–70 osób kotły typu szkockiego opalane węglem: 24 dwustronne i 5 jednostronnych nadciśnienie pary w kotle: 15 at moc maszyn: 46 tys. KM przy prędkości obrotowej – maszyn parowych: 77 obr./min; – turbiny: 170 obr./min. Przy maksymalnej prędkości obrotowej maszyn moc wynosiła: 59 tys. KM dwie czterocylindrowe maszyny parowe potrójnego rozprężania średnice cylindrów: 1370, 2140 i 2 × 2460 mm skok tłoków: 1900 mm niskoobrotowa turbina na parę odlotową śruby: dwie zewnętrzne 3-skrzydłowe o średnicy 7,2 m, napędzane maszynami parowymi jedna środkowa 3-skrzydłowa (a nie, jak się powszechnie uważa, 4-skrzydłowa) o średnicy 5 m, napędzana turbiną na parę odlotową. Stosunek liczby obrotów śrub zewnętrznych do obrotów śruby wewnętrznej wynosił 1:2,23 prędkość maksymalna deklarowana: 23–24 węzły osiągnięta: 22,5 węzła, 14 kwietnia 1912 zużycie dobowe węgla przy prędkości rejsowej: 650 ton dopuszczalna liczba pasażerów: 2435 osób w 3 klasach (w dziewiczy rejs zabrano około 2223) załoga: 892 osoby koszt budowy: 15 milionów funtów stocznia: Harland & Wolff, LTD, Belfast, Irlandia Północna armator: White Star Line rozpoczęcie budowy: 31 marca 1909 wodowanie: 31 maja 1911 początek dziewiczego rejsu: 10 kwietnia 1912 Fakty i mity na temat Titanica Największy ówcześnie statek pasażerski świata – „Titanic” był jednym z największych, gdyż należał do serii trzech statków, z których najdłuższy był „Gigantic” (269,01 m), następnie „Olympic” (269,00 m), a najkrótszym choć największym był „Titanic” (268,99 m.); Jest on największy z „wielkiego tria” ze względu na wyporność, masę, szerokość oraz wysokość. Oceniając wielkość statku zawsze najpierw pod uwagę bierze się wyporność. Dla porównania bliźniacze „RMS Mauretania” i „RMS Lusitania” „Cunarda” miały po 232,31 m. „Cunard” konstruował przeciętne wielkościowo jednostki. Stal, z której zbudowano „Titanica”, była złej jakości – według współczesnych standardów stal była krucha i podatna na uszkodzenia, ale taki był ówczesny poziom techniki hutniczej. Siostrzany „Olympic” zbudowany dokładnie z takiej samej stali został wycofany z eksploatacji po 23 latach pływania. „Titanic” zderzył się z górą lodową – w rzeczywistości otarł się o nią prawą burtą. Góra lodowa rozpruła kadłub statku na długości 90 metrów – długość rozdarcia poszycia kadłuba wynosiła 90 m, ale na podstawie wykonanych ultrasonografem badań rozmiaru zniszczeń stwierdzono, że była to seria pęknięć, których łączna powierzchnia wynosiła nieco ponad 1 metr kwadratowy (1,18). Tabela obok przedstawia wielkość uszkodzeń w poszczególnych przedziałach. To nie suma powierzchni rozszczelnienia poszycia kadłuba spowodowała zatonięcie, a wysokość grodzi wodoszczelnych nie sięgających pokładu głównego, co umożliwiło przelewanie się wody ponad nimi w miarę powiększającego się przechyłu dziobu. Prawdę tę poznano już podczas śledztwa, ale nie przyjęto do wiadomości jako zbyt nieprawdopodobną. Domniemaną powierzchnię uszkodzeń szybko obliczył jeden z inżynierów stoczni Harland & Wolff układając proste równanie z jedną niewiadomą, gdzie znanymi danymi była pojemność statku i czas tonięcia. Armator twierdził, że statek jest „niezatapialny” – takie było powszechne przeświadczenia opinii publicznej, w rzeczywistości było to hasło ukute przez prasę. Armator – White Star Line – nie zaprzeczał temu twierdzeniu w sposób zdecydowany, wykorzystując je jako hasło reklamowe. Producent nowoczesnych grodzi wodoszczelnych zamontowanych na statkach typu „Olympic” używał w swoich materiałach reklamowych stwierdzenia, że ich zamontowanie czyni statek praktycznie niezatapialnym, co było manipulacją reklamową. „Titanic” płynął z pełną szybkością, aby zdobyć Błękitną Wstęgę Atlantyku – statki typu „Olimpic” z przyczyn konstrukcyjnych nie były w stanie zdobyć „Wstęgi”, ponieważ miały słabszy napęd od statków „Cunarda” z serii „Mauretania”. Na tamtych zamontowano innowacyjny napęd turbinowy, na co wyłożyła pieniądze angielska Admiralicja, która nadzorowała ich budowę, licząc na możliwość użycia tych statków do transportu wojska. Stocznia Harland and Wolff miała znikome doświadczenia w budowie takiego napędu. Dlatego przy projektowaniu statków serii „Olimpic” z góry postawiono na luksus i wielkość, a nie na szybkość, o czym prezes White Star Line Bruce Ismay – płynący na pokładzie „Titanica” – wiedział. Mógł sugerować kapitanowi Smithowi utrzymanie maksymalnej szybkości, bo warunki były doskonałe, ale na pewno nie było możliwości zdobycia „Wstęgi”. Z drugiej strony tak pływano na tej trasie podówczas: szybko, na granicy bezpieczeństwa, zwalniając tylko w wyjątkowo ciężkich warunkach. Czas wyjścia i wejścia do portu docelowego miał być nieomal tak dokładny jak na linii kolejowej. Najtańszy bilet na rejs kosztował 8 funtów, za najdroższy bilet I klasy należało zapłacić 250 funtów. Do chwili zatonięcia 3 duchownych udzielało ostatniego namaszczenia. Byli to angielski ksiądz Thomas Byles, niemiecki benedyktyn Joseph Peruschitz oraz pochodzący z Suwalszczyzny ks. Józef Montwiłł, który miał objąć parafię w Worcester w stanie Massachusetts i który zrezygnował z oferowanego mu miejsca w szalupie ratunkowej. Jego ciała nie znaleziono. „Titanic” zatonął w jednym kawałku – tę tezę wysunął Charles Herbert Lightoller, najstarszy stopniem ocalały oficer z „Titanica”, więc jego zeznanie przyjęto za pewnik, chociaż już wtedy kilku z ocalałych, w tym kilkunastoletni wówczas chłopiec – Jack Thayer, który sporządził odręczne rysunki, wskazywało na przełamanie. Po odnalezieniu wraku kwestia ta została wyjaśniona jednoznacznie: „Titanic” w końcowej fazie tonięcia przełamał się w okolicy śródokręcia, czyli najsłabszym punkcie swojej konstrukcji. Wskazywało na to już w momencie katastrofy chwilowe opadnięcie rufy na wodę z poziomu przechyłu ok. 45 stopni w górę. Wskazuje na to również układ szczątków na dnie. Część dziobowa leży w odległości ok. 650 metrów od bardzo zniszczonej części rufowej. Przypisy Literatura Linki zewnętrzne Encyklopedia Titanica Lista pasażerów statku (pdf.) Expedition Titanic – zdjęcia oraz filmy wraku Titanic – Polska Kolekcja – strona o wyposażeniu i zastawie stołowej używanej na pokładzie Titanica Polska strona o Titanicu Animacja komputerowa tonięcia „Titanica” w czasie rzeczywistym Titanic RMS Byłe Artykuły na Medal Titanic Titanic Titanic, RMS Titanic, RMS Titanic Statki z XX wieku Harland and Wolff

11547

https://pl.wikipedia.org/wiki/Tunezja

Tunezja

Tunezja (, trb. Tunis), oficjalnie Republika Tunezyjska (arab. , , trb. Al-Dżumhurija at-Tunisija, ) – państwo leżące w północnej Afryce, nad Morzem Śródziemnym. Graniczy z Algierią i Libią. W latach 1881–1956 pod protektoratem Francji. Od 12 listopada 1956 w ONZ, a od 1 października 1958 członek Ligi Państw Arabskich. Stolicą kraju jest Tunis, a inne większe miasta to: Safakis, Arjana, Bizerta (Banzart), Kabis (Gabés), Susa (Sousse). Geografia Położenie Tunezja położona jest w Afryce Północnej i zajmuje powierzchnię wielkości połowy Polski. Wybrzeże Tunezji na północy i wschodzie opływa Morze Śródziemne. Północ kraju jest górzysta i gęsto zalesiona. Im dalej na południe, ukształtowanie terenu zmienia się w coraz bardziej płaskie i suche aż do obszaru szottów (słone jeziora, zazwyczaj wyschnięte) wyznaczających początek strefy saharyjskiej. Klimat Na wybrzeżu klimat śródziemnomorski. Na wschodnim wybrzeżu bardziej suchy. Na północy występuje klimat podzwrotnikowy, od pośredniego między morskim a kontynentalnym, na południu zwrotnikowy skrajnie suchy-kontynentalny. Historia Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. na obszar obecnej Tunezji nastąpił napływ ludów koczowniczych ze wschodu i południa Afryki. W II tysiącleciu p.n.e. rozpoczęła się kolonializacja fenicka, najważniejszą kolonię stanowiła Kartagina. W wyniku wojen punickiej obszar Kartaginy został włączony w skład Imperium Rzymskiego. W V wieku n.e. Rzymianie zostali wyparci przez germańskich Wandalów, którzy z kolei zostali pokonani w połowie VI wieku przez Bizancjum. W drugiej połowie VII w. Tunezję podbili Arabowie, którzy zislamizowali kraj. W 1574 roku kraj włączono do Imperium Osmańskiego. Od 1590 roku realna władza należała do bejów, którzy jedynie formalnie uznawali zwierzchnictwo osmańskie. Wybrzeże stało się bazą wypadową piratów. W XIX wieku coraz bardziej intensywna penetracja mocarstw europejskich zakończona w 1881 roku ustanowieniem w Tunezji protektoratu francuskiego. Od początku okupacji francuskiej rozwijał się ruch antykolonialny. W latach 20. narodziły się partie polityczne, w tym partia Destur. W trakcie II wojny światowej Tunezja dostała się pod okupację włosko-niemiecką i stała się obszarem walk. Od 1943 roku ponownie w rękach Francji. Po zakończeniu wojny na sile przybrała walka o niepodległość. Toczyła się ona głównie za pomocą metod politycznych, nie obeszło się jednak także bez niepodległościowej działalności partyzanckiej. W 1951 roku podpisano porozumienie z Francją, które regulowało zarządzanie krajem. W 1954 roku Tunezja uzyskała autonomię wewnętrzną a w 1956 roku niepodległość. W 1957 roku ustanowiono republikę. Ostatni żołnierze francuscy wycofali się z Tunezji w 1963 roku. Rządy w niepodległej Tunezji objęła Neo-Destur i prezydent Habib Burgiba. Rządy Neo-Destur wiązały się z polityką niezaangażowania, współpracą z państwami Zachodu oraz umacnianiem więzi gospodarczych i politycznych z Francją. W latach 70. wystąpiły wewnętrzne problemy natury gospodarczej i politycznej. W 1974 roku parlament zapewnił Burgibie dożywotnią prezydenturę. W 1979 roku do Tunisu przeniesiono siedzibę Ligi Państw Arabskich. Po zamieszkach z przełomu lat 70. i 80. władze dopuściły do działalności inne partie. W 1987 roku Burgiba został odsunięty od władzy przez generała Zajna al-Abidina ibn Aliego ogłoszonego następnie prezydentem. W 1996 roku Tunezja nawiązała relacje dyplomatyczne z Izraelem na najniższym szczeblu (jako czwarte państwo arabskie). 14 stycznia 2011 roku ibn Ali uciekł z kraju pod wpływem rozpoczętych 17 grudnia 2010 masowych protestów społecznych. Po wydarzeniach arabskiej wiosny, 23 października 2011 odbyły się wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego, które miało pełnić rolę tymczasowego parlamentu. Zwyciężyła w nich konserwatywna Partia Odrodzenia (Hizb an-Nahda) zdobywając 41,47% głosów. 13 grudnia 2011 na nowego prezydenta kraju został zaprzysiężony Al-Munsif al-Marzuki, przywódca partii Kongres Republiki. Na podstawie uchwalonej 27 stycznia 2014 nowej konstytucji, 26 października 2014 odbyły się wybory parlamentarne do Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych, w których zwyciężyła laicka partia Wezwanie Tunezji (wywodząca się ze środowiska dawnych współpracowników ibn Alego). W wyborach prezydenckich, które odbyły się 23 listopada i 21 grudnia 2014 były premier Al-Badżi Ka’id as-Sibsi zdobył 55,68% głosów w drugiej turze i pokonał urzędującego prezydenta Al-Munsifa al-Marzukiego, który otrzymał 44,32% głosów. 31 grudnia 2014 as-Sibsi został oficjalnie zaprzysiężony na stanowisku głowy państwa. 18 marca 2015 doszło w Tunisie do zamachu terrorystycznego przeprowadzonego przez bojowników Państwa Islamskiego na turystów zwiedzających Muzeum Bardo. Śmierć poniosły 23 osoby, obywatele wielu państw świata. Ustrój polityczny System polityczny Republika Tunezyjska jest krajem o systemie semiprezydenckim. Według konstytucji uchwalonej 27 stycznia 2014 przez tunezyjskie Zgromadzenie Konstytucyjne głową państwa jest prezydent, władzę wykonawczą sprawuje prezydent oraz rząd kierowany przez premiera, władzę ustawodawczą stanowi jednoizbowy parlament – Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych. Podział administracyjny Tunezja jest podzielona na 24 gubernatorstwa zwane wilajami. Gubernatorstwa dzielą się dalej na łącznie 262 dystrykty, a te na gminy. Siły zbrojne Tunezja dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Tunezji składało się w 2014 roku z: 350 czołgów, 900 opancerzonych pojazdów bojowych, 68 dział samobieżnych oraz 170 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna Tunezji dysponowała w 2014 roku 25 okrętami obrony wybrzeża oraz sześcioma okrętami obrony przeciwminowej. Tunezyjskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 12 myśliwców, 87 samolotów transportowych, 40 samolotów szkolno-bojowych oraz 75 śmigłowców. Armia tunezyjska w 2014 roku liczyła 40,5 tys. żołnierzy zawodowych oraz 12 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) tunezyjskie siły zbrojne stanowią 66. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 550 mln dolarów (USD). Gospodarka Główne gałęzie gospodarki Główne gałęzie gospodarki to: rolnictwo, przemysł wydobywczy (m.in. fosforyty), przemysł naftowy, turystyka, przemysł odzieżowy. Program gospodarczy Do lat 60. Tunezja była jednym z głównych eksporterów ropy naftowej i gazu ziemnego. W połowie lat 80. XX w. został zapoczątkowany program zmian strukturalnych w gospodarce kraju, który był wspierany przez Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Program realizował m.in. liberalizację cen i handlu zagranicznego, a także dalszą prywatyzację przedsiębiorstw należących do państwa. Statystyki gospodarcze Dochód narodowy na jednego mieszkańca – 6600 USD Inflacja – 5,3% (2017), 3,7% (2016) Zadłużenie – 11,5 mld USD Obroty w handlu zagranicznym: eksport: 6,6 mld USD import: 8,9 mld USD Główni partnerzy – Niemcy 24%, Włochy 17%, Francja 14%, inni 45% Transport i łączność Długość linii kolejowych: 2260 km połączenia krajowe oraz z Algierią i Marokiem Długość dróg samochodowych: 29,2 tys. km Porty morskie Tunis Radis Bizerta Susa Safakis Kabis Dżardżis Linie lotnicze Tunisair Tuniter Nouvelair Karthago Airlines Porty lotnicze Tunis Safakis Dżerba-Zarzis Monastyr Tauzar Tabarka Enfidha-Hammamet Demografia Ludność Dane demograficzne i socjologiczne: Struktura etniczna: Arabowie 98% Europejczycy 1% Żydzi i inni 1%. Struktura siły roboczej w podziale na sektory: rolnictwo i rybołówstwo 17,7% przemysł, kopalnie, energetyka, budownictwo i roboty publiczne 33% handel i usługi 49,3%. Religia Struktura religijna w 2020 roku, według The ARDA: islam – 99,5% niereligijni – 0,27% chrześcijaństwo – 0,2% (w większości katolicy, ale także ewangelikalni, prawosławni i inni) bahaizm – 0,02% judaizm – 0,02%. Języki Oficjalny: arabski, Powszechnie stosowane: francuski, angielski, włoski. Kultura i życie Tunezyjczycy mieli swój narodowy strój w kolorze bordowym: kamizelka, spodnie i czapeczka podobna do tureckiego fezu. Sztuka Na terenie Tunezji zachowały się ryty naskalne, ceramika z okresu późnego paleolitu, mezolitu oraz neolitu (ok. 6000 p.n.e.); sztukę staroż. reprezentują ruiny budowli rzymskich (m.in. w Dugga, Al-Dżamm, Kartaginie), a także wyroby fenickie (stele, sarkofagi) odkryte na terenie dawnych miast punickich (m.in. Kartagina, Utyka, Susa); w południowej części Tunezji występują zabytki związane z kulturą Berberów. Tunezja była ośr. sztuki starochrześc. (Kartagina) i bizant. (resztki kościołów, mury w Kasr Hilal); w VII w. pojawiła się sztuka islamu (meczety z dziedzińcami i prostokątnymi minaretami, m.in. Kairuan, Tunis, Safakis, Susa, Tauzar; madrasy, obwarowania); od XVI w. wznoszono na wzór tur. meczety kopułowe. W XIX w. rozpoczął się proces europeizacji sztuki tunezyjskiej; rodzimy charakter zachowało arab. rzemiosło artystyczne. Nauka Oficjalnie podaje się, że 19% budżetu państwa przeznaczane jest na naukę i oświatę. Statystyki nie podają jednak, ile jest wyższych uczelni w Tunezji. Uniwersytety znajdują się w miejscowościach przemysłowych i dobrze rozwiniętych, jak Sfax czy Tunis. Obyczaje Tunezja jest najbardziej liberalnym krajem arabskim, o czym świadczą m.in. rozbudowane prawa kobiet. Kobiety zawdzięczają to pierwszej żonie Habiba Burgiby, która była Francuzką. Niektórzy uważają, że to ona przekonała męża do kilku wielkich reform, m.in. zniesienia wielożeństwa, zniesienia noszenia tradycyjnych chust przez kobiety (Burgiba nazwał te chusty wstrętnymi szmatami), kontrolowania rozwodów przez sądy (w tym równych praw do dzieci), dopuszczenia kobiet do szkół, parlamentu, władzy i innych form życia publicznego. Jednak należy zauważyć, że we Francji aż do 1970 roku (do wejścia w życie ustawy z dnia 4 czerwca 1970) obowiązywało tzw. puissance paternelle, to znaczy tylko ojcu przysługiwała władza rodzicielska po rozwodzie. W 1967 roku Bourgiba zalegalizował również aborcję, obecnie jest ona dostępna na życzenie kobiety i bezpłatna. Istnieje również legalna prostytucja oraz domy publiczne. Tunezyjskie kobiety stanowią prawie 12% członków Tunezyjskiej Izby Deputowanych i ponad 20% członków rad miejskich. Odgrywają również znaczącą rolę w rządzie i dyplomacji (w tym m.in. na takich stanowiskach, jak gubernatorzy prowincji, prezydenci miast, sekretarze stanu, ambasadorowie itp.). Młode kobiety stanowią 55% studentów na uniwersytetach. Z drugiej jednak strony, nadal istnieją pewne konserwatywne miasta – na południu kraju, gdzie zachowywane są stare obyczaje. Dziewcząt nie obowiązuje jednak zakaz chodzenia samej po ulicach. Ponadto w bardzo tradycyjnych rodzinach kobiety chodzą w ubraniach zakrywających nogi i ramiona, szczególnie kiedy wybierają się do meczetu. Od 2018 roku kobiety posiadają także równe prawo do dziedziczenia spadku (poprzednie prawo dopuszczało kobiety do dziedziczenia jedynie połowy tego, co mężczyźni). Zeznania kobiety i mężczyzny w tunezyjskim sądzie mają taką samą wartość prawną, kobieta posiada również takie samo prawo do otrzymania opieki nad dziećmi po rozwodzie. Święta narodowe 20 marca – Dzień Niepodległości (1956) – rocznica odzyskania przez Tunezję niepodległości. 25 lipca – Święto Republiki (1957) – rocznica objęcia przez Habiba Burgibę urzędu prezydenta. 13 sierpnia – Tunezyjski Dzień Kobiet Miejsca wpisane do listy światowego dziedzictwa UNESCO Pozostałości miasta punickiego i rzymskiego w Kartaginie – od 1979 Medyna w Tunisie ze starą zabudową mieszkalną, handlową oraz licznymi meczetami i pałacami – od 1984 Medyna w Susie. Zespół zabytkowy (resztki budowli fenickich, rzymskich, bizantyjskich oraz budowle islamu) – od 1988 Medyna w Kairuanie, zabytki islamu – od 9 grudnia 1988 amfiteatr w Al-Dżamm – od 1979 Miasto punickie Karkawan z nekropolą – od 1985 ruiny rzymskiego miasta Dougga – od 1997 Park Narodowy Aszkal – od 1980 Uwagi Przypisy Bibliografia Anna Parzymies Tunezja, Warszawa 1984 Polak za granicą, Warszawa 2001 Roman Kirilenko (zdjęcia), Andrzej Wójcik (tekst) – Tunezja, Warszawa 2004 Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Afryce

3206681

https://pl.wikipedia.org/wiki/Linia%20M2%20metra%20w%20Warszawie

Linia M2 metra w Warszawie

Linia M2 metra w Warszawie – druga linia metra w Warszawie. Jej wykorzystywany odcinek liczy 18 stacji i 19 kilometrów. Łączy dzielnicę Bemowo na lewym brzegu z Targówkiem na prawym brzegu Wisły. Ukończenie linii (21 stacji) planowane jest w 2026. W 2006 został ustalony przebieg linii, a rok później ogłoszono przetarg na realizację odcinka centralnego, biegnącego z Woli na Pragę. W 2008 został on unieważniony ze względu na zbyt wysokie oferty i rozpoczęto drugi konkurs. W 2009 rozstrzygnięto przetarg i podpisano umowę na realizację z konsorcjum AGP Metro Polska. 30 września 2014 zakończyła się budowa odcinka centralnego, a po niej przystąpiono do odbiorów inwestycji. Otwarcie linii miało miejsce 8 marca 2015. W 2014 ogłoszono przetarg na pierwszą rozbudowę „3+3”, polegającą na realizacji 3 stacji na zachód i 3 stacji na wschód od istniejącego wówczas odcinka centralnego. Został on rozstrzygnięty pod koniec 2015 i na początku 2016 podpisano umowę na rozbudowę w kierunku wschodnim, a we wrześniu w kierunku zachodnim. Otwarcie odcinka wschodniego (do stacji Trocka) nastąpiło 15 września 2019, a zachodniego 4 kwietnia 2020 roku. 30 czerwca 2022 roku otwarto dwie kolejne stacje na odcinku od stacji Księcia Janusza do stacji Bemowo. 28 września 2022 otwarto trzy stacje: Zacisze, Kondratowicza i Bródno. W 2016 wybrano projektantów stacji drugiej rozbudowy, nazywanej wówczas „3+2”, która obejmowała 3 stacje na wschodzie i 2 na zachodzie. Następnie zakres rozbudowy został rozszerzony do odcinków „3+5”. Ma ona zostać zrealizowana do 2026. Historia Plany 24 listopada 2005 Rada m.st. Warszawy uchwaliła „Strategię Rozwoju Miasta Stołecznego Warszawy do 2020 roku”, w której podjęto decyzję o etapowej budowie II linii metra. Największe potoki podróżnych przewidywano na odcinku od ronda Daszyńskiego do stacji kolejowej Warszawa Wileńska, dlatego zdecydowano o budowie w pierwszej kolejności tego odcinka, a następnie dobudowie odcinków obsługujących osiedla mieszkaniowe: Targówek i Bródno na wschodnim końcu linii oraz Bemowo na zachodnim. Budowa III linii, mającej połączyć Dworzec Zachodni z Gocławiem, również została podzielona na etapy. Pierwszym odcinkiem tej linii miało być odgałęzienie linii II biegnące z okolic Portu Praskiego na Gocław. 14 września 2006 odcinek planowanej linii M3 łączący Port Praski z Gocławiem włączono w plany linii M2 i nazwano odcinkiem południowym tej linii, tym samym ustalając długość II linii na 27 km. Tego dnia poinformowano także, że w 2007, prócz odcinka centralnego, rozpocznie się również budowa odcinków północnego i nowego południowego. Przetargi na te odcinki planowano ogłosić w połowie 2007. Z kolei budowa odcinka zachodniego, będącego ówcześnie na etapie prac studialnych, mogłaby rozpocząć się kilkanaście miesięcy po rozpoczęciu prac przy odcinkach praskich. W uchwalonym 10 października 2006 przez Radę Warszawy „Studium uwarunkowań kierunków zagospodarowania przestrzennego m.st. Warszawy” linie II i III nadal występowały osobno. Łącznie planowano na nich 26 stacji: 20 przystanków na linii II oraz 6 na linii III, nie licząc stacji przesiadkowej na linię II, nazywanej wówczas Stadion. Ostatecznie linia M2 miała liczyć 31 km i składać się z 27 stacji: 8 stacji na odcinku zachodnim (D), 7 stacji na odcinku centralnym (C), 6 stacji na odcinku wschodnim-północnym (A), 6 stacji na odcinku wschodnim-południowym (B). Ponadto na potrzeby linii miały powstać dwie stacje techniczno-postojowe: Mory i Kozia Górka. Odcinek centralny Przygotowania 13 kwietnia 2006 ogłoszono zamówienie w trybie negocjacji na opracowanie „Studium wykonalności budowy drugiej linii metra w Warszawie na odcinku Rondo Daszyńskiego – Dworzec Wileński wraz z dostawą taboru metra”. Do negocjacji zaproszonych zostało 5 z 15 zgłoszonych wykonawców i 5 października zostali oni poinformowani o wynikach postępowania. 12 października do Metra Warszawskiego wpłynęły protesty 2 przedsiębiorstw. W związku z ich oddaleniem przez zamawiającego oraz braku odwołania do Urzędu Zamówień Publicznych przetarg został ostatecznie rozstrzygnięty. 30 października 2006 konsorcjum Sudop Praha i DB Projekt podpisało umowę na wykonanie studium, które miało polegać na przedstawieniu koncepcji realizacji projektu dotyczącego odcinka centralnego II linii, technologii wykonania poszczególnych elementów projektu oraz zaplanowaniu finansowania inwestycji i poszczególnych jej elementów z podaniem czasu potrzebnego do realizacji. Termin opracowania dokumentu wynosił 330 dni od daty podpisania umowy, a jego realizacja została podzielona na etapy: I faza (30 dni od podpisania umowy) – dostarczenie Wstępnego Raportu Studium Wykonalności, II faza (100 dni od podpisania umowy) – dostarczenie Raportu Przejściowego Studium Wykonalności, wszystkich opracowań Dokumentacji Hydrogeologicznej i Geologiczno–Inżynierskiej oraz Przekroju podłużnego trasy metra, III faza (150 dni od daty podpisania umowy) – dostarczenie Raportu Końcowego Studium Wykonalności oraz Dokumentacji Hydrogeologicznej i Geologiczno–Inżynierskiej, z wymaganym uprawomocnieniem dokumentacji w trybie administracyjnym, IV faza (330 dni od daty podpisania umowy) – podpisanie przez Zamawiającego protokołu odbioru końcowego. Studium to planowano następnie przedstawić jako załącznik do wniosku miasta o dofinansowanie inwestycji z funduszy Unii Europejskiej na lata 2007–2012. 27 kwietnia 2007 Metro Warszawskie przekazało do Urzędu Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich ogłoszenie o konkursie na wykonanie „Uproszczonego Projektu Koncepcyjnego realizacji odcinka centralnego II linii metra w Warszawie od Ronda Daszyńskiego do Dworca Wileńskiego”. Do terminu składania wniosków, który minął 21 maja, wpłynęło 10 zgłoszeń. 6 czerwca przedstawiciele metra i miasta zaprosili wszystkich uczestników konkursu do złożenia swoich prac do 7 sierpnia. 17 września sąd konkursowy składający się z przedstawicieli Urzędu m.st. Warszawy, Zarządu Transportu Miejskiego i Metra Warszawskiego wybrał zwycięzcę, którym zostało konsorcjum Metroprojekt i AMC – Andrzej M. Chołdzyński. 5 października zwycięski projekt został zaprezentowany w kinie „Praha” w dzielnicy Praga-Północ, gdzie planowano rozpocząć budowę centralnego odcinka. Tego dnia również Prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz zapewniła, że inwestycja zostanie zakończona przed rozpoczęciem mistrzostw Euro 2012. 1 czerwca 2007 metro ogłosiło przetarg nieograniczony na usługi doradcze polegające na opracowywaniu ekspertyz i opinii dotyczących realizacji prac przygotowawczych i projektowych dla odcinka centralnego. Do 16 lipca zostały złożone 3 oferty, a 30 lipca zwycięzcą ogłoszono konsorcjum złożone z dwóch przedsiębiorstw wchodzących w skład grupy ILF. 9 sierpnia została podpisana umowa z ILF Consulting Engineers Polska i ILF Beratende Ingenieure Austria. 9 października 2007 otwarto 4 oferty złożone w przetargu na wykonanie „Raportu o oddziaływaniu na środowisko dla II linii metra w Warszawie”. 8 listopada za najkorzystniejszą ofertę wybrano propozycję Metroprojektu. 10 października 2007 otwarto 6 ofert złożonych w przetargu nieograniczonym na wykonanie studium wykonalności budowy całej II linii metra z uwzględnieniem studium dla odcinka centralnego. Prace nad dokumentem zostały podzielone na etapy: I faza (90 dni od daty zawarcia umowy) – Wstępny Raport Studium Wykonalności, II faza (180 dni od daty zawarcia umowy) – Raport Przejściowy Studium Wykonalności, III faza (180 dni od daty zawarcia umowy) – Dokumentacje Hydrogeologiczna i Geologiczno-Inżynierska przed uzyskaniem wymaganego uprawomocnienia dokumentacji w trybie administracyjnym, IV faza (300 dni od daty zawarcia umowy) – Raport Końcowy Studium Wykonalności oraz Przekroje podłużne trasy metra, V faza (300 dni od daty zawarcia umowy) – Dokumentacje Hydrogeologiczna i Geologiczno-Inżynierska z wymaganym uprawomocnieniem dokumentacji w trybie administracyjnym, VI faza (480 dni od daty zawarcia umowy) – zakończenie składania odpowiedzi i wyjaśnień dla instytucji oceniających. Przetargi na projekt i budowę 15 października 2007 Metro Warszawskie przekazało do Urzędu Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich ogłoszenie o przetargu według procedury dialogu konkurencyjnego na „Projekt i budowę II linii metra od stacji Rondo Daszyńskiego do stacji Dworzec Wileński w Warszawie”, które zostało ogłoszone następnego dnia. Do zadań wykonawcy miała należeć realizacja robót budowlano-montażowych wraz z wykonaniem projektów budowlanych i wykonawczych zgodnych z zatwierdzonym Wielobranżowym Projektem Koncepcyjnym. Podpisanie umowy było planowane na przełom I i II kwartału 2008, a zaprojektowanie i wybudowanie „pod klucz” odcinka centralnego miało zostać zrealizowane w okresie do 45 miesięcy od daty zawarcia umowy. Do 3 grudnia wpłynęło 6 ofert, a 11 stycznia 2008 jedna z nich została odrzucona i do postępowania zostało dopuszczonych ostatecznie 5 konsorcjów. 11 lutego podmiotom został przekazany Wielobranżowy Projekt Koncepcyjny, od 19 do 28 marca z przedsiębiorstwami prowadzono dialogi, a 29 kwietnia metro wysłało do uczestników zaproszenia do składania ofert. Do 6 czerwca wpłynęły następujące 3 oferty: Jako że zamawiający zamierzał przeznaczyć na sfinansowanie zamówienia 2,82 mld zł, 31 lipca decyzją władz miasta postępowanie zostało unieważnione z powodu zbyt wysokich kwot zaproponowanych przez oferentów. Metro Warszawskie przystąpiło następnie do prac przygotowawczych do ponownego ogłoszenia postępowania, ale tym razem w trybie przetargu nieograniczonego. Zlecone zostało wykonanie aktualizacji Wielobranżowego Projektu Koncepcyjnego oraz Programu Funkcjonalno-Użytkowego pod względem dostosowania dokumentacji przetargowej do nowego postępowania. 15 października 2008 władze miasta ogłosiły rozpoczęcie przetargu nieograniczonego na wybór projektanta i wykonawcy centralnego odcinka linii M2, a 18 października ogłoszenie o tym postępowaniu pojawiło się w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich. Specyfikację pobrało 19 przedsiębiorstw, a w trakcie postępowania udzielono odpowiedzi na 742 pytania zadane przez 40 podmiotów. 16 lutego 2009 otwarto 5 złożonych w przetargu ofert: Inwestor na wykonanie przedsięwzięcia przeznaczył 3,7 mld zł. Oferty opiewały na kwoty od 4,1 do 6,1 mld zł. W związku z tym 28 kwietnia 2009 Rada m.st. Warszawy uchwaliła zmiany w budżecie miasta na 2009, zgodnie z którymi środki na budowę metra zostały podwyższone do kwoty pozwalającej na wykonanie zlecenia, a 29 kwietnia zatwierdzono wybór najkorzystniejszej oferty. 18 maja komisja przetargowa oddaliła wszelkie protesty złożone w postępowaniu. 5 sierpnia prezes Urzędu Zamówień Publicznych zakończył pozytywnie kontrolę uprzednią zamówienia. 21 września Sąd Okręgowy w Warszawie na posiedzeniu niejawnym odrzucił skargę konsorcjum, którego liderem był Mostostal Warszawa, a 13 października ten sam sąd odrzucił skargę konsorcjum z China Overseas Engineering Group na czele na orzeczenie Krajowej Izby Odwoławczej przy Prezesie UZP. Tym samym zakończono procedurę odwoławczą i za najkorzystniejszą uznano ofertę konsorcjum Astaldi, Gülermak i PBDiM. 28 października w Sali Konferencyjnej Urzędu Dzielnicy Praga-Północ umowę na budowę centralnego odcinka II linii metra w Warszawie podpisali: ze strony zamawiającego: Hanna Gronkiewicz-Waltz – Prezydent Warszawy, Jerzy Lejk – Prezes Metra Warszawskiego, Radosław Żołnierzak – Członek Zarządu Metra Warszawskiego, ze strony wykonawcy: Francesco Paolo Scaglione – Dyrektor Pełnomocny na Europę Wschodnią i Środkową Astaldi, Mustafa Tuncer – Dyrektor ds. Rozwoju oraz Ofert Gülermak, Janusz Dróżdż – Dyrektor Przedsiębiorstwa Budowy Dróg i Mostów. Budowa 16 sierpnia 2010 w rejonie stacji Rondo Daszyńskiego rozpoczęto prace przygotowawcze wymagane do wprowadzenia tymczasowej organizacji ruchu związanej z zamknięciem ul. Prostej na odcinku od ul. Karolkowej do ul. Towarowej oraz rozpoczęcia budowy szybu startowego dla tarcz drążących, co uznaje się za początek budowy odcinka centralnego. 11 września zamknięto odcinek ul. Prostej od ronda Daszyńskiego do ul. Karolkowej dla kolejnych prac przygotowawczych do budowy szybu startowego dla tarcz drążących tunel w kierunku Wisły oraz stacji Rondo Daszyńskiego. W tym samym miesiącu rozpoczęto właściwe prace budowlane przy wykopie wstępnym. Do marca 2011 przy budowie stacji wykonano 40% ścian szczelinowych. 15 listopada 2010 wykonawca wszedł na teren budowy szybu startowego na stacji Powiśle, a w następnym miesiącu wykonano wstępny wykop tego szybu. W marcu 2011 rozpoczęto prace przy wykopie wstępnym stacji. 17 maja 2011 w fabryce Herrenknecht w Schwanau odbyły się uroczyste przekazanie oraz rozruch dwóch tarcz TBM (ang. Tunnel Boring Machine) typu EPB (ang. Earth Pressure Balance), których użyto do drążenia tuneli. 4 czerwca 2011 została zamknięta ul. Sokola, a następnie rozpoczęto prace przygotowawcze i budowlane stacji Stadion Narodowy. 11 czerwca 2011 zamknięto ul. Świętokrzyską na odcinku od ronda ONZ do skrzyżowania z ul. Jasną oraz rozpoczęto prace przygotowawcze do budowy stacji Rondo ONZ i Świętokrzyska. W nocy z 15 na 16 lipca 2011 został zamknięty kolejny odcinek ul. Świętokrzyskiej od ul. Czackiego do Nowego Światu dla prac przygotowawczych do budowy stacji Nowy Świat. 22 lipca 2011 na teren budowy szybu startowego przy rondzie Daszyńskiego dotarły pierwsze elementy tarcz TBM do drążenia tuneli. 15 października 2011 zamknięto dla ruchu pojazdów indywidualnych m.in. pl. Wileński i most Śląsko-Dąbrowski oraz rozpoczęto prace przygotowawcze do budowy stacji Dworzec Wileński, a pod koniec tamtego miesiąca rozpoczęto prace budowlane. Rozpoczęcie wykonywania ścian szczelinowych, co uznaje się za początek właściwych prac budowlanych, miało miejsce dla stacji Rondo ONZ w listopadzie 2011, Dworzec Wileński w grudniu 2011, Nowy Świat w marcu 2012, a Świętokrzyska w kwietniu 2012. 4 kwietnia 2012 do szybu startowego przy rondzie Daszyńskiego opuszczona została pierwsza tarcza TBM o imieniu Anna, a 16 maja została ona uroczyście uruchomiona i rozpoczęła drążenie tuneli centralnego odcinka linii. 18 czerwca w tym samym miejscu pracę rozpoczęła także druga tarcza Maria. Pod koniec stycznia 2012 zaplanowano, że kolejne dwie tarcze drążące tunele wystartują ze stacji Powiśle, jednak 14 sierpnia 2012 miał tam miejsce wypadek. Podczas wykonywania tunelu łącznikowego na stacji pod Tunelem Wisłostrady teren budowy został zalany nawodnionym gruntem. Ze względów bezpieczeństwa zamknięto Tunel Wisłostrady oraz most Świętokrzyski. Po oględzinach konstrukcji mostu ruch na nim został przywrócony po dwóch dniach, jednak dalsze badania wykazały, że została odkryta niższa sekcja ścian szczelinowych tunelu oraz że pod jego płytą powstały ubytki. W przeciągu kilku kolejnych dni podjęto decyzje o wstrzymaniu dalszych prac nad łącznikiem na stacji oraz o rozpoczęciu drążenia przez tarcze Wisła I i Wisła II ze stacji Dworzec Wileński. Rozpoczęły one pracę odpowiednio 15 lutego i 20 marca 2013. 23 czerwca został przywrócony ruch w Tunelu Wisłostrady. 7 marca 2013 Rada m.st. Warszawy uchwaliła ostatecznie nazwy stacji odcinka, 13 marca praskie tarcze nazwano Krystyna i Elisabetta, a 7 maja termin realizacji inwestycji przesunięto z IV kwartału 2013 na 30 września 2014. 12 sierpnia i 11 października 2013 stację Centrum Nauki Kopernik od strony wschodniej osiągnęły tarcze odpowiednio Krystyna i Elisabetta, 22 października ścianę zachodnią stacji sforsowała tarcza Anna, a 28 listopada od strony zachodniej do stacji dotarła tarcza Maria, co oznaczało zakończenie drążenia tuneli budowanego odcinka. W styczniu 2014 zaczęto układać szyny w tunelach. W nocy z 25 na 26 czerwca 2014 rozpoczęto testy pociągów Siemens Inspiro na odcinku Rondo Daszyńskiego – Rondo ONZ. 30 września 2014 wykonawca zgłosił gotowość inwestycji do odbiorów technicznych, które przeprowadzono od 13 października do 14 stycznia 2015. W międzyczasie, 9 listopada 2014, miał miejsce Dzień Otwarty Metra, w ramach którego zwiedzający mogli zobaczyć wszystkie stacje odcinka. 27 lutego zostało wydane ostatnie z 14 pozwoleń na użytkowanie obiektów wybudowanych w ramach inwestycji, a 8 marca 2015 o godz. 9:30 centralny odcinek II linii metra został uruchomiony. Koszt inwestycji wyniósł 4,17 mld zł, z czego 2,77 mld zł było współfinansowane przez Unię Europejską w ramach Funduszu Spójności – Program Infrastruktura i Środowisko z działania 7.3 „Rozwój transportu miejskiego w obszarach metropolitalnych”. Licząc łącznie z zakupem taboru wartość inwestycji wyniosła 5,98 mld zł (w tym ponad 3,6 mld zł dofinansowania z UE), będąc największą inwestycją samorządową w kraju. Przygotowania do rozbudowy Pierwsze plany Początkowo zakładano, że po zrealizowaniu odcinka centralnego może powstać do 2017 odcinek zachodni na Bemowo, a potem do 2020 odnoga na Bródno. Następnie miasto zaczęło rozważać budowę metra krótszymi odcinkami w obu kierunkach jednocześnie. Zakładano wówczas otwarcie odcinków do stacji Księcia Janusza i Trocka do 2017. Projekt białołęcki 14 grudnia 2011 Rada i Zarząd Białołęki przyjęły uchwałę z formalnym wnioskiem o zmianę planowanej trasy linii. Zaproponowano likwidację końcowej stacji części północnej o nazwie Bródno zlokalizowanej w pobliżu skrzyżowania ul. Kondratowicza i Rembielińskiej. Według nowej koncepcji od stacji Kondratowicza trasa linii miałaby zostać poprowadzona dalej na północ, a metro dojeżdżałoby do nowej stacji zlokalizowanej przy skrzyżowaniu Trasy Toruńskiej i ul. Głębockiej. W kwietniu 2013 unieważniona została decyzja środowiskowa dla budowy przedłużenia. Główne zarzuty dotyczyły niezgodności między projektami a zapisami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz braku odpowiednich dokumentów opisujących wpływ inwestycji na wody gruntowe. Ponadto władze Białołęki rozpoczęły starania o odchylenie północnego odcinka tak, by trasa kończyła się w ich dzielnicy. Opracowano kilka wariantów przewidujących bieg linii metra pod ul. Głębocką czy Trasą Olszynki Grochowskiej. Pierwsze przeprowadzone analizy wykazały sens takiej inwestycji, wobec czego zaczęto rozważać stworzenie dwóch odgałęzień linii: do ul. Rembielińskiej i w kierunku ul. Głębockiej. W marcu 2014 Rada Dzielnicy Białołęka przyjęła uchwałę popierającą budowę II linii metra w kierunku Grodziska, wobec czego miasto zleciło dodatkowe analizy demograficzne oraz ekonomiczne. Powrót do pierwotnej koncepcji rozbudowy W czerwcu 2014 zaprezentowany został nowy harmonogram rozbudowy linii, który zakładał, że po trzy następne stacje w obu kierunkach zostaną zrealizowane do 2018, zaś następne odcinki do stacji Górce oraz Bródno powstaną do 2020. Zakładano wówczas, że wybudowanie przez 6 lat 11 stacji metra będzie kosztować około 8 mld zł. Oznaczało to, że metro prawdopodobnie nie zdecyduje się na budowę odnogi na Białołękę. W sierpniu wydana została decyzja środowiskowa dla odcinka w kierunku Targówka, a pod koniec września dla odcinka wolskiego. Rozbudowa „3+3” Konkurs na projekt 26 listopada 2011 ogłoszono konkurs na koncepcję architektoniczno-budowlaną I etapu odcinków zachodniego i wschodniego-północnego linii. Złożono na niego 23 wnioski, z których większość dotyczyła stacji w kierunku wschodnim. Spośród zgłoszonych podmiotów do dalszego udziału zaproszono 18 – 12 chcących projektować odcinek wschodni i 6 zachodni. Ostatecznie zostało złożonych 14 prac – 9 projektów stacji wschodnich i 5 zachodnich. 25 czerwca 2012 konkurs został rozstrzygnięty, ale wybór dotyczący odcinka zachodniego oprotestował jeden z uczestników. Protest ten został jednak odrzucony i 21 września 2012 podpisano umowy ze zwycięzcami. Zadanie zaprojektowania 3 stacji na odcinku zachodnim powierzono Metroprojektowi, a zaprojektowanie 3 stacji na odcinku wschodnim-północnym – ILF Consulting Engineers Polska. Przetarg na budowę 15 października 2014 został ogłoszony przetarg na rozbudowę linii o 3 stacje w stronę Woli i 3 stacje w stronę Targówka. W marcu 2015, w związku z napłynięciem ponad 1300 pytań, przedłużono termin składania ofert do końca lipca 2015. Termin oddania stacji zapowiedziano wówczas na 2019. 10 sierpnia 2015 otwarto oferty w przetargu na rozbudowę „3+3”. 29 października 2015 zarząd Metra Warszawskiego wybrał wykonawców kolejnych odcinków linii. Odcinek zachodni od stacji C9 Rondo Daszyńskiego do torów odstawczych za stacją C6 Księcia Janusza miałby wybudować Gülermak, a odcinek wschodni-północny obejmujący szlak za stacją C15 Dworzec Wileński do torów odstawczych za stacją C18 Trocka miałoby zrealizować Astaldi. Do 10 listopada do Krajowej Izby Odwoławczej wpłynęły jednak odwołania od decyzji zamawiającego. 27 listopada zostały one oddalone. 18 stycznia 2016 Urząd Zamówień Publicznych zakończył kontrolę uprzednią postępowania i stwierdził uchybienia formalne dotyczące dokumentacji. Metro Warszawskie odniosło się do zgłoszonych uwag i 22 stycznia UZP stwierdził brak przeszkód do zawarcia umowy z wybranymi przedsiębiorstwami. Realizacja odcinka do stacji C18 Trocka 16 lutego 2016 zostały wydane pierwsze pozwolenia na budowę dla rozbudowy „3+3” – otrzymały je stacja Trocka wraz z torami odstawczymi oraz wentylatornia. 8 marca pozwolenie otrzymały: stacja Targówek, wentylatornie V16 i V18 oraz przebudowa na stacji Dworzec Wileński. 10 marca skompletowano pozwolenia niezbędne do rozbudowy w kierunku wschodnim, a dzień później podpisano z Astaldi umowę na realizację I etapu odcinka wschodniego-północnego. Kierownik kontraktu Francesco Scaglione zapowiedział wówczas, że prace w terenie rozpoczną się w ciągu 30 dni od stacji Trocka. Drążenie tuneli planowano zacząć po około roku, a wykorzystać do tego celu chciano dwie z czterech tarcz, które wykonały tunele odcinka centralnego. Termin zakończenia prac nad odcinkiem określono na 11 maja 2019. Pod koniec marca 2016 rozpoczęto oznaczanie terenów budów i ich przekazywanie wykonawcy. 30 marca przekazano tereny pod wentylatornię V18 i stację C17 Targówek, a dzień później teren pod szyb demontażowy za stacją C15 Dworzec Wileński. Pod koniec kwietnia gotowe były zaplecza i biura budów, a w ostatnich dniach tego miesiąca przygotowywano się do zmian organizacji ruchu związanych z rozpoczęciem prac w terenie. W październiku 2016 i 1 marca 2017 podpisane zostały aneksy do umowy na realizację odcinka, na mocy których Astaldi otrzymało łącznie niecałe 5 mln zł na zabezpieczenie budynku przy ul. Strzeleckiej 46 zlokalizowanego przy budowie stacji C16 Szwedzka. Pod koniec marca rozpoczęto transport i montaż pierwszej tarczy TBM, a w połowie kwietnia również drugiej takiej maszyny. Wówczas stan zaawansowania prac wynosił 30% i inwestycja była prowadzona zgodnie z harmonogramem. W mediach pojawiły się jednak opinie, że drążenie tuneli może zostać rozpoczęte wcześniej niż zakładano, a co za tym idzie budowa może zostać ukończona przed terminem. 5 maja obydwie tarcze znajdowały się pod ziemią i rozpoczęto rozruch Marii, zaś 2 czerwca uruchomiono Annę. 19 czerwca do stacji C17 Targówek dotarła pierwsza tarcza, a 5 lipca druga. 25 lipca Maria rozpoczęła drążenie tunelu do stacji C16 Szwedzka. 29 stycznia 2019 roku około godziny 20:30 ze stacji C15 Dworzec Wileński wyruszył pociąg testowy do stacji C18 Trocka. Podczas kolejnych przejazdów testowych kontrolowane będą poprawność działania wszystkich urządzeń znajdujących się w nowych tunelach i na stacjach, a także ich współdziałanie z systemami pokładowymi pociągów obsługujących linię. 10 maja 2019 roku Rafał Trzaskowski, prezydent Warszawy poinformował o zakończeniu budowy i rozpoczęciu procedury odbiorczej. 13 września 2019 roku zostały wydane pozwolenia na użytkowanie trzech stacji wschodniego odcinka, który został otwarty 15 września. Realizacja odcinka do stacji C6 Księcia Janusza 29 stycznia 2016 Metro Warszawskie złożyło raport środowiskowy wymagany przez Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska oraz wnioski o wydanie pozwoleń na budowę i oceny oddziaływania na środowisko dla rozbudowy „3+3” w kierunku Woli. Ze względu na złożoność sprawy, przygotowanie oceny środowiskowej przez Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska przedłużyło się. Pod koniec kwietnia spodziewano się, że ocena ta zostanie ukończona pod koniec czerwca. Pod koniec czerwca mówiono o rozstrzygnięciu RDOŚ na przełomie czerwca i lipca. Pierwsze ustalenia, dla stacji C6 Księcia Janusza, tunelu D7 między stacjami C6 Księcia Janusza i C7 Młynów oraz stacji C7 Młynów, zostały wydane w pierwszym tygodniu lipca. Wówczas wyznaczono także terminy wydania pozostałych rozstrzygnięć – 29 lipca dla stacji C8 Płocka i szlaku D9 Płocka – Rondo Daszyńskiego oraz 15 lipca dla szlaku D8 Młynów – Płocka. 11 i 13 lipca dwa z pierwszych trzech wydanych postanowień RDOŚ wpłynęły do wojewody mazowieckiego, a ten 14 i 15 lipca wydał postanowienia, w których zobowiązał inwestora do uzupełnienia projektu budowlanego w ciągu 90 dni. Zastrzeżenia dotyczyły m.in. dostosowania projektu do złożonego wniosku, uzupełnienia zgodnie z rozporządzeniem i projektem ustawy dotyczących budownictwa oraz załączenia wyników badań geologiczno-inżynierskich, ponadto wymagane były drobne zmiany kosmetyczne. Na początku sierpnia RDOŚ ukończył ocenę środowiskową dla planowanych obiektów i przekazał postanowienia wojewodzie, a Metroprojekt wprowadzał wówczas poprawki do projektu. 13 września do urzędu wojewódzkiego wpłynął komplet dokumentów. Trzy dni później wojewoda wydał pozwolenie na budowę stacji C6 Księcia Janusza. 19 września wydane zostały pozwolenia na budowę dla stacji C7 Młynów oraz szlaków D7 Księcia Janusza – Młynów i D8 Młynów – Płocka, zaś 20 września ostatnie dwa dokumenty tego rodzaju – dla stacji C8 Płocka i tunelu D9 Płocka – Rondo Daszyńskiego. 29 września została podpisana umowa na realizację odcinka. W połowie kwietnia 2017 zakończono prace przy przekładaniu instalacji podziemnych i rozpoczęto prace konstrukcyjne. 4 kwietnia 2020 stacje zostały otwarte. Rozbudowa „3+5” Przygotowania 29 grudnia 2014 Metro Warszawskie ogłosiło konkurs na koncepcję architektoniczno-budowlaną dla II etapu rozbudowy linii. Etap ten nazywany był wówczas „3+2”, gdyż obejmował 3 stacje na Targówku i Bródnie oraz 2 na Woli i Bemowie. Zgodnie z pierwotnymi założeniami, projekty stacji miały częściowo wykorzystywać rozwiązania architektoniczne zastosowane na odcinku centralnym linii. Pod koniec marca 2015 termin składania wniosków o udział w tym konkursie został przesunięty na 29 maja. Do tego czasu udział zgłosiło 9 podmiotów, z których 5 chciało zaprojektować odcinek wschodni-północny, a pozostałe 4 zachodni. W międzyczasie, w połowie kwietnia, z warunków konkursu usunięto zapis o zaprojektowaniu konstrukcji stacji Zacisze w sposób umożliwiający w przyszłości odgałęzienie linii w kierunku Białołęki, a także wykreślono wymagania co do kontynuacji stylistyki stacji odcinka centralnego w zakresie wyjść i ścian zatorowych. Do 15 grudnia 2015 wpłynęły prace od 6 z 8 przedsiębiorstw zaproszonych do udziału w konkursie – po 3 na każdy z odcinków. 24 lutego 2016 Metro Warszawskie wybrało projektantów obiektów. Dwie stacje na odcinku zachodnim miały zaprojektować AMC i Metroprojekt, a projekt trzech stacji na odcinku wschodnim-północnym miał wykonać ILF. Stacje według projektów wyłonionych w konkursie mają zostać zrealizowane do 2022. 20 września Metro Warszawskie podpisało z ILF umowę na projekt odcinka wschodniego-północnego do stacji C21 Kondratowicza, a 28 listopada z Metroprojektem na projekt stacji C5 i C4 na odcinku zachodnim. Początkowo odcinek od stacji C4 do STP Mory miał zostać zrealizowany do 2030. 27 kwietnia 2016 zdecydowano jednak, że realizowana będzie rozbudowa „3+5”. Razem z odcinkiem do stacji C4 zaplanowano wybudowanie także kolejnych trzech i ostatnich stacji linii wraz ze stacją techniczno-postojową. 28 października Metro Warszawskie ogłosiło konkurs na wykonanie koncepcji architektoniczno-budowlanej stacji C3, C2, C1 i STP. Do 21 grudnia zgłoszono 7 ofert, wśród których znalazły się propozycje biur projektowych z Danii, Francji i Wielkiej Brytanii. Pod koniec stycznia 2017 do składania prac konkursowych zaproszono 5 oferentów, a do 4 maja wpłynęły 2 prace. 9 czerwca poinformowano, że konkurs wygrało konsorcjum AMC i Metroprojekt. 19 czerwca przedsiębiorstwo ILF Consulting Engineers Polska, będące drugim uczestnikiem konkursu, złożyło do Krajowej Izby Odwoławczej odwołanie od wyniku konkursu w związku z naruszeniami odnoszącymi się do rozstrzygnięcia konkursu i zwycięskiej pracy. 17 lipca KIO nakazała unieważnić konkurs, zaś miasto zapowiedziało, że Metro Warszawskie ogłosi nowy konkurs po uprawomocnieniu się decyzji KIO. Przetargi na budowę 23 listopada 2017 rozpisano przetarg na projekt i budowę III etapu rozbudowy linii na zachód, obejmującego stacje C3 Lazurowa, C2 Chrzanów, C1 Połczyńska i STP Mory. Do 15 marca 2018 do Metra Warszawskiego wpłynęły 2 oferty w tym postępowaniu. 22 czerwca za najkorzystniejszą uznana została oferta złożona przez konsorcjum Astaldi i Gülermak, a 9 listopada doszło do podpisania umowy z 48-miesięcznym okresem realizacji. 27 marca 2018 rozpisano przetarg na budowę II etapu rozbudowy linii na zachód, obejmującego stacje C4 Powstańców Śląskich i C5 Wola Park. W połowie czerwca postępowanie zostało unieważnione ze względu na niedopełnienie formalności związanych z terminami ogłoszenia przetargu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Kolejny przetarg ogłoszono 27 czerwca, a do 10 sierpnia wpłynęła jedna oferta. 31 sierpnia została ona uznana za najkorzystniejszą, a 15 listopada doszło do podpisania umowy z 36-miesięcznym okresem realizacji. 2 lutego 2018 rozpoczęła się procedura przetargowa II etapu odcinka wschodniego-północnego, obejmującego stacje C19 Zacisze, C20 Kondratowicza i C21 Bródno. Do 18 kwietnia wpłynęła jedna oferta, 27 czerwca została ona wybrana jako najkorzystniejsza, a 28 września doszło do podpisania umowy z 36-miesięcznym okresem realizacji. Realizacja odcinka do stacji C21 Bródno 20 czerwca wojewoda mazowiecki wydał pozwolenia na budowę stacji C20 Kondratowicza i komory demontażowej dla tarcz TBM za stacją C18 Trocka, 17 sierpnia wydano pozwolenia na budowę stacji C19 Zacisze, C21 Bródno i wentylatorni szlakowej V19, zaś 20 sierpnia pozwolenia na budowę wentylatorni szlakowych V20 i V21. 28 września 2018 podpisano umowę z wykonawcą na budowę odcinka z 36-miesięcznym okresem realizacji. Nowe stacje zaczęły obsługiwać pasażerów 28 września 2022. Realizacja odcinka do stacji C4 Bemowo 26 września wojewoda mazowiecki wydał pozwolenia na budowę stacji C5 Wola Park i tunelu D5. Dwa dni później poinformowano, że Komisja ds. Nazewnictwa Miejskiego Rady m.st. Warszawy zatwierdziła nowe nazwy dla stacji tego odcinka – C4 Bemowo i C5 Ulrychów. W połowie grudnia 2018 Gülermak podpisał z pracownią projektową ILF umowę na opracowanie projektu wykonawczego tego odcinka. Został on oddany do użytku 30 czerwca 2022 roku. Realizacja odcinka do stacji STP Mory W połowie grudnia 2018 Gülermak podpisał z pracownią projektową ILF umowę na opracowanie projektu budowlanego i wykonawczego tego odcinka. Prace przygotowawcze do budowy tego odcinka rozpoczęły się w grudniu 2022 roku, po osiągnięciu przez miasto porozumienia ze spółką co do kontynuowania budowy II linii metra na Bemowie. Plany na przyszłość Dokończenie linii Budowa odcinka II linii na Gocław, który był uznawany za III linię, ale oznaczany jako odnoga II linii, planowana była na lata 2021–2030. W sierpniu 2016 odcinek ten został wyłączony z planów II linii i oznaczony linią III. Stacje Lista stacji Galeria Eksploatacja Tabor Linia jest obsługiwana pociągami Siemens Inspiro oraz Škoda Varsovia. Dostosowane do obsługi linii są również składy Alstom Metropolis. Przewóz pasażerów 8 marca 2015, w dniu uruchomienia linii M2, przejazdy nią były bezpłatne i liczbę pasażerów, którzy w ciągu tego niepełnego dnia eksploatacji skorzystali ze wszystkich stacji razem, oszacowano na około 233 tys. W kolejnych dniach użytkowania dokonano pomiarów na każdej ze stacji z osobna i według danych z liczników bramek biletowych wynika, że z linii w dzień roboczy korzysta około 110–130 tys. pasażerów, a w weekendy – około 60–70 tys. osób dziennie. Na początku czerwca 2015, po niespełna trzech miesiącach eksploatacji linii, ZTM Warszawa poinformował, że linią przejechało ponad 7,6 mln pasażerów. Liczba przewożonych osób w dni robocze kształtowała się na poziomie 100 tys. Najwięcej podróżnych, bo prawie 130 tys., do tego czasu skorzystało z linii 27 maja, kiedy to na Stadionie Narodowym odbył się mecz finałowy Ligi Europy. Do 21 grudnia 2015 z linii skorzystało 27 958 168 pasażerów. Dzienne przewozy na całej linii kształtowały się wówczas na poziomie 100 tys. podróżnych. W ciągu pierwszego roku eksploatacji linii skorzystało z niej 35 mln pasażerów. 13 grudnia 2016 z linii skorzystała rekordowa liczba blisko 170 tys. pasażerów. Popularność stacji W pierwszych dniach eksploatacji linii najpopularniejszą stacją była praska stacja końcowa Dworzec Wileński, drugą była stacja przesiadkowa Świętokrzyska, a trzecią najczęściej używaną była wolska stacja końcowa Rondo Daszyńskiego. Najrzadziej wybieranym przystankiem była stacja Centrum Nauki Kopernik. Po niespełna trzech miesiącach eksploatacji najpopularniejszą stacją pozostawała stacja Dworzec Wileński, na drugim i trzecim miejscu na zmianę były przystanki Rondo Daszyńskiego i Świętokrzyska, a na czwartej pozycji plasowała się stacja Nowy Świat-Uniwersytet. Liczba podróżnych przesiadających się na stacji Świętokrzyska zazwyczaj kształtuje się na poziomie 33–36 tys. osób. Pod koniec grudnia 2015 najpopularniejszymi stacjami były stacje Dworzec Wileński, Rondo Daszyńskiego i Nowy Świat-Uniwersytet. Na stacji Świętokrzyska przesiadało się wówczas około 49 tys. osób dziennie. Dane techniczne Długość linii: 19 km Liczba stacji: 18 Zagłębienie peronu poniżej poziomu terenu: od 13 do 23 m Rozstaw szyn: 1435 mm Maksymalne nachylenie: 3,814%, tor południowy na odcinku Nowy Świat-Uniwersytet – Centrum Nauki Kopernik System zasilania: trzecia szyna, 750 V DC Częstotliwość kursowania: około 2min 50 sek Prędkość maksymalna pociągów wynikająca z zastosowanego systemu sterowania ruchem: 80 km/h Prędkość maksymalna osiągana przez pociągi: 60 km/h Czas przejazdu: 33 minuty Inne informacje W wydanej w 2015 postapokaliptycznej powieści Stacja: Nowy Świat Bartka Biedrzyckiego część akcji rozgrywa się w tunelach i na stacjach linii M2. Przypisy Linie metra w Warszawie

1020688

https://pl.wikipedia.org/wiki/Grzegorz%20Ry%C5%9B

Grzegorz Ryś

Grzegorz Wojciech Ryś (ur. 9 lutego 1964 w Krakowie) – polski duchowny rzymskokatolicki, doktor habilitowany nauk humanistycznych specjalizujący się w historii Kościoła, rektor Wyższego Seminarium Duchownego Archidiecezji Krakowskiej w latach 2007–2011, biskup pomocniczy krakowski w latach 2011–2017, arcybiskup metropolita łódzki od 2017, administrator apostolski diecezji kaliskiej w latach 2020–2021, kardynał prezbiter od 2023. Życiorys Młodość i wykształcenie Urodził się 9 lutego 1964 w Krakowie. Ochrzczony został w tamtejszej bazylice Mariackiej przez księdza Ferdynanda Machaya. Ukończył IV Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki w Krakowie. W latach 1982–1988 studiował na Wydziale Teologicznym oraz na Wydziale Historii Kościoła Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, a także w Wyższym Seminarium Duchownym Archidiecezji Krakowskiej. Święceń prezbiteratu udzielił mu 22 maja 1988 w katedrze na Wawelu kardynał Franciszek Macharski, arcybiskup metropolita krakowski. W 1994 na podstawie dysertacji Średniowieczna pobożność ludowa na ziemiach polskich. Próba typologii uzyskał doktorat z nauk teologicznych, a w 2000 na podstawie rozprawy Jan Hus wobec kryzysu Kościoła doby Wielkiej Schizmy uzyskał habilitację z nauk humanistycznych w zakresie historii. Prezbiter W latach 1988–1989 pracował jako wikariusz w parafii Świętych Małgorzaty i Katarzyny w Kętach. Od 2004 do 2007 pełnił funkcję dyrektora Archiwum Kapituły Metropolitalnej w Krakowie. Duszpastersko angażował się w działalność Ruchu Światło-Życie, Drogi Neokatechumenalnej, Chrześcijańskiego Braterstwa Osób Chorych i Niepełnosprawnych oraz wspólnoty namArka. Corocznie przez 25 lat uczestniczył w Pieszej Pielgrzymce Krakowskiej na Jasną Górę, będąc przewodnikiem grupy 6. Był komentatorem pielgrzymek Jana Pawła II w Telewizji Polskiej i Polskim Radiu. Po jego śmierci współorganizował czuwania, a podczas procesu beatyfikacyjnego zasiadał w komisji historycznej działającej przy trybunale rogatoryjnym. W 1995 został współpracownikiem „Tygodnika Powszechnego”, w którym w 2011 rozpoczął prowadzenie cotygodniowej rubryki poświęconej komentarzowi do Pisma św. („Okruchy słowa” następnie „Czytania”). Wszedł w skład redakcji miesięcznika „Znak”. Działalność naukowo-dydaktyczna Został kierownikiem Katedry Historii Kościoła w Średniowieczu oraz Katedry Historii Starożytnej i Średniowiecznej w Instytucie Historii na Wydziale Historii i Dziedzictwa Kulturowego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II (wcześniej Papieskiej Akademii Teologicznej). W latach 2007–2011 piastował urząd rektora Wyższego Seminarium Duchownego Archidiecezji Krakowskiej, ponadto w latach 2010–2011 był przewodniczącym Konferencji Rektorów Seminariów Duchownych w Polsce. Był organizatorem działającego od 2014 w Krakowie Ogólnopolskiego Seminarium dla Starszych Kandydatów do Święceń. Napisał ponad 40 publikacji naukowych i popularnych z zakresu historii, teologii i duchowości. Biskup 16 lipca 2011 papież Benedykt XVI mianował go biskupem pomocniczym archidiecezji krakowskiej ze stolicą tytularną Arcavica. Święcenia biskupie otrzymał wraz z Damianem Muskusem 28 września 2011 w katedrze na Wawelu. Konsekratorem był kardynał Stanisław Dziwisz, arcybiskup metropolita krakowski, a współkonsekratorami kardynałowie Franciszek Macharski, arcybiskup senior krakowski, i Stanisław Ryłko, przewodniczący Papieskiej Rady ds. Świeckich. Jako zawołanie biskupie przyjął słowa „Virtus in infirmitate” (Moc w słabości). W archidiecezji krakowskiej objął urząd wikariusza generalnego. 14 września 2017 papież Franciszek mianował go arcybiskupem metropolitą łódzkim. Ingres do bazyliki archikatedralnej św. Stanisława Kostki w Łodzi odbył 4 listopada 2017. 29 czerwca 2018 na placu św. Piotra w Rzymie odebrał od papieża Franciszka paliusz, który uroczyście został mu nałożony 5 października 2018 w katedrze łódzkiej przez arcybiskupa Salvatore Pennacchia, nuncjusza apostolskiego w Polsce. W latach 2018–2021 przeprowadził czwarty w historii archidiecezji synod, poświęcony młodzieży, rodzinie i parafii W 2019 wprowadził w archidiecezji diakonat stały, powołał Szkołę Katechistów, Międzynarodowe Diecezjalne Seminarium Misyjne dla nowej Ewangelizacji Redemptoris Mater i przyjął w Łodzi przeniesione z Krakowa Ogólnopolskie Seminarium dla Starszych Kandydatów do Święceń. 25 czerwca 2020 papież Franciszek mianował go administratorem apostolskim sede plena diecezji kaliskiej. Rządy w diecezji przejął 27 czerwca 2020. 17 października 2020, po przyjęciu przez papieża Franciszka rezygnacji biskupa Edwarda Janiaka z funkcji biskupa diecezjalnego, został administratorem apostolskim sede vacante diecezji. Funkcję tę pełnił do 11 lutego 2021, kiedy diecezję kanonicznie objął nowy biskup diecezjalny Damian Bryl. 9 lipca 2023 papież Franciszek zapowiedział włączenie go do Kolegium Kardynałów, a 30 września 2023 w trakcie konsystorza na placu Świętego Piotra kreował go kardynałem prezbiterem, nadając mu jako kościół tytularny kościół Świętych Cyryla i Metodego. 14 października 2023 odbył kardynalski ingres do katedry łódzkiej. W ramach Konferencji Episkopatu Polski w latach 2011–2021 był przewodniczącym Zespołu ds. Nowej Ewangelizacji, działającego przy Komisji Duszpasterstwa, a w 2022 objął funkcję przewodniczącego Rady ds. Dialogu Religijnego i Komitetu ds. Dialogu z Judaizmem. W latach 2017–2022 należał do Rady Stałej, ponownie dołączył do niej w 2023 z urzędu jako kardynał kierujący diecezją. Ponadto wszedł w skład Ogólnopolskiego Komitetu Organizacyjnego Obchodów 1050. Rocznicy Chrztu Polski w 2016 roku oraz Rady ds. Kultury i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego. 21 listopada 2020 papież Franciszek mianował go członkiem Kongregacji ds. Biskupów, a 4 października 2023 mianował go członkiem Dykasterii ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów oraz potwierdził jako członka Dykasterii ds. Biskupów. W 2018 wziął udział w sesji Synodu Biskupów o młodzieży, a w 2023, z osobistej papieskiej nominacji, a nie jako członek polskiej delegacji, w pierwszym zgromadzeniu Synodu Biskupów o synodalności. W 2023 był współkonsekratorem podczas sakry biskupa pomocniczego legnickiego Piotra Wawrzynka. Kaznodzieja i rekolekcjonista, posługujący w archidiecezji łódzkiej (doroczne rekolekcje kapłańskie, rekolekcje wielkopostne dla młodzieży „Arena Młodych”, „Rekolekcje dla Łodzi”), jak i podczas cyklicznych wydarzeń ogólnopolskich (Lednica, Przystanek Jezus, rekolekcje Strefa Chwały Festiwal w Starym Sączu, spotkania Taizé, Chemin Neuf). Przygotował rozważania drogi krzyżowej odprawionej podczas Światowych Dni Młodzieży w Krakowie w 2016. Zaangażowany na rzecz ekumenizmu i dialogu międzyreligijnego. Był pomysłodawcą zorganizowanego w 2011 spotkania chrześcijan, żydów i muzułmanów w intencji pokoju pod nazwą „Echo Asyżu w Krakowie”, a także serii spotkań „Dziedziniec Pogan” dotyczących dialogu między wierzącymi a niewierzącymi. W latach 2012–2018 należał do Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej. W latach 2013–2017 zasiadał w kapitule Nagrody im. Ks. Stanisława Musiała przyznawanej przez Klub Chrześcijan i Żydów „Przymierze”. Wszedł również w skład kapituł Nagrody im. księdza Józefa Tischnera i Orderu Ecce Homo. Odznaczenia i wyróżnienia W 2018 prezydent RP Andrzej Duda nadał mu Złoty Krzyż Zasługi. W 2023 został uhonorowany Odznaką „Za Zasługi dla Miasta Łodzi”. Otrzymał tytuł Małopolanina Roku 2017 przyznawany przez Stowarzyszenie Gmin i Powiatów Małopolski. Ponadto został uhonorowany Nagrodą im. Klemensa Bąkowskiego nadaną przez Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa (2017), tytułem Ambasadora Polszczyzny w Mowie przyznanym przez Radę Języka Polskiego (2019), Medalem 75-lecia Misji Jana Karskiego przyznaną przez Towarzystwo Jana Karskiego (2019) i Szablą Kilińskiego Związku Rzemiosła Polskiego (2022). Książki Rekolekcje. Modlitwa, post, jałmużna (Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, Kraków 2013) Kościelna wiosna. Razem z Krystyną Strączek (Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, Kraków 2013) Franciszek. Życie – miejsca – słowa (Wydawnictwo św. Stanisława BM, Kraków 2013) Skandal miłosierdzia. Rozważania dla każdego (Wydawnictwo WAM, Kraków 2014) Wiara z lewej, prawej i Bożej strony (Wydawnictwo WAM, Kraków 2014) Moc słowa (Wydawnictwo WAM, Kraków 2016) Jeden święty, powszechny, apostolski. Spotkania z historią Kościoła (Wydawnictwo WAM, Kraków 2016) Moc wiary (Wydawnictwo WAM, Kraków 2017) Piąta Ewangelia (Wydawnictwo Rafael, Kraków 2020) Inkwizycja (Wydawnictwo WAM, Kraków 2020) Jak Bóg pomyślał Kościół. Odnaleźć się mimo kryzysu (Wydawnictwo WAM, Kraków 2023) Przypisy Linki zewnętrzne [dostęp 2011-10-02] Biskupi krakowscy Biskupi łódzcy Polscy kardynałowie Kardynałowie z nominacji Franciszka Rektorzy Wyższego Seminarium Duchownego Archidiecezji Krakowskiej Polscy historycy Kościoła katolickiego Polscy mediewiści Wykładowcy Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie Członkowie Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Odznaką „Za Zasługi dla Miasta Łodzi” Absolwenci Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie Ludzie urodzeni w Krakowie Urodzeni w 1964

16943

https://pl.wikipedia.org/wiki/Poczet%20papie%C5%BCy

Poczet papieży

Poczet papieży – lista papieży i antypapieży Kościoła katolickiego. Istnieją spory co do ich liczby w historii. Wymienia się od 36 do 43 antypapieży. W roku 1942 kardynał Giovanni Mercati, archiwista Świętego Kościoła Rzymskiego, stworzył spis papieży, który od tamtej pory jest oficjalnie uznawany przez Kościół katolicki. Zamieszczona poniżej lista jest zgodna z tym wykazem. Lista papieży I tysiąclecie I wiek II wiek III wiek IV wiek V wiek VI wiek VII wiek VIII wiek IX wiek X wiek II tysiąclecie XI wiek XII wiek XIII wiek XIV wiek XV wiek XVI wiek XVII wiek XVIII wiek XIX wiek XX wiek III tysiąclecie XXI wiek Statystyki i ciekawostki Jan II był pierwszym papieżem, który po wyborze zmienił swoje świeckie imię. W średniowiecznych spisach występował papież o imieniu Donus II, którego pontyfikat miał mieć miejsce w roku 972. Uważa się powszechnie, że w rzeczywistości nigdy nie istniał. Jego istnienie było skutkiem błędu, wynikającego z mylnego odczytania łacińskiego słowa dominus (pan), którym został określony papież Benedykt VII. Simon de Brie był w rzeczywistości drugim papieżem o imieniu Marcin. Z powodu błędnej pisowni imienia Maryn (Martinus zamiast Marinus) w trzynastowiecznych spisach papieży (Maryna I i Maryna II omyłkowo uważano za Marcina II i Marcina III), przyjął on imię Marcin IV. Przez 455 lat (od 1523 do 1978 r.) w Watykanie na tronie papieskim zasiadali wyłącznie Włosi (ostatnim był Jan Paweł I). Zwyczaj ten przerwał dopiero wybór Polaka Karola Wojtyły (Jan Paweł II). Imię Jan było najczęściej przybieranym imieniem przez papieży – dwadzieścia jeden razy (mimo błędnej numeracji), nie licząc antypapieży oraz dwóch papieży Janów Pawłów. Pontyfikat papieża Piusa IX był najdłuższy – trwał 31 lat, 7 miesięcy i 21 dni. Tradycja i część hietografii przyjmuje, że najdłuższy był pontyfikat św. Piotra, który wedle jednych wersji miał trwać 34, a wedle niektórych 37 lat (30-67). Jednak daty dotyczące pierwszych papieży są trudne do zweryfikowania. Pontyfikat papieża Stefana II byłby najkrótszy, jeśli przyjąć, że Stefan był pełnoprawnym papieżem – trwał 4 dni. Najkrótszy w pełni uznany pontyfikat należał do Urbana VII i trwał 12 dni. Najmłodszym papieżem był Jan XII (955-964), który w chwili wyboru miał 18 lat. Przez sedewakantystów ostatni papieże są uznawani za antypapieży. Według większości z nich ostatnim prawowitym papieżem był Pius XII bądź Jan XXIII, ale istnieją również nurty sedewakantyzmu uznające za ostatniego papieża Piusa XI, a nawet Piusa IX. Przez 1272 lata (od 741 do 2013 r.) papieżami byli wyłącznie Europejczycy (ostatnim był Benedykt XVI). Tradycję tę przerwał wybór Argentyńczyka Franciszka. W 2013 r. wraz z wyborem Franciszka na papieża została przerwana trwająca od 913 r. (przez 1100 lat) tradycja, zgodnie z którą papieże przybierali imiona noszone przez poprzedników. Zobacz też Przepowiednia Malachiasza papieżyca Joanna Sobór watykański I Sobór watykański II arcybazylika św. Jana na Lateranie bazylika św. Piotra na Watykanie antypapież tiara Uwagi Przypisy Bibliografia „Poczet papieży” Jan Wierusz Kowalski, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1985, „Święci i Grzesznicy – Historia Papieży” Eeamon Duffy, Świat Książki, Warszawa 2007, ! Listy biograficzne

2713375

https://pl.wikipedia.org/wiki/Rafa%C5%82%20Wilczur

Rafał Wilczur

Rafał Wilczur (również: Józef Broda, Antoni Kosiba) – postać fikcyjna, bohater dwóch powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza „Znachor” oraz „Profesor Wilczur” oraz ich ekranizacji. Najsłynniejszy chirurg Warszawy lat 20. i 30. XX wieku. Rola w powieściach Znachor Rafał Wilczur był znanym w całym kraju chirurgiem. Pracował w Warszawie w klinice, której był ordynatorem. Dbał o swoich pacjentów i umiał każdego zoperować. Jego geniusz wzbudzał podziw kolegów i koleżanek, ale i również zazdrość i zawiść jego dobrego kolegi, profesora Jerzego Dobranieckiego. Żonaty był z piękną i wrażliwą kobietą o imieniu Beata. Żonę swoją poznał, kiedy jej dziadek uległ wypadkowi i poprosił leczącego go Wilczura, żeby ten zawiadomił o wypadku jego najbliższych. Rafał prośbę spełnił i wówczas poznał Beatę, która była wtedy w domu dziadka. Zakochał się w niej bez pamięci i dla niej postanowił zostać bogatym i sławnym człowiekiem. Jego starania osiągnęły skutek. Wilczur rzeczywiście stał się sławny i bogaty. Oświadczył się Beacie i został przyjęty. Małżeństwo Wilczurów doczekało się córki Marii Jolanty, którą pieszczotliwie nazywali Mariolą. Rafał został ojcem w wieku trzydziestu siedmiu lat, co było dla niego ogromnym i szczęśliwym wydarzeniem. Z tego względu postanowił on w swojej klinice przyjmować wszystkie dzieci (zwłaszcza te z biednych rodzin) za darmo. Postanowienie swoje spełnił. W pracy był poważany i szanowany, choć jego kolega profesor Dobraniecki zazdrościł mu sławy i powodzenia. W ósmą rocznicę ich ślubu Wilczur wrócił do domu z prezentem i kwiatami dla żony. Nie zastał jej jednak, a na stole leżał list od niej. Dowiedział się z niego, że Beata odeszła do kochanka i zabrała ze sobą Mariolę. Rafał załamał się po odkryciu tego faktu. Gdy chwilę później odwiedził go kuzyn, Wilczur skłamał, że żona i córka wyjechały za granicę. Po wyjściu kuzyna Rafał poszedł na miasto i włóczył się po nim bez celu. Nie zauważył, że doszedł do biednych i wręcz niebezpiecznych uliczek. Spotkał tam pijaczka nazywającego siebie Samuel Obiedziński (był to dawny profesor języka polskiego, któremu kobieta złamała serce). Obiedziński poprosił go o kilka groszy na wódkę, Wilczur spełnił jego prośbę, ale pijaczek nie chciał się odczepić i z wdzięczności za jałmużnę zaprosił go na wódkę do knajpy, gdzie uraczył go wykładem na temat bezsensu życia. Gdy jego rozmówca zasnął Wilczur wyszedł uiszczając wcześniej rachunek. Gdy wyjął portfel, miejscowi chuligani dostrzegli, ile ma on w nim pieniędzy. Poszli oni za Rafałem, zaciągnęli do kolejnej knajpy i upili do nieprzytomności. Potem wsadzili do dorożki i wywieźli za miasto chcąc go okraść. Gdy Wilczur otworzył oczy i zobaczył, co się dzieje, przerażeni bandyci uderzyli go mocno w głowę i wyrzucili z dorożki do glinianki, gdzie Wilczura znalazł chłop i podwiózł kawałek furmanką. Szybko go z niej wyrzucił, gdy zapytany o nazwisko Rafał nie umiał mu udzielić odpowiedzi – na skutek ciosu profesor stracił bowiem pamięć. Od tego czasu nie wiedząc kim jest Wilczur włóczył się po całej Polsce próbując znaleźć swoje miejsce na świecie. Jego wędrówka trwała dwanaście lat. Dwa razy siedział w więzieniu za włóczęgostwo. Odwiedził potem Kalwarię i Jasną Górę oraz wiele innych miejsc. W swojej wędrówce trafił na Kresy Wschodnie. Potem jeszcze pracował w tartaku – miejscowi przezwali go tam Józef Broda. Ponownie pochwycony za włóczęgostwo Rafał zrozumiał wreszcie, jak ważnym brakiem jest dla niego nieposiadanie dokumentów. Potajemnie ukradł więc z kancelarii papiery na nazwisko Antoni Kosiba. Gdy już opuścił więzienie ruszył dalej w podróż pod tym nazwiskiem. Trafił do Wickun, gdzie pracował w kuźni u kowala z jednym okiem. Gdy praca się skończyła skorzystał z nadarzającej się okazji i poszedł do miasteczka Radoliszki, gdzie trafił do młyna Prokopa Mielnika. Prokopowi zabrano parobka do wojska, więc Wilczur uznał to za świetną dla siebie okazję. Mimo wątpliwości Prokopa (szukał on bowiem pracownika młodego) Kosiba został przyjęty, gdy udowodnił, iż mimo podeszłego wieku posiada wciąż ogromną siłę fizyczną. Zaprzyjaźnił się z rodziną Prokopa i jego pracownikami. Od jednego z nich – parobka Witalisa – dowiedział się, że po wsi krąży plotka, iż Prokopa prześladuje gniew Boży za to, iż odebrał ziemię swojemu bratu, a ten ponoć mu dzieci przeklął. Przejawem Bożej kary miały być następujące zjawiska: śmierć dwóch synów (jeden utonął w rzece, drugi zginął na froncie I wojny światowej zostawiając po sobie wdowę), kalectwo młodszego syna Wasyla (spadł z drabiny i połamał sobie obie nogi) oraz nieudane małżeństwo córki (jej mąż zmarł, a ona sama urodziła chorą na padaczkę córeczkę). Wilczur odwiedził Wasyla w jego pokoju i zobaczywszy połamane nogi chłopaka poczuł w sobie instynkt chirurga. Wiedział, że nogi po wypadku zostały źle złożone. Należy je znowu połamać i poskładać prawidłowo. Postanowił przeprowadzić operację i namówił na jej zgodę Prokopa. Mimo braku fachowych narzędzi chirurgicznych przeprowadził skutecznie operację i Wasyl odzyskał władzę w nogach. Prokop z radości chciał wręczyć Rafałowi całą czapkę złotych monet, ale Wilczur odmówił. Mielnik więc zaproponował mu co innego – by nie był już Kosibą tylko pracownikiem młyna, ale członkiem ich rodziny. Wilczur na to przystał i założył sobie małą szopkę ze swoim drobnym „majątkiem”. Od czasu operacji Wasyla do Wilczura przychodzili ludzie ciężko chorzy lub ranni. Wilczur został znachorem, leczył ich, przeprowadzał operację. Nie zawsze mu się udawało, ale kiedy tylko zdołał, pomagał. Nie brał za to pieniędzy, choć niekiedy zgadzał się na to, by wręczano mu drobne „prezenty” w postaci jajek, mleka czy warzyw. Działalność znachora doprowadziła do wściekłości wiejskiego lekarza Pawlickiego, który odwiedził Kosibę i zagroził mu wsadzeniem go do więzienia za nielegalne leczenie. Wilczur nie przejął się jednak groźbami. Zdobył sławę w całej wsi i powszechny szacunek. Musiał też znosić komiczne zaloty Zoni, wdowy po synu Prokopa. W Radoliszkach Kosiba spędził cały rok. W międzyczasie wiele się wydarzyło w jego życiu. Pewnego dnia odwiedził miejscowy sklepik i spotkał tam młodą dziewczynę o imieniu Marysia. Dziewczyna wydawała mu się niezwykle do kogoś podobna. Od tego czasu bardzo często odwiedzał sklep, zaprzyjaźnił się z dziewczyną, która nazywała go pieszczotliwie „stryjkiem” i zwierzała mu się ze swoich problemów. Któregoś wieczora do młyna przywieziono na wozie rannych Marysię i jej ukochanego, młodego dziedzica Leszka Czyńskiego. Oboje jechali na motocyklu i rozbili się. Na skutek tego Leszek miał złamaną rękę, zaś Marysia kość wgniecioną do mózgu. Wilczur poczuł, że sam nie da rady, więc wezwał na pomoc doktora Pawlickiego, samemu przeprowadzając jedynie złożenie połamanej ręki Leszka. Pawlicki odmówił przeprowadzanie operacji twierdząc, że Marysia jest w agonii i sam Bóg tu nie pomoże. Wilczur nie mógł jednak zostawić rannej dziewczyny. Ukradł więc narzędzia chirurgiczne Pawlickiego i kiedy ten odjechał z Leszkiem przeprowadził udaną trepanację czaszki. Uratował dziewczynę, ale Pawlicki oskarżył go o kradzież narzędzi i znachorstwo. Sąd uznał to za ciężkie przestępstwa i skazał Wilczura na trzy lata więzienia. Jednakże Leszek wrócił z zagranicznego sanatorium, udało mu się odnaleźć Marysię i razem z nią postanowili pomóc Kosibie. Czyński wezwał swego przyjaciela, adwokata Wacława Korczyńskiego, który przygotował się odpowiednio do apelacji i podczas niej zdołał udowodnić szlachetność i niewinność Kosiby. By umocnić swoją obronę wezwał z Warszawy doktora (wówczas już profesora) Dobranieckiego, który od razu rozpoznał, kim naprawdę jest tajemniczy znachor i mimo pewnych wahań ujawnił to przed sądem. Kosiba z Leszkiem i Marysią dzień po procesie poszli na grób matki Marysi. Tam Wilczur widząc panieńskie nazwisko Beaty na jej grobie doznał szoku i odzyskał pamięć. Po chwili zjawił się na cmentarzu Dobraniecki, który ujawnił, iż Antoni Kosiba to naprawdę Rafał Wilczur. Profesor Wilczur Rafał Wilczur po odzyskaniu pamięci i potwierdzeniu jego tożsamości przez Dobranieckiego wrócił do Warszawy i ponownie został ordynatorem szpitala, w którym wcześniej pracował, usuwając tym samym z tego stanowiska doktora Dobranieckiego, który poczuł się tym faktem bardzo urażony. Co prawda został on zastępcą Wilczura, lecz to już nie było to samo. Leszek i Marysia pobrali się, po czym wyjechali do Stanów Zjednoczonych. Zapraszali tam nieraz Wilczura, ale ten wolał zostać w kraju i walczyć o życie pacjentów. W swojej klinice przeprowadzał coraz to lepsze i bardziej groźne operacje, wszystkie zakończone sukcesem. Pacjenci chcieli być operowani przez niego. Jego działalność budziła chwilami sceptycyzm z powodu stosowania przez niego ziół i innych metod "naturalnych", jakie opanował będąc znachorem w Radoliszkach. Popularność profesora Wilczura doprowadziła do tego, że Dobraniecki zaczął go nienawidzić i pod naciskami swej zachłannej żony dążył wszelkimi możliwymi sposobami do zniszczenia Rafała. Profesor Wilczur jednak żył w ogólnym dobrobycie przez całe trzy lata. Po tym okresie minęła jednak dobra passa, a intrygi jego wrogów zaczęły osiągać sukces. Wszystko zaczęło się z chwilą, kiedy na operację u Wilczura zgłosił się znany polski tenor, Leon Donat. Chciał on być operowany tylko i wyłącznie przez Rafała. Na godzinę przed operację odwiedził go profesor Dobraniecki i zaczął z nim rozmowę. Kiedy młoda lekarka, doktor Łucja Kańska, przyszła zbadać pacjenta przed operacją, Dobraniecki odprawił ją. Z tego powodu potem panna Łucja, myśląc że profesor sam zbadał tenora, nie wypełniła swego obowiązku, wskutek czego Donat zmarł podczas operacji wskutek niewytrzymania przez jego serce za dużej dawki narkozy. Wilczur chcąc ratować zakochaną w nim doktor Łucję Kańską wziął całą winę na siebie, co Dobraniecki wykorzystał w oszczerczej kampanii przeciwko niemu. Rafał załamany osobiście wieczorem tego samego dnia przeprowadził operację rannego nożem w bójce ulicznej pijaka Cypriana Jemioła - był to jego stary znajomy, dawniej nazywający się Samuel Obiedziński. Wilczur i Jemioł rozpoznali się jako znajomi sprzed szesnastu lat. Następnego dnia profesor był tak przemęczony, że podczas operacji zostawił w brzuchu pacjenta jedno ze swoich narzędzi. Odkrył to jednak na czas i zdążył go uratować, ale załamany tym wszystkim zaczął wycofywać się z życia publicznego. Zrezygnował nawet z prezesury związku medycznego, jaką mu proponowano. Gdy do tego jeszcze musiał z własnych zasobów zapłacić wysokie odszkodowania rodzinie tenora Donata oraz kiedy Dobraniecki na czele kilku innych lekarzy podpisał wniosek o odprawienie z kliniki Wilczura pod pretekstem podeszłego wieku i roztargnienia z nim związanego, Rafał złożył dymisję na rzecz samego Dobranieckiego. Sam zaś załamany nie wiedział, co ma ze sobą począć. W Wigilię odwiedził go Cyprian Jemioł, ale nie został on wpuszczony przez służącego, więc włamał się do domu przez okno, by podziękować osobiście swemu wybawcy za ratunek. Obaj panowie zjedli razem kolację i upili się rozmawiając o sensie życia. Jemioł dowodził, że profesor powinien znaleźć swoje miejsce na świecie i w nim pozostać. Wilczur poważnie zaczął rozważać opuszczenie Warszawy. Wraz z doktor Kańską zaczął pracować nad książką na temat nowotworów, aż w końcu podjął decyzję, że wyjedzie tam, gdzie jest potrzebny - do Radoliszek, do młyna Prokopa Mielnika. Jak postanowił, tak zrobił. Sprzedał wszystko, co miał, odprawił służbę, pożegnał doktor Łucję Kańską i wyruszył w drogę. Jednakże zakochana w nim Łucja Kańska w ostatniej chwili wsiadła do tego samego pociągu i ruszyła z nim w drogę, odrzucając w ten sposób miłość zakochanego w niej kolegi z pracy, doktora Jana Kolskiego. Podczas podróży do Wilczura i Kańskiej dołączył Cyprian Jemioł, który jadąc tym samym pociągiem w nieznane potajemnie ukradł portfel z płaszcza Wilczura, po czym przysiadł się do nich i wykupił od konduktora bilet. Następnie, gdy zrozumiał, czyj portfel ukradł, natychmiast oddał go chirurgowi. Cała trójka dotarła do młyna Prokopa Mielnika, który bardzo się ucieszył na widok Rafała i zgodził się bez wahania na to, by Wilczur założył u niego swoją małą klinikę. Jednak szybko okazało się, że środki profesora nie pozwalają mu na zrealizowanie tego projektu. Wówczas Prokop wziął sprawy w swoje ręce i zmobilizował chłopów, by każdy z nich udzielił finansowej oraz fizycznej pomocy profesorowi Wilczurowi. Dzięki temu klinika szybko powstała, a Rafał Wilczur ponownie leczył mieszkańców Radoliszek, lecz tym razem skuteczniej, gdyż posiadał teraz własne narzędzia chirurgiczne. W pracy pomagali mu doktor Kańska oraz na swój sposób również i Jemioł. Pewnego dnia jednak doszło do tragedii. W okolicy pojawił się pies chory na wściekliznę. Wilczur widząc zwierzę chciał je pogłaskać, ale pies ugryzł go w lewą dłoń. Chirurgowi groziło utracenie mocy w lewej dłoni, a może nawet i śmierć. Na szczęście doktor Łucja przedarła się w nocy przez bagna z pomocą miejscowego chłopaka do dworku szlacheckiego, w którym przebywał na weselu doktor Pawlicki. Kańska poprosiła Pawlickiego o szczepionkę przeciw wściekliźnie dla Wilczura. Pawlicki mimo wahania udzielił szczepionki rywalowi i ocalił Wilczura. Dzięki jego pomocy Rafał przeżył - po tym wydarzeniu obaj adwersarze pogodzili się i zaczęli sobie wzajemnie pomagać w leczeniu ludzi. Wskutek tego wydarzenia Wilczur zaczął cierpieć na niedowład lewej ręki. Jakiś czas później odbyła się wiejska zabawa, na którą Wilczur wybrał się z Kańską. Dziewczyna bawiła się w najlepsze, jednak profesor z powodu swego wieku i niedowładu ręki nie mógł tańczyć i bawić się z innymi. Zaczął powoli rozumieć, że dopada go starość. Tym samym próbował przekonać doktor Kańską, by wróciła do stolicy i związała się z kimś młodszym, zamiast marnować swoje życie z nim. Łucja Kańska zarzekała się jednak, że nigdy nie opuści Wilczura. Wkrótce potem do Radoliszek przybyli pani Dobraniecka z doktorem Kolskim, prosząc Wilczura o pomoc. Okazało się, że profesor Dobraniecki miał nowotwór mózgu i ocalić go mogła jedynie bardzo ryzykowna operacja, której jednak nikt nie chciał się podjąć. Dobraniecka, podobnie jak i jej mąż, liczyła na pomoc Rafała. Wilczur, mimo wątpliwości związanych z niedawnym wypadkiem, ostatecznie ustąpił i pojechał do Warszawy, w Radoliszkach pozostawiając na swym miejscu doktora Jana Kolskiego. W stolicy zaś mimo swej ułomności przeprowadził skutecznie operację i Dobraniecki przeżył. Przeprosił on Wilczura za wszystkie wyrządzone mu krzywdy. Rafał jednak nie czuł już do niego żalu. Zrobił swoje i wrócił na wieś, gdzie odkrył, że pod jego nieobecność Jan Kolski i Łucja Kańska, podczas zabawy z okazji imienin doktorowej Pawlickiej, pokochali się. Ale Łucja nie czuła się na siłach być z ukochanym, gdyż uważała, że jej obowiązkiem jest pozostać z Wilczurem. Jednak Rafał przeczuwając, co się święci, postarał się już o nowego asystenta do pomocy w klinice i Łucja mimo licznych wątpliwości wróciła z ukochanym do Warszawy. Wilczur zaś pozostał w Radoliszkach razem z Jemiołem, ciesząc się ze szczęścia zakochanych. Cechy charakteru Wilczur jest postacią jak najbardziej pozytywną. To człowiek pozbawiony praktycznie jakichkolwiek wad, a jeśli już je ma, to są one ledwo dostrzegalne. Świetny chirurg obdarzony prawdziwym talentem i intuicją lekarską, która pomaga mu w różnych trudnych operacjach. To lekarz z powołania. Leczenie i ratowanie życia ludziom jest dla niego celem życia. Oddaje się temu całym sercem. Cechuje go przede wszystkim wielka bezinteresowność. Nie pożąda sławy ani bogactwa. Jego jedynym pragnieniem jest służyć ludziom swoim doświadczeniem i wiedzą. Potrafi kochać całym sercem, dlatego porzucenie go przez żonę jest dla niego wielkim bólem, po którym długo się nie umie podnieść. Jednocześnie jest silnym człowiekiem. Po wszystkich ciosach umie znaleźć sens swego życia i dążyć do jego realizacji. Potrzebuje jednakże czasu, by ten cel znaleźć i zagłuszyć nim swój ból. Jego wyraźną cechą charakteru jest nie tylko bezinteresowność, ale też i prawdziwa dobroć i wyrozumiałość wobec ludzi. Nie żywi do nikogo żalu, nie umie nienawidzić. Łatwo wybacza i darowuje winy, a nawet potrafi pomóc swemu wrogowi. Wrażliwy na czyjąś krzywdę nie umie odmówić swej wiedzy nie tylko lekarskiej, ale i życiowej. Jego praktycznie jedyną wadą jest to, że bywa chwilami dziecinnie naiwny. Wierzy w ludzi, nie dostrzega intryg przeciwko niemu, a także lekkomyślnie wyciągnął rękę do wściekłego psa. Skutki tych działań były dla niego bardzo groźne. Ale mimo wszystko zawsze udawało mu się przetrwać, w czym pomagała mu nie tylko umiejętność radzenia sobie z problemami, ale także i zdolność zjednywania sobie ludzi dobrocią serca i hartem ducha. Dołęga-Mostowicz stworzył z niego człowieka praktycznie świętego. Męczennika, który cierpi, lecz mimo to dalej kocha ludzi i troszczy się o nich. Rafał Wilczur w filmie W latach 30. powstały ekranizacje obu powieści Dołęgi-Mostowicza – „Znachor” oraz „Profesor Wilczur”. W obu rolę Wilczura zagrał Kazimierz Junosza-Stępowski. Filmy jednak wprowadziły pewne zmiany w życie głównego bohatera. Najważniejszą z nich jest ta, że po operacji Dobranieckiego osłabiony Wilczur umiera w otoczeniu najbliższych. Po latach Jerzy Hoffman nakręcił film „Znachor”, w którym rolę Wilczura zagrał Jerzy Bińczycki. Film jest wierniejszy książce niż poprzednia wersja, jednakże wprowadzono także kilka zmian w życie głównego bohatera – przede wszystkim taką, że Wilczur odzyskuje pamięć już na sali sądowej, słysząc nazwisko Maria Jolanta Wilczur, jakie podaje zeznająca w sprawie Marysia. Natomiast chwilę potem Dobraniecki ujawnia (również na sali) wszystkim wokół, że Antoni Kosiba to Rafał Wilczur. W trzeciej ekranizacji „Znachora” z roku 2023 w rolę profesora Wilczura wcielił się Leszek Lichota. Znaczenie i analiza Rafał Wilczur został określony jako jeden z "najbardziej znanych bohaterów literackich okresu międzywojennego". Przypisy Bibliografia Tadeusz Dołęga-Mostowicz Znachor; Profesor Wilczur, Wydawnictwo Zielona Sowa, 2005. Postacie z utworów Tadeusza Dołęgi-Mostowicza Postacie filmowe Fikcyjni lekarze

4662

https://pl.wikipedia.org/wiki/Praga

Praga

Praga (, ), miasto stołeczne Praga () – stolica i największe miasto Czech, położone w zachodniej części kraju, w środkowej części krainy Czechy, nad Wełtawą. Jest miastem wydzielonym na prawach kraju, będąc jednocześnie stolicą kraju środkowoczeskiego. Praga jest ośrodkiem administracyjnym, przemysłowym, handlowo-usługowym, akademickim, turystycznym i kulturalnym o znaczeniu międzynarodowym. Jest siedzibą większości czeskich urzędów centralnych (w tym parlamentu, prezydenta i rządu), związków wyznaniowych działających na terenie Czech, a także licznych firm, stowarzyszeń, organizacji i uczelni. Stanowi najważniejszy w skali kraju węzeł drogowy i kolejowy, posiada również międzynarodowy port lotniczy i sieć metra. Dzisiejsza Praga powstała w 1784 r. z połączenia pięciu wcześniej samodzielnych, lecz powiązanych ze sobą organizmów, których początki sięgają średniowiecza: Starego Miasta, Nowego Miasta, Josefova, Małej Strany i Hradczan – siedziby władców czeskich. Od 1992 r. zabytkowe centrum miasta znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Ze względu na bogactwo atrakcji należy do najchętniej odwiedzanych miast Europy. Według tradycji oryginalna czeska nazwa miasta Praha pochodzi od czeskiego słowa práh – próg i jest związana z księżniczką Libuszą. Etymologia nazwy miasta zbudowanego nad progiem lub jazem – rzecznym brodem pochodzi od historycznej nazwy przeprawy przez Wełtawę w okolicy dzisiejszego Mostu Karola. Według danych szacunkowych z 1 stycznia 2022 r. liczba ludności miasta wynosiła 1 275 406 osób (1. miejsce w Czechach), natomiast powierzchnia – 496 km² (również 1. miejsce w Czechach). Praga oficjalnie podzielona jest na dziesięć obwodów, które z kolei dzielą się na dzielnice. Obszar metropolitalny Pragi liczy, według danych Eurostatu z 2004 r., 1 964 750 mieszkańców. Historia Pierwsze plemiona słowiańskie przybyły na te tereny ok. 500 roku n.e. Walki o dominację doprowadziły ok. 800 roku do władzy dynastię Przemyślidów, którzy założyli tu miasto. Wznieśli oni dwie warowne osady: Zamek Praski i Wyszehrad. Od 973 roku Praga była siedzibą pierwszego biskupstwa na tych terenach, podległego metropolii mogunckiej. Szczególny rozkwit miasto osiągnęło za rządów Karola IV. Założył on tu pierwszy w środkowej Europie uniwersytet – Carolinum, a Praga po założeniu Nowego Miasta w 1348 r. stała się największym miastem Europy na północ od Alp. W roku 1344 praskie biskupstwo zostało podniesione w hierarchii kościelnej do rangi arcybiskupstwa. W 1419 w mieście doszło do słynnej defenestracji katolików (wojny husyckie), zaś w 1618 roku podobne wydarzenie (wyrzucenie przez okno namiestników cesarza) stało się bezpośrednią przyczyną wojny trzydziestoletniej. W wyniku klęski czeskich protestantów na Białej Górze w 1620 Praga jako stolica Królestwa Czech i całej Korony Czeskiej utraciła swoje znaczenie i przez długie lata pozostawała w cieniu Wiednia. W tym też okresie społeczność niemieckojęzyczna odgrywała w mieście (niem. Prag) rolę dominującą, zaczęło się to zmieniać dopiero w XIX wieku, podczas czeskiego odrodzenia narodowego. W 1741 roku Pragę zajęły wojska Saksonii, Bawarii i Francji. W 1744 r. podczas II wojny śląskiej Pragę po dwutygodniowym oblężeniu zdobyli Prusacy, jednak w 1745 roku w pokoju drezdeńskim Austria zdołała potwierdzić swoje panowanie nad Czechami. W dniu 6 maja 1757 roku podczas wojny siedmioletniej doszło do bitwy pod Pragą, w której zwycięstwo odnieśli Prusacy, którzy jednak nie zajęli miasta. W 1784 r. w jedno miasto połączono pięć wcześniej samodzielnych, lecz powiązanych ze sobą organizmów: Stare Miasto, Nowe Miasto, Josefov, Małą Stranę i Hradczany. Reformy Józefa II przyniosły także zamknięcie połowy czynnych kościołów i kaplic oraz zmniejszenie liczby zakonów z 40 do 14. Spis ludności z 1847 r. wykazał, że na populację miasta składa się 66 046 Niemców i 36 687 Czechów. W 1848 roku doszło do powstania (w czasie Wiosny Ludów). Do 1861 r. w mieście urzędował niemiecki burmistrz. Od tego czasu liczba czeskich mieszkańców gwałtownie wzrosła z powodu uprzemysłowienia przedmieść Pragi. Pod koniec XIX wieku wybudowano wiele reprezentacyjnych budynków; następowało powolne odzyskiwanie znaczącej pozycji miasta w monarchii Habsburgów. W tym czasie Praga była już dwujęzyczna, a Czesi i Niemcy funkcjonowali praktycznie równolegle (podwójne – czeskie i niemieckie – były uczelnie, teatry itp.). Na przełomie XIX i XX wieku w ramach asanacji praskiej dokonano całkowitej przebudowy Josefova i Podskalí, niszcząc przy tym wiele cennych historycznych obiektów. Podział Uniwersytetu Karola w Pradze na uniwersytet niemiecki i czeski był symbolem konfliktów etnicznych, które wstrząsały Pragą pod koniec XIX wieku. Na początku XX wieku Praga była miejscem, w którym tworzyło wielu niemieckojęzycznych twórców, takich jak Franz Kafka, Rainer Maria Rilke, Gustav Meyrink, Egon Erwin Kisch i Franz Werfel. W 1918 Praga została stolicą nowo utworzonej Czechosłowacji. W latach 1939–1945 była stolicą Protektoratu Czech i Moraw. W wyniku operacji praskiej (1945) została wyzwolona przez Armię Czerwoną. W 1968 była główną areną praskiej wiosny. Po rozpadzie Czechosłowacji (1993) została stolicą Czech. Obecne motto Pragi to Praga Caput Rei Publicae (wcześniej do 1927: Praga caput regni, a w latach 1927–1991 Praga mater urbium – Praha matka měst). Zabytki i atrakcje turystyczne W 1992 zabytkowe centrum Pragi zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Praga jest uważana za jedno z najbardziej atrakcyjnych miast Europy – z tego względu corocznie odwiedzają ją rzesze turystów. W mieście znajduje się ponad 20 muzeów i prawie 100 galerii. Niektórymi z atrakcji turystycznych są: Hradczany z zamkiem oraz gotycką katedrą św. Wita, św. Wacława i św. Wojciecha (św. Adalberta), Złota Uliczka, Malá Strana – pełna kościołów, pałaców i ogrodów oraz urokliwych uliczek, barokowy kościół św. Mikołaja z XVIII wieku na Malostranské náměstí, Loreta, Stare Miasto na prawym brzegu Wełtawy, Ratusz Staromiejski (XIV wiek) ze słynnym zegarem astronomicznym Orloj na Staroměstské náměstí, Týnský Chrám – Kościół Marii Panny przed Tynem, kiedyś centrum husytyzmu, Ratusz Nowomiejski (XV wiek), różne miejsca powiązane z Franzem Kafką, Most Karola, Ściana Johna Lennona, dzielnica żydowska Josefov, Wzgórze Wyszehrad, Wzgórze Petřín, Praski metronom, Miejski Dom Reprezentacyjny, Muzeum Narodowe w Pradze, wieża telewizyjna z platformą widokową, w dzielnicy Žižkov, Galeria Narodowa Sztuki Europejskiej (kolekcje malarstwa europejskiego), Galeria Narodowa w Pradze, liczne zabytkowe piwiarnie np. U Fleků, U Kocoura czy U sv. Tomaše, „Tańczący dom” nad Wełtawą, Teatr Narodowy w Pradze, Stadion Strahov, synagogi Pragi, ogród zoologiczny, ogrody botaniczne, Brama Prochowa, Dworzec Główny, Dworzec Masaryka, Willa Müllerów w Pradze – arcydzieło modernizmu z 1930, Dom towarowy Brandejs. Znane dzielnice Holešovice Hradčany Josefov Karlín Libeň Malá Strana Nové Město Nusle Smíchov Staré Město Vinohrady Vršovice Vyšehrad Zbraslav Žižkov Uczelnie Uniwersytet Karola Akademia Sztuk Scenicznych w Pradze Wydział Filmowy i Telewizyjny Wydział Teatralny Kościoły Bazylika św. Piotra i Pawła, Klementinum, Kościół husycki, Kościół Narodzenia, Kościół Zbawiciela, Loreta, Kościół Marii Panny przed Tynem, Kościół Marii Panny, Kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, Kościół Matki Boskiej Zwycięskiej, Kościół Matki Bożej Śnieżnej, Kościół Panny Marii Anielskiej, Kościół Panny Marii Pod Łańcuchem, Kościół św. Barbary, Kościół św. Castulusa, Kościół św. Cyryla i Metodego, Kościół św. Ducha, Kościół św. Franciszka, Kościół św. Gawła, Kościół św. Idziego, Kościół św. Ignacego, Kościół św. Jakuba, Kościół św. Jana na Skałce, Kościół św. Jerzego, Kościół św. Józefa, Kościół św. Krzyża, Kościół św. Małgorzaty, Kościół św. Marcina w Murze, Kościół św. Mikołaja na Malej Stranie, Kościół św. Mikołaja na Starym Mieście, Kościół św. Rocha, Kościół św. Tomasza, Kościół św. Trójcy, Kościół św. Włodzimierza, Rotunda św. Marcina. Sport W Pradze, w latach 1992–1998 i 2005–2010, rozgrywany był kobiecy turniej tenisowy, ECM Prague Open. Polonica W 1002 roku miasto wraz z resztą Czech opanował Bolesław Chrobry. W kościele św. Jakuba w Zbrasławiu spoczywają tytularni królowie Czech i Polski Wacław II i Wacław III z dynastii Przemyślidów, natomiast w klasztorze św. Agnieszki w Pradze została pochowana księżna Gryfina Halicka, żona piastowskiego władcy Polski Leszka Czarnego. Fryderyk Chopin odwiedził Pragę dwa razy. Za każdym razem zatrzymywał się w hotelu „U Černého koně” przy zbiegu ulic Na Příkopě i Senovážnej. Wprawdzie budynek ten nie przetrwał do naszych czasów, ale dziś znajduje się tam tablica upamiętniająca wizytę polskiego kompozytora. W 1822 roku do Pragi przybył Adam Mickiewicz. Poeta spotkał się z czeskimi literatami. Do naszych czasów przetrwał wiersz wpisany do albumu Wacława Hanki, bibliotekarza Muzeum Narodowego: „Dokonywaj, coś zaczął! / Ze skutków twojej pracy / Lepsze kiedyś nadzieje powezmą Słowacy (tj. Słowianie). / My nie stracim, potomność pewnie na tem zyska, / Jeśli jak bliską mowa, dusza będzie bliska”. Od 1990 roku działa w Pradze polska parafia katolicka. Pochodzący z Polski dominikanie zarządzają kościołem św. Idziego na Starym Mieście. Urodzeni w Pradze Jaroslav Hašek – pisarz Václav Havel – pisarz, prezydent Czech Franz Kafka – austriacki pisarz żydowskiego pochodzenia Václav Klaus – prezydent i premier Czech Hynek Klimek – pisarz Eva Klímková – modelka Karol IV Luksemburski – cesarz niemiecki, król Czech Josef Mánes – malarz Leopold von Mildenstein – oficer SS Madeleine Albright – sekretarz stanu Stanów Zjednoczonych Martina Navrátilová – tenisistka Jan Svatopluk Presl – czeski przyrodnik Helena Suková – tenisistka Helena Vondráčková – piosenkarka Wacław II – król Czech z dynastii Przemyślidów Wacław III – król Czech i Węgier Miasta partnerskie Zobacz też cmentarz ewangelicki na Strasznicach Brno most Trojski tramwaje w Pradze Prażanie stacje kolejowe: Praha-Bĕchovice, Praha-Hostivař, Praha-Komořany, Praha-Krč, Praha-Satalice, Praha-Zbraslav, Praha-Řeporyje. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Strona oficjalna miasta Stolice państw w Europie Podział administracyjny Czech Miasta w Czechach

3568906

https://pl.wikipedia.org/wiki/Dominik%20Tarczy%C5%84ski

Dominik Tarczyński

Dominik Tarczyński (ur. 27 marca 1979 w Lublinie) – polski polityk, działacz katolicki i publicysta, poseł na Sejm VIII i IX kadencji (2015–2020), deputowany do Parlamentu Europejskiego IX kadencji (od 2020). Życiorys Absolwent prawa na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (2006). Od 2003 do 2008 był animatorem wspólnoty w londyńskiej katedrze Westminster, prowadził też audycję radiową muzyki chrześcijańskiej. Był świeckim asystentem jednego z brytyjskich egzorcystów. Od 23 stycznia 2009 do 1 lutego 2010 był dyrektorem TVP3 Kielce, później zatrudniony jako zastępca dyrektora ds. eksploatacji w Ośrodku Informatyki i Telekomunikacji TVP. Zajął się także działalnością publicystyczną na łamach „Gazety Polskiej” oraz tworzeniem filmów dokumentalnych poświęconych m.in. działalności egzorcystów. Wyreżyserował m.in. film dokumentalny Kolumbia – świadectwo dla świata, z udziałem ówczesnego prezydenta Kolumbii Álvaro Uribe, nagrodzony na XVI Międzynarodowym Katolickim Festiwalu Filmów i Multimediów w Niepokalanowie. Został założycielem Stowarzyszenia Wspólnota Katolików Charyzmatycy. W 2010 bez powodzenia kandydował do sejmiku świętokrzyskiego z listy Prawa i Sprawiedliwości. Następnie organizował struktury stowarzyszenia Polska Jest Najważniejsza w Kielcach, jednak po kilku tygodniach je opuścił. W 2011 współtworzył Solidarną Polskę, z której odszedł na początku kwietnia 2014. W tym samym roku, z rekomendacji Prawicy Rzeczypospolitej, kandydował ponownie do sejmiku z listy PiS. W wyborach parlamentarnych w 2015 wystartował do Sejmu jako bezpartyjny kandydat z jedenastego miejsca na liście Prawa i Sprawiedliwości w okręgu kieleckim. Został wybrany na posła VIII kadencji, otrzymując 7475 głosów. Po wyborach został członkiem PiS. W październiku 2018 przegrał proces w trybie wyborczym z ubiegającym się o prezydenturę Kielc Bogdanem Wentą; sąd nakazał mu sprostowanie i zaprzestanie rozpowszechniania nieprawdziwych informacji dotyczących rzekomej służby powoda w ZOMO oraz o „trenowaniu przez niego pałowania na głowach Polaków”, zarządził też przeprosiny i wpłacenie 20 tys. zł na Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy. W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2019 został wybrany na deputowanego IX kadencji. Przypadł mu dodatkowy mandat w PE, przyznany Polsce w ramach rozdysponowania części mandatów obsadzanych dotąd przez Wielką Brytanię. Jednakże z uwagi na opóźnienie procedury brexitu objęcie tego mandatu zostało zawieszone. W wyborach parlamentarnych w tym samym roku ponownie uzyskał mandat posła na Sejm, otrzymując 8186 głosów. 1 lutego 2020, po dojściu do skutku brexitu, objął uzyskany w 2019 mandat posła do Parlamentu Europejskiego IX kadencji. Wnuk Józefa Albińskiego. Poglądy i reakcje Dominik Tarczyński był wielokrotnie krytykowany w felietonach za obraźliwe, nieetyczne wypowiedzi w debacie publicznej, nie tylko pod adresem innych polityków, ale również pod adresem mniejszości religijnych. W 2015 roku, strasząc zagrożeniem ze strony muzułmanów w trakcie posiedzenia Komisji ds. Unii Europejskiej, twierdził: „Nie każdy muzułmanin jest terrorystą, ale każdy terrorysta jest muzułmaninem”. Po Czarnym Proteście, gdy Monika Wielichowska przekonywała z mównicy, że kobiety nie złożyły parasolek, Tarczyński komentował to słowami: „Złożyły mózgi”, na co publicystka portalu Interia Katarzyna Krawczyk odpowiadała: „Niektórzy z posłów sięgają też po język seksistowski”. W maju 2017 roku na łamach portalu wPolityce.pl kwitował zamieszki na Krakowskim Przedmieściu w trakcie miesięcznicy smoleńskiej następująco: „To, co teraz widzimy, nie różni się niczym od tego co działo się w Stanie Wojennym i po 1945 roku w odniesieniu do Żołnierzy Wyklętych. [...] Ci ludzie [opozycja] muszą zapłacić. Ci, którzy manipulują i atakują to ludzie, którzy po SB odziedziczyli praktykę”. Mateusz Mazzini komentował słowa Tarczyńskiego jako przykład „quasi-darwinistycznego podejścia, które rysuje rozdzielające się szczeliny wzdłuż linii interpretacyjnych historii”. Przypisy Absolwenci Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II Ludzie urodzeni w Lublinie Politycy PJN Politycy Prawa i Sprawiedliwości Politycy Prawicy Rzeczypospolitej Politycy Suwerennej Polski Polscy działacze katoliccy Polscy posłowie do Parlamentu Europejskiego Polscy publicyści Polscy reżyserzy filmowi Posłowie z okręgu Kielce Urodzeni w 1979

194982

https://pl.wikipedia.org/wiki/Tomasz%20Hajto

Tomasz Hajto

Tomasz Nikodem Hajto, ps. „Gianni” (ur. 16 października 1972 w Makowie Podhalańskim) – polski piłkarz i trener piłkarski. W latach 1996–2005 reprezentant Polski. Uczestnik Mistrzostw Świata 2002. Członek Klubu Wybitnego Reprezentanta. Obecnie komentator sportowy oraz ekspert piłkarski. Kariera piłkarska Klubowa Hajto piłkarską karierę zaczynał w MKS Halniak Maków Podhalański. Następnie grał w Góralu Żywiec. Od 1991 kolejne dwa i pół sezonu grał w Hutniku Kraków. W sezonie 1993/94 przeszedł do Górnika Zabrze, gdzie występował przez cztery lata. Kolejną drużyną którą Hajto reprezentował był zespół z Niemiec – MSV Duisburg, gdzie trafił w 1997 r., podpisując kontrakt o wartości 650 tys. marek. Godny uwagi jest start Hajty w niemieckim klubie – na 9 pierwszych meczów aż w 5 trafiał do „11 kolejki” wg niemieckiego magazynu Kicker. Po trzech sezonach stał się piłkarzem Schalke Gelsenkirchen, gdzie w dwóch pierwszych latach z klubem zdobył Puchar Niemiec. Zdobył też tytuł wicemistrza Niemiec oraz tytuł najlepszego piłkarza Schalke w Lidze Mistrzów. Wraz z Tomaszem Wałdochem stworzyli jedną z najlepszych formacji obronnych w Bundeslidze. W maju 2004 przeszedł do 1. FC Nürnberg. Z Norymbergi odszedł po roku. Powodem był m.in. konflikt z trenerem Wolfgangiem Wolfem. Wolf stracił zaufanie do Polaka po tym, gdy ten skrytykował trenera. Prasa doniosła także o trzymanej w tajemnicy przed szkoleniowcem wizycie piłkarza na testach w Glasgow. Plotka okazała się nieprawdziwa, ale rozpoczęła poważny konflikt. Po odejściu z Norymbergi, Hajto udanie zaprezentował się na testach w angielskim spadkowiczu z Premier League – Southampton i został w lipcu 2005 pozyskany za darmo przez ten klub. Początkowo, gdy trenerem drużyny był Harry Redknapp, był podstawowym graczem. Później jednak trenerem został George Burley i piłkarz stracił miejsce w składzie. Po pół roku przeniósł się na zasadzie wolnego transferu do Derby County. Z klubem tym podpisał kontrakt w styczniu 2006. W lipcu 2006 powrócił do Polski i podpisał kontrakt z klubem Orange Ekstraklasy ŁKS Łódź jako piłkarz i menedżer. Jako działacz ŁKS-u sprowadził do klubu swojego przyjaciela Tomasza Kłosa. Duet Hajto – Kłos, sprawdzony wiele razy w reprezentacji Polski, miał stanowić silną formację obronną drużyny, jednak niepewna sytuacja finansowa ŁKS skłoniła Hajtę do odejścia. 1 lipca 2007 roku piłkarz podpisał 2-letni kontrakt z Górnikiem Zabrze. 22 marca 2008 strzelił Polonii Bytom bramkę z odległości 60 metrów. Gol ten opisywany był w prasie jako niesamowity, nieprawdopodobny i genialny. Hajto odszedł z Górnika w grudniu 2008. W lutym 2009 Hajto wrócił do ŁKS. W 2010 jako piłkarz ŁKS Łódź przerwał piłkarską karierę, jednak nie zakończył jej oficjalnie. W rundzie wiosennej sezonu 2010/2011 występował w okręgowej drużynie LUKS Gomunice wraz z synem Mateuszem Hajto. Mateusz regularnie grał w meczach (remis z RKS Radomsko 3:3), lecz Tomasz nie pojawiał się w klubie. W 2020 ukazała się jego autobiografia Tomasz Hajto. Ostatnie rozdanie. Autobiografia, wydana nakładem wydawnictwa SQN. Kariera reprezentacyjna Tomasz Hajto zaczynał karierę reprezentacyjną w kadrze Antoniego Piechniczka. W drużynie narodowej zadebiutował 27 sierpnia 1996 w spotkaniu przeciwko Cyprowi (2:2). Był uczestnikiem finałów Mundialu w Korei i Japonii w 2002, gdzie zagrał w meczach przeciwko Korei oraz Portugalii. Należy do Klubu Wybitnego Reprezentanta Polski. W reprezentacji rozegrał 62 mecze i zdobył 6 bramek. Za jego najlepszy występ w kadrze uchodzi mecz z Rosją w 1998 (2 gole i asysta). Z reprezentacyjnej kariery zrezygnował na własne życzenie. Kariera trenerska LUKS Gomunice W 2011 Tomasz Hajto pełnił funkcję grającego trenera LUKS Gomunice (Klasa A), z którym awansował do piotrkowskiej klasy okręgowej (Klasa okręgowa 2011/2012, grupa: Piotrków Trybunalski). Jagiellonia Białystok 5 stycznia 2012 oficjalna strona internetowa Jagiellonii Białystok podała, że zespół do rundy wiosennej przygotują Dariusz Dźwigała i Tomasz Hajto. Decyzja odnośnie do tego, kto obejmie funkcję stałego szkoleniowca Jagiellonii zapadła w lutym, ponieważ Komisja ds. Kształcenia i Licencjonowania Trenerów Piłki Nożnej pod przewodnictwem Wojciecha Łazarka 5 stycznia 2012 nie wyraziła zgody, aby Hajto mógł pełnić funkcję trenera drużyny w Ekstraklasie z powodu braku uprawnień. Komisja warunkowo przyznała mu licencję UEFA A, uprawniającą do prowadzenia klubów II ligi, Młodej Ekstraklasy i niższych klas rozgrywkowych. Licencja ta była ważna do 31 grudnia 2012. 9 lutego 2012 Polsat Sport News podał informację, że Tomasz Hajto zdał wszystkie egzaminy i obronił pracę dyplomową na licencję UEFA A. Uzyskał tym samym pozwolenie na prowadzenie drużyn w meczach II ligi. Kolejne posiedzenie Komisji ds. Kształcenia i Licencjonowania Trenerów Piłki Nożnej w sprawie Hajty odbyło się 10 lutego 2012. Komisja warunkowo przyznała Tomaszowi Hajcie licencję PZPN PRO, która upoważniała go do prowadzenia drużyn z najwyższych klas rozgrywkowych w Polsce. W związku z tym od 10 lutego 2012 do 30 czerwca 2013 roku Hajto oficjalnie sprawował funkcję pierwszego trenera Jagiellonii Białystok. Po niezbyt udanym sezonie 2012/13, gdzie Jagiellonia zajęła 10. miejsce w tabeli T-Mobile Ekstraklasy, klub zdecydował o nie przedłużaniu ze szkoleniowcem wygasającego kontraktu. GKS Tychy Od 2014 do 2015 był trenerem pierwszoligowego GKS Tychy, z którego po spadku do II ligi został zwolniony. Kariera komentatorska Po zakończeniu kariery często występuje w roli eksperta, komentatora i reportera Polsatu, Polsatu Sport i Polsatu Sport Extra. Był także komentatorem meczów Bundesligi w Eurosporcie 2. Należał do polsatowskiej ekipy relacjonującej Euro 2008 oraz Euro 2016. Jest też jednym z ekspertów firmy bukmacherskiej Etoto, angażującym się w jej działania reklamowe i marketingowe. Statystyki Klubowe Trenerskie Tabela uwzględnia tylko mecze ligowe. Kariera MMA 12 lipca 2023 podczas trwającej konferencji prasowej promującej pierwszą galę nowopowstałej federacji typu freak fight – Clout MMA, ogłoszono, że Hajto zawalczy w formule MMA z siatkarzem Zbigniewem Bartmanem. Do pojedynku doszło 5 sierpnia w warszawskiej Hali Torwar. Przegrał w drugiej rundzie przez technikę poddanie, po tym jak jego rywal zacisnął mu duszenia zza pleców, w wyniku czego Hajto odklepał i sędzia przerwał to starcie. Życie prywatne Jego żoną jest lekkoatletka Renata Sosin. Działalność społeczna Jest jednym z aktywistów kampanii Wykopmy Rasizm ze stadionów prowadzonej przez Stowarzyszenie Nigdy Więcej. Konflikty z prawem W 2004 został przez sąd w Essen prawomocnie skazany na 43,5 tys. euro grzywny za nielegalny handel papierosami. W 2007 potrącił śmiertelnie na przejściu dla pieszych starszą kobietę, za co został skazany na karę dwóch lat więzienia w zawieszeniu na cztery lata oraz 7000 zł grzywny i zakaz prowadzenia samochodu przez rok. Autobiografia W 2020 roku została wydana autobiografia Tomasz Hajto. Ostatnie rozdanie. Przypisy Linki zewnętrzne Kapitanowie reprezentacji Polski Klub Wybitnego Reprezentanta Ludzie urodzeni w Makowie Podhalańskim Piłkarze 1. FC Nürnberg Piłkarze Derby County F.C. Piłkarze Górnika Zabrze Piłkarze Hutnika Kraków Piłkarze ŁKS Łódź Piłkarze MSV Duisburg Piłkarze FC Schalke 04 Piłkarze Southampton F.C. Polscy działacze społeczni Polscy trenerzy piłkarscy Trenerzy piłkarzy GKS Tychy Trenerzy piłkarzy Jagiellonii Białystok Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2002 Urodzeni w 1972 Piłkarze Górala 1956 Żywiec

86471

https://pl.wikipedia.org/wiki/Katastrofa%20w%20Czarnobylskiej%20Elektrowni%20J%C4%85drowej

Katastrofa w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej

Katastrofa w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej, katastrofa czarnobylska, katastrofa w Czarnobylu – wypadek jądrowy, który nastąpił w nocy z 25 na 26 kwietnia 1986 w reaktorze jądrowym bloku energetycznego nr 4 Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej. W wyniku awarii przy przegrzaniu się rdzenia reaktora doszło do wybuchu wodoru, pożaru oraz rozprzestrzenienia się substancji promieniotwórczych. Była to największa katastrofa w historii energetyki jądrowej i jedna z największych katastrof przemysłowych XX wieku. Razem z katastrofą w elektrowni jądrowej Fukushima I została zakwalifikowana do siódmego, najwyższego stopnia w skali INES. W wyniku całkowitego zniszczenia reaktora skażeniu promieniotwórczemu uległ obszar od 125 000 do 146 000 km² terenu na pograniczu Białorusi, Ukrainy i Rosji, a wyemitowana z uszkodzonego reaktora chmura radioaktywna rozprzestrzeniła się po całej Europie. W efekcie skażenia ewakuowano i przesiedlono ponad 350 000 osób. Elektrownia Czarnobylska Elektrownia Jądrowa leży w pobliżu miasta Prypeć na Ukrainie, 18 km na północny zachód od miejscowości Czarnobyl, 16 km od granicy ukraińsko-białoruskiej i około 110 km od Kijowa. W jej skład wchodziły cztery reaktory typu RBMK-1000, każdy o maksymalnej mocy cieplnej 3,2 GW. Budowa elektrowni rozpoczęła się w latach 70. Reaktor nr 1 uruchomiony został w roku 1977, po czym oddano do użytku reaktor nr 2 (1978), nr 3 (1981) i nr 4 (1983). W momencie wypadku trwała budowa kolejnych dwóch reaktorów, nr 5 i 6. Streszczenie Główne przyczyny Przyczynami technicznymi katastrofy były błędy konstrukcyjne reaktora polegające na wzroście jego reaktywności w wyniku wrzenia wody w reaktorze oraz w trakcie wprowadzania prętów kontrolnych do reaktora, wywołanym ich błędną konstrukcją. Przyczyny organizacyjne i proceduralne określono jako ogólny brak kultury bezpieczeństwa w ZSRR, polegający na braku przedkładania zasad bezpieczeństwa nad innymi celami. W szczególności brak niezależnego nadzoru bezpieczeństwa jądrowego, brak analiz bezpieczeństwa, brak udziału w eksperymencie specjalistów od bezpieczeństwa jądrowego. Przebieg awarii Początkiem katastrofy było rozpoczęcie zrzutu prętów bezpieczeństwa do rdzenia reaktora, które zamiast przerwać działanie, zwiększyły jego moc. Wywołane było to błędną konstrukcją prętów i zwiększeniem ilości pary w kanałach w trakcie wsuwania prętów. Zrzut awaryjny prętów nie poskutkował, przegrzanie zdeformowało kanały, a pręty nie opadły. W wyniku słabszego chłodzenia rdzenia, gwałtownie wzrosła ilość pary, która zwiększyła szybkość reakcji jądrowej. Nastąpiło uszkodzenie koszulek prętów paliwowych. Ich rozerwanie wywołało wyrzut stopionego paliwa do wody, która zamieniła się w parę z szybkością eksplozji. Reakcja pary wodnej z cyrkonem wytworzyła wodór, który wydostał się z rdzenia do grafitowego reflektora neutronów, gdzie po zmieszaniu się z powietrzem, wybuchł, niszcząc reaktor i budynek reaktora. Odsłonięty i silnie rozgrzany grafit zapalił się, a rozgrzane produkty spalania wraz z parą i pyłami powstałymi ze stopienia rdzenia, uniosły się w powietrze nawet na 10 km. Niesione jego prądami zostały rozsiane po znacznym obszarze. Pożar ugaszono dopiero po kilku godzinach. Zasypywanie reaktora trwało 10 dni. Po katastrofie, z powodów politycznych, ZSRR eksponował głównie winę operatorów reaktora. Sytuacja przed katastrofą Przyczyny eksperymentu W trakcie budowy reaktora zmodyfikowano jego pierwotny projekt. Reaktor oddano do użytku, ale tych przeróbek, zarówno w trakcie jego rozruchu jak i później, nie przetestowano. Część energii elektrycznej wytwarzanej przez każdy blok energetyczny była zużywana na potrzeby własne tego bloku (zasilanie pomp wody chłodzącej, systemów kontrolnych itp.). Gdyby doszło do konieczności wyłączenia reaktora, energia byłaby zapewniana początkowo przez awaryjne agregaty prądotwórcze, a potem z zewnątrz (inne bloki lub elektrownie). Podczas budowy elektrowni okazało się, że awaryjne agregaty prądotwórcze uzyskują wystarczającą moc dopiero po 60 sekundach od ich włączenia, a turbogenerator po wyłączeniu reaktora dzięki sile rozpędu jest w stanie zapewniać wystarczającą moc zaledwie przez 15 sekund (później napięcie spadało poniżej wartości minimalnej wymaganej przez zasilane systemy). Oznaczało to, że przez 45 sekund systemy kontrolne i bezpieczeństwa reaktora nie byłyby zasilane. W związku z tym istniały dwie możliwości: zastosowanie agregatów prądotwórczych o krótszym czasie rozruchu albo przerobienie turbogeneratorów. Wybrane zostało to drugie rozwiązanie, zmodyfikowano układ wzbudzenia tak, że turbogenerator miał dłużej (przez 60 sekund) utrzymywać napięcie na minimalnym poziomie, wcześniejsze testy tego układu nie przyniosły pozytywnych rezultatów. W czasie prób technicznych przed odbiorem wykonano podobny eksperyment, który wykrył problem z agregatami prądotwórczymi. Potem przerobiono turbogeneratory, ale zabrakło czasu (zbliżał się czas oficjalnego oddania reaktora do eksploatacji) na powtórzenie eksperymentu. Cele i warunki eksperymentu Test miał wykazać, jak długo w sytuacji awaryjnej, po ustaniu napędzania turbin generatorów parą z reaktora, energia kinetyczna ich ruchu obrotowego produkuje wystarczającą ilość energii elektrycznej dla potrzeb awaryjnego sterowania reaktorem. Czas ten potrzebny jest, by uruchomić system awaryjnego zasilania elektrycznego sterowania reaktorem – mały generator elektryczny napędzany przez silnik spalinowy. Eksperyment miał polegać na znacznym zmniejszeniu mocy reaktora, następnie na zablokowaniu dopływu pary do turbin generatorów i mierzeniu czasu ich pracy po odcięciu w taki sposób zasilania. Dla przeprowadzenia eksperymentu potrzebne było symulowanie sytuacji awaryjnej. W ramach przygotowań do testu technicy wyłączyli niektóre z systemów kontroli pracy reaktora, między innymi system automatycznego wyłączania reaktora w razie awarii. Wyłączenie tego systemu nie było konieczne dla sprawnego przeprowadzenia testu, ale zdecydowano się na to, aby w razie trudności z eksperymentem móc go powtórzyć. Reaktory pracujące w czarnobylskiej elektrowni to reaktory typu RBMK-1000, które z powodu dodatniej reaktywności dla pary wodnej są niestabilne przy spadku przepływu chłodzącej je wody. W reaktorze RBMK-1000 moderatorem był głównie grafit, który jest znacznie lepszym moderatorem od wody, dodatkowo woda pochłania silniej neutrony niż grafit. Wrzenie wody (zwiększenie ilości pary) w rdzeniu poprawiało własności moderujące reaktora i tym samym reakcja jądrowa ulegała przyspieszeniu wraz ze wzrostem ilości pary, co jest równoważne ze wzrostem temperatury. Powoduje to samoczynny wzrost mocy reaktora. W typowym reaktorze wodno-ciśnieniowym woda jest chłodziwem oraz moderatorem. W takim reaktorze wzrost temperatury powoduje wytworzenie większej ilości pary wodnej, w wyniku czego, odwrotnie niż w RBMK, słabnie spowolnienie neutronów, w wyniku czego reakcja jądrowa zwalnia. Inną wadą reaktorów RBMK-1000 była konstrukcja prętów kontrolnych (zawierających absorbujący neutrony bor), miały one oba końce wykonane z grafitu, po to by lepiej (mniejsze tarcie) przechodziły przez kanały w rdzeniu reaktora. Grafitowa końcówka wymagała stosunkowo powolnego ich opuszczania (całe opuszczenie trwało do 20 sekund), co skutkowało w początkowej fazie opuszczania dodatkową moderacją neutronów, co zwiększało reaktywność reaktora. Personel elektrowni nie był wystarczająco poinformowany o tych wadach reaktora i możliwych ich skutkach. Przebieg awarii Przygotowania do eksperymentu Reaktor miał zostać odłączony od sieci 25 kwietnia 1986 (piątek). Dzienna zmiana pracowników została uprzedzona o planowanym doświadczeniu i zapoznała się z odpowiednimi procedurami. Nad przebiegiem eksperymentu i działaniem nowego systemu regulacji napięcia czuwać miała specjalnie powołana grupa specjalistów w dziedzinie elektryczności pod nadzorem Anatolija Diatłowa (zastępcy naczelnego inżyniera ds. eksploatacji bloków energetycznych nr III i IV). Zgodnie z planem eksperymentu od rana moc reaktora była stopniowo obniżana aż do poziomu 50%. Wtedy jedna z okolicznych elektrowni nieoczekiwanie przerwała produkcję energii. Aby zapobiec niedoborom elektryczności, dyspozytornia mocy w Kijowie zażądała opóźnienia wyłączenia reaktora do wieczora, kompensując popołudniowy wzrost zapotrzebowania na elektryczność. O godzinie 23:04 z dyspozytorni mocy w Kijowie nadeszła zgoda na wyłączenie reaktora. To opóźnienie było katastrofalne w skutkach. Dzienna zmiana, zaznajomiona z procedurami, dawno już zakończyła pracę. Zmiana popołudniowa szykowała się do odejścia, a nocna, która rozpoczynała pracę o północy, miała przejąć kontrolę reaktora już w trakcie eksperymentu. Zespół ekspertów również odczuwał zmęczenie bezczynnym oczekiwaniem od rana. Według pierwotnego planu eksperyment miał być przeprowadzony za dnia, a zadaniem nocnej zmiany byłoby jedynie czuwanie nad systemem chłodzenia wyłączonego już reaktora. Dlatego też pracownicy, którzy rozpoczęli pracę o północy, nie byli przygotowani na napotkane warunki, a przekazane im opisy procedur pełne były ręcznych poprawek i skreśleń. Szefem zmiany nocnej był Aleksander Akimow, a operatorem odpowiedzialnym za obsługę reaktora Leonid Toptunow, młody inżynier z niewielkim stażem pracy (ok. 3 miesięcy). Początkowo rozpoczęto redukcję mocy cieplnej reaktora z nominalnej 3,2 GW do założonej 0,7–1,0 GW. Jednak po odłączeniu systemu regulacji moc reaktora spadła do 30 MW, było to wywołane nagromadzeniem się ksenonu-135 w wyniku wcześniejszego zmniejszania mocy reaktora. Ksenon-135 silnie pochłania neutrony („zatrucie ksenonowe”). Reaktor nie posiadał przyrządów kontrolnych, które pozwoliłyby wykryć ten stan reaktora. Zatrucie ksenonowe po zmniejszeniu mocy reaktora narasta jeszcze przez kilka godzin, dlatego standardowe procedury obsługi reaktorów zalecają, by po znacznym zmniejszeniu mocy reaktora, wyłączyć reaktor i odczekać około 24 godzin do ponownego uruchomienia. Przy tak małej mocy przeprowadzenie eksperymentu było niemożliwe. Operatorzy, nieświadomi zatrucia ksenonowego, prawdopodobnie sądzili, że spadek mocy spowodowany był usterką jednego z automatycznych regulatorów. Aby zwiększyć moc reaktora, zaczęli usuwać kolejne pręty kontrolne, aż do momentu, gdy konieczne było wyłączenie automatycznych mechanizmów i ręczne przesunięcie prętów do pozycji znacznie przekraczającej przyjęte normy. Reaktor powoli zwiększył moc do 200 MW, czyli poziomu trzykrotnie niższego niż wymagany do eksperymentu. Mimo tego nie przerwano go – na jego kontynuację nalegał Diatłow, który lekceważył zastrzeżenia operatorów (którzy nie dorównywali mu ani pozycją, ani doświadczeniem zawodowym). Zgodnie z planem 26 kwietnia (sobota) o godzinie 1:05 zwiększono obieg wody chłodzącej. Przepływ chłodziwa przekroczył górny limit o godzinie 1:16. Zwiększone chłodzenie obniżyło temperaturę rdzenia reaktora i, co za tym idzie, ilość pary wodnej. Woda w stanie ciekłym pochłania więcej neutronów niż para, w efekcie czego moc reaktora ponownie spadła. Zrekompensowano to jeszcze dalszym wysunięciem prętów kontrolnych. W wyniku tych działań reaktor został doprowadzony do skrajnie niestabilnego stanu i pozbawiony zupełnie kontroli za pomocą służących do tego prętów. Jedynym czynnikiem hamującym pracę reaktora był wysoki poziom ksenonu w paliwie jądrowym, który będzie się zmniejszał, gdy strumień neutronów w reaktorze wzrośnie. W tej sytuacji automatyczny system bezpieczeństwa powinien wygasić reaktor, jednakże operatorzy zadecydowali o wyłączeniu tego zabezpieczenia. Pierwszy wybuch O godzinie 01:23:04 rozpoczął się niedopracowany eksperyment. Załoga nie zdawała sobie sprawy z niestabilności reaktora i wyłączyła przepływ pary do turbin. Ponieważ zwalniająca turbina napędzała pompy, przepływ wody chłodzącej malał, a wytwarzanie pary wzrosło. Dodatnia reaktywność dla pary, charakterystyczna cecha reaktorów typu RBMK, spowodowała wzrost ilości rozszczepień, co podniosło temperaturę. To jeszcze bardziej zwiększyło wrzenie wody. Szybko przekroczona została moc reaktora, wzrastający strumień neutronów wypalił wydzielony wcześniej i pochłaniający neutrony ksenon. Wzrost mocy i temperatury reaktora nastąpił lawinowo. O 01:23:40 Aleksander Akimow, kierownik zmiany bloku, próbował uruchomić procedurę AZ-5 (SCRAM), która natychmiast wygasza reaktor poprzez całkowite wsunięcie prętów kontrolnych, także tych wyjętych wcześniej. Było to działanie mające zapobiec nagłemu skokowi mocy i przegrzaniu reaktora. Uruchomienie AZ-5 mogło być odpowiedzią na nagły wzrost mocy, jednakże Diatłow pisze: „Przed godziną 01:23:40 centralny system kontrolny (...) nie zarejestrował żadnych zmian parametrów, które usprawiedliwiałyby AZ-5. Komisja (...) zebrała i przeanalizowała dużą ilość materiału i, jak oświadczyła w raporcie, nie ustaliła przyczyny rozpoczęcia AZ-5. Nie ma też powodu, by szukać przyczyny. Reaktor po prostu miał być wyłączony na zakończenie eksperymentu”. Mechanizm wprowadzający pręty kontrolne do rdzenia nie zadziałał. Powolne tempo wsuwania prętów (0,4 m/s, około 18–20 sekund na przebycie całej długości) było jedną z przyczyn. Jeszcze gorsze skutki wywołała wadliwa konstrukcja prętów. Ich końcówki wykonane były z grafitu. Podczas wsuwania wypychały chłodziwo, a same – będąc moderatorem – wbrew zamierzeniu przyspieszały reakcję rozszczepienia. W efekcie tego AZ-5, zamiast wygasić reaktor, spowodował nagły wzrost mocy. Późniejsze badania symulacyjne wykazały, że w tej sytuacji należało poprzestać na samym wznowieniu przepływu wody, a dopiero po ochłodzeniu reaktora, wyłączyć go (wypowiedzi Diatłowa wskazują, że się tego domyślał i dlatego nie chciał włączyć AZ-5; jednak Akimow postąpił zgodnie z obowiązującymi procedurami, natomiast Diatłow nie miał w zwyczaju objaśniać motywów swoich działań, a tylko oczekiwał od podwładnych ślepego posłuszeństwa). Przegrzanie rdzenia sprawiło, że kanały paliwowe popękały, blokując pręty kontrolne. W ciągu trzech sekund moc reaktora wzrosła do 530 MW. O godzinie 01:23:47, w siedem sekund po rozpoczęciu AZ-5, moc cieplna osiągnęła 30 GW, niemal dziesięciokrotnie przekraczając normalny poziom. Gwałtowny wzrost ciśnienia zniszczył kanały paliwowe i rozerwał rury z wodą chłodzącą. Paliwo zaczęło się topić i wpadać do zalegającej na dnie wody. O godzinie 01:24, 20 sekund po rozpoczęciu AZ-5, Kompletnie zniszczony rdzeń reaktora wszedł w kontakt z chłodziwem, co spowodowało reakcję cyrkonowych wyściółek kanałów paliwowych z wodą, która zaczęła rozkładać się z wydzielaniem wodoru, a po zniszczeniu cyrkonowych osłon bezpośrednio zetknęła się z rozżarzonym grafitem o temperaturze 3000 °C i Drugi wybuch Następnie doszło do drugiej, większej eksplozji wodoru i tlenu, która wysadziła ważącą 1200 ton pokrywę ochronną reaktora i zniszczyła budynek czwartego bloku. Eksplozja ta pozwoliła na wniknięcie powietrza do wnętrza reaktora. Spowodowało to zapłon kilku ton grafitowych bloków izolujących reaktor, które płonąc przez 9 dni, uwolniły do atmosfery najwięcej izotopów promieniotwórczych. Większość z 211 prętów kontrolujących pracę rdzenia reaktora stopiła się. Do atmosfery dostał się radioaktywny pył. Radioaktywne cząstki wyrzucone do atmosfery wybuchem, jak i te emitowane nadal w wyniku trwającego pożaru grafitu, tworzyły pióropusz radioaktywnych drobin o wysokości 1030 m, który następnie przemieścił się w stronę miasta Prypeć. Wiatr utrzymywał jednak chmurę radioaktywnych cząstek z dala od miasta. Po awarii Promieniowanie Poziom promieniowania w najbardziej dotkniętych katastrofą częściach budynku bloku nr 4 ocenia się na 5,6 R/s (0,056 Gy/s), czyli 20 kR/h (200 Gy/h). Dawka śmiertelna to około 500 R pochłonięta w ciągu 5 godzin, co oznacza że w niektórych miejscach niezabezpieczeni w żaden sposób pracownicy przyjęli śmiertelną dawkę promieniowania w ciągu kilku minut. Dozymetr zdolny do pomiaru promieniowania na poziomie 1000 R/s (10 Gy/s) był niedostępny z uwagi na zniszczenia, a drugi egzemplarz okazał się wadliwy. Pozostałe dozymetry działały w zakresie do 0,001 R/s (0,00001 Gy/s), przez co nieprzerwanie podawały odczyt „poza skalą”. W wyniku tego obsługa reaktora nie była świadoma jak wielką dawkę promieniowania przyjmuje. Akcja gaśnicza i zabezpieczająca Wkrótce po wybuchu pożaru na miejsce przybyła straż pożarna. Pierwsza stawiła się jednostka zakładowej straży pożarnej pod komendą porucznika Władimira Prawika, który zmarł 11 maja 1986 w wyniku choroby popromiennej. Strażacy nie zostali poinformowani o niebezpieczeństwie kontaktu z radioaktywnym dymem i odpadami, a możliwe jest też, że w ogóle nie zdawali sobie sprawy, że wypadek to coś więcej niż zwykły pożar instalacji elektrycznych. „Nie wiedzieliśmy, że to reaktor. Nikt nam tego nie powiedział”. Grigorij Chmiel, kierowca jednego z wozów pożarniczych, relacjonuje później: Przyjechaliśmy za 10 czy 15 druga w nocy... Widzieliśmy porozrzucany wokoło grafit. „Czy to jest grafit?” – zapytał Misza. Kopnąłem leżący na drodze kawałek, ale jeden ze strażaków podniósł go. „Jest gorący” – powiedział. Kawałki grafitu były różnych rozmiarów. Jedne wielkie, inne tak małe, że dało się je podnieść...O promieniowaniu nie wiedzieliśmy prawie nic. Nawet ci, co pracowali tu wcześniej, nie mieli pojęcia. W pojazdach nie było wody, więc Misza napełnił zbiorniki i wycelowaliśmy strumień w górę. Potem ci chłopcy, którzy niedługo potem umarli, poszli na dach – Waszczyk Kolia, Wołodia Prawik i inni... Wspięli się po drabinie... i nie widziałem ich więcej. Ugaszenie płonącego grafitu było bardzo trudne. Potrzeba było do tego kilku tysięcy ton piasku, boru, dolomitu, gliny i ołowiu zrzucanych ze śmigłowców (głównie Mi-26 i mniejszych Mi-8 – ich załogi były tylko prowizorycznie zabezpieczone przed skutkami promieniowania). Zrzucane materiały pod wpływem żaru z reaktora stapiały się razem, tworząc zwartą masę. Jak się później okazało, ołów, zastosowany w gaszeniu reaktora, pod postacią par wyrządził ogromne szkody osobom gaszącym ruiny reaktora. Kiedy zakończono zrzucanie ładunków, nastąpił poważny kryzys. Pod grubą na metr betonową podstawą reaktora znajdowały się zbiorniki rozbryzgowe na wodę z ewentualnych wycieków. Po przedostaniu się stopionej masy do tych zbiorników mógł nastąpić kolejny wybuch, powodując jeszcze większe skażenie. Ponieważ prawdopodobieństwo takiego zdarzenia szacowano na 10–15%, przedsięwzięto akcję zapobiegawczą: ściągnięto setki wozów strażackich i beczkowozów do wypompowania wody. Mimo tej akcji w zbiorniku wciąż pozostawało kilka hektolitrów wody, więc trójka pracowników elektrowni (Walery Bezpałow – inżynier, Aleksiej Ananenko – inżynier, Borys Baranow – aparatowy) nurkując dotarła do zbiornika, by otworzyć dwa zawory główne. Po otwarciu zaworów przystąpiono do instalowania pod reaktorem agregatów chłodzących. Ponieważ w trakcie prac temperatura reaktora spadła (głównie w wyniku zasypywania go ołowiem), zamiast tego postanowiono wybudować w tym miejscu „poduszkę betonową”, aby w razie przepalenia się reaktora do wnętrza nie doszło do stopienia fundamentów i silnego skażenia terenu. Ponieważ grunt był miękki (Prypeć i Czarnobyl leżą w pobliżu mokradeł), użyto techniki stosowanej w podobnych sytuacjach do budowy metra – do ukośnych odwiertów wlewano ciekły azot (–196 °C) i doprowadzono do zamrożenia gruntu. 13 maja grupa 450 górników sprowadzonych z Tuły (ze względu na podobne warunki gruntowe) rozpoczęła kopanie tunelu o długości 150 metrów. Ukończono go po 36 dniach pracy w trzygodzinnych szychtach (w celu ograniczenia napromieniowania). Górnicy w tym czasie otrzymali dawkę 40–80 rem, w ciągu kilku kolejnych lat 170 z nich zmarło. Po 10 dniach pierwotna, betonowa podstawa reaktora przepaliła się a radioaktywne szczątki reaktora runęły do zabezpieczonego „betonową poduszką” zbiornika, gdzie pozostają do dziś. Ich wydobycie jest obecnie technicznie niemożliwe. W grudniu 1986 roku, po 6 miesiącach dochodzenia, przeprowadzono badania wewnątrz betonowego sarkofagu, gdzie odkryto wysoce radioaktywną substancję w pomieszczeniach poniżej reaktora. Ważąca kilkaset ton bryła została nazwana „stopą słonia” z powodu swojej pomarszczonej powierzchni. Bryła ta jest spiekiem piasku, szkła i dużych ilości radioaktywnego paliwa, które wydostało się z reaktora. Przez betonowy sufit pomieszczeń pod reaktorem przedostała się lawa roztopionych szczątków oraz wcześniej nieznana substancja krystaliczna, która została nazwana czarnobylitem. Straty ludzkie Kontrowersje budzi szacowana liczba ofiar. Najnowszy raport Komitetu Naukowego ONZ ds. Skutków Promieniowania Atomowego (UNSCEAR) stwierdza, że 134 pracowników elektrowni jądrowej i członków ekip ratowniczych było narażonych na działanie bardzo wysokich dawek promieniowania jonizującego, po których rozwinęła się ostra choroba popromienna. 28 z nich zmarło w wyniku napromieniowania, a 2 od poparzeń. Wielu ludzi biorących udział w akcji zabezpieczenia reaktora zginęło podczas towarzyszących akcji wypadków budowlanych. Najbardziej spektakularnym wypadkiem była uchwycona na filmie katastrofa śmigłowca, którego łopaty wirnika uderzyły o mało widoczne liny dźwigu; cała załoga śmigłowca zginęła. Po katastrofie wyznaczono zamkniętą strefę buforową o powierzchni 2,5 tysiąca km² i wysiedlono z niej wszystkich mieszkańców (choć, jak wynika z aktualnych badań, silnie skażony obszar w okolicach elektrowni ma powierzchnię 0,5 km²). W promieniu 10 km od elektrowni utworzono strefę „szczególnego zagrożenia”, a w promieniu 30 km strefę „o najwyższym stopniu skażenia”. Zlikwidowano 20 pobliskich kołchozów i wyłączono z uprawy rolnej 100 000 hektarów ziemi rolnej. Ewakuowano także całą ludność miasta Prypeć, liczącą wówczas 50 tys. mieszkańców. Skażeniu uległo 9 proc. obszaru Ukraińskiej SRR, a po 1991 konsekwencje katastrofy nadal dotykają niepodległą Ukrainę. Informowanie o katastrofie Początkowe władze sowieckie nie informowały opinii publicznej ani innych krajów o katastrofie i jej skali. Kraje zachodnie dowiedziały się o wydarzeniach m.in. dzięki pracownikom znajdującej się w Szwecji Elektrowni Atomowej Forsmark, którzy 28 kwietnia 1986 roku wykryli radioaktywną chmurę. Proces sądowy W lipcu 1987 w Czarnobylu odbył się proces osób uznanych za winnych wypadku. Wśród oskarżonych znaleźli się: Wiktor Briuchanow – dyrektor elektrowni – naczelny inżynier Anatolij Diatłow – zastępca naczelnego inżyniera ds. bloków III i IV (jako bezpośrednio nadzorujący przeprowadzenie testu) Boris Rogożkin – naczelnik zmiany elektrowni (podczas jego zmiany doszło do wypadku) Aleksander Kowalenko – naczelnik drugiego działu reaktorowego Jurij Łauszkin – inspektor Państwowego Dozoru Jądrowego Wszyscy zostali skazani 29 lipca 1987, głównie za zaniedbania i nieprzestrzeganie zasad bezpieczeństwa. Trzech pierwszych oskarżonych otrzymało wyrok 10 lat więzienia, a pozostali od dwóch do pięciu lat. Briuchanowa zwolniono przedterminowo w 1991, Diatłowa w 1990, wcześniejsze zwolnienie uzyskał też Fomin. Raporty o katastrofie Raport Forum Czarnobyla Forum Czarnobyla 2003–2005, w skład którego wchodziły Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (IAEA), Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP), inne ciała Organizacji Narodów Zjednoczonych i rządy Ukrainy, Białorusi i Rosji, udostępniło szczegółowy raport dotyczący skutków katastrofy reaktora. Według opublikowanych danych, spośród 134 pracowników likwidujących awarię, u których wystąpiła ostra choroba popromienna, 28 osób zmarło z jej powodu w 1986 r., a 19 w kolejnych w latach 1987–2004 (niektóre z tych śmierci nie miały związku z napromieniowaniem). W trakcie akcji ratowniczej 2 osoby zginęły z powodu wypadków niezwiązanych z promieniowaniem, a jedna osoba zmarła z powodu zakrzepicy. Według niektórych badań w wyniku katastrofy ok. 600 000 osób na świecie narażonych zostało na podwyższoną dawkę promieniowania rzędu 1 mSv. Jest to równoważnik dwóch zdjęć rentgenowskich. Przeciętny mieszkaniec Polski otrzymuje rocznie dawkę około 3–4 mSv od źródeł naturalnych, jak promieniowanie kosmiczne czy naturalne pierwiastki promieniotwórcze w glebie. Z kolei występują na Ziemi takie miejsca, gdzie tło naturalne osiąga wartość powyżej 100 mSv (np. Ramsar w Iranie, czy Guarapari w Brazylii) i nie obserwuje się negatywnych skutków zdrowotnych wśród dziesiątek tysięcy ludzi mieszkających tam od pokoleń. Liczbę śmiertelnych nowotworów, które rozwinęły się i mogą rozwinąć się w przyszłości w grupie silnie napromieniowanej po awarii w Czarnobylu oszacowano na ok. 4000. Wśród mieszkańców skażonych terenów wzrost ryzyka zachorowań na nowotwory inne niż tarczycy nie jest obserwowany (jednak ze względu na długi okres rozwoju takich chorób nie można wykluczyć przyszłego wzrostu zachorowań na raka i, szacowanego na poniżej 1%, wzrostu śmiertelności z tego powodu). W raporcie wskazano liczbę ponad 4000 zdiagnozowanych nowotworów tarczycy, które w większości można przypisać wchłonięciu jodu-131, głównie u dzieci. Z tej przyczyny do roku 2002 zmarło 15 osób. Oczekuje się dalszego wzrostu zachorowań na raka tarczycy. Nie stwierdzono wzrostu nieprawidłowych urodzeń ani efektów dziedzicznych u osób z terenów napromieniowanych, natomiast wiele osób poszkodowanych ma problemy psychologiczne związane z wypadkiem i przesiedleniem (np. depresje, alkoholizm, trauma, choroby psychiczne, radiofobia podsycana przez media). Dodatkowo nie obserwuje się jakichkolwiek anomalii wśród dzieci, których matki w czasie ciąży (lub wcześniej) narażone były na opad czarnobylski. Raport Lekarzy Przeciw Wojnie Nuklearnej Raport Lekarzy Przeciw Wojnie Nuklearnej szacuje liczbę wypadków raka tarczycy powstałych z powodu katastrofy na 10 000 i szacuje, że istnieje możliwość kolejnych 50 000 przypadków, do tego doszło do 10 000 deformacji płodów i śmierci 5000 niemowląt. Jednak do tej pory nie zaobserwowano jakichkolwiek negatywnych skutków wśród dzieci urodzonych po awarii. Związek Czarnobyla, organizacja zrzeszająca likwidatorów elektrowni podaje, że 10% z 600 000 osób pracujących przy tym procesie już nie żyje (20 lat po tragedii), a kolejnych 165 000 jest niepełnosprawnych. Z kolei profesor Wade Allison z Uniwersytetu Oksfordzkiego oszacował liczbę śmierci nowotworowych z powodu Czarnobyla na 81. Współcześnie status osoby poszkodowanej w wyniku katastrofy w Czarnobylu ma 1 milion dzieci i 2 miliony dorosłych. Konsekwencje gospodarcze i polityczne Trudno jest ustalić całkowity koszt ekonomiczny katastrofy. Według Michaiła Gorbaczowa ZSRR wydał 18 mld rubli (w tym czasie równowartość 18 mld dolarów – wg kursu oficjalnego) na działania związane z zamknięciem i dekontaminację. Na Białorusi całkowity koszt w okresie 30 lat szacuje się na 235 miliardów dolarów (wartość dolara z 2005). Jak podała Państwowa Agencja Kontroli Promieniowania i Bezpieczeństwa Radiacyjnego „Biełlesrad” w państwie tym skażonych zostało 21% powierzchni lasów (drewno, flora i fauna). Bieżące koszty są dobrze znane – w swoim raporcie Forum Czarnobyla 2003–2005 stwierdziło, że 5–7% wydatków budżetowych na Ukrainie jest nadal związane z katastrofą w Czarnobylu, a na Białorusi uważa się, że w latach 1991–2003 wydano ponad 13 miliardów dolarów – w 1991 r. 22% budżetu państwa było związane z katastrofą w Czarnobylu, spadając do 6% w 2002 roku. Większość bieżących kosztów odnosi się do płatności socjalnych dla 7 mln mieszkańców 3 krajów wokół Czarnobyla. Znaczący wpływ na gospodarkę w tym czasie miało wyłączenie z produkcji 784 320 ha gruntów rolnych i 694 200 ha lasów. Chociaż wiele z tych ziem zostało przywróconych do użytkowania, koszty produkcji rolniczej wzrosły ze względu na konieczność stosowania specjalnych technik uprawy, nawozów i dodatków. Politycznie katastrofa miała wielkie znaczenie dla realizacji nowej polityki sowieckiej głasnosti i pomogła zacieśnić stosunki ZSRR–USA pod koniec zimnej wojny. Katastrofa stała się również kluczowym czynnikiem ostatecznego rozpadu Związku w 1991 i miała duży wpływ na kształtowanie się nowej Europy Wschodniej. Na Ukrainie katastrofa w Czarnobylu podważyła wiarygodność reżimu komunistycznego oraz dała impuls do rozwoju ekologicznych i społeczno-politycznych organizacji. Ich głównym zadaniem, obok ochrony środowiska naturalnego, była walka o demokratyczne standardy w ukraińskiej republice, a pod koniec lat 80. także o całkowitą niepodległość. Stąd niektórzy ukraińscy badacze na początku lat 90. określili katastrofę czarnobylską mianem „katalizatora walki Ukraińców o niepodległość”. Polska reakcja na katastrofę Informacja o katastrofie była w początkowej fazie ukrywana przez władze w Moskwie. Jak skomentowali to dziennikarze Dusko Doder i Louise Branson, początkową reakcją KPZR było „blokowanie informacji w nadziei, że skutki katastrofy jakoś same znikną, albo że nikt ich nie zauważy”. 28 kwietnia, dwa dni po katastrofie, o godz. 5:33 stacja monitoringu radiacyjnego Służby Pomiaru Skażeń Promieniotwórczych w Mikołajkach zarejestrowała aktywność izotopów promieniotwórczych w powietrzu ponad pół miliona razy większą niż normalnie. O godz. 9 informację przekazano do Centralnego Laboratorium Ochrony Radiologicznej (CLOR) w Warszawie, które o godz. 10 ogłosiło alarm. Początkowo polscy naukowcy przypuszczali, że gdzieś nastąpiła eksplozja atomowa. Jednak analiza promieniotwórczych zanieczyszczeń jednoznacznie wskazywała, że ich źródłem może być tylko pożar reaktora atomowego. Dopiero o godz. 18 specjaliści dowiedzieli się z radia BBC, że chodzi o Czarnobyl. Wskazuje to na silną blokadę informacji, jaką wprowadziły sowieckie władze. W nocy 28/29 kwietnia CLOR przedstawiło władzom propozycje ochrony ludności, której istotnym punktem było podanie dużej dawki jodu w celu zablokowania wchłaniania radioaktywnego izotopu jodu-131, kumulującego się w tarczycy i mogącego doprowadzić do rozwoju nowotworu tego narządu. Wobec niedostępności tabletek jodowych, podjęto niekonwencjonalną decyzję o wykorzystaniu w tym celu płynu Lugola, czyli wodnego roztworu jodku potasu i pierwiastkowego jodu. 28 kwietnia „Trybuna Ludu” poinformowała w małej notatce o „odnotowaniu przez nowozelandzkich naukowców nowej próby atomowej przeprowadzonej przez Francję na poligonie na Atolu Mururoa”. 30 kwietnia gazeta poinformowała o wystąpieniu „pewnego wycieku substancji radioaktywnych”. 29 kwietnia po całonocnych obradach członkowie Biura Politycznego KC PZPR i rządu powołali Komisję Rządową, która o godz. 11 podjęła decyzję o podaniu płynu Lugola dzieciom i młodzieży w 11 województwach północno-wschodnich, nad którymi przeszła radioaktywna chmura. Akcja rozpoczęła się tego samego dnia wieczorem; w ciągu 24 godzin jod podano ok. 75% populacji dzieci w tym rejonie. 30 kwietnia akcję rozszerzono na cały kraj. W ciągu kilkudziesięciu godzin stabilny jod podano 18,5 mln osób, w znacznej większości dzieciom do 17. roku życia. Postanowiono wstrzymać wypas bydła na łąkach i zalecono podawanie dzieciom mleka w proszku lub mleka skondensowanego, a także niespożywanie świeżych owoców, warzyw, jarzyn i grzybów, wody deszczowej i stopionego śniegu. Mleko od krów wypasanych w dniach wcześniejszych przeznaczono do przerobu. Był to jeden z przypadków w PRL, kiedy władze polskie mimo początkowych oficjalnych zaprzeczeń strony radzieckiej podjęły działania wbrew ich zaleceniom, ale w interesie własnych obywateli. Ewenementem było opublikowanie przez gazety komunikatu Komisji Rządowej wraz z tabelą skażeń. Jednak po początkowo dobrej współpracy CLOR i władz, badania skażenia prowadzone przez CLOR napotykały na trudności, a z końcem maja CLOR otrzymało nakaz zakończenia monitorowania ilości jodu-131 w tarczycy u dzieci. I tak wkrótce po decyzjach podjętych pod koniec kwietnia władze PRL wprowadziły politykę dezinformacyjną, sugerującą niewielką skalę skażenia. Nie zamknięto szkół, nie zalecono niewypuszczania dzieci z domów, zamykania okien, dokładnego mycia owoców i warzyw, zbyt długiego przebywania na powietrzu. Odstąpiono też od polewania ulic wodą. Władze zachęcały do pierwszomajowych pochodów. Dyrektor Instytutu Matki i Dziecka uspokajała, że „dzieciom nic się nie stanie, jak pobiegają sobie na świeżym powietrzu, najwyżej będą musiały się częściej myć, ale wyjdzie im to na zdrowie”, prasa powoływała się też na opinie bliżej nieokreślonych „szwedzkich specjalistów” o „niegroźnym poziomie promieniowania”. Do celów propagandowych wykorzystywano również Wyścig Pokoju rozpoczynający się tego roku w Kijowie. Korespondenci z polskiej prasy pisali: „Na starcie, niestety, nie stanęły mimo wcześniejszego zgłoszenia drużyny szeregu państw. Na tej nieobecności zaważyła prowadzona z wielkim rozgłosem przez zachodnie ośrodki propagandowe kampania wokół awarii w Czarnobylu”. Współczesna ocena sytuacji Średnia dawka na całe ciało, jaką otrzymał średnio mieszkaniec Polski w wyniku awarii czarnobylskiej, w ciągu roku od awarii wyniosła 0,3 mSv, a przewidywana dawka jaką otrzyma w ciągu 70 lat – 0,9 mSv, w tym czasie dawka promieniowania naturalnego wyniesie około 170 mSv. Faktycznie 1 maja 1986 r. opad promieniotwórczy nie był już groźny dla zdrowia. Nie zarejestrowano wzrostu zachorowań na raka brodawkowatego tarczycy, typową formę raka popromiennego. Znaczny udział w budowaniu atmosfery lęku przed energetyką jądrową miały wypowiedzi prasowe doktora Jerzego Jaśkowskiego, który w 1989 sugerował, że „ilość radionuklidów uwalnianych [do atmosfery] podczas bezawaryjnej pracy elektrowni jądrowej w ciągu jednego roku stanowi wartość porównywalną z 100 bombami, zrzuconymi na Hiroszimę” oraz że katastrofa w Czarnobylu spowodowała wzrost liczby martwych urodzeń w Polsce „o około 30 tys.” (w rzeczywistości liczba ta wynosiła w 1986 ok. 3700, a w 1987 ok. 3400). Wypowiedzi te zostały zdementowane przez Polskie Towarzystwo Fizyki Medycznej. Prof. Zbigniew Jaworowski po 20 latach od katastrofy wyrażał pogląd, iż skutki genetyczne katastrofy w Czarnobylu wśród mieszkańców Ukrainy i Białorusi były znacznie mniejsze, niż się powszechnie sądzi. Twierdził także, że podawanie w Polsce płynu Lugola, które sam zainicjował w kwietniu 1986, było zbędne, ponieważ skażenie atmosfery nad Polską radioaktywnym jodem było znacznie poniżej progu zagrożenia. Z drugiej strony potwierdzał, że wobec całkowitego braku rzetelnych informacji ze strony oficjalnych służb ZSRR akcja ówczesna była całkowicie uzasadniona, tym bardziej że nawet wobec braku skażenia terapia zapobiegawcza tym specyfikiem nie wywołuje negatywnych skutków ubocznych. Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy (SBU) ujawniło tajne dokumenty na temat elektrowni. Według dokumentów opublikowanych 35 lat po katastrofie, do awarii dochodziło już w latach 1982 i 1984. Informacje zostały zatajone, aby nie dopuścić do rozprzestrzeniania się "panikarskich pogłosek". Rezerwat Po katastrofie wokół elektrowni utworzono kilkanaście całkowicie lub częściowo zamkniętych stref. Łącznie strefy zamkniętego dostępu dla ludzi objęły obszar ponad 4769 km². Z powodu dużych ilości żywności pozostawionej przez ewakuowanych w pośpiechu ludzi nastąpił szybki wzrost liczby gryzoni zamieszkujących zamknięty obszar. Pojawiły się nawet głosy postulujące ich wytrucie, jednak natura sama ustabilizowała sytuację. Do zamkniętych stref zaczęło przybywać coraz więcej drapieżników i kolejnych zwierząt łańcucha pokarmowego. Zdaniem niektórych obserwatorów dzięki brakowi ingerencji człowieka w środowisko na terenach strefy zamkniętej liczebność zwierząt zwykle zamieszkujących te tereny zwiększyła się kilkunastokrotnie, a wokół Czarnobyla żyje także wiele gatunków zwierząt, które wyginęły na tych terenach dziesiątki lat wcześniej lub nie występowały w ogóle. Stan obecny W 1991 w bloku nr 2 elektrowni w Czarnobylu wybuchł pożar. Mimo iż awaria była niegroźna, rząd niepodległej już Ukrainy wydał decyzję o natychmiastowym zamknięciu reaktora nr 2, a do 1993 wszystkich pozostałych. Z uwagi na ogromne koszty i brak możliwości zrównoważenia bilansu energetycznego Ukrainy, dopiero w 1996 wyłączono reaktor nr 1, a w grudniu 2000 zamknięto ostatni pracujący reaktor nr 3, tym samym elektrownia ostatecznie przestała funkcjonować. Problemem pozostaje wysoki koszt usunięcia szkód po katastrofie. W 1995 grupa G7 zobowiązała się przeznaczyć na likwidację elektrowni i szkód do 2,3 mld USD (w tym 498 mln jako pomoc bezzwrotną). Z kolei Unia Europejska zadeklarowała pod koniec lat 90. pomoc w wysokości około 430 mln euro – w tym środki na budowę 2 kolejnych elektrowni atomowych, mających rozwiązać problemy energetyczne Ukrainy związane z zamknięciem elektrowni czarnobylskiej. Aż do 2006 roku brytyjska Food Standards Agency prowadziła monitoring niektórych terenów hodowlanych w Walii, które w 1986 uznano za „potencjalnie skażone”. Strefa wokół Czarnobyla do dziś jest zamknięta. Obowiązuje tam surowy zakaz przebywania. Pomimo to w domach w okolicznych wsiach można spotkać nielegalnych mieszkańców, utrzymujących się z rolnictwa, zaś wycieczki z całego świata zwiedzają swobodnie to miejsce. Elektrownia atomowa w Czarnobylu stała się atrakcją turystyczną – ukraińskie władze otworzyły strefę dotąd zamkniętą po katastrofie w 1986 roku. Strefa rozkradana jest przez turystów i poszukiwaczy złomu; znikają nawet najbardziej skażone przedmioty, na przykład kombinezony likwidatorów. W związku z bardzo złym stanem oraz zapadnięciem się fragmentu dachu w 2013 roku podjęto budowę nowej osłony, tak zwanej arki. Projekt ten został sfinansowany z pieniędzy pochodzących spoza Ukrainy: Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju przeznaczył 190 mln euro, Unia Europejska 110 mln euro, Stany Zjednoczone 85,5 mln euro; Polska wyłożyła na ten cel 1,5 mln euro. Wykonawcą był francuski koncern Novarka. Arka została wzniesiona 250 metrów od uszkodzonego reaktora, a w listopadzie 2016 nasunięto ją nad miejsce katastrofy. Ma ona wymiary około 150 m × 250 m, wysokość ponad 100 m i masę 29 tysięcy ton. Jest wyposażona w zdalnie sterowane urządzenia do demontażu pozostałości po reaktorze. Jej przewidywana trwałość wynosi co najmniej 100 lat. Odbicie w kulturze masowej Utworzonych zostało wiele materiałów filmowych związanych z tematyką katastrofy – od amatorskich materiałów z wycieczek do skażonej strefy, po profesjonalne produkcje – np. miniserial Czarnobyl produkcji HBO, z premierą 6 maja 2019 oraz film Czarnobyl 1986 z premierą 21 lipca 2021. Powstały również gry komputerowe. Najbardziej rozpoznawalną serią gier, tworzonych przez ukraińskie studio GSC, jest S.T.A.L.K.E.R., wykorzystujący katastrofę jako tło fabularne wydarzeń opisywanych we wszystkich odsłonach cyklu. Zobacz też Czerwony Las Czarnobylski szlak Uwagi Przypisy Bibliografia Aleksander Grobicki, Niezwykłe katastrofy XX wieku, Warszawa 1990, Wydawnictwa „Alfa”, . Plokhy S., 2019: Czarnobyl. Historia nuklearnej katastrofy. Wyd. Znak Horyzont. Linki zewnętrzne Serwis miasta Prypeć i strefy zamkniętej Portal informacyjny projektu International Chornobyl Research and Information Network Serwis czarnobyl.pl Proces Czarnobylski w Czarnobyl WIki Lista bezpośrednich śmiertelne wypadku Katastrofy ekologiczne w Związku Radzieckim Katastrofy na Ukrainie Katastrofy przemysłowe Katastrofy w 1986 1986 w ZSRR Wypadki elektrowni jądrowych

7202

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zeus

Zeus

Zeus (także Dzeus, stgr. Zeús, nowogr. Días, łac. Iupiter, Iuppiter) – w mitologii greckiej najwyższy z bogów. Był szóstym dzieckiem Rei i Kronosa. Brat Hestii, Demeter, Hery (również jej mąż), Posejdona i Hadesa. Władca nieba i ziemi, nazywany „ojcem bogów i ludzi”. Jego atrybutami były pioruny, orzeł i tarcza zwana egidą. W mitologii rzymskiej Zeus identyfikowany jest z Jowiszem. Mitologia Występowanie w mitach Jako główne bóstwo greckiego panteonu Zeus występuje (w głównej lub pobocznej roli) w niemal wszystkich greckich mitach. Do tych, w których pełni istotną rolę, należą: spisek Hery przeciwko Zeusowi, w wyniku którego Hefajstos zostaje wyrzucony z Olimpu, mit o Prometeuszu oraz mit o Potopie. Występuje również we wszystkich mitach zawierających kłótnie pomiędzy bogami. Narodziny Kronos, ojciec Zeusa, został przeklęty przez swego ojca, Uranosa, którego strącił z tronu. Przekleństwo to miało doprowadzić do tego, że również któreś z jego własnych dzieci pozbawi go tronu. Kronos postanowił zapobiec spełnieniu się przepowiedni, pożerając własne potomstwo. Reja, zrozpaczona z powodu utraty kolejnych dzieci, będąc po raz szósty w ciąży, uciekła na Kretę, gdzie w ukryciu, na górze o nazwie Dikte lub Ida, potajemnie urodziła Zeusa, ostatnie z dzieci z jej związku z Kronosem. Kronosowi, który ją odnalazł, zamiast dziecka do połknięcia dała kamień zawinięty w pieluchy. Ukrywającego się Zeusa karmiła koza Amaltea (lub koza należąca do nimfy Amaltei), a wychowywały nimfy i kureci. Płacz małego Zeusa zagłuszały szczęki broni podczas wojennych tańców kuretów, a jego kołyska wisiała na drzewie, więc Kronos, szukający na ziemi, niebie i w morzu, nie mógł jej znaleźć. Gdy koza złamała róg, Zeus pobłogosławił go – tak powstał róg obfitości. Opowiadano, że po śmierci karmicielki Zeus wziął jej skórę i pokrył nią tarczę, którą nazywano egidą. Dokarmianiem Zeusa zajmowały się także pszczoły z góry Idy, które specjalnie dla niego wytwarzały miód. Orzeł przynosił mu co dzień kubek nektaru. Tytanomachia Gdy osiągnął wiek dorosły, Zeus postanowił przejąć władzę i zemścić się na swoim ojcu. Za radą Metydy (Metis) przekazał Kronosowi środek wymiotny, dzięki czemu przywrócił do życia swoje rodzeństwo: Hestię, Demeter, Herę, Hadesa i Posejdona. Rodzeństwo pod wodzą Zeusa zaatakowało swojego ojca. Wojna trwała 10 lat. W walce za radą Gai wsparli go cyklopi i hekatonchejrowie, wcześniej zamknięci przez Kronosa w Tartarze. W czasie walki Zeus otrzymał od cyklopów broń w postaci wykutych przez nich gromu i błyskawic. Po zwycięskiej wojnie, gdy już przepędzono Kronosa, rodzeństwo podzieliło się władzą, losując dziedziny, którymi mieli odtąd rządzić. Zeusowi przypadło niebo i zwierzchnictwo nad innymi bogami, Posejdon stał się panem morza, zaś Hades został panem krainy umarłych. Gigantomachia i walka z Tyfonem Gaja wydała gigantów – długowłosych i brodatych olbrzymów o wężowych splotach zamiast nóg, którzy podjęli walkę z bogami olimpijskimi. Według proroctwa nie mógł ich pokonać żaden bóg, dlatego Atena wezwała do pomocy w walce Heraklesa. Ziemia wydała także zioło, które miało zapewnić gigantom nieśmiertelność, ale Zeus je znalazł i zerwał. Przywódca olbrzymów Alkyoneus odzyskiwał siły, gdy dotknął miejsca, gdzie się urodził; Herakles pokonał go, dopiero gdy wyniósł go do Tracji. Ostatnią walkę stoczył Zeus z Tyfonem, synem Gai i Tartaru. Zeus raził go piorunami i zranił sierpem Kronosa, jednak Tyfon w zapasach obezwładnił go i uwięził w grocie w Cylicji. Tyfon wyciął bogu ścięgna i oddał je pod straż smoczycy Delfyne, od której wykradli je Apollo i Pan (według innej wersji heros Kadmos). Po uwolnieniu Zeus toczył z Tyfonem długą walkę, od której trackie góry Hajmos zabarwiły się na czerwono, a na koniec pokonanego potwora przywalił górą Etną. Związki miłosne Boginie i boginki Demeter – siostra Zeusa, bogini płodności, urodzaju, rolnictwa, matka Kory-Persefony – żony Hadesa, bogini świata podziemnego. Dione – pomniejsza boginka ziemska, która według jednej z wersji mitów miała być matką Afrodyty. Eurynome – córka Okeanosa. Z nią spłodził Charyty, czyli Gracje: Aglae, Eufrosyne, Talię. Hera – żona Zeusa (oraz jego siostra), z którą związał się dopiero po licznych przygodach z innymi kobietami. Ich związek okazał się jednak trwalszy od pozostałych. Hera została jego trzecią żoną i funkcjonuje w mitologii jako żona boga bogów. Według Hezjoda był to święty związek. Z tego związku zrodzili się: Hebe, Ejlejtyja, Hefajstos i Ares oraz według niektórych mitów także siostra bliźniaczka Aresa Eris. Kallisto – nimfa leśna (hamadriada), matka Arkasa. Latona (Leto) – Zeus miał z nią syna Apolla i córkę Artemidę. Maja – jedna z Plejad, z którą Zeus miał syna Hermesa. Metyda – Gaja przepowiedziała Zeusowi, że Metyda, pierwsza żona Zeusa, urodzi córkę, a potem chłopca, który zrzuci swojego ojca z tronu. Przerażony Zeus połknął Metydę. Po pewnym czasie zaczął odczuwać silny ból głowy. Hefajstos uderzeniem siekiery rozłupał czaszkę Zeusa, skąd wyskoczyła Atena w pełnej zbroi. Mnemosyne – kolejna z tytanid. Była rodzicielką 9 muz: Kalliope, Klio, Polihymnii (Polhymnia), Euterpe, Terpsychory, Erato, Melpomene, Talii i Uranii. Temida – druga żona Zeusa. Była jedną z tytanid. Miał z nią córki, Mojry: Kloto, Lachesis, Atropos, a także Hory Pory Roku: Ejrene Pokój, Eunomia Praworządność, Dike Sprawiedliwość. Śmiertelnicy i śmiertelniczki W mitologii Greków Zeus należy do najbardziej kochliwych bogów. Był „uporczywie niewierny” swej prawowitej małżonce Herze, trudno zatem wymienić wszystkie jego związki ze śmiertelnymi kobietami. Praktycznie jednak nie było krainy w starożytnej Grecji, która by się nie szczyciła eponimicznym herosem pochodzącym od Zeusa. Jego przygody z różnymi śmiertelniczkami (np. Semele, Alkmena) i śmiertelnikami wywoływały szczególny gniew Hery prześladującej oprócz kochanek również jego pozamałżeńskie potomstwo, co prowadziło do rozmaitych tragicznych wydarzeń. Chcąc ukryć swe miłosne przygody, bóg często przybierał postacie zwierzęce (byka, łabędzia) lub różne inne (satyra, złotego deszczu, zwykłego śmiertelnika, a nawet odmiennego bóstwa – np. Artemidy). Stały konflikt na tym tle pomiędzy rozpustnym bogiem a jego zazdrosną małżonką religioznawcy interpretują jako utrwalone w greckich wierzeniach odbicie różnych ścierających się tradycji i kultów miejscowych. Wyróżnione w ten sposób i zyskujące szczególną pozycję kochanki częstokroć uchodzić mogą za prawdziwych protoplastów lokalnych rodów panujących. Do najbardziej znanych przykładów takich związków Zeusa należą: Aetos, młodzieniec poznany przez niego na Krecie, później zamieniony w orła. Alkmena, żona Amfitriona, do której Zeus przybył pod postacią jej męża. Urodziła ona potem Heraklesa, największego herosa mitologii greckiej. Antiopa, królewna tebańska, córka potomka Posejdona, matka Amfiona i Zetosa. Danae, królewna argolidzka. Ponieważ jej ojciec Akrizjos zamknął ją, by nie spłodziła potomka, Zeus dostał się do jej komnaty pod postacią złotego deszczu. Później Danae urodziła syna Perseusza. Europa, księżniczka tyryjska, którą Zeus pod postacią byka porwał na Kretę, gdzie urodziła mu Minosa, Radamantysa i Sarpedona. Ganimedes, syn Trosa, króla Troi. Zeus w postaci orła porwał go na Olimp, gdzie uczynił go podczaszym bogów. Io, nimfa, zamieniona przez Herę w jałówkę i nękana bąkiem (oraz strzeżona przez Argusa). Zeus wysłał Hermesa, który uśpił i zabił Argusa, a Io uciekła przed gzami Hery aż do Egiptu, gdzie Zeus przywrócił jej prawdziwą postać; urodziła mu tam syna, Epafosa. Leda, królewna spartańska, do której Zeus przyszedł pod postacią łabędzia. Zniosła ona potem jajo (lub jaja), z którego wykluli się Kastor, Polideukes, Helena i Klitajmestra. Majra, córka Projtosa, z którą Zeus miał syna Lokrosa Pytia, delficka kapłanka Apollina, Zeus posiadł ją nad źródłem Kassotis pod postacią osła. Po dziewięciu miesiącach do Delf przybył młodzieniec i poprosił o radę wyroczni. Pytia rozpoznała Zeusa i oddała mu syna Achajosa na wychowanie. Semele, księżniczka tebańska, córka Kadmosa. Zeus, ulegając jej prośbom, ukazał się jej w postaci pioruna, co ją zabiło. Ponieważ była wtedy w ciąży, Zeus zaszył sobie ich dziecko w udzie i „donosił” je do końca. W ten sposób pojawił się Dionizos. Potomstwo Problem klasyfikacji Ze względu na znaczną liczbę miłosnych przygód Zeusa, a także współwystępowanie wielu wariantów opowieści o nich, przedstawienie pełnej listy jego potomstwa jest trudne. Poniższe listy zawierają tylko najbardziej znane przykłady. Podział dzieci Zeusa na bogów (nieśmiertelnych) i półbogów (śmiertelnych) nie jest całkiem ściśle określony, ponieważ: niektórzy bogowie umierali (np. Pan), bądź też ginęli i odradzali się jednorazowo lub cyklicznie (Dionizos), niektórzy herosi po życiu na ziemi zostali nagrodzeni nieśmiertelnością na Olimpie (np. Herakles) lub przeniesieni na niebo jako gwiazdozbiory (np. Perseusz, Dioskurowie). Nieśmiertelni Afrodyta, w Iliadzie przedstawiona jako córka Zeusa i Dione; według bardziej rozpowszechnionej wersji, pochodzącej od Hezjoda, wyłoniła się z piany morskiej powstałej po okaleczeniu Uranosa. Apollo, bóg muzyki i poezji, syn Zeusa i Leto, brat bliźniak Artemidy. Ares, bóg wojny, syn Zeusa i Hery. Artemida, bogini łowów, córka Zeusa i Leto, siostra bliźniaczka Apolla. Atena, bogini mądrości, urodzona z głowy Zeusa, poczęta z Metydą. Charyty, córki Zeusa i Eurynome. Hermes, bóg kupców i złodziei, syn Zeusa i Mai. Hory, córki Zeusa i Temidy. Dionizos, bóg wina, urodzony z uda Zeusa, poczęty z Semele. Ejlejtyja, bogini połogu, córka Zeusa i Hery. Hebe, bogini młodości, córka Zeusa i Hery. Hefajstos, bóg-kowal, syn Zeusa i Hery lub samej Hery. Muzy, patronki sztuk, córki Zeusa i Mnemosyne. Pan, według jednej z wersji syn Zeusa i Hybris. Persefona, bogini świata podziemnego, córka Zeusa i Demeter. Śmiertelnicy Ajakos, syn Zeusa i nimfy Ajginy, ojciec Peleusa, dziadek Achillesa. Argos, syn Zeusa i Niobe, córki Foroneusa. Arkas, syn Zeusa i nimfy Kallisto. Amfion, syn Zeusa i Antiopy, mąż Niobe, wraz z bratem Zetosem otoczył Teby murami. Dardanos, syn Zeusa i plejady Elektry. Epafos, syn Zeusa i nimfy Io, przodek Agenora i Kadmosa. Helena Trojańska, córka Zeusa i Ledy, siostra Klitajmestry i Dioskurów, żona Menelaosa i Parysa. Herakles, syn Zeusa i Alkmeny, największy heros grecki. Kastor, syn Zeusa i Ledy, brat Polideukesa, Heleny i Klitajmestry. Klitajmestra, córka Ledy i Zeusa lub Tyndareosa, siostra Heleny Trojańskiej i Dioskurów, żona Agamemnona. Lakedajmon, syn Zeusa i plejady Tajgete. Minos, król Krety, syn Zeusa i Europy. Perseusz, syn Zeusa i Danae. Polideukes syn Zeusa i Ledy, brat Kastora, Heleny i Klitajmestry. Radamantys, syn Zeusa i Europy. Sarpedon, syn Zeusa i Europy. Tantal, przodek Agamemnona i Menelaosa, syn Zeusa i nimfy Pluto. Zetos, syn Zeusa i Antiopy, wraz z bratem Amfionem otoczył Teby murami. Kult Zeusa Atrybuty Głównym atrybutem Zeusa jest piorun. Najczęściej przedstawiano go jako siedzącego na tronie z piorunem w ręku. Jego świętym drzewem był dąb, a zwierzęciem orzeł. Innym z atrybutów była tarcza zwana egidą. Przydomki i funkcje Różne ośrodki kultu przypisywały Zeusowi następujące przydomki, w zależności od sfer życiowych, jakimi się opiekował: Horkios – „Przysiężny”, opiekun praw, na tronie, ze Sprawiedliwością u stóp; strzeże nienaruszalności przysięgi; Ksenios – „Gościnny”, opiekun gościnności, patron podróżnych; Herkejos – „Zagrodowy”, opiekun rodzin i zagród; Ktesios – „Zasobny”, strzeże dobytku, jego wizerunki umieszczano w składach towarów; Polieus – patron miasta-państwa (polis); Hellenios – opiekun narodu greckiego; Meilichios – darujący winy; Soter – zbawca; Eleutherios – „Broniący Wolności”; Kataibates – „schodzący”, chroni od uderzeń pioruna; Lykaios – na Likajonie w Arkadii składano mu ofiary z ludzi i praktykowano rytualny kanibalizm (zobacz też mit o Likaonie); Chthonios – czczony jak bóstwo podziemne, zapewniał urodzaj; Agamemnon – czczony w Sparcie; jest to przykład połączenia kultu lokalnego herosa z głównym bóstwem nowego panteonu. Do jego poetyckich przydomków należą m.in.: Asteropetes – błyskawicowy; Baryktypos, Eribremetes – głośno grzmiący; Terpikeraunos – rozmiłowany w piorunie; Ombrios, Hyetios – deszczowy; Nephelegereta – gromadzący chmury. Miejsca kultu Do znanych miejsc kultu Zeusa należały: Likajon, Olimpia oraz Nemea. W Dodonie znajdowała się wyrocznia, w której wróżono z szumu liści dębu oraz z dźwięku wydawanego przez misy z brązu. Według Homera zajmowali się tym kapłani zwani selloi, śpiący na gołej ziemi i nie myjący nigdy nóg. W XVI pieśni Iliady Achilles modli się do Zeusa następującymi słowami: Herodot, który odwiedził Dodonę w połowie V wieku p.n.e., zanotował legendę o założeniu wyroczni usłyszaną od tamtejszych kapłanek. Według nich z egipskich Teb wyleciały dwie czarne gołębice; jedna z nich przybyła do Libii, gdzie założono wyrocznię Ammona (utożsamianego z Zeusem) w oazie Siwwa, a druga do Dodony, gdzie usiadłszy na drzewie dębu, przemówiła ludzkim głosem, nakazując założenie w tym miejscu wyroczni Zeusa. Sam Herodot tłumaczy to podanie, że dwie kapłanki z Teb zostały sprzedane w niewolę, jedna do Libii, a druga do Grecji, zaś miejscowa ludność nie rozumiejąc ich języka, nazwała je gołębicami, ponieważ „były cudzoziemkami i zdawały się im mówić językiem podobnym do dźwięku ptasiego”. Na Krecie, oprócz górskich grot na górach Ida i Dikte, czczonych jako miejsce narodzin i wychowania Zeusa, pokazywano także grób Zeusa, o lokalizacji obecnie nieznanej. Poeta Kallimach skomentował to następująco: Zeus w literaturze i sztuce Literatura W Iliadzie Zeus przedstawiony jest jako władca bogów, niepozbawiony ludzkich namiętności. Wszystko, co się wydarza, jest wyrazem jego woli, jednak nawet on nie może sprzeciwić się wyrokom losu. Na początku pieśni VIII Zeus przechwala się, że siłą przewyższa wszystkich bogów i ludzi razem wziętych. Parandowski, przywołując niemal udany spisek Hery, podważa prawdomówność Zeusa, natomiast Kubiak wyciąga wniosek, że według Greków świat rządzony jest prawem silniejszego. Iliada przedstawia Zeusa jako despotycznego męża i ojca, który jedynie pod groźbą użycia piorunów trzyma w ryzach buntowniczą rodzinę olimpijskich bogów. W pieśni VIII grozi Herze i Atenie, wybierającym się na pomoc Grekom, że zniszczy im powozy, pokaleczy konie, a same boginie zrani piorunem („Dziesięć lat nawet nie zdoła w swym całorocznym obrocie zatrzeć plam, które wam piorun na jego ciałach wypali”). W pieśni XIV Zeus, zwracając się do Hery, nie waha się wymieniać jej swoje liczne kochanki i porównywać ją z nimi. Przed pojedynkiem Hektora z Achillesem Zeus waży ich losy na złotych szalach: W taki sam sposób w pieśni VIII waży losy armii Greków i Trojan. Jego gniew i ciskanie piorunami z powodu opuszczenia się losu Greków wskazuje, że nawet najwyższy bóg nie może zmienić wyroków losu. Główne sceny Iliady z udziałem Zeusa: Księga 2: Zeus zsyła Agamemnonowi sen i w wyniku tego wpływa na jego decyzje; Księga 4: Zeus obiecuje Herze ostateczne zniszczenie Troi pod koniec wojny; Księga 7: Zeus zezwala Posejdonowi zburzyć fortyfikacje Greków (zbudowane bez ofiar dla bogów); Księga 8: Zeus zabrania innym bogom walk między sobą i udaje się na górę Idę, gdzie waży losy Greków i Trojan; Księga 14: Hera uwodzi Zeusa, aby odwrócić jego uwagę i pomóc Grekom; Księga 15: po obudzeniu Zeus zauważa, że Posejdon wspomaga Greków; wysyła Apolla na pomoc Trojanom; Księga 16: Zeus opłakuje śmierć swego syna Sarpedona; Księga 17: los Hektora głęboko dotyka Zeusa; Księga 20: Zeus pozwala pozostałym bogom wspomóc ich wybrańców w walce; Księga 24: Zeus żąda, aby Achilles wydał ciało Hektora Trojanom w celu godnego pogrzebu. Inne dziedziny Posąg Zeusa w Olimpii uznawany był za jeden z siedmiu cudów świata. Ostatnia symfonia Mozarta, XLI symfonia (KV 551), nosi nazwę Jowiszowej. Zobacz też Djaus Jowisz Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Bogowie olimpijscy Bóstwa uraniczne w mitologii greckiej Bóstwa nieba Bóstwa opiekuńcze Dyḗus

9475

https://pl.wikipedia.org/wiki/Indonezja

Indonezja

Indonezja, oficjalnie Republika Indonezji () – wyspiarskie państwo unitarne położone w Azji Południowo-Wschodniej oraz w Oceanii, którego stolicą jest Dżakarta. Położona na równiku, między Oceanem Spokojnym a Indyjskim, jest największym krajem wyspiarskim na świecie z ok. 17 tys. wysp. Jest 14. pod względem powierzchni krajem i 7. wliczając tereny morskie. Jest 4. krajem na świecie pod względem liczby ludności, z ponad 275-milionową populacją oraz największą liczbą wyznawców islamu na świecie. Najbardziej zaludnioną wyspę na świecie, Jawę, zamieszkuje ponad połowa ludności kraju. Indonezja składa się z setek różnych rodzimych grup etnicznych i językowych, z których największą jest jawajska. Wspólna tożsamość rozwinęła się zgodnie z mottem Bhinneka Tunggal Ika („Jedność w różnorodności”, dosłownie „wielu, ale jeden”), zdefiniowanym przez język narodowy, różnorodność etniczną, pluralizm religijny w populacji muzułmańskiej oraz historię kolonializmu i buntu przeciwko niemu. Gospodarka Indonezji zajmuje 16. miejsce na świecie pod względem nominalnego PKB i 7. pod względem PKB według siły nabywczej. Indonezja jest mocarstwem regionalnym w Azji Południowo-Wschodniej. Pomimo dużej populacji i gęsto zaludnionych regionów Indonezja ma rozległe obszary dzikiej przyrody, co zapewnia krajowi dużą różnorodność biologiczną, nawet jeśli dziedzictwo to zmniejsza się z powodu gwałtownie rosnącej działalności człowieka. Indonezja jest członkiem m.in. G20, ASEAN, ONZ i WTO. Etymologia nazwy kraju Nazwa Indonezja wywodzi się z dwóch greckich słów: Indos – „indyjski” i , nesos – „wyspa”. Nazwa ta pochodzi z XIX wieku, na długo przed powstaniem niepodległej Indonezji. Była najpierw używana do określenia terytorium, a następnie także bytu politycznego i państwa. W 1847 r. angielski etnolog George Earl ukuł termin Indu-nesians na określenie mieszkańców archipelagu indonezyjskiego i filipińskiego, a także półwyspu Malakka. Jeden z jego uczniów, James Richardson Logan, w 1850 r. użył nazwy „Indonezja” jako synonimu „indyjskiego archipelagu”. Od początku XX w. nazwa „Indonezja” była powszechnie używana przez zagranicznych i holenderskich naukowców, a także przez indonezyjskie grupy nacjonalistyczne. Historia Prehistoria Skamieniałe szczątki Homo erectus, znanego jako człowiek jawajski, sugerują, że archipelag indonezyjski był zaludniony 2 miliony lat temu. Na wyspie Flores znaleziono wymarły gatunek hominidów: człowieka z Flores (Homo floresiensis). W czasie zlodowacenia poziom morza był niższy niż obecnie, a zachodnia część archipelagu indonezyjskiego, będąca częścią szelfu kontynentalnego zwanego Sundą, była wówczas połączona z lądem. Indonezja była miejscem migracji, które od 70 do 40 tys. lat wcześniej szły z Azji do Australii. Później nastąpiły dalsze migracje z Australii na teren dzisiejszej Nowej Gwinei, ponieważ obie tworzyły szelf kontynentalny zwany Sahul. Człowiek (homo sapiens) dotarł do regionu około 43 tys. lat p.n.e. Ludy austronezyjskie, które stanowią większość współczesnej populacji, migrowały do Azji Południowo-Wschodniej z dzisiejszego Tajwanu około 2000 lat p.n.e. Około 1500 p.n.e. rozpoczęły się inne migracje austronezyjskie w kierunku obszaru obecnej Indonezji i Pacyfiku. Pierwsze królestwa Strategiczne położenie archipelagu nad morzem sprzyjało rozwojowi handlu między wyspami archipelagu, jak również Indyjskimi królestwami i chińskimi dynastiami. W I wieku n.e. zachodnia Indonezja była częścią sieci państw portowych, które prowadziły handel między sobą oraz z Indiami i Chinami. Centrum tej sieci państw było królestwo Funan, położone na południe od obecnego Wietnamu. Upadek Funanu przeniósł centrum tej sieci na południową Sumatrę. W VII wieku królestwo morskie Śriwidźaja doświadczyło znacznego wzrostu dzięki kontroli handlu morskiego w Cieśninie Malakka. Handel od tego czasu zasadniczo ukształtował historię Indonezji. W środkowej Jawie idealne warunki dla rolnictwa i opanowanie techniki pól ryżowych od VII wieku pozwoliły na rozwój dobrze prosperującej uprawy ryżu. Między VII a X wiekiem władcom środkowej Jawy, z których najbardziej znanymi są hinduskie dynastie Sailendra i buddyjska Sanjaya, udało się zbudować wielkie zabytki religijne, takie jak buddyjska świątynia Borobudur i hinduski kompleks religijny Prambanan. Okres ten jest często określany jako „złoty wiek” w historii Indonezji. Pod koniec X w. centrum władzy przesunęło się z centralnej Jawy na wschodnią. Tam również dobrze prosperujące rolnictwo uczyniło wyspę bogatą, zapewniając potęgę kolejnym królestwom Kediru, Singasari i wreszcie Majapahit, założonym pod koniec XIII wieku. Za panowania Hajama Wuruka (panował w latach 1350/1351–1389) oraz Gajah Mady wpływy Majapahit rozciągały się na znaczną część dzisiejszej Indonezji. Królestwa muzułmańskie Muzułmańscy kupcy z Persji, Indii i Chin przybywali do portów archipelagu indonezyjskiego. Niewątpliwie w XIII wieku książęta Północnej Sumatry przeszli na islam, pragnąc zintegrować się z tą siecią handlową. Majapahit handlował z indyjskimi królestwami muzułmańskimi, takimi jak Gaur. Inne części archipelagu stopniowo przyjęły islam i pod koniec XVI wieku stał się dominującą religią na Jawie i Sumatrze. Islam mieszał się z istniejącymi wpływami kulturowymi i religijnymi, które ukształtowały dominującą formę islamu w Indonezji. Muzułmańskie grobowce z XIV wieku, znajdujące się na cmentarzu w Trowulan i noszące symbol hindusko-buddyjskiego królestwa Majapahit sugerują, że ważne postacie królestwa, prawdopodobnie członkowie rodziny królewskiej przechodzili na islam. Rozwój handlu w obrębie samego archipelagu skutkuje rozprzestrzenianiem się islamu. W XV i XVI wieku powstały muzułmańskie państwa przybrzeżne, z których najbogatszym był sułtanat Malakka na Półwyspie Malajskim, która stała się największym portem w Azji Południowo-Wschodniej. Na Jawie księstwa północnego wybrzeża, niektóre założone przez chińskich muzułmanów, stopniowo uwalniały się od swoich hindusko-buddyjskich władców Majapahit. Najpotężniejszym z nich było Demak. Pod koniec XVI wieku nowe mocarstwo środkowej Jawy, królestwo Mataram, podjęło się podboju tych muzułmańskich miast portowych. Zmusiło je do zniszczenia ich flot i zakazało handlu morskiego. Królestwo to ogłosiło się spadkobiercą Majapahit. Pod rządami Mataram rozkwita kultura dworska, której odniesienia są nadal wzorami reprezentowanymi przez wielkie indyjskie eposy Mahabharaty i Ramajany. We wschodniej części Jawy księstwo Blambangan wymyka się spod kontroli Mataram i zostaje wasalem Bali. Książęta Blambangan, Hindusi, zostaną zmuszeni w 1770 r. przez Holendrów do przejścia na islam, pragnących usunąć wschodnią Jawę spod balijskich wpływów. W XVII wieku na północnej Sumatrze, za panowania Iskandara Mudy, sułtanat Acehu podjął się podboju nadmorskich regionów wyspy, zarówno od wschodu nad Cieśniną Malakką, jak i od strony zachodniej nad Oceanem Indyjskim. Na wschodzie archipelagu, pod panowaniem sułtana Hasanuddina, Sułtanat Gowa, którego władcy przeszli na islam w 1605 r., podporządkowuje jedno po drugim księstwa na południowym Celebesie. Upadek królestw indonezyjskich i wzrost potęgi Holandii Pierwsi Europejczycy przybyli na archipelag w 1512 r., kiedy portugalscy kupcy, na czele z Francisco Serrão, próbowali zmonopolizować źródła gałki muszkatołowej, goździku i pieprzu na Malukach. Podpisują w porcie Sunda Kelapa traktat pokojowy z sundajskim królestwem Pajajaran. Opierając się na swojej bazie w Malace, zawarli sojusze z książętami Moluków i założyli punkty handlowe, forty i misje na Molukach, głównie na Ambon, Ternate i Wyspach Solor. W 1596 roku holenderski odkrywca Cornelis de Houtman przybył z flotyllą na Sumatrę i Banten. W 1602 r. Holenderski parlament nadał Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej (VOC) monopol na działalność handlową i kolonialną w Indonezji. Od 1605 r. Holendrzy wypędzili Portugalczyków z Ambon, północnych Moluków i wysp Banda. Portugalczycy nadal osiedlali się w Timorze Wschodnim. W 1619 roku VOC podbiło miasto Dżakartę na zachodzie Jawy, gdzie założyło miasto Batawia (obecnie Dżakarta). Firma przejęła kontrolę nad jawajską polityką i walczyła z Sułtanatem Mataram i Sułtanatem Banten. W przeciwieństwie do Portugalczyków udało jej się kontrolować handel przyprawami na archipelagu. VOC wykorzystało podział małych królestw jawajskich, aby na stałe utrzymać kontrolę nad tym, co stało się jednym z najbogatszych dóbr kolonialnych na świecie. W drugiej połowie XVII wieku, po śmierci sułtana Agunga, Mataram został osłabiony przez wojny o sukcesję i musiał stopniowo scedować terytoria na rzecz Holendrów. Pokonując sułtanat Gowy w 1664 roku, Holendrzy opanowali wschód archipelagu. Pod koniec XVIII wieku VOC kontrolowało również całe północne wybrzeże Jawy. VOC została rozwiązana w 1800 roku po bankructwie, a Holandia ustanowiła Holenderskie Indie Wschodnie jako podporządkowaną rządowi Holandii kolonię. W latach 1808–1811 Herman Willem Daendels został nominowany przez Ludwika Bonaparte, króla Holandii, generalnym gubernatorem Holenderskich Indii Wschodnich i następnie zreformował administrację kolonialną. W 1811 r. Brytyjczycy prawie pokojowo zajęli Holenderskie Indie Wschodnie, ponieważ tamtejsi żołnierze odmówili francuskiej dominacji w królestwie Holandii i Europie przez Napoleona Bonapartego. Brytyjczyk Thomas Stamford Raffles został wicegubernatorem Jawy w latach 1811–1814. W 1824 r. Na mocy traktatu londyńskiego między Brytyjczykami a Holendrami kontrola nad terytoriami na południe od Singapuru wróciła do Holendrów. Świat malajski został podzielony na dwie części. Przez większość okresu kolonialnego holenderska kontrola nad archipelagiem była słaba. Siły holenderskie nieustannie angażowały się w tłumienie buntów zarówno na Jawie, jak i poza nią. Wpływ lokalnych przywódców, takich jak książę Diponegoro w środkowej Jawie, Tuanku Imam Bonjol na środkowej Sumatrze, Pattimura na Molukach i krwawa 30-letnia wojna w Acehu, osłabiły Holendrów i związały kolonialne siły zbrojne. Dopiero na początku XX w. po podboju Bali i Acehu dominacja holenderska rozciągnęła się na to, co miało stać się obecnymi granicami Indonezji. W przeciwieństwie do innych mocarstw kolonialnych, Holendrzy pozostawili w swojej kolonii niewielkie dziedzictwo językowe. Indonezyjskie Przebudzenie Narodowe W pierwszej połowie XX wieku rozwinęły się nowe organizacje społeczne. Świadomość nacjonalistyczna zrodziła się z wielu czynników: rodzimych mediów drukowanych, urbanizacji, komunizmu, islamu, edukacji, wspólnej rozrywki masowej oraz cierpienia w okresie holenderskiego apartheidu. Stworzenie w 1908 ruchu społecznego Budi Utomo jest uważane za początek indonezyjskiego ruchu narodowego. Te głębokie zmiany w rdzennej ludności Indonezji są często określane jako „Indonezyjskie Przebudzenie Narodowe” (). Japońska okupacja i uzyskanie niepodległości Lądowanie Japończyków w 1942 r. w Holenderskich Indiach Wschodnich w trakcie II wojny światowej zostało przyjęte z zadowoleniem przez większość ruchu nacjonalistycznego z nadzieją na uzyskanie niepodległości. Podobnie jak na innych podbitych terytoriach Azji Południowo-Wschodniej, administracja japońska, chcąc pozyskać poparcie miejscowej ludności, obrała kurs mający na celu wzbudzenie nastrojów antyeuropejskich, podkreślając etniczno-kulturowe pokrewieństwo między Indonezyjczykami a Japończykami. Liderzy ruchu narodowowyzwoleńczego byli zaangażowani we współpracę: pod kontrolą władz okupacyjnych pozwolono im tworzyć organizacje społeczno-polityczne o nacjonalistycznym charakterze. W końcowej fazie wojny, w obliczu wielkich klęsk zadanych japońskim siłom zbrojnym przez siły sojusznicze, japońskie władze okupacyjne zdecydowały się pozyskać poparcie Indonezyjczyków i podjąć kroki w kierunku stworzenia niepodległego państwa. W 1945 roku administracja japońska ogłosiła rozpoczęcie praktycznych przygotowań do nadania Indonezji niepodległości. Dwa dni po kapitulacji Japonii, 17 sierpnia 1945 r., Sukarno i Mohammad Hatta ogłosili niepodległość kraju i zostali odpowiednio pierwszym prezydentem i pierwszym wiceprezydentem kraju. Holandia następnie próbowała przywrócić swoją władzę, wywołując walkę dyplomatyczną, konflikt zbrojny i rewolucję społeczną zwaną Revolusi. Okres ten kończy się 27 grudnia 1949 r. wraz z utworzeniem Stanów Zjednoczonych Indonezji, kiedy to Holandia uznaje częściową niepodległość kraju. 17 sierpnia 1950 r. rząd ogłosił powrót do modelu państwa unitarnego. W 1963, po konflikcie zbrojnym, Indonezja przejęła od Holandii zachodnią część wyspy Nowa Gwinea (Nowa Gwinea Holenderska), która została prowincją Irian Zachodni (obecne prowincje Papua, Papua Górska, Papua Środkowa, Papua Południowa, Papua Zachodnia i Papua Południowo-Zachodnia). Okres Sukarno Pierwszy prezydent kraju Sukarno starał się równoważyć wpływy wojska, islamistów i komunistów na sytuację w kraju. Nacjonalistyczne poglądy członków rządu doprowadziły do radykalizacji polityki zagranicznej kraju, który szybko wpadł w konflikt z Malezją (Konfrontasi), względem której Indonezja zgłaszała pretensje terytorialne co do wyspy Borneo. Indonezja rozpoczęła też wspieranie lewicowej partyzantki walczącej na Borneo z rządem malezyjskim, wspierając m.in. powstanie w Sarawaku oraz popierając antymalezyjską i antykolonialną rebelię w Brunei. Relacje z tym państwem uległy dalszemu pogorszeniu po tym, jak Indonezja wsparła nieudaną rewolucję w Brunei. Obawiając się zagrożenia ze strony Holandii, Wielkiej Brytanii lub Stanów Zjednoczonych Indonezja rozpoczęła proces zakupu broni z ZSRR. Zagrożenie ze strony Zachodu było na tyle prawdopodobne, że CIA wsparło rebelię, która wybuchła w 1958 roku. Choć została ona stłumiona do końca tego samego roku, to nieliczne oddziały partyzanckie działały do 1961. Gdy Komunistyczna Partia Indonezji zaczęła zdobywać coraz większe poparcie, aż w końcu zagroziła rządowi nacjonalistów, USA wycofało swoją pomoc względem Indonezji, a relacje z Zachodem uległy pogorszeniu. Okres Suharto W okresie 1965–1966 wysoko postawiony wojskowy, Suharto, stopniowo odsunął Sukarno od władzy i wprowadził juntę. Suharto wycofał dotychczasową antyimperialistyczną politykę, która miała rzekomo zwiększać w Indonezji wpływy ZSRR i Chin. W tym czasie Suharto krwawo stłumił wojskowy zamach stanu, o który oskarżona została Komunistyczna Partia Indonezji. Zamach stanu rozpoczął brutalne czystki i zniszczenie Komunistycznej Partii Indonezji. W represjach junty zginęło co najmniej 500 tysięcy ludzi, a więcej niż milion ludzi trafiło do więzień. Suharto zwrócił się przeciw dotychczasowym sojusznikom Sukarno z lewicowej partyzantki na Borneo i wsparł rząd malezyjski w jej zwalczaniu. Rządy Suharto szybko zyskały przeciwników, a w kraju rozwinął się separatyzm, przeciwko rządowi swoją kampanię rozpoczął partyzancki Ruch Wolnej Papui. W 1975 roku Indonezja zaatakowała byłą kolonię portugalską Timor Wschodni, co spowodowało długoletni konflikt rządu indonezyjskiego z tamtejszym Rewolucyjnym Frontem na rzecz Niepodległości. W 1975 roku rozpoczęła się trwająca do 2005 roku separatystyczna rebelia Ruchu Wolnego Acehu. Tworzenie systemu demokratycznego W 1997 i 1998 r. Indonezja była krajem najbardziej dotkniętym przez azjatycki kryzys gospodarczy. Podobnie jak inne kraje azjatyckie, Indonezja stała w obliczu masowego napływu kapitału zagranicznego, który następnie się wycofał, destabilizując walutę, a następnie gospodarkę tych krajów. Powszechne niezadowolenie wzrosło i doprowadziło do zamieszek w maju 1998 r. Pod wpływem protestów Suharto złożył rezygnację, a prezydentem został wiceprezydent Jusuf Habibie. W 2001 roku na prezydenta Indonezji wybrano córkę Sukarno, Megawati Soekarnoputri. W sierpniu 1999 r. w Timorze Wschodnim odbyło się referendum, w którym zaproponowano ludności tego terytorium autonomię regionalną w ramach jej utrzymania w Republice Indonezji. Prawie 80% głosujących odrzuciło tę propozycję. Po 25 latach okupacji wojskowej ludność Timoru Wschodniego wyraziła życzenie odłączenia się od Indonezji. Na początku XXI w. przez Indonezję przechodziła fala islamistycznych ataków terrorystycznych, w tym zamach na giełdę w Dżakarcie w 2000 r. i na Bali w 2002 r. W 2004 r. dzięki nowelizacji konstytucji odbyły się pierwsze wybory prezydenckie, w wyborach bezpośrednich Susilo Bambang Yudhoyono zostaje wybrany na prezydenta. W 2004 roku na Sumatrze miało miejsce trzęsienie ziemi oraz tsunami, w wyniku którego w Indonezji zginęło ponad 130 tysięcy ludzi. W 2014 roku prezydentem Indonezji został Joko Widodo, który w 2019 zdecydował o przeniesieniu stolicy Indonezji z Dżakarty, do miasta Nusantara, które zostanie w całości wybudowane na wyspie Borneo. Struktura państwa Podstawy ustroju państwowego Indonezja to unitarna republika typu prezydenckiego. Głównym prawem państwa jest konstytucja z 1945 r. Została uchylona w 1950 r., przywrócona w 1959 r. i obecnie obowiązuje z szeregiem poprawek, z których główne zostały przyjęte w 1998, 1999 i 2001 r. Te poprawki, które miały charakter liberalno-demokratyczny, odbiły się znaczącym międzynarodowym rezonansem. W szczególności dały podstawy międzynarodowej organizacji praw człowieka „Freedom House” do zaklasyfikowania Indonezji jako „kraju wolnego”. Główne instytucje państwowości indonezyjskiej powstały we wczesnych latach niezależnego rozwoju kraju. Równocześnie normy prawne ich funkcjonowania uległy istotnym zmianom w toku przekształceń liberalno-demokratycznych końca lat 90. XX wieku – początku XXI wieku. Zmiany te dokonały się zarówno poprzez wprowadzenie powyższych zmian do konstytucji, jak i poprzez przyjęcie pakietu aktów prawnych, zwanych w Indonezji „Political Laws” (Undang-Undang Politik). Głównymi efektami reform było wycofanie sił zbrojnych z działalności politycznej, wprowadzenie realnego systemu wielopartyjnego i bezpośrednie wybory prezydenckie w kraju, zwiększenie roli organów ustawodawczych. Władza wykonawcza Głową państwa i władzą wykonawczą jest Prezydent, obecnie Joko Widodo. W wykonywaniu obowiązków głowy państwa prezydentowi pomaga wiceprezydent – obecnie Maaruf Amin. Wiceprezydent pełni funkcję prezydenta w przypadku śmierci lub rezygnacji tego ostatniego. Prezydent i wiceprezydent są wybierani na pięcioletnią kadencję w tajnym głosowaniu w bezpośrednich wyborach powszechnych. Ta sama osoba nie może sprawować swoje funkcji dłużej niż przez dwie kolejne kadencje. Normy konstytucyjne przewidujące bezpośrednie wybory powszechne na prezydenta i ograniczające jego kadencję zostały wprowadzone w 2001 r. Wcześniej głowa państwa była wybierana co pięć lat na posiedzeniu Ludowego Zgromadzenia Doradczego i mogła być ponownie wybierana na to stanowisko nieograniczoną liczbę razy. Prezydent tworzy rząd i kieruje nim. Ilościowy skład i struktura rządu nie są uregulowane ustawowo i określa je prezydent. Prezydent Indonezji jest głównodowodzącym Narodowych Sił Zbrojnych Indonezji (Tentara Nasional Indonesia, TNI) oraz dyrektorem do spraw zarządzania wewnętrznego, kształtowania polityki i spraw zagranicznych. Władza ustawodawcza Najwyższym organem ustawodawczym na szczeblu krajowym jest Ludowe Zgromadzenie Doradcze (Majelis Permusyawaratan Rakyat, MPR), które nie jest strukturą stałą, zbiera się na sesjach co najmniej raz na pięć lat. Jego główne funkcje to nowelizowanie konstytucji, inaugurowanie i oskarżanie prezydenta oraz formułowanie ogólnych zarysów polityki państwa. Składa się z dwóch izb: Ludowej Izby Reprezentantów (Dewan Perwakilan Rakyat, DPR) z 575 członkami, i Rady Reprezentantów Regionów (Dewan Perwakilan Daerah, DPD) z 136. DPR uchwala ustawy i kontroluje władzę wykonawczą. Reformy z 1998 r. znacznie zwiększyły jej rolę w zarządzaniu na szczeblu krajowym, podczas gdy DPD stanowi reprezentację prowincji. Władza sądownicza Najwyższa władza sądownicza należy do Sądu Najwyższego (Mahkamah Agung). Sąd Najwyższy odpowiada za wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych, cywilnych, administracyjnych, handlowych i podatkowych, jest najwyższym sądem apelacyjnym w odpowiednich sprawach. Większość sporów cywilnych toczy się przed sądem krajowym (Pengadilan Negeri); odwołania rozpatrywane są przed sąd wyższy (Pengadilan Tinggi). Inne sądy obejmują Sąd Konstytucyjny (Mahkamah Konstitusi), który wysłuchuje spraw konstytucyjnych i politycznych oraz Sąd Religijny (Pengadilan Agama), który zajmuje się skodyfikowanymi sprawami dotyczącymi prawa islamskiego (szariatu). Ponadto Komisja Sądownicza (Komisi Yudisial) monitoruje pracę sędziów. W skład Sądu Konstytucyjnego wchodzi 9 sędziów, wybieranych po trzech przez prezydenta, Ludową Izbę Reprezentantów i Sąd Najwyższy. Kadencja sędziego trwa pięć lat z możliwością jednorazowej reelekcji. Prezes i wiceprezes Sądu Najwyższego wybierani są spośród sędziów i przez sędziów opisywanego organu. Partie polityczne i wybory Nowoczesny system partyjny Indonezji ukształtował się pod koniec lat 90. W wyniku przemian liberalno-demokratycznych wprowadzono system wielopartyjny. Od 2012 roku w Indonezji oficjalnie zarejestrowano ponad 70 partii politycznych. We wszystkich wyborach parlamentarnych od upadku Nowego Ładu żadna partia polityczna nie zdołała zdobyć większości mandatów. Demokratyczna Partia Indonezji – Walka (PDI-P), która zdobyła najwięcej głosów w wyborach w 2019 roku, to partia urzędującego prezydenta Joko Widodo. Inne godne uwagi partie to Golkar, Gerindra, Partia Demokratyczna i Partia Prosperującej Sprawiedliwości. W wyborach w 2019 r. wyłoniono dziewięć partii politycznych, z progiem parlamentarnym wynoszącym 4%. Począwszy od wyborów lokalnych w 2015 r., wybory gubernatorów i burmistrzów odbywają się tego samego dnia. W 2014 roku Sąd Konstytucyjny orzekł, że wybory parlamentarne i prezydenckie mają odbywać się jednocześnie, począwszy od 2019 roku. Symbole narodowe Godło przedstawia mitycznego ptaka Garudę, złotego orła reprezentującego twórczą energię. Kolor złoty oznacza wielkość narodu Indonezji, a czarny przyrodę. Skrzydła orła składają się z 17 piór, ogon z 8, a szyja z 45. Liczby te układają datę proklamacji niepodległości Indonezji 17 sierpnia 1945. W szponach orła widnieje szarfa z napisem Bhinneka Tunggal Ika (Jedność w różnorodności). Jest to motto w języku starojawajskim, które oznacza jedność Indonezyjczyków pomimo ich odrębności etnicznych i kulturowych. Tarcza jest symbolem ochrony państwa. Na tarczy umieszczone pięć symboli oznacza pięć podstawowych zasad funkcjonowania państwa (Pancasila). Gwiazda o kolorze złotym reprezentuje wiarę w Boga, łańcuch – sprawiedliwość, drzewo banian – jedność Indonezji, głowa bawołu – demokrację, a kłos ryżu i gałązka bawełny – równość. Flaga nazywana jest Sang Dwiwarna – żyjąca osoba. Kolor czerwony reprezentuje ciało i życie fizyczne, kolor biały duszę i życie duchowe. Barwy flagi nawiązują do średniowiecznego cesarstwa Madjapahit. Ma ona ponad 800 lat, ale stała się oficjalną flagą Indonezji dopiero 17 sierpnia 1945. Wbrew powszechnemu przekonaniu jest inna niż flaga Monako, różni się formatem. Hymnem jest Indonesia Raya (Wielka Indonezja), który powstał w 1928 roku. Piosenkę przedstawił jej kompozytor, Wage Rudolf Supratman, 28 października 1928 roku podczas Drugiego Kongresu Młodzieży Indonezji w Batawii. Siły zbrojne Indonezja w składzie swoich sił zbrojnych posiada siły lądowe (TNI Angkatan Darat), marynarkę wojenną (TNI Angkatan Laut) oraz siły powietrzne (TNI Angkatan Udara). Naczelnym Wodzem Sił Zbrojnych jest Prezydent. Wojska indonezyjskie liczą 476 tys. żołnierzy zawodowych oraz 400 tys. rezerwistów. Budżet na cele obronne w wysokości 6,9 mld dolarów stanowi 0,7% PKB. Siły zbrojne, oficjalnie utworzone 5 października 1945 r., tradycyjnie odgrywają niezwykle dużą rolę w życiu Indonezji. Konieczność obrony niepodległości w długiej wojnie z Holandią zadecydowała początkowo o specjalnym miejscu armii w skali narodowych priorytetów rozwojowych. Po wydarzeniach 1965 r. wojsko również znalazło się w rękach władzy państwowej: generał Suharto, który objął prezydenturę, ustanowił dla nich tak zwaną podwójną funkcję (Dwifungsi), która zakładała odpowiedzialność nie tylko za obronę, ale także za rozwój społeczno-polityczny kraju. Co więcej, wojsko prowadziło działalność handlową i gospodarczą. Po dymisji Suharto w 1998 roku najważniejszym kierunkiem liberalnych reform w Indonezji było systematyczne wycofywanie wojska z polityki. Jednocześnie, utraciwszy bezpośredni wpływ na podejmowanie decyzji państwowych, armia pozostaje siłą wpływową i autorytatywną. Indonezja bierze czynny udział w misjach pokojowych ONZ: od lat pięćdziesiątych XX wieku jej kontyngenty wzięły udział w misjach pokojowych ONZ w 18 krajach. Od 2011 r. Indonezyjskie niebieskie hełmy stacjonują w Sierra Leone, Demokratycznej Republice Konga i Kuwejcie. Polityka zagraniczna W przeciwieństwie do antyimperializmu Sukarno i konfrontacji indonezyjsko-malezyjskiej (Konfrontasi), polityka zagraniczna Indonezji od czasów Suharto skupia się na współpracy gospodarczej i politycznej z krajami zachodnimi. Obecnie głównym celem działań międzynarodowych Dżakarty jest stworzenie korzystnych warunków zewnętrznych dla rozwoju społeczno-gospodarczego Indonezji, jej ukształtowanie się jako demokratycznego, umiarkowanego państwa muzułmańskiego, a także pomoc w budowaniu wielobiegunowego porządku światowego. Indonezja utrzymuje 132 misje dyplomatyczne za granicą, w tym 95 ambasad. Indonezja stara się odgrywać rolę w sprawach regionalnych proporcjonalnie do swojej wielkości i położenia, ale unika angażowania się w konflikty między innymi krajami. Podobnie jak większość muzułmańskiego świata, Indonezja nie utrzymuje stosunków dyplomatycznych z Izraelem i aktywnie wspiera Palestynę. Indonezja utrzymuje jednak relacje z Izraelem, choć dyskretnie. Indonezja utrzymuje bliskie stosunki ze swoimi azjatyckimi sąsiadami i jest członkiem założycielem Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN). Indonezja jest członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych od 1950 r. i była członkiem założycielem Ruchu Państw Niezaangażowanych (ang. Non-Aligned Movement, NAM) oraz Organizacji Współpracy Islamskiej (OIC). Indonezja jest członkiem Światowej Organizacji Handlu (WTO) i okazjonalnie OPEC. Indonezja jest jedynym krajem Azji Południowo-Wschodniej, który jest członkiem G20. Demografia Spis powszechny z 2020 r. wykazał, że populacja Indonezji wyniosła 270 mln, co czyni ją czwartym pod względem liczby ludności państwem na świecie, przy umiarkowanie wysokim tempie wzrostu populacji wynoszącym 1,3%. Jawa jest najbardziej zaludnioną wyspą świata, na której mieszka 56% populacji kraju. Kraj posiada obecnie stosunkowo młodą populację, której mediana wieku wynosi 30,2 lat (szacunki z 2017 r.). Szacuje się, że ludność Indonezji wzrośnie do około 295 milionów w 2030 roku i 321 milionów w 2050 roku. Gęstość zaludnienia wynosi 141 osób na km², chociaż gęstość zaludnienia Jawy wynosi aż 1067 osób na km². W 1961 r. pierwszy pokolonialny spis powszechny wykazał łącznie 97 milionów ludności. Rozprzestrzenienie populacji jest nierównomierne. Od megamiasta Dżakarty po plemiona izolowane w Papui. W 2017 r. około 54,7% populacji mieszkało na obszarach miejskich. Dżakarta jest stolicą i drugim pod względem liczby ludności obszarem metropolitalnym na świecie, liczącym ponad 34 miliony mieszkańców. Za granicą żyje około 8 milionów Indonezyjczyków; większość osiedliła się w Malezji, Holandii, Arabii Saudyjskiej, Zjednoczonych Emiratach Arabskich, Hongkongu, Singapurze, Stanach Zjednoczonych i Australii. Grupy etniczne Indonezja to kraj zróżnicowany etnicznie, w którym żyje około 300–600 odrębnych rdzennych grup etnicznych, z których większość należy do grupy austronezyjskiej. W szczególności ludy austronezyjskie to najliczniejsze ludy kraju – Jawajczycy (40%), Sundajczycy (ok. 15%), Madurowie (ok. 4%), Minangkabau (ok. 3%), Bugisi (ok. 2,5%). Oprócz tego we wschodnich regionach kraju, w szczególności na Nowej Gwinei i na sąsiednich wyspach, żyją ludy należące do grupy melanezyjskiej, z których większość to Papuasi. Większość rdzennych ludów Indonezji żyje na obszarach ich historycznego osadnictwa, ale wraz ze wzrostem dynamiki migracji wzrasta odsetek osób mieszkających na obszarach nietradycyjnych. Proces ten jest najbardziej zauważalny w przypadku Jawajczyków, zajmujących, ze względu na swoją dużą populację, czołowe stanowiska w większości sfer życia kraju i najbardziej aktywnie uczestniczących w programie transmigracji, żyjących we wszystkich regionach kraju. Aby zapewnić bardziej równomierne rozmieszczenie ludności w całym kraju, władze indonezyjskie od lat pięćdziesiątych XX wieku realizują program transmigracji na dużą skalę – przesiedlanie mieszkańców z gęsto zaludnionych obszarów (Jawa, Madura, Bali) na słabo zaludnione wyspy (Borneo, Nowa Gwinea, archipelag Moluków). W ramach tego programu do początku XXI wieku przesiedlono co najmniej 5,5 miliona osób, z czego prawie połowa w latach siedemdziesiątych – osiemdziesiątych XX wieku. Wśród nierdzennych ludów Indonezji najliczniejsi są Chińczycy, którzy mieszkają w prawie wszystkich regionach kraju, głównie w dużych miastach: ich liczba według różnych szacunków wynosi od 2,5 do 7 mln osób. Dokładne określenie liczby indonezyjskich Chińczyków wydaje się problematyczne ze względu na szczególną pozycję, jaką zajmowali przez długi czas w życiu kraju: od XVI wieku aktywnie osiedlając się w Indonezji, tradycyjnie kontrolowali znaczną część gospodarki kraju, która wpłynęła na relacje z rdzenną ludnością. Konflikty społeczno-kulturowe z lokalnymi mieszkańcami, w połączeniu z ostrą dyskryminacją, jakiej doświadczyli Chińczycy podczas prezydentury Suharto (w tym całkowity zakaz używania ich języka ojczystego), skłoniły wielu z nich do porzucenia swojej pierwotnej tożsamości etnicznej, przynajmniej na poziomie publicznym. W różnych regionach kraju, głównie w dużych miastach, istnieją również znaczące społeczności imigrantów z Indii i krajów arabskich, a także niewielka liczba osób pochodzenia europejskiego i mieszanego pochodzenia europejsko-indonezyjskiego. Języki Językiem urzędowym Indonezji jest indonezyjski (bahasa Indonesia), który służy jako ogólnokrajowa lingua franca, a zarazem spełnia wszelkie funkcje języka państwowego – jest stosowany w oficjalnej komunikacji, publikacjach, instrukcjach itp. Jest nauczany w szkołach i używany przez prawie wszystkich Indonezyjczyków. Stanowi język handlu, polityki, mediów krajowych i edukacji. Jako że wywodzi się z języka malajskiego, zachowuje pewien stopień wzajemnej zrozumiałości z odmianami malajskiego z sąsiednich krajów. Standardowa, literacka odmiana języka indonezyjskiego została oparta na dialekcie johor-riau, choć na terytorium kraju powstało także wiele innych jego odmian. W toku rozwoju indonezyjski przejął wiele słów z różnych języków lokalnych, zwłaszcza jawajskiego, ale także sundajskiego. Jest znacznie zróżnicowany regionalnie. Malajski przyjął się jako lingua franca archipelagu na długo przed powstaniem państwa indonezyjskiego. Zdołali to udokumentować przybywający od początku XVI wieku Europejczycy, w tym Antonio Pigafetta, uczestnik wyprawy Magellana i autor wczesnego opisu słownictwa malajskiego. Malajski był językiem, którym Holendrzy zwracali się do tubylców. Znalazł również zastosowanie jako język administracji. Był promowany przez nacjonalistów od lat 20. XX wieku, a w 1945 roku stał się językiem narodowym niepodległej Indonezji. Wskutek kolonizacji w języku indonezyjskim zakorzeniła się warstwa wpływów niderlandzkich. W istocie język indonezyjski charakteryzuje się dyglosją, w której można wyróżnić poziom formalny, który lingwiści nazywają także „wysokim”, oraz poziom nieformalny, określany jako „niski”. Ponadto większość Indonezyjczyków posługuje się jednym z kilkuset języków lokalnych (bahasa daerah), które często służą jako języki ojczyste. Są to języki stosowane w obrębie lokalnych społeczności, słabiej zaświadczone w piśmiennictwie i mniej upowszechnione w domenach komunikacji wyższej. Wśród tych języków najczęściej używanym jest jawajski, a następnie sundajski. Ogółem występuje tu ok. 300 grup etnicznych posługujących się ponad 700 językami, chociaż większość z nich należy do tej samej (austronezyjskiej) rodziny. Nie są to dialekty (odmiany) jednego języka, lecz odrębne języki, z samodzielnymi systemami gramatyki, własnymi zasobami słownictwa itp. We wschodnich regionach kraju (Małe Wyspy Sundajskie Wschodnie, Moluki Północne, indonezyjska część Nowej Gwinei) duża część populacji posługuje się językami nieaustronezyjskimi (papuaskimi), należącymi m.in. do rodzin transnowogwinejskiej i zachodniopapuaskiej. Niektóre z nich wymarły lub są zagrożone. Ochrona zdrowia Rząd Indonezji na ochronę zdrowia w 2016 wydał 3,3% PKB. Każdy obywatel jest chroniony na mocy Jaminan Kesehatan Nasional (JKN), czyli powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego, które zainicjowało Ministerstwo Zdrowia Indonezji. Zgodnie z JKN wszyscy Indonezyjczycy otrzymują pokrycie wielu zabiegów medycznych świadczonych przez podmioty publiczne i firmy prywatne, które zdecydowały się przystąpić do programu. System opieki zdrowotnej został dotknięty skutkami kryzysu z lat 1997–1998. Na początku XXI wieku rząd uruchomił ambitny program odbudowy i dalszej poprawy wydajności, którego kluczowym elementem jest koncentracja na decentralizacji. Rozwija się podstawowa infrastruktura medyczna. Pod koniec XX w. w każdym okręgu (kecamatan) istniał co najmniej jeden ośrodek medyczny (tzw. Pusat Kesehatan Masyarakat), na którego czele stał licencjonowany lekarz. W ostatnich latach nastąpiła znacząca poprawa, na przykład wzrost oczekiwanej długości życia (z 62,3 lat w 1990 r. do 71,7 lat w 2019 r.) oraz malejąca śmiertelność noworodków (z 84 zgonów na 1000 urodzeń w 1990 r. do 25,4 zgonów w 2017 r.). Niemniej jednak Indonezja nadal boryka się z wyzwaniami, które obejmują niską jakość powietrza, niedożywienie, choroby zakaźne i wysoki wskaźnik palenia. Częstotliwość palenia jest bardzo wysoka, a około 400 tys. ludzi rocznie umiera na choroby związane z paleniem. Jeden lekarz przypada na 5000 osób, jedno łóżko szpitalne na 1111 osób. Edukacja Obowiązek szkolny w Indonezji obejmuje dzieci między 7. a 18. rokiem życia. Rodzice mogą wybrać, czy chcą posłać dziecko do szkoły państwowej, niereligijnej szkoły publicznej nadzorowanej przez Ministerstwo Edukacji i Kultury, czy prywatnej lub półprywatnej szkoły religijnej (najczęściej islamskiej) nadzorowanej i kontrolowanej przez Ministerstwo ds. Religii. W 2020 roku stopa skolaryzacji wynosiła 93,5% dla edukacji podstawowej, 78,7% edukacji średniej i 36% edukacji wyższej Stopa alfabetyzacji wynosi 98%. W 2014 roku w Indonezji działało 118 państwowych uniwersytetów. Dopuszczenie na studia wyższe zależy od wyniku ogólnokrajowego egzaminu wstępnego. Według rankingu Times Higher Education World University Ranking z 2015 roku najlepszym uniwersytetem w Indonezji jest Uniwersytet Indonezyjski (miejsce 310. na świecie, spadek z 209. w 2009 roku). Religie Indonezja jest państwem świeckim, konstytucja tego kraju gwarantuje wolność wyznania. Jednocześnie, zgodnie z ustawodawstwem przyjętym w 1965 r., specjalny status zapewniający wsparcie i ochronę państwa otrzymały główne religie kraju – islam, protestantyzm, katolicyzm, hinduizm, buddyzm i konfucjanizm – z zastrzeżeniem że istnienie innych religii jest niedopuszczalne. Indonezja jest najludniejszym muzułmańskim państwem na świecie z 227 milionami wyznawców (87% populacji), z czego 99% stanowią sunnici. 7% ludności deklaruje się jako protestanci, 2,9% katolicy, 1,7% hindusi, 0,9% pozostali (w tym buddyści i konfucjanie) i 0,4% bez religii. Hinduizm jest szczególnie obecny na wyspie Bali. Większość dzisiejszych buddystów to Indonezyjczycy chińskiego pochodzenia. Hinduizm i buddyzm są obecnie dwoma mniejszościowymi religiami w Indonezji, miały one jednak duży wpływ w przeszłości i zdefiniowały aspekty kultury tego kraju. Islam przybył do Indonezji wraz z muzułmańskimi kupcami pochodzenia arabskiego, indyjskiego i chińskiego. Powoli rozprzestrzeniał się wzdłuż szlaków handlowych. W Indonezji religia jest często praktykowana w sposób synkretyczny, pod wpływem lokalnych zwyczajów i wierzeń. Część rdzennych mieszkańców najmniej dotkniętych współczesnymi cywilizacjami terytoriów – głównie w Kalimantanie, Nowej Gwinei, Sulawesi, Molukach – wyznaje animizm i inne formy pogaństwa. W innych częściach kraju w różnym stopniu utrzymują się tradycyjne wierzenia lokalne. Bluźnierstwo jest karane więzieniem. W prowincji Aceh obowiązuje prawo szariatu. Święta Święta państwowe w Indonezji, inne niż Dzień Niepodległości, odzwierciedlają różnorodność religijną i kulturową tego kraju oraz poszanowanie ich zwyczajów, niezależnie od liczby ludności: 1 stycznia – Nowy Rok według chronologii chrześcijańskiej (); termin ustalany jest zgodnie z kalendarzem chińskim – Chiński Nowy Rok (); termin ustalany jest zgodnie z kalendarzem islamskim – urodziny Proroka Mahometa (); termin ustalany jest zgodnie z kalendarzem balijskim – Nowy Rok zgodnie z chronologią przyjętą w balijskiej odmianie hinduizmu (); termin ustalany jest zgodnie z kalendarzem gregoriańskim – Wielki Piątek (Ind. ); termin ustalany jest zgodnie z kalendarzem buddyjskim – urodziny Buddy (); termin ustalany jest zgodnie z kalendarzem gregoriańskim – Wniebowstąpienie Pańskie (); termin ustalany jest zgodnie z kalendarzem islamskim – Miradż (); 17 sierpnia – Dzień Niepodległości (); termin ustalany jest zgodnie z kalendarzem islamskim – Id al-Fitr (); termin ustalany jest zgodnie z kalendarzem islamskim – Id al-Adha (); termin ustalany jest zgodnie z kalendarzem islamskim – Muzułmański Nowy Rok (); 25 grudnia – Boże Narodzenie () Geografia Indonezja jest państwem wyspiarskim, położonym na 17 508 wyspach należących do Archipelagu Malajskiego. Około 6 tys. z nich jest zamieszkanych. Wyspy Indonezji rozciągają się na długości ponad 5 tys. km wzdłuż równika i na długości 1750 km z południa na północ. Ich brzegi opływają Ocean Spokojny i Indyjski. Na wyspach znajdują się liczne wulkany. Indonezja jest często nękana przez trzęsienia ziemi i tsunami. Najwyższym szczytem jest Puncak Jaya – wysokość 4884 m. Graniczy z Papuą-Nową Gwineą na Nowej Gwinei, Malezją na Borneo i Timorem Wschodnim na Timorze. Najważniejsze wyspy Indonezji to Sumatra, Jawa, Borneo (współdzielona z Malezją i Brunei), Celebes (Sulawesi) i Nowa Gwinea (część zachodnia wyspy stanowi indonezyjskie prowincje Papua, Papua Zachodnia, Papua Górska, Papua Środkowa, Papua Południowa i Papua Południowo-Zachodnia, a część wschodnia jest niepodległym państwem – Papua-Nowa Gwinea). Najważniejsze rzeki Indonezji to Kapuas, Barito, Mahakam (Borneo), Hari, Kampar, Musi (Sumatra), Solo (Jawa), Mamberamo, Digul (Nowa Gwinea). Podział administracyjny Indonezja podzielona jest na cztery poziomy jednostek samorządu terytorialnego, od największego do najmniejszego: I poziom: provinsi (prowincja); II poziom: kabupaten (dystrykt) i kota (okręg miejski); III poziom: kecamatan (dzielnica); IV poziom, w zależności od regionu lub prowincji: kelurahan, desa (wieś), gampong (wieś w prowincji Aceh), nagari (wieś w kraju Minangkabau na wschodniej Sumatrze), kampung (wieś w Papui). Indonezja jest podzielona na 38 prowincji, w tym dziewięć (Aceh, Dżakarta, Papua, Papua Górska, Papua Środkowa, Papua Południowa, Papua Południowo-Zachodnia, Papua Zachodnia i Yogyakarta) to okręgi specjalne. Stolica Dżakarta znajduje się w dziesiątce największych aglomeracji świata, przekraczając 34 milionów mieszkańców. Z większych miast wymienić można: Bandung, Surabaja, Medan, Jogyakarta, Semarang oraz Makassar. Geologia Tektonicznie Indonezja jest bardzo niestabilna. Leży w Pacyficznym Pierścieniu Ognia, w miejscu gdzie płyta indoaustralijska i płyta pacyficzna wciągają pod ziemię płytę euroazjatycką, gdzie topi się około 100 km pod powierzchnią ziemi. Łańcuch wulkanów rozciąga się od Sumatry do Morza Banda. Podczas gdy popiół wulkaniczny użyźnił glebę w wielu rejonach kraju, spowodował także, że w niektórych regionach warunki rolnicze są nieprzewidywalne. Spośród 400 wulkanów około 150 jest czynnych. Największa erupcja miała miejsce 75 tys. lat temu, gdy wybuchł superwulkan Toba (obecnie jezioro Toba). Uważa się, że wybuch superwulkanu doprowadził do wulkanicznej zimy i ochłodzenia klimatu, a następnie do efektu wąskiego gardła w ludzkiej ewolucji około 50 tys. lat temu. Między rokiem 1972 a 1990 odnotowano 29 erupcji wulkanów, głównie na Jawie. Dwa najbardziej gwałtowne wybuchy wulkanów w czasach współczesnych miały miejsce w Indonezji. W 1815 roku doszło do erupcji wulkanu Tambora na wyspie Sumbawa, zabijając 92 tys. ludzi. Tambora wytworzyła największą erupcję, jaka miała miejsce w ciągu ostatnich 10 tys. lat. Erupcja ta wprowadziła olbrzymie ilości popiołu wulkanicznego do górnych warstw atmosfery. Dodatkowo wydarzyło się to w środku okresu małej aktywności słonecznej, zwanego minimum Daltona, mającego miejsce w latach 1790–1830. Wybuch wulkanu Krakatau w 1883 roku jest jednym z najbardziej zabójczych i destrukcyjnych erupcji w znanej historii. Prawie 40 tys. osób zmarło wskutek wybuchu i powstałego tsunami. Klimat Ze względu na swoje położenie Indonezja posiada albo klimat tropikalny, na przemian z porą deszczową i suchą, albo klimat równikowy, bez zmian temperatury i opadów, wilgotny przez cały rok. Średnie roczne opady wahają się od 1780 do 3175 milimetrów na niskich wysokościach do 6100 milimetrów w regionach górskich. Regiony górskie znajdują się zwłaszcza na zachodnim wybrzeżu Sumatry, zachodniej Jawie, Borneo, Sulawesi i Papui i są silnie nawadniane. Poziom wilgotności jest często bardzo wysoki i wynosi około 80%. Średnia temperatura zmienia się nieznacznie w ciągu roku; Średnia dzienna temperatura w Dżakarcie waha się między 26 a 33 stopni Celsjusza. Flora, fauna i środowisko Ogólna charakterystyka Wielkość Indonezji, jej tropikalny klimat oraz fakt, że jest to archipelag, dają krajowi status drugiej strefy bioróżnorodności na świecie (po Brazylii). Indonezja posiada także najbogatszą faunę ze wszystkich krajów świata. Indonezja jest domem dla 47 dużych, odrębnych ekosystemów naturalnych, w których odnotowuje się około 17% gatunków planety; prawdopodobnie 11% roślin kwiatowych, 12% ssaków i 37% ryb. Ekosystemy te obejmują szeroką gamę ekosystemów morskich i przybrzeżnych, takich jak plaże, wydmy, ujścia rzek, namorzyny, rafy koralowe czy równiny błotne. Najważniejszą cechą indonezyjskiego ekosystemu jest podział na strefy biogeograficzne, określone linią Wallace‘a, która biegnie z północy na południe między wyspami Borneo i Sulawesi, a następnie między wyspami Bali i Lombok. Większość wysp na zachód od niej, będąc w czasach prehistorycznych połączonych z kontynentalną Azją Południowo-Wschodnią i tworząc z nią region biogeograficzny Sunda odziedziczyła głównie florę i faunę typu azjatyckiego. Położona na wschód od linii Wallace‘a Nowa Gwinea i szereg przylegających do niej wysp, które w przeszłości stanowiły jeden kontynent z Australią, Sahul, są zamieszkane w większości przez gatunki podobne do australijskich. Jednocześnie najbardziej osobliwe pod względem przyrodniczym są tereny przylegające z obu stron do Linii Wallace’a – tzw. region Wallacea, obejmujący Sulawesi, Moluki i większość Małych Wysp Sundajskich. Wallacea, która jest biogeograficznie strefą przejściową między regionami Sunda i Sahul, ma w różnym stopniu cechy obu, a także szereg unikatowych cech – to właśnie tutaj znajduje się większość gatunków endemicznych dla Indonezji. Flora Na początku XXI wieku liczbę gatunków roślin występujących w Indonezji szacowano na około 28 tys. Co najmniej 60% powierzchni kraju zajmują wilgotne wiecznie zielone lasy równikowe, z których najbardziej zalesione są terytoria Borneo i Nowa Gwinea, a najmniejsze obszary w wymiarze względnym zajmują lasy na Jawie. Lasy równikowe są typowe zarówno dla obszarów płaskich, jak i górskich. Do wysokości około 1500 m n.p.m. głównymi rodzajami roślinności są w nich fikusy, pandan, palma, paprocie drzewiaste, bambus. Na wysokości do 2500–3000 m wszechobecne są górskie lasy tropikalne z przewagą wiecznie zielonych gatunków liściastych i iglastych, a nawet wyżej – wyżynne krzywe lasy, krzewy i różne trawy. Namorzyny są szeroko rozpowszechnione na nisko położonych obszarach przybrzeżnych (Borneo, Nowa Gwinea i, w mniejszym stopniu, Sumatra). Wyspy w południowo-wschodniej części kraju mają również liściaste lasy tropikalne i sawanny, które często powstają po wylesieniu. Powierzchnia lasów maleje pod wpływem działalności gospodarczej człowieka – proces ten przebiega najszybciej na Jawie i Sumatrze. Fauna Wyspy kontynentalne Sunda (Sumatra, Jawa, Borneo i Bali), wcześniej związane z Azją, posiadają bogatą faunę azjatycką. Duże gatunki, takie jak tygrysy, nosorożce, orangutany, słonie czy lamparty, występowały licznie, ale liczba i rozmieszczenie tych gatunków gwałtownie spadły. Na Sumatrze i Borneo dominują gatunki azjatyckie. Niemniej jednak lasy mniejszych lub gęściej zaludnionych wysp, takich jak Jawa, zostały w dużej mierze zastąpione obszarami rolniczymi. Sulawesi, Małe Wyspy Sundajskie i Moluki, przez dłuższy czas odseparowane od kontynentu, wykształciły unikatową florę i faunę. Papua, dawna część Australii, jest domem dla unikatowej flory i fauny podobnej do australijskiej, w tym m.in. ponad 600 gatunków ptaków. Indonezja zajmuje drugie miejsce po Australii pod względem stopnia endemizmu, np. 26% z 1531 gatunków ptaków lub 39% z 515 gatunków ssaków jest endemicznych. 50 000 kilometrów tropikalnego wybrzeża Indonezji również przyczynia się do wysokiego poziomu bioróżnorodności kraju. Wiele zwierząt jest zagrożonych, a populacje niektórych gatunków spadają w bardzo szybkim tempie. Tak więc tylko spośród ssaków 140 gatunków zostało sklasyfikowanych przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) jako zagrożone, a 15 z nich uważa się za bliskie wyginięcia. Wśród tych ostatnich są takie zwierzęta jak orangutan, nosorożec jawajski, tygrys sumatrzański. Gospodarka Ze względu na wysoki poziom wzrostu gospodarczego Indonezja zaliczana jest do grupy azjatyckich tygrysów. Produkt krajowy brutto (PKB) wyniósł 1,011 mld USD w 2017 r., dzięki czemu Indonezja stała się 16. co do wielkości gospodarką na świecie. Najważniejszy jest sektor usług, na który przypada 45,4% PKB (w 2017 r.). Kolejne miejsca zajmuje przemysł (41%) i rolnictwo (13,7%). Jednocześnie 13,2% ludności zatrudnionych jest w przemyśle, 38,9% w rolnictwie i 47,9% w usługach. Główne gałęzie przemysłu to wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego, tekstylia i odzież górnictwo, przemysł samochodowy oraz lotniczy. Indonezja odgrywa ważną rolę w gospodarce światowej jako dostawca kauczuku, kakao (w czwórce największych producentów na świecie), pieprzu, chininy oraz oleju palmowego. Kraj posiada znaczne zasoby ropy naftowej, gazu ziemnego, cyny, miedzi i złota. Indonezja importuje głównie maszyny, chemikalia, benzynę i żywność. Trudny teren do zagospodarowania daje Indonezji możliwości uprawy niecałych 15% powierzchni kraju. Głównymi uprawami są ryż, drzewo kauczukowe, herbata, tytoń, przyprawy, palma oleista. W 2015 roku kraj ten odwiedziło 10,408 mln turystów (10,3% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 10,761 mld dolarów. Większość turystów odwiedzających Indonezję wybiera wakacje na Bali. Ludność w wieku produkcyjnym – 122,4 mln osób (4. miejsce na świecie), stopa bezrobocia – 5,5% (60. miejsce na świecie). W 2016 roku głównymi rynkami eksportowymi Indonezji były Stany Zjednoczone (19,5 mld USD), Chiny (18,6 mld USD), Japonia (17,5 mld USD), Singapur (13,3 mld USD) i Indie (11,3 mld) 186. Import Indonezji głównie z Chin (31 mld), Singapuru (15,1 mld), Japonii (12,1 mld), Tajlandii (8,46 mld) i Malezji (7,17 mld). Gospodarkę o charakterze rynkowym cechuje aktywna rola państwa: państwo jest właścicielem około 140 dużych przedsiębiorstw z różnych sektorów gospodarki narodowej, a także kontroluje ceny szeregu towarów, w tym podstawowych artykułów spożywczych oraz paliw i smarów. Korupcja to poważny problem gospodarczy. Indonezja od dawna znajduje się w pierwszej setce rankingów opracowanych przez Transparency International. Oligarchia zrodzona pod rządami zawłaszczyła większość owoców wzrostu gospodarczego Indonezji. W 2017 r. raport Oxfam umieścił Indonezję na szóstym miejscu wśród krajów o największej nierówności; najbogatszy 1% posiada 49% majątku. Poprzez kontrolę mediów i finansowanie partii oligarchowie wywierają znaczący wpływ na życie polityczne. W Indonezji nie ma jednolitej płacy minimalnej dla całego kraju, jej obliczanie należy do kompetencji władz prowincji i zrównanych z nimi okręgów specjalnych. Na początku 2021 r. najwyższą płacę ustalono w stolicy kraju Dżakarcie – 4 416 186 rupii (313,84 USD), najniższą w Yogyakarcie – 1 765 000 rupii (125,34 USD) miesięcznie. W październiku 2020 r. parlament zatwierdził ustawę Omnibus Law (UU Cipta Kerja), postrzeganą jako „ultraliberalną”, której celem jest przyciągnięcie inwestorów zagranicznych do Indonezji. Kultura i sztuka Ze względu na wieloetniczny charakter kraju Indonezja wyróżnia się wysokim stopniem różnorodności kulturowej. Najważniejszymi czynnikami rozwoju lokalnej kultury materialnej i duchowej były naprzemienne wpływy kilku religii – buddyzmu, hinduizmu, islamu, a także różnych form pogaństwa – praktykowanych przez miejscowych mieszkańców w różnych okresach oraz znaczące wpływy zewnętrzne, w szczególności indyjskie, chińskie, arabskie i europejskie. Zróżnicowane dziedzictwo można odnaleźć w takim czy innym stopniu w prawie wszystkich formach sztuki narodowej. Teatr i kino Najwcześniejsze formy sztuk performatywnych sięgają teatralnych przedstawień festiwali ludowych i ceremonii religijnych. Co najmniej od IX wieku istnieje teatralny gatunek wayang. Architektura Architektura Indonezji, podobnie jak inne aspekty kultury indonezyjskiej, zapożyczona została z wielu źródeł: indyjskiej, potem chińskiej i arabskiej, wreszcie europejskiej, zachowując przy tym swoje własne cechy. Na Jawie architektura religijna rozwinęła się od VII wieku, pozostawiając pomniki takie jak Borobudur (świątynia buddyjska) czy Prambanan (kompleks świątyń hinduskich). Dopiero od XV wieku pojawiały się i rozprzestrzeniały po całym kraju meczety. Istnieje również w Indonezji, a zwłaszcza na Jawie, wiele pałaców królewskich (kraton) lub książęcych (puro lub dalem). Architektura kolonialna rozwijała się od XVI wieku. Wśród niektórych społeczności, m.in. Bataków, Minangkabau, Dajaków, Toradżów, Dani, nadal popularna jest architektura tradycyjna. Kuchnia Kuchnia indonezyjska jest jedną z najbardziej różnorodnych, żywych i kolorowych na świecie. Istnieje wiele kuchni regionalnych, często opartych na kulturze tubylczej i obcych wpływach, takich jak kuchnie chińskie, europejskie, bliskowschodnie i indyjskie. Jest dość blisko związana kuchnią malezyjską. Ryż to podstawa kuchni indonezyjskiej. Wśród najbardziej znanych indonezyjskich przetworów znajdziemy gado-gado, nasi padang, satay, rendang, bakso czy krupuk. Kuchnia indonezyjską zdobi wiele lokalnych składników: mleko kokosowe, chili (sambal), orzeszki ziemne (sos satay), soja (tofu i tempeh). Spożywa się tam lokalne owoce takie jak mangostan, rambutan, Chlebowiec różnolistny, durian i banany. Indonezyjczycy spożywają mało wieprzowiny (babi) ze względu na dominację religii muzułmańskiej w kraju. Bardzo popularne są dania z kurczakiem (ayam), kaczką (bebek), wołowiną (sapi) lub rybą (ikan). Przyprawy i zioła są powszechnie stosowane w indonezyjskiej kuchni. Przede wszystkim w różnego rodzaju papryki, także w sosy sojowe i orzechowe. Popularna jest zarówno gorąca, jak i zimna herbata i kawa. Alkohol jest mało rozpowszechniony, ze względu na przynależność większości Indonezyjczyków do wyznania muzułmańskiego. Jednak w wielu regionach produkowane są tradycyjne lokalne alkohole, wśród których szczególnie popularny jest tuak. Sport W Indonezji sport jest popularny zarówno pod względem frekwencji, jak i liczby widzów. Dwa najpopularniejsze sporty w Indonezji to piłka nożna i badminton. Media Wolność prasy w kraju znacznie się poprawiła wraz z demokratyzacją kraju. Od 1998 r. liczba publikacji znacznie wzrosła. Pojawiły się setki nowych magazynów, gazet i tabloidów. Indonezja jest czwartym państwem na świecie pod względem liczby użytkowników Internetu (wynosi ona 196 mln osób), a liczba użytkowników Facebooka wynosi 140 mln ludzi, co daje jej 3. miejsce w świecie. Około 85% ruchu w sieci generują telefony komórkowe. Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Indonezja – Ministerstwo Spraw Zagranicznych Republika Indonezji Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Azji Południowo-Wschodniej

17402

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kr%C3%B3lewiec

Królewiec

Królewiec (, Kaliningrad; ) – miasto w Rosji, przy ujściu Pregoły do Zalewu Wiślanego, stolica obwodu królewieckiego. Ważny morski port handlowy i wojenny, połączony torem wodnym z otwartym Morzem Bałtyckim i awanportem Piława, a także ośrodek przemysłu środków transportu, maszynowego, celulozowo-papierniczego i rybnego. Węzeł kolejowy, miasto obsługiwane jest przez port lotniczy w pobliskim Powodowie. Liczne szkoły wyższe (m.in. uniwersytet i uniwersytet techniczny). W 2021 liczyło 493,2 tys. mieszkańców. Położenie Królewiec leży na Półwyspie Sambijskim u ujścia Pregoły do Morza Bałtyckiego, 35 km od granicy polskiej, 70 km od granicy litewskiej i 1289 km od Moskwy. Historycznie leży na terenie Prus Dolnych i Sambii. Nazwa Pierwotnie pruska osada nosiła do XIII w. nazwę Tuwangste. W 1255 na miejscu zdobytej osady krzyżacy wybudowali zamek Regiomontium. Nowa łacińska nazwa oznaczała „królewską górę”, którą zgodnie z tradycją nadano na cześć Przemysła Ottokara II, króla Czech. Od łacińskiej nazwy pochodzi również niemiecka nazwa Königsberg, polska nazwa to Królewiec. Do XVI w. występował także inny wariant polskiej nazwy – Królówgród. W starych rosyjskich latopisach występuje pod nazwą Королевец (translit. Korolewiec), ewentualnie w wariantach. W pozostałych językach: prus. Kunnegsgarbs, , , . Po zdobyciu miasta przez Armię Czerwoną niemiecką nazwę pozostawiono, jedynie zapisując ją grażdanką jako Кёнигсберг (druk. Кенигсберг). 4 lipca 1946 urzędową nazwę miasta zmieniono na Kaliningrad (Калининград) (translit. Kaliningrad), na cześć zmarłego w 1946 Michaiła Kalinina. Nazwa Kaliningrad była zalecana przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami RP. Część Polaków preferowała jednak tradycyjną nazwę, jako że Królewiec jest częścią polskiego dziedzictwa kulturowego – był stolicą Prus Książęcych, będących lennem Polski – Kaliningrad zaś jest nazwą narzuconą przez komunistyczne władze ZSRR. Kontrowersje budzi też postać patrona miasta, Michaiła Kalinina, który jest współwinnym zbrodni katyńskiej. Od czasów pierestrojki, kiedy zaczęto nagłaśniać rolę Michaiła Kalinina w zbrodniach stalinowskich, z różnym nasileniem dyskutowana jest kwestia zmiany nazwy miasta. W 1988 zarekomendowano usunięcie z przestrzeni publicznej nazw go upamiętniających, w tym przywrócenie dawnych nazw miastom Korolewiec, Twer oraz Koroliow, jednak do skutku doszły zmiany tylko tych dwóch ostatnich. W 2004, gdy organizowano uroczystości 750-lecia założenia miasta, odbyła się dyskusja na temat zmiany jego nazwy. Wówczas minister kultury Rosji Michaił Szwydkoj stwierdził, że nikomu nie powinno przeszkadzać przywrócenie miastu historycznej nazwy, oraz zapowiedział, że rozpoczęto planowanie całkowitej odbudowy zniszczonego w czasach sowieckich zamku królewskiego. W 2011 gubernator obwodu królewieckiego Nikołaj Cukanow podczas posiedzenia komitetu współpracy parlamentarnej UE – Rosja oświadczył, że nie wyklucza organizacji referendum na temat zmiany nazwy, podkreślił jednak opór starszego pokolenia. Również przewodniczący królewieckiego okręgu miejskiego Aleksandr Jaroszuk nie wykluczył zmiany nazwy, ale w dalszej przyszłości. Pod koniec 2012 lokalni aktywiści skupieni wokół forum „Amberkant” podjęli się stworzenia petycji do władz obwodowych o zmianę nazwy miasta na Königsberg, powołując się na historyczne i kulturowe związki Rosji i Rosjan z Königsbergiem oraz podkreślając rolę Kalinina w zbrodniach stalinizmu. Pod petycją podpisało się 400 tysięcy osób z całej Rosji, co wywołało krytykę inicjatywy ze strony jej przeciwników i burzliwą dyskusję w Internecie. W efekcie powołano grupę ds. opracowania przepisów ws. wyrażenia przez ludność opinii co do zmiany nazw obiektów geograficznych, jednak ostatecznie nie podjęto żadnych decyzji. 9 maja 2023 roku Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej opublikowała uchwałę, którą podjęła 12 kwietnia na 125. posiedzeniu, na mocy której jako nazwy miasta zaleca się stosowanie w języku polskim tradycyjnej nazwy Królewiec, niezalecane jest tym samym używanie dotychczasowej nazwy Kaliningrad (i konsekwentnie nazwy obwodu królewieckiego w miejsce obwodu kaliningradzkiego). Historia Pod rządami zakonu krzyżackiego Miasto zostało założone w 1255 przez Krzyżaków (na miejscu pruskiej osady Tuwangste) na cześć czeskiego króla Przemysła Ottokara II, który stanął na czele wojsk krzyżackich podczas ich kolejnej wyprawy przeciwko Prusom. Krzyżacy postawili zamek, a w 1256 nazywano go zamek Królewska Góra w Sambii (castrum de Coningsberg in Zambia), po łacinie – Mons Regius (później Regiomontium). Miasto weszło w skład państwa krzyżackiego, zostając stolicą diecezji sambijskiej, jednej z czterech diecezji na obszarze Prus. Królewiec był też głównym miastem Prus Dolnych, części państwa krzyżackiego zarządzanej przez wielkiego marszałka zakonu (zastępcę wielkiego mistrza i jednocześnie komtura królewieckiego). Podczas drugiego powstania pruskiego w 1262 miasto roku uległo pożarowi. Zakon ostatecznie podbił Prusów w 1273 i przystąpił do rozbudowy miasta. Było to możliwe dzięki przekazaniu zakonowi przez biskupa sambijskiego Henryka von Stritberga swojej części miasta. W 1312 zamek królewiecki stał się rezydencją wielkiego marszałka zakonu. Na przełomie XIII i XIV wieku kapituła sambijska wybudowała nowy kościół katedralny pod wezwaniem św. Wojciecha. Rozwój osady zmusił zakon do podniesienia zamkowego osiedla wokół młyna do rangi miasta. 27 maja 1300 nadano prawa miejskie Nowemu Miastu (Nova Civitas), które jednak z czasem przejęło nazwę od pobliskiej wsi Lipnik. W 1478 Niemcy po raz pierwszy zapisali ją jako Löbenick, następnie mówiono Löbenicht i od tych nazw powstała druga wersja polska – Lewenik. W 1322 zakon pod warunkiem wybudowania mostu na Pregole przyznał kapitule wschodnią część wyspy Knipawa. Tam biskup rozpoczął budowę nowej katedry. W 1327 wielki mistrz Werner von Orseln nadał Knipawie przywileje miejskie. Miasto miało się nazywać Vogtswerder (wyspa wójta); pisano też Pregelmünde (Pregołoujście), ale zwyciężyła nazwa pierwotna – Knipawa (Kneiphof). Stare Miasto i Knipawa należały do Hanzy, a od 1440 do Związku Pruskiego. W 1454 56 miast i stany pruskie wypowiedziały posłuszeństwo Krzyżakom. Król Polski Kazimierz IV Jagiellończyk utworzył województwo królewieckie, którego stolicą został Królewiec i włączył je do Polski. Pierwszym i jedynym wojewodą królewieckim był Ścibor Bażyński. 12 kwietnia 1455 miasto zostało odbite przez wojska krzyżackie, a województwo przestało istnieć.Podczas wojny trzynastoletniej od 1457 Królewiec był siedzibą wielkiego mistrza krzyżackiego (przeniesiona z Malborka). Lenno Królestwa Polskiego Od czasów II pokoju toruńskiego, w latach 1466–1525, miasto było stolicą zależnych od Korony Królestwa Polskiego Prus Zakonnych. W czasie wojny polsko-krzyżackiej 1519–1521 oblegane było w maju 1520 przez polskie wojska zaciężne pod wodzą hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Firleja. Po sekularyzacji zakonu krzyżackiego i hołdzie pruskim złożonym w 1525 przez wielkiego mistrza królowi Zygmuntowi Staremu miasto zostało stolicą Prus Książęcych, zależnych od króla polskiego jako lenno. Na znak zależności czarny pruski orzeł otrzymał koronę królewską na szyi i literę „S” od łacińskiego imienia króla Sigismundus (Zygmunt). Wkrótce rozpoczęła się w Prusach wojna religijna, w wyniku której religią panującą w państwie został luteranizm. Królewiec był obok Wrocławia i Krakowa jednym z pionierskich ośrodków drukarstwa polskiego (patrz niżej), a w latach 1543–1552 w Królewcu i w Ełku wydano więcej książek w języku polskim niż w całej Rzeczypospolitej. W 1552 w mieście gościł król Polski Zygmunt II August. W 1542 książę Albrecht Hohenzollern (siostrzeniec króla Zygmunta Starego) utworzył w Knipawie szkołę partykularną, w której przygotowywano kandydatów do studiów uniwersyteckich. Dynamicznie rozwijającą się szkołę książę przekształcił w 1544 w protestancką Akademię (Uniwersytet Albrechta w Królewcu, Albertina), uroczyście poświęconą 17 sierpnia, zaś kursy przygotowawcze przekształcono w Pedagogium, które istniało do 1617. Na prośbę Albrechta król Zygmunt August w 1560 obdarzył Akademię w Królewcu takimi samymi przywilejami, jakie posiadała Akademia Krakowska i od tego momentu uczelnia mogła nadawać stopnie naukowe. Dzięki staraniom króla Zygmunta III i biskupa warmińskiego Szymona Rudnickiego (który nosił także tytuł biskupa sambijskiego) w latach 1614–1616 w Królewcu wzniesiono kościół katolicki, jednak na skutek protestów pobliskiej ewangelickiej gminy litewskiej, nie pozwolono wybudować wieży ani zawiesić dużego dzwonu. W latach 1635 i 1636 miasto odwiedził król Polski Władysław IV Waza, potwierdzając szereg przywilejów. Rezydował tam także Jerzy Ossoliński, pełniąc funkcję namiestnika królewskiego na region. W 1618 Prusy Książęce przeszły we władanie elektorów Brandenburgii, a w 1657 uniezależniły się od I Rzeczypospolitej, mimo sprzeciwu stanów miejskich, które wciąż uznawały Królewiec za część Królestwa Polskiego. W 1662 elektor brandenburski wkroczył z wojskiem do miasta, po czym zmusił je do złożenia przysięgi wierności, jednakże kres prób powrotu pod zwierzchnictwo polskie nastąpił dopiero w 1674 (m.in. po porwaniu przez agentów elektorskich z Polski i straceniu w Kłajpedzie Krystiana Kalksteina-Stolińskiego). Mimo formalnego zerwania więzi z Polską, a następnie nacisku germanizacyjnego, element polski nadal był obecny. W Królestwie Prus i Cesarstwie Niemieckim W 1701 elektor Brandenburgii koronował się w Królewcu na króla Prus jako Fryderyk I. Koronacja odbyła się w Prusach, gdyż nie były one częścią składową Świętego Cesarstwa Rzymskiego, tak więc tytuł króla w Prusach był łatwiejszy do zaakceptowania dla cesarza. W wyniku koronacji ziemie pod władzą elektorów brandenburskich stały się częścią nowego Królestwa Prus. Królewiec był tylko miejscem koronacji, stolica państwa pozostała w Berlinie. Fryderyk Wilhelm I wydał 13 czerwca 1724 reglament ratuszowy, który scalał trzy miasta: Stare Miasto, Knipawę i Lipnik, wraz z należącymi do nich wolniznami (niem. Freiheiten), w jedno miasto Królewiec, którego oficjalna nazwa brzmiała odtąd: Królewsko-Pruskie Stołeczne i Rezydencjonalne Miasto Królewiec (niem. Königlich Preussische Haupt- und Residenzstadt Königsberg). Miasto otrzymało też nowy herb – z herbu Starego Miasta wzięto biały krzyż i koronę (na środku), herb Lipnika po prawej – korona między dwiema gwiazdami, po lewej herb Knipawy – korona wśród dwóch myśliwskich rogów. Wszystkie wizerunki łączył pruski orzeł w koronie książęcej na głowie i koroną królewską z inicjałami FW (Fryderyk Wilhelm) na piersi. Herbem tym posługiwano się tylko na pieczęci miejskiej i dopiero w 1906 stał się on oficjalnym herbem miasta. Po oblężeniu Gdańska w Królewcu schronił się król Stanisław Leszczyński. W 1736 Leonhard Euler rozwiązał znany problem mostów królewieckich. Rozwiązanie tego problemu zapoczątkowało rozwój teorii grafów. W 1757 wybuchła wojna siedmioletnia. W sierpniu tego roku wojska rosyjskie pokonały Prusaków pod miastem i zajęły całe Prusy (Królestwo w Prusach). Zgodnie z porozumieniem między Austrią a Rosją, carowa Elżbieta wydała 31 grudnia 1757 ukaz, na mocy którego wcieliła Królestwo w Prusach wraz z Królewcem do Rosji. Zamek w Królewcu został siedzibą rosyjskiego gubernatora. Cud domu brandenburskiego, czyli śmierć carycy w 1762, spowodował jednak przywrócenie władzy Hohenzollernów. Rosjanie opuścili miasto w marcu 1763. W 1807 podczas ucieczki przed Napoleonem w Królewcu schronił się król pruski Fryderyk Wilhelm III z królową Luizą. W 1809 do obszaru miejskiego włączono królewskie wolnizny: Burgfreiheit, Tragheim, Altroßgarten, Neue Sorge i Sackheim. W 1871 miasto stało się częścią nowo utworzonego Cesarstwa Niemieckiego. W 1933 powstał jeden z pierwszych hitlerowskich obozów koncentracyjnych w Quednau, a po wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939 miał miejsce atak Niemców na polski konsulat. W ZSRR i Rosji 9 kwietnia 1945, po wielotygodniowym oblężeniu, miasto zostało zdobyte przez Armię Czerwoną. Oblężenie doprowadziło do zrujnowania substancji miasta i śmierci ponad 100 tys. cywilów. W wyniku konferencji poczdamskiej (1945) miasto znalazło się w granicach ZSRR, 4 lipca 1946 jego nazwę zmieniono na Kaliningrad (na cześć zmarłego właśnie Michaiła Kalinina). Niemiecką ludność wykorzystywano do pracy, a w 1948 ostatecznie wysiedlono ją w nowe granice Niemiec. Jeszcze w czasie wojny do Królewca zostało przywiezionych ok. 15 tys. Polaków do pracy w stoczniach. Po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną Polacy ci utworzyli Radę Miejską i „Straż obywatelską”, które miały być zalążkiem przyszłej polskiej administracji na tych terenach. W tym samym czasie w Bydgoszczy sformowano specjalny pułk 14 Dywizji, który miał objąć garnizony na tamtych ziemiach. Polska jednostka została skierowana docelowo do Królewca jako garnizonu macierzystego, jednak zatrzymano ją jeszcze na przedmieściach miasta, a po dwóch dniach oczekiwania wycofano. Wydarzenia późniejsze przekreśliły mgliste plany państwowości polskiej na tym obszarze, który ostatecznie stał się częścią ZSRR. Po wojnie nie doszło do odbudowy miasta, lecz w okresie ZSRR nastąpiła celowa degradacja substancji zabytkowej miasta (w dużej mierze z powodów ideologicznych – chęci zerwania z niemiecką przeszłością). Wskutek tego, pomimo długiej i bogatej historii, miasto posiada niewiele zabytków. W krajobrazie Królewca dominują blokowiska, a miasto nie przypomina przedwojennego. W 1991 podjęto decyzję o likwidacji zamkniętej strefy jaką od 1945 był obwód kaliningradzki. Tym samym region, jak i jego stolica stały się otwarte na współpracę międzynarodową. W Królewcu urodziła się była żona prezydenta Rosji Władimira Putina, Ludmiła. W 2011, po dwustronnych rozmowach polsko-rosyjskich, na skutek wystąpienia strony polskiej do Komisji Europejskiej z wnioskiem o specjalne warunki dla umowy o małym ruchu granicznym z obwodem królewieckim, uzgodniono obustronny obszar strefy na cały obszar obwodu królewieckiego, część województwa warmińsko-mazurskiego i część województwa pomorskiego z Gdańskiem. Z powodu ułatwionego wjazdu, oraz różnego poziomu cen w obu państwach zakupy po polskiej stronie granicy dla obywateli rosyjskich z Królewca stały się atrakcyjne. W pierwszym półroczu 2013 obywatele rosyjscy z Królewca wydali w Polsce równowartość 62 milionów złotych. Po niespełna czterech latach obowiązywania mały ruch graniczny został zawieszony decyzją rządu Prawa i Sprawiedliwości w dniu 4 lipca 2016. Podział administracyjny Od 2014 roku miasto dzieli się na 3 rejony: rejon moskowskij rejon leningradskij rejon centralnyj Historyczny podział miasta Polacy w Królewcu Ośrodek uniwersytecki Po nadaniu 28 marca 1560 przez króla Polski Zygmunta Augusta przywilejów protestanckiemu Uniwersytetowi Albrechta w Królewcu (Albertynie), uczelnia ta zapisała się chlubnie w około 100-letniej służbie Rzeczypospolitej. Polakami było wielu założycieli, wykładowców i studentów Uniwersytetu. Współzałożycielem uczelni był Abraham Kulwiec (później wykładowca greki i hebrajskiego), innymi wykładowcami byli: Stanisław Rafajłowicz i Hieronim Malecki (teologia), Maciej Menius (astronomia) czy Jan Mikulicz-Radecki (medycyna). Wśród pierwszych studiujących znanych Polaków byli: Bieniasz Budny, Erazm Gliczner, Marcin Kwiatkowski, Jan Kochanowski, Piotr Kochanowski, Andrzej Kochanowski, Jan Niemojewski, Jakub Niemojewski, Stanisław Sarnicki, Melchior Giedroyć i Samuel Dambrowski. W latach późniejszych polscy studenci na uniwersytecie to m.in.: Florian Ceynowa, Szczepan Józef Gółkowski, Wojciech Kętrzyński, Julian Klaczko, Edward Szymański, Dionizy Skarżyński, Ignacy Żegota Onacewicz, Władysław Semadeni, Franciszek Kręcki. Przez 24 lata rektorem tej uczelni był Celestyn Myślenta, z kolei Maciej Menius pełnił trzykrotną kadencję rektorską. Od 1728 działało na uniwersytecie ewangelickie „Seminarium polskie”, które działało aż do lat 30. XX i wykształciło wielu pastorów, zasłużonych dla krzewienia oświaty i kultury polskiej na Mazurach, m.in. Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza i Augusta Grzybowskiego. W uniwersyteckiej bibliotece zgromadzono bogate zbiory, które uczyniły ją jedną ze znaczących w Europie. Znalazły się w niej cenne zbiory z zakresu historii Polski, Litwy i Prus. Ośrodek polskiego drukarstwa Królewiec był obok Wrocławia i Krakowa jednym z pionierskich ośrodków drukarstwa polskiego. Od XVI do XX w. miasto było ośrodkiem wydawniczym polskojęzycznej literatury religijnej. W 1545 w Królewcu wydano drukiem pierwszy polski katechizm autorstwa Jana Seklucjana. W 1551 ukazał się tam pierwszy drukowany przekład ewangelii na język polski dokonany przez Stanisława Murzynowskiego. A dwa lata później (1553) ukazał się przekład całego Nowego Testamentu – tzw. Biblia Królewiecka. Swoje zbiory kazań wydali Eustachy Trepka i w 1574 Hieronim Malecki. Swoje prace w Królewcu wydawali także: Stanisław Murzynowski, Marcin Kwiatkowski, Jan Dymitr Solikowski, Jan Maczkowski (słownik łacińsko-polski). W Królewcu drukował Mikołaj Rej (np. Kupiec, to jest Kształt a podobieństwo Sądu Bożego ostatecznego), a Maciej Stryjkowski ogłosił tam swoją Kronikę Polską, Litewską, Żmudzką i wszystkiej Rusi. Królewiec stał się kolebką kodyfikacji pierwszych zasad polskiej pisowni języka literackiego, która w połowie XVI w. znajdowała się w początkowym stadium rozwoju. Tę kodyfikację zapoczątkowało wydanie razem z polskim tekstem Nowego Testamentu (1551–1552) Ortografii polskiej to jest nauki czytania i pisania opracowanej przez jego tłumacza Stanisława Murzynowskiego. Ortografia polska... wywołała dyskusję w sprawie reguł ortograficznych, z której zwycięsko wyszedł ośrodek królewiecki (Murzynowski, Seklucjan), który stworzył pierwszy konsekwentny i jednolity nowoczesny polski system ortograficzny, poparty przykładami (Franciszek Pepłowski). Mimo że formalnie związek tych ziem z Polską ustąpił w końcu XVII w., w praktyce element polski w Królewcu odgrywał znaczącą rolę przez kolejne stulecia, aż do wybuchu II wojny światowej. Jedną z pierwszych gazet w języku polskim była wydawana w Królewcu w latach 1718–1720 „Poczta Królewiecka”. W 1751 w Królewcu ukazała się Gnomonica facilitata Józefa Tuławskiego, uważana za jeden z najlepszych w Polsce podręczników teoretycznej i praktycznej gnomoniki. Na przełomie XVIII i XIX w. ukazało się wiele dzieł i przekładów Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza. W I połowie XIX w. język polski wciąż był równorzędny z niemieckim. W tym okresie wiele instytucji miejskich (np. sądy, magistraty) zatrudniało polskich tłumaczy, na uniwersytecie był lektorat języka polskiego, wydawano polskie książki i czasopisma (ostatnim tytułem był „Kalendarz Staropruski Ewangelicki” wydawany do 1931 (od 1866)). Kościoły Najstarszym kościołem w Królewcu była polska świątynia pod wezwaniem św. Mikołaja, która została założona wraz z samym miastem w 1255 w najstarszej dzielnicy miasta Steindamm (przed 1574 służyła ewangelikom polskim, od 1603 stała się wyłącznie polskim kościołem, w 1880 została przekształcona na kościół niemiecki, ale do 1901 co czwartą niedzielę odbywały się tam jeszcze nabożeństwa w języku polskim). Świątynia została zbombardowana w 1944, kolejne zniszczenia przyniósł rok następny, pozostałe ruiny rozebrano po wojnie w latach 50. XX w. Proboszczami parafii byli m.in. pochodzący z Mazur, Krzysztof Liebruder, Wawrzyniec Rast, Jerzy Skrodzki, Jan Jakub Gräber, Marcin Zygmunt Zieleński, Michał Pilchowski, Jerzy Olech, Herman Pełka i August Grzybowski. Do XVIII w. nabożeństwa w języku polskim odbywały się także w katedrze królewieckiej. Zostały zapoczątkowane przez Jana Wnorowskiego po przyjęciu przez miasta reformacji. W katedrze zostali pochowani Anna i Bogusław Radziwiłłowie. Od 1655 roku odbywały się w mieście także po polsku nabożeństwa ewangelicko-reformowane (kalwińskie): odprawiano je na zamku, a kaznodziejami byli kapelani Bogusława Radziwiłła i jego córki Ludwiki Karoliny. Pierwszym kaznodzieją był Jan Krzysztof Kraińsk, a w latach 1690–1693 Daniel Ernest Jabłoński. Osobna parafia powstała w 1701 roku i początkowo nabożeństwa odprawiano w reformowanym kościele zamkowym (dworskim). W 1706 roku nabożeństwa przeniesiono do sali szkoły reformowanej, gdzie odbywały się do końca istnienia parafii w 1812 roku (formalnie ją rozwiązano w 1846). Duchownymi kalwińskimi w Królewcu związanymi z polską parafią byli m.in. Jerzy Rekuć, Stefan Wannowski, oraz Jan Teodor Woide. Ten ostatni kierował od 1812 Seminarium Polskim, gdzie duchowni luterańscy i reformowani chcący pracować na Mazurach wsród Mazurów, uczyli się polskiego. XIX–XXI wiek W Królewcu po upadku powstania listopadowego i internowaniu przebywał Wincenty Pol. Podjął tam pracę nad pierwszymi wierszami w hołdzie bohaterstwu powstańców, wydanymi później w zbiorze Pieśni Janusza. Po objęciu posady profesora królewieckiej Akademii Sztuk Pięknych, od 1849 do śmierci w 1875 w Królewcu mieszkał i tworzył malarz Maksymilian Piotrowski. Podczas powstania styczniowego w Królewcu działało powstańcze biuro korespondencyjne. W latach 1909–1918 zamieszkiwał w Królewcu kompozytor Łucjan Kamieński. W latach 1919–1939 w Królewcu się mieścił Konsulat RP, reaktywowany w 1992. W kwietniu 1945 w Królewcu było, obok pozostałych jeszcze 65 tys. Niemców, do 15 tys. polskich robotników przymusowych, którzy długo byli przekonani, że Królewiec znajdzie się w granicach Polski, dlatego też Polacy utworzyli radę miejską i zorganizowali Polską Straż Obywatelską. W czerwcu 1945 stacjonujący w Bydgoszczy batalion 14. Dywizji Piechoty pomaszerował przez Braniewo do Królewca, w celu wsparcia polskiej administracji, jednak na rogatkach miasta został zatrzymany przez wojska sowieckie, po czym po dwóch dniach wycofał się do Polski. Po zakończeniu II wojny światowej i przejęciu administracji na tych terenach przez Sowietów, dalszy rozwój elementu polskiego na tych ziemiach został skutecznie powstrzymany. Zmiany nadeszły z rozpadem ZSRR, wówczas dzięki głównie działalności duszpasterskiej zaczęła postępować repolonizacja tutejszej ludności pochodzenia polskiego. Pierwsze kroki ku temu są zasługą polskiego księdza z Grodna, Jerzego Steckiewicza. Obecnie w Królewcu działa organizacja polonijna „Wspólnota Kultury Polskiej w Królewcu”, która jest organizatorem corocznego finału konkursu poezji „Kresy”, konkursu poetycko-plastycznego „Jestem Polakiem”, ogólnomiejskiego dyktanda języka polskiego i wydawcą gazety „Głos znad Pregoły”, poza tym w całym obwodzie królewieckim widoczna jest wzmożona działalność Polaków w celu odbudowania swojej dawnej pozycji społecznej na tym obszarze. Działają także Stowarzyszenie Inicjatyw Polonijnych i organizacje polonijne w Baltijsku, Czerniachowsku, Gurjewsku, Gusiewie i Oziersku. Język polski wykładany jest jako język obcy w szkołach średnich nr 23 i 40, a jesienią 2000 na uniwersytecie otwarto kierunek studiów: język polski i literatura (od 1992 istniała specjalizacja o takiej nazwie). Polacy urodzeni w Królewcu W epoce nowożytnej w Królewcu urodzili się m.in.: ok. 1563 – Anton Möller, malarz gdański 1587 – Fryderyk Adersbach, podpułkownik polski 1667 – Ludwika Karolina Radziwiłł, przedstawicielka linii kalwińskiej Radziwiłłów 1671 – Michał Kowalski, podróżnik i kolonista 1711 – Michał Antoni Sapieha, tłumacz, poeta, urzędnik dworski i wojewoda podlaski 1733 – Michał Kossakowski, urzędnik dworski, wojewoda witebski i brasławski 1745 – Fryderyk Cabrit, warszawski bankier 1749 – Tadeusz Brzozowski, generał zakonu jezuitów Architektura i urbanistyka zamek krzyżacki w Królewcu kościół farny (staromiejski) kościół polski na Steindamm kościół św. Jakuba w Quednau Na zespół miejski Królewca składały się w dawnych wiekach trzy osobne miasta z własnymi przedmieściami. Jako pierwsze powstało, na południe od zamku, Stare Miasto (lokacja na prawie chełmińskim 1286), następnie na wschód od Starego Miasta – Lipnik (1300) i jako ostatnia Knipawa (1327), położona na wyspie rzecznej na południe od Starego Miasta. Dopiero w 1724 dokonano połączenia trzech miast pod wspólnym zarządem, co w krótkim czasie spowodowało szybki rozwój Królewca pod względem demograficznym, przestrzennym i gospodarczym. W układzie urbanistycznym miasta do 1945 doskonale były czytelne poszczególne etapy jego rozwoju przestrzennego; nawet obecnie, mimo zniszczeń wojennych i dokonanej przez Sowietów przebudowy układu komunikacyjnego, bardzo wyraźnie uwidacznia się zasięg historycznego miasta w fazie z początku XIX w. – od górnego stawu na północ do dworca kolejowego (d. Hauptbahnhof) na południe. Nie istnieje zabudowa historycznego Starego Miasta, Knipawy i Lipnika. Na przełomie l. 60. i 70. ostatecznie zburzono pozostałości zamku, zaraz po 1970 – kościół parafialny Lipnika, a w 1976 – kościół Lutra na Haberbergu. Dobrze natomiast, pod względem urbanistyczno-architektonicznym, zachowały się dawne osiedla Marauenhof (na wschód od obecnej ul. Gorkiego), Amalienau (okolice ul. Kutuzowa i Prospektu Pobiedy) i Ponarth (dzielnica na południe od dworca głównego, z centralną ul. Kijowską). Oprócz muzeów królewieckich, zbiory dokumentujące historię i kulturę miasta gromadzone są szczególnie przez Muzeum Miasta Królewca (Museum Stadt Königsberg) w Duisburgu. Miejsca odwiedzane przez turystów Z okresu II wojny światowej Królewiec wyszedł na tyle okaleczony, że obecnie niewiele przypomina miasto z 1944 roku. Jednakże cieszy się popularnością turystów, głównie z Niemiec. Turyści najczęściej odwiedzają następujące obiekty: Katedra Matki Bożej i św. Wojciecha na wyspie Knipawie (Остров Канта – Wyspa Kanta), z muzeum i mauzoleum Immanuela Kanta (Мавзолей Иммануила Канта), na którą wiedzie oryginalny Most Miodowy (Honigbrücke) miejskie fortyfikacje – baszty Wrangel (Врангеля) i Der Dohna (Дер Дона) wraz z Muzeum Bursztynu (Музей янтаря), bramami Królewską (Королевские ворота, Królewskie Wrota), Ausfaldzką (ob. kaplica prawosławna), Friedrichsburską, Rossgarten, Sackheimską, Frydlandzką (Frydlandzkie Wrota, z Muzeum Historii Miasta, ozdobionym wizerunkami wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego), Kolejową i Brandenburską (Бранденбургские ворота), twierdzą Kronprinz (Кронпринц), bastionem Grolman (Грольман), 12 fortami nr I-XII XVIII-wieczne koszary przy Wale Litewskim – ob. filia Moskiewskiego Państwowego Uniwersytetu Technologii i Zarządzania (MGUTU) i szkoła morska, w pobliżu akademicka cerkiew męczennicy Tatiany i niewielki cmentarz żydowski najładniejszym i ocalałym z wojny willowym osiedlem miasta jest Amalienau (Амалинау), obecnie leżące w dzielnicy centralnej (Центральный район), Kościół Królowej Luizy z 1901 (ob. Teatr Lalek), dawny kościół w dzielnicy Ponarth z 1896 (ob. cerkiew Narodzenia MB) dawny kościół w dzielnicy Rosenau z lat 1914–1926 (ob. cerkiew Opieki MB) dawny kościół ewangelicki św. Krzyża na Lomse z lat 1930–1935 (architekt Arthur Kickton) w stylu modernistycznym (ob. cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego) kościół Chrystusa w Ratshof z 1937 w stylu modernistycznym (dom kultury); kościół katolicki Św. Rodziny z 1907 w dzielnicy Haberberg (filharmonia), Kościół św. Wojciecha z 1904 (biura) Kościół św. Antoniego (przebudowany na cele świeckie) Kościół gotycki w Judytach z XIV w. (niem. Judittenkirche; obecnie prawosławna cerkiew św. Mikołaja) konsekrowany w 2006 sobór prawosławny Chrystusa Zbawiciela w stylu bizantyjsko-ruskim, katedra eparchii kaliningradzkiej, na centralnym pl. Zwycięstwa (площадь Победы, płoszczad’ Pobiedy) w miejscu pomnika Lenina. Na placu fontanna, wokół zachowało się sporo monumentalnej urzędowej zabudowy sprzed 1939, Rynek Centralny (spełniający rolę bazaru i pchlego targu), położoną nad brzegiem rzeki byłą siedzibę Giełdy (Биржа), obecnie Dom Kultury Marynarzy (Дом культуры моряков), Bunkier dowódcy obrony Królewca – generała Otto Lascha (Музей «Блиндаж», Бункер Ляша), Muzeum Historii i Sztuki (Obwodowe Muzeum Historyczno-Artystyczne, Областной историко-художественный музей) w dawnej trzypiętrowej Stadthalle, najstarsza placówka muzealna w mieście, m.in. wystawa minerałów i ekspozycja przyrodnicza Muzeum Historyczno-Archeologiczne Prussia, Muzeum Bałtyckiego Federalnego Uniwersytetu im. Immanuela Kanta razem z pozostałością kolekcji unikalnej Biblioteki Wallenrodskiej (Die Wallenrodtsche Bibliothek, Валленродтская библиотека), Oceanarium (Музей Мирового океана, Muzeum Światowego Oceanu), otwarte w 1990, ze zrekonstruowanym fragmentem XVI-wiecznego portu i trzydziestometrową latarnią morską; na 2017 planowano oddanie nowej siedziby Wystawa „Morski Königsberg – Kaliningrad”, ze szkieletem statku z XIX w., odkopanym w Jantarnym podczas poszukiwań bursztynu i fragmentem dawnego mostu kolejowego; nieopodal ekspozycja prawie siedemnastometrowego szkieletu ponad sześćdziesięciotonowego kaszalota złowionego w 1975 okręt podwodny B-413 z 1968, typ Foxtrot statek naukowo-poszukiwawczy „Witiaź” (Витязь), zbudowany w 1939 w Bremerhaven jako „Mars”, w 1945 ewakuował z Królewca do Pilawy 20 tys. uchodźców, po 1945 przejęty przez ZSRR, od 1949 jednostka naukowo-badawcza (650 ekspedycji, w tym pomiar w 1957 Rowu Mariańskiego z wynikiem  m, ponad 800 tys. przebytych Mm, 1176 gatunków odkrytych w czasie ekspedycji, 943 odwiedzone stacje badawcze, na pokładzie obecni Thor Heyerdahl i Jacques-Yves Cousteau); brał udział w zdjęciach do filmu Titanic Jamesa Camerona; po zakończeniu służby planowany do eksponowania w Moskwie, co nie zostało zrealizowane ze względu na zbyt duże zanurzenie Statek naukowo-badawczy o napędzie atomowym „Kosmonauta Pacajew”, własność Rosyjskiej Agencji Kosmicznej, Trawler rybacki Granitowa ławeczka z kapeluszem, laseczką i listem upamiętniającymi Kanta, który lubił przechadzki w rejonie portu barokowy pałac Gross Holstein (przebudowany) – osiedle Pregolskij. ogród zoologiczny, założony 1896 z inicjatywy Hermanna Klaasa, który namówił miasto do przekazania drewnianych pawilonów po Północno-Wschodniej Wystawie Gospodarczej na cele zoo, w którym znalazło się ponad 900 zwierząt reprezentujących 262 gatunki. Początkowo komercyjne (samofinansujące się), od 1938 uzyskało status miejskiego. II wojnę światową przeżyły tylko 4 zwierzęta: łania, osioł, borsuk i siedmiokrotnie raniony hipopotam Hans (obecnie w logo placówki). Obecnie zoo – najstarsze w obecnych granicach Rosji – ma ponad 2 tys. zwierząt z 305 gatunków; zlokalizowane jest w dawnej dzielnicy Hufen, w której zachowało się też sporo dawnej zabudowy, pomniki: Fryderyka Schillera, Włodzimierza Wysockiego, Albrechta Hohenzollerna Hotel Moskwa, dawny biurowiec z lat 30. XX wieku Wierchni Prud – fontanny, skatepark, tereny spacerowe. Kamienice przy ul. Frunze 53–57. Park Kultury Junost (Młodość) z memoriałem zespołu The Beatles (4 drzewa poświęcone członkom zespołu, posadzone w 2010) i przedstawiający przytulonych do siebie matkę i syna pomnik poległych żołnierzy pochodzących z obwodu królewieckiego (Węgry 1956, Czechosłowacja 1968, Angola 1975–1979, Chiny 1924–1953, Korea Północna 1950–1953, Mozambik 1967–1979, Czeczenia 1994, 1996, 1997). Szokującym pomnikiem, który de facto stał się symbolem minionej epoki miasta, jest budowany w latach 1973–1988 w miejscu najpierw uszkodzonego w 1945, a następnie burzonego sukcesywnie w latach 1967–1969 Zamku Królewskiego, niedokończony 16-piętrowy tzw. Dom Rad (Дом советов). Powodem wstrzymania prac były problemy z jego statyką (niezinwentaryzowane piwnice itd). Inwestorem były władze obwodowe i miejskie. W latach dziewięćdziesiątych został sprywatyzowany. W 2006 podjęto prace nad częściową rekonstrukcją historycznego centrum miasta. W II dekadzie XXI w. na wyspie Oktiabrskij (Wyspa Październikowa), popularnie zwanej przedwojenną nazwą Lomse, dla potrzeb mundialu zbudowano Stadion Kaliningrad na 35 tys. miejsc. 8 listopada 2018, w 80. rocznicę nocy kryształowej, otwarto przybliżoną rekonstrukcję gmachu Nowej Synagogi. Królewiec jest portem macierzystym żaglowca STS Kruzensztern. Okolice miasta W bezpośrednim sąsiedztwie Królewca zachowały się w różnym stanie interesujące zabytki, m.in.: kościół gotycki z XIII w. i zamek kapituły sambijskiej w Gurjewsku (Neuhausen) gotycki kościół św. Katarzyny z 1320 w Marjino (Arnau) dwór klasycystyczny w Rodnikach ruiny kościoła św. Barbary w Chrabrowie (Powunden) zamek krzyżacki z XIV w., przebudowany w XIX w. na pałac w Nizowjem (Waldau) ruiny kościoła i zamku krzyżackiego w Uszakowie (niem. Brandenburg, pol. Pokarmin) obszary krajobrazowe: Zalew Wiślany i dolina Pregoły Militaria W mieście swoją siedzibę ma dowództwo Floty Bałtyckiej (Балтфлот), przy ul. Grekowa 2 (Грекова). Jej dowódca pełni również funkcję zwierzchnika wszystkich jednostek wojskowych w obwodzie, dowodząc jednocześnie chroniącym ją Królewieckim Rejonem Obronnym. Wśród kilkunastu jednostek wojskowych w Królewcu mieści się też Bałtycki Instytut Wojskowo-Morski (Балтийский военно-морской институт). 5,3 km od centrum na płd.-zach. mieści się pierwsze lotnisko wojskowe w Królewcu – Małe Isakowo (ros.: Малое Исаково, niem.: Devau), siedziba miejscowego aeroklubu. 7 km od centrum, w miejscowości Czkałowsk (ros.: Чкаловск, niem.: Tannenwalde), Niemcy zlokalizowali w 1935 największą bazę lotniczą w obecnym obwodzie, aktualnie już w granicach administracyjnych rozrastającego się miasta. 15 km od centrum, w pow. Bagrationowsk, znajduje się lotnisko Niwienskoje (ros.: Нивенское, niem.: Wittenberg (bei Tharau)), nieczynne. 24 km od centrum, w pow. Gurjewsk zlokalizowano lotnisko wojskowe Chrabrowo (ros.: Храброво, niem.: Powunden), obecnie pełniące głównie rolę cywilnego portu lotniczego. Gospodarka Obecnie największe zakłady: Nadbałtycka Stocznia Jantar (Прибалтийский судостроительный завод Янтарь), (b. stocznia Schichau), Kaliningradzki Zakład Budowy Wagonów (Калининградский вагоностроительный завод) (powstały jako firma Steinfurt w 1830), Zakłady Produkcji Samochodów Awtotor (автомобилестроительное предприятие Автотор), produkujące samochody na licencjach BMW, Kia i General Motors. Transport Tramwaje w Królewcu Transport morski Obszar portowy Królewca dzieli się na trzy części: Port morski Port rybacki Terminal naftowy Transport kolejowy W mieście znajdują się stacje kolejowe: Kaliningrad-Passażyrskij (Południowy) Kaliningrad Północny W Królewcu siedzibę ma dyrekcja okręgowa Kolei Rosyjskich (Калининградская железная дорога – KЖД), eksploatująca sieć linii o łącznej długości 617,7 km i zatrudniająca 4540 pracowników (2009). Funkcjonują bezpośrednie połączenia kolejowe Królewca z: Adlerem, Czelabińskiem, Moskwą, Sankt Petersburgiem, większość przez Wilno i Mińsk. Transport lotniczy Królewiec dysponuje położonym 24 km na północ portem lotniczym. Baza lotnicza Kaliningrad Czkałowsk. KD Avia – była linia lotnicza. W 1919 w Królewcu uruchomiono pierwszy w Niemczech cywilny port lotniczy Devau. W 1921 otwarto połączenie lotnicze Berlin – Gdańsk – Królewiec – Kłajpeda – Ryga, w 1923 przedłużono je do Tallinna, a w 1924 do Helsinek; inny przewoźnik w 1922 rozpoczął loty na trasie Królewiec – Ryga – Moskwa. 27 stycznia 1945 z tego miejsca odleciał z Królewca ostatni niemiecki samolot Ju-52 z 40 pasażerami. Obecnie lotnisko, nazwane oficjalnie Małym Isakowem (Малое Исаково), a popularnie Devau (Девау), jest siedzibą miejscowego aeroklubu. Uczelnie Obecnie w mieście działa 21 szkół wyższych. Najważniejsze z nich: Bałtycki Uniwersytet Federalny im. Immanuela Kanta w Królewcu (Балтийский федеральный университет имени Иммануила Канта), dawniej Rosyjski Uniwersytet Państwowy im. Immanuela Kanta, Bałtycka Akademia Państwowa (Балтийская государственная академия), Kaliningradzki Państwowy Uniwersytet Techniczny (Калининградский государственный технический университет), wcześniej Kaliningradzki Techniczny Instytut Przemysłu Rybnego i Gospodarki (Калининградский технический институт рыбной промышленности и хозяйства), Bałtycki Instytut Wojskowo-Morski (Балтийский военно-морской институт), Kaliningradzki Wojskowy Instytut Federalnej Służby Pogranicza Federacji Rosyjskiej (Калининградский военный институт федеральной пограничной службы РФ). Sport Dinamo-Jantar Kaliningrad – klub piłki siatkowej mężczyzn i kobiet Bałtika Kaliningrad – klub piłkarski Kaliningrad Amber Hawks – klub futbolu amerykańskiego występujący gościnnie w polskiej lidze Miasta partnerskie Zobacz też Konsulat Generalny RP w Królewcu Uwagi Bibliografia Anatolij Bachtin, Gerhard Doliesen, Vergessene Kultur. Kirchen in Nord-Ostpreußen. Eine Dokumentation, 2. Aufl., Husum, Husum, 1998, . Adolf Boetticher, Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, H. 7, Königsberg, Königsberg, Teichert, 1897. Walter Daugsch, Lorenz Grimoni (Hg.), Museum Stadt Königsberg in Duisburg. Dokumentation zur Geschichte und Kultur einer europäischer Stadt, Leer/Ostfriesland, Rautenberg, 1998, . Georg Dehio, Handbuch der Deutschen Kunstdenkmäler, neu bearb. von Ernst Gall Deutschordensland Preußen, unter Mitw. von Bernhard Schmid und Grete Tiemann, München; Berlin, Deutscher Kunstverlag, 1952. Dehio-Handbuch der Kunstdenkmäler West- und Ostpreußens. Die ehemaligen Provinzen West- und Ostpreußen (Deutschordensland Preußen) mit Bütower und Lauenburger Land, bearb. von Michael Antoni, München; Berlin, Deutscher Kunstverlag, 1993, . Handbuch der historischen Stätten. Ost- und Westpreußen, hrsg. von Erich Weise, Stuttgart, Kröner, 1981, (unveränd. Nachdr. d. 1. Aufl. 1966). Juri Iwanow, Königsberg und Umgebung, Dülmen, Laumann-Verlag, 1994, . Kaliningrad. Putevoditel (Калининград. Путеводитель), avt. teksta T. Ermakova, Kaliningrad, Jantarnyj skaz (Янтарный сказ), 2005, (błędny). Königsberg in alten Ansichtskarten, hrsg. von Ruth Maria Wagner, Frankfurt am Main, Flechsig Verlag, 2. Aufl., 1981, . Baldur Köster, Königsberg. Architektur aus deutscher Zeit, Husum, Husum, 2000, . Królewiec a Polska, red. Marian Biskup, Wojciech Wrzesiński, Olsztyn, OBN, 1993. Vadim Jur’evič Kurpakov, Kaliningradskaja oblast. Putevoditel (Калининградская область. Путеводитель), Kaliningrad, Terra Baltika (Терpа Балтика), 2007, . Carl von Lorck, Dome, Kirchen und Klöster in Ost- und Westpreußen. Nach alten Vorlagen, 2. unver. Aufl., Frankfurt am Main, Weidlich, 1982, . Prusy Wschodnie – dokumentacja historycznej prowincji. Zbiory fotograficzne dawnego Urzędu Konserwatora Zabytków w Królewcu (=Ostpreußen – Dokumentation einer historischen Provinz. Die photographische Sammlung des Provinzialdenkmalamtes in Königsberg), oprac. i red. bazy danych Jan Przypkowski, Warszawa, Instytut Sztuki PAN, [2006], . Alfred Rohde, Königsberg Pr., Leipzig, Klinkhardt und Biermann, 1929. Paulina Siegień, Miasto bajka. Wiele historii Kaliningradu, Wydawnictwo Czarne, 2021, . Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wyd. pod red. Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego, Władysława Walewskiego, t. 4, Warszawa, nakł. Władysława Walewskiego, 1883 (reprint Warszawa, WAiF, 1976). Caspar Stein, Das Alte Königsberg. Eine ausführliche Beschreibung der drei Städte Königsberg... anno 1644, Hamburg, Verein für Familienforschung in Ost- und Westpreußen, 1998, (reprint wyd. Königsberg 1911). Przypisy Linki zewnętrzne 750 lat Kaliningradu/Królewca Królewiec – relacja i zdjęcia z podróży Historia, stare pocztówki, przedwojenny plan miasta Polacy w Królewcu Głos znad Pergoły – internetowy miesięcznik Wspólnoty Kultury Polskiej w Królewcu Zdjęcia z Królewca Miasta w obwodzie królewieckim

5233

https://pl.wikipedia.org/wiki/Republika%20Chi%C5%84ska

Republika Chińska

Republika Chińska (), Tajwan ( ), na arenie międzynarodowej często Chińskie Tajpej, także z ang. ROC (Republic of China) – państwo nieuznawane przez większość społeczności międzynarodowej, leżące w Azji wschodniej głównie na wyspie Tajwan u wybrzeży Chińskiej Republiki Ludowej. Republika Chińska kontroluje również wyspy Peskadory, Kinmen i Mazu, a cały obszar będący pod kontrolą rządu nazywany jest oficjalnie wolnym obszarem RCh. Historia Oficjalnie rząd Republiki Chińskiej uznaje, że jest jedyną legalną władzą państwa chińskiego, obejmującego całość obszarów dzisiejszych Chin i Mongolii, a także części Rosji (Tuwa) i Indii (Arunachal Pradesh), lecz wskutek zwycięstwa rebelii komunistycznej na kontynentalnej części Chin, musiał czasowo przenieść się ze swojej konstytucyjnej stolicy Nankin na wyspę Tajwan. Obecnie pod władzą RCh pozostają prowincja Tajwan oraz wyspy Penghu, Kinmen i Mazu, należące formalnie do prowincji Fujian. Poza organizacjami marginalnymi władza RCh nie zamierza kontynuować wojny domowej z władzą ChRL, zamiast wojny toczy się zażarta dyskusja polityczna w kwestii ogłoszenia secesji de iure i utworzenia państwa tajwańskiego. Prezydent Chen Shui-bian chciał rozpisać w marcu 2008 referendum na temat powrotu do ONZ pod nazwą Tajwan. Do 1971 roku Republika Chińska była jednym z członków założycieli w Organizacji Narodów Zjednoczonych. Zbliżenie Chin Ludowych i USA na początku lat 70. XX w. oraz naciski władzy ChRL spowodowały, że Republika Chińska uznawana jest obecnie (2023) tylko przez 13 państw (m.in. Watykan, Paragwaj oraz słabo rozwinięte ekonomicznie wyspiarskie kraje rejonu Pacyfiku, kraje Ameryki Środkowej i Morza Karaibskiego). W latach 1999–2001 uznawała ją również Macedonia Północna w zamian za pomoc finansową (tzw. dyplomacja dolarowa). Od 1 stycznia 2002 Republika Chińska należy do WTO pod nazwą Oddzielny Obszar Celny Tajwanu, Penghu, Kinmen i Matsu. O podziale na Republikę Chińską i Chińską Republikę Ludową przeczytaj pod hasłem Chiny. System władzy Władza () na Tajwanie zorganizowana jest według koncepcji Sun Jat-sena, uzupełniającej klasyczny trójpodział władzy wywodzący się z myśli Monteskiusza o elementy pochodzące z tradycji chińskiej. Według obowiązującej konstytucji, władze centralne dzielą się na pięć „izb” (): ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą, kontrolną i egzaminacyjną. Izba Ustawodawcza, Lifa Yuan – odpowiednik parlamentu Izba Wykonawcza, Xingzheng Yuan – odpowiednik rządu Izba Sądownicza, Sifa Yuan – odpowiednik sądu najwyższego i trybunału konstytucyjnego Izba Kontrolna, Jiancha Yuan – odpowiada połączonym kompetencjom audytu finansowego, cenzury i rzecznika praw obywatelskich (ombudsman) Izba Egzaminacyjna, Kaoshi Yuan – dba o rozwój służby cywilnej i nadaje uprawnienia kolejnych rang i stopni w administracji. Ludność Skład etniczny: Hoklo (chiń. standard. Fulao, od używanego języka: Minnan) – 70%; Hakka (chiń. standard. Kejia) – 14%. Te dwie grupy łącznie zwane są benshengren (本省人; chiń. „urodzeni tutaj” – Chińczycy, których przodkowie zamieszkiwali Tajwan przed 1895 r.); waishengren (外省人; chiń. „urodzeni na zewnątrz”, Chińczycy z kontynentu, przodkowie przybyli w latach 1945–1950) – 14%; Aborygeni tajwańscy pochodzenia austronezyjskiego – 2% – dzielą się na kilkanaście grup etnicznych. Uwaga: określenie „Tajwańczyk” (chiń. Taiwanren) w zależności od kontekstu może oznaczać przedstawiciela grupy Hoklo, benshengrena lub zwolennika niepodległości Tajwanu. Religia Głównymi religiami są: taoizm i konfucjanizm (48,5%), buddyzm (43%), chrześcijaństwo (7,4%), islam (0,5%). Historycznie istotną religią w czasach kolonii japońskiej było shintō. Gospodarka Tajwan należy do państw rozwiniętych przemysłowo i jest jednym z tzw. azjatyckich tygrysów. W eksporcie dominują wyraźnie produkty elektroniczne i IT. Tajwańskie przedsiębiorstwo Taiwan Semiconductor Manufacturing Company (TSMC) jest największym na świecie producentem układów scalonych, w tym procesorów. Tajwańskimi przedsiębiorstwami są także m.in. MSI, BenQ, HTC, ADATA, Quanta Computer i Acer oraz ASUS, odpowiednio czwarty oraz piąty co do wielkości producenci komputerów osobistych na świecie. Na uwagę zasługuje również fakt, że niemal wszyscy najwięksi światowi producenci płyt głównych do komputerów mają swe siedziby w tym kraju (MSI, Gigabyte, ASRock i inne). Hon Hai Precision Industry, znane jako Foxconn, jest największym na świecie producentem urządzeń elektronicznych, który wytwarza m.in. smartfony dla firm Apple, Nokia i Xiaomi, konsole 3DS i Wii U dla Nintendo, PlayStation dla Sony i Xbox dla Microsoftu oraz czytniki Kindle dla Amazona. Foxconn jest jednym z największych pracodawców na świecie. Podobną działalność, polegającą na produkcji elektroniki konsumenckiej dla innych producentów (ang. contract manufacturing) prowadzą również Pegatron czy Wistron. Silną pozycję w gospodarce wyspy mają także przemysł chemiczny (Formosa Chemicals, Nan Ya Plastics i Formosa Plastics), stoczniowy (CSBC Corporation, Taiwan i Jong Shyn Shipbuilding) i produkcja stali (China Steel). Tajwan jest także światowym centrum produkcji rowerów i komponentów rowerowych z takimi wiodącymi markami jak Giant, Merida, Maxxis, Marzocchi. Silnie rozwinięty jest przemysł motoryzacyjny, ze szczególnym uwzględnieniem producentów skuterów (będących podstawowym środkiem transportu indywidualnego na Tajwanie), motocykli i quadów. Znane są takie przedsiębiorstwa jak KYMCO, SYM, Aeon Motor czy Gogoro, będące pionierem w branży skuterów elektrycznych. Wiodącym producentem i importerem samochodów jest Yulon Motor. W kraju tym działa kilka elektrowni jądrowych i kilkanaście węglowych. Znaczący udział w imporcie ma ropa naftowa. W rolnictwie dominuje chów trzody chlewnej, uprawia się też banany. Tajwańskie przedsiębiorstwo Uni-President Enterprises Corporation jest największym w Azji producentem artykułów spożywczych. Uni-President prowadzi na Tajwanie także m.in. sieć sklepów typu convenience 7-Eleven. PKB na jednego mieszkańca w 2009 roku wyniosło 16 392 $, a w 2018 roku już 24 577 $. Bardzo dobrze rozwinięta jest sieć internetowa. W 2020 roku 92,4% ludności Tajwanu było użytkownikami internetu. Emisja gazów cieplarnianych Emisja równoważnika dwutlenku węgla z terenu Tajwanu wyniosła w 1990 roku 142 Mt, z czego 124,23 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 6,116 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 310 kg. Od tego czasu emisje rosły nieprzerwanie do roku 2007. Po spadku w 2008 i 2009 nastąpił nieznaczny wzrost i od tego czasu poziom jest mniej więcej wyrównany. Głównym źródłem emisji cały czas była energetyka, a z czasem jej procentowy udział w całej emisji rośnie. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 284,55 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 12 t i w przeliczeniu na 1 dolar PKB 274 kg. Udział innych gazów cieplarnianych niż dwutlenek węgla jest dość mały, choć rośnie. Turystyka W 2019 roku kraj ten odwiedziło 11,864 mln turystów (7,2% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 14,411 mld dolarów. Transport Głównym portem lotniczym jest port lotniczy Tajpej-Taiwan Taoyuan (44,8 mln pasażerów w roku 2017, 46,5 mln w roku 2018 i 48,7 mln w 2019), położony na północy Tajwanu w mieście Taoyuan, 25 km na zachód od Tajpej. Główną linią lotniczą kraju jest przewoźnik China Airlines, z węzłem w Tajpej. Ruch międzynarodowy obsługują też trzy inne porty lotnicze. Z uwagi na trudny teren sieci kolejowa i drogowa Tajwanu przez wiele lat były słabo rozwinięte. Sieć kolejowa składała się z krótkich, izolowanych, wąskotorowych linii na wybrzeżu wschodnim. Od lat 70. XX wieku rozpoczął się szeroko zakrojony proces modernizacji, scalania i przekuwania linii na tor normalny (1435 mm). Głównymi inwestycjami lat 80. XX wieku były budowa szybkiej kolei na 363-kilometrowym odcinku Jilong – Gaoxiong i przebijanie przez trudne górskie masywy linii Yilan – Hualian. Na tej drugiej, 122-kilometrowej, trasie wybudowano prawie 60 tuneli. Ogólnie sieć kolejowa Tajwanu w początku lat 90. XX wieku miała długość 4700 km. Kraju nie ominęła także redukcja niektórych linii lokalnych. Sieć drogowa najgęstsza jest na północy i południowym zachodzie wyspy. Wiele dróg górskich jest wąskich i ma bardzo niebezpieczny charakter. Ważna dla Tajwanu jest żegluga morska. Znaczną część floty stanowią kontenerowce. W latach 80. XX wieku tajwańska firma Yangming była największym na świecie przewoźnikiem kontenerowym. Jednym z większych portów na wyspie jest Taizhong na wybrzeżu północno-zachodnim. Przewoźnik Fujian Cross Strait Ferry zapewnia stąd połączenie promowe z portem Pingtan na wyspie Pingtan w prowincji Fujian. Podział administracyjny Republika Chińska składa się z 2 prowincji: Tajwan i Fujian, oraz 6 miast wydzielonych: Tajpej, Kaohsiung, Nowe Tajpej, Taizhong, Tainan i Taoyuan. Siły zbrojne W składzie swoich sił zbrojnych posiada wojska lądowe, marynarkę wojenną oraz siły powietrzne. Wojska tajwańskie liczą 165 tys. żołnierzy zawodowych oraz 1,7 mln rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2021) tajwańskie siły zbrojne stanowią 22. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 13 mld dolarów (USD). Stosunki międzynarodowe Ze względu na aktywne kontakty handlowe i kulturalne z Polską powołano Warszawskie Biuro Handlowe w Tajpej (obecnie Biuro Polskie w Tajpej) oraz Biuro Kulturalno-Gospodarcze Tajpej (obecnie Biuro Przedstawicielskie Tajpej w Polsce) w Warszawie. Oba biura są podległe ministerstwom spraw zagranicznych danych państw i pełnią rolę przedstawicielstw dyplomatycznych/urzędów konsularnych. Wizy i paszporty są wydawane w Tajpej i są sygnowane jako „Konsul w Tokio II”. Od 1998 funkcjonuje też w Warszawie przedstawicielstwo Tajwańskiej Rady Rozwoju Handlu Zagranicznego. Od 1 października 2008 obywatele Unii Europejskiej udający się w podróż na wyspę zwolnieni są z obowiązku posiadania wizy na pobyt nieprzekraczający 30 dni. 11 stycznia 2011 na zasadzie wzajemności (z uwagi na zwolnienie mieszkańców Tajwanu z obowiązku wizowego na obszarze państw Schengen na pobyty nieprzekraczające 90 dni w ciągu każdego okresu 6-miesięcznego) okres ten przedłużono do 90 dni. Warunkiem zwolnienia z obowiązku wizowego jest posiadanie paszportu ważnego przynajmniej 6 miesięcy w momencie wjazdu na Tajwan (zwolnienie z obowiązku wizowego nie dotyczy posiadaczy paszportów tymczasowych) oraz dokumentu podróży, potwierdzającego opuszczenie Tajwanu przed upływem 90. dnia pobytu. W 2021 roku ogłoszono, że Tajwan otworzy przedstawicielstwo w Wilnie. Będzie to pierwsze przedstawicielstwo Tajwanu w Unii Europejskiej (dotychczas wszystkie biura reprezentacyjne miały w nazwie stolicę Tajwanu, Tajpej). Jednocześnie Litwa założy w Tajwanie przedstawicielstwo biznesowe do końca roku. Obie zapowiedzi zostały oprotestowane przez Chińską Republikę Ludową. Uznanie na arenie międzynarodowej Republika Chińska uznawana jest przez 13 państw: Zobacz też Jeden kraj, dwa systemy Chińskie Tajpej Tajwański cud gospodarczy Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Biuro Prezydenta Republiki Chińskiej Państwa w Azji Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych Chińska, Republika

3568198

https://pl.wikipedia.org/wiki/Marek%20Jakubiak

Marek Jakubiak

Marek Jakubiak (ur. 30 kwietnia 1959 w Warszawie) – polski polityk, przedsiębiorca branży browarniczej, emerytowany żołnierz zawodowy. Twórca i prezes zarządu przedsiębiorstwa Browary Regionalne Jakubiak, poseł na Sejm VIII i X kadencji. Kandydat na prezydenta RP w pierwszych i drugich wyborach w 2020. Życiorys Wykształcenie i służba wojskowa Syn Marii i Franciszka Jakubiaków. Bez powodzenia próbował aplikować do Wyższej Oficerskiej Szkoły Lotniczej w Dęblinie. W 1980 ukończył Szkołę Chorążych Personelu Technicznego Wojsk Lotniczych w Oleśnicy na kierunku eksploatacja statków powietrznych (specjalność obsługa naziemna samolotów MiG-21). Następnie rozpoczął służbę w 1 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego w Mińsku Mazowieckim, gdzie pracował jako technik przy obsłudze naziemnej samolotów. W 1987 ukończył policealne studium zawodowe z zakresu organizacji pracy kulturalno-oświatowej. Rok przed odejściem na emeryturę złożył wniosek o możliwość równoległego studiowania w szkole wyższej, na co przełożeni nie wydali zgody. Odszedł z wojska w stopniu starszego chorążego w 1991, pełnił wówczas funkcję kierownika warsztatów łączności. W jednym z wniosków paszportowych deklarował przynależność do PZPR, choć, jak sam później twierdził, do partii nigdy nie należał. Działalność biznesowa Prowadził w Warszawie własną firmę montującą telewizję kablową, przejętą przez Porion, a następnie Aster City Cable. Podjął studia na kierunku pedagogika na Uniwersytecie Warszawskim, których nie ukończył. Po 1996 zasiadał w radzie nadzorczej i zarządzie browaru w Krotoszynie, który upadł z powodu zadłużenia. W 2002 Marek Jakubiak wykupił od koncernu Brau Union browar w Ciechanowie. Na bazie ciechanowskiego zakładu piwowarskiego zbudował w ciągu kilku lat przedsiębiorstwo branży browarniczej, a później holding BRJ. Zorganizował m.in. własną sieć dystrybucji, rozwijał produkcję piwa niepasteryzowanego (Ciechan Wyborne). W kolejnych latach poprzez swoje przedsiębiorstwo (spółkę Browar Ciechan, przekształconą w Browary Regionalne Jakubiak) nabywał i rozwijał produkcję w innych browarach regionalnych w tym browarze w Bojanowie i browarze Lwówek. Grupa ta w 2014 produkowała ponad 30 marek piwa. Według jednego z poglądów dzięki Markowi Jakubiakowi w Polsce zaczęła się moda na piwa regionalne. Został laureatem Medalu Złoty Chmiel (2009) oraz Nagrody im. Stanisława Wokulskiego (2013). W 2014, po jego uznanej za homofobiczną wypowiedzi na temat Dariusza Michalczewskiego, właściciele jednej z warszawskich klubokawiarni przeprowadzili akcję wylewania piwa produkowanego przez Browar Ciechan, a kilka innych lokali rozpoczęło bojkot jego produktów. W 2018 Sąd Apelacyjny w Warszawie orzekł, że pozwany przez należącą do niego spółkę właściciel klubokawiarni nie musi płacić odszkodowania i pokrywać kosztów procesu, utrzymał jednak w mocy część wyroku stołecznego Sądu Okręgowego dotyczącą obowiązku zamieszczenia przeprosin. Sąd ocenił jednocześnie, że wypowiedź przedsiębiorcy o sportowcu była przykładem mowy nienawiści. Był sponsorem portalu internetowego Kresy.pl, prowadził wykłady w ramach Forum Edukacji Biznesowej Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Działalność polityczna W wyborach parlamentarnych w 2015 kandydował do Sejmu w okręgu płockim z pierwszego miejsca na liście komitetu wyborczego Kukiz’15, z poparciem Ruchu Narodowego. Uzyskał mandat posła VIII kadencji, otrzymując 11 131 głosów. Został wiceprzewodniczącym klubu poselskiego Kukiz’15 (w październiku 2017 odwołano go z tej funkcji). W 2016 współtworzył stowarzyszenie Endecja, w którym pełnił funkcję przewodniczącego rady gospodarczej. 20 lipca 2018 został wiceprzewodniczącym komisji śledczej ds. wyłudzeń VAT. W sierpniu 2018 został kandydatem Kukiz’15 na prezydenta Warszawy w wyborach samorządowych w tym samym roku. Uzyskał 2,99% głosów, zajmując 4. miejsce wśród 14 kandydatów. 2 listopada 2018 poinformował o odejściu z klubu poselskiego Kukiz’15, pozostając posłem niezrzeszonym. Ogłosił jednocześnie powołanie partii pod nazwą Federacja dla Rzeczypospolitej (zarejestrowanej w marcu 2020). W marcu 2019 dołączył wraz z FdR do zawiązanej na wybory do Parlamentu Europejskiego w tym samym roku Konfederacji KORWiN Braun Liroy Narodowcy (i koła poselskiego o nazwie Konfederacja), z listy której ubiegał się o mandat eurodeputowanego, jednak Konfederacja nie osiągnęła progu wyborczego. Od 25 kwietnia do 28 czerwca 2019 był przewodniczącym koła poselskiego tej inicjatywy, opuszczając ją po tym, jak uprzednio ogłosił wraz z Piotrem Liroyem-Marcem budowę partii Federacja Jakubiak-Liroy (do czego ostatecznie nie doszło). W wyborach parlamentarnych w 2019 wystartował do Sejmu z ramienia KWW Koalicja Bezpartyjni i Samorządowcy, nie uzyskując mandatu. W kwietniu 2020 Państwowa Komisja Wyborcza zarejestrowała jego kandydaturę w wyborach prezydenckich zaplanowanych na maj 2020, które to głosowanie się nie odbyło. W czerwcu 2020 PKW zarejestrowała jego kandydaturę na powtórzone wybory w tymże miesiącu. W pierwszej turze otrzymał 33 652 głosy (0,17%), zajmując 8. miejsce spośród 11 kandydatów. Przed drugą turą wraz ze swoją partią poparł ubiegającego się o reelekcję Andrzeja Dudę. We wrześniu 2020 na zjeździe FdR Marek Jakubiak ponownie został wybrany na prezesa tej partii. W maju 2023 został sekretarzem generalnym partii Kukiz15. W wyborach w 2023 kandydował ponownie do Sejmu z listy Prawa i Sprawiedliwości w okręgu warszawskim. Uzyskał mandat posła X kadencji, zdobywając 39 151 głosów. Życie prywatne Z pierwszego związku małżeńskiego ma dwoje dzieci. Z drugiego związku z Irminą Ochenkowską ma syna. Przypisy Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2020 roku Ludzie urodzeni w Warszawie Ludzie związani z Ciechanowem Ludzie związani z piwowarstwem w Polsce Podoficerowie ludowego Wojska Polskiego Podoficerowie Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej Politycy Kukiz’15 Polscy przedsiębiorcy XX wieku Polscy przedsiębiorcy XXI wieku Posłowie z okręgu Płock Posłowie z okręgu Warszawa Urodzeni w 1959 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

47418

https://pl.wikipedia.org/wiki/Grenlandia

Grenlandia

Grenlandia (gren. Kalaallit Nunaat [], []) – autonomiczne terytorium zależne Danii położone na wyspie o tej samej nazwie, która położona jest geograficznie w Ameryce Północnej, a historycznie i politycznie w Europie, o obszarze 2 166 086 km² (największa wyspa na świecie niebędąca kontynentem), pokrytej w 81% przez lądolód grenlandzki (410,4 tys. km² jest wolnych od lodu) i o ludności 56 421 (1 stycznia 2021 r.). 89% mieszkańców stanowią Inuici. Stolicą Grenlandii jest Nuuk (duńska nazwa Godthåb). W 1979 roku duński parlament przyznał Grenlandii autonomię. W 1982 roku odbyło się referendum, w którym mieszkańcy (52%) opowiedzieli za wystąpieniem z Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Grenlandia wystąpiła z niej w 1985 roku. Grenlandia w przeciwieństwie do Danii nie jest członkiem Unii Europejskiej. Grenlandia jest członkiem Rady Nordyckiej. W 2008 roku odbyło się referendum, w wyniku którego autonomia Grenlandii została poszerzona. Nazwa wyspy oznacza „zielony kraj” – miała zachęcić do osiedlania się na niej, w przeciwieństwie do Islandii, której nazwa „kraina lodu” miała zniechęcać. Geografia Wyspa leży w północnej części Oceanu Atlantyckiego, jest częścią Ameryki Północnej i największą na świecie niekontynentalną wyspą. Od reszty kontynentu oddzielają ją cieśniny Davisa, Smitha i Robesona oraz Morze Baffina. Najdalej na północ położonym punktem jest Przylądek Morris Jesup, a na południe Przylądek Farvel. Od wschodu Cieśnina Duńska oddziela ją od Islandii. Najwyższym szczytem jest Góra Gunnbjørna 3700 m n.p.m., grubość lodu w czaszy lodowca dochodzi do 3500 m. Wybrzeże typu fiordowego z licznymi przybrzeżnymi wyspami. Większa część Grenlandii leży na północ od koła podbiegunowego. Na Grenlandii znajduje się również największy na świecie park narodowy. Gdyby cała pokrywa lodowa Grenlandii uległa stopnieniu, poziom mórz podniósłby się o ponad 7 m. Historia Polityka Na mocy konstytucji duńskiej z 1953 roku Grenlandia jest integralną częścią Królestwa Danii, posiadającą od 1979 roku szeroką autonomię. W kwestii duńskich władz centralnych, które na Grenlandii reprezentuje wysoki przedstawiciel, są: sprawy konstytucji, obrony, polityki zagranicznej i monetarnej. Grenlandia wybiera 2 deputowanych do parlamentu duńskiego (Folketing). Lokalnym organem władzy ustawodawczej jest Landsting (kadencja 4 lata, z wyborów powszechnych), władzy wykonawczej – rząd, odpowiedzialny przed Landstingiem. Główne partie polityczne: Siumut („naprzód”), założone w 1977 roku, socjaldemokratyczna, opowiadająca się za jak najszerszą autonomią w ramach Danii, Atassut („poczucie wspólnoty”), zał. 1978, konserwatywno-liberalna, popiera bliskie związki z Danią, Inuit Ataqatigiit („wspólnota ludzka”), zał. 1978, inuicka partia niepodległościowa. 25 listopada 2008 roku odbyło się referendum w sprawie poszerzenia autonomii. 75,54% mieszkańców głosowało za autonomią, przeciw było 23,57%, frekwencja wyniosła 71,96%. W wyniku referendum przekazano rządowi Grenlandii sprawy polityki morskiej, zasobów naturalnych oraz policję i sądownictwo, łącznie ok. 30 obszarów. Język grenlandzki został jedynym językiem urzędowym. Nie zmieniła się polityka zagraniczna i obronna. Nowe przepisy dotyczące poszerzenia autonomii weszły w życie 21 czerwca 2009 r. USA mają na Grenlandii bazę wojsk powietrznych Thule z elementami systemu wczesnego ostrzegania przed pociskami balistycznymi; bazę tę wykorzystuje również dowództwo sił kosmicznych. W czasie zimnej wojny działała też tajna baza Camp Century. Początki tej obecności sięgają 9 kwietnia 1941 r., gdy USA przejęły kontrolę nad wyspą prawdopodobnie jeszcze bez oficjalnej zgody duńskiego rządu emigracyjnego. W XIX w. Departament Stanu USA analizował możliwość zakupu Grenlandii i Islandii, gdy w 1867 r. sekretarz stanu William H. Seward zlecił ocenę możliwości takiej transakcji, ale nie złożono Danii żadnej propozycji. W 1946 r. prezydent Harry Truman bezskutecznie złożył Danii ofertę zakupu Grenlandii za 100 mln dol., a w 2019 r. do pomysłu wrócił prezydent Donald Trump, ale do pomysłu sceptycznie odniosło się wielu duńskich polityków. Podział administracyjny Od 1 stycznia 2009 roku Grenlandia dzieli się na cztery gminy: Qeqqata, Sermersooq, Qaasuitsup i Kujalleq. Flora Flora Grenlandii jest uboga. Na jej terenie spotkać można ok. 500 gatunków roślin wyższych oraz 3000 gatunków mchów, porostów i glonów. Roślinność na Grenlandii występuje tylko w miejscach, które choć przez krótki czas w ciągu roku są wolne od pokrywy lodowej. Zasadniczy typ roślinności porastającej te obszary stanowią różne typy tundry oraz łąki. Tundra na południu złożona jest z różnych gatunków traw, mchów, porostów i roślin zielnych, a na północy tylko z mchów i porostów. Na samym południu terytorium występują także krzewy i karłowate gatunki drzew, m.in. brzozy (osiągające 10 m wysokości), olchy, wierzby (sięgające 4 m), jarzębiny, jałowce. Północne wybrzeże (powyżej 80° szerokości geograficznej) jest praktycznie pozbawione roślinności. Fauna Na wybrzeżach żyją m.in. renifery, piżmowoły arktyczne, lemingi, niedźwiedzie polarne, lisy polarne, wilki polarne, zające polarne, gronostaje, a także ptaki – m.in. pardwy, sowy śnieżne, edredony, gęsi i mewy. Morze w pobliżu wyspy zamieszkane jest przez liczne ryby (np. łososie, dorsze, rekiny i mallotusy), a także duże ssaki morskie (około 30 różnych gatunków, m.in. wale grenlandzkie, narwale, białuchy, morsy oraz kilka gatunków fok, np.: lodofoka grenlandzka, fokowąs brodaty, nerpa obrączkowana itd.). Ponadto grenlandzkie wody zamieszkują liczne gatunki drobnych zwierząt (tzw. kryl), stanowiących pożywienie kręgowców, a spośród nich największe znaczenie mają krewetki. Na Grenlandii żyje ok. 700 gatunków owadów i pajęczaków: liczne komary, motyle, trzmiele i pająki. Klimat Na Grenlandii panuje klimat polarny, jedynie na wybrzeżach – subpolarny. Południowy zachód wyspy jest cieplejszy niżby wynikało z szerokości geograficznej, a to za sprawą opływającego wyspę od tej strony odgałęzienia ciepłego Prądu Północnoatlantyckiego. Klimat Grenlandii charakteryzuje się częstymi zmianami pogody, ostrymi zmianami temperatur i znacznymi opadami (zwłaszcza w części południowej). Na zjeździe Amerykańskiej Unii Geofizycznej w 2007 roku niektórzy badacze, m.in. Thomas V. Lowell z uniwersytetu w Cincinnati i 6 innych, przedstawili wyniki swoich prac, z których wynika, że w okolicach fiordu Kangertittivaq (Scoresbysund), w pobliżu miejscowości Ittoqqortoormiit, znajdują się odsłonięte przez ustępujący lodowiec Istorvet duże ilości pozostałości roślinnych – pni i korzeni drzew i krzewów itp. Na podstawie dokonanych odkryć uważa się, że w okresie tzw. „średniowiecznego okresu ciepłego” klimat na Grenlandii był na tyle korzystny, że umożliwiał bujną wegetację drzew i roślin na znacznej powierzchni wyspy. Temperatura Najkorzystniejszy klimat panuje na wybrzeżach, zwłaszcza w południowo-zachodniej części wyspy. Średnia temperatura w tym rejonie w styczniu wynosi −7 °C, zaś w lipcu +10 °C. Pozostałe obszary wyspy leżące nad brzegiem morza są znacznie chłodniejsze: temperatura spada w miarę przesuwania się na północ; zimą na północnych skrajach wyspy osiąga wartość średnią −36 °C, a latem +3 °C Najsurowszy klimat panuje w środkowej części Grenlandii. Temperatura na tym obszarze w zasadzie nigdy nie przekracza 0 °C. Średnia temperatura powietrza w lutym wynosi tam −47 °C, zaś w lipcu −12 °C. Na Grenlandii odnotowano rekordy niskiej temperatury dla półkuli zachodniej uznane przez Światową Organizację Meteorologiczną. 9 grudnia 1954 na stacji North Ice zanotowano –66,1 °C. 22 grudnia 1991 na automatycznej stacji pogodowej Klinck, leżącej w centralnej części wyspy w pobliżu jej najwyżej położonego punktu, –69,6 °C. Ten ostatni wynik jest również uznany za rekordowo niską wartość dla półkuli północnej. Wzrost średniej temperatury w ostatnich latach, powoduje wydłużenie okresu bezprzymrozkowego. W związku z tym podjęto próbę uprawy jęczmienia. Opady Roczna suma opadów na wyspie waha się od 800 do 1100 mm na południu, do 150–250 mm na północy. Opady mają głównie postać śniegu, w okresie letnim też deszczu, zaś w środkowej części Grenlandii, na obszarze lodowca, gdzie rocznie spada 300–400 mm, jest to wyłącznie śnieg. Opady występują głównie w ciepłej połowie roku. Fala upałów, która przetoczyła się przez północną półkulę w połowie sierpnia 2021, spowodowała pierwszy znany przypadek opadów deszczu na szczycie grenlandzkiego lodowca. Zmiana klimatu W latach od 1989 do 1993, Amerykańscy i Europejscy klimatolodzy wywiercili na szczycie Grenlandii dwa rdzenie lodowe o długości 3 km. Analizy warstw i ich składu chemicznego dostarczyły rewolucyjnych danych na temat zmian klimatycznych na północnej półkuli. Rdzenie pozwalają na cofnięcie się o ok. 100 000 lat i ilustrują, że pogoda i temperatura często zmieniały się gwałtownie pomiędzy pozornie stabilnymi stanami, wywołując globalne konsekwencje. Współcześnie wzrost średniej temperatury oceanu oraz atmosfery (związane ze zjawiskiem globalnego ocieplenia) powodują nasilony spływ lodu z głębi lądolodu oraz wzmożone topnienie powierzchniowe, czego efektem jest ujemny bilans masy Grenlandii. Lodowce Grenlandii przyczyniają się do wzrostu poziomu morza szybciej niż wcześniej szacowano: w latach 2006–2016 Grenlandia traciła średnio rzecz biorąc 278±11 Gt lodu rocznie, co odpowiadało wzrostowi średniego poziomu morza o 0,77±0,05 mm rocznie (dane z lat 2006–2015). Spadek całkowitej masy lądolodu nie wyklucza regionalnych i okresowych wzrostów jego grubości: przykładowo w latach 1994–2005 większe opady śniegu wynikające z oscylacji północnoatlantyckiej spowodowały przyrost wewnętrznej pokrywy lodowej o średnio 6 cm. Emisja gazów cieplarnianych Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Grenlandii wyniosła w 1990 roku zaledwie 0,025 Mt, z czego większość stanowiła emisja metanu, a tylko 0,003 Mt stanowiła emisja dwutlenku węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 55 kg dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 2 kg. Poziom ten był praktycznie niezmienny aż do skokowego wzrostu w 2004. W 2005 emisja dwutlenku węgla wyniosła już 0,631 Mt, będąc odpowiedzialną za prawie całą emisję równoważnika dwutlenku węgla. Głównym źródłem emisji była emisja z budynków, podczas gdy emisja z przemysłu energetycznego i transportu jest trochę mniejsza. Poziom emisji od tego czasu waha się i w 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 0,529 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 9,353 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 172 kg. Ludność Przeważająca część ludności Grenlandii zamieszkuje południowo-zachodnią część wyspy, gdzie warunki klimatyczne są najkorzystniejsze. Około 40% stanowią mieszkańcy licznych osad lub niewielkich miejscowości, położonych wokół wybrzeży Grenlandii. Około 25% całej populacji mieszka w stolicy terytorium – Nuuk. Narodowości Większość mieszkańców Grenlandii stanowią Grenlandczycy (Inuici) – 89%. Zamieszkują ją również Europejczycy o różnym stopniu wymieszania, głównie Duńczycy. Języki Mieszkańcy Grenlandii posługują się trzema dialektami języka grenlandzkiego, którego forma używana na zachodnim wybrzeżu została językiem urzędowym. Powszechna jest również znajomość duńskiego oraz, w mniejszym stopniu, angielskiego (głównie w miastach). Miasta Na wyspie jest 13 miast liczących ponad tysiąc mieszkańców, z których największe to Nuuk (15,5 tys.), Sisimiut (5,5 tys.) i Ilulissat (4,5 tys.). Wyznania Struktura religijna w 2010: Kościół luterański – 36 000 wiernych (63%) Kościół Nowego Życia (zielonoświątkowcy) – 580 wiernych (1%) Bahaizm – 166 wyznawców Świadkowie Jehowy – 129 głosicieli (2022) Kościół katolicki – 133 wiernych Bracia plymuccy – 120 wiernych Statystyki demograficzne Współczynnik urodzeń: 12,2/1000 mieszkańców (styczeń 2014) Współczynnik zgonów: 7,9/1000 mieszkańców (marzec 2013) Saldo migracji: −447 (2013) Liczba mężczyzn przypadających na 1 kobietę: (2011) w chwili narodzin: 1,05 w grupie wiekowej poniżej 15 lat: 1,03 w grupie wiekowej 15–64 lata: 1,14 w grupie wiekowej powyżej 65 lat: 1,1 w całej populacji: 1,11 Śmiertelność noworodków: (2012) łącznie 9,83/1000 żywych urodzeń chłopców 11,23/1000 żywych urodzeń dziewczynek 8,37/1000 żywych urodzeń Średnia długość życia: (2012) dla całej populacji: 71,1 lat średnia długość życia mężczyzn: 68,7 średnia długość życia kobiet: 73,5 Dzietność: współczynnik dzietności: 1,98 (2012) Samobójstwa: Według różnych doniesień do pierwszej połowy XX wieku Grenlandia należała do terytoriów z niewielką liczbą samobójstw. Jednak od roku 1970 ich liczba zaczęła gwałtownie rosnąć i w 1986 była w niektórych miejscowościach główną przyczyną zgonów wśród młodych ludzi. Według niektórych raportów przeciętnie co 4 lub co 5 Grenlandczyk podejmował próbę odebrania sobie życia. Najczęściej młodzi ludzie w wieku przeciętnie od 15 do 19 lat. Wśród przyczyn wymienia się alkoholizm i depresję. Zasadniczą przyczyną może być zmiana stylu życia Grenlandczyków, którzy w ramach tzw. polityki G60 byli przesiedlani do bloków w tzw. „stylu sowieckim”. Ludzie ci, którzy przez stulecia zajmowali się łowiectwem, nagle znaleźli się w zupełnie nowej sytuacji, w której nie potrafią się odnaleźć. Galeria Muzyka Sport Grenlandia ma własną zawodową reprezentację piłkarzy ręcznych. Istnieją także liga piłkarska Coca Cola GM i nieoficjalna reprezentacja w piłce nożnej. Grenlandię reprezentują sportowcy także w biathlonie. Kuchnia Media Na Grenlandii głównym dostawcą usług telekomunikacyjnych i internetowych jest należąca do rządu spółka TELE Greenland. Według statystyk ponad 90% mieszkańców wyspy korzysta z internetu. Grenlandia ma własną korporację radiowo-telewizyjną, Kalaallit Nunaata Radioa, która większość programów nadaje w języku grenlandzkim. Zobacz też kraje nordyckie Park Narodowy Grenlandii Uniwersytet Grenlandzki Pies grenlandzki Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Grenlandia Rada Nordycka Wyspy Danii Wyspy Oceanu Arktycznego Wyspy Oceanu Atlantyckiego

14886

https://pl.wikipedia.org/wiki/Serena%20Williams

Serena Williams

Serena Jameka Williams (ur. 26 września 1981 w Saginaw) – amerykańska tenisistka, zdobywczyni Niekalendarzowego Wielkiego Szlema w grze pojedynczej i podwójnej, zdobywczyni Karierowego Złotego Wielkiego Szlema w grze pojedynczej i podwójnej, mistrzyni olimpijska w grze pojedynczej z Londynu (2012) i w grze podwójnej z Sydney (2000), Pekinu (2008) i Londynu (2012), wielokrotna zdobywczyni nagród WTA różnych kategorii. W grze pojedynczej 72-krotnie wygrała turnieje WTA, w tym 23 wielkoszlemowe: US Open 1999, French Open 2002, Wimbledon 2002, US Open 2002, Australian Open 2003, Wimbledon 2003, Australian Open 2005, Australian Open 2007, US Open 2008, Australian Open 2009, Wimbledon 2009, Australian Open 2010, Wimbledon 2010, Wimbledon 2012, US Open 2012, French Open 2013, US Open 2013, US Open 2014, Australian Open 2015, French Open 2015, Wimbledon 2015, Wimbledon 2016 oraz Australian Open 2017. Jest szóstą tenisistką w historii, która w tym samym czasie przodowała w klasyfikacji singlistek i deblistek. Uważana jest za jedną z najwybitniejszych tenisistek w historii tej dyscypliny. Jest młodszą siostrą tenisistki Venus Williams, także mistrzyni wielkoszlemowych turniejów. W 2021 roku miał premierę film biograficzny King Richard. Zwycięska rodzina, który skupiał się na historii ojca Sereny, Richarda Williamsa, i jego rodziny. Kariera Początki W wieku trzech lat rozpoczęła treningi gry w tenisa pod okiem ojca. Gdy miała siedem lat, zaczęła startować w lokalnych rozgrywkach. Po jakimś czasie ojciec zaprzestał zgłaszania jej na juniorskie turnieje, chcąc uchronić córkę od emocjonalnej presji. 1995-2004 W listopadzie 1995 rozpoczęła profesjonalną karierę zawodową meczem przeciwko Anne Miller rozgrywanym w Quebecu. Kolejny mecz rozegrała dopiero w marcu 1997 podczas Indian Wells Masters, z którego odpadła w pierwszej rundzie spotkań singlowych po przegranej z Alexią Dechaume-Balleret oraz wraz z siostrą Venus dotarła do ćwierćfinału konkursu deblowego. Rok 1997 zakończyła na 99. miejscu w rankingu WTA. W 1998 rozegrała swój pierwszy turniej wieloszlemowy, grając w Australian Open 1998. Z siostrą Venus zdobyła złoty medal w grze deblowej na LIO 2000 w Sydney. Rok 2000 zakończyła na szóstym miejscu rankingu WTA. W 2001 została wybuczana z powodów rasistowskich podczas Indian Wells Masters w trakcie finałowego meczu przeciwko Kim Clijsters; rozczarowana postawą kibiców i organizatorów od tamtej pory jawnie bojkotuje ten konkurs. Od czerwca 2002 do sierpnia 2003 zajmowała pierwsze miejsce w rankingu WTA. Na koniec 2003 zajmowała trzecie miejsce w tym rankingu. W grze podwójnej wygrała 11 turniejów, w tym 6 wielkoszlemowych. Z powodu kontuzji kolana nie występowała od zwycięskiego Wimbledonu latem 2003 aż do marca 2004. W kwietniu 2004 powróciła do rozgrywek, startując w turnieju w Miami, w którego finale pokonała Jelenę Diemientjewą. Dotarła do finału na Wimbledonie 2004, jednak w decydującym meczu uległa Marii Szarapowej, z którą przegrała również w finale Masters 2004. W finale Australian Open 2005 pokonała liderkę rankingu światowego Lindsay Davenport i awansowała na drugie miejsce rankingu WTA. 2005 Wygrana w Australian Open 2005 to najlepsze jej osiągnięcie tego sezonu. Nękana kontuzjami, wycofywała się z kolejnych turniejów lub przegrywała we wczesnych fazach z mało znanymi zawodniczkami. W Paryżu (turniej halowy w lutym) poddała walkowerem mecz przeciwko Dinarze Safinie, kilka tygodni później skreczowała w półfinale w Dubaju z Jeleną Janković przy stanie 0:6, 3:4. W Miami uległa siostrze Venus, a na turnieju w Amelia Island po raz kolejny skreczowała, tym razem z Silvią Fariną. W Rzymie przegrała z Francescą Schiavone, a w trzeciej rundzie Wimbledonu 2005 z Jill Craybas. W czwartej rundzie US Open zdecydowanie znów uległa Venus. Sezon zakończyła w Pekinie, przegrywając w drugiej rundzie z Sun Tiantian. W tym okresie przeszła depresję, dlatego na kilka miesięcy zawiesiła karierę sportową i rozpoczęła terapię u psychologa. 2006 W 2006 wzięła udział jedynie w czterech imprezach. Na początku roku uległa Danieli Hantuchovej w trzeciej rundzie Australian Open 2006. Z powodu kontuzji kolana nie zagrała w Charleston, Berlinie, Rzymie i na French Open 2006. Pojawiła się dopiero w lipcu w Cincinnati, gdzie wygrała z Anastasiją Myskiną, Bethanie Mattek i Amy Frazier, jednak uległa w półfinale Wierze Zwonariowej, przegrywając 6:2, 6:3. W Los Angeles wyeliminowała Danielę Hantuchovą, Ashley Harkleroad, Meghann Shaughnessy i Mariję Kirilenko, przegrywając dopiero z Jeleną Janković 6:4, 6:3. Jej ostatni turniej w sezonie to US Open 2006, gdzie bez straty seta doszła do czwartej rundy (pokonując Lourdes Dominguez-Lino, Danielę Hantuchovą i Anę Ivanović), a tam uległa najwyżej rozstawionej Amélie Mauresmo. W klasyfikacji końcoworocznej rankingu WTA na 2006 zajmowała 94. miejsce. 2007 Na początku 2007 wystartowała w turnieju w Hobart, gdzie po pokonaniu dwóch rywalek przegrała w ćwierćfinale z Sybille Bammer 3:6, 7:5, 6:3. Następnie jako nierozstawiona zawodniczka zaczęła grę w Australian Open 2007; w pierwszej rundzie pokonała Marę Santagelo (32. w rankingu WTA), w kolejnych wygrała z: Anne Kremer, Nadią Pietrową (WTA: 6), Jeleną Janković (WTA: 11) i Szachar Pe’er (WTA: 17), dzięki czemu dotarła do półfinału, w którym pokonała Nicole Vaidišovą (WTA: 12), a w finale wygrała z Mariją Szarapową (WTA: 2) 6:1, 6:2. Następnie zwyciężyła w finale turnieju w Miami z Justine Henin oraz dotarła do finału rozgrywek w Moskwie, w którym przegrała z Jeleną Diemientjewą. W kolejnym wielkoszlemowym turnieju — French Open 2007 — dotarła do ćwierćfinału, w którym przegrała w trzech setach z Justine Henin. Belgijka pokonała ją również w ćwierćfinale Wimbledonu i US Open. 2008 W styczniu 2008 razem z Mardy Fishem zdobyła Puchar Hopmana. Nie obroniła wywalczonego przed rokiem wielkoszlemowego tytułu Australian Open, odpadając z konkursu w ćwierćfinale, w którym przegrała z Jeleną Janković 3:6, 4:6. Po wycofaniu się z turniejów w Paryżu, Antwerpii i Dubaju wystąpiła w Bangalore, gdzie została rozstawiona z numerem trzecim. Po wolnej pierwszej rundzie, w drugiej pokonała Cipporę Obziler 7:5, 6:0, w ćwierćfinale ograła Anastasiję Rodionową 6:1, 6:4, a w półfinale po raz 15. zmierzyła się z siostrą, Venus, z którą po ponad dwóch godzinach walki wygrała 6:3, 3:6, 7:6, mimo że w trzecim secie broniła piłki meczowej. W finale rozgrywek w Bagalore zrewanżowała się Patty Schnyder za dwie ubiegłoroczne porażki, zwyciężając 7:5, 6:3 i tym samym sięgnęła po 29. tytuł w karierze. Kolejnym jej startem był turniej Sony Ericsson Open w Miami. Rozstawiona z numerem ósmym miała pierwszą rundę wolną, w drugiej pokonała Edinę Gallovits 6:1, 6:2, w trzeciej – mimo wyniku 6:7, 0:3 – wygrała z Flavią Pennettą 6:7(6), 6:3, 6:2. W meczu o ćwierćfinał bez problemów ograła Kaię Kanepi 6:3, 6:3. W szlagierowym ćwierćfinale miało dojść do rewanżu za ubiegłoroczny finał tego turnieju z Justine Henin, jednak Amerykanka wygrała 6:2, 6:0. W półfinale wygrała ze Swietłaną Kuzniecową 3:6, 7:5, 6:3. W finale po dramatycznym spotkaniu pokonała Jelenę Janković 6:1, 5:7, 6:3 i po raz piąty triumfowała w turnieju. Tym samym wyrównała rekord Steffi Graf, która w Miami wygrywała w latach 1987–1988 i 1994-1996. W turnieju Family Circle Cup, rozgrywanym na amerykańskim kortach ziemnych w Charleston, rozpoczęła od łatwego zwycięstwa w drugiej rundzie, po wolnej pierwszej, nad Giselą Dulko 6:3, 6:4. W trzeciej po stracie pierwszego seta 4:6 z Katariną Srebotnik dwa kolejne wygrała 6:3, 6:4 i w walce o półfinał zmierzyła się z Mariją Szarapową. Po dramatycznym meczu – trwającym dwie i pół godziny – zwyciężyła 7:5, 4:6, 6:1. W półfinale mimo prowadzenia Alizé Cornet 1:4, zdołała wygrać 7:5, 6:3. W meczu o tytuł pokonała 6:4 3:6 6:3 Wierę Zwonariową, która wcześniej wyeliminowała Jelenę Janković, Jelenę Diemientjewą i Marion Bartoli, sięgając tym samym po trzecie turniejowe zwycięstwo w 2008. Kolejne występy nie przyniosły jej już takich sukcesów – odpadła w ćwierćfinale turnieju w Berlinie z Rosjanką Dinarą Safiną 6:2 1:6 6:7(5), poza tym oddała walkowerem ćwierćfinałowy mecz w Rzymie na korzyść Francuzki Alizé Cornet, a na kortach Rolanda Garrosa doszła tylko do trzeciej rundy, przegrywając w niej z Katariną Srebotnik 4:6 4:6. Bardzo udany występ zanotowała na londyńskich kortach Wimbledonu, dochodząc do finału, w którym przegrała z Venus Williams 5:7 4:6. Wcześniej pokonała kolejno Kaię Kanepi, Urszulę Radwańską, Amélie Mauresmo, Bethanie Mattek, Agnieszkę Radwańską oraz Zheng Jie. Na igrzyskach olimpijskich w 2008 wraz z Venus Williams zdobyła złoty medal w grze podwójnej, wygrywając z Anabel Media Garrigues i Virginią Ruano Pascual 6:2, 6:0, natomiast w rozgrywkach singla doszła do ćwierćfinału, ulegając Jelenie Diemientjewej 6:3, 4:6, 3:6. Czwartym wygranym turniejem w sezonie był wielkoszlemowy US Open. W trwającym prawie dwie i pół godziny ćwierćfinale pokonała swoją starszą siostrę Venus Williams 7:6(6), 7:6(7), mimo że w obu setach to Venus miała więcej piłek na wygranie partii. W półfinale pokonała Rosjankę Dinarę Safinę 6:3, 6:2, a w finale 6:4, 7:5 Jelenę Janković, dla której był to pierwszy finał turnieju wielkoszlemowego w karierze. Dzięki wygranej Williams awansowała na pierwsze miejsce w rankingu WTA, wyprzedzając Anę Ivanović i Jelenę Janković. Pobiła tym samym rekord długości nieobecności na miejscu liderki rankingu – pięć lat i jeden miesiąc. 2009 Na początku nowego sezonu wystąpiła w Sydney. Rozstawiana z jedynką Serena w ćwierćfinale, broniąc dwóch piłek meczowych, pokonała Caroline Wozniacki 6:7,6:3,7:6. Półfinałowy mecz przegrała z Jeleną Diemientjewą 3:6,1:6. W rozgrywanych w Melbourne Otwartych Mistrzostwach Australii zwyciężyła zarówno w grze pojedynczej (pokonując m.in. Swietłanę Kuźniecową oraz Jelenę Diemientjewą, zaś w finale nie dała szans Dinarze Safinie), jak i podwójnej, w parze z siostrą Venus. Po tym sukcesie awansowała na pierwszą pozycję w rankingu singlowym. W półfinale Dubai Tennis Championships przegrała z Venus Williams. W Miami, broniąc tytułu wywalczonego rok wcześniej, odpadła w finale po słabym meczu z Wiktoryją Azarenką, wcześniej pokonunąc w czwartej rundzie Zheng Jie 7:5,5:7,6:3, w ćwierćfinale Li Nę 4:6, 7:5, 6:2, a w półfinale Venus Williams 6:4, 3:6, 6:3. W związku z nieobronieniem tytułu spadła z pierwszego miejsca w rankingu. Słabą formę pokazywała podczas turniejów na kortach ziemnych. Dotarła do drugiej rundy w Rzymie i pierwszej w Madrycie. Z kolei na French Open przegrała w ćwierćfinale z późniejszą mistrzynią turnieju, Swietłaną Kuzniecową. Kolejny tytuł wielkoszlemowy wywalczyła na kortach Wimbledonu. Do meczu półfinałowego wygrała z Neuzą Silvą, Jarmilą Groth, Robertą Vinci, Danielą Hantuchovą i Wiktoryją Azaranką, nie tracąc seta. Dopiero w dramatycznym półfinale wygranym 6:7, 7:5, 8:6 pierwszą i jedyną, która dokonała tej sztuki, była Jelena Diemientjewa. W finale pokonała siostrę Venus 7:6, 6:2. W US Open 2009 rozstawiona z numerem 2 dotarła zgodnie z oczekiwaniami do półfinału, gdzie niespodziewanie i niesportowo przegrała w dwóch setach z Kim Clijsters: serwując przy stanie 4:6, 5:6, 15–30, straciła ostatnie dwa punkty bez wprowadzenia piłki na trajektorię. Sędzia liniowa wywołała błąd stóp, co tak rozwścieczyło Williams, że podeszła do narożnika i wygrażała sędziemu, w następstwie czego otrzymała drugie ostrzeżenie (pierwsze dotyczyło złamania rakiety), a tym samym punkt karny, co przy meczbolu oznaczało koniec spotkania. 2010 Sezon 2010 zaczęła od występu w turnieju w Sydney, gdzie awansowała do finału po bardzo ciężkim półfinale z Aravane Rezaï, w finale przegrała z Jeleną Diemientjewą 3:6, 2:6. Na Australian Open jechała jako obrończyni tytułu. w I rundzie wygrała z Urszulą Radwańską 6:2, 6:1. W następnym meczu spotkała się z Petrą Kvitovą wygrywając takim samym wynikiem. W III rundzie spotkała się z Carla Suárez Navarro, gdzie wygrała 6:3, 6:0. W IV rundzie spotkała się z faworytką gospodarzy z Samantha Stosur i wygrała 6:4, 6:2. W ćwierćfinale przegrywała już 4:6, 0:4, ale wygrała 4:6, 7:6, 6:2 z Wiktoryją Azaranką. W półfinale spotkała się z Chinką Li Na wygrywając 7:6, 7:6. W finale wygrała z Justine Henin 6:4, 3:6, 6:2. W tym samym turnieju w parze z Venus Williams wygrały również turniej deblowy. W czasie turnieju Australian Open doznała kontuzji, która wykluczyła ją z turnieju w Dubaju, Indian Wells i Miami. Serena zapowiedziała swój powrót na turniej w Rzymie. Kolejny start we French Open nie przyniósł większych sukcesów w grze pojedynczej, Serena odpadła w ćwierćfinale przegrywając z Samantha Stosur 2:6, 7:6, 6:8. W deblu odniosła Serena wraz z siostrą Venus Williams zwycięstwo, pokonały w finale Kveta Peschke i Katarina Srebotnik. Tym samym, Amerykanki zdobyły niekalendarzowego Wielkiego Szlema. Na trawiastych kortach Wimbledonu pokonując m.in. Anna Czakwetadze, Dominika Cibulková, Mariję Szarapową, Li Na, Petre Kvitovą dotarła do finału w którym wygrała z Wierą Zwonariową 6:3, 6:2. Musiała zrezygnować z występu w czwartym wielkoszlemowym turnieju w sezonie – US Open – z powodu urazu prawej stopy, którego nabawiła się 7 lipca (tuż po zakończeniu turnieju w Wimbledonie) w Monachium. Otóż podczas wizyty w restauracji nastąpiła na rozbite szkło i zraniła stopę na tyle poważnie, że wymagało to interwencji chirurgicznej, a w konsekwencji wyeliminowało ją ze wszystkich (po Wimbledonie) letnich turniejów na kortach twardych, w tym z US Open. 2011 W styczniu, z powodu przedłużającej się rehabilitacji po zranieniu prawej stopy doznanym w lipcu 2010, wycofała się z udziału w Pucharze Hopmana i pierwszym turnieju wielkoszlemowym – Australian Open, w którym miała bronić tytułu oraz nie wystąpiła we French Open 2011. 2012 W kwietniu, zwyciężając w turnieju w Charleston, zdobyła czterdziesty tytuł singlowy. W finale pokonała Lucie Šafářová wynikiem 6:0, 6:1. W maju zwyciężyła w turnieju Premier Mandatory w Madrycie. W finale pokonała Wiktoryję Azarankę 6:1, 6:3. W całym turnieju zwyciężyła z trzema liderkami rankingu singlowego WTA – Azarenką, Szarapową oraz Wozniacki. Na przełomie czerwca i lipca triumfowała w wielkoszlemowym Wimbledonie. W pierwszej rundzie pokonała Barborę Záhlavovą-Strýcovą 6:2, 6:4. Następnie wygrała z Melindą Czink 6:1, 6:4. W trzeciej rundzie pokonała Zheng Jie 6:7(5), 6:2, 9:7. W meczu kolejnej rundy pokonała zawodniczkę z dziką kartą, Jarosławę Szwiedową 6:1, 2:6, 7:5. W ćwierćfinale pokonała obrończynię tytułu, Petrę Kvitovą 6:3, 7:5. W spotkaniu o finał zwyciężyła z liderką rankingu singlowego Wiktoryją Azaranką 6:3, 7:6(6). W meczu finałowym pokonała Agnieszkę Radwańską 6:1, 5:7, 6:2 i zdobyła swój czternasty wielkoszlemowy tytuł. W grze podwójnej, razem z siostrą Venus, również odniosła triumf. W finałowym pojedynku pokonały Andreę Hlaváčkovą i Lucie Hradecką 7:5, 6:4. Tydzień po zakończeniu Wimbledonu zwyciężyła w turnieju kategorii Premier w Stanford. W finale pokonała szczęśliwą przegraną, Coco Vandeweghe, 7:5, 6:3. W sierpniu zdobyła złoty medal podczas singlowych zawodów organizowanych z okazji XXX Letnich Igrzysk Olimpijskich. W całym turnieju nie straciła żadnego seta, a w finale pokonała Mariję Szarapową wynikiem 6:0, 6:1. W grze podwójnej uczestniczyła razem z siostrą Venus. Razem zdobyły trzeci złoty medal igrzysk olimpijskich w rozgrywkach deblowych. W finale pokonały ponownie Andreę Hlaváčkovą i Lucie Hradecką wynikiem 6:4, 6:4. Swój piętnasty wielkoszlemowy triumf odniosła podczas US Open. W całym turnieju Amerykanka straciła jednego seta, w finałowym spotkaniu z Wiktoryją Azaranką, wygranym przez Williams 6:2, 2:6, 7:5. We wcześniejszych pojedynkach Williams straciła 19 gemów. Dla Amerykanki był to pierwszy trzysetowy mecz na obiektach USTA Billie Jean King National Tennis Center od 2006 roku, gdy w IV rundzie uległa Amélie Mauresmo. Był to także pierwszy trzysetowy finał US Open od 1995 roku. Siostry Williams występowały także w deblu, ale odpadły w trzeciej rundzie. Podczas kończącego rozgrywki sezonowe kobiet turnieju WTA Championships Serena Williams uzyskała zwycięstwo. W turnieju pokonała Kerber, Li, Azarenkę, Radwańską i Szarapową, a pojedynkach z nimi nie straciła seta. Rok ten zakończyła na trzecim miejscu w rankingu singlowym WTA. 2013 Na początku stycznia zwyciężyła w turnieju w Brisbane. W pierwszej rundzie zwyciężyła z rodaczką Varvarą Lepchenko 6:2, 6:1. W kolejnym meczu pokonała Alizé Cornet 6:2, 6:2. W ćwierćfinale wygrała ze Sloane Stephens wynikiem 6:4, 6:3. W kolejnym spotkaniu liderka rankingu singlowego, Wiktoryja Azaranka, oddała jej mecz walkowerem. W pojedynku o tytuł pokonała Anastasiję Pawluczenkową wynikiem 6:2, 6:1. W Australian Open rozstawiona była z numerem trzecim. W pierwszym spotkaniu pokonała Edinę Gallovits-Hall bez straty gema. W kolejnej rundzie zwyciężyła z Garbiñe Muguruzą 6:2, 6:0. W trzeciej rundzie pokonała Ayumi Moritę 6:1, 6:3. W czwartej rundzie jej przeciwniczką była Marija Kirilenko, z którą wygrała 6:2, 6:0. W meczu o półfinał ulegając Sloane Stephens 6:3, 5:7, 4:6, odpadła z dalszej rywalizacji. W Ad-Dausze, gdzie była rozstawiona z numerem drugim, w pierwszej rundzie miała wolny los. W swoim pierwszym spotkaniu pokonała Darję Gawriłową wynikiem 6:2, 6:1, natomiast w kolejnym meczu wygrała z Urszulą Radwańską 6:0, 6:3. W pojedynku ćwierćfinałowym zwyciężyła z Petrą Kvitovą 3:6, 6:3, 7:5, dzięki czemu zapewniła sobie powrót na pierwsze miejsce w rankingu singlowym WTA Tour w najbliższym notowaniu. W meczu o finał zwyciężyła z Mariją Szarapową 6:3, 6:2, a w spotkaniu mistrzowskim uległa Wiktoryi Azarance 6:7(6), 6:2, 3:6. Z gry w Dubaju wycofała się zbyt późno, w związku z czym została na nią nałożona kara w wysokości 50 000 dolarów. W marcu wygrała turniej z cyklu WTA Premier Mandatory w Miami. W turnieju pokonała m.in. Li Na i Agnieszkę Radwańską. W finale zwyciężyła z Mariją Szarapową wynikiem 4:6, 6:3, 6:0. W następnym tygodniu wygrała turniej w Charleston. W finale pokonała Jelenę Janković 3:6, 6:0, 6:2. W połowie maja obroniła tytuł zawodów WTA Premier Mandatory w Madrycie. W finale imprezy ponownie pokonała Mariję Szarapową, tym razem wynikiem 6:1, 6:4. Następnie wzięła udział w rywalizacji w Rzymie. W meczu mistrzowskim wygrała z Wiktoryją Azaranką 6:1, 6:3. W całym turnieju nie straciła seta i przegrała tylko 14 gemów. W drugim wielkoszlemowym turnieju w sezonie – French Open – rozstawiona była z numerem pierwszym w grze pojedynczej. W pierwszych czterech meczach przegrała razem dziesięć gemów. Jedyną zawodniczką, która wygrała z Williams seta w tych zawodach, była Swietłana Kuzniecowa, jednak mecz jednak zakończył się zwycięstwem Amerykanki 6:1, 3:6, 6:3. W półfinale Serena Williams pokonała Sarę Errani 6:0, 6:1. W finale zmierzyła się natomiast z Szarapową, którą pokonała dwukrotnie 6:4. Było to jej drugie singlowe zwycięstwo na kortach Wielkiego Szlema w Paryżu. W grze podwójnej siostry Williams były rozstawione z numerem dwunastym, a zarazem otrzymały dziką kartę, lecz pierwszy mecz poddały walkowerem. Na Wimbledonie najwyżej rozstawiona Amerykanka awansowała do czwartej rundy, tracąc w międzyczasie jedenaście gemów. W spotkaniu o ćwierćfinał uległa późniejszej finalistce, Sabine Lisicki, 2:6, 6:1, 4:6. Jej kolejnym turniejem były zawody w Båstad, gdzie triumfowała. W meczu mistrzowskim pokonała Johannę Larsson 6:4, 6:1. Okres przygotowujący do US Open rozpoczęła od udziału w turnieju w Toronto. Zwyciężyła w nim, pokonując w finale Soranę Cîrsteę 6:2, 6:0. W następnym tygodniu wzięła udział w turnieju w Cincinnati, w którym przegrała w finale z Azaranką 6:2, 2:6, 6:7(6). W grze pojedynczej na US Open Amerykanka osiągnęła finał, w którym pokonała Białorusinkę 7:5, 6:7(6), 6:1. W całym turnieju straciła jednego seta. W grze podwójnej siostry Williams awansowały do półfinału, eliminując z zawodów m.in. najwyżej rozstawione Errani i Vinci. W ostatnim w sezonie turnieju rangi WTA Premier Mandatory rozgrywanym w Pekinie Amerykanka odniosła zwycięstwo, nie tracąc w całych zawodach ani jednego seta. W meczu mistrzowskim pokonała Jelenę Janković w dwóch setach po 6:2. W kończącym sezon Turnieju Mistrzyń wygrała rywalizację z kompletem zwycięstw. Poprzez zwycięstwo 2:6, 6:3, 6:0 nad Li Na odniosła czwarty triumf w mistrzostwach WTA Tour i jednocześnie jedenaste turniejowe zwycięstwo w sezonie. W 2013 roku Amerykanka zarobiła ponad 12 mln dolarów i zakończyła sezon na pierwszym miejscu w ranking WTA Tour. 2014 Sezon 2014 Amerykanka rozpoczęła od udziału w zawodach w Brisbane. Awansowała w nich do finału, w którym pokonała Wiktoryję Azarankę 6:4, 7:5. Na Australian Open awansowała do czwartej rundy, w której uległa Anie Ivanović 6:4, 3:6, 3:6. Udział w rozgrywkach w Dubaju rozpoczęła od drugiej rundy, w której pokonała Jekatierinę Makarową 7:6(8), 6:0. W ćwierćfinale wygrała z Jeleną Janković 6:2, 6:2, natomiast w kolejnym meczu przegrała z Alizé Cornet 4:6, 4:6. W marcu, podobnie jak w poprzednim sezonie, wygrała turniej w Miami. W turnieju pokonała m.in. Angelique Kerber i Mariję Szarapową. W finale zwyciężyła z Li Na wynikiem 7:5, 6:1. W całym turnieju przegrała jednego seta – w spotkaniu trzeciej rundy z Caroline Garcią. Okres gry na nawierzchni ceglanej rozpoczęła w Charleston, gdzie przegrała w drugiej rundzie z Janą Čepelovą 4:6, 4:6. W Madrycie zanotowała ćwierćfinał, w którym mecz przeciw Petrze Kvitovej oddała walkowerem. W następnym tygodniu triumfowała w Rzymie. W meczu mistrzowskim pokonała Sarę Errani 6:3, 6:0. Na French Open przegrała w drugiej rundzie z Garbiñe Muguruzą 2:6, 2:6. Podczas Wimbledonu doszła do trzeciej rundy, w której została wyeliminowana przez Alizé Cornet 6:1, 3:6, 4:6. Williams została pierwszą liderką rankingu WTA, która w trzech imprezach wielkoszlemowych z rzędu nie doszła nawet do ćwierćfinału, notując kolejno: IV rundę Australian Open, II rundę French Open i III rundę Wimbledonu. Udział w turnieju wimbledońskim zakończyła, gdy z powodów zdrowotnych była zmuszona poddać mecz drugiej rundy debla. Część sezonu rozgrywaną na kortach twardych w Ameryce rozpoczęła od zwycięstwa w Stanford, gdzie w finale pokonała Angelique Kerber wynikiem 7:6(1), 6:3. W Montrealu awansowała do półfinału, przegrywając w nim ze swoją siostrą po trzysetowym pojedynku. W następnym tygodniu odniosła triumf w Cincinnati, wygrywając w meczu mistrzowskim z Aną Ivanović 6:4, 6:1. Kolejny wygrany turniej zanotowała podczas wielkoszlemowego US Open. W finale pokonała Caroline Wozniacki 6:3, 6:3, a w całym turnieju nie oddała rywalkom w żadnym secie więcej niż trzech gemów. Udział w zawodach w Wuhanie zakończyła na meczu drugiej rundy z Alizé Cornet, w którym skreczowała przy stanie 6:5. W Pekinie Williams osiągnęła ćwierćfinał, jednak mecz przeciw Samantcie Stosur oddała walkowerem. Podczas Turnieju Mistrzyń Amerykanka pokonała w fazie grupowej Ivanović i Bouchard, przegrała natomiast z Halep. W półfinale pokonała 2:6, 6:3, 7:6(6) Wozniacki, a finale zrewanżowała się Halep, triumfując w turnieju z wynikiem 6:3, 6:0. Sezon zakończyła na pierwszym miejscu w rankingu singlowym WTA Tour. 2015 Sezon 2015 Williams rozpoczęła od awansu razem z Johnem Isnerem do finału rozgrywek o Puchar Hopmana, w którym Stany Zjednoczone przegrały z reprezentacją Polski 1-2. Następnie zwyciężyła w Australian Open, pokonując w finale Mariję Szarapową 6:3, 7:6(5). Zdobyła w ten sposób swój dziewiętnasty wielkoszlemowy tytuł. Następnie wzięła udział w zawodach w Indian Wells, kończąc tym samym wieloletni bojkot turnieju. Występ zakończyła walkowerem w spotkaniu półfinałowym przeciw Simonie Halep. W Miami triumfowała po raz ósmy w karierze. W meczu mistrzowskim zwyciężyła 6:2, 6:0 nad Carlą Suárez Navarro. Okres gry na nawierzchni ceglanej Williams rozpoczęła od udziału w zawodach w Madrycie. Awansowała w nich do półfinału, przegrywając w nim z Petrą Kvitovą 2:6, 3:6. W następnym tygodniu mecz trzeciej rundy w Rzymie przeciw Christinie McHale oddała walkowerem. Na French Open Amerykanka odniosła triumf. W turnieju rozegrała pięć trzysetowych pojedynków, w tym ostatni mecz z Lucie Šafářovą, wygrany 6:3, 6:7(2), 6:2. W ten sposób zdobyła paryskie trofeum po raz trzeci w swojej singlowej karierze. Wimbledon był jedynym turniejem rozgrywanym na nawierzchni trawiastej, w którym wystąpiła Serena Williams. Rozgrywki gry pojedynczej rozpoczęła od zwycięstw 6:4, 6:1 nad Margaritą Gasparian i Tímeą Babos, a w trzeciej rundzie wygrała 6:2, 4:6, 7:5 z Heather Watson. W meczu o ćwierćfinał pokonała swoją siostrę po dwusetowym pojedynku. W kolejnych dwóch meczach zwyciężyła z byłymi liderkami rankingu – Wiktoryją Azaranką i Mariją Szarapową. W meczu mistrzowskim triumfowała nad Garbiñe Muguruzą 6:4, 6:4, zdobywając tym samym trzecie wielkoszlemowe trofeum w tym sezonie. Amerykanka bezpośrednio po Wimbledonie zagrała jedno spotkanie w Båstad, po czym zrezygnowała z dalszych zmagań z powodu kontuzji łokcia, który wyeliminował ją również z udziału w imprezie w Stanford. Serię 19 wygranych spotkań z rzędu starsza z sióstr Williams zakończyła w Toronto, gdzie w półfinale przegrała z późniejszą triumfatorką Szwajcarką Belindą Bencic. Dwa tygodnie przed US Open Williams zagrała w Cincinnati i obroniła tam tytuł, odnosząc zwycięstwo nad Simoną Halep 6:3, 7:6(5). W US Open Williams dotarła do półfinału, w którym uległa Robercie Vinci 6:2, 4:6, 4:6, tracąc szansę na wygranie wszystkich turniejów wielkoszlemowych w tym sezonie. Wkrótce potem tenisistka oświadczyła, że kończy sezon i rezygnuje z gry w kończącym sezon WTA Finals. Sezon zakończyła na pierwszym miejscu w rankingu singlowym WTA Tour. 2016 Amerykanka rozpoczęła nowy sezon od startu w Pucharze Hopmana, ale rozegrała tylko jeden pojedynek, by po problemach z kolanem zrezygnować z turnieju. Kolejny raz na kortach Williams pojawiła się przy okazji Australian Open, w którym dotarła do finału, nie tracąc przy tym choćby seta, ale w drodze do wyrównania historycznego wyczynu 21 zwycięskich wielkoszlemowych turniejów stanęła na drodze Angelique Kerber, z którą młodsza z sióstr Williams przegrała 4:6, 6:3, 4:6. Po prawie 1,5-miesięcznej przerwie Williams zagrała w turnieju rangi Mandatory w Indian Wells pokonała m.in. Simonę Halep i Agnieszkę Radwańską, by w ostatnim spotkaniu o tytuł przegrać w dwóch setach z Wiktoryją Azaranką. Podczas następnego turnieju w Miami Amerykanka dotarła do ćwierćfinału, by ulec w nim Swietłanie Kuzniecowej, kończąc serię 20 kolejnych zwycięstw na kortach Tennis Center at Crandon Park. W okresie gry na nawierzchni ceglanej Williams zrezygnowała z udziału w turnieju rangi Mandatory w Madrycie, ale za to wystąpiła na rzymskich kortach Foro Italico, na których w meczu o tytuł pokonała rodaczkę Madison Keys, notując 70. zwycięstwo finałowe w karierze oraz pierwsze w tym sezonie. Podczas majowo–czerwcowego French Open Amerykanka w finale turnieju po raz drugi w karierze spotkała się z Garbine Muguruzą, której udał się rewanż za porażkę w meczu mistrzowskim w ubiegłorocznym Wimbledonie. Młodsza z sióstr uległa w dwóch setach, dzięki czemu musiała dłużej poczekać na wyrównanie ilości zwycięstw w turniejach Wielkiego Szlema ze Steffi Graf. Między French Open a Wimbledonem nie startowała. W trzecim wielkoszlemowym turnieju sezonu najdłużej zagrała w pojedynku z rodaczką Christiną McHale, by kolejne zakończyć dwusetowymi zwycięstwami. W finale spotkała się z Kerber, z którą rywalizowała na tym samym etapie podczas styczniowego Australian Open (taka sytuacja nie zdarzyła się w zawodowym tenisie od 10 lat). Tenisistka z Saginaw odniosła długo wyczekiwany, 22. triumf wielkoszlemowy, pokonując Niemkę 7:5, 6:3, notując w ich ósmym pojedynku szóste zwycięstwo. Serena wraz z Venus wystąpiły również w deblu, gdzie odniosły zwycięstwo w całym turnieju, a łącznie mają na swoim koncie 14. Życie prywatne Urodziła się w Saginaw w stanie Michigan, jednak niedługo po narodzinach zamieszkała z rodziną w Compton, gdzie dorastała. Jej matka Oracene była pielęgniarką, a ojciec Richard prowadził własną firmę ochroniarską. Jej rodzice rozstali się w 1999. Ma cztery starsze siostry: Yetunde (1972–2003), Ishę, Lyndreę i Venus Williams, która również jest tenisistką; pozostałe siostry także trenowały tenisa, jednak już w latach nastoletnich porzuciły kariery sportowe. Po maturze ukończyła naukę na Art Institute of Fort Lauderdale, na kierunku moda i projektowanie. Uruchomiła m.in. własną markę modową „Aneres” oferującą odzież, torebki i biżuterię. Angażuje się w pomoc charytatywną, m.in. odbyła wizyty dobrej woli po ubogich krajach Afryki. 29 grudnia 2016 zaręczyła się z amerykańskim przedsiębiorcą, współtwórcą serwisu Reddit, Alexisem Ohanianem. Mają córkę, Alexis Olympię (ur. 1 września 2017). W styczniu 2023 roku została ochrzczonym Świadkiem Jehowy. W sierpniu 2023 roku urodziła drugą córkę. Stosuje dietę wegańską. Historia występów wielkoszlemowych Legenda Występy w grze pojedynczej Występy w grze podwójnej Występy w grze mieszanej Finały turniejów WTA Gra pojedyncza 98 (73–25) Gra podwójna 25 (23–2) Gra mieszana 4 (2–2) Występy w Turnieju Mistrzyń W grze pojedynczej W grze podwójnej Występy w Turnieju WTA Elite Trophy W grze pojedynczej Występy w igrzyskach olimpijskich Gra pojedyncza Gra podwójna Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Oficjalna strona internetowa Sereny Williams Całkiem inne niż reszta, Krzysztof Rawa, Rzeczpospolita, 19 sierpnia 2012 Amerykańskie tenisistki Amerykańscy medaliści olimpijscy Medaliści letnich igrzysk olimpijskich w tenisie Medaliści Letnich Igrzysk Olimpijskich 2000 Medaliści Letnich Igrzysk Olimpijskich 2008 Medaliści Letnich Igrzysk Olimpijskich 2012 Tenisiści ziemni na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 2016 Liderki rankingu singlowego WTA Liderki rankingu deblowego WTA Triumfatorki Australian Open Triumfatorki French Open Triumfatorki US Open Triumfatorki Wimbledonu Zdobywcy Pucharu Hopmana Ambasadorowie dobrej woli UNICEF Ludzie urodzeni w Saginaw (Michigan) Urodzeni w 1981

27376

https://pl.wikipedia.org/wiki/Gibraltar

Gibraltar

Gibraltar (zniekształcone arab. جبل طارق – Dżabal Tarik, „góra Tarika”) – brytyjskie terytorium zamorskie na południowym wybrzeżu Półwyspu Iberyjskiego, w Europie Południowej. Zajmuje powierzchnię 6,55 km² i jest zamieszkiwany przez 34 003 mieszkańców. Położony jest nad Zatoką Gibraltarską, niedaleko wyjścia Morza Śródziemnego na Ocean Atlantycki (Cieśnina Gibraltarska). Od północy graniczy z hiszpańskim miastem La Línea de la Concepción i zarazem comarką . Charakterystycznym obiektem górującym nad terytorium jest Skała Gibraltarska. W przeszłości ważna baza Royal Navy, obecnie gospodarka terytorium bazuje głównie na turystyce, handlu, usługach finansowych, sektorze żeglugi morskiej oraz podatku od zakładów bukmacherskich. Gibraltar jest przedmiotem sporu terytorialnego pomiędzy Wielką Brytanią i Hiszpanią. Spór ten zaostrzył się po decyzji Wielkiej Brytanii o wyjściu z UE. 31 grudnia 2020 roku, Hiszpania i Wielka Brytania osiągnęły porozumienie w sprawie umieszczenia Gibraltaru w bezgranicznej strefie Schengen. Historia W 711 roku Gibraltar był miejscem lądowania berberskiego generała Tarika ibn Zijada, który rozpoczął tam arabski podbój Półwyspu Iberyjskiego. Od 1309 roku królowie Kastylii toczyli z mauretańskimi władcami Fezu i Grenady walki o Gibraltar, w ich toku doszło do serii ośmiu oblężeń. W 1309 miasto i zamek zostały zdobyte przez Alonso Péreza de Guzmán dla Ferdynanda IV. Wojska Maurów bezskutecznie oblegały miasto w 1315, jednak w toku trzeciego oblężenia, 17 czerwca 1333 zamek został odbity z rąk chrześcijańskich. Ledwie nieco ponad tydzień po jego zdobyciu pod zamek nadciągnęły wojska Alfonsa XI, jednak oblężenie okazało się nieskuteczne. Król powrócił z armią w 1349 i obległ zamek ponownie, jednak w jego obozie wybuchła epidemia czarnej śmierci, na którą zmarł również sam władca; oblężenie zwinięto 27 marca 1350. W 1410 garnizon zamku wypowiedział lojalność władcom Granady i ślubował wierność władcy Fezu Abu Saidowi Usmanowi III, wobec czego w 1411 doszło do szóstego oblężenia. W jego wyniku miasto powróciło pod panowanie Grenady. W 1436 pod mury zamku nadciągnęła armia pod dowództwem Enrique de Guzmána, wnuka zdobywcy zamku z 1309. Kilka tysięcy żołnierzy wylądowało na plaży u stóp Skały, jednak nowo wybudowane fortyfikacje uwięziły ich pomiędzy wzbierającym przypływem a murami zamku. Enrique de Guzmán utonął, niedobitki wojsk chrześcijańskich uszły pod dowództwem jego syna, Juana Alonso de Guzmána, późniejszego 1. księcia Medina-Sidonia. Ten powrócił do Gibraltaru w sierpniu 1436, częściowo by odzyskać ciało swojego ojca, które Maurowie zdekapitowali i powiesili na zamkowych murach. Po dwudniowym szturmie ostatecznie 29 sierpnia 1462 roku, podczas , miasto zostało zdobyte przez wojska chrześcijańskie. Bezpośrednio po szturmie narodził się jednak spór polityczny pomiędzy stronnikami książąt Medina-Sidonia i Ponce de Leon o władanie nad Gibraltarem. Zamek początkowo pozostał w rękach tych pierwszych, jednak spór doprowadził do dziewiątego oblężenia (kwiecień 1466-lipiec 1467), w wyniku którego zamek przeszedł pod panowanie książąt Ponce de Leon. Ostatecznie w 1501 Izabela I Katolicka wydała edykt o przejęciu Gibraltaru przez koronę Hiszpanii. Sprzymierzone wojska angielskie i holenderskie zajęły Gibraltar w czasie wojny o sukcesję hiszpańską w 1704 roku. Na mocy traktatu pokojowego w Utrechcie w 1713 roku Gibraltar został przekazany Wielkiej Brytanii „na wieczność”. Podczas II wojny światowej Gibraltar był brytyjską bazą wojskową o kluczowym znaczeniu, blokującą dostęp na Morze Śródziemne. Zbudowano wówczas lotnisko wojskowe, będące późniejszym lotniskiem cywilnym. Gibraltar był podczas wojny kilkakrotnie bombardowany, a statki na jego redzie były atakowane przez włoskich płetwonurków. Mieszkańcy Gibraltaru dwukrotnie odrzucili w referendach z 1967 i 2002 roku możliwość przejścia terytorium pod hiszpańską jurysdykcję. W 2006 roku Gibraltar otrzymał nową konstytucję, rozszerzającą autonomię wewnętrzną. Geografia Po wschodniej stronie Gibraltaru (East Side) leżą zatoki oraz , po zachodniej stronie leży Zatoka Gibraltarska. Zachodnia część (West Side) jest zamieszkana przez większość populacji miasta. Na północy półwyspu znajduje się przejście graniczne, port lotniczy, niektóre obiekty wojskowe oraz cmentarz wojenny. W północno-zachodniej części znajdują się mariny (porty jachtowe): , i , a także przystań promowa. Bardziej na południe zlokalizowane jest nabrzeże portu wojskowego i dzielnicy przemysłowej, gdzie umiejscowione są suche doki. Centrum turystycznym jest i okoliczne place i ulice, częściowo dostępne tylko dla pieszych. Od północy graniczy z hiszpańskim , powiatem które obejmuje miasta La Línea i Algeciras oraz miasteczka San Roque, Los Barrios, Tarifa, Jimena de la Frontera, Castellar de la Frontera i . Razem tworzą zespół miejski i obszar metropolitalny o populacji na poziomie ok. 250,000 mieszkańców. Według danych hiszpańskiego Ministerstwa Rozwoju tzw. Wielki Zespół Miejski Zatoki Algeciras/Gibraltar (hiszp. Grande Área Urbana) wewnątrz Campo de Gibraltar ma 235 572 mieszkańców na powierzchni 583 km², w latach 2001–2011 nastąpił wzrost ludności o 33 494 osób, co stanowi wzrost o 16.6%. Na północ aglomeracji Gibraltaru i Campo de Gibraltar leży park naturalny o powierzchni 167 767 ha. Na zachodzie położony jest park naturalny o powierzchni 18 931 ha. Ponieważ Gibraltar nie ma naturalnych zasobów słodkiej wody, w przeszłości pozyskiwano ją z opadów deszczu i gromadzono w potężnych wykutych w Skale Gibraltarskiej zbiornikach. Część słodkiej wody importowano również z Wielkiej Brytanii oraz Holandii i Maroka. Ze względów politycznych Gibraltar nie jest podłączony do hiszpańskiej sieci wodociągowej. Obecnie 90% słodkiej wody pochodzi z odsalania wód morskich. Klimat Gibraltar znajduje się w strefie klimatu subtropikalnego typu śródziemnomorskiego, z bardzo łagodnymi zimami i długimi ciepłymi, miejscami gorącymi latami. Średnia roczna temperatura wynosi ponad 22 °C w dzień i 15 °C w nocy. W najzimniejszym miesiącu roku – styczniu, średnia temperatura wynosi około 16 °C w dzień, 10 °C w nocy a średnia temperatura morza wynosi 16 °C. Opady śniegu, jak i mróz generalnie nie występują. W najcieplejszym miesiącu roku – sierpniu, średnia temperatura wynosi około 29 °C w dzień, 21 °C w nocy a średnia temperatura morza wynosi około 23 °C. Demografia Gibraltar jest jednym z najgęściej zaludnionych regionów świata. Na 6,55 km² zamieszkuje 29 185 osób, co daje średnią 4490 osób/km². Rosnące zapotrzebowanie na wolną powierzchnię rozwiązuje się poprzez meliorację. Takie ziemie zajmują obecnie ok. 10% powierzchni terytorium. Według danych ze spisu powszechnego z 2001 roku, w siedmiu wyodrębnionych dzielnicach miasta zamieszkiwało: W ciągu ostatnich kilku lat, począwszy od 2002 roku, populację Gibraltaru cechuje przewaga liczby mężczyzn nad liczbą kobiet. W 2008 roku wskaźnik maskulinizacji wyniósł 101,13 mężczyzn na 100 kobiet. W ciągu ostatniego 30-lecia w Gibraltarze notuje się spadkową tendencję liczby narodzin. W 1992 roku urodziło się 569 dzieci, natomiast 7 lat później odnotowano tylko 381 narodzin. W 2008 roku urodziło się 400 dzieci. Zdecydowana większość matek jest w wieku 20–34 lat. Co szósta z nich ma 35 lat i więcej, natomiast 5,5% matek rodzi swe dziecko w wieku 19 i mniej lat. Dla porównania liczba zgonów w ciągu ostatnich 30 lat oscylowała od 200 do 300 (w 2008 roku odnotowano 227 zgonów). Ludność Gibraltaru powoli rośnie. W grudniu 2008 roku liczba mieszkańców wyniosła 29 286. W latach 2005–2008 wskaźnik wzrostu wyniósł +1,76%. Wskaźnik urodzeń w ostatnich kilku latach wynosił od 12 do 15‰ (13,7‰ w 2008 roku). W tym samym okresie wskaźnik zgonów wahał się w przedziale od 6 do 9‰ (7,8‰ w 2008 roku). Dzięki temu Gibraltar od kilku lat notuje dodatni wskaźnik przyrostu naturalnego (+5,9‰ w 2008 roku). Liczba zawartych małżeństw w ciągu ostatnich 35 lat wykazuje stałą tendencję rosnącą. W 1984 roku było ich 398, a w 2008 roku – po raz pierwszy – liczba małżeństw zawartych przekroczyła 1000 (było ich 1062). Oznacza to 2,7-krotny wzrost na przestrzeni ćwierćwiecza. Rejon Zatoki Gibraltaru zwanej także Zatoką Algeciras to zespół miejski, na który składa się Gibraltar oraz hiszpańska comarca Campo de Gibraltar. Zgodnie z danymi Europejskiej Sieci Obserwacyjnej Rozwoju Terytorialnego i Spójności Terytorialnej, funkcjonalny zespół miejski (ang. Functional Urban Area, FUA) ma 206 000 mieszkańców. Według danych hiszpańskiego Ministerstwa Rozwoju tzw. Wielki Zespół Miejski Zatoki Algeciras (hiszp. Grande Área Urbana) ma 235 572 mieszkańców na powierzchni 583 km², w latach 2001–2011 nastąpił wzrost ludności o 33 494 osób, co stanowi wzrost o 16,6%. Grupy etniczne Obecni Gibraltarczycy są mieszanką rasową i kulturową. W 1704 roku po zajęciu Gibraltaru przez Brytyjczyków prawie cała hiszpańska ludność opuściła terytorium i założyła miasto San Roque. Przez ponad 300 lat na Skałę przybywali migranci zarobkowi. Większość nazwisk noszonych przez obecnych jego mieszkańców ma typowo śródziemnomorskie pochodzenie. Spis powszechny z 2001 roku odnotował następujący podział narodowości na Gibraltarze: 83,22% gibraltarska, 9,56% „inna brytyjska”, 3,50% marokańska, 1,19% hiszpańska i 1,00% „inna UE”. Język Językiem urzędowym na półwyspie jest angielski, który używany jest m.in. przez władze, administrację i sądownictwo. Większość mieszkańców jest wielojęzyczna i biegle posługuje się też hiszpańskim. Społeczność marokańska posługuje się językami berberyjskimi i arabskim, podobnie jak hinduska hindi i sindhi. W użyciu są też maltański i hebrajski. Na półwyspie spotyka się również ludzi posługujących się llanito, rodzimym językiem Gibraltaru, będącym mieszanką dialektu andaluzyjskiego języka hiszpańskiego i brytyjskiego angielskiego z naleciałościami maltańskimi, portugalskimi, genueńskimi i haketia. Często Gibraltarczycy nazywają siebie Llanitos. Religia Struktura wyznaniowa wszystkich mieszkańców Gibraltaru (według danych ze spisu powszechnego w 2012) przedstawia się następująco: katolicyzm – 72,1%, anglikanizm – 7,7%; metodyści, Kościół Szkocji, zielonoświątkowcy i pozostałe wyznania chrześcijańskie – 3,8%; islam – 3,6%; judaizm – 2,4%; hinduizm – 2,0%; inne i nieokreślone – 1,3%; nie wyznaje żadnej religii – 7,1%. Wśród rodowitych Gibraltarczyków zdecydowanie przeważają wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego, jest ich 84,1%. Wierni kościoła anglikańskiego stanowią 4,1%; a co 50 Gibraltarczyk jest wyznania mojżeszowego. Nieco inaczej przedstawia się struktura wyznaniowa brytyjskich mieszkańców Gibraltaru – wyznawców kościoła anglikańskiego jest nieco więcej niż kościoła rzymskokatolickiego (stanowią odpowiednio: 33,3% i 21,3%). Do wiary w hinduizm przyznaje się co trzydziesty Brytyjczyk zamieszkujący Gibraltar. Wśród pozostałych narodowości najwięcej wyznawców ma islam i katolicyzm. Gospodarka Gospodarka Gibraltaru oparta jest głównie na sektorze usług. W przeszłości budżet opierał się na dotacjach na utrzymanie bazy wojskowej – British Forces Gibraltar z brytyjskiego Ministerstwa Obrony, a obecnie większość wpływów pochodzi z sektora żeglugi morskiej, turystyki, handlu, usług finansowych, podatku od zakładów bukmacherskich. W swojej mowie budżetowej z czerwca 2009 roku szef ministrów Peter Caruana określił gospodarkę terytorium jako będącą w dobrej kondycji pomimo światowego kryzysu finansowego. Od początku XXI wieku Gibraltar stał się siedzibą wielu firm bukmacherskich oraz z sektora gier online, ze względu na niski podatek dochodowy od osób prawnych. Hazard stanowi jedną czwartą gospodarki, zajmujące się nim firmy warte są 15 mld euro i zatrudniają 3 tys. osób. W styczniu 2011 roku zmieniono zasady opodatkowania przedsiębiorstw prowadzonych przez nierezydentów Gibraltaru i ustalono stawkę podatku CIT na poziomie 10%. Gibraltar wyłączony jest ze wspólnego systemu podatku od wartości dodanej (VAT). W 2017 siedzibę miało tu 32 tys. firm korzystających ze specjalnego statusu terytorium. Znaczna część gospodarki pozostaje w szarej strefie. W roku budżetowym 2012/2013 produkt krajowy brutto zanotował wzrost o 7,8% w porównaniu do roku poprzedniego. Nadwyżka budżetowa wyniosła 37,17 mln GBP. PKB per capita w 2012 roku wyniósł 41 138 GBP (64 478 USD) i według MFW dało to Gibraltarowi awans z 9 na 4. miejsce na świecie. W 2016 PKB per capita wyniósł 64 tys. euro. Dług publiczny zmalał z 518 mln GBP do 376 mln GBP. W roku budżetowym 2013/2014 rząd planował przychód rzędu 487,4 mln GBP a wydatki w wysokości 470,3 mln GBP. W roku budżetowym 2019/2020 PKB osiągnął 2,57 mld GIP, natomiast PKB per capita wyniósł 79.707 GIP (121.154, 64 USD). Bazując na statystykach IMF, osiągnięty poziom PKB per capita, plasuje Gibraltar na pierwszym miejscu na świecie. Walutą obiegową jest funt gibraltarski emitowany przez rząd Gibraltaru na mocy Currency Notes Act z 1934 roku. Nieoficjalnie większość placówek handlowych na terytorium przyjmuje walutę euro na równych zasadach z funtem gibraltarskim, lecz niektóre automaty telefoniczne oraz poczta nie. W 2018 roku został zakwalifikowany na 66. miejscu wśród centrów finansowych świata. Emisja gazów cieplarnianych Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Gibraltaru wyniosła w 1990 roku 0,156 Mt, z czego 0,144 Mt stanowiła emisja dwutlenku węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 4,93 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 221 kg. Od tego czasu emisje rosną w dość stałym tempe. Głównym źródłem emisji przez cały czas był transport. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 0,681 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 19,618 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 490 kg. Turystyka Do atrakcji Gibraltaru i Campo de Gibraltar należą m.in. Skała Gibraltarska z rezerwatem przyrody , w którym żyje około 300 małp magotów (magoty gibraltarskie) Moorish Castle, zamek wybudowany w 711 roku St. Michael’s Cave, jaskinia Gorham’s Cave, jaskinia wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO , sieć tuneli w skale , plac , plac Katedra Najświętszej Maryi Panny Królowej wybudowana w 1462 roku Katedra Świętej Trójcy wybudowana w 1832 roku , kaplica Latarnia morska Europa Point z 1841 roku , kolej linowa Muzeum Narodowe Gibraltaru , ogród botaniczny Żydowska Brama Pomnik Władysława Sikorskiego , stanowisko archeologiczne z ruinami z czasów starożytnych Baelo Claudia, stanowisko archeologiczne z ruinami z czasów Starożytnego Rzymu z 1506 roku meczet Ibrahima al-Ibrahima plaże: i w Tarifie, będące jednym z największych w Europie centrów windsurfingu i kitesurfingu Przylądek Marroquí (Punta de Tarifa), najdalej wysunięty punkt kontynentalnej Europy jaskinie z archaicznymi malowidłami: Tajo de las Figuras, , , Transport Transport lotniczy Gibraltar, jak i aglomeracja jest obsługiwany głównie przez dwa porty lotnicze. Port lotniczy Gibraltar leży bezpośrednio na Gibraltarze, w 2017 roku obsłużył 571 184 pasażerów, jednakże obsługuje tylko loty do Wielkiej Brytanii. Międzynarodowy port lotniczy Malaga (największy port lotniczy południowej Hiszpanii), położony 95 km na północny wschód od Gibraltaru, w 2018 roku obsłużył 19 021 704 pasażerów. Jest to międzynarodowy port lotniczy, obsługuje loty z wielu miast europejskich. Kursują autobusy z Gibraltaru do portu lotniczego Malaga. Innymi portami lotniczymi są: międzynarodowy port lotniczy Sewilla, położony 149 km na północny zachód, który w 2019 roku obsłużył 7 544 473 pasażerów oraz lokalny port lotniczy Jerez, oddalony o ok. 92 km na północny zachód, w 2017 roku obsłużył 1 046 251 pasażerów. Po drugiej stronie zatoki leży , heliport z połączeniem do Ceuty, hiszpańskiego miasteczka w Afryce. Transport morski W 2017 roku, obsłużył 404 995 pasażerów. Po drugiej stronie zatoki leży , szósty co do przeładunku port kontenerowy w Europie. Algeciras po drugiej stronie zatoki posiada regularne połączenia promowe z Tangerem w Maroku i z hiszpańską enklawą Ceutą w północnej Afryce. Transport kolejowy Gibraltar nie ma bezpośredniego połączenia kolejowego. W aglomeracji znajduje się kilka lokalnych stacji kolejowych, do najważniejszych należy Algeciras (po drugiej stronie zatoki) oraz San Roque-La Línea (ok. 10 km od portu lotniczego Gibraltar). Z tych dwóch stacji – poprzez – funkcjonuje połączenie w stronę Malagi, gdzie jest możliwość przesiadki na kolej dużych prędkości AVE do głównych miast hiszpańskich i reszty Europy. Ze stacji Algeciras kursują pociągi dalekobieżne InterCity do Madrytu, jak również na krótszych dystansach np. do Grenady, a także – poprzez – połączenie do stacji przesiadkowej w Antequera. W budowie jest połączenie kolejowe z Malagi, oddalonej na zachód o ok. 100 km. Transport drogowy Przez aglomerację przebiegają oraz biegnące wzdłuż wschodniego i południowego wybrzeża Hiszpanii, poprzez Malagę, Almerię, Murcję, Alicante, Walencję aż do Barcelony. Autostrada jest częścią trasy europejskiej E15. Mniej ważnymi drogami są: w kierunku północnym, do Gaucín, jak również oraz w kierunku zachodnim, do Jerez de la Frontera i Kadyksu. Hiszpańska comarca Campo de Gibraltar jest obsługiwana przez miejską sieć autobusową . znajduje się tuż przy Gibraltarze. Na dworcu obsługiwane są dalekobieżne połączenia autobusowe: operator : trasa do Malagi oraz do Malagi (poprzez Marbellę i port lotniczy Malaga) operator : trasa do Kadyksu oraz do Sewilli operator : trasa do Kordoby oraz przez Murcję, Alicante, Walencję do Barcelony Interbus: trasa do Madrytu Innym dworcem autobusowym jest w Algeciras, po drugiej stronie zatoki. Kursują stamtąd autobusy dalekobieżne do Malagi, Kadyksu, Sewilli, Madrytu; a także do Granady, Kordoby, Almerii i na północ Hiszpanii (do La Coruña czy Bilbao). Telekomunikacja Gibraltar ma cyfrową centralę telefoniczną obsługiwaną przez infrastrukturę światłowodową i miedzianą. Największym operatorem telekomunikacyjnym na Gibraltarze jest Gibtelecom, obsługujący również telefonię komórkową. Krajową domeną najwyższego poziomu używaną na terytorium jest .gi Opieka zdrowotna Wszyscy Gibraltarczycy mają dostęp do darmowej opieki zdrowotnej w publicznych oddziałach centrum zdrowia i szpitalach. Wszyscy inni obywatele brytyjscy są również objęci darmowym leczeniem w czasie pobytów do 30 dni, pod warunkiem okazania ważnego paszportu brytyjskiego. Inni obywatele Unii Europejskiej mają takie samo prawo do leczenia po okazaniu ważnej Europejskiej Karty Ubezpieczenia Zdrowotnego. Gibraltarscy studenci i emeryci mają zagwarantowane darmowe leczenie stomatologiczne i bezpłatny dostęp do przepisanych leków. Pierwsza pomoc medyczna jest oferowana przez szpital św. Bernarda i centrum zdrowia, opieka psychiatryczna dostępna jest w szpitalu króla Jerzego V. Edukacja System edukacji w Gibraltarze oparty jest w większości na modelu brytyjskim. Gibraltar posiada piętnaście szkół publicznych, jedną szkołę prowadzoną przez ministerstwo obrony i jedną szkołę prywatną. Szkolnictwo wyższe na terytorium nie funkcjonuje i aby kontynuować edukację, przyszli studenci muszą wyjeżdżać do Wielkiej Brytanii. Rząd Gibraltaru w pełni opłaca studentom z terytorium pożyczki studenckie zaciągnięte na kontynuowanie edukacji. W 2005 roku poza Gibraltarem edukację wyższą pobierało 135 studentów, a w 2012 roku – 229. Kultura Kultura Gibraltaru odzwierciedla różnorodne pochodzenie jego mieszkańców. Na półwyspie najsilniejsze są wpływy brytyjskie, ponieważ Gibraltar jest terytorium zamorskim Wielkiej Brytanii, oraz hiszpańskie ze względu na bliskość tego kraju. Rocznica referendum z 1967 roku corocznie obchodzona jest w Gibraltarze jako święto państwowe – ‘Gibraltar National Day’. Tego dnia większość Gibraltarczyków ubiera się w barwy narodowe i świętuje na ulicach. 4 sierpnia 2004 roku w 300 rocznicę zdobycia Gibraltaru przez Brytyjczyków mieszkańcy utworzyli ludzki łańcuch wokół Skały Gibraltarskiej. 4 czerwca 2012 roku na wodach Zatoki Gibraltarskiej miała miejsce parada łodzi, upamiętniająca 60. rocznicę panowania Elżbiety II. Za nadawanie sygnału radiowego i telewizyjnego odpowiada publiczny nadawca Gibraltar Broadcasting Corporation. Dodatkowo wojskowy nadawca British Forces Broadcasting Service dostarcza w ograniczonym zakresie drogą kablową swój własny program telewizyjny dla wojskowych. Największą i najstarszą gazetą codzienną jest „Gibraltar Chronicle”, wychodząca 6 dni w tygodniu. Pierwszą książką napisaną przez rodowitego Gibraltarczyka była wydana w 1929 roku Barbarita Héctora Licudi. W latach 40. i 50. XX wieku opublikowano kilka antologii poezji miejscowych poetów. Sam Benady oraz Mary Chiappe napisali serię powieści detektywistycznych opisujących losy fikcyjnego detektywa Bresciano, umiejscowionych w XIX-wiecznym Gibraltarze. Co roku odbywa się tu Gibraltar Music Festival. Głównym ogrodem botanicznym jest Gibraltar Botanic Gardens. Sport Sport odgrywa dużą rolę w życiu Gibraltarczyków, a zakres uprawianych na półwyspie dyscyplin jest bardzo szeroki. Rząd Gibraltaru jest zobowiązany do finansowego wspierania lokalnych stowarzyszeń sportowych. Gibraltar bierze udział w różnych wydarzeniach sportowych, w 1995 roku był gospodarzem Island Games. Ze strony rządowej osobą odpowiedzialną za sprawy sportu jest Minister Kultury, Sportu, Dziedzictwa i Młodzieży. Rząd dostrzega korzyści płynące z udziału Gibraltarczyków w zajęciach sportowych i rekreacyjnych, dlatego szczególną wagę przywiązuje się do możliwie szerokiego dostępu do obiektów do uprawiania tych sportów, a także ich bezpłatnego udostępniania. Głównym obiektem sportowym jest wielofunkcyjny Victoria Stadium. W 2016 roku planowane jest otwarcie nowego stadionu piłkarskiego Europa Point Stadium. Gibraltar posiada swoją reprezentację w piłce nożnej, na jego terytorium prowadzone są rozgrywki ligowe w tej dyscyplinie. Wszystkie mecze odbywają się na Victoria Stadium. Gibraltarską piłką zarządza Gibraltarski Związek Piłki Nożnej, członek UEFA od 2013 oraz FIFA od 2016 roku. Podlegają mu także drużyny futsalowe. Podobną popularnością cieszy się krykiet. W latach 2000 i 2002 reprezentacja zdobyła Mistrzostwo Europy drugiej dywizji. Poza tym terytorium ma swoje reprezentacje m.in. w rugby, darcie, koszykówce mężczyzn, koszykówce kobiet, piłce siatkowej kobiet i piłce siatkowej mężczyzn. Policja Królewska Policja Gibraltaru (Royal Gibraltar Police) została powołana do życia 25 czerwca 1830 roku, w dniu, w którym Gibraltar stał się kolonią królewską. Zaraz po policji londyńskiej jest najstarszą ciągle istniejącą formacją policyjną w byłym Imperium Brytyjskim. 12 czerwca 1992 roku królowa Elżbieta II nadała jednostce prefiks Królewska. Jednostka zatrudnia obecnie około 220 funkcjonariuszy. Umundurowanie konstabli i sierżantów biorących udział w pieszych patrolach jest identyczne z tym, które jest używane w całej Wielkiej Brytanii. Również wozy policyjne mają tę samą kolorystykę, ale z uwagi na obowiązujący na Gibraltarze ruch prawostronny, kierownica w aucie umieszczona jest po lewej stronie. Miasta partnerskie Ballymena, Wielka Brytania Funchal, Portugalia Gibraltar, Wenezuela Zobacz też granica gibraltarsko-hiszpańska ustrój polityczny Gibraltaru Katastrofa lotnicza w Gibraltarze Cmentarz Trafalgarski Gibraltar Chess Festival Royal Gibraltar Post Office Gibraltar Stock Exchange Przypisy Linki zewnętrzne Serwis informacyjny Rządu Gibraltaru Parlament Gibraltaru Terytoria sporne Terytoria sporne w Europie

3380872

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mateusz%20Gamrot

Mateusz Gamrot

Mateusz Gamrot (ur. 11 grudnia 1990 w Bielsku-Białej) – polski zapaśnik i zawodnik MMA wagi lekkiej oraz piórkowej, dwukrotny mistrz Europy w amatorskim MMA z 2012 oraz 2013, w latach 2016–2020 międzynarodowy mistrz KSW w wadze lekkiej, oraz mistrz kategorii piórkowej w latach 2018–2020. Od 2020 zawodnik Ultimate Fighting Championship (UFC). Życiorys Gamrot urodził się w Bielsku-Białej, jednak dość szybko przeprowadził się z rodziną do Kudowy-Zdrój, gdzie mieszkał i dorastał. W gimnazjum przeniósł się z rodzinnej Kudowy do Milicza. Jako 20-latek przeprowadził się na stałe do Poznania. W sierpniu 2021 poślubił żonę Agatę, z którą ma dwójkę dzieci. Przeszłość sportowa W wieku gimnazjalnym przeprowadził się do internatu w Miliczu, by tam trenować zapasy w stylu wolnym. Ucząc się w technikum, należał do kadry narodowej, zdobywał medale juniorskich i młodzieżowych mistrzostw Polski. Od 2002 roku rozpoczął przygodę ze sportami walki, zaczynając od zapasów. W tym okresie odniósł wiele sukcesów w Polsce i na arenie międzynarodowej. Stoczył ponad 300 pojedynków na macie, walcząc między innymi na Mistrzostwach Europy i Świata. Od 2011 roku trenuje mieszane sztuki walki (grappling, muay thai, brazylijskie jiu jitsu, zapasy, boks). Swoje doświadczenie treningowe zdobywał pod okiem doskonałego trenera Andrzeja Kościelskiego – Mistrza Świata w zapasach. Dwa razy z rzędu (2013,2014) zdobywał złoty medal na Mistrzostwach Polski w brazylijskim jiu-jitsu w kat. purpurowych pasów (Luboń). W 2014 roku wygrał Mistrzostwa Europy ADCC w kat. do 77 kg. 18 lutego 2017 podczas gali „Poznań Fight Night” zremisował grapplerski pojedynek z przyjacielem Borysem Mańkowskim. W lipcu 2021 roku został nominowany do czarnego pasa brazylijskiego jiu jitsu. Kariera MMA Wczesna kariera W 2012 zdobył złoty medal na Mistrzostwach Europy w amatorskim MMA (Bruksela) a rok później obronił tytuł mistrzowski ponownie zdobywając złoto w kategorii 70 kg (Budapeszt). W zawodowym MMA zadebiutował 4 lutego 2012 na gali XFS – Night of Champions, wygrywając przed czasem z pochodzącym z Czeczenii – Arbim Szamajewem. Do końca roku stoczył dla tej federacji jeszcze dwa zwycięskie pojedynki po czym związał się z KSW. Początki w KSW i walka dla Cage Warriors 8 czerwca 2013 stoczył pierwszą walkę w KSW, pokonując Mateusza Zawadzkiego przez TKO. 28 września na KSW 24 pokonał jednogłośnie na punkty byłego zawodnika UFC – Andre Winnera. Na KSW 27 pokonał w taki sam sposób jak poprzedni Jeffersona George’a. 13 września 2014 stoczył dla brytyjskiej organizacji Cage Warriors zwycięski pojedynek, pokonując Walijczyka Tima Newmana w 1 rundzie. Dalsze walki w KSW Do polskiej organizacji powrócił 6 grudnia 2014 roku. Na gali KSW 29 pokonał Łukasza Chlewickiego przez jednogłośną decyzję sędziów. 21 lutego 2015 na gali KSW 30 wygrał z Brazylijczykiem Rodrigo Cavalheiro Correia przez TKO na 6 sekund przed końcowym gongiem. Na gali KSW 32: Road to Wembley pokonał Marifa Pirajewa przez TKO w drugiej rundzie, odnosząc dziesiąte zwycięstwo z rzędu na początku swojej kariery. 27 maja 2016 na gali KSW 35 stoczył pojedynek o pas mistrza KSW w wadze lekkiej z byłym mistrzem brytyjskiej BAMMA i rosyjskiej M-1 Global Francuzem Mansourem Barnaouim, który zwyciężył po trzyrundowym pojedynku. Na KSW 36: Materla vs. Palhares 1 października 2016 roku obronił tytuł wygrywając z Renato Gomesem Gabrielem w drugiej rundzie. Następnie Gamrot zmierzył się z byłym zawodnikiem UFC – Normanem Parke na gali KSW 39: Colosseum 27 maja 2017 roku. Wygrał walkę przez jednogłośną decyzję. W jego następnym pojedynku doszło do rewanżu z Normanem Parke na KSW 40: Dublin, które odbyło się 2 października 2017. W czwartej rundzie walka została przerwana z powodu przypadkowych faulów w oczy, które uniemożliwiły Parke’owi kontynuowanie walki. Po walce Parke popchnął Borysa Mańkowskiego, który był w narożniku Gamrota. W odpowiedzi asystujący Gamrotowi Marcin Bilman uderzył Parke’a. W rezultacie Gamrot został ukarany zabraniem mu 30% gaży, a Bilman otrzymał dwuletni zakaz wstępu na gale KSW. 3 marca 2018 roku na gali KSW 42: Khalidov vs. Narkun, Gamrot pokonał Grzegorza Szulakowskiego przez poddanie (americane) w czwartej rundzie, broniąc mistrzostwa KSW w wadze lekkiej. 1 grudnia 2018 na gali KSW 46 zawalczył o drugi pas, tym razem kategorii piórkowej, ze specjalistą od poddań Kleberem Koike Erbstem, gdzie po pięciorundowej dominacji zwyciężył pojedynek, zdobywając drugą koronę organizacji. 17 maja 2019 w filmie na kanale Borysa Mańkowskiego na serwisie YouTube ogłosił, że zwakował swoje dwa pasy i nie przedłużył kontraktu z federacją KSW. 6 marca 2020 federacja KSW poinformowała o powrocie Gamrota do organizacji. Podwójny mistrz KSW miał powrócić podczas gali KSW 53 w Łodzi, w pojedynku z Brazylijczykiem Edimilsonem Souzą, ale w związku z pandemią koronawirusa gala została odwołana. 11 lipca 2020 w walce wieczoru podczas gali KSW 53 stoczył trzeci pojedynek z Normanem Parke. Polak zwyciężył pojedynek w 3. rundzie przez TKO (przerwanie przez lekarza). 29 sierpnia 2020 na gali KSW 54: Gamrot vs. Ziółkowski stoczył swój ostatni w kontrakcie z KSW pojedynek z Marianem Ziółkowskim, który zastąpił kontuzjowanego Szamila Musajewa. Po 5-rundowym pojedynku Gamrot wygrał jednogłośną decyzją sędziów. UFC Od 17 września 2020 zawodnik Ultimate Fighting Championship (UFC). Podczas debiutu dla tej organizacji 17 października 2020 przegrał swój pierwszy pojedynek z Gruzinem – Guramem Kutateladze przez niejednogłośną decyzją sędziów. Pojedynek nagrodzono bonusem za walkę wieczoru. Pierwotnie podczas tej gali Gamrot miał się zmierzyć z Rosjaninem Magomiedem Mustafajewem, który wycofał się z walki z nieujawnionych powodów. 10 kwietnia 2021 na UFC on ABC: Vettori vs. Holland po raz drugi wszedł do klatki amerykańskiego giganta. Jego przeciwnikiem był Scott Holtzman. Polak znokautował rywala w 2. rundzie ciosami w parterze, notując tym samym pierwsze zwycięstwo w UFC. Zwycięstwo przyniosło mu bonus za występ wieczoru. 17 lipca 2021 w trzeciej walce dla UFC zwyciężył pojedynek poddając w 1. rundzie kimurą wieloletniego weterana organizacji Jeremy’ego Stephens’a. Kimura którą Gamer poddał Amerykanina okazała się najszybszą w historii federacji UFC. Efektowne poddanie nagrodzono bonusem za występ wieczoru. Podczas gali UFC Fight Night: Lewis vs. Daukaus, która odbyła się 18 grudnia 2021 roku zmierzył się z Brazylijczykiem Carlosem Diego Ferreirą. Pojedynek zwyciężył przez techniczny nokaut w 2 rundzie, gdzie będąc za plecami posłał potężne kolano na żebra rywala odbierając mu chęci do kontynuowania pojedynku. 26 czerwca 2022 (wydarzenie rozpoczęło się dzień wcześniej) podczas walki wieczoru gali UFC Fight Night: Tsarukyan vs. Gamrot pokonał po pięciu rundach decyzją jednogłośną Armana Carukjana. Po walce obaj otrzymali bonus za najlepszą walkę wieczoru. Po wygranej znalazł się na 8. miejscu wśród pretendentów w rankingu kategorii lekkiej, wyprzedzając innymi Conora McGregora. Podczas gali UFC 280, która odbyła się 22 października 2022 roku stoczył walkę z urodzonym w Iranie Amerykaninem, Beneilem Dariushem. Po trzech rundach musiał uznać wyższość rywala, przegrywając przez jednogłośną decyzję sędziów, którzy punktowali 2 x 30-27 oraz 29-28 w stosunku dla Dariusha. Mimo przegranej, Gamrot przesunął się z dziewiątego na ósme miejsce w rankingu kategorii lekkiej. 4 marca 2023 roku na UFC 285 zmierzył się z Amerykaninem Jalinem Turnerem, zastępując kontuzjowanego Dana Hookera. Zwyciężył niejednogłośną decyzją sędziowską (29-28, 28-29, 30-27). W walce wieczoru gali UFC Fight Night: Fiziev vs. Gamrot, która odbyła się 23 września 2023 w Las Vegas doszło do jego walki z Rafaelem Fizievem. Wygrał przez techniczny nokaut w drugiej rundzie, po tym, jak jego rywal nabawił się kontuzji kolana. 21 października 2023 miał zostać rezerwowym zastępstwem w razie wypadnięcia jednego z bohaterów walki mistrzowskiej na gali UFC 294. 11 października po wypadnięciu Charlesa Oliveiry nieoczekiwanie nowym zawodnikiem, który zawalczy z Isłamem Machaczewem został nie Gamrot a Alexander Volkanovski. Osiągnięcia Mieszane sztuki walki Zawodowe 2016-2020: międzynarodowy mistrz KSW w wadze lekkiej (-70 kg) 2018-2019: międzynarodowy mistrz KSW w wadze piórkowej (-66 kg) 2021: Najszybsze poddanie przez kimurę w historii UFC 2022: Herakles w kategorii zawodnik roku oraz zawodnik roku publiczności z 2021 roku 2023: Herakles w kategorii zawodnik roku publiczności oraz walka roku z 2022 roku Amatorskie 2011: Otwarte Mistrzostwa Polski w MMA – 1 miejsce w kat. -73 kg (Teresin) 2012: Mistrzostwa Europy w MMA (FILA) – 1 miejsce w kat. -71 kg (Bruksela) 2013: Mistrzostwa Europy w MMA (FILA) – 1 miejsce w kat. -70 kg (Budapeszt) Zapasy: 2008: II Puchar Polski seniorów – 3. miejsce w kat. 66 kg, st. wolny (Brzeg Dolny) 2009: Międzynarodowe Mistrzostwa Polski juniorów – 2. miejsce w kat. 66 kg, st. wolny (Kraśnik) 2009: Mistrzostwa Polski juniorów – 3. miejsce w kat. 66 kg, st. wolny (Krotoszyn) 2010: Młodzieżowe Mistrzostwa Polski – 1. miejsce, st. wolny 2010: Mistrzostwa Polski juniorów – 2. miejsce w kat. 74 kg, st. wolny (Brzeźnica) Grappling 2012: II Mistrzostwa Polski No-Gi – 1 miejsce w kat. 74 kg, niebieskie pasy (Luboń) 2013: Mistrzostwa Europy w grapplingu FILA – 1 miejsce no-gi 2013: Mistrzostwa Polski w grapplingu – 1 miejsce w kat. 77 kg (Poznań) 2013: III Mistrzostwa Polski No-Gi – 1 miejsce w kat. purpurowych pasów (Luboń) 2014: IV Mistrzostwa Polski No-Gi – 1 miejsce w kat. purpurowych pasów (Luboń) 2014: Mistrzostwa Europy ADCC – 1 miejsce w kat. 77 kg (Sofia) 2015: Mistrzostwa Wielkiej Brytanii NAGA – 1. miejsce w kat. 79,5 kg oraz 1. miejsce w kat. 79,5 kg no-gi (Londyn) 2015: Mistrzostwa Europy ADCC – 3. miejsce w kat. 76,9 kg (Turku) 2016: VI Mistrzostwa Polski No-Gi – 1. miejsce w kat 79,5 kg, purpurowe pasy (Luboń) 2016: XII Mistrzostwa Polski ADCC – 1. miejsce w kat. 76,9 kg 2018: Mistrzostwa Europy ADCC – 2. miejsce w kat. 77 kg 2019: Mistrzostwa Europy ADCC – 1. miejsce w kat. 77 kg (Sofia) 2021: Czarny pas w brazylijskim jiu-jitsu Lista zawodowych walk MMA Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona internetowa Mateusza Gamrota Polscy zawodnicy MMA Polscy zapaśnicy Sportowcy związani z Poznaniem Urodzeni w 1990 Ludzie związani z Kudową-Zdrojem Ludzie urodzeni w Bielsku-Białej

516004

https://pl.wikipedia.org/wiki/Leszek%20Lichota

Leszek Lichota

Leszek Lichota (ur. 17 sierpnia 1977 w Wałbrzychu) – polski aktor filmowy i teatralny. Życiorys W 2002 roku ukończył studia w Akademii Teatralnej w Warszawie i związał się zawodowo z Teatrem Polskim w Poznaniu (do 2006). Jako aktor zadebiutował w roli Nany Sirbanghy w „Hamlecie Wtórym” Romana Jaworskiego w reżyserii Macieja Prusa. Popularność przyniosły mu role serialowej: Grzegorza Zięby w Na Wspólnej i Marka Dębskiego w Prawie Agaty. Życie prywatne Związany jest z polską aktorką, Iloną Wrońską. Ma dwoje dzieci: córkę Nataszę (ur. 2006) i syna Kajetana (ur. 2008). Mieszka w Józefowie. Jest fanem i popularyzatorem gry w snookera. W grudniu 2007, reprezentując klub „Akademia Snookera”, zajął czwarte miejsce podczas Drużynowych Mistrzostw Polski w Snookerze w Kaliszu. W maju 2016 zajął trzecie miejsce na I Mistrzostwach Polski Biznesu, Artystów i Sportu w Snookerze. W 2018, 2022 i 2023 zdobył złoty medal w tych zawodach. Nagrody 2002: Wyróżnienie za role w spektaklach dyplomowych w Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza: Sen Nocy Letniej, A wódki nie starczy, Love na XX Festiwalu Szkół Teatralnych w Łodzi 2004: Stypendium artystyczne Miasta Poznania 2010: Nagroda za debiut aktorski w filmie Lincz na Koszalińskim Festiwalu Debiutów Filmowych „Młodzi i Film” 2011: Nominacja do Nagrody im. Zbyszka Cybulskiego za rolę Adama Grada w filmie Lincz 2011: Wyróżnienie aktorskie za rolę w spektaklu Teatru TV Czarnobyl. Cztery dni w kwietniu na Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej w Sopocie 2011: Nominacja do nagrody Czytelników Czasopisma Film Złota Kaczka w kategorii Najlepszy Aktor za rolę w filmie Lincz 2015: Nominacja w kategorii Aktor w plebiscycie Telekamery 2015 „Tele Tygodnia” 2015: Nominacja do nagrody Złotego Szczeniaka w kategorii drugoplanowa rola męska za rolę kaprala Maleńczuka „Małego” w filmie Karbala na 4. Festiwalu Aktorstwa Filmowego we Wrocławiu Filmografia Polski dubbing 2004–2007: Danny Phantom 2006: Fantastyczna Czwórka – Reed Richards / Pan Fantastic 2010: Podróże Guliwera – generał Edward 2012: Muminki w pogoni za kometą – Tata Muminka 2016: Legion samobójców – George Harkness / Kapitan Boomerang 2019: Chłopiec z burzy – Tom 2021: Czarna Wdowa – Alexi Shostakov / Red Guardian 2021: Wyprawa do dżungli – Frank Wolff Przypisy Linki zewnętrzne Urodzeni w 1977 Absolwenci Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza Polscy aktorzy filmowi Polscy aktorzy teatralni Polscy aktorzy dubbingowi Ludzie urodzeni w Wałbrzychu Osobowości telewizyjne związane z Polsatem

292522

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mercedes-Benz%20klasy%20C

Mercedes-Benz klasy C

Mercedes-Benz klasy C – samochód osobowy klasy średniej produkowany pod niemiecką marką Mercedes-Benz od 1993 roku. Od 2021 roku produkowana jest piąta generacja modelu. Pierwsza generacja Mercedes-Benz klasy C I został zaprezentowany po raz pierwszy w 1993 roku. Samochód zaprezentowano w 1993 roku jako następcę modelu 190. Samochód zyskał kod fabryczny W202 i utrzymany był w nowym kierunku stylistycznym marki oraz nowym porządku nazewniczym, który zapoczątkowała właśnie pierwsza generacja klasy C. Wersja kombi nosiła oznaczenie fabryczne S202. W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 1994 model zajął 3. pozycję (za Fordem Mondeo MkI i Citroënem Xantią) i trafiła do produkcji w 1996 roku. Oprócz tego, w tym samym roku samochód zdobył tytuł North American Car of the Year. W porównaniu do poprzednika miał smuklejsze linie nadwozia, oferował więcej miejsca w środku oraz posiadał udoskonalone systemy aktywnego i pasywnego bezpieczeństwa pasażerów. Komfort został dostrzegalnie ulepszony, nawet jeśli pozorne różnice były niezauważalne. W standardzie znalazły się pełnowymiarowa poduszka powietrzna kierowcy, system bezpieczeństwa bocznego uderzenia, system ABS, wspomaganie kierownicy, pięciostopniowa manualna skrzynia biegów oraz centralny zamek. Ceny były minimalnie wyższe od Mercedesa-Benza 190. Następną innowacją był pomysł na inny design i linie stylizacji: obok wersji podstawowej Base, która od 1995 została nazywana Classic, były dostępne trzy inne wersje: Esprit, Elegance i Sport. Te trzy warianty stanowiły około ⅓ wszystkich sprzedanych samochodów. W kwietniu 1993 roku koncern zaprezentował na targach we Frankfurcie W202 z silnikami C180, C200, C220, C280, C200D, C220D, C250D. Nie minęło pół roku, a już we wrześniu dodano C36 AMG, którego sprzedaż ruszyła na początku 1994 roku. W 1995 roku Mercedes zaproponował W202 w wariancie z silnikiem C230 Kompressor, oznaczało to zakończenie 50-letniej przerwy niestosowania mechanicznych sprężarek. Kompresor podbił moc C230 do 193 KM, tym samym dorównując mocą modelowi C280. Ponadto oferował większy i „dłużej” dostępny moment obrotowy, nie powodując większego zużycia paliwa i większego zatrucia środowiska. Dla eksportu do Włoch, Grecji i Portugalii, producent przygotował wersję C200 Kompressor. Oprócz doładowanego silnika benzynowego, pojawił się model C250 Turbo Diesel. Był pierwszym samochodem osobowym z silnikiem w technologii czterozaworowej na cylinder, turbiną napędzaną spalinami oraz z chłodzeniem powietrza doładowanego (intercooler). Nowy model bazując na wolnossącym Dieslu C250, osiągnął moc 150 KM i maksymalny moment obrotowy 280 Nm dostępny już od 1800 obr./min. Wynikiem było osiągnięcie najmocniejszego silnika wysokoprężnego w swojej kategorii, w dodatku osiągającego niskie spalanie i niską emisję spalin. W lutym 1996 pojawił się model T, czyli kombi o usportowionym charakterze i wewnętrznym symbolu S202, wkraczający na nowe obszary rynku. Był oferowany w tych samych wariantach co sedan do tej pory i był produkowany w tych samych zakładach w Bremie (Niemcy). Początkowo dostarczano kombi z trzeba silnikami benzynowymi (C180, C200 i C230 niedostępnym jeszcze w sedanie) oraz dwoma Dieslami: C220D oraz C250D. C200 Kompressor oraz C200D były oferowane jedynie na eksport. W czerwcu 1996 roku C220 został zastąpiony modelem C230, wraz z którym przyszedł nowy sposób zasilania benzyną innych silników benzynowych wolnossących – 1,8 i 2-litrowe silniki wyposażono w system wtrysku HFM z przepływomierzem (zamiast poprzednio używanego czujnika ciśnienia względnego powietrza wraz z pomiarem temperatury) oraz zmienne fazy rozrządu, wynikiem czego było mniejsze zużycie paliwa, mniejsza emisja spalin, silnik wymagał rzadszych przeglądów, które były tańsze dla nowych silników. Przeprowadzenie face liftingu w czerwcu 1997 roku było również zaznaczeniem pewnego wydarzenia dla serii 202 – w tym samym czasie sprzedano milion sztuk egzemplarzy. Z tej okazji wprowadzono nowy, 170-konny silnik C240 w układzie V6, który otwierał wrota dla mniej zamożnych klientów chcących nie za duży sześciocylindrowy silnik, zastępując będącego krótko na rynku C230. Dodatkowo lifting przeszedł C280, który został również zastąpiony widlastą jednostką V6 – kolejny raz powodem były normy emisji spalin, co przyczyniło się do obniżonej konsumpcji paliwa. Face lifting również oznaczał wycofanie „starego” modelu AMG C36. Oprócz zmian silnikowych, face lifting oznaczał zmianę nadwozia – m.in. zderzaki i progi, lampy, przednia atrapa oraz wnętrza – tapicerki, boczki drzwi. Zmiany odnotowano również w liście standardowego wyposażenia: cztery poduszki z przodu (dwie przednie i dwie boczne), system BAS, elektroniczny system ASR we wszystkich modelach oprócz C180 i C220D, unowocześniony system ASSYST, nowy kluczyk „rybka” (odpalenie samochodu polega na komunikacji przez podczerwień w stacyjce i kluczyku, a otwieranie samochodu przez radio; w sedanie możliwość otworzenia klapy bagażnika z kluczyka; przed liftingiem stacyjka na metalowy grot, a otwieranie samochodu przez podczerwień). Na liście opcjonalnej pojawiły się nowe rozszerzenia: PTS, czyli czujniki parkowania, APS, czyli system nawigacji zintegrowany w radiu, nowy tempomat, sensor deszczu i reflektory ksenonowe z systemem samopoziomowania. W październiku tego samego roku, pojawił się nowy model AMG C43 wyposażony w silnik 4,3 litra znany z modelu W210 E430 V8 generując podwyższoną moc 306 KM. Standardowo wyposażony w system stabilizacji toru jazdy ESP i automatyczną skrzynią biegów. Na C43 AMG się nie skończyło i Mercedes-Benz na targach zaprezentował kolejną nowość: pierwszego Mercedesa z silnikiem Diesla na bezpośrednim wtrysku Common Rail. Oferował 125 KM oraz 300 Nm od 1800 obr./min, co czyniło go najsilniejszym pod względem momentu obrotowego silnikiem w klasie, a dodatkowo wyznaczył nowy standard spalania i zanieczyszczeń środowiska. Sprzedaż ruszyła w grudniu 1997 roku. W połowie następnego roku do oferty dodano zmodyfikowaną C220CDI, model C200CDI o mocy 102 KM, które wyparło z listy C220D (było dostępne jedynie dla taksówek). Wersje stylizacji „Mała Mercedes” oferowała od początku do końca cztery główne linie stylizacji, częściowo powiązane z poziomem wyposażenia seryjnego: Classic – podstawowa, najtańsza wersja, właściwie nazywana od września 1995 roku. Z silnikiem C180 i manualną skrzynią biegów kosztowała w maju 1993 roku około 40 000 DM. Wewnątrz brak było charakterystycznego drewna dla Mercedesów; delikatne wzory tapicerek. Listwy zewnętrzne Classica były z czarnego plastiku. Po głównym liftingu listwy były lakierowane, a na konsoli środkowej pojawiło się drewno Alameda i czarny dąb na listwach drzwi – inne niż w Elegance. Esprit – przeznaczona dla młodych ludzi. Kolorowe (inne niż w Classicu) wzory tapicerek (często pod kolor nadwozia). Wewnątrz czarne elementy dekoracyjne aż do liftingu – pojawił się na konsoli środkowej materiał bardzo podobny do włókna węglowego (inny niż w wersji Sport). Listwy w Espricie były z czarnego plastiku, po głównym liftingu jak w Classicu. Zawieszenie obniżono o 25 mm. Elegance – symbol luksusu i elegancji: drewno z orzecha włoskiego. Prócz tego, jasne wersje tapicerek „kolorowały” plastiki na podobny kolor (czego nie było w Espricie i Classicu). Elegance otwierało przed nami kolejną listę wyposażenia opcjonalnego (m.in. 6 kolorów skórzanych tapicerek). Listwy zewnętrzne od początku produkcji lakierowane w innym odcieniu, dodatkowo ozdobione chromem; chrom na klamkach. Zawieszenie w zależności od roku produkcji występowało w dwóch wersjach. Po tzw. półlifcie było identyczne jak w wersji Classic. Sport – usportowiona wersja. Kierownica w stylu SL; przednie fotele z poprawionym trzymaniem bocznym; do dyspozycji głównie czarne tapicerki w kratę. Dwa kolory wnętrz – czarna (materiałowa i skórzana) i szara (skórzana; plastiki w ciemno szare). Elementy dekoracyjne z plastiku o strukturze włókna węglowego. Zawieszenie zostało obniżone o 25 mm i utwardzone. Zmieniony układ kierowniczy na bardziej bezpośredni. Mercedes-Benz stosuje bardzo długą listę wyposażenia opcjonalnego, w związku z czym można doposażyć każdą stylizację niemal we wszystko, bardzo nieliczne opcje są rezerwowane dla określonych stylizacji, wersji limitowanych bądź silników. We wszystkich wersjach przed liftingiem standardowo stosowano ogumienie 195/65 R15 o indeksie prędkości H (dla silników 4-cylindrowych), 195/65 R15 V (dla silników 6-cylindrowych) oraz 205/60 R15 o odpowiednim indeksie dla wersji Sport. AMG stosowało ogumienie 225/45 R17 z przodu i 245/40 R17 z tyłu. Limitowane edycje Daimler-Chrysler praktycznie co roku oferował limitowaną edycję którejś z wersji wyposażeniowej. Dzięki temu przyciągał klientów, a każda z wersji oferowała coś więcej niż standard. Taka oferta była dostępna tylko przez krótki czas, a koszt był na tyle mały, że warto było dopłacać do tzw. specjalnego modelu. Sport DTM-Edition – wrzesień 1994 – pierwsza edycja specjalna C-klasy. Po „dołożeniu” tego pakietu, samochód wzbogacał się o alufelgi AMG (popularne monoblocki) o rozmiarze 17" (opony 225/45 R17), lakier metalizowany, listwy progowe i gałkę zmiany biegów sygnowane logiem „DTM” – obrys pojazdu z tylnym spojlerem. Cechą charakterystyczną były tylko trzy kolory lakieru: srebrny metalik, morska zieleń oraz (limitowany) szafirowo-czarny. C180 Classic Plus – wrzesień 1995 – dokładnie rok później zaoferowano kolejną edycję nazywaną Classic Plus. Pakiet dotyczył tylko wersji z silnikiem C180 – najpopularniejszym z całej oferty. Wersje dodatkowo wyposażano w pięcioramienne felgi w rozmiarze 15" (opony 205/60 R15), radio-odtwarzacz CD Sony lub Becker. lakier metalizowany oraz szklany szyberdach. Esprit ATP-Tour – wrzesień 1995 – równolegle do Classic Plus. Wyposażenie dodatkowe: alufelgi pięcioramienne 15" (opony 205/60 R15), przednie szyby elektryczne i otwór na narty w tylnej kanapie oraz możliwość jej złożenia. W tej wersji występowała popielniczka, tylko za dopłatą. Sport ATP-Tour – wrzesień 1996 – kolejna edycja, znowu dotycząca wersji Sport. Oferowano: alufelgi AMG 17" (opony 225/45 R17), lakier metalizowany, przyciemniane klosze tylnych lamp, czarna skórzana tapicerka, skórzana kierownica o nowym kształcie (w stylu SL), elektryczne szyby, tylny podłokietnik, stalowe listwy progowe sygnowane napisem „Mercedes-Benz”. Esprit Champion Limited – marzec 1998 – dotyczył tylko nadwozi kombi. Dodatkowo samochód otrzymywał klimatyzacje, przedni podłokietnik, pięcioramienne alufelgi w rozmiarze 15" (opony 205/60 R15) oraz radio MB Special z RDS. Classic Selection Limousine – lipiec 1999 – jedna z ostatnich limitowanych opcji wyposażenia. Dodatkowo oferowano klimatyzacje, przedni podłokietnik, sześcioramienne felgi 15" z oponami 195/65 R15 oraz radio – MB Audio 10. Esprit Selection – lipiec 1999 – identycznie jak wyżej wymieniony Classic pochodzi z lipca 1999 roku, lecz oferta dotyczy tylko nadwozi Kombi. Wyposażenie poszerzano podobnie jak Classica: o klimatyzacje, przedni podłokietnik, alufelgi 16" z oponami 205/55 R16 oraz radio MB Audio 10. Classic Selection – kwiecień 2000 – ostatni model specjalny klasy C. Dotyczyła modeli kombi, a wyposażenie poszerzano (już standardowo) o: klimatyzacje, przedni podłokietnik, sześcioramienne alufelgi (opony 195/65 R15) i radio MB Audio 10. Kalendarz produkcji 1993: Kwiecień – premiera C-klasy z nadwoziem sedan i silnikami: C180, C200, C220, C280, C200D, C220D, C250D; Maj – rozpoczęcie sprzedaży W202; Wrzesień – do oferty dodano C36 AMG; 1994: Grudzień – w standardzie: nowe gałki zmiany biegów i pokrętła od regulacji nawiewów, kluczyk na podczerwień z immobilizerem FBS2 (kod 880), poduszka pasażera oraz rozbudowana regulacja fotela pasażera (oprócz Classic); 1995: Luty – pięćset tysięczna C-klasa zjechała z taśmy produkcyjnej na początku miesiąca; Wrzesień – „mały lifting”, zmiany w silnikach: do oferty dodano C230K, C250TD (zamiast C250D), wycofano C200D; podstawowy rozmiar kół 195/65 R15; 1996: Luty – oferta poszerzona o nadwozie kombi; Czerwiec – zamiany w silnikach; C230 zamiast C220 (poprawiono rozłożenie momentu obrotowego); Sierpień – nowa automatyczna skrzynia biegów: teraz o pięciu przełożeniach i sterowana elektronicznie; zmienne fazy rozrządu w wolnossących czterocylindrowych silnikach benzynowych; 1997: Czerwiec – facelifting; do oferty dodano C240 V6 (zamiast C230) oraz C280 V6 (zamiast rzędowego C280); wycofano ze sprzedaży C36 AMG; Wrzesień – do oferty dodano C200K oraz C43 AMG w miejsce C36 AMG; Grudzień – do oferty dodano C220CDI na wtrysku Common Rail; 1998: Kwiecień – kolejny silnik CDI (modyfikowany C220CDI) – C200CDI o mocy 102 KM zamiast C220D; 2000: Kwiecień – rozpoczęcie produkcji W203 Maj – zakończenie produkcji W202 w nadwoziu sedan 2001: Kwiecień – zakończenie produkcji W202 w nadwoziu kombi „Mały” face lifting Zmiany po wrześniu 1995: – wszystkie wersje stylizacyjne miały białe kierunkowskazy z przodu i z tyłu; – nowe lakiery i tapicerki, nowe elementy dekoracyjne dla wersji Elegance i Sport; – zmiany elektryczne: nowy licznik; częściowe wprowadzenie instalacji CAN – komunikacja między komputerami pokładowymi (silnika, skrzyni itd), licznikiem; – zmiany mechaniczne: nowe sworznie wahaczy przednich dolnych – zgodne z montowanymi w W210, przednia oś została poszerzona o 6 mm; – zmiany wizualne: nowy sterownik nadmuchu Tempmatic oraz Thermatic z dużym wyświetlaczem. Wszystko miało na celu upodobnienie klasy C z nową klasą E. W czerwcu 1996 nowe reflektory przednie (układ H7-H1-H1 zamiast H1-H1-H3) o bardziej przeźroczystym szkle – dla całej gamy W202. Facelifting Zmiany po czerwcu 1997 roku: nowe zderzaki oraz plastikowe progi optycznie obniżające samochód; na aucie nie występowały już elementy z czarnego, matowego plastiku; przednia atrapa o rzadszym użebrowaniu; tylne lampy w każdej wersji przyciemniane; nowe alufelgi w standardzie i w opcji; w wersji Sport koła 16" w standardzie; antena radia w sedanie przeniesiona z lewego tylnego błotnika do tylnej szyby; elektroniczny kluczyk z elektryczną blokadą kierownicy i immobilizerem FBS3; nowy licznik z systemem Assyst; nowy panel sterujący oświetleniem wewnętrznym; nowe wzory tapicerki wraz z nowymi boczkami, nowe rodzaje elementów dekoracyjnych; zmieniona kierownica – styl ówczesnego SL – i zegary – białe blaty – dla wersji Sport. AMG W listopadzie 1993 roku, DaimlerChrysler na IAA we Frankfurcie zaprezentował najmocniejszą odmianę seryjnie produkowanej C-klasy – model C36 AMG. Charakteryzował się silnikiem o pojemności 3606 cm³ i generował maksymalną moc rzędu 280 KM przy 5750 RPM oraz maksymalnym momencie obr. 385 Nm przy 4000–4750 RPM. Był to przeprojektowany przez firmę AMG 24-zaworowy silnik Mercedesa o pojemności 3,2 litra (220 KM), znany na przykład z modelu W124. Standardowo połączony z czterobiegową przekładnią automatyczną. Seryjna produkcja rozpoczęła się na pod koniec 1993 roku i trwała do zastąpienia następną wersją AMG – modelem C43. Koniec roku 1997 zapowiadał zmiany w prawdziwie sportowych edycjach W202. Na International Automobile Fair, debiutowały dwa T-modele: zaraz obok zwyczajnego C220CDI, uplasował się model C43 AMG, pierwszy ośmiocylindrowiec w gamie C-klasy. Wyposażony w 4266 cm³ silnik, znany z E430 W210, wykonany w technologii trójzaworowej (2 dol., 1 wyd.), i ciekawej jak na Mercedesa, technologii „Double-ignition”, czyli wykorzystanie dwóch świec zapłonowych na cylinder. Zmodyfikowany wałek rozrządu, dolot oraz układ wydechowy zaowocował maksymalną mocą 306 KM osiąganą przy 5750 RPM oraz bagatelnym maksymalnym momentem obr. 410 Nm osiąganym od 3250 RPM do 5000 RPM. Połączony w standardzie z nową, pięciobiegową skrzynią automatyczną sterowaną elektronicznie, ponadto automatyczną klimatyzacją Thermatic oraz elektronicznym stabilizatorem toru jazdy ESP. Był idealną konkurencją dla BMW M3 czy Audi RS4 oraz stał się topowym modelem W202. Model C55 wyposażony w 24-zaworowy silnik o pojemności 5439 cm³ (czyli 5,4 litra) z większego modelu W210 E55 AMG był również silnikiem o widlastym układzie ośmiu cylindrów. Produkował nieco zmniejszoną moc 347 KM i moment obrotowy 510 Nm. Wersja „przedliftingowa” C36 wyposażona została w zderzaki oraz progi pasujące w modę wczesnych lat 90: duże, o ostrych liniach, optycznie obniżające samochód i ospojlerowane. Samochód bazował na wersji Sport, co można poznać po plakietkach na bocznych listwach. Dodatkowo wokół samochodu pojawił się chrom na listwach jak w Elegance. Listwy pozostały w kolorze nadwozia. Pakiet stylistyczny C43 (i C55) stylistycznie wprowadzał C-klasę w lata 2000. Nadmuchane i okrągłe kształty – charakterystyczne boczne przetłoczenia można odnaleźć w Mercedesach po dzień dzisiejszy. Zrezygnowano z chromu wokół samochodu. Wszystkie detale w kolorze nadwozia. Trudno jest w jasny sposób określić jak wyglądało wnętrze klas C w wersjach AMG. Przede wszystkim oparte były one na wersjach Sport: kierownica, tapicerki, wykończenia. W C36 elementem dodatkowym była: kierownica w stylu SL i gałka obszyte skórą czarno-białą, białe wnętrze zegarów (czarne blaty). Tapicerka materiałowa w kratę; w opcji skórzana tapicerka. Przy takich pieniądzach często decydowano się na pakiety stylizacyjne Designo: dowolna kolorystyka, lakiery na zamówienie (dedykowane i z innych modeli), drewno zamiast plastikowego włókna węglowego. Z kolei C43 dostało nową kierownicą, bardzo podobną do tych montowaną w „zwykłych” Sportach (styl SL). Opcją dodatkową była czarno-biała (czarno-srebrna) tapicerka. Zegary zostały bez zmian kolorystycznych z wersji Sport. Można powiedzieć, że było mniej indywidualne od C36 AMG. Silniki Benzynowe Wysokoprężne Druga generacja Mercedes-Benz klasy C II został zaprezentowany po raz pierwszy w 2000 roku. Rynkowy debiut tego modelu odbył się w roku 2000. Samochód zyskał kod fabryczny W203 dla sedana oraz S203 dla kombi. Od poprzednika wyróżniał się gruntownie przemodelowaną stylistyką. Na początku oferowany był z cztero- i sześcio-cylindrowymi silnikami benzynowymi i Diesla. Silniki benzynowe z początku były przejęte z poprzednich modeli jako zmodyfikowane jednostki spełniające normy emisji spalin Euro 4. Od 2002 roku weszły na rynek całkowicie nowe silniki benzynowe o innych pojemnościach i oznaczeniach. Jednostki napędzane olejem napędowym wyposażone były w szynę paliwową common rail oraz turbosprężarki o zmiennej geometrii. Po raz pierwszy oznaczenie modelu nie wiązało się ściśle z pojemnością silnika – modele z okresu 2000–2002: C180 (2,0); C240 (2,6); 2002–2007: C200 (1,8); C200K (1,8); C230 (2,5). Mercedes w 2001 roku uzupełnił ofertę modelową o nadwozie typu kombi zwaną T-Model. W 2001 roku paleta silnikowa została rozszerzona o kolejne mechanicznie doładowane jednostki czterocylindrowe o pojemności 1,8 l, jednak różniące się mocą maksymalną. W 2002 roku Mercedes W203 otrzymał maksymalną ocenę pięciu gwiazdek w teście zderzeniowym Euro NCAP. Na początku 2004 roku nieco odświeżono model, zmieniając stylistykę wnętrza, tylne lampy w wersji nadwoziowej Sportcoupe oraz dodając do palety nowe sześciocylindrowe silniki. Dodatkowo niektóre wersje silnikowe można było nabyć z nową, siedmiostopniową, automatyczną skrzynią biegów 7G-TRONIC. Ostatni sedan tej generacji C-Klasy wyjechał z fabryki w Sindelfingen 14 grudnia 2006 roku. SportCoupé W 2000 roku Mercedes-Benz opracował model oparty na klasie C (W203), lecz plasowany w niższej, kompaktowej klasie. Był to model klasa C SportCoupé, który pozwolił Mercedesowi zaznaczyć swoją obecność w segmencie C jako odpowiedź na BMW serii 3 Compact. Samochód produkowano w innych latach i kierowano go do innej klienteli. Koncepcja kompaktowego hatchbacka opartego na większej klasie C kontynuowana była jeszcze w latach 2008–2011 w postaci zmodernizowanego modelu Mercedes-Benz CLC. AMG Jako że model W202 w usportowionej wersji AMG odniósł rynkowy sukces, w 2001 roku wprowadzono na rynek Mercedesa W203 w dwóch wersjach AMG. Pierwszą był Mercedes C32 AMG z sześciocylindrowym, widlastym silnikiem o pojemności 3,2 l, który konkuruje z BMW M3 E46. Silnik ten wyposażony został w nową sprężarkę mechaniczną produkcji IHI i rozwijał moc maksymalną 354 KM, którą osiągał przy 6100 obr./min oraz maksymalny moment obrotowy 450 Nm przy 4400 obr./min. Ponadto powstała wersja C 30 CDI AMG, która wyposażona była w pięciocylindrowy silnik Diesla o pojemności trzech litrów, mocy 231 KM i maksymalnym momencie obrotowym wynoszącym 540 Nm. Usportowione zostały wszystkie wersje nadwoziowe, natomiast w 2004 roku usunięto z oferty silnik Diesla oraz model C 32 AMG Sportcoupe. Na początku 2004 roku wersję C 32 AMG zastąpiono przez C 55 AMG wyposażoną w widlasty, ośmiocylindrowy silnik o pojemności 5,5 l o mocy 367 KM. Dzięki temu, choć samochód nadal miał zainstalowany elektroniczny ogranicznik prędkości umożliwiający jazdę z prędkością do 250 km/h, to jednak od 0 do 100 km/h rozpędzał się w 5,2 s. Dane techniczne Silnik Osiągi Trzecia generacja Mercedes-Benz klasy C III został zaprezentowany po raz pierwszy w 2007 roku. Samochód przedstawiono po raz pierwszy w 2007 roku. Produkowano go pod kodem fabrycznym W204 dla sedana, S204 dla kombi oraz C204 dla coupe. Stylistyka i wygląd zdecydowanie odróżniają pojazd od poprzednika. Karoseria została powiększona, przez co Mercedes stał się bardziej masywny. Samochód wytwarzano w odmianach coupe, sedan oraz kombi, w trzech wersjach stylistycznych: Classic – podstawowa, Elegance – klasyczna, elegancka oraz Avantgarde – jednocześnie elegancka i sportowa, posiada grill z wielkim emblematem Mercedesa, oraz obniżone o 15mm i utwardzone zawieszenie względem Classic i Elegance. Podobnie jak w przypadku Klasy E, seryjnym wyposażeniem wersji kombi są relingi dachowe. W pojeździe pojawił się po raz pierwszy opcjonalny system nawigacji COMAND APS z zamykanym kolorowym ekranem LCD, co zmniejsza ryzyko włamania do samochodu. Nowością jest także pakiet zawieszenia AGILITY CONTROL z selektywnym systemem amortyzacji. Za dopłatą dostępne jest zawieszenie ADVANCED AGILITY z trybem jazdy sportowej, obniżającym nadwozie o 15 mm. W 2011 roku auto przeszło facelifting. Zmieniono m.in. maskę na wykonaną z aluminium, przednie i tylne reflektory oraz zderzaki. W 2013 roku pojawiła się wersja Mercedesa Klasy C Edition C, która skupia się na różnych dodatkach w wyposażeniu zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz. Nowa paczka dodatków skierowana jest do wariantów sedan, kombi oraz coupe. Edition C to przede wszystkim zmieniony przedni grill we wszystkich wariantach nadwoziowych oraz przyciemnione lampy przednie. Oprócz tego wszystkie modele zostaną wyposażone w chromowane końcówki układu wydechowego oraz niewielkie skrzydło na klapie bagażnika. Coupe Przy okazji modernizacji w 2011 roku, po raz pierwszy w historii modelu Klasa C została przedstawiona także w odmianie coupe. Wyróżnia się ona wyżej poprowadzoną linią okien, łagodniej opadającą linią dachu i zbliżoną sylwetką nadwozia. Była ona produkowana jedynie 4 lata, gdyż w 2015 roku zadebiutował następca. Bezpieczeństwo Auto uzyskało pięć gwiazdek w teście zderzeniowym europejskiej organizacji Euro NCAP. W testach amerykańskiej organizacji IIHS samochód otrzymał wynik good w niemal wszystkich kategoriach z wyjątkiem small overlap front gdzie notowany jest jako poor. Modele wyprodukowane po grudniu 2012 r. zostały przekonstruowane tak, że w teście small overlap front ich wynik poprawił się na marginal. Gama silnikowa Silniki benzynowe: C180 Kompressor – 1796 cm³, 156 KM, 230 Nm, 223 km/h (2007-2008) C180 Kompressor BlueEFFICIENCY – 1597 cm³, 156 KM, 230 Nm, 230 km/h (2008-2010) C180 CGI – 1796 cm³, 156 KM, 250 Nm, 225 km/h (2009-2012) C180 – 1595 cm³, 156 KM, 250 Nm, 225 km/h (2012-2014) C200 Kompressor – 1796 cm³, 184 KM, 250 Nm, 235 km/h (2007-2010) C200 CGI – 1796 cm³, 184 KM, 270 Nm, 237 km/h (2009-2014) C230 – 2496 cm³, 204 KM, 245 Nm, 240 km/h (2007-2009) C250 CGI (automat) – 1796 cm³, 204 KM, 310 Nm, 240 km/h (2009-2014) C280/C300 – 2996 cm³, 231 KM, 300 Nm, 250 km/h (2007-2011) C300 – 3498 cm³, 252 KM, 250 km/h (Tylko na rynek USA) (2012-2014) C350 (automat) – 3498 cm³, 272 KM, 350 Nm, 250 km/h (2007-2011) C350 CGI (automat) – 3498 cm³, 292 KM, 365 Nm, 250 km/h (2008-2011) C350 (automat) – 3498 cm³, 306 KM, 370 Nm, 250 km/h (2011-2014) C63 AMG (automat) – 6208 cm³, 457 KM, 600 Nm, 250 km/h (2007-2014) C63 AMG Edition 507 (automat) – 6208 cm³, 507 KM, 610 Nm, 250 km/h (2013-2014) C63 AMG Black Series (automat) – 6208 cm³, 517 KM, 620 Nm, 250 km/h (2012) Silniki wysokoprężne: C180 CDI – 2143 cm³, 120 KM, 300 Nm, 208 km/h (2010-2014) C200 CDI – 2148 cm³, 136 KM, 270 Nm, 215 km/h (2007-2009) C200 CDI – 2143 cm³, 136 KM, 360 Nm, 218 km/h (2009-2014) C220 CDI – 2148 cm³, 170 KM, 400 Nm, 229 km/h (2007-2009) C220 CDI – 2143 cm³, 170 KM, 400 Nm, 232 km/h (2009-2014) C250 CDI – 2143 cm³, 204 KM, 500 Nm 240 km/h (2008-2014) C300 CDI 4MATIC (automat) – 2987 cm³, 231 KM, 540 Nm, 250 km/h (2011-2014) C320 CDI – 2987 cm³, 224 KM, 510 Nm, 250 km/h (2007-2009) C350 CDI (automat) – 2987 cm³, 231 KM, 540 Nm, 250 km/h (2009-2011) C350 CDI (automat) – 2987 cm³, 265 KM, 620 Nm, 250 km/h (2011-2014) C63 AMG Model C63 AMG, wyposażony 457-konny ośmiocylindrowy silnik o pojemności 6,2 l, jest najmocniejszą odmianą obecnej generacji Klasy C. Wersja ta konkuruje z Audi RS4, BMW M3 oraz Lexusem IS-F. Jest to największy silnik stosowany dotychczas w Mercedesie klasy średniej. Wersje AMG W204 są dostępne w każdym typu nadwozia: kombi, sedan oraz coupe. Z wyjątkiem standardowego C63 o mocy 457 KM, Mercedes oferował również mocniejsze wersje. W 2011 roku zaprezentowano najbardziej bezkompromisową edycję, Black Series, oprócz silnika wzmocnionego do 517 KM, charakteryzował się również spoilerem z tyłu, powiększonym przednim zderzakiem, oraz inną maską. Black Series był oferowany tylko w nadwoziu Coupe, powstało 800 egzemplarzy. Od 2011 roku oferowany był również Performance Pack, w którym moc wynosiła 487 KM. W 2013 roku zaprezentowano Edition 507, który podnosił moc do 507 KM. Wszystkie wersje charakteryzowały się zupełnie zmienionym wyglądem zewnętrznym, inne zderzaki, lotki lub spoiler na bagażniku, sportowy wydech zakończony czterema końcówkami, oznaczenia AMG itp. W wersji Black Series auto miało również znacznie poszerzone nadkola. W środku wersje AMG różnią się od standardowych (w zależności od konfiguracji) kierownicą, aluminiowymi pedałami, zegarami sygnowanymi logiem AMG, sportowymi kubełkami, wykończeniem włóknem węglowym, a także często lepszym wyposażeniem. Napęd na cztery koła 4MATIC Samochody z widlastymi silnikami sześciocylindrowymi (benzynowymi i diesla) mogą być wyposażone w stały napęd na cztery koła 4MATIC. Dla wersji kombi, ograniczono wybór tylko do diesla (C 320 T CDI 4MATIC). Standardem jest wtedy automatyczna skrzynia biegów 7G-TRONIC. Wzrost masy własnej w porównaniu z pojazdami tylnonapędowymi wynosi tylko 60 kg. Zużycie paliwa wzrasta tylko o ok. 0,2 litra na 100 km. Mimo obecności przegubów kulowych półosi przednich, średnica zawracania pozostaje taka sama (10,84 m). Prędkość maksymalna oraz przyspieszenie do 100 km/h również są takie same; dla modelu C 320 T CDI (z automatem) oraz C 320 CDI 4MATIC wynoszą odpowiednio 244 km/h oraz 7,1 s. Dane techniczne Czwarta generacja Mercedes-Benz klasy C IV został zaprezentowany po raz pierwszy w 2014 roku. Samochód przedstawiono po raz pierwszy w 2014 roku. Zyskał on kod fabryczny W205 dla sedana, S205 dla kombi, C205 dla coupe oraz A205 dla kabrioletu. Po raz pierwszy klasa C oferowana jest w tak licznej ofercie nadwoziowej. Stylistycznie auto nawiązuje do modeli CLA i klasy S. Pojazd ma podobny pas przedni z identycznymi reflektorami i wyrazistą atrapą chłodnicy z logo Mercedesa. Z boku pojazdu znajduje się znane z innych modeli marki przetłoczenie. Pojazd powstał na płycie podłogowej zwanej MRA. Auto wykonane jest w większości z aluminium. Pod koniec kwietnia 2014 roku podczas targów motoryzacyjnych w Pekinie zaprezentowano wydłużoną odmianę L przeznaczoną na rynek chiński. W maju 2014 roku zaprezentowana została odmiana kombi, a w 2015 roku odmiana coupe i cabrio. W maju 2014 roku EuroNCAP przeprowadził testy zderzeniowe nowego Mercedesa klasy C. Samochód otrzymał maksymalną ocenę 5 gwiazdek. We wrześniu 2014 Mercedes-Benz zaprezentował usportowione odmiany C63 AMG i C63 AMG S. Auta otrzymały agresywniejszy pakiet ospoilerowania, zmodyfikowane sportowe zawieszenie o trzech stopniach tłumienia i podwójnie doładowany silnik V8 o pojemności 4,0 l. Wersja C63 AMG rozwija moc 475 KM i 650 Nm. Odmiana oznaczona literką S dysponuje mocą 510 KM i 700 Nm. Słabsza wersja przyspiesza do 100 km/h w 4,2 s. Mocniejsza w 4,1 s. W obu przypadkach prędkość maksymalna to ograniczone elektronicznie 250 km/h. W styczniu 2015 roku auto nagrodzone zostało prestiżowym wyróżnieniem „Best in Class” przez EuroNCAP – organizację badającą poziom bezpieczeństwa nowych samochodów sprzedawanych na europejskich rynkach. W testach zderzeniowych samochód otrzymał maksymalną ogólną notę – pięciu gwiazdek. W marcu 2015 roku Mercedes klasy C zajął trzecie miejsce w prestiżowym plebiscycie na Europejski Samochód Roku 2015. Auto uzyskało w głosowaniu wynik 221 punktów. Jury składało się z 58 dziennikarzy motoryzacyjnych reprezentujących 22 kraje Europy (w tym dwóch z Polski). 2 kwietnia 2015 roku, na salonie motoryzacyjnym w Nowym Jorku, ogłoszono, że Mercedes klasy C zdobył prestiżowy tytuł Światowego Samochodu Roku 2015. Coupe/cabriolet Na salonie we Frankfurcie we wrześniu 2015 roku zadebiutowała wersja C 63 AMG Coupe. Źródłem napędu tego pojazdu jest benzynowy silnik V8 o pojemności 4,0 l, który legitymuje się mocą 476 KM i maksymalnym momentem obrotowym 650 Nm dostępnym od 1750 do 4500 obr./min. Jednocześnie z AMG we Frankfurcie pokazano „zwykłe” odmiany klasy C w wersji Coupe. Gama jednostek napędowych jest taka sama, jak w sedanie. Stylistycznie auto przypomina nieco pomniejszoną klasę S Coupe. Linie wyposażeniowe Podstawowa Avantgarde – ekstrawagancka z wielką gwiazdą Mercedesa na środku atrapy chłodnicy Exclusive – stylowa z tradycyjną gwiazdą Mercedesa na atrapie chłodnicy AMG – sportowa Każda z wersji wyposażenia wyróżnia się odmienną stylizacją elementów zewnętrznych, jak atrapa chłodnicy oraz zderzaki. W wersji Exclusive Mercedes klasy C posiada tradycyjną „gwiazdę” umieszczoną na masce, zaś w wersjach Avantgarde, AMG oraz Classic, logo marki umieszczono bezpośrednio na atrapie chłodnicy. Standardowe wyposażenie pojazdu obejmuje m.in. halogenowe lampy przednie, funkcję ECO Start-Stop, elektromechaniczny układ kierowniczy Direct Steer z siłą wspomagania dostosowaną do prędkości i zmiennym przełożeniem, zależnym od kąta skrętu kół, układ jezdny AGILITY CONTROL z komfortowym zestrojeniem oraz selektywnym systemem amortyzacji i obniżonym zawieszeniem, system Adaptive Brake z asystentem ruszania pod górę, funkcją wstępnego napełniania hamulców i osuszania tarcz hamulcowych, system ostrzegający kierowcę przed sennością i nieuwagą, system chroniący przed kolizjami przy niewielkich prędkościach (do 7 km/h) oraz system autonomicznego hamowania przy prędkości do 200 km/h, poduszki powietrzne dla kierowcy i pasażera oraz poduszka chroniąca kolana kierowcy, boczne poduszki powietrzne przednie, ABS, ESP, elektryczny hamulec postojowy, system ochrony pieszych z aktywną maską, system audio wyposażony w dziesięć głośników, automatyczny układ sterowania oświetleniem/włączania świateł w zależności od jasności otoczenia, podgrzewane i elektrycznie regulowane asferyczne lusterka zewnętrzne, światła do jazdy dziennej wykonane w technologii LED, elektrycznie regulowane fotele, klimatyzację automatyczną włączającą obieg zamknięty w tunelach w oparciu o dane GPS, wielofunkcyjną kierownicę, system multimedialny z ekranem o przekątnej 7 lub 8,4 cala z gładzikiem (touchpad) ułatwiającym wprowadzanie komend do nawigacji i sterowanie systemem multimedialnym oraz wyświetlacz typu head-up, czujnik wykrywający obecność fotelika dla dziecka na przednim fotelu pasażera oraz pakiet AIR BALANCE z aktywnym rozpylaczem zapachów i jonizatorem powietrza. Opcjonalnie pojazd wyposażyć można w reflektory wykonane w technologii LED w dwóch wersjach statycznej i dynamicznej (Intelligent Light System), zbiornik paliwa o większej pojemności (66 litrów, w wersji podstawowej, w celu zmniejszenia masy własnej samochodu, ma on zaledwie 42 litry), elektrycznie sterowane pneumatyczne zawieszenie ze zmiennym stopniem tłumienia i układem samopoziomowania z wyborem trybu pracy: Comfort, ECON, Sport, Sport+ oraz Individual; aktywnego asystenta parkowania, sygnalizację kolizji, system automatycznego utrzymywania odległości, system rozpoznawania znaków drogowych, system COMAND Online, wyświetlacz HUD, komfortowy system telefoniczny, tuner TV, funkcję bezkluczykowego zapłonu, panoramiczny, odsuwany dach, nastrojowe oświetlenie wnętrza, podgrzewane/wentylowane przednie fotele, skórzaną tapicerkę, ogrzewanie postojowe, tempomat, system automatycznego parkowania na miejscach równoległych oraz prostopadłych z kamerą 360 stopni. Wersja kombi wyposażona została m.in. w pneumatyczne zawieszenie i wyświetlacz HUD. Silniki Benzynowe: C180 – 1595 cm³, 156 KM, 250 Nm, przyśpieszenie od 0–100 km/h: 8,2 s, śr. zużycie paliwa: 5,0 l/100 km C200 – 1991 cm³, 184 KM, 300 Nm, przyśpieszenie od 0–100 km/h: 7,5 s, śr. zużycie paliwa: 5,3 l/100 km C200 4MATIC – 1991 cm³, 184 KM, 300 Nm, śr. zużycie paliwa: 6,4 l/100 km C250 – 1991 cm³, 211 KM, 350 Nm, śr. zużycie paliwa: 5,6 l/100 km C300 – 1991 cm³, 245 KM, 370 Nm, śr. zużycie paliwa: 6,3 l/100 km C400 4MATIC – 2996 cm³, 333 KM, 480 Nm, śr. zużycia paliwa: 7,8 l/100 km C43 AMG 4MATIC – 2996 cm³, 367 KM, 520 Nm, C63 AMG – 3982 cm³, 475 KM, 650 Nm, śr. zużycia paliwa: 8,2 l/100 km C63 AMG S – 3982 cm³, 510 KM, 700 Nm, śr. zużycia paliwa: 8,4 l/100 km Wysokoprężne: C180 BlueTec – 1,6 l, 116 KM, 250 Nm, śr. zużycie paliwa: 3,8 l/100 km C200 BlueTec – 1,6 l, 136 KM, 300 Nm, śr. zużycie paliwa: 3,8 l/100 km C220 BlueTec – 2143 cm³, 170 KM, 400 Nm, przyśpieszenie od 0–100 km/h: 8,1 s, śr. zużycie paliwa: 4,0 l/100 km C220 BlueTec 4MATIC – 2143 cm³, 170 KM, 400 Nm, przyśpieszenie od 0–100 km/h: 8,1 s, śr. zużycie paliwa: 4,9 l/100 km C250 BlueTec – 2,2 l, 204 KM, 500 Nm, śr. zużycie paliwa: 4,4 l/100 km C250 BlueTec 4MATIC – 2,2 l, 204 KM, 500 Nm, śr. zużycie paliwa: 4,9 l/100 km Hybrydowe: C300 BlueTec Hybrid – silnik Diesla o pojemności 1991 cm³, 204 KM oraz silnik elektryczny o mocy 27 KM i 500 Nm, śr. zużycie paliwa: 3,9 l/100 km C350 HYBRID – silnik Benzynowy o pojemności 1991 cm³, 211 KM oraz silnik elektryczny o mocy 50 kW i 350 Nm, śr. zużycie paliwa: 3,0 l/100 km Piąta generacja Mercedes klasy C V został zaprezentowany po raz pierwszy w lutym 2021 roku. Samochód oznaczono kodem W206 dla odmiany sedan, S206 dla odmiany kombi oraz V206 dla odmiany wydłużonej przeznaczonej na rynek chiński. Produkcja zarówno odmiany sedan, jak i kombi rozpoczęła się w tym samym czasie, pod koniec marca 2021. Pod koniec kwietnia 2021 zaprezentowano wydłużoną odmianę na rynek chiński. Sprzedaż modelu rozpoczęła się trzy miesiące później. W sierpniu tego roku zaprezentowano uterenowione kombi, czyli All-Terrain. Przypisy klasy C Samochody klasy średniej Samochody tylnonapędowe Samochody hybrydowe Sedany Kombi Europejski Samochód Roku Samochody z lat 90. Samochody z lat 2000–2009 Samochody z lat 2010–2019 Samochody z lat 2020–2029

91403

https://pl.wikipedia.org/wiki/James%20Bond

James Bond

James Bond, także agent 007 – postać fikcyjna, szpieg brytyjskiej Secret Intelligence Service (MI6), bohater szeregu powieści Iana Fleminga, protagonista w wielu powieściach i opowiadaniach autorstwa Iana Fleminga. Po śmierci pierwotnego autora dalsze przygody agenta 007 opisywali Kingsley Amis, John Gardner, Raymond Benson, Sebastian Faulks, Jeffery Deaver, William Boyd i Anthony Horowitz. W 2012 roku James Bond w specjalnie przygotowanym filmie eskortował królową Elżbietę II na Stadion Olimpijski w Londynie z jej pałacu w celu otwarcia XXX Letnich Igrzysk Olimpijskich 2012. Królowa po raz pierwszy w historii zgodziła się zagrać samą siebie w filmie. Rolę Jamesa Bonda zagrał Daniel Craig. James Bond najbardziej znany jest z serii filmów. Do 2021 roku powstało 25 oficjalnych (wytwórni EON Productions) i 3 niezależne filmy. Życiorys Komandor porucznik (Commander) James Bond, jak dowiadujemy się z filmu Skyfall, urodził się w Szkocji, w tytułowej posiadłości Skyfall. Zawodowo jest wywiadowcą (żołnierzem wywiadu) 007 (podwójne zero ma oznaczać licencję na zabijanie w MI6). Jest przystojnym, inteligentnym i wszechstronnie wykształconym – zna się właściwie na wszystkim – światowcem w nieokreślonym wieku. Ma nienaganne maniery, a edukację pobierał na Uniwersytecie w Cambridge. Nosi eleganckie garnitury, jeździ supersamochodami. Jego ulubionym drinkiem jest martini z wódką („wstrząśnięte, nie mieszane”). Uwielbia towarzystwo pięknych kobiet, ale pozostaje w stanie wolnym (raz był żonaty). Jak dowiadujemy się z książki Żyje się tylko dwa razy i filmu Skyfall rodzicami Bonda byli Szkot Andrew Bond i Szwajcarka Monique Delacroix. Imię i nazwisko matki 007 pisarz zaczerpnął od pewnej Szwajcarki, z którą był zaręczony. W swej fikcyjnej biografii Bonda John Pearson ustalił datę jego urodzenia na 11 listopada (rocznica zakończenia I wojny światowej) 1920, jednak w żadnej z książek nie ma na to dowodu. Fleming inspirował się rzeczywistym szpiegiem, Serbem Dušanem Popovem, podwójnym agentem zarówno brytyjskim, jak i niemieckim, znanym również z charakteru playboya. Aktualna biografia Z okazji wejścia na ekrany 21. części bondowskiego cyklu, Casino Royale, stworzono nową, oficjalną biografię agenta 007. Jest ona dostępna na stronie internetowej filmu. Wiele spośród jej elementów jest zbieżnych z literacką historią Bonda określoną przez Iana Fleminga, lecz wprowadzono także wiele zmian. Obecna data urodzenia Jamesa Bonda to 13 kwietnia 1968. Dzień i miesiąc symbolizują premierę książki Casino Royale w 1953, rok jest zaś zgodny z rokiem urodzenia Daniela Craiga. Bond w obecnej wersji przyszedł na świat w Berlinie Zachodnim. Jego rodzice, Andrew i Monique, zginęli w wypadku podczas wspinaczki, wychowuje się więc w hrabstwie Kent pod okiem cioci Charmain. Podobnie jak napisał Fleming, Bond zostaje wyrzucony z Eton College i uczęszcza do szkoły ukończonej przez jego ojca – Fettes College. W tym samym czasie, w ramach programu wymiany, pobiera też nauki na Uniwersytecie Genewskim. Po ukończeniu Fettes wstępuje do Royal Navy i uczy się w Britannia Royal Navy College w wieku 17 lat. Nowa biografia odsłania kulisy służby wojskowej Bonda. Dołącza on do Special Boat Service, gdzie otrzymuje rangę komandora, a następnie zostaje przydzielony do jednostki sił specjalnych 030 Special Forces Unit (nawiązanie do 30 Assault Unit, o czym pisał Fleming). Bond służy potajemnie w Iraku, Somalii, Iranie, Libii oraz aktywnie w Bośni. Następnie zostaje rekrutowany do RNR Defence Intelligence Group. W tym czasie uczęszcza na kursy specjalistyczne organizowane przez uniwersytety w Cambridge i Oksfordzie, wypracowując sobie dyplom z języków orientalnych w Cambridge. Wsławia się biegłą znajomością języków – francuskiego, niemieckiego i włoskiego – oraz dość poprawnym pisaniem w językach: greckim, hiszpańskim, chińskim i japońskim w czasie, gdy wstępuje do MI6. Pełni służbę wojskową w Royal Navy w wieku od 17 do 31 lat, do SIS wstępuje mając 32 lata, a w wieku 38 lat, w roku 2006, otrzymuje status 00. Zostaje opisany jako jedna z osób poszukujących broni masowego rażenia w Bagdadzie i okolicach na niedługo przed inwazją na Irak. Z jego końcowego raportu wynika, że on i jego zespół niczego nie znaleźli. Jest później rozdrażniony, gdy dowiaduje się, że raport ten został zatuszowany przez kierownictwo w Londynie i Waszyngtonie. Książki Stworzenie Bonda Ian Fleming stworzył postać Jamesa Bonda w lutym 1952 roku, podczas wakacji w swej jamajskiej posiadłości zwanej Goldeneye. Nazwisko agenta 007 zapożyczył od amerykańskiego ornitologa Jamesa Bonda, autora książki Birds of the West Indies (Ptaki Indii Zachodnich), którą posługiwał się – jako ornitolog hobbysta – podczas pobytu w swej willi na Jamajce. W napisanym później liście do żony prawdziwego Bonda stwierdził: „Uderzyło mnie, że to krótkie, nieromantyczne, anglosaskie i do tego bardzo męskie nazwisko było tym, czego potrzebowałem. I tak narodził się drugi James Bond”. Po napisaniu pierwszej powieści zatytułowanej Casino Royale, Fleming dał rękopis do przeczytania poecie i swemu przyjacielowi, Williamowi Plomerowi. Tekst spodobał się mu na tyle, że przesłał jego kopię znanemu wydawcy – Jonathanowi Cape’owi, który pomimo pewnych zastrzeżeń zdecydował się na publikację książki, również ze względu na szacunek, jakim darzył starszego brata Iana, Petera Fleminga, znanego pisarza powieści przygodowych i podróżniczych, którego książki wydawał już od wielu lat. W 2020 roku Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej ujawniło, że James Albert Bond, brytyjski dyplomata, pracował w ambasadzie Wielkiej Brytanii w Warszawie. Zachowane dokumenty potwierdzają, że prowadził działalność o charakterze wywiadowczym. Nie wiadomo czy Ian Fleming był świadom istnienia Jamesa Alberta Bonda . Lista książek o Jamesie Bondzie Ian Fleming 1953 Casino Royale 1954 Żyj i pozwól umrzeć (ang. Live and Let Die) 1955 Moonraker 1956 Diamenty są wieczne (ang. Diamonds Are Forever) 1957 Pozdrowienia z Rosji (ang. From Russia, with Love) 1958 Doktor No (ang. Dr. No) 1959 Goldfinger 1960 Tylko dla twoich oczu (ang. For Your Eyes Only) – zbiór opowiadań 1961 Operacja Piorun (ang. Thunderball) 1962 Szpieg, który mnie kochał (ang. The Spy Who Loved Me) 1963 W tajnej służbie Jej Królewskiej Mości (ang. On Her Majesty’s Secret Service) 1964 Żyje się tylko dwa razy (ang. You Only Live Twice) 1965 Człowiek ze złotym pistoletem (ang. The Man with the Golden Gun) 1966 Ośmiorniczka (ang. Octopussy and The Living Daylights) – zbiór opowiadań Kingsley Amis (pod pseud. Robert Markham) 1968 Pułkownik Sun (ang. Colonel Sun) Christopher Wood 1977 James Bond, The Spy Who Loved Me – adaptacja filmu 1979 James Bond and Moonraker – adaptacja filmu John Gardner 1981 Licence Renewed 1982 For Special Services 1983 Icebreaker 1984 Role of Honour 1986 Nobody Lives for Ever 1987 No Deals, Mr. Bond 1988 Scorpius 1989 Win, Lose or Die 1989 Licence to Kill – adaptacja filmu 1990 Brokenclaw 1991 The Man from Barbarossa 1992 Death Is Forever 1993 Never Send Flowers 1994 SeaFire 1995 GoldenEye – adaptacja filmu 1996 Cold Raymond Benson 1997 Zero Minus Ten 1997 Jutro nie umiera nigdy (ang. Tomorrow Never Dies) – adaptacja filmu 1998 The Facts of Death 1999 High Time to Kill 1999 Świat to za mało (ang. The World Is Not Enough) – adaptacja filmu 2000 DoubleShot 2001 Never Dream of Dying 2002 The Man with the Red Tattoo 2002 Die Another Day – adaptacja filmu Sebastian Faulks 2008 Piekło poczeka (ang. Devil May Care) Jeffery Deaver 2011 Carte Blanche William Boyd 2013 Solo Anthony Horowitz 2015 Cyngiel śmierci (ang. Trigger Mortis) 2018 Forever and a Day 2022 With a Mind to Kill Filmy Oficjalne (EON Productions) Wszystkie filmy do 1974 roku stworzył duet producentów, Albert R. Broccoli i Harry Saltzman. Wtedy to Broccoli zajął się kolejnymi częściami samodzielnie. Od 1995 pracę ojca kontynuują córka, Barbara Broccoli oraz pasierb, Michael G. Wilson. Uwzględnienie inflacji dotyczy kursu z lutego 2016 roku Niezależne Niezależnie od wytwórni EON powstały 3 filmy o Jamesie Bondzie: pierwsze, telewizyjne Casino Royale (1954), gdzie grał Barry Nelson, parodia Casino Royale (1967) z Davidem Nivenem i Never Say Never Again (Nigdy nie mów nigdy) z roku 1983, remake Operacji Piorun, gdzie pojawił się Sean Connery. Aktorzy W postać Jamesa Bonda wcielali się następujący aktorzy: Produkcje oficjalne Sean Connery – 1962–1967, 1971 (6 filmów) George Lazenby – 1969 (1 film) Roger Moore – 1973–1985 (7 filmów) Timothy Dalton – 1987–1989 (2 filmy) Pierce Brosnan – 1995–2002 (4 filmy) Daniel Craig – 2006–2021 (5 filmów) Produkcje niezależne Barry Nelson – 1954 (1 film telewizyjny) David Niven – 1967 (1 film – parodia) Sean Connery – 1983 (1 film) Postacie Serie książek i filmów o Jamesie Bondzie obfitują w wiele ciekawych postaci, będących sprzymierzeńcami lub przeciwnikami głównego bohatera. Zwierzchnicy 007 i pozostali oficerowie brytyjskiego wywiadu są zwykle określani pojedynczymi literami, jak choćby M czy Q. W powieściach Bond ma dwie sekretarki, Loelię Ponsonby i Mary Goodnight, których role i kwestie w filmach przejęła sekretarka M, Panna Moneypenny. Bond pracuje czasem ze swym przyjacielem z CIA, Felixem Leiterem. W filmach Leiter pojawia się regularnie w produkcjach z udziałem Seana Connery’ego, w jednej z Rogerem Moore’em i obu z Timothym Daltonem. Był jednak tylko dwukrotnie grany przez tego samego aktora. Po nieobecności w filmach z Pierce’em Brosnanem w roli głównej, Leiter powraca w Casino Royale z Danielem Craigiem. Kobiety, zwłaszcza w filmach, mają nieraz dwuznaczne imiona, prowadzące do nieśmiałych żartów, np. „Pussy Galore” (Goldfinger, imię i nazwisko postaci zaczerpnięto z postaci kobiety, prowadzącej w latach 50. dom publiczny w Nowym Jorku), „Plenty O’Toole” (Diamenty są wieczne), „Mary Goodnight” (Człowiek ze złotym pistoletem), „Dr Christmas Jones” (Świat to za mało) czy „Xenia Onatopp” (GoldenEye, kobiecy czarny charakter, którą podnieca duszenie mężczyzn udami). Dziewczyny Bonda Przeciwnicy Bonda Postacie pojawiające się w wielu filmach Słynne elementy Sekwencja początkowa Od pierwszej oficjalnej części, Doktora No, filmy poprzedzane są charakterystyczną sekwencją. Ukazuje ona widok przez otwór gwintowanej lufy, a w nim sylwetkę Bonda, który przechodzi kilka kroków, po czym nagle odwraca się w bok i strzela. Następnie na ekran spływa czerwień (symbolizując krew przeciwników 007), z kolei światło lufy przemieszcza się w dół ekranu. W Doktorze No stanowi ono później motyw przewodni napisów początkowych, podczas gdy w Pozdrowieniach z Rosji i Goldfingerze światło lufy maleje i znika. Od Operacji Piorun otwiera początkową część filmu, poprzedzającą napisy. Zostało to zmienione w Śmierć nadejdzie jutro – gdy Bond odwraca się i strzela, z lufy pistoletu wydobywa się kula. W Casino Royale pominięty został chód Bonda, a pojawia się jedynie sam strzał, w Quantum of Solace i Skyfall cała sekwencja zostaje pokazana na końcu filmu, natomiast w Nie czas umierać pominięty został rozlew krwi po strzale. Pomimo wszystkich zmian główny charakter sekwencji został zachowany do dziś. Sekwencja przedtytułowa Tuż po sekwencji początkowej w każdym filmie (oprócz Doktora No) pojawia się tzw. sekwencja przedtytułowa, poprzedzająca napisy początkowe. Zazwyczaj sekwencja ta ukazuje agenta 007 kończącego jakąś misję, przed objaśnieniem misji głównej, o której będzie mowa w filmie. Nieraz zadanie Bonda z sekwencji przedtytułowej nie ma nic wspólnego z późniejszą akcją (np. Goldfinger, Tylko dla twoich oczu). Najdłuższą sekwencję przedtytułową – ponad 15-minutową – zawiera Świat to za mało, a najkrótszą – 3 minutową – Casino Royale. Zwykle trwają one od 7 do 10 minut. Czołówka Po sekwencji przedtytułowej pojawia się czołówka. Stanowi ona zwykle artystyczny popis (zachowany najczęściej w konwencji modernizmu) pełen sylwetek nagich i półnagich kobiet, tańczących, skaczących i strzelających z broni. Począwszy od lat 90. szczególnie podkreślone zostało tło graficzne czołówek, związane z tematyką każdego filmu (m.in. symbole upadającego komunizmu w GoldenEye, ropa naftowa w Świat to za mało, symbole karciane w Casino Royale, nagrobki w Skyfall). Czołówki te stały się znakiem firmowym filmów o brytyjskim agencie. Twórcą i najbardziej znanym spośród kreatorów napisów był Maurice Binder, pracujący w latach 1962-1989 nad czternastoma filmami o Bondzie. Opuścił jednak dwie produkcje (Pozdrowienia z Rosji z 1963 i Goldfinger z 1964), do których napisy zaprojektował Robert Brownjohn. Binder powrócił w Operacji Piorun (1965). Po śmierci Bindera, od filmu GoldenEye (1995), czołówki bondowskie projektuje Daniel Kleinman, wykorzystując nieobecną wcześniej, zarówno w filmach, jak i czołówkach, animację komputerową. Wyjątkiem była czołówka Quantum of Solace (2008), zaprojektowana przez Bena Radatza i Tima Fishera, reżyserów z firmy MK12. Równie charakterystycznym elementem czołówek bondowskich jest przedstawianie w napisach początkowych mniej popularnych członków ekipy filmowej. W latach 60. standardem było umieszczanie w napisach początkowych takich osób jak księgowy, montażysta dźwięku, projektant napisów początkowych czy koordynator kaskaderów. W latach 80. powszechną praktyką, nie tylko w filmach hollywoodzkich, stało się przesunięcie tych zawodów filmowych do napisów końcowych, zostawiając napisy w czołówce tylko dla najważniejszych funkcji i nazwisk. Tymczasem w czołówkach filmów z Bondem takie funkcje wciąż są obecne, jako element bondowskiej tradycji. Podczas wyświetlania czołówki w tle brzmi główna piosenka filmowa, śpiewana zazwyczaj przez artystę popularnego w danym momencie. Zwroty Po raz pierwszy agent 007 przedstawił się słowami „My name is Bond. James Bond.” w Doktorze No: Sean Connery wypowiada je z papierosem w ustach przy stoliku w kasynie w odpowiedzi na nazwisko partnerki (podane w tym samym stylu). Zwrot ten wszedł do kanonu zachodniej kultury masowej. 21 czerwca 2005 r. American Film Institute umieścił go na 22. miejscu w rankingu najsłynniejszych cytatów w historii kina. Bond zgodnie ze zwyczajem zamawia w barze „Martini z wódką, wstrząśnięte, nie mieszane”, po raz pierwszy w Goldfingerze (choć słowa te pojawiły się już w Doktorze No – zamówienie takie złożył jeden z przeciwników). Zwrot ten uplasował się na 90. pozycji listy AFI. W Casino Royale po przegranej partii pokera Bond zamawia martini z wódką, a gdy barman pyta: „wstrząśnięte czy zmieszane”, bohater odpowiada: „Mam to gdzieś”. W Quantum of Solace na pytanie o to, co pije, Bond odpowiada René Mathisowi: „Nie wiem. Co piję?”. „James Bond powróci...” Każdy z filmów, oprócz Doktora No (1962) i Operacji Piorun (1965), kończy się napisem „James Bond will return...” lub „James Bond will be back”, następującym podczas napisów końcowych lub po nich. Do Ośmiorniczki (1983) napis ten zawierał także tytuł kolejnego filmu, który planowano nakręcić („James Bond will return in...”). Trzykrotnie zdarzało się jednak, że nazwa sequelu podana w poprzednim filmie była niezgodna z rzeczywistością, co wynikało ze zmian w planach producentów. Po raz pierwszy w przypadku Goldfingera, w którym pojawiła się błędna informacja, że następną częścią będzie W tajnej służbie Jej Królewskiej Mości. Producenci dość szybko zmienili zdanie, więc po stworzeniu pierwszych kopii wprowadzono odpowiednią aktualizację. Po raz drugi zawirowania wokół tytułu kolejnego filmu pojawiły się w 1977 w filmie Szpieg, który mnie kochał. Początkowo James Bond miał powrócić w Tylko dla twoich oczu, jednak twórcy postanowili wykorzystać wielki sukces Gwiezdnych wojen i nakręcić Moonrakera. Trzeci tego typu błąd pojawił się w filmie Ośmiorniczka, w którym stwierdzono, że kolejną częścią będzie Zabójczy widok, zapisane jako From a View to a Kill, a nie, jak się później okazało, A View to a Kill. Dlatego w późniejszych filmach tytuły sequeli zwyczajnie pomijano, pozostawiając jedynie napis „James Bond will return”. Plany zdjęciowe Akcja filmu miała miejsce w 38 państwach na świecie. W Europie plan filmowy lub miejsce akcji miało miejsce w: Jugosławii, Bułgarii, Czarnogórze, Czechosłowacji, Grecji, Turcji, Rosji, Cyprze, Monako, Andorze, Hiszpanii, Portugalii, Francji, Wielkiej Brytanii, Holandii, RFN, Szwajcarii, Włoszech oraz Austrii. Muzyka Słynny motyw The James Bond Theme został napisany przez Monty’ego Normana i wykonany po raz pierwszy przez Orkiestrę Johna Barry’ego dla filmu Doktor No z 1962 roku, jednak rzeczywiste autorstwo muzyki od wielu lat stanowi powód licznych kontrowersji. Niemniej jednak w 2001 Norman wygrał 30 tys. funtów w sprawie sądowej przeciwko brytyjskiemu dziennikowi The Sunday Times, który sugerował, że to Barry był całkowicie odpowiedzialny za skomponowanie utworu. John Barry kontynuował tworzenie oprawy muzycznej w 11 zakontraktowanych filmach. Jest też autorem motywu 007, który pojawia się w kilku produkcjach jako alternatywa The James Bond Theme, oraz popularnego orkiestrowego motywu On Her Majesty’s Secret Service. Zarówno The James Bond Theme, jak i On Her Majesty’s Secret Service doczekały się wielu remake’ów, tworzonych m.in. przez The Art of Noise, Moby’ego, Paula Oakenfolda czy Propellerheads. Ścieżki dźwiękowe filmów o Jamesie Bondzie Pojazdy i gadżety Nowoczesne pojazdy i gadżety szpiegowskie z biegiem lat stały się popularnym elementem bondowskich misji. Zazwyczaj okazują się one niezwykle pomocne w rozwiązywaniu wszelkich problemów i pokonywaniu przeciwników. Według wielu miłośników klasyczności pierwszych filmów gadżety ukazywane w ostatnich produkcjach z Pierce’em Brosnanem były zbyt futurystyczne. Dlatego też obecnie producenci starają się ograniczać do niezbędnego minimum zarówno ich ilość, jak i stopień zaawansowania. Słynnym samochodem Bonda jest srebrno-szary Aston Martin DB5, ukazany w Goldfingerze, Operacji Piorun, GoldenEye, Jutro nie umiera nigdy, Casino Royale, Skyfall, Spectre i „No time to die”. We wcześniejszych książkach Fleminga, Bond miał zamiłowanie do „bojowo szarych” Bentleyów, a w późniejszych do Astona Martina DB3. John Gardner przyznał z kolei agentowi zmodyfikowanego Saaba 900 Turbo, nazywanego Srebrną Bestią, a następnie Bentleya Mulsanne Turbo. W najnowszych filmach nieodłącznym gadżetem Bonda jest zegarek, w którym znajdują się np. laser lub żyłka. Lista samochodów Bonda Lista pistoletów Bonda Lista zegarków używanych przez Jamesa Bonda we wszystkich filmach Lista telefonów komórkowych: Jutro nie umiera nigdy (1997) – Ericsson JB988 Śmierć nadejdzie jutro (2002) – Sony Ericsson T68i Casino Royale (2006) – Sony Ericsson K800i Quantum of Solace (2008) – Sony Ericsson C902 Skyfall (2012) – Sony Xperia T Spectre (2015) – Sony Xperia Z5 compact Lista motocykli Bonda: Jutro nie umiera nigdy (1997) – BMW R 1200 C Skyfall (2012) – Honda CRF 250R Gry o Bondzie James Bond 007 (1983) James Bond - Moonraker (1984) James Bond 007: A View to Kill (1985) GoldenEye 007 (1997) 007 Tomorrow Never Dies (1999) 007 Racing (2000) 007: Agent Under Fire (2001) The World Is Not Enough (2001) James Bond 007: NightFire (2002) James Bond 007: Everything or Nothing (2003) Goldeneye Rogue Agent (2004) From Russia With Love (2005) Quantum of Solace (2008) GoldenEye 007 (remake) (2010) 007: Blood Stone (2010) GoldenEye 007: Reloaded (2011) 007 Legends (2012) Zobacz też James Bond (seria filmów) Ścieżki muzyczne filmów z Jamesem Bondem James Bond (seria powieści) James Bond (ornitolog) (9007) James Bond Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Serwis internetowy poświęcony agentowi 007 Witryna internetowa Jamesa Bonda Fikcyjni płatni mordercy Fikcyjni szpiedzy James Bond (postacie) Postacie z adaptacji filmowych

3659218

https://pl.wikipedia.org/wiki/Daniel%20Obajtek

Daniel Obajtek

Daniel Obajtek (ur. 2 stycznia 1976 w Myślenicach) – polski polityk, menedżer, urzędnik i działacz samorządowy. W latach 2006–2015 wójt gminy Pcim, w latach 2016–2017 prezes Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, w latach 2016–2018 członek rady nadzorczej spółki Lotos Biopaliwa, w latach 2017–2018 prezes grupy Energa, od 2018 prezes Orlenu. Życiorys Jego ojciec Jan był malarzem pokojowym. Daniel Obajtek uczęszczał do technikum weterynaryjnego w Zespole Szkół Rolniczych w Nowym Targu, z którego został usunięty, a następnie do technikum rolniczego w Zespole Szkół w Myślenicach, które ukończył w 1995. W 1995 zatrudnił się jako operator maszyn chemicznych w przedsiębiorstwie Elektroplast w Stróży, prowadzonym przez swoich wujów Józefa i Romana Lisów, produkującym osprzęt instalacyjny. W latach 2002–2006 był radnym gminy Pcim, w latach 2006–2015 był wójtem gminy Pcim. W 2014 ukończył studia w Prywatnej Wyższej Szkole Ochrony Środowiska w Radomiu na kierunku ochrona środowiska (specjalności: bezpieczeństwo i higiena w środowisku pracy oraz zarządzanie środowiskowe w sytuacjach kryzysowych). W 2019 ukończył program Executive MBA w języku polskim, organizowany przez firmę szkoleniową Gdańska Fundacja Kształcenia Menedżerów. Działalność samorządowa Daniel Obajtek karierę samorządową rozpoczął w roku 2002 jako radny gminy Pcim. W tym czasie pełnił funkcję przewodniczącego komisji kultury fizycznej i sportu, zdrowia, oświaty oraz spraw socjalnych. W kolejnych wyborach, w roku 2006 został wybrany na wójta gminy Pcim, uzyskując ponad 55% głosów i wygrywając z Andrzejem Padlikowskim. W tym czasie obaj kandydaci nie należeli do żadnej partii politycznej. W trakcie pierwszej kadencji na stanowisku wójta, Daniel Obajtek doprowadził do realizacji m.in. projektu kompleksowej przebudowy i modernizacji centrum gminy, w ramach którego zmodernizowano drogi i chodniki, wykonano oświetlenie, antresolę, iluminowaną kładkę oraz postawiono pomnik Ofiar II Wojny Światowej. Wybudowano także plac zabaw. W 2010, już jako członek Prawa i Sprawiedliwości, osiągnął wynik wyborczy na poziomie 86,6%. W kadencji 2010-2014 realizowano m.in. projekty związane z cyfryzacją, a w miejscowej szkole otworzono dla dzieci gabinet stomatologiczny. W wyborach samorządowych w roku 2014 Obajtek powtórzył sukces z poprzednich wyborów osiągając wynik 84,8%. Ze stanowiska wójta zrezygnował w roku 2016, kiedy to objął stanowisko prezesa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Działalność w spółkach skarbu państwa 27 listopada 2015 Danielowi Obajtkowi powierzono pełnienie obowiązków prezesa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, a 13 stycznia 2016 – powołano na to stanowisko. W lipcu 2016 roku został powołany na stanowisko przewodniczącego rady nadzorczej Lotos Biopaliwa Sp. z o.o. Jednocześnie pełnił funkcję przewodniczącego rady nadzorczej spółki skarbu państwa Dalmor S.A. 2 marca 2017 został powołany na stanowisko prezesa zarządu grupy energetycznej Energa S.A. 5 lutego 2018 został powołany na stanowisko prezesa zarządu PKN Orlen, zastępując Wojciecha Jasińskiego. Od 2018 pełnił funkcję przewodniczącego rady Polskiego Komitetu Olimpijskiego. W tym samym roku został członkiem rady programowej Forum Ekonomicznego w Krynicy. Prezes Orlenu Funkcję prezesa zarządu Polskiego Koncernu Naftowego Orlen objął w roku 2018. Jako prezes zarządu Daniel Obajtek zrealizował założenia przekształcenia Grupy Orlen w koncern multienergetyczny. Wyniki finansowe W 2021 roku Grupa Orlen wykazała zysk ponad 11 miliardów złotych. Najniższy zysk netto w okresie sprawowania funkcji prezesa zarządu przez Daniela Obajtka Grupa Orlen wykazała w roku 2020. Było to 2,825 mld zł. Kurs akcji Kurs akcji PKN Orlen na giełdzie na otwarcie notowań 5 lutego 2018 wynosił 103 zł. Po informacji o powołaniu Obajtka na funkcję prezesa kurs spadł o 7%. Kurs osiągnął maksymalny poziom 114,35 zł 13 grudnia 2018, a minimalny 37,20 zł 28 października 2020. Podczas kadencji prezesa Obajtka kurs ma trend spadkowy. Kontrowersje Przeprowadzona w ARiMR redukcja zatrudnienia skutkowała kilkudziesięcioma przegranymi przez ARiMR procesami w sądach pracy i koniecznością wypłaty odszkodowań z powodu naruszenia prawa pracy. Postępowanie karne i umorzenie 15 kwietnia 2013 Daniel Obajtek został zatrzymany przez Centralne Biuro Śledcze Policji (CBŚP) pod zarzutem m.in. przyjęcia korzyści majątkowej w wysokości 50 tys. zł. Prokuratura wystąpiła o areszt, sąd nakazał jednak zwolnić wójta. Według doniesień dziennika „Gazeta Krakowska” Prokuratura Okręgowa w Ostrowie Wielkopolskim postawiła mu zarzut „współdziałania ze zorganizowaną grupą przestępczą kierowaną przez Macieja C. „Prezesa”, wyłudzenie z firmy Elektroplast w Stróży 1,4 mln zł i podzielenie się tą kwotą z przestępcami, do tego przyjęcie jako wójt Pcimia, 50 tys. zł łapówki”. 30 października 2013 do Sądu Okręgowego w Sieradzu wpłynął akt oskarżenia przeciwko ośmiu osobom działającym w grupie „Prezesa”, wśród których znalazł się Daniel Obajtek. W akcie oskarżenia znalazły się zarzuty: przyjęcia korzyści majątkowej w wysokości 50 tys. złotych i dwukrotnego wprowadzenia w błąd właścicieli zakładu Elektroplast w Stróży odnośnie do ilości dostarczonego towaru na kwoty odpowiednio – 315 tys. zł oraz co najmniej 1 075 847,62 zł. Przez prawie trzy lata proces nie mógł się rozpocząć. Prokuratura Okręgowa w Piotrkowie Trybunalskim wycofała we wrześniu 2016 akt oskarżenia. W połowie lutego 2017 śledztwo z wątkiem Daniela Obajtka przejęła od prokuratury w Piotrkowie Trybunalskim Prokuratura Krajowa i przekazała je do małopolskiego wydziału zamiejscowego Prokuratury Krajowej. We wrześniu 2017 śledztwo wobec Daniela Obajtka umorzono. „Taśmy Obajtka” 26 lutego 2021 dziennik „Gazeta Wyborcza” ujawnił nagrania zawierające zapis rozmów telefonicznych Obajtka z 2009, tj. z czasu sprawowania przez niego urzędu wójta gminy Pcim. Obszerny materiał zawierał treść wielogodzinnych rozmów telefonicznych Obajtka z partnerami biznesowymi, które miały świadczyć o złożeniu niezgodnych z prawdą depozycji w sprawie dzielenia funkcji wójta z kierowaniem spółką TT Plast. W kolejnych dniach „Gazeta Wyborcza” opublikowała artykuł, w którym przedstawiono powiązania rodzinne i towarzyskie Obajtka i kilku osób, m.in. Zofii Paryły, która w 2020 została prezesem koncernu naftowego Grupa Lotos; Obajtek i Paryła pracowali razem w przedsiębiorstwie Elektroplast w Stróży. Publikacje dotyczące Obajtka wywołały szereg komentarzy w debacie publicznej i medialnej. Posłowie Koalicji Obywatelskiej złożyli do prokuratury wniosek w sprawie majątku Obajtka, a do Najwyższej Izby Kontroli skierowali wniosek o zbadanie dotacji, jakie miały uzyskać spółki powiązane z Obajtkiem z publicznych funduszy. Posłowie Lewicy zażądali od ministra sprawiedliwości i prokuratora generalnego Zbigniewa Ziobry, aby wszczął postępowanie z urzędu wobec Daniela Obajtka, a w celu zbadania potencjalnych nieprawidłowości związanych z majątkiem i finansową działalnością Obajtka złożyli wniosek do Centralnego Biura Antykorupcyjnego. Zaapelowali też do Obajtka o ujawnienie przez niego własnych oświadczeń majątkowych. W obronie Daniela Obajtka wypowiadali się politycy obozu rządzącego z PiS oraz rzecznik prezydenta Andrzeja Dudy. Informacje zawarte w publikacjach Gazety Wyborczej zdementował PKN Orlen, ponieważ opublikowane treści dotyczyły m.in. rzekomych powiązań majątkowych pomiędzy spółką PKN Orlen, spółką Prowbud oraz Danielem Obajtkiem, co zdaniem PKN Orlen było nieprawdą, a stawiało w złym świetle działalność Spółki polegającą na wspieraniu sportowców, co jest jednym z ważniejszych elementów CSR Spółki. Doniesienia Gazety Wyborczej zdementowała także spółka Prowbud oraz Akademia Piłkarska Beniaminek Krosno, które także zostały pomówione w artykule Wyborczej. W materiale Wiadomości TVP wulgaryzmy i wyzwiska, którymi w nagranych rozmowach posługiwał się Obajtek, zostały usprawiedliwione zespołem Tourette’a, na który rzekomo Daniel Obajtek miał chorować. W odpowiedzi na to Zarząd Polskiego Stowarzyszenia Syndromu Tourette’a wydał krytyczne wobec materiału TVP oświadczenie stwierdzając: „nie zgadzamy się na wykorzystywanie i manipulowanie wizerunkiem osób cierpiących na ZT”. W marcu 2021, w odpowiedzi na serię artykułów sugerujących nielegalne pochodzenie majątku oraz niejasne interesy, Daniel Obajtek postanowił ujawnić swoje dokumenty finansowe za lata 1998- 2020 i przekazać do wglądu zainteresowanym dziennikarzom. 8 czerwca 2021 Sąd Okręgowy w Warszawie w całości oddalił żądania Obajtka, by „Gazeta Wyborcza” zaprzestała publikowania informacji o jego wielomilionowym majątku i nieformalnych układach z deweloperami, których sponsoruje PKN Orlen. Sąd uznał, że interes publiczny oraz wolność prasy stanowią argument za tym, by ujawniać takie informacje. W lutym 2022 Sąd Apelacyjny w Warszawie prawomocnie oddalił pozew Daniela Obajtka o publikację sprostowania artykułu "Taśmy Obajtka..." Nagrody i wyróżnienia Laureat plebiscytu na „Osobowość Ziemi Myślenickiej” (2009) I miejsce w kategorii „Zdrowie i Opieka Społeczna” oraz tytuł „Lidera Opieki Społecznej” w organizowanym na terenie województwa małopolskiego plebiscycie „Euro-Gmina” (2009) I miejsce w kategorii „Debiutant Roku” w organizowanym przez „Gazetę Bankową” rankingu „Liderzy Polskiej Gospodarności” (2016) Laureat nagrody Polskiego Kompasu za determinację i upór w budowaniu polskiego – międzynarodowego koncernu petrochemicznego (2018) Wyróżnienie gospodarcze nagrody „Człowiek Wolności” – laur gospodarczy przyznany przez czytelników i redakcję tygodnika „Sieci” (2018) Tytułu Prezesa Roku w 25. edycji nagrody „Byki i Niedźwiedzie” dziennika „Parkiet” (2018) Nagroda Prometejska im. Lecha Kaczyńskiego (2019) Honorowe Odznaczenie Litewskiej Konfederacji Biznesu Wektor – nagroda za „skierowanie największego polskiego koncernu paliwowego na nowe, perspektywiczne tory rozwoju oraz wspieranie krajowego biznesu i polskiego sportu” (2019) Człowiek Roku 2019 Forum Ekonomicznego w Karpaczu (2020) Nagroda „Człowiek Wolności” przyznana przez redakcję tygodnika „Sieci” (2020) Nagroda „Człowiek Roku” przyznana przez redakcję tygodnika „Wprost” (2020) Gwiazda Roku – Nagroda czytelników dziennika „Parkiet” (2020) Tytuł „Najbardziej Wiarygodnego Prezesa” w rankingu „Najbardziej Wiarygodny w Polskiej Gospodarce”, organizowanym przez agencję ISB News (2020) Publikacje Zmiany we Wspólnej Polityce Rolnej Unii Europejskiej w latach 2014–2020 i wyzwania z tym związane, w: Fundusze Unii Europejskiej jako czynnik poprawy konkurencyjności i jakości życia na obszarach wiejskich Podkarpacia (współautor), wydawnictwo Fosze, Rzeszów 2016 Repolonizacja polskiego rolnictwa – polityczne hasło czy potrzeba gospodarcza? w: Repolonizacja Polski (współautor), wydawnictwo Biały Kruk, Kraków 2016 Życie prywatne Bratem Daniela Obajtka jest Bartłomiej Obajtek, dyrektor Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Gdańsku. Uwagi Przypisy Ludzie związani z Pcimiem Ludzie urodzeni w Myślenicach Ludzie związani z przemysłem petrochemicznym Politycy Prawa i Sprawiedliwości Prezesi Orlenu Polscy wójtowie Prezesi Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Urodzeni w 1976

496180

https://pl.wikipedia.org/wiki/Danuta%20Holecka

Danuta Holecka

Danuta Dunin-Holecka (ur. 1968 w Lidzbarku) – polska dziennikarka i prezenterka telewizyjna. Od 2019 kierownik redakcji programu informacyjnego Wiadomości (TVP1). Życie prywatne Po ukończeniu szkoły podstawowej wyjechała z Lidzbarka do Warszawy, gdzie kontynuowała edukację. W stolicy ukończyła liceum sióstr nazaretanek, a także studia ekonomiczne w Szkole Głównej Handlowej. Jej mężem jest Krzysztof Dunin-Holecki. Mają dwóch synów bliźniaków, Stefana i Juliana. Kariera zawodowa Do telewizji trafiła w 1993 roku po wygraniu konkursu na prezentera TVP. Początkowo przygotowywała relacje z obrad Senatu. Wkrótce zaczęła prowadzić poranne i popołudniowe wydania Wiadomości w TVP1. W styczniu 1997 zadebiutowała razem z Filipem Łobodzińskim jako prezenterka głównego wydania Wiadomości, które prowadziła przez 6. miesięcy. Ponownie prowadzącą główne wydania była od sierpnia 2003 do października 2004 i w 2010. 1 lutego 2005 rozpoczęła pracę w roli prezenterki Kuriera w TVP3. Następnie pracowała w stacji TVP Info, gdzie była prezenterką audycji Info Serwis i Minęła dwudziesta (od listopada 2007 do maja 2010, 16 września 2010 i od 1 lipca 2011). Od kwietnia do października 2010 ponownie prowadziła główne wydanie ''Wiadomości''. Prezenterką programów w TVP Info była do lipca 2013. Od września 2013 do października 2018 była prezenterką TVP3, gdzie prowadziła programy Echa dnia i Dziennik Regionów. Od 13 stycznia 2016 ponownie jest prezenterką głównego wydania „Wiadomości”, od 13 stycznia do 15 listopada 2016 prowadziła program Dziś wieczorem, a od 16 listopada 2016 Gość Wiadomości w TVP Info. Od 20 marca 2016 prowadzi program Oczy w oczy w TVP Polonia. Od stycznia 2017 prowadzi programy: Kwadrans polityczny w TVP1 i Rozmowę Polonii w TVP Polonia. 9 maja 2018 powołana na członka XI kadencji Komisji Etyki TVP S.A. Od 17 lipca 2018 ponownie jest prowadzącą program Minęła dwudziesta. Od 1 maja 2019 roku pracuje na stanowisku szefa Wiadomości TVP1. Od 2016 wielokrotnie zarzucano jej stronniczy sposób przedstawiania informacji w głównym wydaniu Wiadomości. Przypisy Linki zewnętrzne Polscy dziennikarze Osobowości telewizyjne związane z TVP Absolwenci Szkoły Głównej Handlowej Urodzeni w 1968 Ludzie urodzeni w Lidzbarku

6822

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojna%20sze%C5%9Bciodniowa

Wojna sześciodniowa

Wojna sześciodniowa, także: wojna izraelsko-arabska 1967, trzecia wojna izraelsko-arabska, an‑Naksah lub wojna czerwcowa (, ħarb al‑ayyam as‑sitta; , Milchemet szeszet ha-jamim) – wojna izraelsko-arabska stoczona pomiędzy Izraelem a Egiptem, Jordanią i Syrią w 1967 roku. W wojnę zaangażowały się także inne arabskie państwa: Irak, Arabia Saudyjska, Kuwejt i Algieria. Geneza konfliktu Po zakończeniu kryzysu sueskiego w 1956 międzynarodowa społeczność wymusiła na Izraelu, by wycofał swoje wojska z półwyspu Synaj. Egipt wyraził zgodę na wejście na jego terytorium międzynarodowych sił pokojowych UNEF, które zajęły pozycje na granicy izraelsko-egipskiej na Synaju. Zadaniem sił UNEF było nadzorowanie warunków zawieszenia broni oraz zapobieganie przenikaniu fedainów przez zdemilitaryzowaną granicę na terytorium Izraela. Egipt wyraził także zgodę na otworzenie Cieśnin Tirańskich dla izraelskich statków. W efekcie, granica izraelsko-egipska pozostała przez pewien czas spokojna. Jednak pomimo zawartego zawieszenia broni w następnych latach wojna powróciła na Bliski Wschód. Państwa arabskie nadal nie uznawały istnienia żydowskiego państwa w Palestynie. Realizując plany zniszczenia Izraela, Syria sprzymierzyła się ze ZSRR i zaczęła wspierać napady fedainów na Izrael. Izraelski Narodowy System Wodny 10 czerwca 1964 Izrael uruchomił Narodowy System Wodny (HaMovil Ha'Artzi). System pomp każdego dnia przepompowywał 1 mln m³ wody z Jeziora Tyberiadzkiego, który poprzez system otwartych kanałów, tuneli i olbrzymich rurociągów docierał do pustyni Negew. Syria postanowiła wykorzystać to jako pretekst do zaostrzenia konfliktu izraelsko-arabskiego i uznała oficjalnie, że izraelskie prace budowlane objęły obszar strefy zdemilitaryzowanej na granicy izraelsko-syryjskiej. Syryjczycy uznali to za naruszenie integralności terytorialnej i wezwali wszystkie kraje arabskie do wypowiedzenia wojny Izraelowi. Do pierwszych starć doszło 13 listopada 1964, gdy syryjscy żołnierze ostrzelali izraelski patrol graniczny w rejonie rzeki Dan, w Górnej Galilei. W odwecie izraelskie samoloty przeprowadziły nalot na Wzgórzach Golan, a syryjska artyleria rozpoczęła regularny ostrzał żydowskich osiedli położonych w rejonie Jeziora Tyberiadzkiego. Równocześnie Syria, Jordania i Liban rozpoczęły prace budowlane, mające na celu odwrócenie biegu niektórych dopływów rzeki Jordan (Hasbani i Banias), które znajdowały się na ich obszarze, tak aby uniemożliwić przepływ wody do Izraela. Liczba starć granicznych bardzo szybko narastała i już w 1965 zaczęto mówić o toczącej się „Bitwie o Wodę”. 4 listopada 1966 Egipt i Syria zawarły porozumienie o wojskowej współpracy. Przewidywało ono rozpoczęcie wojny w przypadku jakiejkolwiek napaści na drugie państwo. Był to obronny sojusz, jednak w rzeczywistości przez cały czas z terytorium Syrii i Jordanii operowały grupy arabskich bojowników, którzy przenikali przez granicę i atakowali miejscowości izraelskie. Sojusz zabezpieczał jednak Syrię przed ewentualnym izraelskim odwetem. Operacja „Shredder” 13 listopada 1966 izraelska armia przeprowadziła operację odwetową, wkraczając siłami 3 tys. żołnierzy do Jordanii. Podczas tej operacji zajęte zostały wsie arabskie Es Samu, Kirbet El-Markas i Kirbet Jimba w pobliżu Hebronu, w Judei. W trakcie trwania operacji doszło do starcia z jordańskimi siłami, które interweniowały w rejonie wioski Es Samu. W walce zginęło 15 jordańskich żołnierzy i 3 cywili, rannych zostało 54 żołnierzy i 29 cywili. Zginął także 1 izraelski spadochroniarz, a 10 zostało rannych. We wsi Es Samu zniszczonych zostało 125 domów. Izraelska operacja odwetowa spotkała się z wielką krytyką ze strony Jordanii i innych arabskich sąsiadów. Jedną z konsekwencji tej operacji było ogłoszenie 20 listopada przez króla Husajn ibn Talala mobilizacji jordańskiej armii. Zwiększało to napięcie w całym regionie i stwarzało zagrożenie wybuchu kolejnej wojny. W rezultacie 25 listopada Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła rezolucję nr 228 potępiając Izrael za operację wojskową w Jordanii. Nasilenie konfliktu Na początku 1967 liczba incydentów na granicy izraelsko-syryjskiej przybrała rozmiary normalnej wojny. Syryjska artyleria ostrzeliwała żydowskie kibuce, a arabscy bojownicy przenikali przez granicę i podkładali miny lądowe na drogach. W odwecie 7 kwietnia 1967 izraelskie samoloty zbombardowały Wzgórza Golan. Doszło wówczas do walki powietrznej, podczas której zestrzelonych zostało 6 syryjskich myśliwców MiG-21. Syria, czując się zagrożona, poprosiła Egipt o udzielenie wojskowej pomocy. Próbę pokojowej mediacji podjęły się międzynarodowe siły UNTSO, jednak strona syryjska odmówiła jakiejkolwiek współpracy do czasu wstrzymania przez Izrael prac rolniczych nad Jeziorem Tyberiadzkim. Początek konfliktu 13 maja 1967 przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR Nikołaj Podgorny przekazał egipskiemu wiceprezydentowi Anwarowi Sadatowi fałszywą informację o koncentracji 12 izraelskich brygad przy granicy z Syrią. Wprowadzeni w błąd Egipcjanie byli przekonani, że Izrael przygotowuje się do inwazji. Dlatego ich reakcja była natychmiastowa i zdecydowana. 14 maja prezydent Naser zarządził mobilizację armii i rozpoczęto przerzucanie wojsk na półwysep Synaj. Wycofanie sił UNEF 16 maja 1967 szef sztabu egipskiej armii generał Mohammed Fawzy zażądał wycofania międzynarodowych sił pokojowych UNEF z Synaju. Fawzy napisał w liście do dowódcy sił UNEF: „Do twojej wiadomości, wydałem rozkaz wszystkim siłom zbrojnym Egiptu być gotowym do działań przeciwko Izraelowi, który może przeprowadzić agresywne działania przeciwko jakiemukolwiek państwu arabskiemu. Z powodu tego rozkazu nasze wojsko już jest skoncentrowane na Synaju na naszej wschodniej granicy. Przez wzgląd na bezpieczeństwo wojsk ONZ, które stacjonują wzdłuż naszych granic, proszę abyś wydał rozkaz natychmiastowego ich wycofania”. Dowódca sił UNEF, generał Indar Jit Rikhye, odpowiedział, że musi poczekać na decyzję sekretarza generalnego ONZ. Sekretarz Sithu U Thant podjął próbę negocjacji z Egipcjanami, a następnie 18 maja zaproponował Izraelowi przegrupowanie międzynarodowych sił pokojowych UNEF na terytorium Izraela, by mogły one nadal wypełniać swoją misję rozjemczą na granicy. Wobec odmowy, 18 maja 1967 U Thant wyraził zgodę na ewakuację sił UNEF z półwyspu Synaj i ze Strefy Gazy. Blokada Cieśnin Tirańskich 18 maja 1967 egipskie radio „Głos Arabów” podało komunikat, że „jedyną metodą działania przeciw Izraelowi jest totalna wojna, której wynikiem będzie eksterminacja egzystencji Syjonistów”. Następnego dnia Egipcjanie rozpoczęli remilitaryzację Synaju, przegrupowując swoje wojska ku granicy z Izraelem. 20 maja syryjski minister obrony Hafez al-Assad powiedział: „Jako przedstawiciel armii wierzę, że nadszedł czas rozpoczęcia bitwy o unicestwienie Izraela”. 22 maja 1967 Egipt ogłosił, że Cieśniny Tirańskie zostają od 23 maja zamknięte dla „wszystkich statków płynących pod banderą Izraela albo wiozących strategiczne towary” dla Izraela. 23 maja Izrael cytując międzynarodowe prawo oświadczył, że zamknięcie cieśnin jest nielegalne i zapowiedział rozważenie kroków zapobiegawczych. Oficjalne oświadczenie uznawało ogłoszenie blokady morskiej cieśnin jako wyraźny akt agresji – jako pierwszy strzał w nowej wojnie. Egipt i pozostałe państwa arabskie uznały w odpowiedzi, że jakiekolwiek działanie ofensywne Izraela byłoby nieusprawiedliwioną prawnie samoobroną, ponieważ nie nastąpił żaden zbrojny atak. Dodatkowo Egipt oświadczył, że rejon Zatoki Akaba zawsze znajdował się na jego wodach terytorialnych i prawo korzystania z tej drogi wodnej przysługuje jedynie państwom zaprzyjaźnionym – Jordanii i Arabii Saudyjskiej. Nie uwzględniono przy tym twierdzenia, że w Zatoce Akaba znajduje się także izraelski port Ejlat. 25 maja 1967 Siły Obronne Izraela ukończyły pośpiesznie przeprowadzoną częściową mobilizację. Przygotowując się do wojny przygotowano około 14 tys. miejsc w szpitalach i zaczęto kopanie grobów na około 10 tys. ciał. Państwowe linie lotnicze El Al zawiesiły wszystkie loty, a zagraniczne linie zabierały z lotniska Lod setki spanikowanych turystów, którzy naprędce opuszczali Bliski Wschód. 26 maja egipski prezydent Naser powiedział: „Zamierzamy przypuścić frontalny atak na Izrael. To będzie wojna totalna. Naszym podstawowym celem będzie unicestwienie Izraela”. 28 maja Naser dodał: „samo istnienie Izraela stanowi agresję”. Równocześnie zagroził on całkowitym zamknięciem Kanału Sueskiego, gdyby jakiekolwiek państwo spróbowało interweniować w trakcie wojny egipsko-izraelskiej. 29 maja Naser zażądał od Izraela oddania portu Ejlat i innych terenów położonych wzdłuż linii demarkacyjnej. Egipt i Jordania 30 maja 1967 jordański król Husajn ibn Talal zawarł z egipskim prezydentem Gamalem Abdelem Naserem sojusz wojskowy wymierzony przeciwko Izraelowi. Armia jordańska została podporządkowana Egiptowi, który razem z Syrią przygotowywał się do wojny. Równocześnie Irak, Kuwejt, Tunezja, Sudan, Maroko i Algieria zgodziły się skierować swoje oddziały przeciwko Izraelowi. Po stronie Zjednoczonej Republiki Arabskiej opowiedziały się także: Pakistan, Indonezja, ZSRR i Chiny. Naser powiedział: „Wojska Egiptu, Jordanii, Syrii i Libanu są zgromadzone na granicach Izraela... razem z nami stoją oddziały wojskowe Iraku, Algierii, Kuwejtu, Sudanu i wszystkich arabskich państw. Ten akt wprawi świat w zdumienie. Dzisiaj oni zobaczą, że Arabowie są przygotowani do decydującej bitwy. Osiągnęliśmy etap gotowości do działania i nie będzie już więcej oświadczeń.” Tego samego dnia Irak, Sudan, Kuwejt i Algieria ogłosiły mobilizację swoich wojsk. W świecie arabskim głoszone było hasło: „Cel, jaki nam przyświeca – to całkowita zagłada Izraela!” 31 maja iracki prezydent Abd ar-Rahman Arif powiedział: „Obecność Izraela to pomyłka, która musi być naprawiona... Nasz cel jest jasny – zmieść Izrael z mapy.” 3 czerwca Egipt przerzucił drogą powietrzną do Ammanu dwa bataliony komandosów z zadaniem przeniknięcia na terytorium Izraela i przeprowadzenia licznych działań sabotażowo-dywersyjnych. Zgromadzone siły Arabowie Strategię działań arabskich armii stworzył egipski prezydent Naser. Był on jednak bardzo niezdecydowany i w maju 1967 czterokrotnie zmieniał plany operacyjne armii. Każda zmiana planów wiązała się z przegrupowaniem oddziałów, dużymi kosztami finansowymi i przede wszystkim ze stratą czasu. Ostatecznie Naser przyjął plan „Qahir” („Zwycięstwo”), który przewidywał szybkie zdobycie izraelskich przednich fortyfikacji granicznych, a następnie wstrzymanie ofensywy i prowadzenie długotrwałych walk pozycyjnych, aż do wyczerpania zapasów strategicznych przeciwnika. W przypadku izraelskiego kontrataku, miał on być powstrzymany w głębi półwyspu Synaj. Po wykrwawieniu głównych izraelskich sił uderzeniowych, arabskie armie miały przejść do działań ofensywnych i ostatecznie zlikwidować państwo żydowskie w Palestynie. Do zrealizowania tego planu pod dowództwem Nasera znalazły się: Egipt: 160 tys. ludzi zgrupowanych w 8 dywizjach (5 piechoty, 2 pancerne i 1 zmechanizowana) oraz 8 niezależnych brygadach (4 piechoty i 4 pancerne). Dysponowali oni 950 czołgami (produkcji radzieckiej: T-34, T-54, T-55), 200 działami samobieżnymi (SU-85 i SU-100), 1,1 tys. transporterów opancerzonych oraz ponad 1 tys. dział artylerii. Siły powietrzne dysponowały 410 samolotami (produkcji radzieckiej, chińskiej, czechosłowackiej i polskiej: 30 średnich bombowców Tu-16, 49 lekkich bombowców Ił-28, 55 myśliwców bombardujących Su-7, 163 myśliwce MiG-21 oraz myśliwce MiG-15, MiG-17 i MiG-19). Siły morskie stanowiły: 14 okrętów podwodnych (radzieckie typu „W” i „R”), 5 niszczycieli (radzieckie typu Skoryj), 3 fregaty, 2 korwety, 20 kutrów rakietowych (radzieckie typu Osa i Komar), 32 kutry torpedowe, 8 trałowców, 12 ścigaczy okrętów podwodnych i 10 okrętów desantowych. Syria: 75 tys. ludzi, którzy dysponowali 300 czołgami, w tym PzKpfw IV, 100 działami samobieżnymi oraz 400 działami artylerii. Wsparcie powietrzne stanowiło 200 samolotów (w tym 140 maszyn bojowych, między innymi MiG-17 i MiG-19). Marynarka posiadała 2 trałowce, 3 kutry patrolowe, 2 kutry rakietowe i 13 kutrów torpedowych. Jordania: 55 tys. ludzi wspieranych przez 300 czołgów (brytyjskie i amerykańskie Centurion, M47 i M48 Patton) i 200 dział artylerii. Siły powietrzne posiadały 120 samolotów (w tym 70 maszyn bojowych, głównie brytyjskie Hawker Hunter FGA9). Irak: 20 tys. ludzi wspieranych przez 100 czołgów i 50 samolotów (Hawker Hunter FGA9 i MiG-21). Izrael 1 czerwca 1967 izraelski minister obrony Mosze Dajan przedstawił plan błyskawicznej wojny przeciwko arabskim sąsiadom. Plan przewidywał przeprowadzenie nagłego uderzenia powietrzno-lądowego, które miało błyskawiczne rozbić siły egipskie zgromadzone na półwyspie Synaj, a następnie przerzucenie zwolnionych oddziałów na front jordański i syryjski. Marynarka miała ochraniać wybrzeża przed desantami wroga, a główne zadania powierzono lotnictwu oraz wojskom lądowym, uwzględniając desanty spadochronowe i śmigłowcowe. Do realizacji planu przygotowano 264 tys. ludzi zgrupowanych w 26 brygadach (11 pancernych, 11 piechoty i 4 powietrznodesantowe). Dysponowali oni 1,3 tys. czołgami (francuskie AMX-13, brytyjskie Centurion, amerykańskie M4 Sherman i M48 Patton), 160 działami samobieżnymi i 800 działami artylerii. Siły powietrzne posiadały 197 samolotów bojowych (72 naddźwiękowe samoloty myśliwsko-bombowe Mirage IIIC zgrupowanych w 3 dywizjonach myśliwskich, 60 myśliwców bombardujących Super Mystère B2, Mystère II i 41 myśliwców Dassault MD 450 Ouragan zgrupowanych w 1 dywizjonie wielozadaniowym i 3 dywizjonach myśliwsko-bombowych, wspieranych przez 25 lekkich bombowców Sud-Ouest Vautour II). W 2 dywizjonach transportowych znajdowały się samoloty transportowe Noratlas, Stratocruiser, C-46 i C-47. Marynarka dysponowała 4 okrętami podwodnymi, 3 niszczycielami (w tym jednym zdobytym na Egipcjanach w 1956 r.), 12 kutrami torpedowymi, 6 okrętami patrolowymi i 3 małymi okrętami desantowymi. Na głównym kierunku natarcia – froncie synajskim – w ramach Grupy Operacyjnej „Południe” rozmieszczono trzy dywizje (ugdy): 84. Dywizję Pancerną (generał Jisra’el Tal), 31. Dywizję Pancerną (generał Awraham Joffe) i 38. Dywizję Pancerną (generał Ariel Szaron). Główne siły zgrupowano w jeden rzut z niewielkim odwodem w pasie Gaza-Al-Kusajma z zadaniem szybkiego rozbicia wojsk egipskich. Na froncie jordańskim zgrupowano 5 brygad mających za zadanie pozorować duże działania przeciwko Jordańczykom (Grupa Operacyjna „Centrum”). Na froncie syryjskim umieszczono 3 brygady z zadaniami obronnymi (Grupa Operacyjna „Północ”). Dodatkowe siły odwodowe rozlokowano w okolicach Tel Awiwu. Do obrony Izraela pozostawiono zaledwie 12 samolotów, a pozostałe rozlokowano na lotniskach w pobliżu granicy egipskiej. Wykorzystano tutaj specjalnie wybudowane odcinki autostrad (lotniska polowe) rozmieszczone od Gazy do Hajfy i na całej pustyni Negew. Przebieg działań wojennych Uderzenie powietrzne Izraelski plan zmasowanego uderzenia powietrznego na cele w Egipcie, Syrii i Jordanii otrzymał kryptonim: operacja „Skupienie” (hebr.: מבצע מוקד, Miwca Moked). Operację rozpoczęto 5 czerwca 1967 przed 7.00 rano. Pierwsze uderzenia na bazy egipskie wykonano o godzinie 7.45. W pierwszej fali nalotu 183 izraelskie samoloty zbombardowały 11 egipskich lotnisk położonych na półwyspie Synaj i we właściwym Egipcie. Niespodziewany atak całkowicie zaskoczył Egipcjan, którzy w ogóle nie byli przygotowani na możliwość nalotu. Zniszczonych zostało 8 stacji radarowych oraz 197 egipskich samolotów (w tym 8 w walce powietrznej). W trakcie tej fazy operacji w niebezpieczeństwie znalazł się Ił-14, którym leciał dowódca egipskich sił zbrojnych Abd al-Hakim Amir; izraelski pilot, który chciał strącić samolot generała, skupił się jednak na walce z MiG-iem-21. Cały nalot trwał zaledwie 7 minut i 45 sekund. Egipcjanie zdołali zestrzelić 5 izraelskich samolotów. Druga fala nalotu uderzyła o godzinie 9:00 rano w czternaście egipskich lotnisk i posterunki radarowe. Zniszczonych zostało 107 egipskich samolotów. Pomimo tak dużych strat egipskie radio z Kairu nadało informację o zestrzeleniu 75% izraelskich samolotów, rozbiciu sił lądowych Izraela i rozpoczęciu natarcia na Tel Awiw-Jafa. Takie wiadomości miały zachęcić sojusznicze państwa arabskie do przystąpienia do wojny, wprowadziły jednak dezinformację i zamieszanie wśród sojuszników. Kolejna fala została skierowana przeciw Jordanii, która w międzyczasie rozpoczęła ostrzał terytorium izraelskiego. Około godziny 12.45 zaatakowano bazy lotnicze w Al-Mafraku i Ammanie oraz posterunek radarowy w Adżlunie. Izraelczycy zniszczyli osiemnaście Hawkerów Hunterów w powietrzu i na ziemi oraz pewną liczbę maszyn innych typów, tracąc jednego Mystère’a. Niedługo później rozpoczęło się uderzenie na syryjskie lotniska As-Sajkal, Ad-Dumajr, Mardż Rijal i (o 16.00) T-4. Tam Izraelczycy stracili cztery samoloty, ale zniszczyli lub uszkodzili sześćdziesiąt jeden na ziemi i dziesięć w powietrzu. Po południu zaatakowano także bazę lotniczą H-3 w Iraku, ale silna obrona zmusiła Izraelczyków do wycofania się. Wieczorem ponownie uderzono na lotnisko Ras Banas w Egipcie. Ogółem pierwszego dnia wojny zniszczonych zostało 309 egipskich samolotów. Tym samym egipskie siły powietrzne zostały prawie całkowicie zniszczone kosztem zniszczonych 19 izraelskich samolotów (w tym 11 samolotów w wyniku usterek technicznych lub wypadków, zginęło 10 pilotów). Izraelczycy zdobyli panowanie powietrzne nad półwyspem Synaj. Uderzenie lądowe na Synaju 5 czerwca 1967 o godzinie 8:15 rozpoczęło się natarcie izraelskich sił lądowych, które pięcioma kolumnami wbiły się głęboko w egipskie pozycje w Strefie Gazy i na półwyspie Synaj. Strefa Gazy 84. Dywizja Pancerna (3 brygady dowodzone przez generała Jisra’ela Tala) uderzyła na pozycje egipskie w Strefie Gazy, na linii Chan Junus–Rafah. Izraelczycy szybkim manewrem oskrzydlającym obeszli pod Chan Junus pozycje Egipcjan i zaatakowali od tyłu stanowiska artylerii, niszcząc je i zmuszając przeciwnika do opuszczenia pozycji obronnych. Następnie skierowali się wzdłuż brzegu morza w stronę Rafah, gdzie ciężkie walki trwały aż do wieczora, kiedy to miasto zostało zdobyte, a tym samym oddziały egipskie broniące Gazy zostały okrążone. W trakcie walk pod Rafah wyróżnili się izraelscy komandosi 35. Brygady Spadochronowej T'zanhanim, którzy byli specjalnie szkoleni do prowadzenia działań rozpoznawczych, szturmowych oraz dywersyjnych na terytorium nieprzyjaciela. Wieczorem siły izraelskie z rejonu Rafah uderzyły w kierunku silnie bronionej egipskiej bazy Al-Arisz. W nocnych walkach umocnienia zostały przełamane i o świcie 6 czerwca Izraelczycy zdobyli ten ważny węzeł komunikacyjny. Równocześnie, o świcie 6 czerwca rozpoczęło się natarcie z rejonu Chan Junus w kierunku Gazy. Po ciężkich walkach, w południe zostały zdławione ostatnie punkty egipskiego oporu w Strefie Gazy. Synaj Zajmująca centralny odcinek frontu 31. Dywizja Pancerna (generał Awraham Joffe) ruszyła przez pustynię (szlakiem uważanym przez Egipcjan za całkowicie nieprzejezdny) i po 9 godzinach dotarła oraz opanowała rejon Bir Lahfan. Zajęcie tego ważnego węzła komunikacyjnego miało duże znaczenie strategiczne, gdyż przecięło egipskie linie komunikacyjne i uniemożliwiało przegrupowanie rezerw oraz dostarczanie zaopatrzenia walczącym oddziałom. 38. Dywizja Pancerna (generał Ariel Szaron) uderzyła w kierunku ważnego węzła komunikacyjnego Abu Ageila. Ufortyfikowało się w nim ponad 8 tys. egipskich żołnierzy z 66 czołgami. Izraelczycy przez cały dzień podciągali oddziały, aby dopiero wieczorem rozpocząć natarcie. Ciężkie walki trwały przez całą noc i o świcie 6 czerwca Izraelczycy opanowali Abu Ageila. Egipcjanie stracili 40 czołgów, niszcząc w walce 19 izraelskich czołgów. Izraelskie oddziały z dywizji gen. Szarona natychmiast rozpoczęły natarcie w kierunku miasta Nachl położonego w centralnej części półwyspu Synaj. Utworzenie frontu syryjskiego Na wieść o izraelskiej agresji na Egipt, 5 czerwca 1967 syryjska artyleria rozpoczęła w południe zmasowany ostrzał rejonu Safed w Górnej Galilei. W ciągu kilku dni ostrzału zniszczonych zostało 390 domów w żydowskich kibucach. Równocześnie syryjskie bombowce zbombardowały rafinerię ropy naftowej w Hajfie i lotnisko w Megiddo. 6 czerwca wojska syryjskie zaatakowały pozycje izraelskie nad Jeziorem Tyberiadzkim, zajmując miejscowości Haritio i Sher Jaskor. Utworzenie frontu jordańskiego Na wieść o izraelskiej agresji na Egipt, 5 czerwca 1967 jordańska artyleria rozpoczęła ostrzał Tel Awiw-Jafa oraz Lod. Równocześnie jordańskie bombowce zbombardowały izraelską bazę lotniczą Kefar Sirkin. W południe jordańskie siły lądowe rozpoczęły natarcie na izraelską enklawę na górze Skopus w Jerozolimie. Po południu, Legion Arabski przekroczył izraelską granicę i zajął siedzibę misji rozjemczej ONZ w Jerozolimie. Pomimo tego otwartego ataku Izrael nie rozpoczął od razu działań wojennych na tym froncie i jedynie wystosował pokojowe przesłanie za pośrednictwem ONZ, żądając od Jordanii wycofania wojsk ze swojego terytorium. Zdobycie Jerozolimy O świcie 6 czerwca 1967 izraelska brygada spadochronowa rozpoczęła natarcie na arabską część Jerozolimy. Walki w mieście były niezwykle krwawe, gdyż Izraelczycy nie używali w walce ciężkiej broni, takiej jak artyleria i lotnictwo. Chodziło im o uniknięcie zniszczeń w świętym dla judaizmu mieście. Pomimo mocnego oporu jordańskich żołnierzy, wczesnym popołudniem północno-wschodnie dzielnice Jerozolimy zostały zdobyte przez Izraelczyków. Ostatecznie 7 czerwca Legion Arabski został zmuszony do wycofania się z Jerozolimy i miasto zostało zajęte w całości przez izraelskich komandosów. Pogłoski 6 czerwca 1967 jordańska rozgłośnia radiowa podała komunikat, że Stany Zjednoczone oraz Wielka Brytania współpracują z Izraelem. Komunikat ten wywołał wielkie wzburzenie w świecie arabskim i w wielu państwach Bliskiego Wschodu tłumy demonstrantów zaatakowały amerykańskie i brytyjskie placówki dyplomatyczne. Dodatkowo Egipt, Syria, Sudan, Algieria, Jemen i Irak zerwały stosunki dyplomatyczne ze Stanami Zjednoczonymi. Walki w Samarii Równocześnie z działaniami w Jerozolimie, izraelskie oddziały przeprowadziły natarcie w kierunku Samarii. Miało ono na celu całkowite odblokowanie drogi Tel Awiw-Jerozolima i zajęcie pozycji wyjściowych do dalszej ofensywy w Samarii i Judei. Do południa zdobyto strategicznie położone miasteczko Latrun, a przed wieczorem miasta Ramallah i Dżanin. Równocześnie izraelskie siły powietrzne wykryły i zniszczyły bombardowaniami jordańską brygadę zmechanizowaną, która usiłowała nacierać z rejonu Jerycha w kierunku Jerozolimy. Bombardowaniami zniszczono także iracką brygadę pancerną, która przygotowywała się do przeprawy przez rzekę Jordan i wkroczenia do Samarii. Tego samego dnia arabskie siły powietrzne podjęły próbę zbombardowania miast w Izraelu, działania te jednak nie odniosły żadnego skutku. W odwecie 6 czerwca izraelskie bombowce zbombardowały lotniska w Iraku, niszcząc 18 samolotów. Równocześnie nad Synajem zestrzelono w walkach powietrznych 11 egipskich samolotów. W południe 7 czerwca 1967 dodatkowa izraelska brygada wzmocniła izraelskie siły w Jerozolimie, co umożliwiło przeprowadzenie natarcia w kierunku Judei. Dzięki temu do wieczora opanowano Gusz Ecjon, Hebron oraz Jerycho. Zablokowano także przeprawy przez rzekę Jordan (wysadzono mosty), uniemożliwiając Jordańczykom ściągnięcie posiłków. Jordańskie oddziały poszły wówczas w rozsypkę i tysiące jordańskich żołnierzy dezerterowało uciekając do swoich domów we wsiach Judei i Samarii. Na drogach pozostały duże ilości porzuconego sprzętu wojskowego. Przełom na Synaju Wojska izraelskie przeprowadziły rozległy manewr oskrzydlający na półwyspie Synaj, usiłując zamknąć drogę ucieczki wycofującym się egipskim dywizjom, które planowano otoczyć na bezwodnych pustyniach Synaju. Do wieczora 7 czerwca Izraelczycy zajęli strategiczne przełęcze: Przełęcz Mitla i Przełęcz Gidi, zamykając części egipskich oddziałów drogę ucieczki w kierunku Kanału Sueskiego. Dodatkowo 7 czerwca Izraelczycy wysadzili desant morski zajmując Szarm el-Szejk na południu półwyspu Synaj. Natychmiast kolumny zmechanizowane rozpoczęły natarcie w kierunku Kanału Sueskiego. W nocy z 7 na 8 czerwca zajęto strategiczne miasto Nachl w centralnej części Synaju. 8 czerwca 1967 odcięte na półwyspie Synaj egipskie oddziały podjęły próbę przerwania izraelskiego okrążenia i przedostania się do rejonu Kanału Sueskiego. Do najcięższych walk doszło w okolicach Gifgafy i Przełęczy Mitla, gdzie doszło do największej od czasów II wojny światowej bitwy pancernej. Wzięło w niej udział ponad 1,1 tys. czołgów po obu stronach. Po ciężkiej bitwie, większość Egipcjan rzuciła się w panice do ucieczki, porzucając na polu walki czołgi i liczne pojazdy mechaniczne. Tylko nieliczne egipskie jednostki stawiały opór, uniemożliwiając izraelskim kolumnom zmechanizowanym rozwinięcie szybkiego natarcia w kierunku Kanału Sueskiego. Wieczorem 8 czerwca pierwsze izraelskie oddziały dotarły do Ras Sudr, na zachodnim wybrzeżu Synaju. W nocy z 8 na 9 czerwca 1967 Izraelczycy zajęli pozycje wzdłuż całego Kanału Sueskiego. Uznano, że Kanał będzie najlepszą zaporą antyczołgową chroniącą od zachodu Izrael. Incydent z USS Liberty 8 czerwca 1967 para izraelskich Mirage’ów III prowadzona przez późniejszego asa myśliwskiego i generała brygady Jiftacha Spektora zaatakowała u wybrzeży Egiptu amerykański okręt wywiadowczy USS „Liberty”. W ataku zginęło 34 amerykańskich marynarzy, a 75 zostało rannych. Istnieje wiele hipotez na ten temat, ale oficjalnie stwierdzono, że atak nastąpił przez pomyłkę. Rozejm z Egiptem i Jordanią 8 czerwca 1967 Rada Bezpieczeństwa ONZ wezwała wszystkie walczące strony do wstrzymania ognia. Izrael, Egipt i Jordania wyraziły gotowość do podporządkowania się zawieszeniu broni, które zaczęło obowiązywać od godziny 23:30, dnia 8 czerwca. Wzgórza Golan Od 7 czerwca 1967 izraelskie siły powietrzne bombardowały syryjskie fortyfikacje na Wzgórzach Golan, niszcząc liczne pozycje artylerii. Lądowe natarcie rozpoczęło się przed wieczorem 9 czerwca, kiedy to cztery izraelskie brygady rozpoczęły dwukierunkowe natarcie – na południe od Jeziora Tyberiadzkiego w głąb Wzgórz Golan, oraz na północ od Jeziora Tyberiadzkiego, poprzez most Banat Jacuub w głąb Wzgórz Golan. Natarcie posuwało się do przodu pod ciężkim ostrzałem artyleryjskim, który pustoszył szeregi nacierających izraelskich oddziałów. Wzgórza w okolicach Al-Kunajtira stały się prawdziwymi „polami śmierci” dla izraelskiej piechoty. W nocy z 9 na 10 czerwca 1967 izraelskie kolumny zmechanizowane, naruszając neutralność Libanu, obeszły północne skrzydło obrony syryjskiej i rano uderzyły na jej tyły w rejonie wioski Masade. Równocześnie desantowano na tyłach wroga oddziały powietrznodesantowe, które dezorganizowały obronę Syryjczyków. Izraelska brygada Golani zasłynęła zdobyciem syryjskiej twierdzy Tel-Fahar. Po dwóch dniach ciężkich walk, 10 czerwca izraelskie oddziały zajęły syryjskie miasta Al-Kunajtira i Tawafiq. Syryjska armia została rozbita i na całym froncie wycofywała się w panice. Konflikt na linii Wschód – Zachód 9 czerwca 1967 państwa Układu Warszawskiego ogłosiły „Deklarację Solidarności” z państwami arabskimi i zerwały stosunki dyplomatyczne z Izraelem (z wyjątkiem Rumunii). Proradziecki blok wojskowy potraktował zniszczenie wojsk arabskich jako cios wymierzony w potencjał wojskowy Układu Warszawskiego, ponieważ armie arabskie były wyposażone w radziecki sprzęt wojskowy, a liczni oficerowie wojsk arabskich przechodzili szkolenie w państwach bloku wschodniego. Następnego dnia, 10 czerwca 1967, Związek Radziecki zażądał od Izraela wstrzymania wszystkich działań wojskowych w Syrii. W przeciwnym razie zagrożono radziecką interwencją zbrojną na Bliskim Wschodzie. To oświadczenie połączone z groźbą interwencji zbrojnej wywołało poważny kryzys pomiędzy Związkiem Radzieckim a Stanami Zjednoczonymi. W odpowiedzi na radzieckie groźby i żądania Stany Zjednoczone postawiły w stan gotowości bojowej VI Flotę, która przebywała na ćwiczeniach morskich w rejonie Gibraltaru na Morzu Śródziemnym. Amerykańskie okręty wojenne wzięły kurs na Syrię i zaczęły przygotowywać się do obrony Izraela. Równocześnie amerykańska dyplomacja wywarła silny nacisk na rząd Izraela, aby jak najszybciej zakończyć wojnę. Rozejm z Syrią 10 czerwca 1967 o godzinie 18:30 ogłoszono zawieszenie broni na froncie izraelsko-syryjskim. W momencie wprowadzenia rozejmu wojskom izraelskim brakowało kilku godzin, by dotrzeć do przedmieść Damaszku. Bilans Izrael Wojna sześciodniowa okazała się taktycznym i strategicznym sukcesem Izraela. Po raz pierwszy od swojego powstania w 1948 państwo Izrael miało granice możliwe do obrony przed napaścią. Stało się to dzięki temu, że Siły Obronne Izraela zajęły cały półwysep Synaj i ufortyfikowały się na wschodnim brzegu Kanału Sueskiego. Zajęcie Wzgórz Golan uwolniło żydowskie osiedla Galilei od artyleryjskiego ostrzału, natomiast zajęcie Judei i Samarii zabezpieczyło rejon Tel Awiw-Jafa, a co ważniejsze, włączyło w obręb granic Izraela miasto Jerozolimę, która była najważniejszym symbolem judaizmu. Stworzyło to zupełnie nową sytuację strategiczną na Bliskim Wschodzie. Od tego momentu, w przypadku jakiejkolwiek arabskiej agresji, stolice Egiptu (Kair), Jordanii (Amman) i Syrii (Damaszek) znajdowały się w zasięgu działań operacyjnych izraelskiej armii. Każdy potencjalny arabski atak mógł być teraz odpowiednio wcześniej wykryty i powstrzymany zanim zagroziłby państwu Izrael. Po raz pierwszy w swojej nowożytnej historii Izrael był bezpieczny militarnie. Odnosząc tak spektakularne zwycięstwo Siły Obronne Izraela straciły 779 zabitych, 2563 rannych oraz 14 jeńców. Straty w sprzęcie wojskowym wyniosły: 46 samolotów i 80 czołgów. Koszty wojny obliczono na około 0,5 mld dolarów. Izraelskie lotnictwo dowiodło swojej wyższości nad arabskimi przeciwnikami, samym pilotom Mirage’ów III (najnowocześniejszych wówczas myśliwców w izraelskim lotnictwie) zaliczono 50,5 zestrzelenia za cenę czterech maszyn straconych w walkach powietrznych i pięciu zestrzelonych przez obronę przeciwlotniczą. Dodatkowo Izraelczycy zdobyli około 800 arabskich czołgów, które po gruntownym zmodernizowaniu umożliwiły wyposażenie dwóch pełnych brygad pancernych. Było to niezwykle ważne w pierwszym powojennym okresie, gdyż Izrael został pozbawiony dostaw sprzętu wojskowego i części zamiennych z Francji, która ogłosiła wobec Izraela embargo. Bardzo szybko miejsce Francji zajęły Stany Zjednoczone. Wiązało się to z koniecznością rozpoczęcia przezbrajania jednostek wojskowych. Izraelscy politycy częściowo podzielili się w ocenie konsekwencji wojny. Prawicowi politycy okrzyknęli zwycięstwo i otwarcie popierali kolonizację zdobytych arabskich terytoriów. Natomiast część polityków lewicowych, wbrew powszechnemu entuzjazmowi, wyrażała swoje obawy związane z problemem Palestyńczyków. Po krótkim czasie lewica sformowała program „ziemia za pokój”, który oferował Arabom zwrot terytoriów okupowanych w zamian za uzyskanie trwałego pokoju. Arabowie Wojna sześciodniowa wykazała słabość arabskich wywiadów oraz obnażyła braki w wyszkoleniu arabskich armii. Państwa arabskie zostały w tej wojnie pokonane. Egipt przyznał się do 11 500 zabitych, 20 000 rannych i 5500 jeńców. Rozbitych zostało siedem dywizji, w tym dwie pancerne. Utracono 80% sprzętu wojskowego: 350 samolotów, 625 czołgów (w tym 200 porzuconych sprawnych czołgów) i 750 dział artylerii. Dodatkową bolesną stratą dla Egiptu okazała się blokada Kanału Sueskiego, który pozostał zamknięty do maja 1975. Na Jeziorze Gorzkim zostało „internowanych” 14 statków (w tym dwie polskie jednostki: MS Bolesław Bierut i MS Djakarta). Statki te nazwano Żółtą Flotą od pustynnego piasku nieustannie pokrywającego ich pokłady. Załogi unieruchomionych jednostek zaczęły wydawać okolicznościowe, własnoręcznie wykonane znaczki pocztowe, obecnie poszukiwane przez kolekcjonerów. Syria przyznała się do 2500 zabitych, 5000 rannych i 600 jeńców. Rozbitych zostało siedem brygad, w tym cztery piechoty, dwie zmechanizowane i jedna pancerna. Utracono: 57 samolotów i 100 czołgów (w tym 40 porzuconych sprawnych czołgów). Jordania straciła około 6000 zabitych, 12 000 rannych i 636 jeńców. Utracono 28 samolotów. Irak oficjalnie przyznał się do 10 zabitych, 30 rannych. Utracił też co najmniej 28 samolotów. Palestyńczycy – na zajętych w 1967 przez Izrael ziemiach mieszkało w Strefie Gazy 381 tys. Arabów, a na Zachodnim Brzegu Jordanu około 586 tys. Arabów. Zdobyte tereny poddano administracji wojskowej, która starała się przestrzegać czterech zasad: ograniczenie bezpośredniej wojskowej obecności, nieinterweniowanie i normalizacja codziennego życia, poprawa standardów życia dążenie do otwarcia mostów z przejściami granicznymi na rzece Jordan (umożliwiłoby to połączenie rodzin arabskich, których część przebywała w obozach dla uchodźców w sąsiednich państwach). Wprowadzanie tych zasad w życie teoretycznie było w interesie lokalnej społeczności arabskiej, ale praktyka okazała się zupełnie odmienna. Na terenach okupowanych pojawili się żydowscy osadnicy, którzy zaczęli zakładać nowe osiedla. W ten sposób Arabowie zaczęli tracić swoją ziemię. Powodowało to wzrost niezadowolenia i było przyczyną licznych konfliktów arabsko-żydowskich, które doprowadziły w 1987 do wybuchu Intifady. Konsekwencje wojny Stanowisko państw arabskich po przegranej wojnie było jednoznaczne i nieustępliwe wobec Izraela, którego uznania konsekwentnie odmawiali przywódcy wszystkich tych krajów. 17 czerwca 1967 ministrowie spraw zagranicznych trzynastu państw arabskich proklamowali w Kuwejcie utworzenie wspólnego frontu walki przeciwko izraelskiej agresji. Postanowiono, że z Izraelem nie będzie żadnych negocjacji, nie będzie traktatu pokojowego i nikt nie uzna istnienia tego państwa. Izolując Izrael politycznie i gospodarczo, postanowiono prowadzić jednoczesną wojnę ze wszystkich kierunków. Te ciągłe ataki ze wszystkich kierunków miały zmęczyć i osłabić Izrael. W tej walce niezwykle ważnym czynnikiem okazała się Organizacja Wyzwolenia Palestyny, która wykorzystała osłabienie militarne Egiptu i rozpoczęła prowadzenie coraz bardziej samodzielnej polityki. Poglądy jej przywódców stopniowo radykalizowały się, aż w 1969 przywództwo nad OWP przejął Jasir Arafat, wieloletni nieprzejednany wróg kompromisu z Izraelem. Natomiast w Izraelu, lewicowy rząd premiera Lewiego Eszkola doprowadził do uchwalenia 27 czerwca 1967 przez Kneset trzech ustaw dotyczących Jerozolimy. Pierwsza rozszerzała izraelską jurysdykcję na Wschodnią Jerozolimę. Druga powiększyła trzykrotnie powierzchnię miasta Jerozolima. Trzecia ustawa zapewniała ochronę wszystkich obiektów sakralnych i swobodny dostęp do nich dla wyznawców wszystkich religii. Rezolucja ONZ nr 242 22 listopada 1967 Rada Bezpieczeństwa ONZ wystosowała rezolucję nr 242, wzywającą do „utworzenia sprawiedliwego i trwałego pokoju na Bliskim Wschodzie”, który miał być osiągnięty poprzez przyjęcie następujących zasad: wycofanie izraelskich wojsk z terenów zajętych w wojnie sześciodniowej, wycofaniu wszystkich żądań sprzed wojny, poszanowaniu praw wszystkich państw regionu do bezpiecznego istnienia w swoich granicach. Najważniejszą cechą charakterystyczną rezolucji była formuła „ziemia za pokój”, domagająca się izraelskiego wycofania z zajętych terenów w zamian za pokój z sąsiadami. 23 listopada 1967 Sekretarz generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych U Thant upoważnił szwedzkiego dyplomatę Gunnar Jarringa, aby jako specjalny wysłannik ONZ nadzorował wprowadzenie rezolucji 242 w życie. Jarring umieścił swoją główną kwaterę na Cyprze i rozpoczął konsultacje z Izraelem, Egiptem, Jordanią i Libanem. Syria odmówiła udziału w jakichkolwiek konsultacjach w sprawie porozumienia z Izraelem. Konsultacje prowadzone przez Jarringa były niezwykle trudne, gdyż delegacja izraelska nalegała na jak najszybsze rozpoczęcie bezpośrednich rozmów pokojowych twierdząc, że żadne ustępstwa terytorialne nie mogą być poczynione, zanim nie powstanie perspektywa uzyskania trwałego pokoju. Natomiast państwa arabskie popierane przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich utrzymywały, że bezpośrednie rozmowy z Izraelem mogą rozpocząć się dopiero po wycofaniu jego wojsk z zajętych terenów. Impas w negocjacjach doprowadził do zerwania konsultacji przez państwa arabskie. W rezultacie komunistyczne państwa Europy Wschodniej (z wyjątkiem Rumunii) zerwały stosunki dyplomatyczne z Izraelem. W październiku 1973 arabskie armie podjęły próbę odzyskania utraconych ziem, podejmując atak podczas najważniejszego święta judaizmu Jom Kipur. Wojna ta przeszła do historii pod nazwą wojny Jom Kipur. Konteksty kulturowe W 2005 szwedzki zespół metalowy Sabaton napisał utwór o wojnie sześciodniowej pod tytułem „Counterstrike”, znajdujący się na płycie „Primo Victoria”. Przypisy Bibliografia Bar-On, Mordechai, Morris, Benny i Golani, Motti (2002). Reassessing Israel's Road to Sinai/Suez, 1956: A „Trialogue”. In Gary A. Olson (Ed.). Traditions and Transitions in Israel Studies: Books on Israel, Volume VI (str. 3-42). SUNY Press. Bard, Mitchell G. (2002). The Complete Idiot's Guide to Middle East Conflict. Alpha books. Black, Ian (1992). Israel's Secret Wars: A History of Israel's Intelligence Services. Grove Press. Christie, Hazel (1999). Law of the Sea. Manchester: Manchester University Press. Cristol, A Jay (2002). Liberty Incident: The 1967 Israeli Attack on the U.S. Navy Spy Ship. Brassey's. Eban, Abba (1977). Abba Eban: An Autobiography. Random House. Ehteshami, Anoushiravan i Hinnebusch, Raymond A. (1997). Syria & Iran: Middle Powers in a Penetrated Regional System. London: Routledge. Gat, Moshe (2003). Britain and the Conflict in the Middle East, 1964-1967: The Coming of the Six-Day War. Praeger/Greenwood. Gelpi, Christopher (2002). Power of Legitimacy: Assessing the Role of Norms in Crisis Bargaining. Princeton University Press. Hammel, Eric (1992). Six Days in June: How Israel Won the 1967 Arab-Israeli War. Simon & Schuster. Hussein of Jordan (1969). My „War” with Israel. London: Peter Owen. Hopwood, Derek (1991). Egypt: Politics and Society. London: Routledge. Koboril, Iwao i Glantz, Michael H. (1998). Central Eurasian Water Crisis. United Nations University Press. Morris, Benny (1997). Israel's Border Wars, 1949-1956. Oxford: Oxford University Press. Phythian, Mark (2001). The Politics of British Arms Sales Since 1964. Manchester: Manchester University Press. Pollack, Kenneth (2004). Arabs at War: Military Effectiveness, 1948-1991. University of Nebraska Press. Pollack, Kenneth (2005). Air Power in the Six-Day War. The Journal of Strategic Studies. 28(3), 471-503. Prior, Michael (1999). Zionism and the State of Israel: A Moral Inquiry. London: Routledge. Quigley, John B. (2005). Case for Palestine: An International Law Perspective. Duke University Press. Rezun, Miron (1990). Iran and Afghanistan. In A. Kapur (Ed.). Diplomatic Ideas and Practices of Asian States (pp. 9–25). Brill Academic Publishers. Rikhye, Indar Jit (1980). The Sinai Blunder. London: Routledge. Rubenberg, Cheryl A. (1989). Israel and the American National Interest. University of Illinois Press. Seale, Patrick (1988). Asad: The Struggle for Peace in the Middle East. University of California Press. Sela, Avraham (1997). The Decline of the Arab-Israeli Conflict: Middle East Politics and the Quest for Regional Order. SUNY Press. Smith, Grant (2006). Deadly Dogma. Institute for Research: Middle Eastern Policy. Stone, David (2004). Wars of the Cold War. Brassey's. Zobacz też Historia Izraela Marzec 1968 – konsekwencje wojny w Polsce. Linki zewnętrzne Six-Day War Encyklopedia Orientu Podsumowanie wojny sześciodniowej Jak ZSRR planował zniszczyć Izrael w 1967 Isabella Ginor.

127

https://pl.wikipedia.org/wiki/Alfabet%20grecki

Alfabet grecki

Alfabet grecki – pismo powstałe około IX w. p.n.e., służące do zapisu języka greckiego, oraz niektórych innych języków ludów znajdujących się pod wpływem kultury greckiej. Litery alfabetu służyły Grekom także do zapisu liczb oraz jako notacja muzyczna. Alfabet ten stworzono pod wpływem kontaktów z ludami Lewantu. Alfabet grecki wywodzi się z alfabetu fenickiego. We wczesnej starożytności istniało wiele lokalnych form alfabetu greckiego, wypartych w okresie klasycznym przez formę jońską, której w niezmienionej postaci używa się do dziś do zapisu języka nowogreckiego. Alfabet grecki także jest stosowany w naukach ścisłych, przyrodniczych, technicznych i podobnych, jako oznaczenie odmian różnych pojęć. Litery Litery nieużywane współcześnie Pewne litery występowały w piśmie greckim tylko w okresach archaicznym, średniowiecznym, w niektórych dialektach lub do zapisu cyfr (digamma, stigma, heta, kaj, san, koppa, sampi). Litery stigma i kaj są interpretowane jako ligatura sigmy i tau oraz ligatura kappy i joty. {| class="wikitable" ! Litera ! Nazwa ! Wymowa ! Odpowiednik literowyz alfabetu fenickiego ! Transliteracja |- | |digamma |[] | |w |- | |stigma |[] | |st |- | |heta |[] | |h |- | |kaj |[] | |kaj |- | |san |[] | |ss |- | |koppa |[] | |q |- | |sampi |[], [], [] | |ss |} Litery używane w innych językach Litera jot została dodana do alfabetu greckiego w celu zapisu głoski [] w dialekcie arwanickim języka albańskiego. Litera jot także została zastosowana przez lingwistów w XIX w. w alfabecie greckim, celem zapisu fonemu /j/ w rekonstruowanej archaicznej grece, będącego dźwiękiem półspółgłoskowym, odpowiadającym głosce „i” następującej po samogłosce. Utrata tego fonemu w antycznej grece nastąpiła w okresie archaicznym. W lingwistyce ten grafem jest stosowany głównie w gramatyce historycznej archaicznej greki, celem wyjaśnienia pewnych zjawisk językowych oraz do rekonstrukcji różnych ważnych procesów fonetycznych i morfologicznych. Litera szo została dodana do alfabetu greckiego w celu zapisu głoski [] w języku baktryjskim. {| class="wikitable" ! Litera ! Nazwa ! Wymowa ! Odpowiednik literowyz alfabetu fenickiego ! Transliteracja |- | | jot | [] | | j |- | | szo | [] | | š |} Zapisywanie liczb Alfabet grecki używany był także do zapisu liczb. Pierwsze dziewięć liter alfabetu odpowiadało liczbom od 1 do 9, kolejne dziewięć oznaczało wielokrotności liczby 10. Analogicznie, następne dziewięć liter pozwalało na zapis wielokrotności liczby 100. Jako że alfabet grecki składał się ówcześnie z 24 liter, na potrzeby zapisywania liczb stosowano dodatkowe 4 litery: digamma ⟨Ϝ⟩, stigma ⟨Ϛ⟩, koppa ⟨Ϟ⟩ i sampi ⟨Ϡ⟩. Ten system zapisu liczb pozostaje w użyciu w języku greckim do zapisu numerów rozdziałów w książkach czy paragrafów w kodeksach. Dyftongi i kombinacje literowe {| class="wikitable" ! rowspan="2"| Kombinacjaliterowa ! colspan="3"| Wymowa ! rowspan="2"| Transliteracja |- ! archaiczna ! klasyczna ! nowogrecka |- |, |   | [] | [] | ai, aj |- |, | [] | [] | [] | a, ā |- | | [] | [] | [] | ei, ej |- |, | [] | [] | [] | e, ē |- | |   | [] | [] | oj |- |, | [] | [] | [] | yi, yj |- |, | [] | [] | [] | yi, yj |- |, | [] | [] | [] | o, ō |- |, |   | [] | [] przed samogłoską lub spółgłoską dźwięczną;[] przed głoską bezdźwięczną | au, av |- |, |   | [] | [] przed samogłoską lub spółgłoską dźwięczną;[] przed głoską bezdźwięczną | au, āv |- | |   | [] | [] przed samogłoską lub spółgłoską dźwięczną;[] przed głoską bezdźwięczną | eu, ev |- | |   | [] | [] przed samogłoską lub spółgłoską dźwięczną;[] przed głoską bezdźwięczną | eu, ēv |- | | [][] | [] | [] | u, ū, ou |- | | [] | [] | [] | oy, ōy |- |* |   | [] | [] w wymowie formalnej (palatalizowane do [] przed [] lub []),ale często redukowane do [] (palatalizowane do [] przed [] lub []);w pewnych przypadkach wymawiane także jako [] (palatalizowane do [] przed []) | ng |- |* |   | [] | Na początku wyrazu [] (palatalizowane do [] przed [] lub []);w innych przypadkach [] (palatalizowane do [] przed [] lub []),często redukowane do [] (palatalizowane do [] przed [] lub []) | nk |- |* | [] | [] | | nks |- |* | [] | [] | [] przed [] lub [];w innych przypadkach [] | nch, nkh |- |μπ |   | [] | Na początku wyrazu [];w innych przypadkach [], często redukowane do [] | mp |- | |   | [] | Na początku wyrazu [];w innych przypadkach [], często redukowane do [] | nt |} * W fonologii greckiej spółgłoska nosowa tylnojęzykowo-miękkopodniebienna [] jest osobnym fonemem. Sposób pisania Początkowo pismo greckie zapisywano od prawej do lewej, tak jak pisma semickie. Następnie rozpowszechnił się system zwany bustrofedonem (gr. βουστροφηδόν, „bruzdy, jakie znaczy pługiem wół”) w którym pisano naprzemiennie od prawej do lewej i od lewej do prawej – najpóźniejsze znane zastosowania tego systemu pochodzą z Gortyny na Krecie (V w. p.n.e.), w Atenach już od ok. 550 p.n.e. pisano od lewej do prawej. Początkowo Grecy pisali wszystkie litery, wyrazy i zdania jednym ciągiem – nie znali minuskuły, odstępów między wyrazami, znaków diakrytycznych ani interpunkcyjnych. W związku z trudnością lektury tekstu pisanego jednym ciągiem, dla rozdzielenia niektórych wyrazów w inskrypcjach używano czasem pionowej kreski | lub trójkropka ⫶. W starożytności pisano wyłącznie kapitałą (używanym na inskrypcjach i zwojach pismem o kształtach kanciastych) i kursywą (stosowaną od V. w. p.n.e. w pismach o charakterze urzędowym), dopiero w IX w. n.e. weszła w użycie minuskuła. Znaki diakrytyczne Klasyczne pismo greckie ma trzy znaki diakrytyczne na oznaczenie akcentu, dwa znaki diakrytyczne na oznaczenie dyftongów, dwa znaki diakrytyczne na oznaczenie przydechów oraz rzadko występujący znak tremy. Przydech (łac. spiritus) Zaczynające się od samogłoski lub dyftongu słowa greckie otrzymują przy tej samogłosce lub dyftongu znak diakrytyczny na oznaczenie przydechu. W dyftongach znak przydechu stawia się przy drugiej samogłosce z dyftongu. Są dwa znaki na oznaczenie przydechu: – przydech mocny (spiritus asper) wymawiany podobnie jak polskie h. – przydech słaby (spiritus lenis), niewymawiany. Oprócz samogłosek i dyftongów przydech otrzymuje litera rho. Jeśli rho znajduje się na początku wyrazu, to zawsze rho otrzymuje przydech mocny. Podwójna litera rho, znajdująca się zawsze w środku wyrazu, otrzymuje przydech słaby nad pierwszą literą, a przydech mocny nad drugą – często w typografii tych przydechów się nie zaznacza, jednak w transkrypcji zbitkę ρρ oddaje się z reguły jako rrh. Przykłady: – harmonia – idea, pojęcie – Europa – litera rho lub rzadziej – Boreasz – wiatr północny Oznaczanie akcentów Język grecki ma trzy rodzaje akcentów. Wprowadzone przez gramatyków aleksandryjskich oznaczenia akcentów zaznaczane są przy każdym słowie, oprócz nielicznych słów nieakcentowanych (enklityk i proklityk). Akcenty te to akcent wysoki (łac. [accentus] acutus, gr. , ostry), akcent niski (łac. [accentus] gravis, gr. , ciężki, stłumiony) i akcent przeciągły (łac. [accentus] circumflexus, gr. , zagięty). Przykłady: akcent wysoki: – przyjaciel. akcent niski: Nie stoi nad pojedynczym wyrazem, występuje zawsze w toku zdania, zastępując acutus stojący na ostatniej zgłosce wyrazu, o ile nie następuje po niej znak przestankowy lub enklityka. akcent przeciągły: – lud. Akcenty i przydechy Jeśli wyraz zaczynający się od samogłoski pojedynczej piszemy małą literą, znaki przydechu i akcentu stawiamy nad samogłoską. Jeśli wyraz zaczynający się od samogłoski pojedynczej piszemy dużą literą, znaki przydechu i akcentu stawiamy przed samogłoską. Jeśli wyraz zaczyna się od dyftongu, znaki akcentu i przydechu stawiamy nad drugą literą dyftongu, niezależnie od tego, czy wyraz piszemy małą czy dużą literą. Akcenty i przydechy przy dyftongach niewłaściwych z ι adscriptum lub z ι subscriptum zapisuje się jak w wyrazach zaczynających się od pojedynczej samogłoski. acutus i gravis stawiamy po znaku przydechu, circumflexus nad znakiem przydechu. Dyftongi Dyftongi greckie dzielą się na właściwe i niewłaściwe (wymawiane jako pojedyncza samogłoska). Właściwe to , , , , , , . Niewłaściwe to , , , . Jeśli wyraz piszemy wielką literą, we wszystkich dyftongach duża jest tylko pierwsza litera składowa. Znak diakrytyczny przy dyftongach niewłaściwych , , pochodzi od małej litery jota i nazywa się iota subscriptum. Jeśli dyftongi te piszemy wielką literą, pierwszą literę dyftongu zapisujemy jako wielką literę, jotę zapisujemy zaś obok, ale nie wymawiamy (nazywając ją wtedy iota adscriptum, tj. , , ). Ułatwieniem w określeniu czy jest dyftongiem właściwym, czy nie, jest fakt, że w przydech i akcent w dyftongach właściwych stoi na drugiej głosce, w niewłaściwych zaś na pierwszej, np. dyftong właściwy: -, dyftong niewłaściwy -. Systemy politoniczny i monotoniczny System politoniczny jest historycznym systemem ortografii języka greckiego kształtującym się od czasów hellenistycznych do końca czasów bizantyjskich. Dla języka nowogreckiego zastąpiono go w 1982 systemem monotonicznym, przy czym wielu Greków wciąż stosuje system politoniczny. Cechą charakterystyczną systemu politonicznego jest rozbudowana diakrytyka oddająca starożytną wymowę języka greckiego. System monotoniczny ortografii greckiej jest uproszczoną formą ortografii języka nowogreckiego wprowadzoną przez parlament grecki w 1982, zarówno dla katharewusy, jak i dla demotyku. Zastępuje on tradycyjne greckie akcenty (acutus, gravis i circumflexus) jednym, oznaczającym dotąd acutus (´). Porzuca także użycie spiritus asper i spiritus lenis. Uproszczenie ortografii motywowano skomplikowaniem ortografii politonicznej, oraz trudnością jej nauczenia się, do tego znaki diakrytyczne systemu politonicznego nie oddają żadnych właściwości współczesnej wymowy, dając informację tylko o etymologii słów i o ich wymowie starożytnej. System monotoniczny jest odrzucany przez wielu Greków, sądzących, że system politoniczny stwarza więź z przeszłością. Cerkiew grecka wciąż używa systemu politonicznego. Drukuje się w nim wciąż wiele książek. Fakt, że greka nie była w starożytności zapisywana za pomocą systemu politonicznego, który został wprowadzony stopniowo w czasach bizantyjskich, utrudnia jednak jego obronę. Grekę klasyczną powszechnie zapisuje się za pomocą systemu politonicznego. {|border=0 cellpadding=0 cellspacing=10 |+ Modlitwa Pańska w systemie monotonicznym i politonicznym !width=50%| System monotoniczny !System politoniczny |- class=polytonic valign=top | | |} Interpunkcja grecka W języku greckim od okresu hellenistycznego stosuje się cztery znaki interpunkcyjne: . – kropka pełni funkcje te same co w pisowni polskiej , – przecinek pełni funkcje te same co w pisowni polskiej · – kropka środkowa pełni funkcję średnika i dwukropka ; – znak wyglądający jak średnik pełni funkcję pytajnika. Historia alfabetu greckiego Pisma linearne A i B Pierwszym pismem Greków, używanym w dialekcie mykeńskim, było powstałe w XIV w. przed naszą erą pismo linearne B, wywodzące się od najprawdopodobniej przedgreckiego pisma linearnego A. Odkrywcą pisma linearnego B jest Arthur Evans, a odczytali je w 1952 roku brytyjski architekt Michael Ventris i filolog klasyczny John Chadwick. Nieodszyfrowane pismo linearne A składa się z około 110 znaków, prawdopodobnie sylabicznych. Pismo linearne B składa się z około 90 znaków sylabicznych. Zapisywane było na tabliczkach glinianych (choć mogły istnieć też inne, mniej trwałe formy zapisu), przechowanych przede wszystkim w Knossos, a także w Mykenach, Pylos, Tebach i Tyrynsie. Z pismem linearnym B spokrewnione jest zawierające 55 znaków sylabiczne pismo cypryjskie (sylabariusz cypryjski), stosowane do V w. p.n.e. Pismo linearne B było źle przystosowane do fonetyki języka greckiego, co jest prawdopodobną przyczyną braku znanych tekstów literackich z okresu mykeńskiego. Całkowicie wyszło z użycia wraz z wędrówką Dorów (XII w. p.n.e.). Powstanie alfabetu greckiego Alfabet grecki wywodzi się z alfabetu fenickiego. Powstał w X lub IX w. p. n.e. na skutek kontaktów handlowych Greków z ludami Lewantu. Świadczy o tym podobieństwo kształtu liter, podobieństwo nazw liter i przekazy mitologiczne (patrz Kadmos). Pismo fenickie było pismem spółgłoskowym, Grecy zaadaptowali do zapisu samogłosek fenickie znaki oznaczające niewystępujące w języku greckim spółgłoski laryngalne. Mimo dodania znaków oznaczających samogłoski alfabet grecki nie był doskonały, brakowało mu bowiem oznaczeń dwuznaków i rozróżnienia zapisu części samogłosek różniących się iloczasem (alfy, joty i ipsylonu), ponadto występowały znaki oznaczające zbitki spółgłosek. Według pewnych teorii współczesnych alfabet grecki nie wywodzi się od alfabetu fenickiego, a jedynie ma z nim wspólnego przodka, czyli jeden z alfabetów anatolijskich bądź kananejskich. Mity o powstaniu alfabetu greckiego Mitografowie podają, że pięć samogłosek alfabetu greckiego oraz spółgłoski beta i tau wynalazły Mojry lub Io, siostra Foroneusa. Pozostałe jedenaście spółgłosek wynalazł Palamedes, syn Naupliosa. Grecki bóg Hermes ujął głoski w pismo, którego znaki przypominały kliny, na podobieństwo toru lotu poświęconych mu żurawi. Pismo to miał sprowadzić do Grecji Kadmos, zmieniając w nim jednak kolejność liter. Ze względu na to, że litera alfa przypomina kształtem wołu i Beocja jest „krainą wołów”, pozostawił ją na pierwszej pozycji – litera alfa znalazła się tam na znak tego, że greckie słowo alphe oznacza zeszyt, słowo alphein wynajdywać, a Alfios jest największą rzeką (patrz etymologia ludowa). Pozostałe spółgłoski greckie mieli utworzyć Symonides z Samos i Epicharm z Sycylii, pozostałe dwie samogłoski mieli dodać kapłani Apollina by jedna samogłoska przypadała na każdą ze strun liry boga. Mitologiczny przekaz o przeniesieniu alfabetu do Grecji przez Fenicjanina Kadmosa jest jedną z przesłanek świadczących o jego fenickim pochodzeniu. Mitografowie rzymscy podają podobny mit o przeniesieniu alfabetu do Italii przez Ewandera z Arkadii. Jego matka Karmenta ustaliła piętnaście znaków pisma łacińskiego. Podobieństwo pisma Kadmosa do klinów może wskazywać na pochodzenie alfabetu greckiego z alfabetu ugaryckiego, na co wskazuje też znaczne podobieństwo greckich nazw liter do odpowiadających im nazw ugaryckich pierwowzorów. Alfabet grecki sam z kolei dał początek bardzo wielu alfabetom, najbardziej znane to alfabet łaciński (poprzez alfabet etruski) oraz cyrylica. Inne języki zapisywane za pomocą alfabetu greckiego Alfabetu greckiego od starożytności do teraz używa się nie tylko do zapisu języka greckiego, ale też do zapisu wielu języków ludów znajdujących się w zasięgu wpływów kultury greckiej. Wykorzystanie alfabetu greckiego w czasach starożytnych obejmowało między innymi: Większość języków Azji Mniejszej, np. będące w użyciu w latach 800–300 p.n.e. alfabety używane do zapisu języka lidyjskiego i frygijskiego były to nieznacznie zmodyfikowane wczesne formy alfabetu greckiego – podobnie jak alfabety ludów Italii. Niektóre języki paleobałkańskie, np. język tracki. Dla innych języków i dialektów używanych na obszarach sąsiadujących z terenami zamieszkanymi przez Greków, takich jak język macedoński, nie są znane żadne ciągłe teksty, a jedynie zapisane alfabetem greckim pojedyncze słowa w tekstach greckich. W południowej Francji zachowały się inskrypcje w języku galijskim (ok. 300 p.n.e.). Transkrypcję tekstu hebrajskiego Biblii wydanej przez Orygenesa (Hexapla). Język baktryjski (ok. 250–800 n.e.). Alfabet koptyjski to używany do dziś alfabet grecki uzupełniony o kilka liter z demotyki. Język nubijski w Makurii (obecnie Sudan) był do XV w. zapisywany alfabetem greckim uzupełnionym o trzy litery koptyjskie, dwa znaki wywodzące się z pisma meroe, i dwuznakiem złożonym z dwóch greckich liter gamma do zapisu . Zachował się pochodzący z VIII w. tekst arabskojęzyczny zapisany alfabetem greckim. Wykorzystanie alfabetu greckiego w czasach nowożytnych obejmowało między innymi: język turecki prawosławnych Turków (Karmanlidów) często zapisywany był za pomocą alfabetu greckiego i nazywany „karamanlidika”. Od XV w. zapisywany alfabetem greckim był dialekt toskijski języka albańskiego. Drukarnia w Moschopolis w XVIII w. wydrukowała w alfabecie greckim kilka albańskojęzycznych tekstów. Dopiero w 1908 odbyła się konferencja w Bitoli, podczas której przyjęto i ustandaryzowano alfabet łaciński dla obu dialektów albańskich (toskijskiego i gegijskiego). Do dziś jednak mówiący dialektem arwanickim (odmianą dialektu toskijskiego) Albańczycy w Grecji używają opartego na greckim alfabetu arwanickiego. Pewne dialekty południowosłowiańskie zbliżone do współczesnego macedońskiego zachowały się jako zapisy w alfabecie greckim. Współczesny język macedoński używa jednak alfabetu cyrylickiego. język arumuński (zbliżony do języka rumuńskiego dialekt zamieszkujących Grecję Wołochów) zapisuje się często za pomocą alfabetu greckiego. Nie istnieje jeszcze ustandaryzowana ortografia języka arumuńskiego, wydaje się jednak, że przyjmie się pismo łacińskie i ortografia języka rumuńskiego. język gagauski, turecki język używany w Mołdawii do 1957, kiedy przyjęto cyrylicę. Obecnie używa się alfabetu łacińskiego i ortografii wzorowanej na tureckiej. surguch, język turecki używany przez niewielką liczbę prawosławnych w północnej Grecji. język urum, używany przez pewne grupy Tatarów na Krymie, różny od języka Tatarów krymskich, do XX w. zapisywano za pomocą alfabetu greckiego. Klasyczny alfabet grecki w HTML Znaki klasycznego alfabetu greckiego w HTML to: {|class="wikitable" |- !Nazwa ! Wymowanowogrecka ! Małalitera ! Wielkalitera ! Encja HTML |- |Alfa | [] | α | Α | alpha, Alpha |- |Beta | [] | β | Β | beta, Beta |- |Gamma | [] | γ | Γ | gamma, Gamma |- |Delta | '[] | δ | Δ | delta, Delta |- |Epsilon | [] | ε | Ε | epsilon, Epsilon |- |Dzeta | [] | ζ | Ζ | zeta, Zeta |- |Eta | [] | η | Η | eta, Eta |- |Theta | [] | θ | Θ | theta, Theta |- |Jota | [] | ι | Ι | iota, Iota |- |Kappa | [] | κ | Κ | kappa, Kappa |- |Lambda | [] | λ | Λ | lambda, Lambda |- |My | [] | μ | Μ | mu, Mu |- |Ny | [] | ν | Ν | nu, Nu |- |Ksi | [] | ξ | Ξ | xi, Xi |- |Omikron | [] | ο | Ο | omicron, Omicron |- |Pi | [] | π | Π | pi, Pi |- |Rho | [] | ρ | Ρ | rho, Rho |- |Sigma | [] | σ | Σ | sigma, Sigma |- |Tau | [] | τ | Τ | tau, Tau |- |Ipsylon | [] | υ | Υ | upsilon, Upsilon |- |Phi | [] | φ | Φ | phi, Phi |- |Chi | [] | χ | Χ | chi, Chi |- |Psi | [] | ψ | Ψ | psi, Psi |- |Omega | [] | ω | Ω | omega, Omega |} Przypisy Bibliografia Unikod, U0370.pdf Zobacz też lista jednoliterowych skrótów i symboli zapisywanych literami alfabetu greckiego

9295

https://pl.wikipedia.org/wiki/Budapeszt

Budapeszt

Budapeszt () – stolica i największe miasto Węgier, położone w północnej części kraju, nad Dunajem. Formalnie stworzony został w latach 1872–1873 z trzech połączonych ze sobą miast: Budy i Óbudy na prawym brzegu Dunaju (geograficznie – Średniogórze Zadunajskie) oraz Pesztu – na lewym (geograficznie – Średniogórze Północnowęgierskie i Wielka Nizina Węgierska). Budapeszt to jedna z najważniejszych metropolii Europy Środkowej, a także 8. pod względem zaludnienia miasto wśród stolic Europy. Stanowi wielki ośrodek kulturalny (biblioteka narodowa, liczne muzea, galerie sztuki, teatry, opera) i naukowy (Akademia Nauk, Uniwersytet im. Loránda Eötvösa (od 1635), Uniwersytet Techniczno-Ekonomiczny (od 1782), Akademia Sztuk Pięknych, wiele innych uczelni i instytutów badawczych). Jest też ważnym centrum turystycznym i uzdrowiskowym (kompleksy balneologiczne). Budapeszt jest uznawany za metropolię globalną. Obecny kształt terytorialny przybrał w roku 1950, gdy przyłączono do niego 23 okoliczne miejscowości, dzięki czemu obszar miasta zwiększył się 2,5-krotnie, zaś ludność 1,5-krotnie. Dzisiejszy Budapeszt jest podzielony na 23 dzielnice z własnymi zarządami. Całym miastem zarządza Samorząd Stołeczny (Fővárosi Önkormányzat). Pochodzenie nazwy Nazwa Buda stosowana była w czasach Arpadów na określenie osady zbudowanej na miejscu dawnego grodu rzymskiego Aquincum. Według średniowiecznych kronik węgierskich nazwa ta pochodziła od imienia Bledy – brata wodza Hunów, Attyli, jednak prawdą jest w tej teorii tylko to, że nazwa mogła rzeczywiście oznaczać imię (w kronikach trafiały się osoby o imieniu Buda). Inna teoria mówi, że nazwa Buda jest związana ze słowiańskim słowem woda, z wodą (aqua) związana zaś jest też nazwa rzymskiego grodu Aquincum. Po wybudowaniu zamku nieco na południe od starej osady (tuż po najazdach tatarskich w latach 40. XIII w.), zaczęto ją nazywać Óbuda (Stara Buda), zaś zamek z podgrodziem – Újbuda (Nowa Buda), a potem Buda. Jeśli chodzi o Peszt, to według jednej z teorii jego nazwa pochodzi od greckiej nazwy Pession, którą Klaudiusz Ptolemeusz w dziele Geographike Hyphegesis w II w. n.e. określał rzymską twierdzę położoną naprzeciwko Aquincum (koło obecnego Mostu Elżbiety; gród i twierdza stanowiły element rzymskiego limes). Druga teoria związana jest z ze słowiańskim słowem oznaczającym jaskinię lub pieczarę, które to słowo średniowieczni Węgrzy przejęli na określenie pieca (w dialekcie dzisiejszych Seklerów piec to właśnie pest, podczas gdy w literackim węgierskim – kemence). Nazwę Pest-hegy otrzymała obfitująca w małe jaskinie i burzliwe źródełka Góra Gellerta, nazwę Pest-rév – położona u stóp góry przystań przeprawy przez Dunaj (rév – przystań), a później – osada założona po drugiej stronie rzeki. Zarówno Peszt, jak i Budę określano już od pocz. XIX w. wspólną nazwą Pest-Buda – taka kolejność oznaczała, że ważniejszym miastem jest Peszt, który był stolicą kraju; Buda zaś była siedzibą króla. Ponieważ jednak język węgierski nie lubi zbitek spółgłoskowych, wygodniejszą w użyciu nazwą stała się forma Buda-Pest (zmianę tę propagował hr. István Széchenyi). Po połączeniu obu miast w 1872 r. naturalną nazwą stała się forma Budapeszt. Historia Okres rzymski W I wieku u źródeł przy Wzgórzu Gellérta osiedlili się Celtowie. Około roku 89 na północ od dzisiejszego centrum Rzymianie założyli osadę Aquincum. Dla ochrony przeprawy przez Dunaj na lewym brzegu powstała twierdza Contra Aquincum (w pobliżu dzisiejszego placu 15 Marca). W Aquincum umieszczono załogę zbrojną. W roku 106 Aquincum stało się stolicą prowincji Pannonia Inferior (liczyło 20 tys. mieszkańców). Upadek Rzymu i wędrówka ludów spowodowały wyludnienie Aquincum. W Panonii mieszkali Hunowie, Ostrogoci, Longobardowie, Awarzy, Słowianie, a w początku X wieku osiedlili się tam Węgrzy. Średniowieczne miasto Gdy w początku X wieku w Panonii osiedlili się Węgrzy, Buda stała się jedną z głównych osad (miejsce to zostanie później nazwane Starą Budą, węg. Óbuda). Pochodzenie nazwy jest tłumaczone różnie: od imienia młodszego brata Attyli – Budy (Bledy) bądź od słowiańskiego słowa oznaczającego budynek. W późniejszych okresach Buda stała się jednym z głównych siedzib węgierskich władców (obok Ostrzyhomia i Székesfehérváru). W roku 1046 w czasie powstania pogańskiego na wzgórzu budańskim został zamęczony biskup Gerhard (węg. Gellért) – od jego imienia pochodzi nazwa Wzgórze Gellérta. Na lewym brzegu w roku 1148 powstał Peszt (chociaż istnieją ślady wcześniejszego słowiańskiego osadnictwa, o czym świadczy także etymologia nazwy). Rozwój miasta został zahamowany przez najazd tatarski w 1242 r., który spustoszył całą środkowo-wschodnią Europę. Król węgierski Bela IV nakazał później wybudować w całym kraju kamienne twierdze. Jedna z takich twierdz stanęła na południe od Óbudy w miejscu dzisiejszego Wzgórza Zamkowego (Várhegy). Stąd od roku 1261 do XVI wieku władali węgierscy królowie. Wokół powstało miasto – Buda. Okres rozkwitu Buda i Peszt rozwijały się szczególnie za panowań Zygmunta Luksemburskiego (założenie uniwersytetu w 1395) i Macieja Korwina (pierwsza drukarnia 1473). Za czasów Jagiellonów budapeszteńskie trójmiasto liczyło 25 – 30 tys. mieszkańców i należało wraz z Pragą, Wiedniem i Krakowem do największych miast Europy. Miasto było znaczącym ośrodkiem handlu bydłem i winem. Wszystko zmieniła okupacja turecka. Okupacja turecka Po zwycięstwie w bitwie pod Mohaczem w roku 1526 Turcy bardzo szybko opanowali większą część Węgier. Buda stała się od roku 1541 na półtora stulecia z metropolii miastem prowincjonalnym – siedzibą budańskiego paszałyku. Większość kościołów została zamieniona w meczety bądź zburzona, duża część węgierskich i niemieckich mieszkańców wyjechała. W ich miejsce przyjechali Serbowie, Ormianie i Grecy. Najwięcej Serbów mieszkało w dzielnicy Tabán, na południe od Zamku. O serbskiej obecności przypominają prawosławne cerkwie w Budapeszcie czy Szentendre, a także nazwy miejscowości rozpoczynające się na Rác (co jest starym węgierskim określeniem na Serbów), np. miejscowość Ráckeve. W Budapeszcie przykładem jest również kąpielisko lecznicze Rác fürdő w I dzielnicy. Można dostrzec także ślady obecności Turków – mahometańskim miejscem pielgrzymkowym jest do dziś mauzoleum zwane türbe Gül Baby (Gül Baba türbéje) z lat 40. XVI w. w dzielnicy Rózsadomb na północ od Zamku. Wiele do dziś czynnych łaźni pochodzi z czasów panowania tureckiego. Pod władzą Habsburgów Dopiero w 1686 roku po ciężkim sześciotygodniowym oblężeniu Buda została zdobyta przez wojska habsburskie i większość Węgier została wyzwolona spod tureckiej okupacji. Miasto szybko otrząsnęło się z wojennych ruin i zaczęło się szybko rozwijać. Główne urzędy węgierskie zostały przeniesione z Bratysławy do Budy. Do końca XVIII wieku Trójmiasto liczyło ok. 40 tys. obywateli i zyskiwało coraz większe znaczenie na arenie międzynarodowej. Modernizacja Pestu i Budy wiele zawdzięcza Stefanowi Széchenyiemu – przykładowo zainicjował budowę pierwszego (łańcuchowego) mostu przez Dunaj, który dziś nosi jego imię. W czasie rewolucji węgierskiej w latach 1848–1849 Trójmiasto zjednoczyło się w jedno miasto, jednak po stłumieniu powstania odwołano połączenie miast, a na wzgórzu Gellerta wybudowano cytadelę, mającą zastraszyć Węgrów. Po utworzeniu Austro-Węgier Trójmiasto (Peszt, Buda i Óbuda) połączyło się 1 stycznia 1873 w Budapeszt. W 1900 był on większy od Rzymu, Madrytu, Lizbony, Amsterdamu, Neapolu i Hamburga. Wielkim impulsem rozwojowym były obchody milenium Węgier w 1896 roku, z okazji których powstały najsłynniejsze budapeszteńskie budowle: największy wówczas na świecie budynek parlamentu, pierwsza linia metra na kontynencie, dworzec Nyugati – ówcześnie największy dworzec kolejowy w Europie i największy port rzeczny na Dunaju. Rosnąca metropolia Głównie Pest rozwinął się szybko w nowoczesne miasto konkurujące z Wiedniem. Powstały szerokie bulwary i przedmieścia z parkami. Liczba mieszkańców Pesztu powiększyła się dwudziestokrotnie w czasie XIX wieku. Obok Węgrów mieszkali tu także Niemcy i Żydzi, duży był także napływ Słowaków. Okres międzywojenny Porażka w pierwszej wojnie światowej i rozpad Austro-Węgier były ciężkim wstrząsem, dodatkowo w 1919 roku władzę objęli komuniści. Państwo węgierskie utraciło prawie 2/3 swojego terytorium i metropolia budapeszteńska okazała się nieproporcjonalnie wielka w stosunku do państwa. Mimo to Budapeszt stale się powiększał. W roku 1930 liczba mieszkańców przekroczyła milion. II wojna światowa II wojna światowa pozostawiła w mieście duże szkody. Mimo wysiłków szwedzkiego dyplomaty Raoula Wallenberga większość Żydów została wywieziona do obozów, głównie do Auschwitz-Birkenau, gdzie większość została zabita w komorach gazowych. W roku 1944 ustępująca armia niemiecka wysadziła wszystkie mosty na Dunaju w Budapeszcie i przez następnych 6 miesięcy broniła się na jego prawym brzegu. Rządy komunistyczne W roku 1950 wprowadzono aktualny do dziś podział miasta na dzielnice. Jesienią 1956 roku Budapeszt stał się ośrodkiem rewolucji przeciw władzy komunistycznej. Powstanie ludowe zostało krwawo stłumione przez radzieckie czołgi. W połowie lat 80. Budapeszt osiągnął największą w historii liczbę mieszkańców (2,1 mln). Współczesność W nocy z 18 na 19 września 2006 r. doszło przed gmachem telewizji publicznej do starć między demonstrantami a policją (wywołanymi skandalem politycznym wokół socjalistycznego premiera Węgier Ferenca Gyurcsánya). Rannych zostało ok. 150 osób. Geografia Widok na centrum Budapesztu od północy. Na pierwszym planie jest Wyspa Małgorzaty, na lewo od niej (na wschód) Újlipótváros, zaś na prawo – Újlak (część II dzielnicy). Na południowym krańcu Wyspy Małgorzaty opiera się Most Małgorzaty, następne są Most Łańcuchowy i Most Elżbiety. Między Mostem Małgorzaty a Łańcuchowym po lewej stronie Dunaju jest Lipótváros, następnie Terézváros (wyraźna „szczelina” między nimi to al. Bajcsy-Zsilinszkyego, na której północnym końcu znajduje się Dw. Nyugati), zaś po prawej stronie – Víziváros, Wzgórze Zamkowe ze Starym Miastem, Krisztinaváros. Między Mostem Łańcuchowym a Mostem Elżbiety po prawej stronie rzeki jest Zamek Królewski, a dalej na południe – Góra Gellerta i Kelenföld. Na wschód od Mostu Elżbiety jest historyczne centrum Pesztu – Belváros, dalej na wschód – Józsefváros, a na południe od Józsefváros – Ferencváros. Dopływ Dunaju widoczny po lewej stronie zdjęcia to w rzeczywistości wschodnia odnoga Dunaju – Soroksári Duna – zaś duża wyspa między tą odnogą a głównym korytem Dunaju to Csepel. Położenie Obszar Budapesztu wynosi 525 km². Miasto jest otoczone przez komitat Pest, a do aglomeracji Budapesztu należy 81 miejscowości. Rozciągłość południkowa miasta wynosi 25 km, zaś równoleżnikowa – 29 km. Dunaj, który przepływa przez miasto od północy na południe na długości 28 km, dzieli je na dwie wyraźnie różniące się części. Lewobrzeżny Peszt położony jest na równinie (część Wielkiej Niziny Węgierskiej), która na północy przechodzi w tzw. wzgórza Gödöllő (Gödöllői-dombság – geograficznie należące już do Średniogórza Północnowęgierskiego). Zaś prawobrzeżna Buda położona jest na wzgórzach budańskich (Budai-hegység). Jednym z tych wzgórz jest Góra Jana (János-hegy) niedaleko zachodniej granicy miasta, której szczyt stanowi najwyższy punkt Budapesztu (527 m n.p.m.). Na szczycie znajduje się wieża widokowa z pocz. XX w. (Wieża Elżbiety), stanowiąca punkt widokowy na całe miasto. Najniższy zaś punkt znajduje się w miejscu, w którym Dunaj przecina południową granicę miasta (96 m n.p.m.). Centrum Budapesztu leży na wysokości 105 m. Buda jest w większości złożona z osiedli mieszkaniowych, często o niskiej zabudowie (w tym wielu willowych – Rózsadomb, Pasarét, Istenhegy itp.), czemu sprzyja urozmaicona rzeźba terenu; jedynie przy północnej i południowej granicy znajdują się tereny przemysłowo-handlowe. Peszt z kolei jest centrum administracyjnym, handlowym i przemysłowym kraju, osiedla mieszkaniowe to kamienice (Terézváros, Józsefváros, Angyalföld) lub wielkie blokowiska (Újpest, Kőbánya); równinny charakter Pesztu sprzyja tworzeniu parków (Népliget) i centrów sportu (Stadion F. Puskása, d. Népstadion) oraz rozrywki. Przeciętna szerokość Dunaju w Budapeszcie to 400 m. Rzeka tworzy trzy wyspy; od północy są to: Óbudai-sziget, na której co roku odbywa się znany na świecie Sziget Festival; wyspa Małgorzaty (Margit-sziget), stanowiąca ośrodek sportu i rozrywki; wyspa Czepel (Csepel-sziget) – największa, stanowiąca ośrodek przemysłu ciężkiego. Średni przypływ wody w Dunaju wynosi 2330 m³/s. Budapeszt jest niezwykle bogaty w atrakcje przyrodnicze. Są to jaskinie (m.in. system jaskiń i podziemi we Wzgórzu Zamkowym), źródła, skupiska cennych roślin. W sercu miasta znajduje się Góra Gellerta (235 m n.p.m.) – położone na południe od zamku w Budzie dolomitowe wzgórze, wznoszące się 140 m nad poziom Dunaju, posiadające liczne źródła termalne i jaskinie. Na szczycie Austriacy wybudowali cytadelę; wierzchołek góry jest znakomitym punktem widokowym. Góra Gellerta jest częścią łańcucha wzgórz dolomitowych, do którego należy też Orla Góra (Sashegy, 260 m n.p.m.). Na części tego wzgórza znajduje się rezerwat przyrody. We wzgórzach budańskich znajduje się kilka dostępnych dla turystów jaskiń (Pálvölgyi-barlang, Mátyás-barlang). W mieście znajdują się także źródła termalne – jest to jedyna stolica Europy Środkowej z taką atrakcją. Wody termalne i mineralne eksploatuje się tu od końca XIX wieku. Budapeszt posiada ok. 400 źródeł z wodami magnezowymi (gorzkimi) oraz ok. 80 źródeł termalnych i innych mineralnych (głównie siarczanowych). Temperatura źródeł termalnych wynosi od 50 do 70 °C. Źródła termalne w Budzie tryskają samoczynnie na powierzchnię, zaś na Wyspie Małgorzaty i w Peszcie są wiercone. Klimat Budapeszt leży na granicy strefy wilgotnego klimatu subtropikalnego oraz umiarkowanego klimatu kontynentalnego. Średnia roczna temperatura to 11,2 °C. Najcieplejszy miesiąc to lipiec (średnia temperatura 22 °C), najchłodniejszy – styczeń (–0,3 °C). Rekordowe temperatury to 40,7 °C (20 lipca 2007) i –25,6 °C (13 stycznia 1987). Średnie opady roczne wynoszą 568 mm, najwięcej pada w czerwcu i w listopadzie. Budapeszt jest osłonięty od silnych wiatrów dzięki stosunkowej bliskości Karpat i Średniogórza Zadunajskiego. Przeważają wiatry północno-zachodnie. Demografia Ludność Budapesztu na przestrzeni ostatnich 2 stuleci W 2011 roku w Budapeszcie mieszkało 1 733 685 osób, co stanowi 17% ludności kraju. Gęstość zaludnienia wynosi 3301 osób na km², co oznacza, że Budapeszt jest najgęściej zaludnioną miejscowością Węgier. Widoczny na wykresie silny wzrost w ciągu całego XIX w. jest skutkiem przekształcania się miasta w centrum gospodarcze kraju, silnego uprzemysłowienia, niekorzystnych dla małorolnych chłopów zmian w rolnictwie, rozwoju transportu i korzystnego położenia miasta na skrzyżowaniu dróg z różnych stron kraju. Wzrost (choć nierównomierny) utrzymywał się do lat 40. XX w. Skok powojenny jest skutkiem zarówno kompensacji strat wojennych, jak też 2,5-krotnego poszerzenia obszaru miasta w r. 1950, gdy do Budapesztu włączono 23 okoliczne miejscowości. Najwięcej ludności Budapeszt miał w roku 1980 (2 060 tys. osób). Jednak od początku lat 90. XX w. liczba ludności spadała. W 2. dziesięcioleciu XXI w. ubyło 240 tys. mieszkańców. Jednocześnie wzrosła liczba mieszkańców komitatu Pest. Jest to wynikiem przeprowadzek ludzi, zmęczonych wielkim miastem, do miejscowości podstołecznych (tzw. suburbanizacja). Drugim powodem spadku liczby ludności Budapesztu był ogólny ujemny przyrost naturalny na Węgrzech (-1,7%). Według spisu powszechnego z r. 2001, 2,2% (ok. 40 tys.) ludności to mniejszości narodowe – głównie Cyganie (12 tys.), Niemcy (7 tys.). Polaków jest ok. 1200. Administracja System administracyjny Budapesztu różni się od systemu obowiązującego w innych gminach i miastach węgierskich. Dwie podstawowe różnice polegają na tym, że: 1) na terenie Budapesztu, oprócz samorządu miasta, działają samorządy poszczególnych dzielnic, czego w innych miastach się nie spotyka, 2) Budapeszt jest miastem wydzielonym – w odróżnieniu od innych miast na prawach komitatu, jest wyłączony spod jurysdykcji komitatu Pest, na terenie którego się znajduje (zapewnia mu to konstytucja), mimo że właśnie w Budapeszcie znajduje się siedziba władz tego komitatu. Inne miasta na prawie komitatu podlegają władzom komitatu, w którym się znajdują, i wobec tego zobowiązane są ściśle z nimi współpracować w wypełnianiu zadań stawianych komitatom. Władze Budapesztu obowiązku współpracy z władzami komitatu Pest nie mają. Sytuacja administracyjna Budapesztu jest więc podobna do sytuacji Warszawy z lat 1946–1975. Odrębność dzielnic obrazuje ciekawy fakt, że każda z nich zachowała dawne nazwy ulic, co znaczy, że w całym Budapeszcie może być kilka ulic o tej samej nazwie. Dlatego do adresu należy dodawać numer dzielnicy, aby nie było nieporozumień. Przykładowo, ulice Endre Adyego znajdują się w Rózsadomb (II dz.) i Pestújhely (XV dz.), a dodatkowo al. Endre Adyego jest w Kispest (XIX dz.). Ulice Tatrzańskie (Tátra utca) są w dz. XIII (k. mostu Małgorzaty) i w Megyer (IV dz.). A najbardziej znany deptak Budapesztu – Váci utca w V dzielnicy – ma swój „odpowiednik” w postaci Váci út (út – aleja): ważnej arterii wylotowej, która zaczyna się przy Dw. Nyugati i stanowi początek międzynarodowej drogi E77, prowadzącej do Warszawy i Gdańska. Rozdział zadań między samorząd stołeczny a samorządy dzielnicowe jest określony przez prawo. Większa część przychodu osiągniętego przez samorządy dzielnic nie idzie na konto danego samorządu, ale jest „wrzucana do wspólnego miejskiego kotła”, którego „zawartość” jest następnie dzielona według ściśle określonych zasad między dzielnice. W sensie organizacyjnym nie ma stosunku hierarchicznego między samorządem stołecznym a samorządami dzielnicowymi – mają one tę samą rangę. Jednak prawo reguluje nadrzędność odpowiedniego samorządu w danych obszarach zarządzania. Oznacza to, że samorząd miejski nie może pozbawiać jakiejś prerogatywy samorządu dzielnicowego lub odwrotnie, ale samorząd miejski może w przypadkach określonych ustawą ustanowić takie zasady, które dla samorządów dzielnicowych będą wiążące. Takim przykładowym obszarem działalności samorządu dzielnicowego jest osiedlanie ludności – dzielnice mogą uchwalać swoje przepisy w tym zakresie tylko w ramach określonych przez samorząd stolicy, zaś zasięg tych ram, czyli to, co stolica może narzucić, a czego nie, reguluje prawo. Wybory Obywatele Budapesztu wybierają w wyborach lokalnych burmistrza stolicy (nadburmistrza), Radę Stolicy, burmistrzów dzielnic oraz radnych dzielnic. Burmistrza stolicy i dzielnic wybiera się – podobnie jak w innych miastach i gminach – systemem większościowym, radnych dzielnic – mieszanym, zaś radnych stolicy – głosowaniem na listy. Burmistrz Budapesztu Nazwę węgierską tego stanowiska – főpolgármester – przyjęło się tłumaczyć na polski jako burmistrz, ale właściwsze byłoby tłumaczenie nadburmistrz. Natomiast tytuł burmistrz (polgármester) dotyczy najwyższego urzędu dzielnicy. W latach 1873–1950 istniały tytuły nadburmistrza stolicy i burmistrza stolicy. Oba stanowiska były obsadzane w drodze wyboru przez radę miasta spośród trzech kandydatur (na każde ze stanowisk) zaproponowanych przez króla (a w okresie międzywojennym regenta), które on z kolei wybierał spośród propozycji przedstawianych przez ministra spraw wewnętrznych (od 1930 r. nadburmistrza mianował i odwoływał regent według własnego uznania). Jednak urząd nadburmistrza był bardziej reprezentacyjny – nadburmistrz stał na czele samorządu, mianował i dyscyplinował urzędników – zaś faktyczną władzę w mieście sprawował burmistrz. Pierwszym burmistrzem Budapesztu był Károly Kamermayer, który sprawował urząd w latach 1873–1896, zaś nadburmistrzem – Károly Ráth (1873-1897). Są to najdłuższe kadencje w historii miasta. W 1945 r. władze komunistyczne zniosły urząd nadburmistrza – jego kompetencje częściowo przejął prezydent, wybierany przez komitet zarządzający. Z kolei w r. 1950 skasowano urzędy prezydenta i burmistrza – ich funkcję przejął przewodniczący komitetu wykonawczego miasta (Végrehajtó Bizottság). W 1990 r. przywrócono urzędy nadburmistrza i burmistrza, przy czym pierwszy tytuł odnosi się do najwyższego urzędnika Budapesztu, zaś drugi – do najwyższego urzędnika dzielnicy. Nadburmistrzem Budapesztu wybrano w wyborach powszechnych Gábora Demszkyego. Sprawował on swój urząd przez 5 kadencji – w wyborach samorządowych w 2010 r. już nie startował. Po tych wyborach zastąpił go István Tarlós. Nadburmistrz stolicy (Főpolgármester) jest przewodniczącym samorządu stolicy, wybieranym przez obywateli. Jest jednocześnie członkiem i przewodniczącym Rady Stolicy. Reprezentuje samorząd miasta. Zastępcy nadburmistrza nadzorują wypełnianie zadań przez samorząd. Mogą zastępować nadburmistrza w przewodniczeniu obradom Rady Stolicy. Rada wybiera jednego lub więcej zastępców na wniosek nadburmistrza w tajnym głosowaniu. Głosowane są tylko propozycje nadburmistrza – innych kandydatur się nie uwzględnia. Od wyborów w r. 2010 nadburmistrz może zaproponować dowolną osobę na swojego zastępcę; wcześniej mógł wybierać tylko spośród radnych stolicy. Jednak w przewodniczeniu Radzie Stolicy może zastępować nadburmistrza tylko ten zastępca, który jest także radnym stolicy. Zwykle jest od 3 do 5 zastępców. Prawo nakazuje, aby przynajmniej jeden był też radnym. Rada Stolicy Rada Stolicy (Fővárosi Közgyűlés) składa się z nadburmistrza i wybieralnych urzędników samorządowych. W latach 1990–1994 było 88 radnych, w latach 1994–2010 66, a od 2010 r. jest 33 radnych (jeden na 50 tysięcy mieszkańców). Radnych wybierają obywatele, głosując na listy – w wyborach 2010 r. obowiązywał 5-proc. próg wyborczy dla listy jednego ugrupowania, 10-proc. dla wspólnej listy dwóch ugrupowań, 15-proc. dla wspólnej listy większej liczby ugrupowań. W wyborach wcześniejszych obowiązywał tylko jeden, 4-proc. próg dla każdej z list. Rada Stolicy jest głównym organem samorządowym miasta, a więc to przede wszystkim ona wypełnia zadania stawiane samorządowi. Są to m.in.: określenie programu rozwoju miasta, uchwalenie planu zagospodarowania przestrzennego, gospodarka mieszkaniowa, układanie planów zapobiegania katastrofom i planów postępowania w razie ich wystąpienia, zaopatrzenie w wodę, gaz, ciepło oraz oczyszczanie miasta, zaopatrzenie w energię, oświetlenie ulic, wyznaczanie miejsc na cmentarze komunalne i utrzymanie ich, wyznaczanie miejsc parkingowych i określenie zasad korzystania z nich (w tym – opłat), kształcenie średnie i zawodowe, jeśli samorząd dzielnicy nie jest w stanie się tym zająć. Rada określa system działania samorządu – m.in. określa, czy dane zadania wypełnia nadburmistrz, czy komisje Rady. Rada uchwala budżet miasta i wydaje zarządzenia dotyczące różnych dziedzin życia. Dzielnice Budapesztu Budapeszt dzieli się na 23 dzielnice. Polskimi miejscowościami partnerskimi dzielnic budapeszteńskich są: Warszawa Bemowo (dzieln. III), Kraków Stare Miasto (dzieln. V), Siedlce (dzieln. VII), Warszawa Ochota (dzieln. XIII), Racibórz (dzieln. XIV), Kraków (dzieln. XVI), Dąbrowa Tarnowska (dzieln. XVIII), Warszawa Białołęka (dzieln. XXII). Gospodarka Patrz: Historia Budapesztu, rozdz. Po 1990 roku W przekształcaniu się Budapesztu w światową metropolię główną rolę odegrał przemysł. Już na pocz. XX w., gdy w granicach miasta nie było jeszcze przemysłowych przedmieść (jak dziś przedmieścia Pesztu czy wyspa Csepel), aż 45% pracującej ludności miasta stanowili robotnicy przemysłowi. Rozkwit przemysłu budapeszteńskiego przypada na okres od zjednoczenia miasta do I wojny światowej. W okresie międzywojennym rozwój przemysłu był utrudniony wskutek oderwania od kraju 2/3 jego powierzchni (skutek traktatu trianońskiego), a później wskutek wielkiego kryzysu. Po II wojnie światowej i początkowym spowolnieniu, w latach 60. rozpoczął się znów stopniowy rozwój stołecznego przemysłu. W latach 90. tendencja ta dodatkowo się nasiliła. W tym czasie przemysł budapeszteński przeszedł widoczne przekształcenia – upadło lub rozdrobniło się wiele dawnych, często znanych na świecie firm (fabryka konstrukcji stalowych, lokomotyw i taboru kolejowego Ganz-MÁVAG, stocznia w Óbudzie, fabryka turbin i urządzeń energetyki Láng Gépgyár, huty żelaza i metali nieżelaznych Weiss Manfréd na wyspie Csepel, zakłady elektrotechniczne Orion, zakłady optyczne MOM itp. – a przede wszystkim legendarna fabryka autobusów Ikarus). Upadek i restrukturyzacja wielu zakładów oznaczały wzrost bezrobocia, ale spowodowały też powstanie wielu nowych miejsc pracy w usługach i handlu. W tych dziedzinach gospodarki bezrobocie jest najmniejsze, a dochód na pracownika największy. W Budapeszcie obecna jest prawie każda gałąź przemysłu, mimo że powoli wyprowadza się on ze stolicy do aglomeracji. W wielkim przemyśle pracuje 8% budapeszteńczyków. Główne produkty przemysłu stołecznego związane są jednak nie z potężnym niegdyś przemysłem ciężkim, ale z farmaceutyką (węgierskie firmy Egis, Chinoin, Richter Gedeon), elektrotechniką i informatyką (maszyny obliczeniowe i do transmisji danych, maszyny elektryczne, żarówki, światłowody – Tungsram). W Budapeszcie ma siedzibę połowa ze wszystkich firm zagranicznych działających na Węgrzech lub firm węgierskich z udziałami zagranicznymi. Są to np. Magyar Telekom, General Electric, Vodafone, Telenor (największy węgierski operator sieci telefonii komórkowej, pochodzący z Norwegii). Z banków i instytucji finansowych – CIB Bank (bank węgierski w którym duży udział mają Włosi), K&H (bank węgierski, będący własnością belgijskiego KBC Bank), UniCredit, ING, Aegon (firma ubezpieczeniowa z Holandii), Allianz. W Budapeszcie otworzyły swoje regionalne centra: Volvo, Saab, Ford, Daewoo. Mają tu siedziby koncern naftowy MOL (większość udziałów mają Węgry) i największy bank Węgier – OTP Bank. Z usług największe znaczenie ma branża turystyczna. Rocznie odwiedza Budapeszt ok. 2,5 mln turystów, w tym 2,1 mln zagranicznych, w związku z czym prężnie rozwija się hotelarstwo. Na turystów czeka ponad tysiąc restauracji, kawiarni i miejsc rozrywki, gdzie obok węgierskiej i międzynarodowej kuchni znaczące miejsce zajmują znane węgierskie wina. Transport Budapeszt jest węzłem komunikacyjnym o międzynarodowym znaczeniu drogowym, kolejowym, rzecznym i lotniczym (linia metra M1 – najstarsze metro w Europie kontynentalnej, dworce kolejowe Keleti, Déli, Nyugati, Budapest Kelenföldi i inne), port rzeczny Csepel, Międzynarodowy Port Lotniczy Liszt Ferenc. Komunikacją miejską w Budapeszcie zajmuje się BKV (Budapesti Közlekedési Vállalat – Budapeszteńskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne). Jest odpowiedzialne za autobusy, tramwaje, trolejbusy, metro i kolejkę podmiejską HÉV. W całości stanowi własność Samorządu Stołecznego. Wiele środków komunikacji publicznej stanowi atrakcję turystyczną: kolejka dziecięca, kolejka zębata na Wzgórze Zamkowe, kolejka zębata na Górę Széchenyiego (jako linia tramwajowa 60), kolejka linowa na Górę Jana, linia metra M1. Kultura W Budapeszcie znajduje się 837 zabytków architektury, które reprezentują większość europejskich stylów artystycznych. Wyróżniają się budynki klasycystyczne, a zwłaszcza jedyne w swoim rodzaju zbudowane w stylu węgierskiej secesji. Muzea W stolicy znajdują się 223 muzea i galerie sztuki, które gromadzą zabytki węgierskiej historii, sztuki i nauk przyrodniczych, ale także zabytki kultury i nauki światowej. Najważniejsze z nich: Węgierskie Muzeum Narodowe (Magyar Nemzeti Múzeum), Múzeum körút 14 Muzeum Sztuk Pięknych (Szépművészeti Múzeum), Dózsa György út 39-41 Muzeum Historyczne Budapesztu (Budapesti Történeti Múzeum), Szent György tér 2 (w Zamku Królewskim) Pałac Sztuki (Műcsarnok), Dózsa György út 37 Muzeum Etnograficzne (Néprajzi Múzeum), Kossuth Lajos tér 12 Pałac Sztuk (Művészetek Palotája), Komor Marcell utca 1 Muzeum Sztuki Stosowanej (Magyar Iparművészeti Múzeum), Üllői út 33-37 Terror Háza (Dom Terroru), Andrássy út 60 Muzeum Aquincum (Aquincumi Múzeum), Szentendrei út 135-139 Teatry W Budapeszcie jest 40 teatrów, 6 sal koncertowych i Opera. W lecie odbywają się liczne festiwale, koncerty i przedstawienia na wolnym powietrzu – często na dziedzińcach zabytkowych budynków. Najważniejsze teatry to: Nemzeti Színház (Teatr Narodowy), Bajor Gizi Park 1 Magyar Állami Operaház (Węgierska Opera Państwowa), Andrássy út 22 Vígszínház (Teatr Komedii), Szent István körút 14 Pesti Vigadó (Sala koncertowa Vigadó), Vigadó ter 2 Lasertheater (teatr laserowy w planetarium w Parku Ludowym (Népliget) działający w latach 1980–2010 i wyświetlający sześć razy w tygodniu światła do muzyki znanych wykonawców) Wydarzenia kulturalne Budapeszteński Festiwal Wiosenny (Budapesti Tavaszi Fesztivál) – działa od 1981 r.; w drugiej połowie marca na ponad 50 scenach odbywa się ok. 200 wydarzeń: koncerty muzyki poważnej i popularnej, przedstawienia teatralne, filmy, imprezy na wolnym powietrzu. Parada Budapeszteńska (Budapest Parádé) – działa od 2000 r., odbywa się w ostatnią sobotę sierpnia. Jest to pochód w stylu berlińskiej Loveparade, ale muzyka tam prezentowana to nie tylko techno, ale także rock czy rap. Budapeszteński Festiwal Jesienny (Budapesti Őszi Fesztivál) – działa od 1992 r., jest to festiwal, prezentujący osiągnięcia wszystkich dziedzin sztuki współczesnej. Sziget Fesztivál – festiwal muzyki młodzieżowej, działający od 1993 roku i odbywający się w pierwszym tygodniu sierpnia na wyspie Óbudai (stąd nazwa – sziget = wyspa). Nauka i szkolnictwo wyższe W Budapeszcie działa wiele znanych w Europie bibliotek naukowych, które nieraz są w posiadaniu unikatowych zbiorów. Jest to np. Biblioteka Państwowa im. Széchényiego (Országos Széchényi Könyvtár), która pełni funkcję biblioteki narodowej. Mieści się w Zamku Królewskim. Gromadzi np. rękopisy pochodzące sprzed chwili wynalezienia druku. Dla „zwykłych” mieszkańców Budapesztu przeznaczona jest Biblioteka Stołeczna im. Erwina Szabó (Fővárosi Szabó Ervin Könyvtár). Inne biblioteki to m.in.: Biblioteka Uniwersytetu im. Loránda Eötvösa (Eötvös Loránd Tudományegyetem Könyvtára), Biblioteka Parlamentu, Państwowa Biblioteka Zbiorów w Językach Obcych (Országos Idegennyelvű Könyvtár). Uczelnie Uniwersytet Loránda Eötvösa (Eötvös Loránd Tudományegyetem, ELTE) – założony w 1635 r. jako Nagyszombati Egyetem (od lokalizacji – miasta Nagyszombat, ob. Trnawa w zach. Słowacji), jest najstarszą i jedną z największych węgierskich uczelni wyższych. W 1777 r. przeniesiony do Budy, potem do Pesztu, nosił nazwę Uniwersytetu Peszteńskiego, potem Budapeszteńskiego, a znanego fizyka węgierskiego Loránda Eötvösa przyjął za patrona w 1950 r. Uniwersytet ma 8 wydziałów (jest ich mało, ale są one bardziej „pojemne” niż na polskich uniwersytetach – np. na Wydziale Nauk Przyrodniczych uczy się biologii, chemii, fizyki, geografii i matematyki, a na Wydziale Humanistycznym – filologii węgierskiej oraz obcych współczesnych i starożytnych, etnografii, historii). Uczy się tam ponad 32 tys. studentów. Uniwersytet Korwina w Budapeszcie (Budapesti Corvinus Egyetem), BCE – założony w 1948 r., ale za prawnego poprzednika uważa się powstały w 1920 r. Wydział Ekonomii Węgierskiego Uniwersytetu Królewskiego (dzisiejszego Uniwersytetu Loránda Eötvösa). Uniwersytet Corvinus początkowo nosił nazwę Węgierskiego Uniwersytetu Ekonomicznego (z patronem Karolem Marksem). W 2000 r. połączył się z Wyższą Szkołą Administracji Państwowej (Államigazgatási Főiskola), a w 2003 wchłonął znajdujące się w Budapeszcie wydziały Uniwersytetu św. Stefana w Gödöllő – z tą chwilą przyjął obecną nazwę. Uniwersytet ma 7 wydziałów, uczy się tam 18 tys. studentów. Budapeszteński Uniwersytet Techniczno-Ekonomiczny (Budapesti Műszaki és Gazdaságtudományi Egyetem, BME) – politechnika, założona w 1782 r. Jej początkiem był instytut o nazwie Institutum Geometricum, powstały w ramach wydziału humanistycznego uniwersytetu w Budzie. Była to pierwsza instytucja cywilna w Europie kształcąca inżynierów – o 12 lat wcześniejsza niż paryska École Polytechnique. W 1856 instytut stał się politechniką (Joseph Polytechnicum), z językiem wykładowym początkowo niemieckim, od 1860 węgierskim. Uniwersytet wielokrotnie zmieniał nazwę – obecną przyjął w roku 2000. Uniwersytet ma 8 wydziałów, uczy się tam 24 tys. studentów. Uniwersytet w Óbudzie (Óbudai Egyetem) – politechnika, powstała w styczniu 2010 r. z Budapeszteńskiej Technicznej Szkoły Wyższej po podniesieniu przez Parlament rangi tej ostatniej. Za jej poprzednika uważa się pierwszy uniwersytet na terenie Budapesztu – założony przez króla Zygmunta Luksemburskiego w r. 1395, który przerwał działalność w latach 20 XV w. Uczelnia ma 5 wydziałów i 14 tys. studentów Ewangelicki Uniwersytet Teologiczny (Evangélikus Hittudományi Egyetem) – założony w 1892 r., ale za jego prawnego poprzednika uważa się działające od 1557 r. Gimnazjum Ewangelickie z Sopronu. W latach 1951–1998 działał jako Ewangelicka Akademia Teologiczna. Uniwersytet kształci duchownych ewangelickich. Ma 150 studentów i 7 katedr (nie ma wydziałów). Uniwersytet Kościoła Reformowanego im. Gáspára Károliego (Károli Gáspár Református Egyetem) – założony w 1855 r. jako Budapeszteńska Akademia Teologiczna. Obecną nazwę przyjął w 1993 r. Kształci duchownych kalwińskich. Ma 4 wydziały. Uniwersytet Muzyczny im. Ferenca Liszta (Liszt Ferenc Zeneművészeti Egyetem) – założony w 1875 r. jako Akademia Muzyczna; jej pierwszym rektorem był właśnie Ferenc Liszt. Węgierski Uniwersytet Sztuk Pięknych (Magyar Képzőművészeti Egyetem) – założony w 1871 r. jako Magyar Királyi Mintarajztanoda és Rajztanárképezde (≈ Węgierskie Królewskie Studium Rysunku i Nauczania Rysunku), obecną nazwę przyjął w 2001 r. (wcześniej był akademią). Uniwersytet Semmelweisa – uniwersytet medyczny, założony w 1969 r. jako Uniwersytet Medyczny im. Semmelweisa. W 2000 r., po połączeniu z Węgierskim Uniwersytetem Wychowania Fizycznego przyjął obecną nazwę. Patronem jest I. F. Semmelweis, węgierski położnik i pionier antyseptyki. Uniwersytet ma 6 wydziałów. Uniwersytet Filmowy i Teatralny (Színház- és Filmművészeti Egyetem) – założony w 1865 r. jako Studium Teatralne (Színészeti Tanoda), obecną nazwę przyjął w r. 2000 (wcześniej był akademią) Uniwersytet Obrony Narodowej im. Miklósa Zrínyiego (Zrínyi Miklós Nemzetvédelmi Egyetem) – jedyna wojskowa szkoła wyższa na Węgrzech. Za jej prawnego poprzednika uważa się Węgierską Królewską Wojskową Akademię Honwedów (Magyar Királyi Honvéd Hadiakadémia), założoną w 1920 r. Została rozwiązana w 1945 r., a kształcenie wojska przejęła założona w 1947 r. Wojskowa Akademia Honwedów (Honvéd Hadiakadémia). Obecny uniwersytet powstał w 1996 r. w wyniku kolejnych przekształceń tej akademii oraz jej następców. Ma dwa wydziały (inżynierii wojskowej i wojskowości). Patronem szkoły jest Miklós Zrinyi – poeta i żołnierz, bohater walk z Turkami w XVII wieku. Turystyka Budapeszt odwiedziło w 2010 r. prawie 2,5 mln turystów, w tym 2,1 mln zagranicznych. Na listę obiektów światowego dziedzictwa kultury wpisano Zamek Królewski w Budzie, brzeg Dunaju, aleję Andrássyego wraz z otoczeniem, pierwszy odcinek budapeszteńskiego metra – linię M1 (tzw. Milenijna Kolej Podziemna) i plac Bohaterów (Hősök tere). W mieście znajdują się liczne pomniki, kościoły, pałace, zabytki z czasów starożytnych, średniowiecznych i okupacji tureckiej, budynki użyteczności publicznej i mieszkalne w stylach barokowym, klasycystycznym, neorenesansowym, eklektycznym i secesyjnym. Są tu 223 muzea i galerie, wśród nich wiele o randze międzynarodowej. Dla turysty dużą atrakcją są budapeszteńskie mosty: Most Łańcuchowy (inaczej Most Łańcuchowy Széchenyiego, Széchenyi lánchíd), Most Małgorzaty (Margit híd), Most Wolności (Szabadság híd) czy też najbardziej rozpoznawalny dla obcokrajowców Most Elżbiety (Erzsébet híd). Ulubionym celem turystów są też parki: Városliget i Népliget w Peszcie, parki na Wyspie Małgorzaty i na wyspie Óbudai. Budapeszt jest znanym miastem uzdrowiskowym – posiada 10 łaźni leczniczych i liczne źródła mineralne oraz termalne. Wiele z łaźni oraz pijalni stanowi zabytek architektury i atrakcję turystyczną. Najbardziej znanym „deptakiem” z drogimi, markowymi sklepami jest Váci utca – niedaleko peszteńskiego brzegu Dunaju, między Mostem Łańcuchowym a Mostem Elżbiety. Coraz modniejsza i droższa staje się też al. Andrássyego, zwłaszcza odcinek południowy – od pl. F. Deáka do Oktogonu. Spośród targowisk najpopularniejsze wśród turystów (i największe) jest Targowisko Centralne (Központi Vásárcsarnok) w Peszcie przy Moście Wolności. Łaźnie lecznicze Budapeszt jest szeroko znany jako miejscowość uzdrowiskowa. W wielu punktach miasta znajdują się ciepłe źródła lecznicze, które są od wieków wykorzystywane przez mieszkańców i przyjezdnych – zawarte w wodach jony pomagają na wiele schorzeń (zwłaszcza na reumatyzm i astmę). Najsłynniejsze łaźnie to: Łaźnia Széchenyiego (Széchenyi Fürdő) – największy kompleks term i basenów w Europie, położony w parku Városliget (Peszt). Wody do kąpieli zawierają sód, wodorowęglan wapnia i magnezu, siarczany, fluorki. Woda pitna zawiera wodorowęglan wapnia i magnezu, chlorki, siarczany i fluorki. Wody pomagają głównie na choroby stawów, brak wapnia w kościach, problemy z żołądkiem, nerkami, pęcherzykiem żółciowym. Łaźnia Rudas (Rudas gyógyfürdő) – łaźnia turecka k. Zamku. Woda tylko do kąpieli, jest radioaktywna, zawiera sód, wodorowęglan wapnia i magnezu oraz siarczany. Pomaga na choroby stawów, dyskopatię, niedobór wapnia w kościach. Łaźnia Gellerta (Gellért gyógyfürdő) – przy hotelu „Gellert” (przy budańskim końcu Mostu Wolności), jej początki sięgają XIII w. Woda zawiera sód, wodorowęglan wapnia i magnezu, siarczany i chlorki. Pomaga na choroby stawów, kręgosłupa, dyskopatię, zwężenie żył, problemy z krążeniem, astmę. Łaźnia św. Łukasza (Szent Lukács Gyógyfürdő) – jedna z najstarszych łaźni budapeszteńskich, wspominana już w dokumentach z czasów cesarza Klaudiusza. Położona w II dzielnicy, niedaleko na północ od Mostu Małgorzaty. Woda zawiera sód, wodorowęglan wapnia i magnezu, siarczany i chlorki. Pomaga na choroby stawów, skrzywienie kręgosłupa, dyskopatię, niedobór wapnia w kościach. Najważniejsze obiekty Buda: Wzgórze Zamkowe: gotycki kościół Macieja (pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny), z wysoką, smukłą wieżą; miejsce koronacji królów Węgier, jedno z miejsc spoczynku władców Węgier, neoromańska Baszta Rybacka (Halászbástya) – koło kościoła św. Macieja, punkt widokowy na Dunaj i Peszt, Zamek Królewski – siedziba Węgierskiej Biblioteki Narodowej (Országos Széchényi Könyvtár) i kilku muzeów, Stare Miasto; Góra Gellerta: Pomnik Wolności, cytadela; Kolejki: kolejka zębata (sikló) spod Mostu Łańcuchowego na wzgórze budańskie, kolejka linowa (krzesełkowa) na Górę Jana (János hegy) – najwyższe wzgórze Budapesztu, kolejka dziecięca – kolejka wąskotorowa na wzgórzach przy zachodniej granicy miasta, obsługiwana przez dzieci (oprócz maszynisty), kolejka zębata (Fogaskerekű vasút) w XII dzielnicy, łączy okolice dawnego pl. Moskiewskiego (ob. pl. Kálmána Szélla) z pd. stacją kolejki dziecięcej; wieża widokowa (wieża Elżbiety) z 1910 r. na Górze Jana, jaskinia w dolinie Pawła (Pál-völgyi-cseppkőbarlang) – w II dzielnicy, ok. 2 km na zachód od Wyspy Małgorzaty, z licznymi naciekami o ciekawych formach, łaźnie tureckie z XVI wieku (Rudas gyógyfürdő i Király gyógyfürdő) pod Wzgórzem Zamkowym, türbe Gül Baby – mauzoleum derwisza osmańskiego z XVI wieku, w Budzie (Rózsadomb), przy Moście Małgorzaty, Aquincum – pozostałości po mieście starożytnych Rzymian, w III dzielnicy, naprzeciw północnego krańca wyspy Óbudai. Pest: budynek parlamentu, Bazylika św. Stefana, niedaleko południowego końca al. Andrássyego, Váci utca – deptak z reprezentacyjnymi sklepami i zabytkowymi kamienicami w południowej części V dzielnicy secesyjne i neoklasyczne gmachy publiczne (parlament, opera przy al. Andrássyego, Muzeum Narodowe w VIII dzielnicy), Hősök tere (plac Bohaterów) koło parku Városliget – z Pomnikiem Milenijnym oraz z Muzeum Sztuk Pięknych (Szépművészeti Múzeum), w którym znajduje się bogata kolekcja malarstwa europejskiego, Wielka Synagoga w Budapeszcie – największa w Europie, u zachodniego krańca VII dzielnicy, blisko pl. F. Deáka, Stadion im. Ferenca Puskása (d. Stadion Ludowy – Népstadion) – w XIV dzieln., niedaleko Dw. Keleti, Milenijna Kolej Podziemna – druga najstarsza linia metra w Europie (po londyńskiej) – zaczyna się przy Váci utca, a kończy tuż za parkiem Városliget. al. Andrássyego w Peszcie, łącząca pl. F. Deáka z pl. Bohaterów: Secesyjne kamienice na południowym odcinku alei, Opera (odcinek południowy) Muzeum Terroru – przy północnym odcinku: budynek, w którym mieli siedzibę węgierscy faszyści (strzałokrzyżowcy), a następnie ÁVO – stalinowska służba bezpieczeństwa. Obecne muzeum dokumentuje zbrodnie totalitaryzmu i upamiętnia ofiary rewolucji 1956 r. Park Városliget: Zamek Vajdahunyad, Ogród Zoologiczny, Łaźnie Széchenyiego; Poza tym: barokowe pałace i kościoły (m.in. Paulinów, św. Anny, Elżbietanek) mosty: Łańcuchowy, Małgorzaty, Wolności, Elżbiety. Sport Najbardziej znanymi obiektami sportowymi w Budapeszcie są: Stadion im. Ferenca Puskása oraz Budapest Sportaréna im. László Pappa. Stadion F. Puskása znajduje się blisko Dworca Keleti; do 2001 r. nosił nazwę Népstadion (Stadion Ludowy). Plany budowy były już przed II wojną światową, ale udało się je zrealizować dopiero po wojnie – budowę zakończono w 1953 r. Na stadionie rozgrywano nie tylko mecze piłkarskie (w tym najsłynniejszy Węgry-Anglia, zakończony największą w historii porażką Anglii 7:1), ale też zawody lekkoatletyczne, a także organizowano imprezy kulturalne, w tym ogromne koncerty. Patron – Ferenc Puskás – był jednym z największych piłkarzy Węgier, członkiem „złotej drużyny” w latach 50. XX wieku, potem piłkarzem Realu Madryt i trenerem wielu drużyn zagranicznych (również na krótko – w 1993 r. – reprezentacji Węgier). Budapest Sportaréna znajduje się blisko stadionu F. Puskása. Została zbudowana w r. 2003 na miejscu Budapeszteńskiej Hali Sportowej, która spłonęła w grudniu 1999 r. Sportaréna jest miejscem meczów piłki ręcznej, zawodów tenisowych, bokserskich i hokejowych, a także koncertów. Patron hali – László Papp – był jednym z najsłynniejszych w świecie bokserów, mistrzem olimpijskim i trenerem. Po upadku komunizmu zniknęły z Budapesztu wielkie boiska i hale, ale pojawiły się za to zawody uliczne, takie jak biegi masowe. Turyści piesi natomiast bardzo lubią wędrować po wzgórzach budajskich, które swoim ukształtowaniem bardzo przypominają średnie góry. Niedaleko Budapesztu, w Mogyoród, znajduje się Hungaroring – tor Formuły 1. Jest to pierwszy tor Formuły 1 zbudowany w kraju komunistycznym – pierwsze zawody odbyły się w r. 1986. W latach 1993–2013 odbywał się w Budapeszcie kobiecy turniej tenisowy cyklu WTA, Budapest Grand Prix. Kluby sportowe Piłka nożna: Ferencvárosi TC (Torna Club) – założony w 1899 r. 28-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 2004 r.), 20-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 2004 r.), zdobywca Pucharu Miast Targowych (1965) i jego finalista (1968), finalista Pucharu Zdobywców Pucharów (1968), uczestnik fazy grupowej Ligi Mistrzów (1995-96). Od zawsze gra w I lidze, z wyjątkiem lat 2006–2009: w 2006 r. został zdegradowany do II ligi z powodu kłopotów finansowych. Budapest Honvéd FC – założony w 1908 r. jako Kispesti AC, pod obecną nazwą od 1949 r. (wtedy przejęło go Ministerstwo Obrony Narodowej). 13-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 1993 r.), 7-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 2009 r.), od zawsze gra w I lidze z wyjątkiem spadku w roku 2003 (na jeden sezon). Piłkarzem klubu w latach 50. XX wieku był Ferenc Puskás. MTK Budapest FC (Magyar Testgyakorlók Köre – Węgierskie Koło Gimnastyków) – założony w 1888 r. 23-krotny mistrz kraju (w tym w latach 1917–1925 co roku, ostatni raz w 2008 r.), 12-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 2000 r.), finalista Pucharu Zdobywców Pucharów (1964). Z I ligi spadał w r. 1981 (na jeden sezon), w 1994 r. (na jeden sezon) i w r. 2011. Rákospalotai EAC (Egyetértés Atlétikai Club) – założony w 1912 r., od lat 40. XX w. do 1991 pod nazwą Volán. W latach 2005–2009 grał w I lidze, obecnie gra w II. Újpest FC – założony w 1885 r. (najstarszy istniejący do dziś klub sportowy na Węgrzech), ale sekcja piłkarska istnieje od 1899 r. 20-krotny mistrz kraju (w latach 1969–1975 co roku, ostatni raz w 1998 r.), 8-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 2002 r.), finalista Pucharu Miast Targowych (1969). W I lidze od 1905 r., do II ligi spadł tylko na jeden sezon w 1911. Vasas SC – założony w 1911 r. 6-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 1977 r.), 4-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 1986 r.). W I lidze od 1916 r., spadał z niej w latach 1929–1930, 1932-42, 2002-04. Csepel FC – założony w 1912 r., rozwiązany w 2000, reaktywowany w 2006 w IV lidze. W 2007 r. awansował do III ligi, w której gra do dziś. III.Kerületi TVE (Torna és Vívó Egyesület – Stowarzyszenie Gimnastyki i Boksu) – założony w 1887 r. Obecnie gra w III lidze (awans w 2011 r.). Największy sukces – zdobycie pucharu kraju w r. 1931. W I lidze 1911-12, 1913-37, 1996-97, 1998-99. Hokej na lodzie: Ferencvárosi TC – sekcja hokeja została założona w 1910 r. 25-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 1997 r.), 13-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 1995 r.), Budapest Stars – założony w 2001 r., mistrz kraju w 2010 r. Újpesti TE – założony w 1955 r., 13-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 1988 r.), 9-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 1990). Piłka wodna: Újpesti TE – 26-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 1993, 1994 i 1995 r.), 19-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 1993 r.), zdobywca pucharu Europy (1994), 3-krotny zdobywca Pucharu Zdobywców Pucharów (1986, 1995, 2002). Vasas SC – 16-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 2007, 2008, 2009 i 2010 r.), 14-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 2004 i 2005 r.), 2-krotny zdobywca pucharu Europy (1980, 1985), 3-krotny zdobywca Pucharu Zdobywców Pucharów (1986, 1995, 2002). Piłka ręczna: Ferencvárosi TC – wielokrotny mistrz kraju Polonica W dzielnicy Kőbánya znajduje się polski kościół pw. Najświętszej Maryi Panny Wspomożycielki Wiernych, wzniesiony w latach 1925 - 1927, konsekrowany w 1930 r. przez prymasa Polski Augusta Hlonda. Obok znajdują się Dom Polski, wybudowany staraniem tamtejszej Polonii oraz Muzeum i Archiwum Węgierskiej Polonii. W dzielnicy III w parku Męczenników Katynia u zbiegu ulic Nagyszombat, Szőlő i Bécsi stoi Pomnik Męczenników Katynia. W dzielnicy I znajduje się pomnik Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława II Jagiełły. W dzielnicy III przy Moście Małgorzaty znajduje się Pomnik Obrońców Przemyśla. W Węgierskim Muzeum Narodowym (Magyar Nemzeti Múzeum) można obejrzeć dziecięcą zbroję króla Polski Zygmunta Augusta (niegdyś łączoną błędnie z Ludwikiem Jagiellończykiem). Był to prezent od Ferdynanda I Habsburga w związku z zaręczynami z jego córką Elżbietą. Również przy Moście Małgorzaty znajduje się pomnik Józefa Bema. Na stronie od Dunaju widnieje napis Bem apó, co oznacza mniej więcej Dziadzio Bem. W parku, otaczającym Węgierskie Muzeum Narodowe, znajduje się odsłonięty w roku 1977 pomnik generała Józefa Wysockiego z napisem: „Ku pamięci Józefa Wysockiego (1809-1874), generała wojsk polskich, który w latach 1848–1849, jako dowódca Legionu Polskiego walczył o wolność Węgier”. Na cmentarzu znajduje się z czasów II wojny światowej. Ulice: Nabrzeże Bema (Bem rakpárt) po stronie budańskiej między Mostem Małgorzaty a Łańcuchowym; ul. Kościuszki k. Dw. Południowego; ul. Jana Sobieskiego k. stacji metra Nagyvárad tér (Ferencváros, IX dz.); ul. Dembińskiego k. parku Városliget i w Pestújhely; ul. Jabłonka (wieś na Orawie) – między górą Hármashatár a al. Bécsi (Óbuda, III dz.), pl. Limanowski – Herminamező (XIV dz.). W bazylice św. Stefana podobizna Matki Boskiej Częstochowskiej z tablicą pamiątkową. W dzielnicy XII w parku Gesztenyes znajduje się popiersie marszałka Józefa Piłsudskiego. Miasta partnerskie Berlin (Niemcy) Dublin (Irlandia) Fort Worth (USA) Frankfurt nad Menem (Niemcy) Koszyce (Słowacja) Lizbona (Portugalia) Lublin (Polska) Nowy Jork (USA) São Paulo (Brazylia) Sarajewo (Bośnia i Hercegowina) Stambuł (Turcja) Subotica (Serbia) Tel Awiw-Jafa (Izrael) Kraków (Polska) Ustroń (Polska) Kielce (Polska) Warszawa (Polska) Wiedeń (Austria) Wilno (Litwa) Zagrzeb (Chorwacja) Przypisy Bibliografia György Dénes, Budapest és a Dunakanyar (Budapeszt i przełom Dunaju), 2001, Cartographia Kft. (z serii Cartographia ütikőnyvek – Przewodniki „Cartographii”) www.met.hu/eghajlat/Magyarorszag/altalanos_jellemzes/ – podstrona o klimacie Węgier na stronie służby meteorologicznej www.budapest.hu – portal Budapesztu http://budapestcity.org – portal Budapesztu: – geografia – historia – pochodzenie nazwy portal.ksh.hu – strona internetowa Centralnego Urzędu Statystycznego https://kozigazgatas.magyarorszag.hu – strona poświęcona administracji i urzędom Węgier Pallas Nagy Lexikona (Wielki Leksykon Pallas), 1893-97. Wyd. Węgierskiej Biblioteki Internetowej itthon.hu – strona poświęcona turystyce na Węgrzech budapestgyogyfurdoi.hu – strona poświęcona łaźniom i termom w Budapeszcie Linki zewnętrzne Secesyjny Budapeszt – strona poświęcona secesyjnej architekturze Budapesztu. Komitaty na Węgrzech Miasta na Węgrzech Miasta letnich uniwersjad Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO na Węgrzech Stolice państw w Europie

16601

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kreta

Kreta

Kreta (, od słowa krateia – silna, , , wen. Candia) – grecka wyspa na Morzu Śródziemnym. Największa wyspa Grecji i piąta pod względem powierzchni wyspa śródziemnomorska. Linia brzegowa ma długość ok. 1040 km. Największym miastem oraz siedzibą władz jest Heraklion (Iraklion). Na Krecie odkryto jedne z najstarszych, mające 5,7 mln lat ślady przodków człowieka. Krajobraz wyspy tworzą skaliste wybrzeża, przeplatające się z szerokimi, jasnymi plażami. Klimat ma cechy umiarkowane, jak i subtropikalne. Średnia roczna opadów wynosi 640 mm. Lato jest gorące i suche, w zimie jest chłodniej. W rejonach górskich opady są dużo wyższe niż w reszcie wyspy, szczyty często pokrywa śnieg (od listopada do maja). Roślinność jest skąpa, bujniej rozwija się w wilgotniejszych rejonach. Kreta stanowi jeden z regionów administracyjnych Grecji, w ramach którego można wyróżnić 4 jednostki regionalne: Chania, Retimno, Heraklion i Lasiti. Transport samolotowy zapewniają dwa duże lotniska, port lotniczy Heraklion im. Nikosa Kazandakisa w Heraklionie i Daskalogiannis w Chanii. Największe miasta to: Heraklion (Iraklion), Chania, Retimno, Jerapetra, Ajos Nikolaos oraz Sitia. Warunki geologiczne Skały Kreta zbudowana jest ze skał osadowych - głównie wapieni. Z tego powodu znajduje się tu wiele jaskiń, jak również wąwozy. Historia przemian geologicznych Kreta powstała z wypiętrzających się podwodnych łańcuchów górskich. 15 milionów lat temu Kreta była częścią Europy kontynentalnej. Zachodnie fragmenty wyspy są przedłużeniem Gór Dynarskich. Kreta jest w ciągłym ruchu, obecnie przesuwa się na południe z prędkością ok. centymetra na ćwierć wieku i o tyle Afryka oddala się od Europy. Wyspa jest umiejscowiona na tzw. płycie egejskiej, która od początku swojego powstania napiera na płytę afrykańską. Tarcia powodują częste trzęsienia ziemi. Ruch lądu odbywa się również w pionie, zachodnia część wyspy unosi się, podczas gdy wschodnia zanurza się w głąb. Różnice te są liczone już w metrach i starożytne porty na zachodzie dziś leżą na skałach (np. port w Falasarnie), a porty na wschodzie na dnie morskim (np. Olus). Geografia fizyczna Na Krecie wyróżnia się trzy najważniejsze pasma górskie: Lefka Ori (Góry Białe) – położone w zachodniej części wyspy – najwyższy szczyt to Pachnes (2452 m n.p.m.). Nazwa pochodzi od skał, z których są zbudowane (wapienia). Góry Idajskie – położone w środkowej części wyspy – najwyższy szczyt to Psiloritis (2456 m n.p.m.) Góry Thriptis – położone we wschodniej części wyspy – najwyższy szczyt ma wysokość 1476 m n.p.m. Historia Krety Pierwsze świadectwa osadnictwa na Krecie sięgają 6000–3100 p.n.e. – neolit. Domostwa były budowane najpierw z wypalanych cegieł, a po zmniejszeniu się ilości opadów, z wysuszonej gliny lub kamienia. Gospodarka opierała się na uprawie ziemi i hodowli zwierząt. W okresie 3100-2100 p.n.e., nazywanym okresem przedpałacowym lub wczesnominojskim, pojawiają się ślady wytwarzania narzędzi z brązu i użycia koła garncarskiego. Niektóre budowle z tego okresu posiadają już dwie kondygnacje. W grobach znajdowana jest złota biżuteria. W latach 3000–1500 p.n.e. na wyspie rozwija się kultura minojska. Powstają pałace w Knossos, Fajstos i innych miejscowościach oraz rozwija się handel obejmujący wschodnią część Morza Śródziemnego po Sycylię i Wyspy Liparyjskie. Około roku 1450 p.n.e. Knossos zajmują Mykeńczycy. Wszystkie pałace zostają ostatecznie zniszczone pod koniec XIV w. p.n.e., prawdopodobnie przez Dorów, którzy w okresie klasycznym zamieszkiwali większość wyspy. W Iliadzie Kreta jest opisywana jako posiadająca 100 miast. W epoce hellenistycznej przejściowo opanowali Kretę Ptolemeusze. W 69 p.n.e. Rzymianie podbili Kretę i ustanowili Gortynę jej stolicą. Po podziale Cesarstwa Rzymskiego w 395 Kreta stała się częścią Cesarstwa Bizantyjskiego. W latach 824–961 znajdowała się pod panowaniem arabskim. Od 961 wróciła do Cesarstwa Bizantyjskiego. W 1204 zdobyli ją Wenecjanie, którzy rządzili wyspą do podboju osmańskiego w 1669 roku. W 1770 doszło do powstania Greków i ogłoszenia niepodległości. W 1771 Turcy odzyskali kontrolę nad wyspą. W latach 1820–1844 wyspa należała do Egiptu. Turcy krwawo stłumili powstanie kreteńskie (1866–1869). Po kolejnym powstaniu z lat 1895–1897, Kreta stała się w 1898 autonomiczną republiką pod protektoratem Imperium Osmańskiego. 6 października 1908 Republika Krety ogłosiła niepodległość, nieuznaną międzynarodowo. 30 maja 1913 została włączona do Grecji. W roku 1941, w czasie II wojny światowej, wyspa była sceną zażartej bitwy pomiędzy niemieckimi strzelcami spadochronowymi a broniącymi jej oddziałami alianckimi. Pod koniec wojny Niemcy wycofali się z Krety. Główne miasta Heraklion (Ηράκλειο), 140 730 mieszkańców. Stolica Krety od czasów epoki bizantyjskiej do 1898 roku. Stała się nią ponownie w 1971. Chania (Χανιά), 53 910 mieszkańców. Stolica Krety w latach 1898–1971. Retimno (Ρέθυμνο), 32 468 mieszkańców. Jerapetra (Ιεράπετρα), 12 355 mieszkańców. Ajos Nikolaos (Άγιος Νικόλαος), 11 421 mieszkańców. Gazi (Γάζι), 19 221 mieszkańców. Atrakcje turystyczne Największe atrakcje turystyczne to ruiny pałaców minojskich w Knossos, Fajstos, Malii i Kato Zakros, pozostałości archeologiczne w Gortynie, fortyfikacje wzniesione przez Wenecjan w Retimno i Spinalondze, wąwóz Samaria i inne mniejsze wąwozy (Agia Irini, Aradena, Imbros). Na Krecie znajdują się też ciekawe jaskinie, na czele z jaskinią Dikte. Warte zwiedzenia jest również Cretaquarium – znajduje się tam wiele akwariów z rybami morskimi zamieszkującymi Morze Śródziemne. Zobacz też Wyspy Grecji Morze Kreteńskie Kultura minojska Sztuka kreteńska Przypisy Linki zewnętrzne Kreta w fotografii Geografia historyczna starożytności Wyspy Grecji Wyspy Morza Egejskiego Krainy historyczne Grecji

177319

https://pl.wikipedia.org/wiki/Si%C5%82y%20Obronne%20Izraela

Siły Obronne Izraela

Siły Obronne Izraela (właśc. Armia Obrony Izraela; , Cawa ha-Hagana le-Jisra’el; , w skrócie IDF; , ) – siły zbrojne państwa Izrael, znane pod hebrajskim akronimem Cahal (). Według rankingu Global Firepower (2023) izraelskie siły zbrojne stanowią 18. siłę militarną świata, z rocznym budżetem obronnym w wysokości 17,8 mld dolarów (USD). Siły Obronne Izraela składają się z trzech rodzajów sił zbrojnych: Wojsk Lądowych, Marynarki Wojennej i Lotnictwa. Dowództwo nad nimi sprawuje szef Sztabu Generalnego Sił Obronnych Izraela (), który podlega Ministrowi Obrony Izraela. Liczebność sił zbrojnych wynosi 187 tysięcy żołnierzy oraz 445 tysięcy rezerwistów), dysponujących m.in. pojazdami pancernymi, samolotami i okrętami. Choć oficjalnie tego nie potwierdzono, Izrael jest w posiadaniu broni jądrowej, w liczbie – według zachodnich ekspertów – max. 500 głowic, które mogą być przenoszone m.in. przez rakiety średniego zasięgu Lance lub międzykontynentalne Jerycho-3. Historia Sił Obronnych Izraela Początki Sił Obronnych Izraela sięgają swoimi korzeniami do żydowskich organizacji paramilitarnych tworzonych w obronie osiedli żydowskich w Palestynie, począwszy od drugiej aliji (1904-1914). Pierwszą taką organizacją była utworzona 28 września 1907 roku Bar-Giora (hebr. בר גיורא). Została ona przekształcona w kwietniu 1909 roku w Ha-Szomer (hebr. השומר), która funkcjonowała do czasów Mandatu Palestyny. Haszomer była elitarną formacją paramilitarną, stworzoną głównie w celu obrony przed grupami przestępczymi, które usiłowały kraść majątek żydowskich osiedli. Podczas I wojny światowej w ramach Brytyjskiej Armii sformowano żydowskie jednostki Korpus Mułów Syjonu i Legion Żydowski. Po arabskich rozruchach w kwietniu 1920 roku przywództwo żydowskiego osadnictwa dostrzegło pilną potrzebę stworzenia ogólnokrajowej podziemnej organizacji zbrojnej, która mogłaby zapewnić bezpieczeństwo żydowskim osadnikom. W ten sposób 15 czerwca 1920 roku powstała Hagana (hebr. ההגנה). Podczas Rewolty arabskiej 1936 roku Hagana stała się w pełni zorganizowaną podziemną organizacją zbrojną, posiadającą trzy główne jednostki: Korpus Polowy (hebr. חי”ש, Hejl Ha-Sade) składający się z siedmiu brygad, Korpus Gwardii (hebr. חיל המשמר, Hejl ha-Miszmar) zajmujący się bezpośrednią ochroną osiedli, oraz kompanie szturmowe Palmach (hebr. פלמ”ח, Plugot Machac). Podczas II wojny światowej następcą Legionu Żydowskiego była Brygada Żydowska. Izraelskie siły zbrojne zostały powołane do życia po utworzeniu niepodległego państwa Izrael. 28 maja 1948 pełniący obowiązki premiera i ministra obrony Dawid Ben Gurion wydał rozkaz wzywający do utworzenia Sił Obronnych Izraela i rozwiązania wszystkich innych żydowskich organizacji paramilitarnych. Rozkaz ten został wydany, pomimo że faktycznie Ben Gurion nie miał takiego prawa do czasu sformowania rządu w dniu 31 maja. Podstawą do sformowania Sił Obronnych Izraela stała się Hagana. Dwie inne żydowskie organizacje zbrojne – Irgun i Lechi – początkowo nie zgodziły się dołączyć do państwowych sił zbrojnych i podjęły starania o samodzielne zakupy broni. Na tym tle wybuchł poważny konflikt, w wyniku którego doszło do zatopienia statku Altalena (22 czerwca 1948) i bezpośredniego starcia izraelskich żołnierzy z członkami Irgunu. Ostatecznie wszystkie żydowskie organizacje paramilitarne zostały rozwiązane lub przyłączone do sił zbrojnych. Pierwszym dowódcą Sił Obronnych Izraela został Ja’akow Dori. Siły zbrojne były tworzone w bardzo trudnych warunkach wojny o niepodległość, którą Izrael prowadził ze swoimi arabskimi sąsiadami. Organizację dowództwa i strukturę podziału na korpusy powielono ze struktury organizacyjnej Hagany. Podczas tej wojny wystawiono dwanaście brygad piechoty i pancernych. Po wojnie część brygad przekształcono w jednostki rezerwowe, a inne zostały rozwiązane. W następnych latach izraelscy żołnierze prowadzili trudne walki z arabskimi fedainami, którzy napadali na Izrael z terytorium Jordanii i Egiptu. W ten sposób izraelskie siły zbrojne zdobywały doświadczenie w prowadzeniu wojny partyzanckiej. Pierwszym poważnym testem dla Sił Obronnych Izraela był kryzys sueski w 1956, podczas którego izraelskie brygady zmechanizowane szybkim taktycznym manewrem zajęły półwysep Synaj. Po wstrzymaniu walk Izrael wycofał swoje wojska z Synaju. Podczas wojny sześciodniowej w 1967 izraelska armia zajęła półwysep Synaj, Strefę Gazy, Zachodni Brzeg, Wschodnią Jerozolimę i Wzgórza Golan. Wojna ta całkowicie zmieniła równowagę sił w regionie, ukazując Siły Obronne Izraela jako najsilniejszą armię Bliskiego Wschodu. W następnych latach prowadzona była wojna na wyczerpanie, pojawiał się także coraz większy problem palestyńskiego terroryzmu. Zaskoczenie wojną Jom Kipur w 1973 i jej konsekwencje, zmusiły Siły Obronne Izraela do całkowitej reorganizacji i zmiany podejścia do sposobów prowadzenia wojny. Zmieniono wówczas systemy szkolenia żołnierzy i dowództwa, koncentrując się na konfliktach o małej aktywności działań zbrojnych, metodach prowadzenia walki miejskiej i walce z terroryzmem. Doświadczenie to przydało się podczas wojny libańskiej w latach 1982–1985. Walka z terroryzmem była głównym celem działań podczas pierwszej intifady i intifady Al-Aksa. Zmuszało to izraelską armię do ciągłej przebudowy swojej struktury i poszukiwania nowych metod działania. Kolejnymi wyzwaniami okazały się II wojna libańska i operacja Płynny Ołów, w których izraelskie siły zbrojne walczyły z coraz silniejszymi organizacjami Hamasu i Hezbollahu. Zadania i struktura Sił Obronnych Izraela Misją Sił Obronnych Izraela jest obrona istnienia, integralności terytorialnej i suwerenności państwa Izrael. Chronić mieszkańców Izraela i zwalczać wszelkie formy terroryzmu, które zagrażają codziennemu życiu. Zadania SOI Siły Obronne Izraela cechuje rzadko spotykana w innych krajach o ustroju demokratycznym koncepcja „narodu pod bronią”, umożliwiająca szybką mobilizację stosunkowo dużej liczby żołnierzy. Przyjęcie tej koncepcji wymusiła przewaga ludnościowa sąsiednich narodów arabskich, z których niektóre odmawiają Izraelowi prawa do istnienia. Oficjalna izraelska doktryna wojskowa opiera się na następujących punktach: Izrael nie może sobie pozwolić na przegranie jakiejkolwiek wojny strategia defensywna, brak roszczeń terytorialnych dążenie do uniknięcia otwartego konfliktu zbrojnego poprzez działania polityczne i strategię odstraszania unikanie eskalacji konfliktów zażegnywanie ewentualnych niebezpieczeństw dla państwa w sposób szybki i zdecydowany zwalczanie terroryzmu. System dowodzenia Siły Obronne Izraela nie mają instytucji naczelnego dowódcy. Jedna z Ustaw Zasadniczych dotycząca armii z 1976 przeniosła dowództwo nad armią na rząd. Tak więc Minister Obrony Izraela – zawsze cywil, choć często emerytowany oficer – jest najwyższym dowódcą SOI i uosobieniem cywilnej kontroli nad wojskiem. Gabinet musi każdorazowo wyrażać zgodę na główne wojskowe cele i operacje. W normalnych warunkach zajmuje się tym głównie Rada Bezpieczeństwa Narodowego i to na niej spoczywa główna odpowiedzialność. Cykliczne raporty dotyczące stanu wojska podawane są do wiadomości izraelskiego parlamentu – Knesetu, a te zajmujące się sprawami funduszy armii do Rady Finansowej. Najwyższy rangą oficer SOI (formalnie uznawany za głównodowodzącego), jedyny wojskowy w stopniu generała-porucznika, jest jednocześnie szefem Sztabu Głównego, bezpośrednio odpowiedzialnym przed Ministrem Obrony. Od 15 stycznia 2019 funkcję na tym stanowisku pełnił raw alluf Awiw Kochawi. Po zakończeniu jego czteroletniej kadencji, 16 stycznia 2023 roku nowym szefem Sztabu został Herci Halewi. Sztab generalny zajmuje się „profesjonalnymi sprawami”, takimi jak organizacją, treningiem, planowaniem oraz wykonywaniem operacji wojskowych. Szef sztabu generalnego mianowany jest przez ministra obrony na okres 3 lat, która to kadencja może być skrócona lub przedłużona. Wewnątrz ministerstwa obrony najwyższy rangą oficer odpowiedzialny jest za produkcję obronną, infrastrukturę, budżet, a mimo to minister może interweniować we wszystkie dziedziny działalności armii. Sztab Główny Sił Obronnych Izraela składa się z: ogólnego szefa personelu dowódców zasobów ludzkich, logistyki, wywiadu trzech dowódców terytorialnych dowódców sił powietrznych, marynarki i wojsk lądowych. Dowódca sił lądowych odpowiedzialny jest za wyszkolenie, taktykę, wyposażenie i rozwój czterech korpusów wojsk naziemnych: piechoty, sił pancernych, artylerii i jednostek inżynieryjnych. Kontrola operacyjna nad wyżej wymienionymi siłami wywodzi się od szefa sztabu, któremu podlegają dowódcy trzech obszarów strategicznych: Północnego (oddziały skierowane do obrony przeciwko ewentualnemu atakowi z terenu Syrii i Libanu), Centralnego (oddziały przeciwko Jordanii) i Południowego (skierowane przeciwko Egiptowi); dowodzą oni dywizjami i brygadami. Marynarka wojenna i siły lotnicze nie są traktowane jako całkowicie autonomiczne rodzaje sił zbrojnych, jednakże zarówno lotnictwo (Chejl ha-Awir), jak i oddziały morskie (Chejl ha-Jam) zawsze cieszyły się większą swobodą, niż jest to zapisane w jakichkolwiek dokumentach. Ich dowódcy mają status najwyższych doradców szefa sztabu. Wraz z dowódcami poszczególnych stref obrony lądowej posiadają oni rangę dwugwiazdkowych generałów. Siły Lądowe W 1988 Międzynarodowy Instytut Studiów Strategicznych w Londynie ustalił wielkość sił naziemnych na 175 tys. żołnierzy, w czym 16 tys. żołnierzy zawodowych. Dodatkowo 430 tys. mężczyzn i kobiet było regularnie szkolonymi rezerwistami, których ewentualna pełna mobilizacja zajmowała maksymalnie 72 godziny. Sztaby dowódcy każdego z trzech obszarów strategicznych podzielone są na gałęzie odpowiedzialne za zasoby ludzkie, operacje, trening i dostawy. Zakres władzy każdego z takich oficerów rozszerzony jest na oddziały wojskowe zajmujące się obroną obszaru, włączając w to zabezpieczenie wiosek, zwłaszcza tych znajdujących się niedaleko ewentualnej linii frontu. W czasie wojny dowódcy stref zajmują się również koordynacją działań jednostek powietrznych i morskich znajdujących się w obszarach ich zwierzchnictwa. Siły pancerne składają się z trzech dywizji pancernych, każda z nich złożona z dwóch brygad pancernych i jednej brygady artylerii, plus jedna brygada pancerna i jedna piechoty zmechanizowanej gotowe do mobilizacji. Dostępnych jest także pięć niezależnych brygad piechoty zmechanizowanej. Rezerwy taktyczne składają się z dziewięciu dywizji pancernych, jednej mobilnej drogą lotniczą oraz z dziesięciu brygad piechoty rozlokowanej dla ochrony granic. W praktyce układ oddziałów jest bardzo łatwo zmienić w zależności od sytuacji strategicznej, nie stanowi problemu ewentualne przeniesienie jakiegoś oddziału do strefy, w której jest on potrzebny, nawet jeśli znajduje się ona daleko od miejsca pierwotnego stacjonowania danej jednostki. Od wojny sześciodniowej w 1967 brygada jest podstawową jednostką armii izraelskiej, a dowódcy owych oddziałów posiadają stosunkowo dużą autonomię. Szczególnie widoczne było to podczas starć zbrojnych, a pewna swoboda dowódców brygad stała się jedną z głównych zasad SOI. Między 1977 a 1987 armia izraelska zmieniła układ sił w wojskach pancernych, co spowodowane było wzrostem liczby czołgów. Zredukowano liczbę brygad piechoty, zwiększając jednocześnie liczbę brygad pancernych z 20 do 33 w czasie mobilizacji. Lądowe oddziały armii izraelskiej posiadają prawie 4 tys. czołgów w tym: 1280 czołgów Merkawa, 300 M60A4, 600 M60A3, 400 M60, 250 M48A5, 800 Centurion, 100 T-62, 200 czołgów T-55, oraz około 11 tys. innych pojazdów opancerzonych. Daje to liczbę równą połączonym armiom Egiptu, Syrii i Jordanii. Większość z wymienionych oddziałów rozmieszczonych jest na północnych i wschodnich obszarach przygranicznych w gotowości na ewentualny atak z terenów Jordanii, Syrii i Egiptu. Zaraz po tym, jak w lipcu 1985 Siły Obronne Izraela wycofały się z południowego Libanu, więcej niż sześć syryjskich dywizji zostało skoncentrowanych w rejonie Wzgórz Golan. SOI odpowiedziały konstruując kilka linii obronnych złożonych z min i zapór przeciwczołgowych na Golanie, a także poprzez koncentrację oddziałów piechoty i wojsk pancernych niedaleko granicy. Jednocześnie wzmocniono kontrolę skierowaną przeciwko nielegalnym jej przekroczeniom. Marynarka Wojenna Izraelska marynarka wojenna jest to najmniejsza liczebnie część składowa armii izraelskiej – według danych z 1988 składała się ona z ok. 1 tys. oficerów i 8 tys. żołnierzy, w tym 3,2 tys. poborowych. Marynarka doskonale spełniła pokładane w niej nadzieje podczas wojny Jom Kipur w 1973, kiedy to udało jej się zatopić osiem arabskich okrętów torpedowych, nie tracąc przy tym żadnego. Wkrótce potem Syria otrzymała od ZSRR nowe, nowocześniejsze jednostki na miejsce zniszczonych. Podobnie było z Egiptem, który – dysponując flotą złożoną ze 140 okrętów w 1988 – przewyższał Izrael pod tym względem. Pomimo tego równowaga sił została zachowana za sprawą zaawansowania technologicznego jednostek izraelskich. W latach 80. i 90. XX wieku wykorzystywanie morza jako środka transportu dla przerzutów broni m.in. dla Organizacji Wyzwolenia Palestyny zwróciło uwagę na konieczność zabezpieczenia wybrzeża. W 1993 do służby wprowadzono zbudowane w USA w oparciu o izraelski projekt korwety typu Sa’ar 5 wyposażone w rakiety Harpoon i Gabriel, a także zdolne do zabrania na pokład helikoptera (typu SA-366G Dauphin, Kaman SH-2F, lub Sikorsky S-76N – możliwe jest również przenoszenie dwóch śmigłowców z tym, że jeden podczas postoju znajduje się na lądowisku, a nie w hangarze okrętu). W latach 1999–2000 do służby weszły trzy zbudowane w Niemczech okręty podwodne klasy Dolphin (INS „Dolphin”, INS „Lewiatan” oraz INS „Tekuma”). W 2005 roku Izrael zamówił dwa dodatkowe okręty podwodne, z których jeden został przekazany w 2012 (INS Tannin), a drugi został dostarczony w 2013 (INS Rahav). Te dwa nowe okręty podobne są do wysoko zaawansowanej niemieckiej U212 łodzi podwodnej i wyposażone w napęd niezależny od powietrza – System AIP. 11 marca 2012 Izrael i Niemcy podpisały umowę na budowę i dostawę szóstego okrętu podwodnego. W 2014 flota izraelska składała się z: 3 korwet rakietowych typu Sa’ar 5, 8 kutrów rakietowych klasy Sa’ar 4,5, 3 okrętów podwodnych typu Delfin i 2 okrętów podwodnych typu Super Delfin, 15 łodzi patrolowych klasy Dabur, 19 szybkich kutrów patrolowych klasy Super Dvora Mk II, 2 szybkich kutrów patrolowych klasy Shaldag, 3 łodzi patrolowych klasy Stingray Interceptor-2000, 8 łodzi patrolowych klasy Tzir'ah oraz jednostek pomocniczych i łodzi wykorzystywanych przez jednostki specjalne – komandosów. Flota operuje w dwóch niepołączonych strefach – Morzu Śródziemnym (główne porty to Hajfa i Aszdod) i w Zatoce Akaba (port wojskowy w Ejlacie). Pierwsze jednostki typu Reshef stacjonowały na Morzu Czerwonym, ale zostały przetransportowane (opływając Przylądek Dobrej Nadziei) na Morze Śródziemne – powodem stał się zwrot Synaju Egiptowi. W skład Marynarki Wojennej Izraela wchodzi także 13. Flotylla – elitarna jednostka komandosów marynarki wojennej, która specjalizuje się w akcjach morsko-lądowych, zwalczaniu terroryzmu, operacjach dywersyjnych, wywiadem morskim oraz akcjach ratowania i odbijania zakładników na morzu i lądzie. Wykorzystuje ona wszystkie dostępne okręty i łodzie oraz także lekkie samoloty i śmigłowce. Dzięki temu oddziały te mogą być transportowane do niemal każdego miejsca na wybrzeżach wschodniego Morza Śródziemnego i Morza Czerwonego. Lotnictwo Siły Powietrzne Izraela uchodzą za jedne z najlepszych sił powietrznych świata, a ich potencjał bojowy – mimo stosunkowo niewielkiej liczebności – przewyższa (ze względu na wyższą jakość sprzętu, a przede wszystkim lepsze wyszkolenie) potencjał wojsk lotniczych państw ościennych, co udowodniły w serii wygranych konfliktów zbrojnych z państwami arabskimi w ciągu minionych sześćdziesięciu lat, w których zadawały przeważającym liczebnie wrogom straty proporcjonalnie większe od własnych. W 2008 w siłach powietrznych służyło około 34 tys. żołnierzy. Ponadto ok. 55 tys. rezerwistów w każdej chwili może być powołanych pod broń. Izrael posiada około 400 odrzutowych samolotów bojowych pierwszej linii, są to: wielozadaniowe myśliwce F-16 oraz większe i cięższe myśliwce F-15. Ponadto kilkaset samolotów typu A-4 Skyhawk, F-4 Phantom i Kfir jest w rezerwie. Siły lotnicze wyposażone są także w samoloty posiadające radary szybkiego ostrzegania, transportowe, treningowe i helikoptery (m.in. Apache). Broń atomowa Właściwie pewne jest, że Izrael posiada arsenał jądrowy, który jest niezwykle ważnym elementem stosowanej przez niego doktryny odstraszania. Jego dokładna wielkość nie jest znana, przypuszcza się jednak, iż wynosi około 500 głowic i zajmuje czwarte miejsce na świecie pod względem liczebności (tu należy podać źródło, zgodnie z dostępnymi w sieci informacjami Izrael posiada 60-200 głowic). Arsenał atomowy składa się najprawdopodobniej ze 108 artyleryjskich taktycznych pocisków nuklearnych ok. 20 kt, 116 głowic pięciokilogramowych, 80 sześciokilogramowych plutonowych głowic bojowych, 10 bomb uranowych oraz z nieznanej liczby bomb neutronowych, walizkowych, minowych (nuklearne miny), termojądrowych o sile 1 megatony i 200-kilogramowych głowic 100-kilotonowych. Izrael dysponuje różnymi (nuklearna strategiczna triada) środkami przenoszenia broni masowej zagłady; lądowymi: trzema batalionami wyposażonymi w artylerię o kalibrze 173 mm i 203-milimetrową z atomową amunicją o zasięgu 72 km i sile 20 kt, 100 zmodyfikowanymi pociskami balistycznymi (ze średniego zasięgu na międzykontynentalny) typu Jerycho-2 B o zasięgu ok. 8000 km mogącymi przenieść jedną głowicę o mocy 1 Mt, lub 1000 kg konwencjonalną, oraz 50 pociskami Jerycho-3 o zasięgu 11 500 kilometrów i uzbrojonymi w zależności od konfiguracji w 3 głowice typu MIRV, sześć 100-kt głowic, lub jedną o mocy 1 megatony, oba te pociski są umieszczone na mobilnych wyrzutniach. Jedyny izraelski ośrodek atomowy, Dimona na pustyni Negew jest pilnie strzeżony. Pewną ilość informacji na ten temat ujawnił jeden z jego pracowników, Mordechaj Vanunu, który za ujawnienie tajemnic broni atomowej Izraela został osądzony i skazany na 18 lat więzienia. Formacje współpracujące Z Siłami Obrony Izraela współpracują liczne formacje, które formalnie nie należą do jej struktury organizacyjnej. Są to: agencja wywiadowcza Mosad, służba bezpieczeństwa wewnętrznego Szin Bet i Rada Bezpieczeństwa Narodowego. Dodatkową z siłami zbrojnymi współdziałają: policja, straż graniczna, straż więzienna i straż Knesetu. Stopnie wojskowe, mundury i insygnia Stopnie wojskowe W odróżnieniu od większości armii świata Siły Obronne Izraela używają tych samych stopni wojskowych we wszystkich rodzajach sił zbrojnych, w tym w siłach powietrznych i marynarce wojennej. Większość stopni, w tym również niektóre oficerskie i podoficerskie, może być przyznanych w wyniku odbycia służby w rezerwie bez konieczności służby polowej lub szkolenia. Oznaki stopni umieszcza się na mundurze. W Siłach Obronnych Izraela oznaki stopni nosi się na pagonach lub nakryciu głowy (czapce garnizonowej lub berecie). Żołnierze sił lądowych noszą dystynkcje w kolorze mosiądzu na czerwonym tle. Żołnierze sił powietrznych mają dystynkcje w kolorze srebrnym na niebieskim lub granatowym tle, i dodatkowo noszą złote pasy na rękawach mundurów. Marynarze noszą złote dystynkcje szyte na granatowym materiale. Korpus poborowych Najniższe stopnie wojskowe otrzymują żołnierze poborowi, którzy odbywają obowiązkową służbę wojskową: szeregowiec (turaj) kapral (raw turaj) sierżant (samal) starszy sierżant (samal riszon) Korpus chorążych Do korpusu chorążych wchodzą tylko żołnierze ochotnicy, przedłużający czas obowiązkowej służby wojskowej: sierżant pierwszej klasy (raw samal) starszy sierżant pierwszej klasy (raw samal riszon) sierżant major (raw samal mitkadem) chorąży (raw samal bachir) starszy chorąży (raw nagad) Oficerowie Akademii zawodowy oficer akademii (kacin mikco’i akadema’i) starszy oficer akademii (kacin akadema’i bachir) Korpus oficerski podporucznik (segen miszne) porucznik (segen) kapitan (seren) major (raw seren) podpułkownik (segan alluf) pułkownik (alluf miszne) generał brygadier (tat alluf) generał major (alluf) generał porucznik (raw alluf) Mundury Siły Obronne Izraela posiadają kilka rodzajów umundurowania: mundur roboczy (alef) – noszony codziennie podczas obsługi uzbrojenia, sprzętu technicznego oraz wykonywania prac gospodarczych, mundur polowy (bet) – noszony podczas szkolenia bojowego i walki, mundur wyjściowy – noszony przez oficerów oraz podczas uroczystości, mundury galowe – noszone tylko podczas pobytu oficerów poza granicą. Istnieje kilka rodzajów mundurów galowych, uzależnionych od rodzaju wojsk i pory roku. Wszyscy pracownicy mundurowi sił naziemnych noszą mundury w kolorze oliwkowym, natomiast pracownicy marynarki wojennej i lotnictwa noszą mundury w kolorze beżowym. Mundury składają się z koszuli, spodni, bluzy, kurtki i butów. Przy mundurze kobiecym spódnica może zastąpić spodnie. Nakrycie głowy stanowią czapki, hełmy i berety. Kolor beretu jest uzależniony od rodzaju sił zbrojnych: siły powietrzne – kolor niebiesko-szary, korpus pancerny, piechota zmechanizowana i artyleria – czarny, piechota – oliwkowy, spadochroniarze – czerwony, saperzy – szary, oraz osobne dla Brygady Giwati – fioletowy, oraz Brygady Golani – brązowy. Niektóre jednostki posiadają niewielkie zmiany w umundurowaniu, np. żandarmeria wojskowa nosi białe pasy i czapki policyjne. Natomiast żołnierze niektórych jednostek specjalnych mogą być całkowicie zwolnieni z obowiązku noszenia munduru wojskowego. Insygnia wojskowe Izraelscy żołnierze noszą trzy rodzaje insygniów wojskowych (odrębne od stopni wojskowych), które określają rodzaj sił zbrojnych, konkretną jednostkę oraz zajmowane stanowisko. Nowi żołnierze, odbywający podstawowe szkolenie, nie noszą jeszcze żadnych insygniów wojskowych. Żołnierze pełniący służbę w sztabach powyżej poziomu korpusu, często noszą insygnia Sztabu Głównego, pomimo że oficjalnie do niego nie należą. Poszczególne jednostki są identyfikowane po insygniach noszonych na lewym ramieniu munduru. Większość jednostek posiada własne symbole. Odrębne insygnia określają stanowisko zajmowane przez żołnierza w jednostce, chociaż najczęściej są to potwierdzenia odbytych szkoleń lub kursów. Odrębne insygnia oznaczają, że żołnierz walczył w określonej wojnie. Flagi Budżet W latach 1960–1966 Izrael przeznaczał na cele obronne średnio 9% PKB. Wydatki na obronność gwałtownie wzrosły po wojnach w 1967 i 1973. W 1980 osiągnęły rekordową wielkość 24% PKB, i od tego momentu zaczęły spadać do obecnej wielkości około 9% PKB (wydatki rzędu 15 miliardów dolarów) po podpisaniu traktatów pokojowych z Egiptem i Jordanią. Pomimo tej redukcji wydatków na obronność Izrael znajduje się w światowej czołówce państw na świecie, które wydają najwięcej pieniędzy na zbrojenia. W dniu 30 września 2009 premier Binjamin Netanjahu, minister obrony Ehud Barak i minister finansów Juwal Steinitz zatwierdzili zwiększenie wydatków na obronność kraju. Decyzję tę podjęto ze względu na zwiększone zagrożenie ze strony Iranu. Ostatecznie parlament zatwierdził dwuletni budżet państwa, który zakłada rekordowe w historii Izraela wydatki na obronność. W 2009 budżet obronny otrzymał 48,6 mld NIS, a w 2010 53,2 mld NIS. Służba wojskowa Szkolenie przed-wojskowe odbywa się w ramach obowiązkowego programu Gadna, natomiast zasadnicza służba wojskowa w Izraelu odbywa się w trzech różnych zakresach: służba regularna (שירות חובה) – obowiązkowa służba wojskowa, które odbywa się według przepisów prawa izraelskich służb bezpieczeństwa. służba stała (שירות קבע) – ochotnicza zawodowa służba wojskowa, która odbywa się w ramach odrębnej umowy zawartej między armia a indywidualnym żołnierzem. służba rezerwowa (שירות מילואים) – służba wojskowa, w której obywatele państwa są powoływani na miesięczne szkolenia wojskowe każdego roku. W przypadku prowadzonych działań obronnych rezerwa jest powoływana do jednostek liniowych. Dyrekcja Zasobów Ludzkich (hebr. אגף כוח אדם, Agaf Ko’ach Adam, w skrócie Aka) przy Sztabie Głównym, zajmuje się koordynacją zarządzania zasobami ludzkimi i ich rozmieszczeniem w Siłach Obronnych Izraela. Służba regularna Powszechna służba wojskowa w Izraelu jest obowiązkowa dla wszystkich izraelskich obywateli powyżej 18. roku życia. Zwolnienie od obowiązkowej służby wojskowej dotyczy wyłącznie Arabów, ale nie Druzów – chociaż pewne wyjątki od reguły są czynione ze względów religijnych, zdrowotnych lub psychologicznych. Nowi imigranci poniżej 18. roku życia w momencie przyjazdu do Izraela wciągani są na listy poborowe i powoływani do wojska w momencie osiągnięcia pełnoletniości. Nowo przybyli mężczyźni w wieku od 19 do 23 lat służą w skróconym okresie, a ci starsi niż 24 lata powoływani są tylko na 120-dniowe podstawowe szkolenie wojskowe. Imigrantki w wieku powyżej 19 lat są ze służby wojskowej zwolnione. Ci natomiast, którzy odbyli już służbę w armiach swoich poprzednich krajów, powoływani są na okresy krótsze niż zwykle trwająca służba. Mężczyźni służą trzy lata, a kobiety dwa lata. Kobiety służące w jednostkach bojowych niekiedy służą trzy lata – wynika to z faktu dłuższego okresu szkolenia. Dotyczy to także szczególnych miejsc służby, takich jak np. programistów komputerowych i innych. Podczas szkolenia rekrutów odbywa się selekcja ewentualnych kandydatów do jednostek specjalnych. Każda brygada ma odrębne jednostki specjalne. Służba stała Stała służba wojskowa jest przeznaczona dla żołnierzy, którzy po odbyciu regularnej służby zdecydują się na dalszą służbę w armii, w wielu przypadkach wybierając wojskową karierę zawodową. Służba stała opiera się na indywidualnej umowie zawieranej przez armię z żołnierzem. Kontrakt definiuje, jakie usługi będzie wykonywać żołnierz i przez jaki okres. Pod koniec trwania umowy istnieje możliwość przedłużenia kontraktu na dłuższy czas. W wielu przypadkach objęcie określonych stanowisk wojskowych jest możliwe wyłącznie dla żołnierzy zawodowych, którzy przechodzą dłuższe szkolenia wojskowe. Istnieją oddziały składające się wyłącznie z ochotników. Są to jednostki pilotów, „podwodniaków”, komandosów (uważanych przez światowych ekspertów za jedne z najskuteczniejszych tego typu – przykład Sajjeret Matkal w operacji Piorun) niektórych oddziałów zwiadowczych. Z powodu dużej liczby kandydatów konieczne było wprowadzenie szczegółowej i ostrej selekcji wszystkich chętnych. Pierwszeństwo jako takie ma w tej kwestii lotnictwo – służący w nim żołnierze to kandydaci najlepsi z możliwych. Poborowi mają także możliwość wskazania, do jakiej jednostki pragną trafić. Sztandarowym przykładem oddziału ochotniczego jest Brygada Golani, która odznaczyła się w konfliktach zbrojnych z 1973 i 1982. Żołnierze pełniący służbę stałą otrzymują pełne wynagrodzenie, a po odbyciu określonej przepisami długości czasu służby uzyskują prawa do emerytury wojskowej. Emerytury wojskowe są przyznawane dużo wcześniej niż cywilnym obywatelom państwa. Służba rezerwowa Po odbyciu regularnej służby wojskowej, Siły Obronne Izraela mogą powoływać mężczyzn-rezerwistów do: ćwiczenia rezerwy – trwające przez miesiąc raz w roku, do wieku 43-45 (po ukończeniu tego wieku ćwiczenia są dobrowolne) służba czynna – natychmiastowa mobilizacja w sytuacji kryzysu państwa. W większości przypadków służba rezerwowa odbywa się w tych samych jednostkach wojskowych i z tymi samymi ludźmi, z którymi służyło się podczas służby czynnej. Zwiększa to więzi między żołnierzami, co przekłada się później na ich życie zawodowe w izraelskim społeczeństwie. W praktyce nie wszyscy odbywają coroczne szkolenia wojskowe, co wynika z zaniedbań jednostek lub indywidualnych zwolnień losowych. W sytuacji kryzysu nie istnieją zwolnienia losowe od powołania do służby czynnej. Doświadczenie minionych lat pokazuje, że jednostki rezerwowe osiągały stany osobowe wyższe od wymaganych do osiągnięcia sprawności bojowej. Służba kobiet Poborowe służą w Kobiecych Korpusach Armii, znanych pod hebrajskim skrótem Chen. Po 5 tygodniach podstawowego treningu żołnierki zostają kierowcami, pielęgniarkami, radiooperatorkami, kontrolerkami lotów, instruktorkami kursów. Kobiety nie biorą udziału w bezpośrednich walkach zbrojnych od czasów wojny wyzwoleńczej w 1948 roku. Standardy selekcji dla kobiet w armii izraelskiej są ze zrozumiałych powodów wyższe niż dla mężczyzn, a zwolnienia ze służby są o wiele częstsze. Powoływanych jest tylko ok. połowy z 30 tys. kobiet osiągających każdorocznie wiek poborowy. Co roku ze służby zwalniane jest niemal 20% z powodów religijnych, 10% dlatego że są mężatkami, a większość z pozostałych 20% nie spełnia wymagań. Ustawa przyjęta przez IX Kneset w 1978 zapewnia kobietom prawo do zwolnienia ze służby z powodów religijnych jedynie po podpisaniu deklaracji przywiązania do ortodoksyjnych wartości i praktyk. Wzmogło to kontrowersje i obawy przed tym, czy taka „furtka” nie otworzy drogi dla kobiet niereligijnych, które będą chciały po prostu uchylić się o obowiązku i w efekcie nie osłabi to SOI. Z tego powodu kobiety zwolnione z powodów religijnych muszą wypełnić służbę, pracując w placówkach opieki socjalnej lub edukacyjnych. Taka służba zastępcza trwa tyle, ile zwykła służba wojskowa. Mniejszości w Siłach Obronnych Izraela Początkowo w Siłach Obronnych Izraela istniała tendencja, aby nieżydowscy żołnierze służyli w kilku odrębnych jednostkach wojskowych, nazywanych jednostkami mniejszości lub Jednostka 300 – były to druzyjska jednostka rekonesansu i beduińska jednostka transportowa. W 1982 Sztab Główny postanowił zintegrować siły zbrojne poprzez otwarcie dostępu do innych jednostek dla mniejszości nieżydowskich. Jedynie korpus wywiadu i sił powietrznych pozostają zamknięte dla mniejszości. Druzowie i Czerkiesi Mężczyźni Druzowie i Czerkiesi podlegają w Izraelu obowiązkowej służbie wojskowej. Początkowo służyli w odrębnej jednostce – batalion Herev. Jednakże od lat 80. XX wieku druzyjscy żołnierze protestowali przeciwko tej praktyce, która według nich była jawną segregacją odmawiającą im prawa dostępu do elitarnych jednostek wojskowych izraelskiej armii. Ostatecznie armia otworzyła dla Druzów dostęp do innych jednostek i umożliwiła im awans na wyższe stopnie oficerskie. W 1987 pierwszy Druz został mianowany generałem majorem. W 2005 pierwszy Druz ukończył kurs szkolenia pilota-nawigatora, jednak ze względów bezpieczeństwa jego tożsamość nie została ujawniona. Beduini i izraelscy Arabowie Zgodnie z prawem izraelscy Arabowie podlegają obowiązkowej służbie wojskowej. Jednak minister obrony ma pełną swobodę w udzielaniu zwolnienia od służby dla poszczególnych obywateli lub grup obywateli. Długoterminową polityką Izraela jest utrzymywanie zwolnienia od obowiązkowej służby wojskowej dla izraelskich Arabów. Istnieje jednak możliwość odbycia ochotniczej służby, do której zachęcani są zwłaszcza Beduini. Służba ochotnicza jest także dostępna dla muzułmanów i chrześcijan. Etiopscy Żydzi Felaszowie stopniowo stają się częścią izraelskiego społeczeństwa, i coraz częściej biorą udział w normalnym życiu religijnym, gospodarczym, politycznym, a także w służbie wojskowej. Odbycie służby wojskowej otwiera im nowe możliwości kariery zawodowej oraz dostęp do miejsc pracy, które wcześniej były dla nich zamknięte. Haredim Należy wspomnieć o ultraortodoksach, studiujących w szkołach religijnych jesziwach, którzy są zwolnieni ze służby w armii. Jest to powodem licznych napięć między religijnymi a świeckimi społecznościami żydowskimi w Izraelu. Ochotnicy haredim mają możliwość odbycia służby wojskowej w 97. batalionie piechoty „Yehuda Netzah”, w którym wszystko dostosowano do spełnienia religijnych wymogów życia codziennego ortodoksyjnych Żydów. Kobiety są dopuszczone do służby tylko po przedstawieniu dokumentów potwierdzających, że są żonami żołnierzy lub oficerów. W jednostce podaje się koszerne jedzenie i celebruje tradycyjne święta żydowskie. Osoby LGBT Izrael jest jednym z 24 państw, które pozwalają homoseksualistom na służbę w wojsku. Od początku lat 90. XX wieku tożsamość seksualna nie stanowi formalnej przeszkody w odbyciu służby wojskowej. Do lat 80. Siły Obronne Izraela usuwały ze służby żołnierzy, którzy otwarcie przyznawali się do orientacji homoseksualnej. W 1983 wydano zezwolenie na służbę, z wyłączeniem wywiadu i stanowisk z dostępem do ściśle tajnych informacji. W 1993 doszło na ten temat do burzliwej debaty parlamentarnej, po której armia została zmuszona wycofać się ze wszystkich ograniczeń wobec homoseksualistów. Zagraniczni wolontariusze Siły Obronne Izraela przygotowały trzy programy dla zagranicznych wolontariuszy: Program Mahal (hebr. מח”ל, skrót od Mitnadvei Hutz LaAretz) – przeznaczony dla młodych żydów (mężczyzn w wieku poniżej 24, kobiet poniżej 21), którzy nie są obywatelami Izraela. Program zazwyczaj składa się z 16-miesięcznej służby wojskowej, które obejmuje 3-miesięczny kurs nauki języka hebrajskiego, szkolenie w jednostce bojowej i inne dodatkowe kursy. Jest możliwy wolontariat na dłuższy czas. Istnieją dwa osobne programy przeznaczone dla wyznawców judaizmu ortodoksyjnego: Mahal Nahal Haredi (16 miesięcy), i Mahal Hesder, który łączy badania w jesziwie ze służbą wojskową. Sar-El (hebr. שר-אל) – program dla osób nie będących obywatelami państwa Izrael, którzy mają 17. lat lub więcej. Program zazwyczaj składa się z 3-tygodni prac wolontariatu na terenie izraelskich baz wojskowych. Nie przewiduje on szkolenia wojskowego. Garin Tzabar – program przeznaczony przede wszystkim dla Izraelczyków, którzy wyemigrowali z rodzicami do Stanów Zjednoczonych w młodym wieku. Program rozpoczyna się pięcioma seminariami w kraju ich pochodzenia, a następnie okresem absorpcji w kibucu w Izraelu. Następnie przechodzi się szkolenie wojskowe. Marva (hebr. מרווה) – krótkoterminowe 2-miesięczne podstawowe szkolenie wojskowe. Stosunki zagraniczne Stany Zjednoczone Stany Zjednoczone są strategicznym sojusznikiem Izraela. Od 1983 regularnie dwa razy do roku zbierają się wspólne amerykańsko-izraelskie grupy polityczno-wojskowe. Armia Stanów Zjednoczonych uczestniczy z Siłami Obrony Izraela we wspólnych ćwiczeniach wojskowych i sztabowych. Oba państwa współpracują ze sobą w dziedzinie wymiany informacji, technologii i rozwoju nowych rodzajów broni. Dodatkowo, Stany Zjednoczone utrzymują na terytorium Izraela dwa tajne magazyny ze sprzętem wojskowym i amunicją o wartości 493 milionów dolarów. Od 1976 Izrael jest największym odbiorcą amerykańskiej pomocy zagranicznej. W 2009 Izrael otrzymał w ten sposób pomoc wojskową o wartości 2,55 miliarda dolarów – 26% tej kwoty musiała być przeznaczona na zakup sprzętu wojskowego w amerykańskim przemyśle zbrojeniowym. Indie Indie są ważnym strategicznym i wojskowym partnerem Izraela. W 2006 współpraca wojskowa osiągnęła wartość 900 milionów dolarów. Izrael sprzedał Indiom między innymi systemy radarowe EL/M-2075, systemy obrony przeciwlotniczej oraz umożliwił dostęp do zaawansowanych technologii kosmicznych. Niemcy Współpraca wojskowa Niemiec i Izraela jest dyskretna, dotyczy dziedzin wymiany informacji oraz technologii wojskowych. W niemieckich stoczniach wybudowano izraelskie okręty podwodne klasy Dolphin. Niemieckie silniki V12 są jednostkami napędowymi czołgów Merkawa Mk IV, a jego armata jest produkowana na licencji działa Rheinmetall 120 mm. Wielka Brytania Współpraca wojskowa z Wielką Brytanią dotyczy głównie pozyskania nowoczesnych brytyjskich technologii wojskowych – wyposażenie korwet rakietowych klasy Sa’ar 4,5, uzbrojenie dla samolotów myśliwsko-bombowych F-4 Phantom oraz silniki dla samolotów bezzałogowych Elbit Hermes 450. Brytyjska sprzedaż broni do Izraela obejmuje również lekką broń, amunicję oraz części zapasowe do helikopterów, czołgów, transporterów opancerzonych i samolotów bojowych. Chiny Izrael jest drugim pod względem wielkości sprzedaży zagranicznym dostawcą broni do Chińskiej Republiki Ludowej. Zawarte umowy obejmują sprzedaż bezzałogowych samolotów szpiegowskich, satelitów komunikacyjnych i innego różnorodnego sprzętu wojskowego. Inne państwa Izrael utrzymuje także w mniejszym stopniu współpracę wojskową z Turcją, Czechami, Polską, Francją, Hiszpanią, Słowacją, Kanadą, Australią, Słowenią, Rumunią, Węgrami, Grecją, Belgią, Austrią, Gruzją, Serbią i innymi państwami. Przypisy Linki zewnętrzne

90924

https://pl.wikipedia.org/wiki/Order%20Or%C5%82a%20Bia%C5%82ego

Order Orła Białego

Order Orła Białego (OB) – najstarsze i najwyższe odznaczenie państwowe Rzeczypospolitej Polskiej nadawane za znamienite zasługi cywilne i wojskowe dla pożytku Rzeczypospolitej Polskiej, położone zarówno w czasie pokoju, jak i w czasie wojny. Nie dzieli się na klasy. Nadawany jest najwybitniejszym Polakom oraz najwyższym rangą przedstawicielom państw obcych. Order Orła Białego noszony jest na wstędze błękitnej przewieszonej przez lewe ramię do prawego boku. Gwiazdę Orderu, niegdyś haftowaną, nosi się na lewej piersi. Historia Lata 1705–1795 Order Orła Białego ustanowił król August II Mocny 1 listopada 1705 na zamku w Tykocinie, na Podlasiu, położonym nad Narwią. Za czasów I Rzeczypospolitej otrzymywali go głównie magnaci, którzy wsparli króla w wolnej elekcji: Karol Stanisław Radziwiłł, Hieronim Lubomirski, Michał Kazimierz Ogiński, Ignacy Krasicki, Stanisław Kostka Potocki, Stanisław Małachowski, oraz hetman Iwan Mazepa. W czasach Augusta III stracił nieco renomę, gdyż minister Henryk Brühl masowo go sprzedawał. Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego Order Orła Białego nadawano na rozkaz cesarzowej Katarzyny II. Order przestał być nadawany po III rozbiorze Polski. Lata 1807–1917 Ponownie został ustanowiony w 1807 jako najwyższe odznaczenie Księstwa Warszawskiego i później kongresowego Królestwa Polskiego. Po upadku powstania listopadowego w 1831 wraz z Orderem Świętego Stanisława i Virtuti Militari został zniesiony jako order Królestwa Polskiego ukazem cara. W jego miejsce został ustanowiony Cesarski i Królewski Order Orła Białego. Order ten był nadawany przez carów Rosji w latach 1831–1917 (do rewolucji lutowej i upadku caratu w marcu 1917). Ustanowienie oznaczenia Imperium Rosyjskiego, przejmującego elementy orderu Królestwa Polskiego, było jedną z represji po powstaniu listopadowym, gdy wbrew traktatowi wiedeńskiemu car uznał Królestwo Polskie za terytorium podbite, a nie odrębne państwo, związane jedynie unią personalną z Rosją. Z tego względu nie jest w tej formie i w tym okresie traktowany jako kontynuacja polskiego orderu rycerskiego. Lata 1921–1939 Został odnowiony przez Sejm Rzeczypospolitej ustawą z dnia 4 lutego 1921 jako najwyższe odznaczenie państwowe. Otrzymał wówczas także nowy wygląd i odmienną dewizę Za Ojczyznę i Naród. Prezydent Rzeczypospolitej rozporządzeniem z dnia 23 października 1924 ustanowił statut Orderu Orła Białego. W okresie międzywojennym nadany został 24 obywatelom polskim i 88 cudzoziemcom (w tym 33 monarchom i prezydentom, 10 premierom, 12 członkom rodzin panujących, 15 ministrom). Lata 1939–1990 Od wybuchu II wojny światowej order nadawany był rzadko i tylko przez rząd RP na obczyźnie. Poza prezydentami RP otrzymującymi go z urzędu, uhonorowano nim 6 Polaków m.in. Tadeusza Tomaszewskiego, Eustachego Sapiehę i Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza oraz 4 cudzoziemców m.in. kard. Carlo Chiarlo. Dekret PKWN z 22 grudnia 1944 o orderach, odznaczeniach oraz medalach wymieniał Order Orła Białego jako jedno z odznaczeń państwowych, nadawanych przez Prezydium KRN, lecz nikomu nie został on nadany. Formalnie odznaczenie to zostało w PRL zniesione na mocy ustawy z 17 lutego 1960 o orderach i odznaczeniach, która zgodnie ze swym art. 29 uchyliła dotychczasowe przepisy, którymi ustanowione zostały ordery i odznaczenia, zatem również ustawę z 4 lutego 1921 o ustanowieniu Orderu Orła Białego. W randzie najwyższego odznaczenia państwowego zastąpił go odtąd ustanowiony w 1949 Order Budowniczych Polski Ludowej. Od 1992 roku 23 grudnia 1992 został restytuowany ustawą z dnia 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach (Dz. U. Nr 90, poz. 450 ze zmianami). Projekt obecnej wersji orderu wykonał Edward Gorol. Order obecnie nadawany jest przez Prezydenta RP. Pierwszymi osobami, które otrzymały go po restytucji orderu w 1992, z rąk prezydenta Lecha Wałęsy w 1993, byli Jan Paweł II (papież odebrał swój order dopiero w czasie pielgrzymki do kraju 22 maja 1995) i król Szwecji Karol XVI Gustaw. 20 maja 2008 Gimnazjum Nr 28 we Wrocławiu otrzymało imię Kawalerów Orderu Orła Białego. 12 września 2018 prezydent Andrzej Duda otworzył Salę Orderu Orła Białego w Pałacu Prezydenckim w Warszawie oraz ogłosił nazwiska 25 osób, które w dniu 11 listopada 2018 w setną rocznicę odzyskania niepodległości przez Polskę pośmiertnie zostaną uhonorowane Orderem Orła Białego. Wygląd insygniów Początkowo miał formę owalnego medalu czerwonego koloru z jasnobłękitną wstęgą oraz hasłem Pro Fide, Rege et Lege (łac. Za Wiarę, Króla i Prawo). Na oznakach przyznawanych monarchom słowo Rege zmieniano na Grege (łac. trzodę rozumianą jako naród-poddanych). Królowi polskiemu przysługiwał przywilej noszenia insygniów orderowych, którymi był wysadzany szlachetnymi kamieniami krzyż zawieszony na łańcuchu Orderu Orła Białego. Monarchowie z dynastii Wettynów, August II Mocny i jego syn August III Sas mieli poza tym cały zestaw klejnotów, który nazywano garniturem orderowym. W 1709 order dla wszystkich kawalerów otrzymał formę krzyża maltańskiego. Do 1713 noszony był na szyi z dodatkową gwiazdą. Łańcuch Orderu Orła Białego pochodzący z czasów panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz miecz orderowy jako klejnoty Rzeczypospolitej przechowuje się w kaplicy Zamku Królewskiego w Warszawie. Lata 1921–1990 Po restytucji orderu w 1921 roku zmieniono jego hasło na Za Ojczyznę i Naród. Na nowy wygląd orderu złożyły się złoty krzyż maltański z białą emaliowaną obwódką i złotymi promieniami między ramionami, dalej biały, emaliowany i ukoronowany orzeł z rozpostartymi skrzydłami z głową skierowaną w prawo (heraldycznie) umieszczony w centrum krzyża. Order noszono na gładkiej, jasnobłękitnej szarfie z lewego ramienia na prawy bok. Gwiazda była ośmioramienna z prostymi ramionami. Na niej osadzono złoty, maltański krzyż emaliowany na czerwono z białą emaliowaną obwódką i złotymi promieniami pomiędzy ramionami. Nowe hasło zostało wypisane na ramionach krzyża. Na centralnym dysku emaliowanym na biało umieszczono monogram RP (Rzeczpospolita Polska) otoczony emaliowanym zielono wizerunkiem wieńca wawrzynowego. Od 1992 roku Obecnie oznaką Orderu Orła Białego jest krzyż maltański, równoramienny, złocony, o wymiarach 70 × 70 mm, zakończony na rogach ramion kulkami. Ramiona krzyża pokryte są czerwoną emalią z białymi brzegami w złoconym obramowaniu, nałożoną na fakturowane podłoże. Między ramionami krzyża umieszczone są pęki złoconych promieni. W środku krzyża biało emaliowany orzeł według wzoru określonego w ustawie z dnia 1 sierpnia 1919 o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej, ze złoconymi żyłkami, koroną, dziobem i szponami. Na odwrotnej stronie ramiona krzyża są złocone z biało emaliowanym obramowaniem i wypukłym napisem: ZA OJCZYZNĘ I NARÓD. W środku krzyża na okrągłej biało emaliowanej tarczy w otoku ze złoconych liści dębowych pokrytych zieloną emalią umieszczony jest złocony monogram: RP. Krzyż zawieszony jest na błękitnej wielkiej wstędze szerokości 100 mm i noszony z lewego ramienia na prawy bok. Oznaką Orderu jest ponadto gwiazda orderowa srebrzona o średnicy 80 mm z ośmiu pęków promieni. Na gwieździe umieszczony jest złocony krzyż Orderu, o wymiarach 50 × 50 mm, lecz bez orła i bez kulek na rogach ramion. Między ramionami krzyża złociste płomyki, na ramionach krzyża złocony napis: ZA OJCZYZNĘ I NARÓD. W środku krzyża na okrągłej, biało emaliowanej tarczy w otoku ze złoconych liści dębowych pokrytych zieloną emalią umieszczony jest złocony monogram „RP”. Krzyż Orderu Gwiazda Orderu Łańcuch Orderu Strój orderowy Kapituła Orderu Orła Białego Statystyki nadań Orderu Orła Białego od 1703 Lata 1703–1990 Źródło: Krzysztof Filipow, Order Orła Białego, Białystok 1995, s. 61; skorygowane według: Marta Męclewska, Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008, Arx Regia Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego, Warszawa 2008, . Od 1992 roku Odznaczeni I Rzeczpospolita (1705–1795) Chronologicznie: Alfabetycznie: Księstwo Warszawskie (1807–1815) Chronologicznie: Alfabetycznie: Królestwo Polskie (1815–1831) Chronologicznie: Alfabetycznie: II Rzeczpospolita (1921–1939) Chronologicznie: Alfabetycznie: Władze RP na Obczyźnie (1939–1990) Chronologicznie: Alfabetycznie: III Rzeczpospolita (od 1992) Chronologicznie: Alfabetycznie: Żyjący Polacy, Damy oraz Kawalerowie Orderu Orła Białego Wśród 44 żyjących osób narodowości polskiej odznaczonych Orderem jest 39 mężczyzn i 5 kobiet. Odznaczeni według daty nadania Osoby, które odmówiły przyjęcia Orderu Orła Białego W 1792 roku Stanisław August Poniatowski chciał nadać Tadeuszowi Kościuszce order. Ten jednak, przez własne przekonania, miał odmówić jego przyjęcia. W III RP jedyną dotychczas osobą, która odmówiła przyjęcia Orderu Orła Białego był Jerzy Giedroyc w 1994. Od tamtej pory nikt nie zwrócił Orderu Orła Białego. Zobacz też Order Orła Białego (Serbia) Order Orła Białego (Imperium Rosyjskie) Order Orła Czarnego (Prusy) Uwagi Przypisy Bibliografia Zbigniew Puchalski, Dzieje polskich znaków zaszczytnych, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1998, . Zbigniew Puchalski, Ireneusz J. Wojciechowski, Ordery i odznaczenia polskie i ich kawalerowie, Krajowa Agencja Wydawnicza RSW „Prasa-Książka-Ruch”, Warszawa 1987, . Linki zewnętrzne – prezydent.pl – prezydent.pl [https://www.prezydent.pl/download/gfx/prezydent/pl/defaultopisy/246/1/1/oob_nadania_bk_kadencja.rtf Lista osób odznaczonych przez Bronisława Komorowskiego 2010-2015 – prezydent.pl (dostęp 18.10.2009) Krzysztof Filipow: Order Orła Białego. Białystok: Wyd. „Łuk”, 1995 „Podlaska Biblioteka Cyfrowa” Hasła kanonu polskiej Wikipedii

187503

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wybory%20w%20Polsce

Wybory w Polsce

Wybory w Polsce obecnie przeprowadza się dla wyboru Prezydenta RP (wybory prezydenckie), posłów na Sejm i senatorów (wybory parlamentarne), posłów do Parlamentu Europejskiego (wybory europejskie), a także radnych sejmików województw, rad powiatów i gmin oraz prezydentów lub burmistrzów miast i wójtów (wybory samorządowe). Za organizację i przebieg wyborów odpowiada w Polsce Państwowa Komisja Wyborcza wraz z jej organem wykonawczym – Krajowym Biurem Wyborczym. Historia wyborów w Polsce I Rzeczpospolita Wybory w Polsce mają długą tradycję, od czasów pierwszego Sejmu walnego w 1493, który był przedstawicielstwem szlachty wybranej na sejmikach ziemskich; Sejm zwoływany był co 2 lata na okres 6 tygodni, sejmiki zaś wybierały po 2 posłów (związanych instrukcjami). W czasach I Rzeczypospolitej najdonioślejsze znaczenie miał wybór monarchy, dokonywany w wyniku wolnej elekcji, zorganizowanej po raz pierwszy w 1573. Pierwszym królem wybranym w drodze wolnej elekcji był Henryk Walezy, ostatnim – wybranym w 1764 – Stanisław August Poniatowski. Instytucja elekcji viritim przetrwała aż do upadku państwa po III rozbiorze w 1795, będąc – obok liberum veto – w znacznej mierze przyczyną zagłady Rzeczypospolitej. Konstytucja 3 Maja przewidywała ustanowienie dziedzicznej monarchii, tron oddając dynastii Wettynów. II Rzeczpospolita Pierwsze na ziemiach polskich demokratyczne wybory do Sejmu Ustawodawczego (powszechne, tajne, równe i bezpośrednie), z proporcjonalnym podziałem mandatów (wybory pięcioprzymiotnikowe) odbyły się 26 stycznia 1919, niedługo po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918; dekret Naczelnika Państwa o ordynacji wyborczej czynne i bierne prawo wyborcze przyznawał także kobietom – prawa wyborcze przysługiwały wszystkim obywatelom, liczącym 21 lat w dniu rozpisania wyborów, bez różnicy płci. Konstytucja marcowa utrzymała powszechność praw wyborczych, ograniczając jedynie cenzus wieku w wyborach do Senatu: 30 lat dla czynnego, i 40 lat dla biernego prawa wyborczego. Wybory parlamentarne do Sejmu i Senatu przeprowadzono w 1922, 1928 i w 1930 (tzw. wybory brzeskie). Konstytucja kwietniowa, wprowadzająca system prezydencki, zmieniła system wyborów na nieproporcjonalne i nie całkiem wolne – 1/3 senatorów mianował Prezydent RP. W tym systemie przeprowadzono wybory 1935 i 1938. Wybory parlamentarne Wybory parlamentarne w Polsce w 1919 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1922 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1928 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1930 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1935 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1938 roku Wybory prezydenckie Wybory prezydenckie w Polsce w 1922 roku (9 grudnia) Wybory prezydenckie w Polsce w 1922 roku (20 grudnia) Wybory prezydenckie w Polsce w 1926 roku (pierwsze) Wybory prezydenckie w Polsce w 1926 roku (drugie) Wybory prezydenckie w Polsce w 1933 roku Wybory do Sejmu Śląskiego Wybory do Sejmu Śląskiego w 1922 roku Wybory do Sejmu Śląskiego w 1930 roku (11 maja) Wybory do Sejmu Śląskiego w 1930 roku (23 listopada) Wybory do Sejmu Śląskiego w 1935 roku Referenda Plebiscyt 1920 Plebiscyt 1921 Polska Rzeczpospolita Ludowa W okresie powojennym pierwsze wybory zorganizowano w 1947 w celu wyłonienia członków Sejmu Ustawodawczego. W kampanii przedwyborczej zamordowano 140 działaczy PSL, 10 tysięcy z nich aresztowano, w tym 149 kandydatów na posłów. Same wyniki wyborów sfałszowano, oddając władzę w ręce komunistów. W PRL-u ordynacja wyborcza „bez skreśleń” stwarzała jedynie pozory demokracji, preferując wyłącznie kandydatów PZPR. Wybory odbywały się regularnie, regularnie również były fałszowane. Wybory parlamentarne w PRL-u Wybory parlamentarne w Polsce w 1947 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1952 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1957 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1961 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1965 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1969 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1972 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1976 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1980 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1985 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1989 roku Wybory prezydenckie Wybory prezydenckie w Polsce w 1947 roku Wybory prezydenckie w Polsce w 1989 roku Wybory do rad narodowych Wybory do rad narodowych w Polsce w 1954 roku Wybory do rad narodowych w Polsce w 1958 roku Wybory do rad narodowych w Polsce w 1961 roku Wybory do rad narodowych w Polsce w 1965 roku Wybory do rad narodowych w Polsce w 1969 roku Wybory do rad narodowych w Polsce w 1973 roku Wybory do rad narodowych w Polsce w 1976 roku Wybory do rad narodowych w Polsce w 1978 roku Wybory do rad narodowych w Polsce w 1980 roku Wybory do rad narodowych w Polsce w 1984 roku Wybory do rad narodowych w Polsce w 1988 roku Referenda w PRL-u Referendum ludowe w 1946 Referendum w Polsce w 1987 roku III Rzeczpospolita Następne (częściowo) wolne wybory odbyły się 4 czerwca 1989. Zgodnie z ustaleniami Okrągłego Stołu w wolnych wyborach wybrano wszystkich senatorów oraz 35% posłów (tzw. Sejm kontraktowy), pozostałe miejsca zagwarantowane były dla PZPR i partii satelickich. Wybory te uznaje się często za początek III Rzeczypospolitej, w której odbywają się całkowicie wolne wybory pięcioprzymiotnikowe. Frekwencja (%) w wyborach do Sejmu, Parlamentu Europejskiego, samorządowych (I tura) i prezydenckich (I tura). Wybory parlamentarne w III RP Wybory parlamentarne w Polsce w 1989 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1991 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1993 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 1997 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 2001 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 2005 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 2007 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 2011 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 2015 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 2019 roku Wybory parlamentarne w Polsce w 2023 roku Wybory prezydenckie w III RP Wybory prezydenckie w Polsce w 1990 roku Wybory prezydenckie w Polsce w 1995 roku Wybory prezydenckie w Polsce w 2000 roku Wybory prezydenckie w Polsce w 2005 roku Wybory prezydenckie w Polsce w 2010 roku Wybory prezydenckie w Polsce w 2015 roku Wybory prezydenckie w Polsce w 2020 roku (pierwsze) – głosowanie nie odbyło się Wybory prezydenckie w Polsce w 2020 roku (drugie) Wybory samorządowe w III RP Wybory samorządowe w Polsce w 1990 roku Wybory samorządowe w Polsce w 1994 roku Wybory samorządowe w Polsce w 1998 roku Wybory samorządowe w Polsce w 2002 roku Wybory samorządowe w Polsce w 2006 roku Wybory samorządowe w Polsce w 2010 roku Wybory samorządowe w Polsce w 2014 roku Wybory samorządowe w Polsce w 2018 roku Wybory do Parlamentu Europejskiego w III RP Wybory do Parlamentu Europejskiego w Polsce w 2004 roku Wybory do Parlamentu Europejskiego w Polsce w 2009 roku Wybory do Parlamentu Europejskiego w Polsce w 2014 roku Wybory do Parlamentu Europejskiego w Polsce w 2019 roku Referenda w III RP Referenda w Polsce w 1996 roku Referendum w Polsce w 1997 roku Referendum w Polsce w 2003 roku Referendum w Polsce w 2015 roku Referendum w Polsce w 2023 roku Zarządzanie wyborów Zgodnie z ustawą z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (tj. ), poszczególne wybory są zarządzane przez i w formie: Zobacz też ordynacja wyborcza Kodeks wyborczy referendum Przypisy Linki zewnętrzne Demokracja urn – Tygodnik „Wprost”, Nr 1192 (9 października 2005) Strona Państwowej Komisji Wyborczej Najnowsze informacje o wyborach w Polsce

4717

https://pl.wikipedia.org/wiki/Palesty%C5%84czycy

Palestyńczycy

Palestyńczycy ( aš-šaʕb al-filasṭīnī, Falestinim) – grupa etniczna wywodząca się z arabskojęzycznych mieszkańców byłego brytyjskiego terytorium mandatowego Palestyna, mieszkająca głównie na Zachodnim Brzegu i w Strefie Gazy, tworzących Autonomię Palestyńską. Nazwa Palestyńczycy/Filastyni pochodzi od starożytnych Filistynów, zasiedlających od około XII wieku p.n.e. wąski, nadmorski pas ziemi, obejmujący Gazę i jej północne przyległości z miastami Aszdod i Aszkelon. Historia Zasadniczy trzon ludności palestyńskiej zamieszkuje terytoria przed- i za-jordańskie od czasów neolitu. Pod wpływem oddziaływań kulturowych i religijnych, a także sporadycznych najazdów elit wojowniczych ludność ta zmieniała tożsamość etniczno-wyznaniową, będąc wpierw Kananejczykami, potem Izraelitami/Judejczykami, następnie zaś aramejskimi chrześcijanami. W pierwszej połowie VII wieku wojska Arabów z Półwyspu Arabskiego podbiły tereny po obu stronach rzeki Jordan, narzucając autochtonicznym mieszkańcom język i kulturę arabską, a większości z nich także islam (jednak mniejszość pozostała przy chrześcijaństwie). Od tego czasu Palestyńczycy i Jordańczycy uważają się za ludy arabskie, mimo że jedynie pewien odsetek osób może biologicznie pochodzić od wczesnośredniowiecznych najeźdźców z Pustyni Arabskiej. Przez większość swojej historii Arabowie palestyńscy uważali Palestynę za część Syrii, a po I wojnie światowej za część Transjordanii/Jordanii i nie wypracowali żadnych miejscowych struktur politycznych. Faktycznie do czasu mandatu brytyjskiego nie istniała odrębna palestyńska świadomość narodowa. Dopiero w obliczu konfliktu z osadnikami żydowskimi, a w szczególności po podziale mandatu brytyjskiego w 1947 zaczęły narastać tendencje narodowotwórcze i potrzeba stworzenia niezależnego państwa palestyńskiego w tym regionie. Współczesność W wyniku działań wojennych pierwszej wojny izraelsko-arabskiej 1948–1949, a także później po wojnie sześciodniowej w 1967, wielu Arabów/Palestyńczyków, w znacznej części na wezwanie liderów arabskich, a także w obawie przed terrorem żydowskich organizacji paramilitarnych, masowo opuszczało swoje dotychczasowe miejsce zamieszkania. Liczbę uchodźców szacuje się na 726 tysięcy w roku 1948, a 20 lat później na ok. 400 tysięcy. Współcześnie terytoria okupowane zamieszkuje 2,3 mln Palestyńczyków (2001), z czego zdecydowana większość to uchodźcy z terenu Izraela. Poza granicami Autonomii mieszka jeszcze 2–3 miliony Palestyńczyków, głównie w sąsiednich krajach arabskich – najwięcej w Jordanii. Wielu z nich żyje w obozach dla uchodźców poniżej granicy ubóstwa. Z drugiej strony wielu Palestyńczykom udało się zdobyć wyższe wykształcenie na arabskich uczelniach i stąd właśnie wywodzą się najważniejsi inicjatorzy zbrojnego ruchu wyzwoleńczego. Konflikt z Izraelem W drugiej połowie lat 50. powstała pierwsza narodowowyzwoleńcza organizacja działająca pod nazwą al-Fatah. W 1964 roku powołano do życia Organizację Wyzwolenia Palestyny, która miała reprezentować cały naród palestyński. Wkrótce przyjęto również Palestyńską Kartę Narodową, która stała się swego rodzaju konstytucją Palestyńczyków, a do której odwoływały się wszystkie partie i ruchy palestyńskie. Wieloletnim liderem OWP pozostawał członek Fatahu Jasir Arafat. W ciągu kolejnych lat powstawały nowe ruchy, które były coraz bardziej radykalne. Wśród nich znalazł się Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny, Demokratyczny Front Wyzwolenia Palestyny czy Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny – Główne Dowództwo. Utworzone zostały także organizacje powiązane z rządami sąsiednich państw arabskich – As-Sa’ika (związana z Syrią) i Arabski Front Wyzwolenia (z Irakiem). Organizacje te zasiliły OWP (Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny kilkukrotnie zawiesił w nim członkostwo) tworząc jego radykalne skrzydło. Niemniej jednak większość w OWP zajmowali bardziej umiarkowani działacze związani z Fatahem. Radykalni fedaini zawiedzeni rezultatami walki partyzanckiej zaczęli po 1968 roku stosować też terroryzm, a w szczególności porwania samolotów. Do końca lat 80. (a więc czasu popularyzacji islamskich ruchów) w ruchu wyzwoleńczym dominowali fedaini domagający się utworzenia świeckiego i demokratycznego państwa palestyńskiego- członkowie ruchów fedainów reprezentowali na ogół poglądy lewicowo-nacjonalistyczne, socjalistyczne czy komunistyczne (inspirując się ruchami partyzanckimi z Wietnamu, Chin, Ameryki Łacińskiej czy Algierii). Duża część członków zbrojnego ruchu narodowowyzwoleńczego schroniła się na terenie Jordanii której rząd częściowo tolerował ich obecność. W 1970 roku doszło do konfliktu między ugrupowaniami palestyńskimi, a rządem Jordanii. Radykalni fedaini którzy przyjęli do swojej ideologii elementy skrajnie lewicowe byli coraz bardziej krytyczni wobec jordańskiej monarchii aż w końcu uznały monarchę za wroga Palestyńczyków. Spór przerodził się w otwartą wojnę (Czarny Wrzesień) w której Palestyńczyków bez większych sukcesów wsparły oddziały syryjskie. Klęska oddziałów palestyńskich w wojnie spowodowało masową emigrację Palestyńczyków z tego kraju. Mimo to Palestyńczycy wciąż stanowią większość ludności Jordanii. Pokonane oddziały palestyńskie przeniosły swoje siedziby do południowego Libanu. Porażka fedainów w wojnie skłoniła niektórych działaczy do rezygnacji z dotychczasowej taktyki i przyjęcia terroryzmu (w tym międzynarodowego) jako głównej metody walki, organizacjami takimi były Czarny Wrzesień czy Organizacja Abu Nidala. Przy czym w ich terrorystycznych akcjach zyskały one pomoc zagranicznych organizacji terrorystycznych takich jak Japońska Armia Czerwona, Frakcja Czerwonej Armii czy Czerwone Brygady. Po wybuchu wojny domowej w Libanie (1975) (wojna wybuchła po zamachu na propalestyńskiego polityka) OWP zaczęła działać jako swoiste państwo w państwie. Izrael wykorzystał chaos w Libanie do rozbicia palestyńskich fedainów atakujących Izrael. W tym celu w 1978 roku rząd Izraela rozpoczął operację Litani, która nie zatrzymała jednak antyizraelskich akcji zbrojnych OWP. Izraelczycy wkroczyli ponownie do Libanu w 1982 roku wywołując wojnę libańską. Przegrana fedainów w walce z Izraelczykami doprowadziła do wycofania ich siedzib z Libanu i przeniesienia do – odległej od Izraela – Tunezji. Na terenach Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu Jordanu zbrojne powstania palestyńskie (tzw. intifada) przeciw izraelskiej okupacji wybuchały w latach 1987 i 2000. 15 listopada 1988 roku OWP ogłosiła utworzenie niepodległego państwa palestyńskiego i rząd na uchodźstwie, który zgłaszał roszczenia do całej Palestyny, zdefiniowanej przez Brytyjski Mandat Palestyny. Na początku lat 90. czołowi urzędnicy al-Fatahu zaangażowali serię tajnych rozmów i negocjacji z rządem Izraela które doprowadziły w 1993 roku do zawarcia porozumień w Oslo. Arafat uznał Izrael w imieniu OWP, a ponadto wyrzekł się przemocy w walce o niepodległość, premier Izraela Icchak Rabin uznał natomiast OWP. Wraz z porozumieniami powstała Autonomia Palestyńska. Porozumienia z Oslo nie uznały radykalne grupy OWP oraz rosnący w siłę radykałowie-islamiści. Ci drudzy od końca lat 1980. zyskali bardzo duże poparcie społeczne, a ich grupy takie jak Hamas i Palestyński Islamski Dżihad przyjęły agresywną strategię dopuszczającą ataki na izraelskich cywilów oraz terrorystyczne zamachy samobójcze. Przypisy Autonomia Palestyńska

44880

https://pl.wikipedia.org/wiki/Meksyk

Meksyk

Meksyk (hiszp. México, nah. Mēxihco), oficjalnie Meksykańskie Stany Zjednoczone (hiszp. Estados Unidos Mexicanos) – państwo w Ameryce Północnej. Sąsiaduje ze Stanami Zjednoczonymi (na północy), z Oceanem Spokojnym (na zachodzie i południu), Zatoką Meksykańską i Morzem Karaibskim (na wschodzie) oraz z Gwatemalą i Belize (na południowym wschodzie). Meksyk zajmuje powierzchnię prawie 2 mln km², co daje mu pod tym względem 14. miejsce na świecie. Z prawie 130 mln mieszkańców jest 11. państwem pod względem liczby ludności. Meksyk jest federacją 31 stanów i Dystryktu Federalnego, w którego skład wchodzi stolica – miasto Meksyk – jedno z najgęściej zaludnionych miast na świecie. Wraz z Chile, Kolumbią i Kostaryką jest przedstawicielem Ameryki Łacińskiej w OECD, co było możliwe dzięki silnej pozycji w regionie i ustabilizowanej sytuacji gospodarczej. Od momentu wejścia do porozumienia o wolnym handlu ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki i Kanadą (NAFTA) w 1994 gospodarka Meksyku wkroczyła na ścieżkę dynamicznego rozwoju gospodarczego. W 2000 roku po raz pierwszy od kilkudziesięciu lat władzę utraciła PRI. Jej hegemonia została przerwana dopiero po wygranej Vicente Foxa w wyborach prezydenckich. Meksyk należy do grupy krajów nowo uprzemysłowionych oraz należy do państw określanych jako wschodzące potęgi tzw. emerging powers. Według przewidywań banku Goldman Sachs z 2012 roku, do 2020 roku Meksykańskie Stany Zjednoczone miały się stać siódmą pod względem wielkości gospodarką na świecie i miały należeć do grupy najszybciej rozwijających się gospodarek. Domniema się, że do 2050 roku państwo ma się stać piątą co do wielkości gospodarką na świecie. Meksyk jest państwem bogatym w surowce mineralne, jednakże z ograniczonym areałem ziemi uprawnej i z gwałtownie rosnącą populacją. Ponad połowa mieszkańców żyje w środkowej części kraju, podczas gdy rozległe rejony na suchej północy i tropikalnym południu są rzadko zaludnione. W ostatnich latach gospodarka kraju w dużej części opiera się na dochodach z turystyki i eksportu ropy naftowej. Wewnętrzna migracja ludności z rejonów wiejskich spowodowała gwałtowny rozrost ośrodków miejskich, w których mieszka obecnie ponad 2/3 ludności. Mimo poprawiających się wskaźników ekonomicznych duża część społeczeństwa w dalszym ciągu pozostaje biedna, co można przypisać częściowo kryzysowi z lat 80 XX w., który przejawiał się wysoką inflacją i ogromnym zadłużeniem zagranicznym. Modernizacja i uprzemysłowienie pozostają w sprzeczności z tradycyjnym stylem życia, który przetrwał głównie na odizolowanych terenach wiejskich. Jego częścią są małe społeczności, złożone z indiańskich chłopów, którzy żyją podobnie jak ich przodkowie. Kulturalne pozostałości po wielkich cywilizacjach indiańskich (np. Chichén Itzá czy Tulum) współistnieją obok kolonialnych miast hiszpańskich, takich jak Taxco czy Querétaro. Różnice pomiędzy poszczególnymi regionami, wyrażające się w kulturze, architekturze, kuchni i sposobie gospodarowania są cechą charakterystyczną dla współczesnego Meksyku. Warunki geograficzne i klimatyczne Warunki geologiczne Meksyk położony jest w jednym z najaktywniejszych tektonicznie obszarów na świecie. Z tego też powodu nie są tu rzadkością trzęsienia ziemi i erupcje wulkaniczne. Citlaltépetl (5636 m n.p.m.) i Popocatépetl są przykładami aktywności wulkanicznej, która stosunkowo niedawno doprowadziła do ukształtowania powierzchni południowej części kraju. Meksyk leży na zachodnim krańcu płyty północnoamerykańskiej, która styka się z płytami pacyficzną i karaibską. Na styku tych wielkich form geologicznych doszło do znacznego wypiętrzenia się terenu, którego efektem są liczne pasma górskie. Pod względem geologicznym w Meksyku można wyróżnić osiem głównych regionów. Najważniejszym jest Wyżyna Meksykańska (północna i środkowa część kraju). Swój początek bierze ona na przesmyku Tehuantepec i dochodzi do granicy ze Stanami Zjednoczonymi. Wyżyna składa się z zasadniczej środkowej części, od której odchodzą liczne odgałęzienia. Z północy na południe zwiększa się jej średnia wysokość n.p.m. (na północy jest to średnio 1200 m, a na południu przy mieście Meksyk już 2400 m). Środkową partię Wyżyny Meksykańskiej można podzielić na dwie części. Pierwszą stanowi Mesa Północna (zaczyna się przy granicy amerykańskiej i kończy niedaleko stanu San Luis Potosí). Jest to stosunkowo suchy i bezodpływowy obszar, istnieje tu kilka stałych cieków wodnych. Z kolei Mesa Centralna (zaczyna się w stanie San Luis Potosí i dochodzi do miasta Meksyk) została uformowana przez działalność wulkaniczną. Mesa Centralna jest bardziej zasobna w wilgoć niż Mesa Północna, wyżej położona i bardziej płaska. Znajduje się tu szereg wąwozów i zagłębień, oddzielonych od siebie wulkanami. Niziny znajdujące się na Mesie Centralnej są z reguły niewielkie powierzchniowo (największe z nich nie przekraczają 250 km²). Są one stosunkowo żyzne i stanowią tradycyjny spichlerz kraju. W niższych częściach Mesy Centralnej istniały dawniej jeziora, które w większości zostały osuszone po pojawieniu się hiszpańskich kolonistów. Wyżyna Meksykańska jest otoczona przez trzy pasma górskie: Sierra Madre Zachodnią (na zachodzie), Sierra Madre Wschodnią (na wschodzie) oraz Kordylierę Wulkaniczną (na południu). Najwyższym szczytem Sierra Madre Zachodniej jest Cerro Agua Caliente (3315 m n.p.m.). Pasmo to zbudowane jest głównie z prekambryjskich łupków krystalicznych oraz z wapieni i piaskowca. Sierra Madre Zachodnia opada stopniowo ku Zatoce Kalifornijskiej. Granice Sierra Madre Wschodniej wyznaczają bieg rzeki Rio Grande (na północy) i Kordyliera Wulkaniczna (na południu). Najwyższym szczytem tego pasma jest Pena Nevada (4054 m n.p.m.). Zbudowane jest głównie z mezozoicznych i trzeciorzędowych wapieni i piaskowców, miejscami przykrytych skałami pochodzenia wulkanicznego. Sierra Madre Oriental opada stromo ku Zatoce Meksykańskiej. Na obszarze Kordyliery Wulkanicznej znajdują się potężne wulkany: Popocatépetl, Iztaccíhuatl (5286 m n.p.m.) i Toluca (4558 m n.p.m.). Na wschód i zachód od Wyżyny Meksykańskiej rozciągają się nadbrzeżne równiny. Równina nad Zatoką Meksykańską rozpościera się na długości ponad 1400 km, począwszy od amerykańskiego stanu Teksas aż po wybrzeża Jukatanu. Charakterystyczne dla niej są laguny i rozległe nisko położone bagna. Równina nad Pacyfikiem jest dużo węższa, swój początek bierze przy Dolinie Mexicali a kończy się na południu, niedaleko Tuxpan. Większość jej obszaru przylega do Zatoki Kalifornijskiej. Rejon ten jest dosyć ubogi w wodę i dlatego uprawa roli jest tu możliwa głównie w oparciu o nawadnianie. Odizolowany od reszty kraju pozostaje półpustynny Półwysep Kalifornijski, o długości prawie 1300 km i szerokości ok. 160 km. Na południe od Wyżyny Meksykańskiej leży depresja Balsas, która swoją nazwę wzięła od największej rzeki tego regionu. Charakterystyczne dla niej są niewielkie wzgórza, które są poprzecinane wąwozami i parowami. Klimat w tym regionie jest suchy i gorący. Na południu rozciągają się wysoko położone wyżyny i pasma górskie. Najważniejszym z nich jest stosunkowo niewysoka (2000–2400 m n.p.m.) Sierra Madre Południowa. Graniczy ona z malowniczą „Riwierą Meksykańską” (m.in. Acapulco), która jest chętnie odwiedzana przez turystów. Sierra Madre del Sur położona jest między Kordylierą Wulkaniczną a przesmykiem Tehuantepec. Jej najwyższym szczytem jest Teotepec (3703 m n.p.m.). W jej skład wchodzą głównie granity i skały wulkaniczne. Następnym ważnym pasmem na południu jest Sierra Madre de Chiapas – zbudowana z krystalicznych bloków skalnych i biegnąca wzdłuż Pacyfiku od przesmyku Tehuantepec do terytorium Gwatemali. Na terytorium stanu Oaxaca (południowa część kraju) znajduje się Mesa Południowa, składająca się z płaskowyżów z licznymi dolinami. Średnia wysokość n.p.m. sięga tu 1200–1500 m. Przesmyk Tehuantepec, oddzielający Ocean Spokojny od wód Zatoki Meksykańskiej wznosi się na wysokość 270 m n.p.m. Jego środkowa część składająca się z niewysokich wzgórz po obydwu stronach styka się z nadbrzeżnymi równinami. Wyżyny w stanie Chiapas, będące przedłużeniem pasm górskich z Ameryki Środkowej, mają formę uskoku otaczającego wysoko położoną dolinę. W kierunku północno-zachodnim leży dolina rzeki Grijalva, pomiędzy nią a Równiną Tabasco znajduje się kilka mniejszych pasm z charakterystycznymi uskokami. Na północny wschód od Równiny Tabasco znajduje się półwysep Jukatan. Tworzą go głównie skały wapienne, teren jest tu płaski i rzadko przekracza 150 m n.p.m. Z uwagi na węglanowe podłoże wykształcił się tu kras, m.in. głębokie jaskinie podziemne, powstałe w wyniku działalności wody oraz tzw. cenotas (l.p. cenote) – studnie krasowe, które były dla prekolumbijskich Majów podstawowym źródłem wody. Warunki wodne Największe rzeki i zbiorniki wodne w Meksyku znajdują się w środkowej części kraju. Lerma bierze swój początek w basenie Toluca, a następnie kieruje się na zachód, gdzie formuje największe naturalne jezioro kraju – Chapala. Z Chapali wypływa z kolei Santiago, która kieruje się na północny zachód poprzez Sierra Madre Zachodnią i wpada następnie do Pacyfiku. We wschodniej części Mesy Centralnej znajduje się grupa rzek Moctezuma-Pánuco, która wydrążyła głębokie wąwozy w masywach Sierra Madre Wschodniej, ich bieg kończy się w wodach Zatoki Meksykańskiej. Z dawniej charakterystycznych dla Mesy Centralnej licznych jezior ocalały jedynie niewielkie pozostałości, takie jak m.in. Pátzcuaro i Cuitzeo. Z depresji Balsas odpływa rzeka o tej samej nazwie, z którą łączą się również mniejsze dopływy z Mesy Centralnej. Rzeka Balsas została w wielu miejscach przecięta zaporami wodnymi (rejon Sierra Madre Południowej), które stanowią ważne źródło energii elektrycznej. Na południowym wschodzie Usumacinta i Grijalva wypływają z wilgotnych wyżyn stanu Chiapas. Razem z rzeką Papaloapan (która wpada do Zatoki Meksykańskiej na południe od Veracruz) Usumacinta i Grijalva stanowią przeszło 40% systemu rzecznego Meksyku. Północna część Meksyku ze swoim suchym klimatem jest uboga w duże cieki wodne. Największą rzeką jest tutaj Río Grande, która tworzy naturalną granicę ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki. Dopływ Rio Grande – Conchos bierze swój początek na Mesie Północnej. Ze względu na bliskość Sierra Madre Zachodniej i Wschodniej rzeki na wschodnim i zachodnim wybrzeżu są krótkie i płyną wartkim nurtem. Na nizinach rozciągających się nad Pacyfikiem – Yaqui, Fuerte i Culiacán posłużyły do stworzenia rozbudowanego systemu nawadniania terenów rolnych. Skąpe opady w rejonie Półwyspu Kalifornijskiego oraz porowate wapienne skały wchodzące w skład Jukatanu sprawiły, że w regionach tych praktycznie brak jest większych powierzchniowych rzek. Gleby Południowa część kraju ze względu na swój tropikalny charakter w przeważającej części składa się z gleb laterytowych. Posuwając się na południowy wschód można zauważyć, że ziemia staje się bardziej czerwonawa i żółta, co jest spowodowane występowaniem dużych ilości wodorotlenków żelaza i aluminium i wypłukiwaniem cennych składników przez wodę co czyni ją słabo przydatną dla rolnictwa. Z kolei Mesa Centralna obfituje w żyzne gleby wulkaniczne, które już w epoce prekolumbijskiej były intensywnie uprawiane. Intensywne rolnictwo wywołało jednak przyśpieszoną erozję tych terenów. Sucha północ charakteryzuje się brązowo-szarymi ziemiami, bogate w wapień po odpowiednim nawodnieniu dają one wysokie plony, przy czym duże zasolenie stwarza problemy w ich wykorzystaniu. Klimat Meksyk ze względu na dużą rozciągłość szerokości geograficznej i zróżnicowanie topograficzne cechuje się dużą różnorodnością klimatyczną. Ponad połowa kraju znajduje się pod zwrotnikiem Raka. W rejonach tych wilgotne i morskie masy powietrza znad Zatoki Meksykańskiej, Morza Karaibskiego i Pacyfiku są ściągane przez niskie ciśnienie atmosferyczne. Są one głównym źródłem opadów, których szczyt przypada na okres od maja do sierpnia. Zarówno wschodnie, jak i zachodnie wybrzeże jest narażone na często występujące tam huragany (w szczególności w sierpniu i w październiku). Północna część kraju, ze swoimi pustyniami i półpustyniami, nie obfituje w opady, co jest spowodowane głównie przez wyż baryczny panujący nad Pacyfikiem. Różnice temperatur w wilgotniejszych i tropikalnych częściach Meksyku są niewielkie (rzadko przekraczają 5 °C pomiędzy najzimniejszym i najcieplejszym miesiącem). Okres zimowy można tu raczej zdefiniować jako porę deszczową. Na klimat w tym regionie największy wpływ ma położenie nad poziomem morza a poszczególne strefy klimatyczne ułożone są południkowo. Na wysokościach od 0 do 900 m temperatury są wysokie, obszary te są określane nazwą tierra caliente (hiszp. – gorąca ziemia). Przykładowo Veracruz położone nad Zatoką Meksykańską ma średnią dzienną temperatur ok. 25 °C. Tierra templada (hiszp. – ziemia umiarkowana) obejmuje regiony gdzie wysokość nie przekracza 1800 m. W Jalapie położonej 1400 m n.p.m. średnia temperatur wynosi ok. 19 °C. Tierra fria (hiszp. – zimna ziemia) to obszary sięgające 3300 m n.p.m. Pachuca znajdująca się na wysokości 2400 m cechuje się średnią roczną temperatur ok. 15 °C. Nad terra fria znajdują się jeszcze tzw. paramos (górskie pastwiska, na których zalega niekiedy śnieg), występują one głównie w środkowej części kraju na terenach od 3900 do 4200 m n.p.m. Im bardziej na północ od rejonów tropikalnych, tym większa staje się temperatura, która najwyższe poziomy osiąga w środkowej części Mesy Północnej. Amplitudy temperatur pomiędzy zimą i latem są tutaj znaczące. W Kalifornii Dolnej oraz w północnej części pustyni Sonora nierzadko w lipcu i sierpniu powietrze rozgrzewa się do nawet 43 °C. Poza wysokimi masywami górskimi i północną częścią Mesy Północnej temperatura rzadko spada poniżej 0 °C. Meksyk jest krajem, w którym opady są w większości rejonów przeważnie niewystarczające. Z wyjątkiem wyżynnych części Sierra Madre Wschodniej i Zachodniej oraz nadbrzeżnej równiny nad Zatoką Meksykańską na tereny powyżej Zwrotnika Raka spada mniej niż 500 mm deszczu rocznie. Prawie cały stan Kalifornia Dolna oraz większość Sonory i Chihuahua otrzymują nie więcej jak 250 mm opadów rocznie. Duża część środkowych i południowych regionów kraju cechuje się poziomem opadów poniżej 1000 mm rocznie (które występują głównie w okresie od maja do sierpnia). Jedynie obszary obejmujące równinę nad Zatoką Meksykańską oraz przyległe tereny od Tampico po Villahermosa oraz Chiapas i półwysep Jukatan dysponują obfitymi całorocznymi opadami. Flora Upalne regiony stanów Kalifornia Dolna, Sonora oraz przeważająca część północnego i środkowego Meksyku porośnięte są niską i sucholubną roślinnością. W wyżej położonych regionach Sonory, Chihuahua oraz Coahuila i Tamaulipas występują trawy, krzewy oraz wiele gatunków kaktusów i innych sukulentów. Charakterystyczne dla tego obszaru jest rzadko występujące drzewo boojum (środkowa Kalifornia Dolna). Półsucha część depresji Balsas porośnięta jest niskimi krzewiastymi zaroślami, karłowatymi drzewami oraz kaktusami. Większość Sierra Madre Zachodniej i Mesy Centralnej była pierwotnie pokryta wiecznie zielonymi lasami iglastymi oraz drzewami liściastymi. Podobna roślinność rozciąga się również dalej na południe w kierunku wyżyn. Z uwagi na długą obecność człowieka w tym regionie doszło do zubożenia bogactwa przyrodniczego, co przejawia się w ograniczeniu pasma lasów tylko do wyższych partii Sierra Madre Zachodniej. W ich skład wchodzą przeważnie sosny oraz jodły. Wystarczy wspomnieć, że w okresie 1990-2005 trwający proces wycinki lasów spowodował średni roczny ubytek w areale o ok. 0,5%, łącznie zniknęło więc 260 tys. ha lasów. Bogate w duże opady deszczu równiny nadbrzeżne, wyżyny Chiapas oraz południową część półwyspu Jukatan pokrywa gęsty las równikowy (selva). W jego skład wchodzą m.in. szerokolistne drzewa o różnych wysokościach, w tym palmy, cenione ze względu na twarde drewno odmiany Bocote, Chechen i Machichi, a na wybrzeżu mangry. W mniej wilgotnych rejonach występują gatunki roślin charakterystyczne dla stepów i sawann. Na wschodnim wybrzeżu występują lasy kolczaste, zrzucające okresowo liście, i wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe. Południowo-zachodnie wybrzeże porastają również suche lasy kolczaste. Fauna Takie zwierzęta jak: małpy, tapiry, jaguary, które są charakterystyczne dla Ameryk Środkowej i Południowej, posiadają również swoje siedliska w wilgotnych lasach południowego Meksyku. Ponadto południowa część kraju ze względu na niewielką gęstość zaludnienia pozostaje ostoją dla wielu rzadkich odmian zwierząt. Środkowy i północny Meksyk ze względu na silne oddziaływanie człowieka na środowisko utraciły swoją pierwotną różnorodność biologiczną. Jednakże można tu spotkać głównie w parkach i rezerwatach m.in. niedźwiedzie, jelenie, pumy czy kojoty. W zimie do Sierra Madre Occidental przybywają liczne grupy kaczek i gęsi. Na pustynnych i półpustynnych częściach Meksyku występują króliki, węże i pancerniki. Mimo podejmowanych przez obrońców środowiska prób w 2004 r. zagrożonych wyginięciem było 57 gatunków ptaków, 72 gatunki ssaków, 21 gatunków gadów i 106 gatunków ryb. Surowce Wydobycie surowców mineralnych w nowożytnej historii Meksyku zawsze było ważną częścią gospodarki kraju. Srebro przez długi czas stanowiło najistotniejszą pozycję eksportową; także w chwili obecnej Meksyk jest czołowym producentem tego kruszcu na świecie. Główne ośrodki jego wydobycia koncentrują się na obszarze tzw. „srebrnego pasa”, rozciągającego się od Guanajuato i Zacatecas na Mesie Centralnej aż po Chihuahua na Mesie Północnej i San Luis Potosi na wschodzie. Oprócz srebra pozyskuje się w tym rejonie również: cynk, ołów, rtęć, antymon, mangan i kadm. Złoża żelaza znajdują się na terenie stanu Durango, ich eksploatacja została zapoczątkowana w pierwszej połowie XX w. Dzięki nim możliwe było uruchomienie licznych hut, które przyczyniły się do rozwoju przemysłu w Monterrey. Największym zagłębiem węgla kamiennego jest Sabinas (na północ od Monterrey), tutejszy węgiel ze względu na dużą kaloryczność jest wykorzystywany do produkcji koksu. Niedaleko Santa Rosalía (Kalifornia Dolna) pod koniec XIX w. odkryto bogate pokłady miedzi, jednakże zostały one już praktycznie wyczerpane. W chwili obecnej największe ilości miedzi wydobywa się niedaleko Cananea i La Caridad w północnej części stanu Sonora. Od połowy lat 70 XX w. głównym surowcem eksportowym Meksyku jest ropa naftowa. Prawie 70% dochodów z eksportu kraju pochodzi właśnie ze sprzedaży ropy naftowej, która jest dostarczana głównie do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Pierwsze szyby naftowe w Meksyku powstały na początku XX w. koło Tampico nad Zatoką Meksykańską. Z biegiem czasu odkrywano kolejne pola naftowe, w szczególności koło przesmyku Tehuantepec. Do momentu nacjonalizacji przedsiębiorstw naftowych w 1938 ogromna większość wydobycia była kierowana za granicę. W 1938 utworzony został Pemex (Petróleos Mexicanos) – spółka państwowa, której zadaniem jest poszukiwanie, produkcja i handel ropą naftową i gazem ziemnym. Najwięcej działających platform wiertniczych jest w Zatoce Meksykańskiej. Główne pola naftowe to: Poza Rica (niedaleko Tuxpan), Tampico-Misantla oraz wybrzeże w stanach Chiapas i Tabasco. Główne rejony wydobycia gazu ziemnego są położone koło Reynosy w północno-wschodniej części kraju oraz w okolicach regionu Chiapas-Tabasco. Meksyk w dalszym ciągu posiada jeszcze duże rezerwy nieeksploatowanych złóż ropy i gazu. Bogactwa naturalne Ze względu na zróżnicowanie geograficzne i klimatyczne Meksyk jest producentem wielu różnorodnych produktów rolnych. Pomimo tego, że hodowla i rolnictwo były od zawsze podstawą gospodarki, to Meksyk nie posiada zbyt dużego areału ziemi rolnej. Większość kraju jest zbyt uboga w opady albo zbyt skalista. W wielu rejonach konieczne jest nawadnianie. Szacuje się, że tylko 20% powierzchni nadaje się pod produkcję rolną. W rzeczywistości tylko 10–12% ziemi jest przygotowywane pod uprawę, a później tylko z połowy ze względu na trudne warunki klimatyczne zbiera się plony. Ponadto 20% gruntów jest nawadnianych. Meksyk tylko w 1/5 części jest porośnięty lasami, ocenia się, że w XVI w. stosunek zalesienia wynosił 2/3. Ze względu na gwałtowną eksploatację lasów ich powierzchnia ulegała radykalnemu zmniejszeniu. Z jednej strony w niektórych rejonach Sierra Madre Zachodniej rozpoczęto program systematycznego zalesienia, ale z drugiej na południu prowadzi się nadal wzmożoną wycinkę lasów deszczowych, które są zamieniane następnie w pastwiska. Meksyk dysponuje bogatymi łowiskami rybnymi, jednakże ryby nie stanowią głównego składnika diety przeciętnego Meksykanina. Szczególnie bogata w owoce morza jest Zatoka Kalifornijska (m.in. marliny, krewetki). Na południe od Półwyspu Kalifornijskiego łowi się tuńczyka. W południowych rejonach Zatoki Meksykańskiej, niedaleko Jukatanu wody obfitują w różne odmiany ryb tropikalnych. Północna część Zatoki jest wykorzystywana do odławiania krewetek Kraj dysponuje korzystnym układem rzek, które umożliwiają produkcję „czystej” energii elektrycznej. Od lat 40 XX w. i 50 XX w. rozpoczęto szereg programów mających na celu budowę hydroelektrowni. Większość z nich zlokalizowana została we wschodniej i południowej części Mesy Centralnej. Rozwój technologii umożliwił budowę tam w bardziej niedostępnych regionach na rzece Grijalva na obrzeżach wyżyn Chiapas. Historia Historia Meksyku jako niepodległego państwa ma swój początek 24 sierpnia 1821 r., kiedy to po trwającej ponad 10 lat wojnie o niepodległość wojska hiszpańskie zostały pokonane przez oddziały kreolskie pod dowództwem Augustyna I, a wicekról Juan Ruiz de Apodaca musiał abdykować. Na terenach współczesnego Meksyku istniało kilka cywilizacji prekolumbijskich, m.in. Olmekowie, Zapotekowie, Majowie, Toltekowie i najbardziej znani – Aztekowie. Ci ostatni stworzyli potężne imperium ze stolicą w Tenochtitlán (czyt. tenocztitlan), położoną w miejscu obecnego miasta Meksyk. Państwo Azteków istniało od ok. połowy XIII w. do 1521 r. i obejmowało w szczytowym okresie potęgi znaczną część tzw. Mezoameryki. Cywilizacja i imperium Azteków zostały podbite i zniszczone przez hiszpańskich konkwistadorów pod wodzą Hernána Cortésa w latach 1518–1521. Dzięki przebiegłości, wykorzystaniu wewnętrznych słabości państwa Azteków, przewadze uzbrojenia i dużej dozie szczęścia, stosunkowo niewielkie siły konkwistadorów, liczące ok. 600 osób, zdołały opanować imperium posiadające początkowo kilkusettysięczną armię. Po podboju Azteków na terenie współczesnego Meksyku utworzone zostało hiszpańskie wicekrólestwo Nowa Hiszpania. Ogromną rolę w tym okresie odgrywał Kościół katolicki, a zwłaszcza jezuici, którzy stworzyli zręby systemu edukacji, pomocy społecznej i położyli podwaliny pod rozwój kulturalny kraju. W tym czasie doszło do wymieszania się ludności pochodzącej z Hiszpanii z miejscowymi Indianami i czarnymi niewolnikami sprowadzanymi z Afryki. Podstawami gospodarki były wówczas wydobycie srebra i rolnictwo. Władzę w państwie sprawowali rodowici Hiszpanie, z którymi silnie konkurowali urodzeni na miejscu biali, zwani Kreolami. Ludność mieszana rasowo (Metysi) i Indianie stanowili podstawową siłę roboczą i tworzyli dolne warstwy społeczeństwa. Po wojnie o niepodległość, początkowo utrzymano monarchię, tworząc Cesarstwo Meksyku. Jednak w 1823 roku zaprowadzono ustrój republikański. Młoda republika straciła Teksas w wyniku secesji przeprowadzonej przez amerykańskich osadników. W 1845 roku wybuchła wojna amerykańsko-meksykańska, która doprowadziła kraj do ruiny. Kilka lat później, w czasie rządów Benito Juáreza, Meksyk został zaatakowany przez Francję. Francuzom udało się na pewien czas opanować państwo i przekształcić je w Drugie Cesarstwo z Maksymilianem I jako władcą. Armię republikańską, pod wodzą Juáreza, poparły, po zakończeniu wojny secesyjnej, Stany Zjednoczone. W 1867 r. republikanie pojmali Maksymiliana, który został rozstrzelany, a samo cesarstwo legło w gruzach. W 1877 roku, już po śmierci Juáreza, władzę przejął Porfirio Diaz, który sprawował dyktatorskie rządy aż do 1911 roku, kiedy stracił władzę i udał się na wygnanie na skutek wzrastającego oporu społeczeństwa i wzrostu znaczenia opozycji. Władzę po nim objął Francisco Madero. Od tego momentu zaczęły się destabilizacja kraju, chaos polityczny i przewroty wojskowe. W międzyczasie w 1917 przyjęto nową, liberalną konstytucję, która jednak nie pomogła krajowi wyjść z kryzysu. Po wyborze Plutarco Elíasa Callesa na prezydenta w 1923 r. rozpoczęła się długa era rządów Partido Revolucionario Institucional (PRI) – Partii Rewolucyjno-Instytucjonalnej, która rządziła metodami autorytarnymi praktycznie aż do wyborów prezydenckich w 2000 roku. Partia ta początkowo miała charakter lewicowo-populistyczny. Opowiadała się za reformą rolną i nacjonalizacją przemysłu, później jednak jej program coraz bardziej ewoluował w kierunku rządów technokratów i zwolenników gospodarki wolnorynkowej. W latach 30. XX wieku Meksyk zaczął eksploatować duże zasoby ropy naftowej i, w czasach prezydentury Lázaro Cárdenasa, stał się ważnym eksporterem tego surowca. W czasie II wojny światowej, pod wpływem USA, Meksyk dołączył do aliantów i wypowiedział wojnę państwom Osi. Wielu Meksykanów walczyło wówczas w szeregach United States Army. Po II wojnie światowej Meksyk przeżył kilka kryzysów gospodarczych, cały czas pozostając pod rządami PRI. Po kryzysie z 1976 roku PRI radykalnie zmieniła politykę gospodarczą, otwierając kraj na kapitał zagraniczny. Do władzy zaczęli dochodzić młodzi, żądni sukcesu działacze partyjni, którzy w większości zostali wykształceni w USA. W 1988 roku nastąpił rozłam w PRI. W wyborach prezydenckich startowało dwóch kandydatów wywodzących się z tej partii. Wybory „wygrał” w niezbyt jasnych okolicznościach oficjalny kandydat PRI Carlos Salinas de Gortari, który okazał się zręcznym politykiem. Dzięki niemu Meksyk odzyskał równowagę ekonomiczną, a w 1992 roku podpisał ze Stanami Zjednoczonymi i Kanadą umowę dającą początek Północnoamerykańskiemu Porozumieniu Wolnego Handlu (NAFTA). W 1994 roku wybuchło powstanie kierowane przez Zapatystowską Armię Wyzwolenia Narodowego. Równolegle pojawiło się ryzyko głębokiego kryzysu gospodarczego, które zostało zażegnane szybką ekonomiczną interwencją USA i Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Pod koniec 1997 roku miało miejsce drugie powstanie zapatystów, połączone z aferami korupcyjnymi, które łącznie podkopały zaufanie społeczne do rządu. PRI po raz pierwszy utraciła większość w parlamencie. W wyborach w 2000, po raz pierwszy od 1929 roku, wygrał kandydat opozycyjnej partii, Vicente Fox. Jego następcą został Felipe Calderón. W 2012 wybory wygrał Enrique Peña Nieto z PRI. Na przełomie marca i kwietnia 2009 roku w Meksyku wybuchła epidemia grypy H1N1. W 2014 roku w kraju pojawiły się kontrowersje, kiedy rząd Enrique Peña Nieto nakazał porwanie, torturowanie i zamordowanie 43 studentów z miasta Ayotzinapa. Ludność Regiony kulturowe Ze względu na znaczące różnice w środowisku geograficznym, strukturę rasową i sieć osadniczą, w Meksyku doszło do wytworzenia się zwartych regionów kulturowych. Kraj można podzielić na hiszpańsko-metyską północ i indiańskie południe. Podział ten przypomina podobną sytuację w czasach prekolumbijskich, gdy również na obszarze Mesy Centralnej i na południu istniały rozwinięte cywilizacje, natomiast na północy funkcjonowała bardziej prymitywna kultura grup zbieracko-myśliwskich. Północny Meksyk jest terenem rzadko zaludnionym z nielicznymi skupiskami ludzkimi. W jego ramach można wyróżnić cztery części. Największa z nich pokrywa się z grubsza z Mesą Północną. Górnictwo i rolnictwo wprowadzone tu przez Hiszpanów w XVI stuleciu nadają mu specyficzny charakter, w ostatnim okresie realizowane programy nawadniania ziemi oraz duże inwestycje przedsiębiorstw amerykańskich przyczyniły się do zróżnicowania źródeł utrzymania mieszkańców. Z kolei część północno-wschodnia rozciąga się od Tampico do granicy ze Stanami Zjednoczonymi, a w głębi lądu do Sierra Madre Wschodniej. Pierwotna ludność indiańska została wyparta przez hiszpańskich osadników, którzy stworzyli wielkoobszarowe rancza i farmy. Przez długi czas był to jeden z najuboższych rejonów Meksyku. Jednak z uwagi na rozwijające się wydobycie ropy naftowej, powstanie przemysłu hutniczego i przeprowadzenie licznych projektów irygacyjnych wzdłuż Río Bravo del Norte doszło do znacznej poprawy sytuacji gospodarczej. Północny zachód zajmuje część Sierra Madre Zachodniej i rozciąga się na południe od granicy z USA do stanu Nayarit. Przed podbojem hiszpańskim znajdowały się tu liczne grupy Indian. W chwili obecnej pozostały po nich w odizolowanych regionach tylko plemiona Seri i Tarahumara. W początkowym okresie kolonizacji przeważało tu górnictwo jednak współcześnie najważniejszą rolę odgrywa rolnictwo (a w szczególności hodowla bydła). Kalifornia Dolna – historycznie jeden z najtrudniej dostępnych rejonów Meksyku pozostaje nadal rzadko zaludniony, mieszkańcy koncentrują się głównie w niewielkich miasteczkach położonych na przeciwnych końcach Półwyspu Kalifornijskiego. Nieliczni Indianie w XVIII w. padli ofiarą przyniesionych tu przez misjonarzy chorób. Kolonizacja europejska koncentrowała się głównie w wilgotniejszych miejscach (np. San Ignacio czy Mulejé), które dawały możliwość uprawy roli. W południowym Meksyku bardziej widoczne są ślady wielkich cywilizacji prekolumbijskich. Najprężniejszym ich ośrodkiem był środkowy Meksyk (Mesa Centralna i sąsiednie wyżyny). Prym wiedli Aztekowie, chociaż istniało tu wiele innych mniejszych plemion. Po przybyciu Hiszpanów sytuacja nie uległa istotnej zmianie – było to nadal centrum Wicekrólestwa Nowej Hiszpanii. Region ten stał się ośrodkiem gospodarczym Nowej Hiszpanii. Duże zagęszczenie ludności sprawiło, że mogła tu rozkwitnąć uprawa roli wymagająca dużej liczby siły roboczej. Doszło do integracji miejscowych Indian z białymi przybyszami oraz z czarnymi niewolnikami. Pierwotni mieszkańcy przetrwali tylko w nielicznych enklawach (np. Michoacán, Mezquital czy Toluca), ich obecność silnie kontrastuje z przeludnionym i silnie zurbanizowanym miastem Meksyk. Region zachodni ma swój ośrodek w mieście Guadalajara i obejmuje stany: Jalisco, Colima, Nayarit, Zacatecas i Guanajuato. Przeważa tu ludność wiejska, której głównym zajęciem pozostaje rolnictwo. Od najbardziej zamierzchłych czasów był to „spichlerz” kraju, co jest spowodowane urodzajnością gleb oraz korzystnymi warunkami wodnymi i klimatycznymi. W ostatnich latach rozwija się tu również intensywnie przemysł, w szczególności w Querétaro, Salamanca i Irapuato. Nadmorskie Manzanillo pozostaje jednym z największych portów pacyficznych. Takie charakterystyczne rzeczy dla kultury meksykańskiej jak: tequila, sombrero czy muzyka mariachi wzięły swój początek właśnie na zachodzie. Rejon Balsas jest rzadko zaludniony z uwagi na gorący i suchy klimat. Głównymi zajęciami ludności pozostają tu hodowla oraz ekstensywna uprawa roli. Południowe wyżyny obejmujące większość stanów: Michoacán, Guerrero i Oaxaca są słabo rozwinięte gospodarczo, co przekłada się na niski stopień zamożności. Tutaj też w największej liczbie koncentruje się ludność indiańska (Zapotekowie, Mistekowie), która zajmuje niewielkie gospodarstwa rolne i posługuje się tradycyjnymi metodami uprawy roli. Jedynie nadbrzeżne kurorty turystyczne (Acapulco, Puerto Escondido) wyróżniają się na tle powszechnie panującego tu ubóstwa. Kolejnym regionem jest wybrzeże nad Zatoką Meksykańską, ze stanami Tabasco i Veracruz i przyległymi do niego zboczami Sierra Madre Wschodniej. Przeważają tu Metysi, jedynie w wyżej położonych częściach znajdują się niewielkie społeczności indiańskie. Przez długi czas Veracruz było głównym „oknem na świat” tego regionu i także współcześnie odgrywa dużą rolę, zarówno pod względem ekonomicznym, jak i kulturowym. Na prowincji rolnictwo towarowe i hodowla są najważniejszym źródłem utrzymania. Południowa część regionu do niedawna była niemal niedostępna dla osadnictwa ze względu na bagnisty i malaryczny charakter, jednakże po przeprowadzeniu licznych inwestycji mających na celu uregulowanie stosunków wodnych tereny stały się bardziej przydatne gospodarczo. Większość stanu Chiapas jest odizolowana od reszty kraju. Rolnictwo towarowe (w szczególności uprawa bawełny) ma szanse rozwoju na wybrzeżu pacyficznym, w reszcie stanu dominuje pasterstwo i uprawa roli na własne potrzeby. Indianie stanowią większość na obszarze północnych wyżyn wokół San Cristóbal de las Casas, Metysi przeważają na południu. Centrum dawnej cywilizacji Majów na Jukatanie nadal pozostaje „indiańskie”. Region ten słynie z licznych stanowisk archeologicznych (Chichén Itzá i Uxmal i Tulum). Pod koniec XIX w. w Méridzie – jedynym większym mieście w tej części kraju rozkwitła produkcja agawy (henequen) co doprowadziło do rozkwitu gospodarczego. W tropikalnych lasach deszczowych prymitywne rolnictwo i zbieractwo dają utrzymanie niewielkim społecznościom zamieszkującym ten rejon Jukatanu. Miasta W epoce prekolumbijskiej ludność koncentrowała się w zachodniej, środkowej i południowej części regionu wyżyn. Pierwsi Hiszpanie osiedlali się w dotychczas istniejących miastach indiańskich – w celu łatwiejszego wykorzystania siły roboczej i sprawowania nadzoru nad tubylcami. Poza centralną częścią kraju osadnictwo było rozproszone i rzadkie, ograniczało się głównie do takich placówek jak: kopalnie, misje zakonne czy forty. Początkowo górnictwo odgrywało największą rolę przy koncentracji nowych osadników. W XVI w. powstały liczne osady górnicze, w których wydobywano głównie srebro, były to m.in. Durango, San Luis Potosí, Aguascalientes i Pachuca. Dopiero w połowie XIX w. pojawili się w większej liczbie koloniści w północnej części kraju, którzy zajęli się hodowlą bydła. Powyższe procesy spowodowały, że obecnie Meksyk jest krajem nierównomiernie zaludnionym, występują zarówno rejony o bardzo dużej liczbie mieszkańców (np. miasto Meksyk), jak i tereny praktycznie niezamieszkane (część Kalifornii Dolnej, południowy Jukatan). Współcześnie Meksyk ulega gwałtownej urbanizacji. W liczbach bezwzględnych przodują wprawdzie największe zespoły miejskie, jednak najwyższy przyrost procentowy ludności dotyczy szeregu małych i średnich miast. W połowie lat 80. kraj posiadał ponad sto ośrodków miejskich, w których liczba mieszkańców wynosiła ponad 50 tys. Główną osią procesu urbanizacji pozostaje wąski pas obejmujący środkowy Meksyk od Puebli do Guadalajary. Najbardziej zauważalny ostatnimi czasy stał się jednak rozrost miast położonych przy granicy ze Stanami Zjednoczonymi. Wśród meksykańskich miast niekwestionowanym liderem jest miasto Meksyk, które jest głównym ośrodkiem politycznym, gospodarczym, społecznym i oświatowym kraju. Liczące ponad 20 mln mieszkańców miasto Meksyk jest największym zespołem miejskim na świecie. Guadalajara jest drugim pod względem poziomu zurbanizowania rejonem państwa. Ma ona bardziej tradycyjny niż stolica charakter, zarówno pod względem zabudowy, jak i wyglądu. Guadalajara jest stolicą stanu Jalisco, a jej wpływ gospodarczy rozciąga się na cały region zachodni. Guadalajara jest ważnym ośrodkiem handlowym i przemysłowym. Znajdują się tu m.in. uniwersytet, akademia medyczna oraz wiele szkół, co sprawia, że jest ważnym centrum kulturalnym i oświatowym. Monterrey z kolei rozwinęło się jako ośrodek przemysłowy (głównie hutniczy). Miasto jest stosunkowo młode (gwałtowna rozbudowa sięga początków XX w.) i pozbawione cennych zabytków architektonicznych. Przyczyną powstania licznych tu hut stali było istnienie blisko położonych złóż węgla kamiennego (zagłębie Sabinas), a oprócz hut istnieje szereg innych zakładów z gałęzi przemysłu ciężkiego. Monterrey jest ostoją Partii Akcji Narodowej i twierdzą politycznego konserwatyzmu. Struktura etniczna Ludność Meksyku tworzą głównie Metysi, którzy stanowią ok. 60% społeczeństwa, reszta to Indianie (30%) i ludność pochodzenia europejskiego (przeważnie Hiszpanie) stanowiąca ok. 9%. Dodatkowo w latach 1519 do 1650 sprowadzonych zostało 120 tys. czarnych niewolników. Pod koniec epoki kolonialnej Nową Hiszpanię zamieszkiwało ok. 200 tys. niewolników. Czarni zawierali mieszane małżeństwa zarówno z Indianami, jak i Metysami, w końcu rozpłynęli się wśród liczniejszej pierwotnej ludności, pewne ich ślady w wyglądzie mieszkańców są bardziej zauważalne na zachodnim i wschodnim wybrzeżu (głównie rejon Veracruz). Ludność indiańska wyróżnia się z reszty społeczności szeregiem cech, takich jak chociażby: język, zwyczaje, strój, jedzenie czy domostwa. Głównym kryterium, stosowanym m.in. na szczeblu administracyjnym, które służy identyfikacji Indian pozostaje język. Ocenia się, że ok. 8% wszystkich Meksykanów włada językami indiańskimi. W roku 2000 jedynie 1% ludności posługiwało się tylko i wyłącznie językami tubylczymi. Największe skupiska Indian znajdują się w regionach gdzie w momencie przybycia Hiszpanów rozkwitały największe cywilizacje. Są to przede wszystkim środkowa, południowa i południowo-wschodnia część kraju. Przykładowo na terenach dawnej cywilizacji Majów znajduje się najwyższy odsetek mieszkańców posługujących się językami indiańskimi (37%), na drugim miejscu pod tym względem jest Oaxaca (36%). Innymi stanami z licznymi populacjami Indian są: Jukatan, Chiapas, Quintana Roo, Hidalgo i Campeche. Polacy w Meksyku Pierwszymi Polakami w Meksyku byli przybyli tu w XVII wieku misjonarze. W latach 1863–1865 prawie 2 tysiące Polaków służyło we francuskiej armii interwencyjnej, która miała na celu osadzenie na tronie cesarza Maksymiliana. Obecna Polonia meksykańska ukształtowała się głównie w pierwszej połowie XX w., a zwłaszcza w okresie międzywojennym gdy do Meksyku przybyło kilka tysięcy Polaków. Polacy zamieszkują głównie rejon Dystryktu Federalnego, środkową część kraju i stanowią nieliczną mniejszość. Języki Z uwagi na długoletnie panowanie Hiszpanii nad Meksykiem język hiszpański jest obecnie językiem dominującym w życiu publicznym, mimo że nigdy nie zostało to uregulowane ustawowo. Oprócz hiszpańskiego w użyciu jest 68 języków rdzennych (nie licząc wielu ich wariantów, często bardzo odległych), które posiadają status „języka narodowego” zagwarantowany przez Ogólną Ustawę Praw Językowych. 80% Meksykanów, którzy posługują się językami indiańskimi zna również język hiszpański. Najpowszechniejszym językiem tubylczym jest nahuatl (ok. 1,6 mln użytkowników, 1/4 wszystkich Indian). Kolejnym językiem jest język maya (używany przez 13% populacji indiańskiej), później są: zapotecki (7%) i mixtec (7%). Żaden z pozostałych języków nie jest używany przez więcej niż 5% Indian. Religie Hiszpanie po przybyciu do Meksyku, oprócz gwałtownej eksploatacji Indian, prowadzili również szeroko zakrojoną akcję misyjną wśród tubylców. Oprócz ewangelizacji władze kolonialne nałożyły zakaz wyznawania jakichkolwiek innych religii niż katolicyzm. Wszystko to sprawiło, że Meksykanie są współcześnie społeczeństwem bardzo jednolitym pod względem religijnym, z dominującym Kościołem Rzymskokatolickim. W praktyce jednak, w szczególności w rejonach wiejskich praktykowanie katolicyzmu odbiega znacząco od jego odmian europejskiej i miejskiej. Na prowincji przetrwał szereg zwyczajów, które były tolerowane przez misjonarzy i zostały niejako włączone do praktyk chrześcijańskich. Konstytucja meksykańska z 1917 gwarantuje swobodę wyznania. Nowelizacja konstytucji z 1992 zniosła wiele poważnych ograniczeń nałożonych wcześniej na Kościół katolicki. Reformy dotyczyły m.in. zniesienia zakazu głosowania przez duchowieństwo, pozostawiono jednak ścisły zakaz bezpośredniego uczestniczenia Kościoła w życiu politycznym. W ostatnich latach można zauważyć coraz poważniejsze włączanie się hierarchii kościelnej w krytykę polityki ekonomicznej i społecznej rządu federalnego. Spis powszechny przeprowadzony w 2020 r. przez Narodowy Instytut Statystyki i Geografii (INEGI) wskazał rzymskokatolicyzm jako główną religię obejmującą 77,7% populacji (82,7% w 2010), podczas gdy 11,2% zadeklarowało należność do innych kościołów chrześcijańskich – w tym bezdenominacyjnych (5,4%), ewangelikalnych i zielonoświątkowych (2,8%), świadków Jehowy (1,2%), adwentystów dnia siódmego (0,63%), mormonów (0,27%) i innych protestanckich (0,87%). 2,5% osób zadeklarowało się jako wierzący, lecz bez przynależności religijnej, 8,5% wskazało brak religii lub się nie określiło (7,4% w 2010) i 0,2% wyznawało inną religię. W ostatnich latach w Meksyku nasila się obecność chrześcijaństwa postdenominacyjnego silnie zakorzenionego w przebudzeniach ewangelicznych i zielonoświątkowych ostatniego stulecia. Wzrasta także odsetek osób bez przynależności religijnej. Podział wyznaniowy według Operation World w 2010 roku: katolicyzm – 87,6% protestantyzm – 9,8%: zielonoświątkowcy – 5,1% niezależne kościoły ewangelikalne – 1,5% prezbiterianie – 1,3% adwentyści dnia siódmego – 0,8% brak religii – 3,6% mormoni – 1% świadkowie Jehowy – 0,7%. Demografia Jedną z najbardziej charakterystycznych cech społeczeństwa meksykańskiego od lat 40. XX w. jest gwałtowny przyrost naturalny. Nawet pomimo jego spowolnienia w latach 80. liczba ludności rośnie o 50% szybciej niż wynosi średnia światowa. Taki rozwój sytuacji jest pochodną wielu czynników, na które składają się przede wszystkim rozwój opieki medycznej oraz rolnictwa. Drastycznie spadł odsetek śmiertelności wśród niemowląt oraz wydłużyła się średnia długość życia, która jednak i tak jeszcze w dużym stopniu odstaje od krajów rozwiniętych. Średnia długość życia niemalże podwoiła się do tej z lat 30. i wynosi obecnie ok. 75 lat. Kolejną cechą populacji kraju jest duży odsetek ludności, która nie ukończyła nawet 15 lat (stanowi ona 40% społeczeństwa). Od 1915 liczba mieszkańców kraju wzrosła o 500%. Taka gwałtowna eksplozja demograficzna stworzyła szereg napięć społecznych, przede wszystkim na tle gospodarczym i społecznym. Praktycznie wszystkie rządy próbowały prowadzić politykę ograniczającą liczbę urodzin, jednakże bez większego powodzenia. Wewnętrzna migracja ludności doprowadziła do nierównomiernego zaludnienia kraju. Duże liczby małorolnych chłopów z prowincji i małych miasteczek przeniosły się do miast. Szacuje się, że już 70% wszystkich Meksykanów żyje w miastach, z tego 50% w miastach, których liczba mieszkańców wynosi więcej niż 50 tys. Gwałtownie z drugiej strony spadła liczba ludności na terenach wiejskich. Przy czym jest to spadek tylko procentowy natomiast w liczbach bezwzględnych z uwagi na wysoką migrację obecnie liczba ludności na wsi utrzymuje się na mniej więcej tym samym poziomie. Przyczynami takiego stanu rzeczy są niedostatek ziemi rolnej i brak pozarolniczych miejsc pracy. Większe szanse na awans społeczny w dużych miastach sprawiają, że mieszkańcy wsi cechują się dużą mobilnością i gotowością zmiany miejsca zamieszkania. Dużo migrujących wybiera Guadalajarę, Monterrey czy Pueblę, jednak od wielu lat to stolica jest głównym celem chłopów z prowincji. Drugim miejscem migracji są tereny przygraniczne na północy, które skorzystały na dużych inwestycjach amerykańskich. Ze względu na duży napływ przybyszów z południa rozrosły się takie miasta jak: Ciudad Juárez, Mexicali i Tijuana. Oprócz przemieszczania się ludności wewnątrz kraju od lat 70. znacząco rośnie emigracja zewnętrzna, w przeważającej części do Stanów Zjednoczonych. Ocenia się, że w latach 1970–1985 od 4 do 8 mln Meksykanów nielegalnie przekroczyło granicę z USA. Większość z tych emigrantów stanowią słabo wykształceni oraz niewykwalifikowani mieszkańcy prowincji, chociaż daje się też zauważyć rosnący odsetek lepiej wykształconych Meksykanów co przekłada się na proces tzw. „drenażu mózgów”. Nielegalna emigracja pełni rolę zaworu bezpieczeństwa, który pomaga rozładować narastające problemy gospodarcze wywołane przez przeludnienie. Ponadto pieniądze przesyłane przez emigrantów z zagranicy również nie pozostają bez znaczenia dla rodzin, które pozostały w kraju. Przestępczość Przestępczość, oprócz spraw gospodarczych, jest jednym z największych problemów we współczesnym Meksyku. Meksyk jest głównym krajem tranzytowym w szlaku narkotykowym (kokaina, marihuana i heroina) biegnącym z Ameryki Południowej do Stanów Zjednoczonych. Przemyt narkotyków doprowadził do wzrostu zjawisk korupcyjnych w administracji rządowej oraz w policji. Oprócz tego na terenie krajów powstały silne struktury przestępcze, których metody działania są bardzo brutalne. Poziom przestępczości jest szczególnie wysoki w dużych miastach. Duże różnice społeczne i polaryzacja pod względem ekonomicznym są jednym z czynników odgrywających dużą rolę we wzroście liczby popełnianych przestępstw. Ponadto wymiar sprawiedliwości działa opieszale i nieskutecznie, co skutkuje stosunkowo niewielkim odsetkiem osób aresztowanych, a następnie skazanych. W celu walki z gangami narkotykowymi Stany Zjednoczone nawiązały z Meksykiem szeroko zakrojoną współpracę. Negatywny wpływ na zwalczanie przestępczości ma fakt, iż niektórzy policjanci pozostają na usługach karteli narkotykowych. Nawet wprowadzenie wojska do walki z gangami nie okazało się skuteczną metodą na ich wyeliminowanie. W ostatnich latach coraz bardziej wzrasta liczba zabójstw na tle porachunków mafijnych, wzmaga się także liczba ataków na policjantów. Oprócz narkotyków kolejnymi sferami działalności przestępczej pozostają handel ludźmi i przerzucanie emigrantów do USA. Najsilniejszym kartelem narkotykowym w Meksyku jest Sinaloa Cartel. Kartelem tym kieruje Joaquín Guzmán Loera, który dzięki handlowi narkotykami dorobił się znacznej fortuny, miesięcznik Forbes w 2011 wymienił go na 10. miejscu wśród najbogatszych ludzi Meksyku. Sinaloa Cartel działa głównie w centrum i na północy Meksyku. Inne silne kartele narkotykowe to między innymi: El Golfo Cartel, Juárez Cartel, Tijuana Cartel, Los Zetas Cartel, La Familia Michoacana Cartel. Kartele narkotykowe prowadzą między sobą wojny narkotykowe, które co roku pochłaniają tysiące ofiar. Gospodarka Od czasów rewolucji z 1910 w Meksyku zauważalne stało się osłabienie obecności obcego kapitału przy jednoczesnym utrzymaniu stosunkowo wysokiego wzrostu gospodarczego. Kolejną cechą gospodarki meksykańskiej jest duży udział sektorów publicznego oraz mieszanego (partnerstwo sektora prywatnego z państwowym). Państwo posiada liczne mechanizmy regulacyjne, przez które może oddziaływać na rynek, są to m.in. różne licencje, pozwolenia, kwoty produkcyjne czy chociażby ceny urzędowe. Ponadto istnieją ograniczenia w inwestowaniu kapitału prywatnego w pewne branże. Przykładem takich restrykcji może być przede wszystkim działalność naftowa i rafineryjna, telekomunikacyjna czy energetyczna, gdzie państwo pozostaje praktycznie monopolistą. Rząd federalny stara się także uniemożliwiać przedsiębiorstwom zagranicznym przejęcie kontroli nad ubezpieczeniami, leśnictwem i górnictwem i wieloma innymi strategicznymi sektorami gospodarki. Meksyk należy do grupy krajów rozwijających się. W latach 1960–1980 PKB wzrósł o ponad 150%. Przy równoczesnej eksplozji demograficznej wzrost gospodarczy w tym okresie wynosił średnio 7%, co jest bardzo dobrym wynikiem na tle innych państw Ameryki Łacińskiej. Usługi odpowiadają za około 50% dochodu narodowego, przemysł stanowi 25%, a rolnictwo ok. 10%. Poziom PKB względem siły nabywczej stawia Meksyk na 12. miejscu na świecie. W ostatnich latach Meksyk przoduje wśród państw Ameryki Łacińskiej pod względem wartości nominalnej PKB (8,340 $), zajmując w tym rankingu drugie miejsce. Wydaje się, że kraj podźwignął się z kryzysu ekonomicznego z 1994 i nie opiera się wyłącznie na eksporcie surowców. Ludność w wieku produkcyjnym stanowi jedną trzecią społeczeństwa. Największa grupa ludności (ok. 30%) zatrudniona jest w sektorze usług. Ponad 25% osób pracuje w rolnictwie, a 12% – w przemyśle. Prawie połowa nierolniczej siły roboczej jest zrzeszona w związkach zawodowych. Najliczniejszy z nich – Konfederacja Pracowników Meksykańskich – jest blisko związany z dominującą w meksykańskim życiu politycznym Partią Rewolucyjno-Instytucjonalną. Gwałtowny „boom” gospodarczy, który rozpoczął się w latach 70. był podtrzymywany przez rosnące dochody z drożejącej ropy, które umożliwiały duże inwestycje w sektorach publicznym i prywatnym. Napływ kapitału przełożył się na nowe miejsca pracy i rozszerzenie bazy dla rynku towarów i usług. Drugą stroną szybkiego rozwoju kraju było rosnące zadłużenie w prywatnych bankach i instytucjach finansowych z zagranicy. Dodatkowo na początku lat 80. doszło do spadku cen ropy naftowej co wywołało głęboki kryzys ekonomiczny. Rząd został zmuszony do rozluźnienia polityki celnej i wprowadzenia większej swobody gospodarczej w celu pobudzenia wymiany handlowej, przyciągnięcia inwestorów zagranicznych i pobudzenia przedsiębiorczości. W pierwszej połowie lat 90. miał miejsce umiarkowany wzrost PKB. Jednakże poważne zagrożenie zaczęło stanowić przewartościowanie peso w stosunku do dolara. Dewaluacja peso przeprowadzona w 1994 doprowadziła z kolei do gwałtownego spadku wartości krajowej waluty. W reakcji na to z Meksyku szerokim strumieniem zaczął odpływać kapitał. Tym samym gospodarka meksykańska znalazła się na skraju głębokiego załamania ekonomicznego. W reakcji na to Stany Zjednoczone zdecydowały się udzielić pomocy w postaci pożyczki w celu ratowania słabnącego peso. Jak się później okazało, kryzys gospodarczy z lat 1994–1996 był najpoważniejszy w kraju od czasów wielkiej depresji z lat 30. Doprowadził do wzrostu ubóstwa i spadku poziomu życia dużej części Meksykanów. PKB w latach 1994–1995 spadł o 6,2%. W nowe stulecie Meksyk wkroczył z nieco mocniejszą ekonomią, którą napędzają w dużej części przemysł oraz górnictwo. Nie bez znaczenia dla poprawy sytuacji gospodarczej było wstąpienie Meksyku do NAFTA – Północnoamerykańskiego Porozumienia o Wolnym Handlu. Meksyk pozostaje nadal bardzo uzależniony od sytuacji ekonomicznej Stanów Zjednoczonych. W 2005 PKB Meksyku wyniósł 768,4 mld dolarów. Rolnictwo Rolnictwo ma 10-procentowy udział w wytwarzanym dochodzie narodowym i daje zatrudnienie ok. jednej czwartej ludności w wieku produkcyjnym. Znacząca część sektora rolniczego opiera się na tradycyjnych metodach gospodarowania, w szczególności w biedniejszych regionach zamieszkanych przez Indian. Produkcja rolna w takich rejonach bazuje głównie na kukurydzy, fasoli, uprawianych często na ziemi należącej do wspólnot gminnych. Taki system cechuje się wysokim zapotrzebowaniem na siłę roboczą i niską wydajnością. Z ogólnego areału ziemi rolnej grunty orne i sady zajmują 12% powierzchni kraju a łąki i pastwiska – 37%. Jednym ze skutków rewolucji 1910 r. była reforma ziemska, która zaowocowała wprowadzeniem tzw. systemu ejido. W momencie wybuchu rewolucji ogromna część chłopów praktycznie nie posiadała własnej ziemi i pracowała u bogatych posiadaczy ziemskich na hacjendach. Konstytucja z 1917 zawierała postanowienia nakładające ograniczenia na maksymalną wielkość jednego gospodarstwa rolnego. Przepisy te dawały możliwość wywłaszczania i podziału uzyskanej w ten sposób ziemi pomiędzy bezrolnych chłopów. Małe obszarowo działki zostały oddane we wspólne użytkowanie niewielkim społecznościom, z których członkowie korzystali indywidualnie (ziemia uprawna) lub wspólnie (pastwiska, lasy). Późniejsze zmiany przyniosły powstanie lokalnych wspólnot pod nazwą ejidos. Pod koniec lat 30. XX w. większość z hacjend upadła (utrzymały się głównie na pasterskiej północy). Reforma rolna doprowadziła do powstania licznych małych gospodarstw, których powierzchnia najczęściej wynosiła od 4 do 8 ha. Mimo że duża część ich produkcji jest wykorzystywana na własne potrzeby to znaczna ilość trafia również do mieszkańców miast i osad nierolniczych. Kukurydza pozostaje tam podstawową rośliną uprawną, ale istnieje również na niewielką skalę chów zwierząt. Gospodarstwa rolne nastawione na produkcję towarową są najliczniejsze w rejonie Zatoki Meksykańskiej, wyżyn Chiapas, nawadnianych części na północy i północnym zachodzie kraju oraz Guanajuato (Mesa Centralna). Rośliny tropikalne już od czasów kolonialnych uprawia się na nadbrzeżnej równinie przy Zatoce Meksykańskiej i przyległych terenach. Obecnie uprawy rozciągają się również bardziej na południowy wschód od Tampico do Chiapas aż po wschodnie zbocza Sierra Madre Wschodniej. Kawa i trzcina cukrowa pod względem areału i dochodowości mają największe znaczenie. Produkty te wystarczają na zaspokojenie krajowych potrzeb a duże nadwyżki są przeznaczane na eksport. Kawa jest jednym z najcenniejszych artykułów eksportowych, jednakże wzrost zapotrzebowania na cukier sprawił, że straciła nieco na znaczeniu. Banany, mango, kakao i ryż znajdują zbyt w dużej części na rynku krajowym. Meksyk jest również wiodącym producentem wanilii, która jest zbierana w tym rejonie. Mniejsze areały upraw kakao i trzciny cukrowej znajdują się w zachodnim Chiapas. Natomiast bawełna dominuje na polach położonych przy granicy z Gwatemalą i nad Pacyfikiem. Części północna i północno-zachodnia kraju cechują się dużą skalą wykorzystania irygacji w rolnictwie. Nawadniane są przede wszystkim uprawy bawełny. Duże projekty irygacyjne zaczęły być realizowane w regionie już od lat 30. Plan „Laguna” przeprowadzony niedaleko miasta Torreón był jednym z pierwszych, mających na celu doprowadzenie wody na te skąpe w opady tereny. Pozyskane dla rolnictwa ziemie były oddawane ejidos, które uprawiały bawełnę za pomocą zmechanizowanych metod. Z kolei w okolicach Chihuahua zrealizowano plan „Las Delicias”, który umożliwił powiększenie areału pszenicy. Pomimo powstania nowych terenów rolnych gwałtowny przyrost ludności sprawia, że Meksyk pozostaje importerem zboża od lat 80. W dolinach rzek Fuerte i Yaqui w latach 40. przeprowadzono program odzyskania zasolonych gleb na potrzeby nowych upraw. Podobne prace prowadzono również na terenach sięgających do Hermosillo na północy i do Culiacán na południu. Większość z tych obszarów została powierzona spółdzielniom – ejido, część natomiast znajduje się w prywatnych rękach. W regionie stanu Sinaloa pszenica odgrywa najistotniejszą rolę, jest to jeden z największych ośrodków uprawy tego zboża. Oprócz tego północno-zachodnie rejony Meksyku są wykorzystywane do zbiorów bawełny, warzyw i roślin oleistych. Duża część warzyw takich jak pomidory czy sałata jest eksportowana do Stanów Zjednoczonych. Dolina Mexicali stanowi natomiast ważny ośrodek upraw roślin włókienniczych. Region Mesy Centralnej od dawna uważany jest za „spichlerz” kraju. Pszenica, kukurydza, warzywa, orzeszki ziemne i fasola są podstawowymi produktami tutejszych małych gospodarstw. W ostatnich latach coraz większe znaczenie na rynku produktów rolnych zdobywa region Guanajuato, co jest spowodowane sąsiedztwem z gęsto zaludnionymi miastami. Hodowla koncentruje się w północnej części kraju. Mimo przeprowadzonej reformy rolnej w dalszym ciągu istnieją tu duże gospodarstwa, które dobrze sprawdzają się przy chowie dużych stad. Ze względu na suchy klimat i ograniczoną wegetację występują tu duże trudności w rozwijaniu produkcji. Duża część mięsa trafia na eksport na rynek amerykański. W celu poprawienia wyników tutejszych farmerów zastąpiono stare hiszpańskie rasy bydła nowymi – bardziej mięsnymi. Niektóre pastwiska dzięki nawożeniu i nawadnianiu stały się dostępne do użytkowania przez cały rok. Coraz powszechniejsze staje się również karmienie krów paszami. Oprócz północy chów bydła jest również popularny w tropikalnych rejonach Chiapas i północno-wschodniego wybrzeża Zatoki Meksykańskiej. Farmerzy uzyskują tutaj zdecydowanie lepsze wyniki w hodowli niż na północy ze względu na większą wilgotność i lepsze warunki wegetacyjne. Lasy deszczowe są wycinane, a na ich miejscu sieje się trawy w celu szybszej możliwości wykorzystania nowych terenów. Proces ten wywołuje niekorzystne skutki dla środowiska, ze względu na ważną rolę lasów w regulacji stosunków wodnych i powstrzymywaniu procesów erozyjnych. Meksyk jest producentem rzadkich roślin przemysłowych. Są to m.in. henequen (gatunek agawy) – roślina wykorzystywana w meblarstwie. Henequen została wprowadzona na Jukatanie w latach 80. XIX w. i przez długi czas to właśnie Jukatan był głównym źródłem tego surowca. Reforma z lat 30. XX w. przyczyniła się jednak do zmniejszenia areału z uwagi na wcześniejszą specjalizację dużych hacjend w tym zakresie. Maquey (kolejny gatunek agawy) porasta niektóre pola na Mesie Centralnej. Początkowo maquey było wykorzystywane do produkcji pulque – niedrogiego napoju alkoholowego. Roślina ta cieszy się dużym powodzeniem w niewielkich gospodarstwach ze względu na możliwość uprawy na mało żyznych i skalistych ziemiach. Jeden z symboli kraju – tequila jest również wyrabiana z maquey, ośrodkiem jej produkcji jest miasto Tequila położone w stanie Jalisco. Z agawy wyrabiany jest również mescal – jeden z popularnych alkoholi meksykańskich. Leśnictwo Meksyk dysponuje znaczącymi zasobami leśnymi, nawet pomimo tego, że dużą część kraju stanowią półpustynie i duża część lasów istniejących przed przybyciem Europejczyków została wycięta, a ogołocona ziemia wystawiona na działanie wiatru. Szacuje się, że ok. 2/3 obecnego Meksyku na początku XVI w. okrywały lasy. W 2005 obszary leśne stanowiły 34% powierzchni kraju. Gwałtowna wycinka spowodowała, że pozyskiwanie drewna zostało objęte ścisłą kontrolą. Jednak nawet nadzór administracji rządowej nie jest w stanie powstrzymać szybko postępującej deforestacji. Pomiędzy 1970 a 1985 rokiem Meksyk stracił 1/6 swoich lasów. Największe obszary leśne znajdują się na południowym wschodzie i południu kraju. Składa się na nie wiele cennych drzew użytkowych (m.in. mahoniowiec, dąb i sosna). Ponadto lasy deszczowe stanu Chiapas są ważnym źródłem gumy chicle uzyskiwanej z drzew pigwicy właściwej, która jest wykorzystywana do wyrobu gum do żucia. Wyższe partie Sierra Madre Wschodniej i Zachodniej porastają z kolei lasy iglaste (sosna i jodła) oraz niektóre gatunki drzew liściastych (dąb). Produkcja drzewa nie jest jednak wystarczająca aby sprostać potrzebom kraju, dlatego duża część papieru i tektury musi być importowana. Rybołówstwo Od lat 40. XX w. Zatoka Meksykańska na szerokości od Tampico do Veracruz jest wykorzystywana do przemysłowego połowu krewetek. Do tego samego celu służą też wody Zatoki Kalifornijskiej. Głębokie wody pacyficzne niedaleko Półwyspu Kalifornijskiego obfitują w wiele gatunków cennych ryb oceanicznych. Rejon ten stał się głównym obszarem połowowym kraju od momentu pojawienia się nowoczesnej floty rybackiej. Poławia się tu głównie sardynki i tuńczyki. Ważne łowiska znajdują się także przy Zatoce Campeche i Półwyspie Jukatańskim. Przemysł Meksyk w ostatnich latach odchodzi od modelu typowego kraju surowcowego, którego główną pozycję eksportową stanowiła ropa naftowa do bardziej zróżnicowanego modelu gospodarczego. Rozwinięte są m.in. przemysł samochodowy, metalowy, chemiczny, papierniczy, tekstylny, spożywczy, elektroniczny. Meksyk jest jednym z najbardziej uprzemysłowionych państw Ameryki Łacińskiej. Produkcja przemysłowa odpowiada za prawie jedną czwartą PKB i daje zatrudnienie jednej dziesiątej siły roboczej. Zdecydowana większość zakładów znajduje się w obszarze metropolitarnym stolicy, ze względu na duży rynek zbytu i dobrze rozwiniętą infrastrukturę. Profil produkcji jest tutaj bardzo szeroki i obejmuje przetwórstwo spożywcze, przemysł samochodowy, maszynowy, elektroniczny, hutniczy i wiele innych. Wysiłki rządu zmierzające do zdekoncentrowania produkcji przemysłowej jak na razie nie przynoszą efektów. Jedyne co daje się zauważyć to przenoszenie się fabryk na obrzeża aglomeracji, ale dalej w ramach środkowej części kraju. Odstępstwem od koncentracji produkcji w środkowym Meksyku jest szybki rozwój tzw. maquiladoras (montowni), położonych przy granicy ze Stanami Zjednoczonymi. W ich ramach odbywa się bezcłowy transport surowców i materiałów pomiędzy Meksykiem a USA w wąskim pasie granicznym. Przeważająca większość maquiladoras należy do zagranicznych koncernów, które zdecydowały się na ich założenie ze względu na niskie koszty pracy. Oprócz Dystryktu Federalnego duże zagęszczenie fabryk występuje w rejonach miast Monterrey i Guadalajara. Szczególny skok można zauważyć w przemyśle ciężkim, który zaczął się szybko rozwijać po II wojnie światowej. Głównym jego ośrodkiem pozostaje miasto Monterrey. W latach 1970–1980 produkcja stali w Meksyku praktycznie się podwoiła. W ostatnich latach do branży trafiły nowoczesne technologie, które zwiększyły konkurencyjność meksykańskich stalowni. W latach 90. niektóre zakłady należące do przedsiębiorstw zagranicznych zostały przejęte przez rodzimy kapitał. Branże maszynowa i samochodowa koncentrują się w okolicach Puebla, Toluca i Hermosillo. Fabryki włókiennicze i odzieżowe są natomiast rozproszone. Niemniej jednak w niektórych regionach istnieją ośrodki z dużymi tradycjami we włókiennictwie (m.in. Guadalajara), cały czas powstają też nowe zakłady np. w Torreón czy Ciudad Juárez. Powstające jak „grzyby po deszczu” maquiladoras przyczyniły się do powstania bardziej zaawansowanych technologicznie sektorów gospodarki, takich jak: branże elektroniczna i komputerowa (np. Tijuana). Komisja Federalna ds. Elektryczności zarządza siecią energetyczną kraju. Głównymi źródłami energii w Meksyku są obecnie ropa i gaz, które wyprzedziły pod tym względem hydroelektrownie. Budownictwo Przed spowolnieniem gospodarczym w latach 80. roboty publiczne (mieszkania, drogi, koleje) odpowiadały prawie połowie całej branży budowlanej. Z biegiem czasu państwo ze względu na brak środków zaczęło ograniczać swoją rolę a inicjatywę w tym zakresie przejął kapitał prywatny. Pewnym bodźcem dla rozwoju tego sektora stało się trzęsienie ziemi, które nawiedziło kraj w 1985. Brak wystarczających zasobów mieszkaniowych jest jednym z największych problemów współczesnego Meksyku. Ponadto wiele z istniejących mieszkań nie odpowiada podstawowym standardom, sytuacja wygląda szczególnie źle na terenach wiejskich. W miastach rząd federalny prowadzi programy budowy mieszkań komunalnych. Jednakże mimo ingerencji państwa problem narasta cały czas. Ponadto konieczność cięć budżetowych sprawia, że funduszy na budowę mieszkań jest coraz mniej. Podziały społeczne W społeczeństwie meksykańskim daje się zauważyć duże rozwarstwienie zarówno pod względem majątkowym, jak i dostępu do edukacji czy świadczeń opieki zdrowotnej. Mimo że cały czas rozwija się klasa średnia to w dalszym ciągu jest ona nieliczna. Podstawowymi grupami społecznymi są dobrze wykształcona i bogata elita oraz miejska i wiejska biedota. Najbardziej widoczne jest ubóstwo na prowincji. Losu chłopstwa nie poprawiła reforma rolna. Dzięki niej chłopi dostali wprawdzie ziemię na własność, ale ich gospodarstwa są zbyt małe aby konkurować na rynku i z reguły ledwie wystarczają na utrzymanie swoich właścicieli. Mały areał powoduje, że mieszkańcy wsi nie są w stanie wytwarzać żywności w większych ilościach na potrzeby handlu. Chłopi nie mają żadnych perspektyw na polepszenie swojego losu czy awans społeczny. Jedyną szansą dla nich pozostaje ucieczka do przeludnionych miast gdzie nowo przybyli tworzą prymitywne osiedla zamieszkane przez biedotę. Duży przyrost naturalny powoduje również wytworzenie się niekorzystnej struktury własności, gdzie coraz większą część stanowią bezrolni chłopi. Są oni zmuszeni do podejmowania pracy w bogatszych gospodarstwach, często za minimalną stawkę. W wielu rejonach (głównie na północy kraju) duzi posiadacze ziemscy stanowią nieliczną elitę. Pracując na wielkoobszarowych farmach mogą wykorzystywać na szeroką skalę zmechanizowane środki produkcji. Szacuje się, że do takich właśnie osób należy prawie połowa dochodu wypracowywanego w meksykańskim rolnictwie. Istnieje też nieliczna klasa średnia wśród farmerów, ale ma ona niewielkie znaczenie. W miastach największą liczbę ludności stanowią najbiedniejsi mieszkańcy. Szacuje się, że 40% mieszkańców meksykańskich aglomeracji osiąga dochody poniżej oficjalnego progu uważanego za poziom ubóstwa. Do grupy tej należą także pracownicy sfery budżetowej. Ogromna większość z nich zajmuje mieszkania, które nie posiadają podstawowych udogodnień, takich jak: woda, kanalizacja itp. Przykładowo Nezahualcóyotl – wschodnią część miasta Meksyk zamieszkuje ponad 1 mln osób, żyjących w warunkach urągających podstawowym standardom sanitarnym. Ich przeciwieństwo stanowi nieliczna klasa przedsiębiorców, polityków, lekarzy, prawników itp., która ze względu na wysokie dochody ma decydujący wpływ na życie gospodarcze i polityczne kraju. Płace, koszty utrzymania Od 1934 w Meksyku obowiązuje płaca minimalna. Wynagrodzenia są zróżnicowane w zależności od kosztów życia w danym regionie i rodzaju pracy. Z reguły płace w miastach są wyższe od tych na prowincji. Najwyższe zarobki osiągają pracownicy w miastach Meksyk, Tijuana, Mexicali i w okolicach Ciudad Juárez. Od lat 70. występuje duży wzrost wynagrodzeń. Aż do 1980 inflacja nie była zbyt wysoka jak dla kraju o tak wysokiej stopie wzrostu gospodarczego. W okresie pomiędzy 1960 a 1970 koszty życia rosły przeciętnie o ok. 3%. W latach 70. inflacja sięgała już 10–20%, w latach 80. osiągnęła poziom trzycyfrowy. W 2005 ceny wzrosły o 3,3%. Turystyka Turystyka jest najszybciej rozwijającym się sektorem gospodarki meksykańskiej, po wydobyciu ropy naftowej stanowi najistotniejsze źródło dochodów. Dawniej turyści odwiedzali głównie stolicę i przyległe kolonialne miasteczka na Mesie Centralnej, a także starożytne miasta Majów na Jukatanie. W ostatnich latach w siłę rosną ośrodki położone nad piaszczystymi plażami Zatoki Meksykańskiej i Oceanu Spokojnego. Szczególną popularnością cieszą się takie kurorty jak: Puerto Vallarta, Acapulco, Cancún, Cozumel, Ixtapa-Zihuatanejo, Mazatlán czy Cabo San Lucas. Od lat 60. buduje się wiele hoteli, lotnisk i innych elementów infrastruktury turystycznej po to aby przyciągnąć nowych gości z zagranicy. Wśród turystów największą liczbę stanowią Amerykanie, którzy upodobali sobie Meksyk ze względu na jego bliskość, niskie ceny i kulturową różnorodność. Zdecydowanie najbezpieczniejszą, ale i najdroższą częścią Meksyku jest Półwysep Jukatan. Finanse Prawie dwie trzecie obecnego zadłużenia zagranicznego Meksyku powstało w drugiej połowie lat 70. i w latach 80. Było to związane z załamaniem się cen ropy naftowej. W związku z gwałtownie narastającym deficytem konieczne okazało się przeprowadzenie negocjacji z wierzycielami odnośnie do zmiany sposobu spłaty zadłużenia. Nieuniknione okazało się także zaciągnięcie dodatkowych pożyczek w celu spłaty bieżących odsetek i zmiany struktury długu. Wiele z problemów ekonomicznych kraju zostało wywołanych przez rosnące zadłużenie zagraniczne. Rząd federalny został zmuszony do wdrożenia szeroko zakrojonego programu oszczędności budżetowych, na który złożyło się również sztuczne ograniczanie cen i płac. W wyniku kłopotów finansowych administracji rządowej z Meksyku zaczął odpływać kapitał na inne rynki finansowe, w szczególności do Stanów Zjednoczonych. Nieumiejętność poradzenia sobie z deficytem budżetowym doprowadziła do zahamowania wzrostu gospodarczego i ograniczenia inwestycji zagranicznych. Do 1982 r. system bankowy miał dualistyczny charakter. Składały się na niego komercyjne banki prywatne oraz instytucje finansowe należące do sektora publicznego. Prywatny sektor bankowy został w tym okresie znacjonalizowany w celu zatrzymania „manipulacji” na rynkach finansowych. Jednakże podczas kadencji prezydenta Carlosa Salinasa Gortariego pod naciskiem niezadowolonych przedsiębiorców i firm zagranicznych zdecydowano się na ponowną prywatyzację części banków. Wraz z przystąpieniem Meksyku do NAFT-y rząd został zmuszony do otwarcia sektora bankowego na banki z innych krajów. Głównym zadaniem Banku Meksyku jest emisja waluty narodowej, nadzór nad udzielaniem kredytów, ustalanie poziomu rezerw walutowych oraz sprzedaż złota prywatnym podmiotom. Oprócz banku centralnego istnieje szereg innych publicznych instytucji. Najważniejszą jest Narodowy Bank Rozwoju, za jego pośrednictwem obca pomoc zagraniczna jest kierowana na poszczególne programy infrastrukturalne. W latach 70. rząd wielokrotnie przeprowadzał dewaluację peso. Celem tych operacji była redukcja kursu, po którym peso było wymieniane na obce waluty. Spowodowane to było przede wszystkim sytuacją ekonomiczną, w której ceny towarów i usług w Meksyku wyrażone w dolarach amerykańskich przewyższały ich rzeczywistą wartość, co zniechęcało turystów do przyjazdu, a importerów do zakupu meksykańskich dóbr eksportowych. Niekorzystnym skutkiem dewaluacji jest zawsze podwyższenie cen dla Meksykanów, z drugiej strony z takiej sytuacji korzystają eksporterzy. W 1994 rząd obniżył wartość peso o 45% w stosunku do innych walut światowych. Tak wysoka obniżka zniechęciła inwestorów zagranicznych, którzy zaczęli wycofywać swój kapitał, a to z kolei doprowadziło do poważnego kryzysu gospodarczego w 1995. Obrót papierami wartościowymi odbywa się na giełdzie w mieście Meksyk Bolsa de Valores, niektóre przedsiębiorstwa meksykańskie są notowane na giełdzie nowojorskiej. Handel Od lat 70. XX w. meksykański import rośnie w bardzo szybkim tempie, szczególnie duży wzrost daje się zauważyć w sektorze dóbr konsumpcyjnych i produktów rolnych. Z drugiej strony wzrósł również i to znacznie eksport, co jest głównie zasługą ropy naftowej. Głównym partnerem handlowym są Stany Zjednoczone. Prawie 2/3 wartości całego eksportu i ponad 2/3 importu stanowi wymiana handlowa z sąsiadem z północy. Innymi dużymi partnerami handlowymi są: Kanada, Hiszpania, Chile i Japonia. Transport Budowa zintegrowanej sieci transportowej ze względu na ukształtowanie geograficzne napotykała w Meksyku od zawsze na duże trudności. Mimo to Meksyk stał się jednym z pierwszych krajów Ameryki Łacińskiej, który rozpoczął budowę linii kolejowych. Koleje państwowe są jednakże niewydajne, a poważniejszą rolę odgrywały jedynie w XIX w. i na początku XX w. Obecnie nie są w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb rozwijającej się gospodarki. Pod koniec lat 90. koleje zostały sprywatyzowane a podmioty, które je przejęły otrzymały 50-letnie koncesje na użytkowanie linii. Długość linii kolejowych wynosi 26,7 tysiąca kilometrów. Duży przyrost naturalny trwający od lat 50. wywiera dużą presję na rząd federalny w celu rozbudowy infrastruktury transportowej. Realizacja tego zadania stwarza problemy w niektórych trudno dostępnych regionach, takich jak chociażby tereny pomiędzy zachodnimi równinami nadbrzeżnymi a centralnie położoną wyżyną. Obecnie najistotniejszą rolę odgrywa transport samochodowy. Większość dróg meksykańskich jest dwupasmowa. W czasie rządów prezydenta Carlosa Salinasa Gortariego (1988-1994) zachęcano prywatnych przedsiębiorców do budowy płatnych autostrad. Inwestycje te nie spełniły jednak swojej roli ze względu na dużo wyższe koszty budowy niż w przypadku podobnych dróg budowanych przez sektor publiczny. Łączna długość dróg kołowych sięga 352 tysiące km z czego Droga Panamerykańska stanowi 3,5 tysiąca km. Większość szlaków transportowych ma układ południkowy. Meksyk dysponuje stosunkowo dobrze funkcjonującą siecią lotnisk obsługującą ruch krajowy i międzynarodowy. Największymi i najruchliwszymi lotniskami są: miasto Meksyk, Guadalajara, Monterrey, Puerto Vallarta, Cancún i Tijuana. Flota handlowa liczy ponad 600 statków i odpowiada za wywóz 85% towarów eksportowych. Meksyk dysponuje 108 portami morskimi, największe z nich to: Veracruz, Tampico, Coatzacoalcos położone nad Zatoką Meksykańską oraz Manzanillo, Mazatlán i Guaymas nad Pacyfikiem. Meksyk dysponuje też rozwiniętą siecią rurociągów z czego na rurociągi naftowe przypada 28,2 tysiąca km, a gazociągi – 13,3 tysiąca km. Głównymi problemami miejskich sieci transportowych są korki oraz duże zanieczyszczenie powietrza przez pojazdy spalinowe. Pomimo istnienia w wielu miastach publicznych środków transportu (metro, autobusy) wielu Meksykanów preferuje poruszanie się prywatnymi samochodami. Rosnący ruch samochodowy zmusił rząd do wprowadzenia pewnych ograniczeń w celu zmniejszenia zanieczyszczenia środowiska. System polityczny System polityczny Meksyku został stworzony na podobieństwo amerykańskiego modelu władzy. Tak samo jak w USA, można wyróżnić podział władz na: sądowniczą, wykonawczą i ustawodawczą. W odróżnieniu jednak od Stanów Zjednoczonych, w Meksyku dużą przewagę posiada władza wykonawcza z prezydentem na czele. Przez większą część XX w. tylko jedna partia odgrywała istotną rolę – była to Partia Rewolucyjno-Instytucjonalna (PRI). PRI założona w 1929, z biegiem czasu zdołała skupić w swoich rękach władzę na wiele lat. Praktycznie do 1988 PRI zdobywała wszystkie miejsca w senacie, a do 1989 nie przegrała żadnych wyborów gubernatorskich. W 2000 prezydentem został Vicente Fox (Partia Akcji Narodowej) – pierwszy raz od wielu lat osoba spoza kręgów PRI. W 2012 PRI powróciła do władzy, kiedy w wyborach prezydenckich zwyciężył Enrique Peña Nieto. Władza wykonawcza Prezydent jest wybierany w głosowaniu powszechnym na 6-letnią kadencję, istnieje zakaz ponownego kandydowania tej samej osoby. Prezydent posiada szerokie uprawnienia, a oprócz tego jest często szefem swojej partii, przez co ma wpływ na obsadę wielu stanowisk na szczeblu federalnym. Nawet członkowie Kongresu zawdzięczają w dużej części swoje stanowiska prezydentowi. Od prezydenta pochodzi prawie 90% wszystkich projektów legislacyjnych. Członkowie gabinetu prezydenckiego (sekretarze) stoją na czele poszczególnych działów administracji rządowej (m.in. sekretariaty ds. wewnętrznych, zagranicznych, bezpieczeństwa publicznego, gospodarki itp.). Władza ustawodawcza Parlament meksykański składa się z dwóch izb: Izby Deputowanych i Senatu. Członkowie 500-osobowej Izby Deputowanych wybierani są na trzyletnią kadencję. 300 z nich pochodzi z jednomandatowych okręgów wyborczych, natomiast reszta jest wyłaniana na podstawie ogólnej puli głosów oddanych w całym kraju na poszczególnych kandydatów. 128-osobowy Senat jest wybierany wraz z prezydentem co 6 lat. Od roku 2000 wszyscy senatorowie są wyłaniani w jednym głosowaniu. 64 senatorów reprezentuje poszczególne części kraju (po dwóch z każdego stanu i Dystryktu Federalnego), a pozostałe 64 miejsca są obsadzane według ogólnej liczby głosów oddanej na daną partię. Senatorowie i deputowani mogą się starać o reelekcję, ale dopiero po upływie kolejnej kadencji. Izba Deputowanych uchwala ustawy, nakłada podatki i pełni funkcję kontrolną. Senat z kolei ratyfikuje traktaty i zatwierdza niektóre nominacje prezydenckie. Może również upoważnić rząd federalny do wkroczenia w uprawnienia władz stanowych, jeżeli uzna, że został naruszony porządek konstytucyjny. Sądownictwo Judykatywa odgrywa niewielką rolę w systemie władzy Meksyku. Najwyższą instancję stanowi Sąd Najwyższy, którego członków powołuje prezydent za zgodą dwóch trzecich senatorów. Meksykański Sąd Najwyższy rzadko dokonuje wykładni prawa, daje się pod tym względem zauważyć jego uległość wobec administracji prezydenckiej. Od 1995 Sąd Najwyższy ma możliwość analizowania nowo uchwalanych ustaw pod względem zgodności z aktami prawnymi wyższego rzędu, jeżeli z taką inicjatywą wystąpi co najmniej jedna trzecia deputowanych i senatorów. Samorząd lokalny Meksyk jest państwem federacyjnym, dzieli się na 31 stanów i Dystrykt Federalny (obejmujący stolicę). Na czele każdego stanu stoi gubernator, wybierany w wyborach powszechnych na 6-letnią kadencję. Również burmistrz miasta Meksyk – Dystryktu Federalnego powoływany jest w głosowaniu. Przed 1997 szef Dystryktu Federalnego był jedynie członkiem rządu federalnego mianowanym przez prezydenta. W Dystrykcie Federalnym swoją siedzibę mają władze federalne. Każdy stan ma własną konstytucję i parlament – Izbę Deputowanych, wybieraną na 3 lata. Najniższym szczeblem podziału terytorialnego są gminy (municypia), na czele których stoją burmistrzowie. Centrami administracji w gminach są większe miasta, które zajmują się podziałem dochodów uzyskanych przez gminę i zbieraniem podatków. Samorząd terytorialny w Meksyku ma niewielki zakres autonomii, głównie ze względu na ograniczone źródła dochodów. Większość podatków jest pobierana przez scentralizowane agencje państwowe. Prawa człowieka Poszanowanie praw człowieka oraz wolności obywatelskich stanowi poważny problem w Meksyku. Nieprawidłowości dotyczą przede wszystkim sposobu przeprowadzania wyborów (liczne nadużycia prawa wyborczego) oraz nierówności wobec prawa. Szczególnie głośna stała się sprawa kobiet z przygranicznego miasta Ciudad Juárez, z których wiele zostało zamordowanych lub zaginęło, w wyniku przemocy seksualnej i handlu „żywym towarem”. Przemoc wobec kobiet jest charakterystyczna dla całego kraju, przy czym nie podejmuje się większych prób zwalczenia tego zjawiska. Policja często używa przymusu bezpośredniego do rozpraszania demonstracji, zdarzają się przypadki śmiertelne wśród demonstrantów (szczególnie przy protestach, które tłumi wojsko). Osobom, które są rzecznikami ochrony praw człowieka, często grozi się, nierzadkie są także przypadki zabójstw „osób niewygodnych politycznie”. Nagminna jest dyskryminacja Indian pod względem dostępu do szkolnictwa czy opieki zdrowotnej. Rząd nie konsultuje z Indianami inwestycji na terenach przez nich zamieszkanych (reakcją na to jest m.in. ruch zapatystów). Dużo przypadków naruszenia prawa istnieje w zakresie działania organów wymiaru sprawiedliwości. Częste są bezpodstawnie dokonywane zatrzymania. Oskarżeni nie mogą być pewni prawa do uczciwego procesu. Duże uchybienia występują w zakresie przestrzegania wolności słowa. Partie polityczne Mimo że Meksyk przez wiele lat był zdominowany przez rządzącą metodami autorytarnymi PRI, to w okresie tym istniały konkurencyjne wobec niej ruchy polityczne. W 2000 jedna z partii opozycyjnych – PAN (Partia Akcji Narodowej) przejęła po raz pierwszy od wielu lat stery władzy. Jej kandydat – Vicente Fox został prezydentem, a PRI przegrała oprócz tego również w wyborach parlamentarnych. PAN została założona w 1939 przez część członków, która zdecydowała się opuścić PRI. Jest to partia centrowa opowiadająca się za prywatyzacją przedsiębiorstw państwowych oraz za ograniczeniem wydatków socjalnych. Inną partią opozycyjną wobec PRI jest PRD (Partia Rewolucji Demokratycznej). PRD powstała w wyniku rozłamu PRI w 1989. Pod względem programowym jest bardziej lewicowa od PAN i mniej pojednawcza wobec PRI. Sprzeciwia się liberalizacji gospodarki oraz pewnym aspektom członkostwa Meksyku w NAFTA, które obwinia o utratę przez państwo kontroli nad pewnymi sektorami ekonomii. W latach 80. PRI utraciła wpływy polityczne, głównie przez nieudolną politykę gospodarczą, która doprowadziła do pogorszenia się sytuacji ekonomicznej społeczeństwa meksykańskiego. W 1987 grupa jej działaczy z Cuauhtémociem Cárdenasem Solórzano została wyrzucona z partii. Solórzano wystartował w wyborach prezydenckich w 1988 na czele lewicowej koalicji. Wybory wygrał kandydat PRI – Carlos Salinas de Gortari, przy czym w opinii wielu obserwatorów w ich trakcie dochodziło do wielu nadużyć. Mimo wygranej Gortariego opozycja zdołała uzyskać 240 miejsc w Izbie Deputowanych, co położyło kres 60-letnim jednopartyjnym rządom PRI. Dzięki przeprowadzonej następnie reformie prawa wyborczego partie opozycyjne urosły w siłę, co przyczyniło się do pluralizacji życia politycznego Meksyku. Siły zbrojne Meksyk dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: siłami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Meksyku składało się w 2021 z: 3435 opancerzonych pojazdów bojowych oraz 200 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna Meksyku (Armada de México) dysponowała w 2021: 133 okrętami obrony wybrzeża oraz 5 fregatami. Wojska meksykańskie w 2021 roku liczyły 275 tys. żołnierzy służby czynnej oraz 82 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2021) meksykańskie siły zbrojne stanowią 46. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 4,38 mld dolarów (USD). Biorąc pod uwagę poziom PKB przeznaczanego na obronę, Meksyk jest jednym z państw, które przeznaczają na nią bardzo małą część swoich zasobów, gdyż wynosi to tylko około 0,5% PKB. Teoretycznie służba wojskowa jest obowiązkowa dla wszystkich mężczyzn powyżej 18 roku życia, w praktyce jednak obowiązek ten obejmuje tylko niewielką liczbę rekrutów. Wojsko podlega nadzorowi władz cywilnych, jednakże ma ono też pewien wpływ na bezpieczeństwo publiczne ze względu na wykonywanie przez nie niektórych zadań policyjnych. Przykładowo odpowiada za walkę z przemytnikami narkotyków czy ruchem zapatystów. Polityka zagraniczna Meksyk jest członkiem ONZ oraz wielu jej agend (np. FAO), a także Międzynarodowej Organizacji Pracy. Należy również do OPA (Organizacji Państw Amerykańskich), a także do wielu organizacji regionalnych. Będąc członkiem Grupy Rio uczestniczy w rozwiązywaniu lokalnych konfliktów w Ameryce Środkowej od lat 80. Oświata Przez cały okres kolonialny za edukację w Meksyku odpowiadał prawie w całości Kościół katolicki. Po uzyskaniu niepodległości zaczęto formować pierwsze podstawy publicznego systemu edukacji. Obecnie szkoły podstawowe (1-6 klasa) są całkowicie laickie. Rząd federalny odpowiada za ustalanie programu zajęć i dostarczanie podręczników. Konstytucja z 1917 wprowadziła obowiązkową edukację do poziomu 6 klasy szkoły podstawowej. Z obowiązku szkolnego wywiązuje się ok. 90% dzieci i młodzieży w wieku 6–14 lat. Dużo gorzej wygląda sytuacja w wieku powyżej 15 lat, w tym przedziale wiekowym tylko 50% osób uczęszcza do szkół. Meksyk uczynił duże postępy w zakresie likwidacji analfabetyzmu. Przykładowo w 1970 74% osób w wieku powyżej 15 roku życia posiadało umiejętność czytania i pisania. W 2005 odsetek ten wynosił już 93%. Nie ma znaczących różnic w poziomie analfabetyzmu pomiędzy płciami. Analfabetyzm jest natomiast poważniejszym problemem w najuboższych stanach (Chiapas, Guerrero). Szkolnictwo wyższe jest zdominowane przez uczelnie państwowe. Większość z nich mieści się w mieście Meksyk. Największym uniwersytetem jest UNAM (Narodowy Autonomiczny Uniwersytet Miasta Meksyk, założony w 1551). Inne większe uczelnie położone w stolicy to m.in. Narodowy Instytut Politechniczny (założony w 1937), Kolegium Meksykańskie (Colegio de México), Autonomiczny Instytut Technologiczny (założony w 1946), Uniwersytet Ibero-Amerykański (1943). Oprócz tego należy wymienić: Uniwersytet w Guadalajarze (1792), Autonomiczny Uniwersytet w Puebli Benemérita (1937), Uniwersytet w Veracruz (1944) czy Instytut Zaawansowanych Badań Technologicznych w Monterrey (1943). Do bardziej znanych meksykańskich naukowców i wynalazców należą: Luis E. Miramontes (twórca pigułki antykoncepcyjnej), Manuel Mondragon (pierwszy karabin automatyczny), Guillermo González Camarena (pionier w dziedzinie telewizji kolorowej), Mario Molina (zdobywca Nagrody Nobla w dziedzinie chemii). Rodolfo Neri – absolwent UNAM został pierwszym meksykańskim kosmonautą (w ramach misji STS-61-B w 1985). W ostatnich latach z większych przedsięwzięć badawczych realizowanych w Meksyku można wymienić budowę Wielkiego Teleskopu Milimetrowego, służącego do obserwacji części kosmosu przysłoniętych pyłem gwiezdnym. Cieniem na osiągnięciach naukowców meksykańskich kładą się niewielkie środki przeznaczane przez rząd na rozwój naukowy (obecnie jest to ok. 0,4% PKB) , co jest wynikiem niskim w porównaniu do innych państw. Niekorzystnym zjawiskiem jest również koncentracja prawie całego potencjału naukowego w stolicy (75% wszystkich przewodów doktorskich ma miejsce w mieście Meksyk). W 1962 powołana została Narodowa Komisja Kosmiczna, która została jednak później zlikwidowana. W ostatnich latach pojawiły się plany jej odtworzenia. Opieka społeczna Meksyk jako pierwszy kraj w historii w swojej konstytucji z 1917 zawarł pojęcie „bezpieczeństwa socjalnego”, które pozostawało jednak martwym pojęciem praktycznie do 1943. Problemem zabezpieczenia społecznego zajmuje się Meksykański Instytut Zabezpieczenia Społecznego. Ubezpieczenia są finansowane ze składek pracodawców, pracowników oraz przez rząd i obejmują ok. 50% obywateli. W Meksyku nie ma natomiast zasiłków dla bezrobotnych. Wydatki na zabezpieczenie społeczne w 1997 stanowiły 18,1% wydatków budżetowych. Na system opieki społecznej składa się m.in. dotowana przez państwo opieka zdrowotna, która przynajmniej w teorii ma być dostępna dla wszystkich obywateli. W praktyce jednak w wielu mniejszych miejscowościach mieszkańcy nie mają do niej żadnego lub tylko ograniczony dostęp. Prywatne przychodnie i szpitale oferują dużo wyższy standard od publicznych, ale ogromnej większości społeczeństwa nie stać na usługi przez nie oferowane. Wydatki na ochronę zdrowia stanowiły w 1997 3,4% wydatków budżetowych. Średnia długość życia w Meksyku wynosi 73 lata dla mężczyzn i 79 lat dla kobiet. Śmiertelność niemowląt to ok. 20 zgonów na 1000 urodzeń. Kultura Ze względu na zróżnicowanie etniczne i podziały społeczno-ekonomiczne kultura meksykańska nie jest jednorodna. Na prowincji chłopi w dalszym ciągu czują silny związek ze swoimi małymi ojczyznami (patria chica) co pomaga podtrzymać różnorodność kulturową. Do obecnych czasów przetrwała duża liczba języków oraz zwyczajów indiańskich (w szczególności na południu). Rząd federalny wspiera rękodzieło oraz sztukę ludową, a także sztukę klasyczną pochodzenia europejskiego. Wysiłki te mają na celu wytworzenie jednolitego wzorca kultury meksykańskiej. Od lat 30. indigenismo – duma z dorobku dawnych kultur indiańskich jest jednym z głównych motywów w sztuce meksykańskiej. W celu promowania kultury meksykańskiej powołany został Narodowy Instytut Sztuk Pięknych. Pod jego auspicjami odbywają się pokazy międzynarodowe, jak i krajowe Narodowej Orkiestry Symfonicznej, tańca ludowego i baletu klasycznego. Oprócz tego działają różne agencje, których celem jest zachowanie w nieskażonej formie pierwotnej kultury i rzemiosła indiańskiego. Największą liczbą instytucji kulturalnych dysponuje stolica, znajdują się tu: Narodowe Muzeum Antropologii i Muzeum Sztuki Ludowej. Dużą rolę odgrywają również instytuty kulturalne funkcjonujące przy ośrodkach akademickich. Święta i obyczaje W Meksyku każdego roku, obok oficjalnych kościelnych i państwowych świąt (tzw. dias festivos), odbywa się niezliczona liczba uroczystości regionalnych. Obchody świąteczne świętowane są na wesoło, z dużą ilością dobrego jedzenia i picia, w tradycyjnych strojach, przy tańcach, pochodach i sztucznych ogniach. W całym kraju obchodzone są 17 stycznia – Dzień Świętego Antoniego, błogosławieństwo dla zwierząt domowych, następnie karnawał w lutym oraz 21 marca, kiedy jest wiosenne zrównanie dnia z nocą. W czasie Tygodnia Wielkanocnego (tzw. Semana Santa) w wielu miejscach odbywają się procesje, przypominające drogą krzyżową Jezusa. Ważnymi świętami są również 10 maja, kiedy obchodzony jest Dzień Matki czy 15 maja, dzień św. Izydora, kiedy to uroczyście rozpoczyna się okres siewów. Cały maj stoi pod znakiem kulturalnych festiwali w Acapulco i Cancún. Dniem Marynarza jest 1 czerwca, kiedy to w każdym porcie wzdłuż całego wybrzeża obchodzony jest Dzień Marynarki (tzw. Dia de la Marine). W dniu 15 sierpnia obchodzone jest Día de la Assunción inaczej Wniebowstąpienie Najświętszej Marii Panny, a w całym kraju organizowane są procesje. Świętem dużego znaczenia w Meksyku jest Día de los Muertos, czyli Święto Zmarłych. Zgodnie z tradycją Meksykanie celebrują to święto w trzech miejscach – w domu, w kościele oraz na cmentarzu. Przygotowania do święta zmarłych zaczynają się już 27 i 28 października. 31 października w pokoju lub na patio wznosi się tzw. ofiarę przeznaczoną dla krewnych rodziny, którzy odeszli już z tego świata. Najczęściej jest to odpowiednio zaadaptowany ołtarzyk domowy, zwany ołtarzem ofiarnym. Na ścianie pokoju zawiesza się obrazki świętych, a pod nimi ustawia się stół przykryty obrusem, na którym umieszcza się różne przedmioty, np. kadzielnice z kopalem (kadzidło z żywicy sosny ocote), lichtarze ze świecami, figurki świętych i aniołków, wazony i słoiki z kwiatami oraz inne ozdoby. Najbardziej spektakularna część świąt odbywa się 2 listopada i ma miejsce na cmentarzu. Zwykle po północy lub po godzinie 2, ale w wielu rejonach Meksyku ludzie przychodzą tam dopiero o świcie. Boże Narodzenie, podobnie jak inne święta katolickie, zaczęto w Meksyku obchodzić zaraz po przybyciu konkwistadorów hiszpańskich i wprowadzeniu chrześcijaństwa. Tydzień przed Bożym Narodzeniem traktowany jest jak czas gościnności, przypominając szukanie miejsca schronienia świętej rodziny wędrującej do Betlejem. Głównym daniem wigilijnym jest wędzony dorsz z papryką i oliwą oraz małymi grzankami. Podaje się również pieczonego indyka, owoce, słodycze. Ponadto przy każdej okazji, w Meksyku organizowane są tzw. fiesty. Literatura Najbardziej znani na świecie pisarze meksykańscy podejmują ponadczasowe i uniwersalne tematy w swoich utworach. Duży wpływ na twórczość literacką w Meksyku po 1945 wywarł Samuel Ramos, który w swoich książkach zajmuje się rozważaniami na temat człowieka i kultury. Przodującym poetą w całej Ameryce Łacińskiej jest z kolei Octavio Paz. Uznaniem na całym świecie cieszą się nowele Carlosa Fuentesa, w świecie hiszpańskojęzycznym bardzo popularni są Gustavo Sainz oraz Juan José Arreola. Wśród dramatopisarzy prym wiodą Rodolfo Usigli, Luisa Josefina Hernández i Emilio Carballido. Malarstwo, rzeźba i architektura Najbardziej rozpoznawalną formą malarstwa meksykańskiego są bez wątpienia murale. Mówi się nawet o istnieniu szkoły muralistów meksykańskich. Legendarne stały się murale opisujące rewolucję meksykańską, modernizację i walkę klas tworzone przez Diego Riverę czy Davida Alfaro Siqueirosa. Z innych znanych malarzy można wymienić Fridę Kahlo, Rufino Tamayo i Juana Soriano. Dużą popularność zyskały też wykonywane przez ludowego artystę José Clemente Orozco gipsowe figury. Na współczesną architekturę meksykańską duży wpływ wywarły funkcjonalizm i ekspresjonizm. Widać w niej również pewne elementy architektury amerykańskiej i europejskiej. Jednym z bardziej znanych przykładów oryginalnej meksykańskiej myśli architektonicznej jest kompleks uniwersytecki UNAM w mieście Meksyk, a w szczególności biblioteka uniwersytecka. Wśród architektów meksykańskich szczególną sławę zdobyli Luis Barragán, Juan O’Gorman i Felix Candela. Muzyka i film Meksykańska muzyka, w szczególności ta wywodząca się z kręgów ludowych (ranchero, mariachi) zyskała dużą popularność w całej Ameryce Łacińskiej, a miasto Meksyk stało się siedzibą wielu studiów nagraniowych i wytwórni fonograficznych. Krajowy przemysł filmowy należy do największych na zachodniej półkuli. Za złotą erę meksykańskiego filmu uważa się lata 40. i 50., był to okres szczytowy pod względem liczby kręconych filmów, jak i budżetu przeznaczanego na kino. Z Meksyku wywodzi się wielu znanych reżyserów, są to m.in. Alejandro González Iñárritu („Amores Perros”, „Babel”, „Zjawa”), Alfonso Cuarón („Children of Men”) i Guillermo del Toro („Labirynt Fauna”). Światową sławę osiągnęła również aktorka Salma Hayek znana z filmów Desperado z 1995 oraz Frida z 2002. Niewątpliwie najbardziej znaną meksykańską gwiazdą muzyki początku XXI w. był (rozpadł się w 2009 roku) młodzieżowy zespół RBD, który na całym świecie zdobył mnóstwo fanów i sprzedał miliony płyt. Z udziałem członków tej grupy powstały również bardzo popularny na świecie serial dla młodzieży „Rebelde” (Zbuntowani) oraz sitcom „RBD:La Familia” opowiadający o fikcyjnym życiu członków RBD. Znanymi piosenkarzami muzyki pop są również Cristiano Castro, Ariadna Thalía Sodi Miranda – Thalía, Julieta Venegas, Paulina Rubio oraz Alejandro Fernández. Media Największymi stacjami telewizyjnymi w Meksyku są „Televisa” oraz „TV Azteca”. Z ważniejszych tytułów prasowych należy wymienić: „Esto” (nakład 400 tys. egz.), „El Heraldo de México” (nakład 209 tys. egz.), „La Prensa” (nakład 208 tys. egz.), „Excélsior” (nakład 200 tys. egz.). Wśród czasopism najwyższy nakład osiągają miesięcznik „Selecciones del Reader’s Digest” (nakład 610 tys. egz.) i dwutygodnik „Fama” (nakład 350 tys. egz.). W Meksyku działają agencje prasowe: Agencia Mexicana de Información (AMI) oraz Agencia de Informatión Integral Periodistíca. Styl życia Meksykanie dużą wagę przykładają do wartości rodzinnych i tradycji. Mimo że kobiety stanowią znaczącą część siły roboczej (35,2% w 2005) to wiele z nich pozostaje w domach i zajmuje się dziećmi oraz gospodarstwem. Dzieci, w szczególności te z wyższych klas pozostają w domach rodzinnych dosyć długo. W lepiej uposażonych rodzinach kobiety często dysponują pomocą w opiece nad dziećmi, przygotowaniu posiłków czy sprzątaniu. Przeważająca część meksykańskich kobiet musi dzielić czas pomiędzy pracą w domu i na zewnątrz, nierzadko pracując w kilku miejscach. Mieszkańcy miast ubierają się podobnie do Europejczyków. Natomiast na terenach wiejskich da się zauważyć bardziej tradycyjne ubiory. Indian w przeciwieństwie do metysów cechuje większe przywiązanie do rodzimej kultury. Meksykańska kuchnia jest bardzo różnorodna i zmienia się wraz z klasami społecznymi i zwyczajami kulinarnymi. Podstawę diety przeciętnego Meksykanina stanowią tortille z kukurydzy albo pszenicy, fasola, papryka i pomidory. Kolejną tradycyjną potrawą bez której „nie byłoby Meksyku” jest pozole, potrawa przypominająca lokalny bigos - Meksykanie wrzucają do garnka wszystko co jest pod ręką. Dlatego też istnieje kilka rodzajów tej potrawy: rojo, blanco, verde. W bogatszych domach kuchnia jest bardziej urozmaicona z większymi wpływami kuchni amerykańskiej. Charakterystyczną cechą kuchni meksykańskiej jest również duże spożycie piwa, chociaż w ostatnich latach bardzo poprawiła się jakość win meksykańskich. Symbolem Meksyku pozostaje też wyrabiana z agawy tequila. Dużą popularnością w Meksyku cieszą się piłka nożna, boks, wyścigi samochodowe, a także walki byków. Oprócz tego duży wpływ na spędzanie wolnego czasu w Meksyku mają wzorce przychodzące ze Stanów Zjednoczonych. W szczególności w północnych stanach daje się zauważyć mieszanie się kultur amerykańskiej i meksykańskiej. Zobacz też stosunki azerbejdżańsko-meksykańskie stosunki izraelsko-meksykańskie Przypisy Bibliografia Economía actuarial en las empresas industriales, Toribio, Lucio, Editorial CEMEX 2005-2006. Enciclopedia de México., Enciclopedia de México, 1977. Geografia regionalna świata, Jerzy Makowski (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. Historia Meksyku, Tadeusz Łepkowski, Ossolineum 1986. Historia Meksyku, H.B. Parkes, Warszawa 1955. México en la literatura, Michener, James Albert, México. Madrid: Espasa Calpe, 1994. Meksyk, Bogdan Rudnicki i inni (tłum.), Mediaprofit, Warszawa 2005. Meksyk, Jane Onstott, National Geographic, Warszawa 2003. Meksyk. Kraj kontrastów, Łukasz Gołębiewski, Sonia Draga, Katowice 2007. Meksyk Cuda świata, praca zbiorowa, Rzeczpospolita S.A., Warszawa 2008. Meksyk, Piotr Sanerek i inni (tłum.), Wiedza i Życie, Warszawa 2005. Meksyk: glify, kalendarze, piramidy, Maria Longhena, Ars Polona 1998. Polityka zagraniczna państw Ameryki Łacińskiej, Marcin Gawrycki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007. Stany Zjednoczone Meksyku, Zbigniew Dobosiewicz, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1981. Vegetación de México, Jerzy Rzedowski, México: Limusa, 1978. Linki zewnętrzne Oficjalna strona prezydencji Meksyku Oficjalna strona senatu Instituto Nacional de Estadística y Geografía (INEGI) Państwa w Ameryce Północnej Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

2358605

https://pl.wikipedia.org/wiki/Miros%C5%82aw%20R%C3%B3%C5%BCa%C5%84ski

Mirosław Różański

Mirosław Różański (ur. 1 grudnia 1962 w Głogowie) – generał broni Wojska Polskiego, doktor nauk o obronności i polityk, w latach 2015–2016 Dowódca Generalny Rodzajów Sił Zbrojnych, senator–elekt XI kadencji. Życiorys Wykształcenie Absolwent Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Zmechanizowanych, którą ukończył z wyróżnieniem w 1986. W 1989 ukończył Centrum Doskonalenia Oficerów tzw. „Akademię Polową” na kierunku dowódców batalionów. W latach 1992–1993 studiował w Akademii Obrony Narodowej w Rembertowie. W tej samej uczelni ukończył kurs taktyczno-operacyjny (1998). W 2000 został absolwentem Studium Polityki Obronnej broniąc pracę na temat „Profesjonalne siły zbrojne podstawowym czynnikiem bezpieczeństwa narodowego”. W 2011 uzyskał stopień doktora w zakresie nauk o obronności. Przebieg służby wojskowej Służbę wojskową po ukończeniu studiów rozpoczął w 42 Pułku Zmechanizowanym na stanowisku dowódcy plutonu w Żarach. W 1987 został dowódcą kompanii szkolnej przygotowującej kadry dowódcze Śląskiego Okręgu Wojskowego. W 1989 został dowódcą kompanii zmechanizowanej, z którą wziął udział w ćwiczeniu „Przyjaźń 1989”, po raz pierwszy obserwowanym przez wysłanników NATO. W 1990 został szefem sztabu batalionu szkolnego, którego był współorganizatorem. Następnie został wyznaczony na dowódcę 2 Batalionu Zmechanizowanego w 42 Pułku Zmechanizowanym. W okresie dowodzenia batalionem został poddany kontroli gotowości bojowej przez SG WP, a zdolność bojową batalion potwierdził przed Inspekcją Sił Zbrojnych. Po powrocie z AON został wyznaczony na stanowisko starszego oficera operacyjnego w sztabie 42 Pułku Zmechanizowanego. W 1994 został skierowany na praktykę do Oddziału Szkolenia Bojowego Śląskiego Okręgu Wojskowego. Po zakończeniu praktyki skierowano go na stanowisko szefa szkolenia do 34 Brygady Kawalerii Pancernej w Żaganiu. W 1996 został przesunięty na stanowisko szefa sztabu w tej samej brygadzie. W 1999 został wyznaczony na stanowisko dowódcy 17 Wielkopolskiej Brygady Zmechanizowanej w Międzyrzeczu. W 2003 rozpoczął służbę na stanowisku szefa sztabu 11 Dywizji Kawalerii Pancernej w Żaganiu. W 2005 otrzymał nominację generalską i ponownie objął obowiązki dowódcy 17 BZ. Dowodząc brygadą, był inicjatorem wielu zmian systemowych w zakresie pełnienia służb i systemu szkolenia. Był pomysłodawcą i realizatorem nowego modelu szkolenia strzelców wyborowych w wojskach lądowych. Wdrażał do sił zbrojnych KTO Rosomak, formował pierwszy w pełni zawodowy batalion zmotoryzowany, który wziął udział w pierwszej i drugiej zmianie PKW w Afganistanie. W 2007 jako dowódca Brygadowej Grupy Bojowej wraz z żołnierzami 17 WBZ uczestniczył w VIII zmianie PKW w Iraku. Stacjonująca w bazie Delta w Al-Kut BGB wspólnie z irackimi siłami bezpieczeństwa i jednostkami koalicyjnymi przeprowadziła kilka operacji przeciwko rebeliantom, a także akcje pomocy humanitarnej i medycznej w prowincji Wasit. W okresie dowodzenia brygadą trzykrotnie – w 2006, 2007 i 2008 – jednostka została wyróżniona Znakiem Honorowym Sił Zbrojnych RP. W 2008 prezydent RP Lech Kaczyński w uznaniu zasług wręczył mu Flagę Narodową. W 2008 został laureatem nagrody Buzdygany. Podczas misji w Iraku został odznaczony przez prezydenta Salwadoru Medalem Zasługi. W 2008 został wyznaczony na stanowisko zastępcy szefa Zarządu Planowania Strategicznego P-5 Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. W sierpniu 2009 wyznaczony na stanowisko dowódcy 11 Dywizji Kawalerii Pancernej i mianowany do stopnia generała dywizji. W 2010 sformowana na bazie 17 BZ i jednostek Dywizji Grupa Bojowa UE była pierwszym oddziałem bojowym zadeklarowanym przez Polskę do sił Unii Europejskiej. W latach 2010–2011 Czarna Dywizja przygotowała i skierowała do Afganistanu kolejno VIII i IX zmianę PKW. Blisko 3000 żołnierzy pełniło służbę w ramach ISAF. W latach 2012–2013 był dyrektorem Departamentu Strategii i Planowania Obronnego Ministerstwa Obrony Narodowej, uczestniczył w pracach międzyresortowego zespołu koordynacyjnego przy Ministerstwie Rozwoju Regionalnego. Pełnił funkcję pełnomocnika MON ds. reformy systemu zarządzania, kierowania i dowodzenia Siłami Zbrojnymi. Kierowany przez niego Departament wydał zatwierdzoną przez Radę Ministrów Strategię Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego. Kierował pracami Zespołu przygotowującego ustawę zmieniającą Ustawę o urzędzie MON, przyjętą przez parlament i podpisaną przez Zwierzchnika Sił Zbrojnych Prezydenta RP 22 lipca 2013. Dowodził Grupą Organizacyjną Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych, stwarzając warunki do powstania DG RSZ od stycznia 2014. 9 czerwca 2015 prezydent RP Bronisław Komorowski mianował go z dniem 30 czerwca 2015 na stanowisko Dowódcy Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych, a 1 sierpnia 2015 awansował na stopień generała broni. 12 grudnia 2016 złożył wniosek o zwolnienie z zawodowej służby wojskowej. 31 stycznia 2017 został zwolniony z zawodowej służby wojskowej, przechodząc w stan spoczynku. W lipcu 2022 usłyszał zarzuty niedopełnienia obowiązków i przekroczenia uprawnień w sprawie organizacji Międzynarodowych Pokazów Lotniczych 'Air Show' w Radomiu w latach 2011–2015. Działalność społeczna i polityczna W latach 1982–1990 był członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W 2017 powołał Fundację „Bezpieczeństwa i Rozwoju Stratpoints”, w której objął stanowisko prezesa zarządu. W 2020 zasiadł w sztabie kandydata na prezydenta RP Szymona Hołowni i następnie, po powołaniu przez Szymona Hołownię ugrupowania Polska 2050, w kolegium ekspertów związanego z nim Instytutu Strategie 2050. W wyborach parlamentarnych 2023 został kandydatem paktu senackiego z KW Trzeciej Drogi do Senatu w okręgu zielonogórskim. Otrzymał 104 047 głosów (59,15%) i uzyskał mandat senatora XI kadencji. Wyniki wyborcze Życie prywatne Żonaty, ma troje dzieci. Służba wojskowa 1986–1987 – dowódca plutonu w 42 Pułku Zmechanizowanym w Żarach 1987–1989 – dowódca kompanii szkolnej przygotowującej na potrzeby Śląskiego Okręgu Wojskowego dowódców drużyn i działonowych operatorów bojowych wozów piechoty w 42 Pułku Zmechanizowanym w Żarach 1989–1990 – dowódca kompanii zmechanizowanej w 42 Pułku Zmechanizowanym w Żarach 1990–1991 – szef sztabu batalionu szkolnego w 42 Pułku Zmechanizowanym w Żarach 1991–1992 – dowódca 2 Batalionu Zmechanizowanego w 42 Pułku Zmechanizowanym w Żarach 1993–1994 – starszy oficer operacyjny w sztabie 42 Pułku Zmechanizowanego w Żarach 1994–1995 – praktyka w Oddziale Szkolenia Bojowego Śląskiego Okręgu Wojskowego we Wrocławiu 1995–1996 – szef szkolenia w 34 Brygadzie Kawalerii Pancernej w Żaganiu 1996–1999 – szef sztabu w 34 Brygadzie Kawalerii Pancernej w Żaganiu 1999–2003 – dowódca 17 Wielkopolskiej Brygady Zmechanizowanej w Międzyrzeczu 2003–2005 – szef sztabu w dowództwie 11 Dywizji Kawalerii Pancernej w Żaganiu 2005–2008 – dowódca 17 Wielkopolskiej Brygady Zmechanizowanej w Międzyrzeczu 2007 – dowódca Brygadowej Grupy Bojowej w ramach VIII zmiany PKW Irak 2008–2009 – zastępca szefa Zarządu Planowania Strategicznego P-5 w Sztabie Generalnym w Warszawie 2009–2011 – dowódca 11 Dywizji Kawalerii Pancernej w Żaganiu 2012–2013 – Dyrektor Departamentu Strategii i Planowania Obronnego MON 2013–2015 – Dowódca Grupy Organizacyjnej Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych w Warszawie od 30 czerwca 2015 do 15 grudnia 2016 – Dowódca Generalny Rodzajów Sił Zbrojnych (mianowanie: 9 czerwca 2015) Wykształcenie wojskowe Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Zmechanizowanych we Wrocławiu (1986) – z wyróżnieniem Centrum Doskonalenia Oficerów w Rembertowie (1989) – kurs dowódców batalionu Akademia Obrony Narodowej w Rembertowie (1993) – studia II stopnia, (1998) – kurs taktyczno-operacyjny, (2005) – Podyplomowe Studia Polityki Obronnej zakończone obroną pracy pt. Profesjonalne siły zbrojne podstawowym czynnikiem bezpieczeństwa narodowego Akademia Obrony Narodowej w Rembertowie (2011) – studia III stopnia (doktoranckie) – zakończone obroną pracy naukowej pt. Efektywność działań Polskich Kontyngentów Wojskowych tworzonych z etatowych jednostek w operacjach ekspedycyjnych Awanse generalskie generał brygady – 2005 generał dywizji – 2009 generał broni – 1 sierpnia 2015 Ordery i odznaczenia Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski – 2011 Brązowy Krzyż Zasługi – 1999 Wojskowy Krzyż Zasługi z Mieczami – 2008 Gwiazda Iraku Srebrny Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny” Brązowy Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny” Złoty Medal „Za zasługi dla obronności kraju” Srebrny Medal „Za zasługi dla obronności kraju” Brązowy Medal „Za zasługi dla obronności kraju” Złota Odznaka „Zasłużony dla Ochrony Przeciwpożarowej” (2010) Brązowy Medal za Zasługi dla Policji – 2011 Krzyż Honoru Bundeswehry w Złocie – Niemcy, 2012 Wyróżnienia Honorowy Ambasador Miasta Żagań – 2010 Odznaka Skoczka Spadochronowego Wojsk Powietrznodesantowych Miniaturka odznaki tytułu honorowego „Znak Honorowy Sił Zbrojnych RP” – trzykrotnie: 2006, 2007, 2008 Kordzik Honorowy Sił Zbrojnych RP (Wojska Lądowe) – 2011 Odznaka pamiątkowa 42 pz Odznaka pamiątkowa/honorowa 11 LDKPanc Odznaka pamiątkowa/honorowa 10 BKPanc – 2013 Odznaka pamiątkowa DG RSZ – 2015 Odznaka absolwenta Podyplomowych Studiów Polityki Obronnej AON Złota Wojskowa Odznaka Sprawności Fizycznej Złota Odznaka „Zasłużony dla Ochrony Przeciwpożarowej” – 2010 Odznaka honorowa „Za zasługi dla Związku Inwalidów Wojennych RP” Odznaka IV Klasy (Brązowa) „Za zasługi dla Związku Żołnierzy Wojska Polskiego” – 2011 Krzyż Czynu Zbrojnego Polskiej Samoobrony na Kresach Wschodnich II RP (ZKRPiBWP) – 2011 Kombatancki Krzyż Pamiątkowy „Zwycięzcom” (ZKRPiBWP) – 2010 Medal XV-lecia Związku Polskich Spadochroniarzy w Berlinie Medal Pamiątkowy Wielonarodowej Dywizji Centrum-Południe w Iraku Publikacje Dlaczego przegramy wojnę z Rosją z Juliuszem Ćwieluchem, Znak, Kraków 2018, Przypisy Absolwenci Podyplomowych Studiów Polityki Obronnej w Akademii Obrony Narodowej Absolwenci Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Zmechanizowanych Generałowie broni Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej Dowódcy Generalni Rodzajów Sił Zbrojnych Żołnierze Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Iraku Oficerowie ludowego Wojska Polskiego Dowódcy 11 Dywizji Kawalerii Pancernej Członkowie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Oficerowie 42 Pułku Zmechanizowanego Politycy Polski 2050 Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Brązowym Krzyżem Zasługi (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Wojskowym Krzyżem Zasługi z Mieczami Odznaczeni Gwiazdą Iraku Odznaczeni Srebrnym Medalem „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny” Odznaczeni Brązowym Medalem „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny” Odznaczeni Złotym Medalem „Za zasługi dla obronności kraju” Odznaczeni Srebrnym Medalem „Za zasługi dla obronności kraju” Odznaczeni Brązowym Medalem „Za zasługi dla obronności kraju” Odznaczeni Brązowym Medalem za Zasługi dla Policji Odznaczeni Złotą Odznaką Zasłużony dla Ochrony Przeciwpożarowej Odznaczeni Medalem Pamiątkowym Wielonarodowej Dywizji Centrum-Południe w Iraku Polacy odznaczeni Krzyżem Honoru Bundeswehry w Złocie Polscy wojskowi związani z Żaganiem Ludzie urodzeni w Głogowie Urodzeni w 1962

3107781

https://pl.wikipedia.org/wiki/Filmowe%20Uniwersum%20Marvela

Filmowe Uniwersum Marvela

Filmowe Uniwersum Marvela, skrót. FUM (oryg. , skrót. ) – franczyza obejmująca głównie filmy o superbohaterach produkcji Marvel Studios, które zaś oparte są na komiksach Marvel Comics. Pomiędzy produkcjami zrzeszonymi w Filmowym Uniwersum Marvela stosowane są częste crossovery, a także wspólne wątki i członkowie obsady. Filmy z Filmowego Uniwersum Marvela zyskały pozytywną opinię krytyków i znalazły się wysoko w rankingach filmowych na całym świecie. Dwanaście dni po premierze filmu Avengers: Czas Ultrona stała się najbardziej dochodową franczyzą na świecie, prześcigając dotychczasowego lidera – serię filmów o Harrym Potterze. Do końca maja 2019 roku dwadzieścia dwa filmy zarobiły łącznie ponad 21 miliardów dolarów. W skład Uniwersum wchodzą również między innymi: komiksy, filmy krótkometrażowe Marvel One-Shots i seriale. Pierwszym filmem jest powstały w 2008 roku Iron Man, który rozpoczyna I Fazę. Kolejnymi produkcjami I Fazy były: Incredible Hulk (2008), Iron Man 2 (2010), Thor (2011), Kapitan Ameryka: Pierwsze starcie (2011) i The Avengers (2012). II Fazę tworzą filmy: Iron Man 3 (2013), Thor: Mroczny świat (2013), Kapitan Ameryka: Zimowy żołnierz (2014), Strażnicy Galaktyki (2014), Avengers: Czas Ultrona (2015) i Ant-Man (2015). W skład III fazy wchodzą Kapitan Ameryka: Wojna bohaterów (2016), Doktor Strange (2016), Strażnicy Galaktyki vol. 2 (2017), Spider-Man: Homecoming (2017), Thor: Ragnarok (2017), Czarna Pantera (2018), Avengers: Wojna bez granic (2018), Ant-Man i Osa (2018), Kapitan Marvel (2019), Avengers: Koniec gry (2019) i Spider-Man: Daleko od domu (2019). Dwadzieścia trzy filmy wchodzące w skład trzech pierwszych faz tworzą serię zatytułowaną Saga Nieskończoności. Pierwszym filmem Fazy IV jest Czarna Wdowa (2021), a następnie pojawiły się Shang-Chi i legenda dziesięciu pierścieni (2021), Eternals (2021), Spider-Man: Bez drogi do domu (2021), Doktor Strange w multiwersum obłędu (2022), Thor: Miłość i grom (2022) i Czarna Pantera: Wakanda w moim sercu (2022). W skład tej Fazy wchodzą również seriale wyprodukowane przez Marvel Studios: WandaVision (2021), Falcon i Zimowy Żołnierz (2021), Loki (2021), A gdyby…? (2021), Hawkeye (2021), Moon Knight (2022), Ms. Marvel (2022), Ja jestem Groot (2022) i Mecenas She-Hulk (2022). V Fazę rozpoczął film Ant-Man i Osa: Kwantomania (2023). Po nim zadebiutowlali Strażnicy Galaktyki vol. 3 (2023), a ponadto zapowiedziane zostały: Marvels (2023), Deadpool 3 (2024), Captain America: Brave New World (2024), Thunderbolts (2024) i Blade (2025), natomiast na VI Fazę zaplanowane są filmy: Fantastyczna czwórka (2025), Avengers: The Kang Dynasty (2026) i Avengers: Secret Wars (2027). Filmy IV, V i VI Fazy wraz z serialami tworzą Sagę Multiwersum. Pierwszy serial jaki powstał to Agenci T.A.R.C.Z.Y. emitowany przez stację ABC. Drugim, emitowanym również przez stację ABC, był serial Agentka Carter. Marvel Television nawiązało współpracę z serwisem Netflix, w wyniku której swoją premierę miały seriale: Daredevil i Jessica Jones w 2015 roku, Luke Cage w 2016 roku oraz Iron Fist, Defenders i Punisher w 2017 roku. We wrześniu 2017 roku swoją premierę na kanale ABC miał serial Inhumans. W tym samym roku swoją premierę miał serial Runaways w serwisie Hulu, a w czerwcu 2018 roku swoją premierę miał serial Cloak & Dagger na kanale Freeform. Produkcja i rozwój franczyzy Filmy W 2005 roku Marvel Entertainment rozpoczęło planowanie niezależnej produkcji własnych filmów dystrybuowanych przez Paramount Pictures. W tym samym roku powołano do życia Marvel Studios z Avi Aradem na czele, które rozpoczęło przygotowywania do stworzenia wspólnego uniwersum filmowego. W założeniu studia, miały powstać indywidualne filmy o superbohaterach, a później mieli oni się pojawić we wspólnej produkcji. Arad nie wierzył w sukces wspólnego uniwersum i w 2007 roku zrezygnował ze stanowiska. Jego miejsce zajął, wówczas 33-letni, Kevin Feige. Utworzono sześcioosobową komisję twórczą, w której składzie znalazł się Feige, jego zastępca Louis D’Esposito, szef Marvel Comics Dan Buckley, szef kreatywny Joe Quesada, scenarzysta Brian Michael Bendis i prezes Marvel Entertainment Alan Fine. Wspólne uniwersum zostało nazwane Marvel Cinema Universe, a następnie zmieniono nazwę na Marvel Cinematic Universe. Studio określiło Filmowe Uniwersum Marvela jako Earth-199999. W październiku 2014 roku odbyło się po raz pierwszy MarvelEvent, gdzie studio zaprezentowało skład filmowy III Fazy Uniwersum. W lutym 2015 roku Sony Pictures Entertainment i Marvel Studios ogłosili umowę licencyjną, która włącza postać Spider-Mana oraz filmy z tym bohaterem do Filmowego Uniwersum Marvela. Za dystrybucję filmów solowych odpowiedzialne jest Sony, a producentem solowych filmów o Spider-Manie ma być Amy Pascal z ramienia Sony i Kevin Feige. We wrześniu 2015 roku Marvel Studios zostało podłączone bezpośrednio pod Walt Disney Studios. W wyniku tej zmiany szef studia, Kevin Feige odpowiada bezpośrednio przed Alanem Hornem, szefem studia Disneya. Wcześniej odpowiadał on bezpośrednio przed prezesem Marvel Entertainment, Issakiem Permutterem. Komisja twórcza została rozwiązana, a kluczowe decyzje dotyczące filmów są podejmowane przez Feige’a, D’Esposito i Victorię Alonso. W grudniu 2017 roku Walt Disney Company zakupiła znaczną część kapitału 21st Century Fox, w tym studio 20th Century Fox. W wyniku tej umowy prawa filmowe do X-Menów i Fantastycznej Czwórki mają powrócić do Marvela, a same postaci mają zostać włączone do franczyzy. W marcu 2019 roku Feige określił pierwsze trzy fazy jako Saga Nieskończoności (oryg. The Infinity Saga). W lipcu 2022 roku wyjawiono tytuły Fazy V i VI oraz poinformowano, że wraz z Fazą IV tworzyć będą Sagę Multiwersum. Dystrybucja We wrześniu 2008 roku, po międzynarodowym sukcesie filmu Iron Man, Paramount Pictures nabyła prawa do dystrybucji kolejnych filmów: Iron Man 2, Thor, Kapitan Ameryka: Pierwsze starcie i Avengers. Jedynym filmem nie wchodzącym w skład umowy był Incredible Hulk, którego prawa do dystrybucji posiada Universal Pictures. W grudniu 2009 roku Walt Disney Company nabyło Marvel Entertainment. W październiku 2010 roku Walt Disney Studios odkupiło prawa do dystrybucji filmów Avengers i Iron Man 3 od Paramount Pictures. Disney jest dystrybutorem wszystkich kolejnych filmów studia, z wyjątkiem filmów o Spider-Manie. Za ich dystrybucję odpowiada Sony Pictures. W 2013 roku Disney odkupił prawa do dystrybucji pierwszych filmów Uniwersum od Paramountu. Seriale W lipcu 2012 roku, po pozytywnym odbiorze filmu Avengers, Marvel rozważał rozwój franczyzy o serial telewizyjny, którym ostatecznie stał się serial Agenci T.A.R.C.Z.Y. We wrześniu 2013 roku studio rozpoczęło przygotowania do kolejnego serialu Agentka Carter. Inspiracją do powstania obu seriali stały się filmy krótkometrażowe Marvel One-Shots: Przedmiot 47 i Agentka Carter. W sierpniu 2015 roku stacja zamówiła pilot serialu Most Wanted, a w październiku tego samego roku pilot serialu komediowego Damage Control. Przy współpracy ze stacją ABC są również dwa niezatytułowane projekty. 12 maja 2016 poinformowano, że ABC anulowała dalszą produkcję serialu Agentka Carter oraz zrezygnowała z projektu serialu Marvel’s Most Wanted. W listopadzie 2013 roku ogłoszono współpracę Marvela z siecią Netflix nad kolejnymi tytułami: Daredevil, Jessica Jones, Luke Cage i Iron Fist, które miały doprowadzić do miniserii Defenders. W styczniu 2015 roku Ted Sarandos, dyrektor programowy Netflixa, zapewnił, że wszystkie seriale tworzone przy współpracy z Marvelem, mają szansę na kolejne sezony. W styczniu 2016 roku poinformowano, że serial Punisher jest we wstępnej fazie rozwoju, a trzy miesiące później został on potwierdzony. W kwietniu 2016 roku stacja Freeform zamówiła serial Cloak & Dagger. W sierpniu tego samego roku zamówiony został pilot serialu Runaways przez platformę Hulu. W tym samym miesiącu poinformowano, że ABC Studios pracuje nad serialem o grupie New Warriors. W listopadzie 2016 roku ABC zamówiła serial Inhumans współprodukowany z IMAX Corporation, którego dwa pierwsze odcinki zadebiutowały w kinach IMAX we wrześniu 2017 roku. W kwietniu 2019 roku podczas prezentacji serwisu Disney+ oficjalnie potwierdzono, że na jego potrzeby powstanie kilka seriali wyprodukowanych przez Marvel Studios, należą do nich: WandaVision, Falcon i Zimowy Żołnierz, Loki i pierwsza animowana produkcja A gdyby…?. W tym samym miesiącu portal Variety ujawnił, że planowany jest również serial Hawkeye. W lipcu tego samego roku podczas San Diego Comic-Conu studio oficjalnie potwierdziło produkcję tych seriali i ujawniono, że będą one wchodziły w skład IV Fazy Uniwersum. W sierpniu 2019 roku podczas konwentu D23 zapowiedziano trzy kolejne tytuły na platformę Disney+: Moon Knight, She-Hulk i Ms. Marvel. Na początku maja 2019 ogłoszono, że na platformie Hulu w 2020 roku pojawią się dwa kolejne seriale współprodukowane przez Marvel Television: Ghost Rider opowiadający o Robbie Reyesie z Gabrielem Luną w tytułowej roli, który został przedstawiony w czwartym sezonie Agentów T.A.R.C.Z.Y. oraz Helstrom o rodzeństwie Any i Daimona Helstromów. We wrześniu 2019 roku poinformowano, że New Warriors i Ghost Rider zostały anulowane. Inne media W 2010 roku ukazał się pierwszy oficjalny komiks tie-in MCU. W listopadzie 2010 roku Joe Quesada przedstawił plan ekspansji Uniwersum o komiksy powiązane. W sierpniu 2011 roku studio zapowiedziało wydanie filmów krótkometrażowych, które będą wydawane wraz z wersją Blu-ray filmów. Cykl ten nazwany został Marvel One-Shots. Niektóre z krótkometrażówek posłużyły jako inspiracja do wyprodukowania seriali. W marcu 2015 roku Cort Lane z Marvel Animation ogłosił, że są planowane animacje powiązane z FUM. Filmy Marvel One-Shots Seriale Marvel Television Marvel Studios Seriale fabularne Seriale animowane Obsada i postacie powracające Filmowe Uniwersum Marvela jest pewnego rodzaju ewenementem. Postacie i obsada wchodzące w jego skład pojawiają się zarówno w filmach, krótkometrażówkach Marvel One-Shots i serialach. Swoje role powtarzają ci sami aktorzy. Wielokrotnie powtarzającymi swoją rolę są: Robert Downey Jr., który zagrał Tony’ego Starka / Iron Mana w trzech solowych filmach: Iron Man (2008), Iron Man 2 (2010) i Iron Man 3 (2013); Chris Evans grający Steve’a Rogersa / Kapitana Amerykę zagrał również w trzech solowych filmach: Kapitan Ameryka: Pierwsze starcie (2011), Kapitan Ameryka: Zimowy żołnierz (2014) i Kapitan Ameryka: Wojna bohaterów (2016) oraz Chris Hemsworth wcielający się w Thora w trzech solowych filmach: Thor (2011), Thor: Mroczny świat (2013) oraz Thor: Ragnarok (2017). Ci trzej aktorzy zagrali w Avengers (2012) i Avengers: Czas Ultrona (2015). Downey Jr. wystąpił ponadto w Kapitan Ameryka: Wojna bohaterów (2016) i razem z Evansem w Spider-Man: Homecoming (2017). Edward Norton, który wystąpił jako Bruce Banner / Hulk w The Incredible Hulk (2008) nie zagrał w Avengers (2012), został on zastąpiony przez Marka Ruffalo, który pojawił się również w Avengers: Czas Ultrona (2015) i Thor: Ragnarok (2017). Chris Pratt wcielił się w rolę Petera Quilla / Star-Lorda w filmie Strażnicy Galaktyki (2014) i Strażnicy Galaktyki vol. 2 (2017) oraz powróci w Guardians of the Galaxy Vol. 3. Paul Rudd wcielił się w rolę Scotta Langa / Ant-Mana, a Evangeline Lilly zagrała Hope Van Dyne w filmie Ant-Man (2015), powtórzyli oni swoją rolę w Ant-Man i Osa (2018). Rudd pojawił się również w filmie Kapitan Ameryka: Wojna bohaterów (2016). Chadwick Boseman pojawił się w roli T’Challi / Czarnej Pantery w filmach Kapitan Ameryka: Wojna bohaterów (2016) i Czarna Pantera (2018), Benedict Cumberbatch wcielił się w postać Doktora Stephena Strange’a w filmie Doktor Strange (2016) oraz powtórzył swoją rolę w filmie Thor: Ragnarok (2017), a Tom Holland zagrał Petera Parkera / Spider-Mana w filmach Kapitan Ameryka: Wojna bohaterów (2016), Spider-Man: Homecoming (2017) i Spider-Man: Daleko od domu (2019). Brie Larson zagrała Carol Danvers / Kapitan Marvel w filmie Kapitan Marvel (2019). Downey Jr., Evans, Hemsworth, Ruffalo, Pratt, Boseman, Cumberbatch i Holland zagrali również w filmie Avengers: Wojna bez granic (2018) oraz powrócili w Avengers: Koniec gry (2019), natomiast Lilly, Rudd i Larson pojawili się tylko w Avengers: Koniec gry (2019). Samuel L. Jackson zagrał epizodycznie postać Nicka Fury’ego w kilku filmach, dołączył do głównej obsady dopiero przy Avengers (2012), powtórzył on swoją rolę w Kapitan Ameryka: Zimowy żołnierz (2014) i Avengers: Czas Ultrona (2015) oraz wystąpił gościnnie w serialu Agenci T.A.R.C.Z.Y. (2013–2014). Inni aktorzy, którzy kilkukrotnie powtarzali swoje role to: Paul Bettany, Don Cheadle, Idris Elba, Jon Favreau, Tom Hiddleston, William Hurt, Scarlett Johansson, Anthony Mackie, Gwyneth Paltrow, Jeremy Renner, Stellan Skarsgård, Cobie Smulders i Sebastian Stan. Historia i geneza bohaterów często się różni od tej przedstawionej w komiksach. Została zmieniona na potrzeby filmów lub w związku z prawami autorskimi do filmów. Takim przykładem jest rodzeństwo Maximoff – Scarlet Witch i Quicksilver, które w komiksach są dziećmi Magneto i mutantami, natomiast Marvel Studios nie może o tym wspomnieć, ponieważ prawa do tych postaci posiada 20th Century Fox, jak i do pozostałego świata X-Men. W rolę Quicksilvera wcielił się Aaron Taylor-Johnson, a Scarlet Witch zagrała Elizabeth Olsen. Wystąpili oni w Kapitan Ameryka: Zimowy żołnierz (2014) i Avengers: Czas Ultrona (2015). Olsen wystąpiła również w Kapitan Ameryka: Wojna bohaterów (2016) i Avengers: Wojna bez granic (2018) oraz powtórzyła swoją rolę w Avengers: Koniec gry (2019). Clark Gregg, który wciela się w Phila Coulsona w Iron Man (2008), Iron Man 2 (2010), Thor (2011), Avengers (2012) i Kapitan Marvel (2019), również zagrał w dwóch krótkometrażówkach Marvel One-Shots (2011) i gra w serialu Agenci T.A.R.C.Z.Y. (od 2013). Postać Coulsona została stworzona na potrzeby filmu, a w komiksach pojawiła się dopiero później. Hayley Atwell wciela się w postać Peggy Carter w Kapitan Ameryka: Pierwsze starcie (2011), krótkometrażówce Marvel One-Shot: Agentka Carter (2013), Kapitan Ameryka: Zimowy żołnierz (2014), Avengers: Czas Ultrona (2015), gościnnie wystąpiła w serialu Agenci T.A.R.C.Z.Y. (2014), gra główną rolę w serialu Agentka Carter (2015–2016) oraz powtórzyła swoją rolę w filmie Ant-Man (2015). Rolę Howarda Starka, ojca Tony’ego odgrywa trzech aktorów: pierwszy z nich, Gerard Sanders, pojawił się tylko na zdjęciu w Iron Man (2008); John Slattery jest odtwórcą roli dojrzałego Howarda i wystąpił w Iron Man 2 (2010) oraz powtórzył swoją rolę w Ant-Man (2015); natomiast trzeci z nich, Dominic Cooper gra młodszą wersję ojca Tony’ego i wystąpił w Kapitan Ameryka: Pierwsze starcie (2011), krótkometrażówce Marvel One-Shot: Agentka Carter (2013) oraz w serialu Agentka Carter (2015–2016). Leslie Bibb, która wystąpiła w filmach Iron Man (2008) i Iron Man 2 (2010) jako Christine Everhart zagrała również w fikcyjnym programie informacyjnym WHiH NewsFront (2015–2016). Główne role w miniserialu platformy Netflix, Defenders, zagrali: Charlie Cox jako Matt Murdock / Daredevil, Krysten Ritter jako Jessica Jones, Mike Colter jako Luke Cage i Finn Jones jako Daniel Rand / Iron Fist. Cała czwórka aktorów pojawiła się we własnych serialach. W miniserii gościnie wystąpił również Jon Bernthal jako Frank Castle / Punisher, który wcześniej zagrał w serialu Daredevil. Zagrał on również we własnym serialu Punisher. Colter natomiast dodatkowo wystąpił w serialu Jessica Jones. Główne role w serialu Runaways zagrali: Rhenzy Feliz jako Alex Wilder, Lyrica Okano jako Nico Minoru, Virginia Gardner jako Karolina Dean, Ariela Barer jako Gert Yorkes, Gregg Sulkin jako Chase Stein i Allegra Acosta jako Molly Hernandez. Tytułowe role w serialu Marvel’s Cloak & Dagger zagrają Olivia Holt jako Tandy Bowen / Dagger i Aubrey Joseph jako Tyrone Johnson / Cloak, natomiast w serialu Marvel’s New Warriors w głównych rolach wystąpią: Milana Vayntrub jako Doreen Green / Squirrel Girl, Derek Theler jako Craig Hollis / Mister Immortal, Jeremy Tardy jako Dwayne Taylor / Night Thrasher, Calum Worthy jako Robbie Baldwin / Speedball, Matthew Moy jako Zach Smith / Microbe oraz Kate Comer as Deborah Fields / Debrii. Dokumenty Marvel Studios: Assembling a Universe (2014) Godzinny dokument przedstawiający pracę Marvel Studios nad Filmowym Uniwersum Marvela. Wyemitowany został 18 marca 2014 na antenie ABC. Dokument ten został dołączony do wydania DVD pierwszego sezonu Agentów T.A.R.C.Z.Y. Marvel 75 Years: From Pulp to Pop! (2014) Godzinny dokument, który został wyemitowany na antenie ABC 4 listopada 2014. Prowadzącą program jest, grająca Agentkę 13, Emily VanCamp. Dokument opowiada o historii Marvela od powstania Marvel Comics w 1939 roku do 2014 roku oraz o najbliższych planach Marvel Entertainment. Marvel’s Captain America: 75 Heroic Years (2016) Godzinny dokument przedstawiający historię Kapitana Ameryki od powstania do współczesności. Został on wyemitowany 19 stycznia 2016 roku na antenie ABC. W dokumencie wystąpili Stan Lee, Joe Quesada, Jeph Loeb i Louis D’Esposito oraz aktorzy produkcji FUM: Clark Gregg, Ming-Na Wen, Chloe Bennet, Chris Evans i Hayley Atwell. Marvel Studios: Expanding the Universe (2019) Kilkuminutowy dokument przedstawiający plany studia na seriale oryginalne dla Disney+. Zadebiutował 12 listopada 2019 roku na Disney+ . Legendy Marvela (2021–) Serial dokumentalny przedstawiający sylwetki postaci z produkcji franczyzy. Zadebiutował 8 stycznia 2021 roku na Disney+. Assembled (2021–) Serial dokumentalny przedstawiający kulisy powstawania seriali oryginalnych Disney+ i filmów kinowych. Zadebiutował 12 marca 2021 roku na Disney+. Komiksy Guidebooki Wpływ na inne studia Po sukcesie filmu Avengers z 2012 roku model wspólnego uniwersum stał się powielany przez inne studia posiadające prawa do ekranizacji komiksów oraz książek. DC Entertainment i Warner Bros. W październiku 2012 roku Warner Bros. rozpoczął przygotowania do wspólnego uniwersum. Pierwszym filmem był Człowiek ze stali z 2013 roku. W lipcu 2014 roku, szef DC Geoff Johns, potwierdził, że seriale Arrow i Flash nie będą częścią uniwersum filmowego. Seriale te stworzyły oddzielnie rozwijane uniwersum, Arrowverse. W październiku 2014 roku studio przedstawiło plany dziewięciu kolejnych filmów zapowiedzianych na lata 2016–2020. 20th Century Fox W listopadzie 2012 roku, 20th Century Fox ogłosiło plany stworzenia własnego wspólnego uniwersum, na podstawie posiadanych praw do adaptacji komiksów Marvel Comics serii X-Men i Fantastyczna Czwórka. Mark Millar został producentem nadzorującym projekt. Jednak w maju 2014 roku, Simon Kinberg, scenarzysta Fantastycznej Czwórki, stwierdził, że film nie będzie w tym samym uniwersum co reszta filmów X-Men. Sony Pictures W listopadzie 2013 roku szefowa Sony Pictures Entertainment, Amy Pascal ogłosiła, że studio zamierza rozszerzyć uniwersum serii Niesamowity Spider Man o spin-offy na wzór Filmowego Uniwersum Marvela. Jednak w lutym 2015 roku w związku z niezadowalającym wynikiem filmu Niesamowity Spider-Man Sony razem z Marvel Studios ogłosiło warunki umowy licencyjnej między studiami, która włącza postać Spider-Mana oraz filmy z tym bohaterem do Filmowego Uniwersum Marvela. Wpływ na kulturę We wrześniu 2014 roku Uniwersytet Baltimore ogłosił kurs rozpoczynający się w semestrze letnim 2015 roku dotyczący Filmowego Uniwersum Marvela, prowadzony przez Arnolda Blumberga. Przypisy Linki zewnętrzne tvtropes – Marvel Cinematic Universe Marvel Cinematic Universe Wikia Marvel Cinematic Universe na Box Office Mojo Amerykańskie filmy fantastycznonaukowe Amerykańskie filmy fantasy Filmowe Uniwersum Marvela Franczyzy (media)

23374

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pio%20z%20Pietrelciny

Pio z Pietrelciny

Pio z Pietrelciny, właśc. Francesco Forgione, znany jako ojciec Pio (ur. 25 maja 1887 w Pietrelcinie, zm. 23 września 1968 w San Giovanni Rotondo) – włoski duchowny rzymskokatolicki, prezbiter, kapucyn, stygmatyk i święty Kościoła katolickiego. Życiorys Młodość Francesco Forgione, syn Grazio Mario Forgione (1860–1946) i Marii Giuseppy de Nunzio Forgione (1859–1929), urodził się 25 maja 1887 roku w Pietrelcinie – rolniczym mieście w południowych Włoszech w regionie Kampania. Jego rodzice wywodzili się ze stanu chłopskiego i pracowali na roli. Został ochrzczony w pobliskiej kaplicy świętej Anny, która stoi przy murach zamku. W tej samej kaplicy służył później jako ministrant. Miał starszego brata, Michele, i trzy młodsze siostry, Felicitę, Pellegrinę i Grazię. Grazia została później brygidką. Na chrzcie otrzymał imię Franciszek. Ojciec Pio wyznał, że w wieku 5 lat podjął decyzję o służbie. Już jako dziecko rozpoczął zadawać sobie pokutę. Raz został skarcony przez matkę za spanie na kamiennej podłodze z kamieniem zamiast poduszki pod głową. Pracował na roli do dziesiątego roku życia, opiekując się małym stadem owiec należącym do rodziny. W pewnym stopniu opóźniło to jego edukację. Mieszkańcy Pietrelciny byli bardzo religijni, przez cały rok obchodzone były święta poszczególnych świętych Kościoła katolickiego. Religia miała duży wpływ na rodzinę Forgione. Członkowie rodziny codziennie uczęszczali na mszę świętą, każdego wieczoru odmawiali wspólnie Różaniec i nie spożywali mięsa trzy razy w tygodniu na cześć Najświętszej Maryi Panny z góry Karmel. Mimo że rodzice i dziadkowie ojca Pio byli analfabetami, znali Biblię i opowiadali swoim dzieciom historie biblijne. Matka ojca Pio powiedziała, że będąc dzieckiem miał doznawać łaski widzenia Jezusa, Maryi i swego Anioła Stróża. Według relacji mógł z nimi rozmawiać i twierdził, że każdy może prowadzić z nimi dialog. W wieku dojrzewania ojciec Pio twierdził, że doświadczał niebiańskich wizji i ekstaz. W roku 1897, po tym, jak ukończył trzecią klasę szkoły publicznej, jego wieś odwiedził młody kapucyński zakonnik, który prosił o datki na rzecz zakonu. Po spotkaniu z nim ojciec Pio rozeznał swoje powołanie i zaczął przygotowywać się do życia zakonnego. Kiedy wyjawił swój zamiar rodzicom, odbyli oni podróż do miasta Morcone oddalonego 21 km od Pietrelciny, gdzie znajdował się klasztor kapucynów, by przekonać się, czy ich syn nadaje się do tego zgromadzenia. Zakonnicy poinformowali ich tam, że bardzo chętnie przyjmą go do swego klasztoru, jednak musi on zdobyć wymagane wykształcenie. Jego ojciec udał się więc do Stanów Zjednoczonych w poszukiwaniu pracy, tak by mógł opłacić prywatną edukację swego syna. W tym czasie, 27 września 1899 roku, ojciec Pio otrzymał sakrament bierzmowania. Odbywając prywatną naukę, zdobył wymagane wykształcenie. 6 stycznia 1903 roku, w wieku 15 lat, rozpoczął nowicjat w Zakonie Braci Mniejszych Kapucynów w Morcone. 22 stycznia złożył śluby zakonne, otrzymał habit franciszkański i przyjął imię brata Pio, na cześć świętego Piusa V, patrona Pietrelciny. Kapłaństwo Aby rozpocząć sześcioletnie studia w seminarium, pojechał do klasztoru świętego Franciszka z Asyżu. Trzy lata później, 27 stycznia 1907 roku, złożył uroczyste śluby zakonne. W roku 1910 w katedrze w Benewencie ojciec Pio został wyświęcony na kapłana przez arcybiskupa Paolo Schinosi. Cztery dni później odprawił pierwszą mszę świętą w kościele parafialnym Matki Bożej Anielskiej. W krótkim czasie stan jego zdrowia uległ tak dużemu pogorszeniu, że był bliski śmierci, więc pozwolono mu pozostać z rodziną do początku 1916 roku. Zachował jednak habit kapucyński. 4 września 1916 roku ojciec Pio wrócił do zdrowia i został przeniesiony do klasztoru kapucynów Matki Bożej Łaskawej w San Giovanni Rotondo. W klasztorze wraz z nim służyło siedmiu zakonników. Pozostał już w San Giovanni Rotondo do końca swego życia (nie licząc okresu służby wojskowej). W czasie I wojny światowej czterech braci z klasztoru w San Giovanni Rotondo zostało wezwanych do służby wojskowej. W tym czasie ojciec Pio był nauczycielem w seminarium i przewodnikiem duchowym. Gdy jeszcze jeden z zakonników został powołany do wojska, ojcu Pio została powierzona odpowiedzialność za cały klasztor. W sierpniu 1917 roku sam ojciec Pio również otrzymał wezwanie do wojska. Pomimo słabego zdrowia został przydzielony do czwartego plutonu Włoskiego Korpusu Medycznego. Z powodu poważnych kłopotów zdrowotnych uzyskał zwolnienie i wrócił do San Giovanni Rotondo. Został tam przydzielony do parafii Matki Bożej Anielskiej w Pietrelcinie. Posługując w parafii, stawał się coraz bardziej znany dzięki cudom, których miał dokonywać. Widząc to, jego przełożeni przenieśli go ponownie do klasztoru w San Giovanni Rotondo, znanego ośrodka kapucyńskiego. Ojciec Pio został tam przewodnikiem duchowym prowadzącym wielu ludzi. Uważał ich za swoje córki i synów. Jako przewodnik duchowy wskazywał na pięć zasad wzrostu duchowego: cotygodniową spowiedź, codzienne przyjmowanie Komunii Świętej, duchowe czytanie, medytację i rachunek sumienia. Porównywał cotygodniową spowiedź do cotygodniowego sprzątania pokoju. Zalecał, aby dwa razy dziennie odbywać medytację i robić rachunek sumienia: raz rano – jako przygotowanie, by zmierzyć się z trudnościami dnia i raz wieczorem – jako spojrzenie w świetle łaski na przeżyty dzień. Na pytanie, jak praktycznie stosować wiedzę teologiczną, często odpowiadał swym znanym powiedzeniem: „Módl się, wierz i nie martw się”. Nauczał wiernych, by we wszystkim rozpoznawali Boga i pragnęli ponad wszystko pełnić wolę Bożą. Słabe zdrowie Według dziennika ojca Augustyna da San Marco, jego kierownika duchowego, ojciec Pio, jako młody człowiek, cierpiał na wiele chorób. W wieku sześciu lat chorował na poważne zapalenie żołądka, co przez długi czas trzymało go unieruchomionym w łóżku. Gdy miał 10 lat, zachorował na dur brzuszny. Po osiągnięciu siedemnastego roku życia nagle rozchorował się, skarżąc się na brak apetytu, bezsenność, wyczerpanie, omdlenia i straszne migreny. W tym czasie często wymiotował i mógł przyjmować tylko mleko. Hagiografowie ojca Pio piszą, że gdy był w tym wieku, wraz z pojawieniem się chorób fizycznych zaczęły się dziać wokół niego niewytłumaczalne zjawiska; zgodnie z ich opisami, słychać było dziwne głosy dochodzące z jego pokoju. Czasami były to krzyki i ryki. W czasie modlitwy zaś pozostawał w odrętwieniu, jakby nieobecny. W czerwcu 1905 roku stan zdrowia ojca Pio był tak zły, że jego przełożeni zdecydowali się wysłać go do klasztoru w górach, w nadziei, że górskie powietrze dobrze mu zrobi. Stało się jednak odwrotnie i lekarze imając się ostatniej deski ratunku, wysłali go do rodzinnego miasta, pod opiekę najbliższej rodziny. Stan zdrowia ojca Pio jednak do końca życia systematycznie się pogarszał. Na skutek choroby z dzieciństwa, ojciec Pio przez całe życie cierpiał na astmatyczne zapalenie oskrzeli. Miał również duże kamienie nerkowe powodujące częste bóle w brzuchu. Chorował również na przewlekle zapalenie żołądka, które przekształciło się później w owrzodzenie. Miał również stany zapalne oczu, nosa, ucha i gardła, które ostatecznie spowodowały nieżyt nosa i przewlekłe zapalenie ucha środkowego. Latem 1915 roku, mimo słabego zdrowia, został wcielony do wojska, lecz po 30 dniach odesłano go do domu, ponieważ nie mógł znieść trudów służby. Gdy jego stan zdrowia uległ poprawie, powrócił do jednostki, jednak znowu został odesłany na zwolnienie zdrowotne, tym razem na sześć miesięcy. Polecono mu udać się do klasztoru w górskiej wiosce, San Giovanni Rotondo, gdzie temperatura, nawet w lato, była w miarę niska. Po sześciu miesiącach pobytu w klasztorze powrócił do służby wojskowej, lecz po dwóch miesiącach został ponownie odesłany do domu. Po powrocie do jednostki został uznany za zdolnego do służby i odesłany do koszar w Neapolu, gdzie pozostał do marca 1917 roku. W marcu został odesłany na stałe do domu, ponieważ zdiagnozowano u niego gruźlicę płuc. W roku 1925 ojciec Pio został zoperowany z powodu przepuklin pachwinowych. Niedługo po tej operacji na szyi utworzyła mu się duża torbiel, która musiała zostać usunięta chirurgicznie. Kolejna operacja była potrzebna, by usunąć złośliwego guza ucha. Po tej operacji ojciec Pio był poddawany leczeniu radiologicznemu, które zakończyło się najprawdopodobniej pełnym powodzeniem po dwóch zabiegach. W roku 1956 ojciec Pio zachorował na wysiękowe zapalenie opłucnej. Diagnoza została potwierdzona przez profesora Cataldo Cassano, który osobiście pobrał płyn surowiczy z jego ciała. Ojciec Pio przez cztery kolejne miesiące pozostał unieruchomiony w łóżku. Na starość ojciec Pio cierpiał na zapalenia stawów. Śmierć W latach sześćdziesiątych stan zdrowia ojca Pio zaczął się pogarszać. Pomimo to kontynuował on swoje dzieła duchowe. Papież Paweł VI dał mu specjalne zezwolenie na odprawianie mszy trydenckiej z powodu zaawansowanego wieku, w którym się znajdował, i pogarszającego się stanu zdrowia. 21 września 1968 roku, dzień po 50 rocznicy otrzymania stygmatów, ojciec Pio czuł się bardzo zmęczony. Następnego dnia, 22 września, miał odprawiać mszę świętą. Czuł się jednak słaby i bał się, że może być zbyt chory, by ją ukończyć. Podczas celebrowania mszy świętej ojciec Pio wyglądał na bardzo wycieńczonego. Po jej zakończeniu był tak wyczerpany, że niemal upadł, schodząc po małych stopniach. Aby dojść do celi, potrzebował pomocy współbraci kapucynów. Była to ostatnia msza święta celebrowana przez ojca Pio. Wczesnym rankiem 23 września 1968 roku ojciec Pio ostatni raz przystąpił do spowiedzi i odnowił śluby franciszkańskie. Jak zwykle miał w ręku różaniec, jednakże nie miał już siły, by wymawiać na głos Pozdrowienia Anielskie. Do końca powtarzał słowa „Gesù, Maria” (Jezus, Maryja). Około godziny 2:30, powiedział: „Widzę dwie matki”. O 2:30, w swojej celi w San Giovanni Rotondo, Pio zmarł, wypowiadając ostatnim tchnieniem słowo „Maryja”. Jego ciało zostało pochowane 26 września w krypcie w kościele Matki Bożej Łaskawej. Na jego mszy pogrzebowej obecnych było 100 000 ludzi. Często słyszano jak mówił: „Po mojej śmierci będę mógł czynić więcej dobra. Moja prawdziwa misja zacznie się dopiero po mojej śmierci”. W sprawozdaniu osób, które towarzyszyły ojcu Pio podczas konania, napisano, że po śmierci stygmaty całkowicie zniknęły, nie pozostawiając nawet blizn. Cierpienia duchowe Ojciec Pio wierzył, że miłość Boga była nierozerwalnie związana z cierpieniem i że przyjmowanie wszystkich cierpień ze względu na Boga jest drogą duszy do osiągnięcia jedności z Nim. Uważał, że jego dusza jest zagubiona w chaotycznym labiryncie i pogrążona w całkowitej pustce, jak gdyby był w najgłębszej otchłani piekła. W czasie jego cierpień duchowych jego zwolennicy wierzyli, że ojciec Pio był atakowany, zarówno fizycznie, jak i duchowo, przez diabła. Diabeł miał mu się ukazywać jako „anioł światłości”, by go zwieść oraz wielokrotnie niszczyć jego korespondencję z przewodnikami duchowymi. Ojciec Augustyn da San Marco, przewodnik duchowy ojca Pio, potwierdził to mówiąc: „Diabeł pojawiał mu się jako młode kobiety, krzyż, młody przyjaciel zakonników, ojciec duchowny, prowincjał zakonu kapucynów, papież Pius X, Anioł Stróż, święty Franciszek z Asyżu i jako Matka Boska”. W jednym ze swych listów ojciec Pio pisze do ojca Augustyna: „Minęły dwadzieścia dwa dni odkąd Jezus pozwolił diabłu wyładowywać jego złość na mnie. Mój ojcze, całe moje ciało jest posiniaczone od bicia, które do czasu obecnego otrzymałem od naszych wrogów. Kilka razy zerwali nawet ze mnie koszulę, tak by bić mnie po nagim ciele”. Ksiądz Gabriele Amorth, egzorcysta watykański, oświadczył w wywiadzie, że ojciec Pio twierdził, iż odróżnia prawdziwe objawienia Jezusa, Maryi i świętych od iluzji tworzonych przez diabła. Ojciec Pio uważnie analizował stan swego umysłu i uczuć, które odczuwał podczas objawień. W jednym ze swych listów ojciec Pio pisze również, że w czasie procesów o oszustwo był cierpliwy dzięki głębokiej wierze w to, że Jezus, Maryja, jego Anioł Stróż, święty Józef i święty Franciszek byli zawsze przy nim i pomagali mu. Widzialne stygmaty i stygmatyzacja Z korespondencji ojca Pio dowiadujemy się, że już na początku kapłaństwa miał on doświadczać mniej widzialnych stygmatów. W roku 1911, ojciec Pio napisał list do ojca Benedetto z San Marco in Lamis, swego doradcy duchowego, w którym opisuje, czego od roku doświadcza: „Ostatniej nocy stało się coś, czego nie potrafię ani wyjaśnić, ani zrozumieć. W połowie mych dłoni pojawiły się czerwone znaki o wielkości grosza. Towarzyszył mi przy tym ostry ból w środku czerwonych znaków. Ból był bardziej odczuwalny w środku lewej dłoni. Był tak wielki, że jeszcze go czuję. Pod stopami również czuję ból”. W roku 1915 ojciec Augustyn da San Marco, bliski przyjaciel ojca Pio, napisał do niego list, zadając szczegółowe pytania dotyczące jego stygmatów. Pytał, kiedy pierwszy raz otrzymał wizje, czy otrzymał stygmaty, czy czuł cierpienia towarzyszące Jezusowi Chrystusowi podczas Jego męki, czy doświadcza cierpienia powodowanego koroną cierniową i biczowaniem. Ojciec Pio odpowiedział, że otrzymywał dary wizji już od swojego nowicjatu (od 1903 do 1904 roku). Napisał również, że otrzymał stygmaty, lecz był tak przerażony tym zjawiskiem, że błagał Pana, aby mu je zabrał. Chciał on nadal cierpieć z miłości do Jezusa, lecz prosił o zabranie widzialnych ran, gdyż w tym czasie uważał je za nieopisane upokorzenie. Widoczne rany zniknęły, lecz pojawiły się znowu we wrześniu 1918 roku. Ojciec Pio napisał, że ból w miejscu po ranach pozostał i był bardziej odczuwalny w określonych dniach i okolicznościach. Napisał ponadto, że dołączyły do tego cierpienia powodowanego koroną cierniową i biczowaniem. Nie był w stanie jednoznacznie wskazać częstotliwości tych przeżyć, ale powiedział, że towarzyszyły mu one co najmniej raz na tydzień, przez kilka lat”. Te doświadczenia spowodowały pogorszenie się stanu zdrowia ojca Pio, dlatego też dostał pozwolenie na pobyt w domu. W tym czasie, nie będąc w klasztorze, kontynuował swoje życie religijne ucząc w szkole i codziennie odprawiając mszę świętą. Święty Jan od Krzyża w następujący sposób opisuje zjawisko stygmatyzacji: „Dusza rozpalona miłością Boga, która jest wewnętrznie przekłuwana przez Serafina, który przebija ją rozgrzanym do czerwoności prętem. To pozostawia rany na duszy powodujące, że cierpi ona z nadmiaru miłości Bożej”. „W lipcu 1918 roku, podczas trwania I wojny światowej, papież Benedykt XV, który nazwał wojnę światową „samobójstwem Europy”, zaapelował do wszystkich chrześcijan, aby modlili się o jej koniec. W dniu 27 lipca tego samego roku, ojciec Pio złożył samego siebie w ofierze za zakończenie wojny. Pomiędzy 5 a 7 sierpnia otrzymał on wizję, w której ukazał mu się Chrystus i przebił mu bok”. W wyniku tego doświadczenia ojciec Pio otrzymał fizyczną ranę na boku. Doświadczenie tego typu nosi nazwę stygmatyzacji lub przebicia serca. Wskazuje ono na jedność miłości z Bogiem. Relikwia ojca Pio, która zawiera duży, obramowany wycinek płótna noszącego plamę krwi z „rany przebitego serca”, jest wystawiona na widok publiczny w kościele św. Jana Kantego w Chicago. Następstwem stygmatyzacji był nowy, siedmiotygodniowy, okres duchowych cierpień ojca Pio. Jeden z braci kapucynów tak opisuje ten okres: „W tym czasie jego wygląd znacznie się postarzał. Wyglądał tak jakby był martwy. Ciągle płakał i wzdychał, mówiąc, że Bóg go opuścił”. W swym liście do ojca Benedetto, z 21 sierpnia 1918 roku, ojciec Pio opisuje swe doświadczenia podczas stygmatyzacji: „Wieczorem 5 sierpnia, kiedy słuchałem spowiedzi chłopców, zostałem nagle zaskoczony widokiem niebiańskiej osoby, którą zobaczyłem oczami duszy. Miał w swej ręce rodzaj broni, jakby bardzo długi i ostro zaostrzony stalowy miecz emitujący płomienie ognia. W chwili, gdy to wszystko dotarło do mnie, dostrzegłem, że ta osoba z całą swą mocą ciska broń w moją duszę. Płakałem z trudnością i czułem, że umieram. Poprosiłem chłopca przystępującego do spowiedzi, by odszedł, ponieważ poczułem się chory i nie miałem siły, by dalej spowiadać. Ta agonia trwała nieprzerwanie aż do ranka 7 sierpnia. Nie mogę powiedzieć ci, jak bardzo cierpiałem przez ten okres męki. Nawet moje wnętrzności zostały rozszarpane przez broń. W tym dniu zostałem śmiertelnie ranny. W głębi swej duszy czuję ranę, która jest zawsze otwarta i która sprawia mi nieustanny ból”. Zapis z 20 września 1918 roku stwierdza, że bóle stygmatyzacji ustały i że ojciec Pio był w „głębokim pokoju”. W tym samym dniu ojciec Pio modlił się w kościelnym chórze w kościele Matki Bożej Łaskawej. Ta sama Istota, która ukazała mu się i dokonała na jego duszy stygmatyzacji, i która uważana jest za Ukrzyżowanego Chrystusa, pojawiła się znowu i ojciec Pio kolejny raz doświadczył stygmatyzacji. Po tym jak stygmatyzacja dokonała się, ojciec Pio otrzymał widoczne stygmaty, pięć ran Chrystusa. Tym razem jednak stygmaty zostały na jego ciele przez następne 50 lat jego życia, aż do śmierci. W swym liście do ojca Benedetto z San Marco in Lamis, z 22 października 1918 roku, ojciec Pio tak opisuje domniemane doświadczenie otrzymania tych stygmatów:„Rankiem 20 dnia ostatniego miesiąca, w chórze po tym, jak odprawiłem Mszę świętą, uległem drzemce podobnej do słodkiego snu. [...] Zobaczyłem przed sobą tajemniczą osobę, podobną do tej, którą widziałem wieczorem 5 sierpnia. Jedyną różnicą było to, że z jej dłoni, nóg i boku kapała krew. Ten widok przeraził mnie i poczułem, że ta chwila jest nie do opisania. Myślałem, że umrę, jeżeli Pan nie zainterweniuje i nie wzmocni mojego serca, które było blisko pęknięcia. Wizja zniknęła i zdałem sobie sprawę z tego, że moje ręce, nogi i bok ociekały krwią. Wyobraź sobie agonię, jaką przeszedłem i przechodzę praktycznie codziennie. Serce nieustannie krwawi, zwłaszcza od czwartkowego wieczoru do soboty. Drogi ojcze, umieram z bólu, z powodu ran i z wynikającego z tego wstydu, który czuję głęboko w mojej duszy. Boję się, że wykrwawię się na śmierć, jeżeli Pan nie wysłucha mojego szczerego błagania i nie uwolni mnie z tego stanu. Czy Jezus, który jest dobry, udzieli mi tej łaski? Czy On przynajmniej uwolni mnie ze wstydu spowodowanego przez te zewnętrzne znaki? Będę wznosił swe modlitwy i nie przestanę Go błagać, póki w Swym miłosierdziu nie zabierze go, nie ran, ani cierpienia, co jest niemożliwym, ponieważ chcę być zjednoczony z bólem, lecz te zewnętrzne znaki, które powodują mi tak wielki wstyd i upokorzenie nie do zniesienia”. Mimo że ojciec Pio chciał cierpieć w ukryciu, na początku 1919 roku wiadomość o zakonniku, który otrzymał stygmaty, zaczęła się szerzyć w świecie świeckim. Jego rany były badane przez wielu ludzi, w tym i lekarzy. Dla ludzi, którzy starali się odbudować życie po I wojnie światowej, ojciec Pio stał się symbolem nadziei. Osoby, które żyły blisko niego, twierdzą, że po stygmatyzacji otrzymał wiele darów duchowych. Wśród nich wymieniają dar uleczania chorych, bilokację, lewitację, dar proroctwa, dar czynienia cudów, zdolność do abstynencji od snu i pokarmów (w jednej z relacji, czytamy, że ojciec Augustyn da San Marco zaobserwował przypadek, gdy ojciec Pio był w stanie żywić się jedynie samą Eucharystią przez przynajmniej 20 dni), zdolność do czytania w ludzkich sercach, dar mówienia w nieznanych mu językach, dar nawracania i zapach perfum lub kwiatów wydobywający się z ran po stygmatach”. Kontrowersje Natura zarzutów Osoby nieuznające cudów, jakich doświadczał ojciec Pio, wskazały kilka przyczyn, które miałyby je wyjaśniać. Wśród nich znajduje się choroba psychiczna, niemoralne podejście do kobiet, niewłaściwe wykorzystanie funduszy oraz oszustwo – twierdzą, że stygmaty były wykonywane fenolem tylko po to, by zyskać sławę. Tezę tę potwierdził prof. Sergio Luzzatto (48 l.) z uniwersytetu w Genui, który w archiwach watykańskich dotarł do zeznań aptekarki Marii De Vito z San Giovanni Rotondo, od której ojciec Pio kupował kwas karbolowy, prosząc ją jednocześnie o zachowanie tych zakupów w tajemnicy. Woń świętości ojca Pio, unosząca się dookoła niego, miała być rezultatem samowydzielającej się wody kolońskiej. Agostino Gemelli, zakonnik, lekarz i psycholog, założyciel Uniwersytetu Katolickiego Najświętszego Serca Jezusa w Mediolanie, wnioskował, że ojciec Pio był „ignorantem i samookaleczającym się psychopatą, który wykorzystuje ludzką łatwowierność”. W roku 1923 zakazano mu uczyć nastoletnich chłopców w szkole przyległej do klasztoru, ponieważ był oskarżany o to, że jest „szkodliwym Sokratesem, który może podburzać delikatne dusze chłopców”. Ojciec Pio był oskarżany o wykroczenia przeciwko wszystkim ślubom zakonnym: ubóstwu, czystości i posłuszeństwu. Dom Ulgi w Cierpieniu W roku 1940 ojciec Pio rozpoczął planowanie otwarcia szpitala w San Giovanni Rotondo, mającego nosić nazwę „Domu Ulgi w Cierpieniu”. Szpital został otwarty w roku 1956. Barbara Ward, brytyjska dziennikarka akredytowana we Włoszech i osoba zajmująca się dziełami humanitarnymi, odegrała ważną rolę w uzyskaniu dotacji dla tego projektu, w wysokości 325 tys. dolarów, z Administracji Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy. W roku 1957 papież Pius XII zwolnił ojca Pio ze ślubu ubóstwa po to, by mógł on szczegółowo nadzorować swój projekt. Przeciwnicy ojca Pio wykorzystywali to wydarzenie, oskarżając go o sprzeniewierzanie funduszy. Dochodzenie W związku z kontrowersjami, jakie budził ojciec Pio, prowadzone były liczne dochodzenia. Plan polegający na tym, by przenieść go do innego klasztoru, został wycofany z obawy lokalnych zamieszek. Kolejny plan – mający mieć identyczny skutek – został wstrzymany, gdy prawie doszło do zamieszek. W latach 1924–1931 Stolica Apostolska wydawała różne oświadczenia, w których zaprzeczała, że wydarzenia z życia ojca Pio miały mieć swoje źródło w Bogu. W pewnym okresie ojcu Pio zabroniono publicznego wykonywania posługi kapłańskiej, słuchania spowiedzi i odprawiania mszy świętej. Pogląd Watykanu w latach 30. i 60. Od roku 1933 wydarzenia zaczęły zmieniać swój bieg. Papież Pius XI zdjął z ojca Pio zakaz publicznego odprawiania Mszy Świętej. Papież tak uzasadnił swoją decyzję: „Nie byłem źle nastawiony do ojca Pio, lecz byłem źle poinformowany”. W roku 1934 Pius XI zezwolił ojcu Pio na słuchanie spowiedzi. Ojciec Pio dostał również pozwolenie na nauczanie, pomimo że nigdy nie odebrano mu do tego uprawnień. Pius XII, który został wybrany na papieża w roku 1939, zachęcał wiernych do odwiedzania ojca Pio. Według ostatnio napisanej książki papież Jan XXIII (1958–1963) nie opowiadał się za poglądem swych poprzedników. W roku 1960 napisał on o „ogromnym oszustwie” ojca Pio. Natomiast papież Paweł VI w połowie lat sześćdziesiątych zdecydowanie oddalił wszystkie oskarżenia przeciwko ojcu Pio. Zjawiska nadprzyrodzone Ojciec Pio według niektórych relacji miał dar czytania w ludzkich sercach i bilokacji. Jeden ze współbraci ojca Pio twierdzi, że widział go w ekstazie, lewitującego nad ziemią. W roku 1947 Karol Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II, odwiedził ojca Pio i wyspowiadał się u niego. Austriacki kardynał Alfons Maria Stickler wyznał, że Wojtyła powiedział mu, że podczas tego spotkania ojciec Pio przepowiedział mu, że któregoś dnia zasiądzie na „najwyższym stanowisku w Kościele”. Proroctwo to spełniło się, gdy Karol Józef Wojtyła został papieżem Janem Pawłem II. Jan Paweł II dwukrotnie zaprzeczał, iż usłyszał proroctwo w tym dniu. Jednak ojciec Pio o swoim proroctwie informował nie tylko Jana Pawła II, lecz także innych wiernych. W roku 1962 biskup Wojtyła napisał list do ojca Pio, prosząc go, by pomodlił się o uzdrowienie swej przyjaciółki Wandy Półtawskiej, która chorowała na raka. Po jakimś czasie rak ustąpił. Lokalni pracownicy służby zdrowia nie wyjaśnili tego uleczenia. W roku 1999 ukazała się książka Ojciec Pio. Cudotwórca. W jednym z rozdziałów opisana jest historia Gemmy di Giorgi, sycylijskiej dziewczynki, której ślepota miała być uleczona dzięki wstawiennictwu ojca Pio. W roku 1947 Gemma, która urodziła się bez źrenic, została zabrana do San Giovanni Rotondo przez swoją babcię. Podczas podróży do ojca Pio mała dziewczynka odzyskała częściowo wzrok. Babcia Gemmy nie uwierzyła jednak w uzdrowienie dziecka. Gemma przystąpiła do spowiedzi u ojca Pio, lecz zapomniała poprosić go o łaskę uzdrowienia. Babcia zaczęła więc błagać ojca Pio o to, by wyprosił u Boga przywrócenie wzroku dziecku. Zgodnie z tym, co zeznała babcia Gemmy, ojciec Pio odpowiedział: „Niech dziecko nie płacze i ty też, przecież wiesz, że widzi”. Dziewczynka rzeczywiście odzyskała wzrok. Okuliści, którzy wcześniej badali dziecko, nie byli w stanie ustalić, w jaki sposób została uleczona. Odzyskanie wzroku u dziewczynki nie było związane z pojawieniem się u niej źrenic. Dziewczynka (a później już dorosła kobieta) widziała i wciąż widzi mimo braku źrenic. Wiele osób wierzy, że ojciec Pio posiadał umiejętność porozumiewania się z Aniołami Stróżami, przez których udzielał łask i uzdrowień. Stygmaty Niektórzy twierdzą, że 20 września 1918 roku ojciec Pio podczas słuchania spowiedzi otrzymał pierwszy raz stygmaty – pięć krwawiących ran na ciele, znajdujących się w miejscach ran Jezusa Chrystusa zadanych mu podczas ukrzyżowania. Rany te miały pozostać na ciele ojca Pio przez ponad 50 lat, aż do końca jego życia. Krew wypływająca ze stygmatów miała pachnieć jak perfumy lub kwiaty („woń świętości”). Stygmaty ojca Pio, uważane przez niektórych za dowód jego świętości, były badane przez lekarzy, których niezależność od Kościoła nie jest znana. Stygmatyzacja była dla Pio powodem wielkiego zakłopotania. Większość fotografii ukazuje go z czerwonymi rękawiczkami i czarnymi osłonami na rękach i nogach zasłaniającymi stygmaty. Według Padre Pio Foundation w roku 1968, w momencie śmierci ojca Pio, jego stygmaty zniknęły, nie pozostawiając blizn. Został opublikowany raport, w którym lekarze, którzy badali ciało ojca Pio po jego śmierci, ustalili, że jest ono całkowicie pozbawione krwi. Oskarżenia o oszustwo Historyk Sergio Luzzatto i inni, zarówno wierzący, jak i niewierzący, oskarżali ojca Pio o fałszowanie stygmatów. Hipoteza Luzzatto mówi, że ojciec Pio używał fenolu, by samookaleczać się. Ta hipoteza jest oparta na dokumencie znalezionym w Watykańskich archiwach – zeznaniu Marii De Vito, aptekarki z San Giovanni Rotondo, od której ojciec Pio wziął 4 gramy fenolu. Według zeznania De Vito ojciec Pio prosił ją, by zachowała to w tajemnicy, mówiąc, że fenol był potrzebny do sterylizacji igieł. Podczas procesu beatyfikacyjnego ten dokument został przebadany i odrzucony przez Kościół katolicki. Jeden z komentatorów wyraził przekonanie, że Kościół prawdopodobnie oddalił ten zarzut, gdyż jeden ze świadków zeznał, że fenol rzeczywiście został wykorzystany do sterylizacji: W owym czasie szalała hiszpanka i chorzy chłopcy potrzebowali zastrzyków. Z powodu braku lekarzy ojcowie Paolino i Pio podawali zastrzyki, używając fenolu jako czynnika sterylizującego. Kanonizacja W roku 1982 Stolica Apostolska zezwoliła arcybiskupowi Manfredonii otworzyć dochodzenie ustalające, czy ojca Pio należy uznawać za świętego. To dochodzenie trwało przez siedem lat i w roku 1990 ojciec Pio został ogłoszony Sługą Bożym. Było to pierwszym krokiem do kanonizacji. Począwszy od roku 1990 Kongregacja do Spraw Kanonizacyjnych debatowała nad życiem ojca Pio. W roku 1997 papież Jan Paweł II ogłosił go czcigodnym Sługą Bożym. Następnie dyskutowano o jego wpływie na życie innych, w tym o domniemanym uzdrowieniu Włoszki Consiglii de Martino. To uzdrowienie miało się dokonać dzięki modlitwie wstawienniczej ojca Pio. W 1999 roku, za radą Kongregacji Nauki Wiary, Jan Paweł II ogłosił ojca Pio błogosławionym. W dalszym toku rozważań nad cnotami ojca Pio, jego zdolności do czynienia dobra (nawet po śmierci) i o uzdrowieniach przypisywanych jego wstawiennictwu; Kongregacja Nauki Wiary uznała, że zasługuje on na miano świętego. 16 czerwca 2002 roku Jan Paweł II ogłosił ojca Pio świętym. W uroczystości kanonizacyjnej wzięło udział 300 000 osób. Pośmiertna sława ojca Pio Święty ojciec Pio stał się jednym z najpopularniejszych świętych Kościoła katolickiego. Na całym świecie jest już ponad 3000 „Grup Modlitewnych Ojca Pio”, w których zrzeszonych jest łącznie blisko 3 miliony członków. Istnieje wiele parafii pod jego wezwaniem. W 2006 roku magazyn Famiglia Cristiana doniósł, że włoscy katolicy, włączając wszystkich świętych, najczęściej modlą się właśnie do Boga za wstawiennictwem ojca Pio. Tej modlitwy, rozumianej właściwiej jako prośby, nie należy mylić z czcią, która zgodnie z nauczaniem Kościoła katolickiego, jest należna tylko Bogu. 1 lipca 2004 roku Jan Paweł II poświęcił Sanktuarium Ojca Pio w San Giovanni Rotondo, wybudowane na część świętego ojca Pio z Pietrelciny. W 2002 roku międzynarodową uwagę przyciągnęła figura świętego ojca Pio w Mesynie na Sycylii, która płakała krwawymi łzami. Na wzgórzu niedaleko San Giovanni Rotondo zostanie zbudowany wyjątkowy posąg ojca Pio. Ten projekt będzie kosztował kilka milionów funtów. Pieniądze te zostaną zebrane na całym świecie od darczyńców żywiących cześć dla ojca Pio. Posąg będzie pokryty specjalną fotowoltaiczną farbą, która będzie pochłaniać promienie słoneczne i produkować energię elektryczną, czyniąc go „ekologiczną” ikoną religijną. Ekshumacja 3 marca 2008 roku, 40 lat po śmierci ojca Pio, jego ciało zostało ekshumowane z krypty. Oświadczenie Kościoła stwierdza, że ciało było w „dobrym stanie”, a część głowy znajdowała się w „stanie szkieletowym”. Arcybiskup Domenico D’Ambrosio, legat papieski w sanktuarium w San Giovanni Rotondo, potwierdził to doniesienie mówiąc, że „ciało jest dobrze zachowane”. Zaznaczył również w komunikacie, że „stygmaty nie były widoczne”. 24 lipca 2008 roku kardynał José Saraiva Martins, prefekt Kongregacji do Spraw Kanonizacji, odprawił w sanktuarium Matki Bożej Łaskawej w San Giovanni Rotondo mszę świętą dla 15 000 wiernych zgromadzonych na uroczystość wystawienia ciała ojca Pio na widok publiczny. Ciało zostało wystawione w szklanym grobie w krypcie w klasztorze. Ojciec Pio ubrany jest w swój kapucyński habit i stułę z białego jedwabiu, wyszywaną kryształami i złotą nicią. W dłoniach ma duży drewniany krzyż. Chętnych do obejrzenia ciała ojca Pio było aż 800 000. Widoczna twarz zmarłego jest w rzeczywistości silikonową maską, która została zamówiona w firmie produkującej m.in. figury dla londyńskiego Muzeum Figur Woskowych Madame Tussaud. W 2016 jego szczątki i św. Leopolda Mandicia zostały przywiezione w szklanych trumnach z procesją do Watykanu. Filmy O świętym ojcu Pio z Pietrelciny powstały filmy: Ojciec Pio (film) (wł. Padre Pio) (2000), reż. Carlo Carlei, z Sergio Castellitto w roli tytułowej Ojciec Pio: Między niebem a ziemią (wł. Padre Pio: Tra Cielo e Terra) (2000), reż. Giulio Base, z Michele Placido w roli tytułowej Padre Pio, animowany, TV (2006) Tajemnica Ojca Pio (wł. El misterio del Padre Pío) (2018), reż. José María Zavala Zobacz też beatyfikowani i kanonizowani przez Jana Pawła II modlitwa za pośrednictwem świętego parafie pod wezwaniem św. Ojca Pio Przypisy Bibliografia Portal o ojcu Pio Polskojęzyczna strona o ojcu Pio Biografia ojca Pio na vatican.va – strona zarchiwizowana (autor: Jędrzej Majka) Linki zewnętrzne Strona www poświęcona Św.Ojcu Pio.(PL) Strona informacyjna poświęcona Ojcu Pio (PL) Oficjalna strona ojca Pio Oficjalna telewizja i kanały radiowe ojca Pio Oficjalny magazyn ojca Pio Włoscy kapucyni Włoscy duchowni katoliccy Stygmatycy Włoscy święci katoliccy Urodzeni w 1887 Zmarli w 1968 Pio z Pietrelciny Pio z Pietrelciny Wizjonerzy chrześcijańscy

8653

https://pl.wikipedia.org/wiki/Senat%20Rzeczypospolitej%20Polskiej

Senat Rzeczypospolitej Polskiej

Senat Rzeczypospolitej Polskiej – organ władzy ustawodawczej, druga izba (tradycyjnie określana jako izba wyższa) parlamentu Rzeczypospolitej Polskiej. Składa się ze 100 senatorów wybieranych w wyborach powszechnych, bezpośrednich i w głosowaniu tajnym, w jednomandatowych okręgach wyborczych na czteroletnią kadencję, rozpoczynającą się i kończącą wraz z kadencją Sejmu (jeśli kadencja Sejmu zostanie skrócona, skróceniu ulega także kadencja Senatu). W przypadku wygaśnięcia mandatu Prezydent RP zarządza wybory uzupełniające. Bierne prawo wyborcze w wyborach do Senatu RP uzyskuje się w wieku 30 lat. Organy Senatu Konstytucyjne organy Senatu to: Marszałek Komisje. Organy wprowadzone przez regulamin Senatu: Prezydium Senatu Konwent Seniorów. Obecna kadencja Senatu Historia Senatu Senat w Królestwie Polskim Senat RP wywodzi się z Rady królewskiej. W I Rzeczypospolitej, od schyłku XV wieku, był wyższą izbą Sejmu. W skład Senatu I Rzeczypospolitej wchodzili biskupi katoliccy, oraz pochodzący z nominacji królewskiej wyżsi urzędnicy państwowi (wiryliści). Senat II Rzeczypospolitej W II Rzeczypospolitej instytucja Senatu została (mimo sprzeciwów lewicy) przywrócona od roku 1921 w konstytucji marcowej; senatorowie byli wybierani w wyborach powszechnych – w sumie pięć razy aż do wybuchu wojny w 1939 r. Konstytucja kwietniowa z 1935 znacznie ograniczyła czynne prawo wyborcze do Senatu – przysługiwało ono niewiele ponad 100 tys. wyborców – oraz nadała Prezydentowi Rzeczypospolitej uprawnienia do mianowania jednej trzeciej senatorów. Senat spełniał rolę izby korygującej projekty ustaw uchwalonych wcześniej przez izbę niższą – Sejm. Brak Senatu w PRL W PRL, po II wojnie światowej, instytucja Senatu została zniesiona na podstawie wyników sfałszowanego referendum ludowego z 1946 r. Przez ponad 40 lat Sejm był jedyną izbą polskiego parlamentu, aż do wyborów, które odbyły się 4 czerwca 1989 r. Wybrano wówczas Senat I kadencji, głosowanie zakończyło się ogromnym sukcesem „Solidarności”, udało jej się wprowadzić aż 99 przedstawicieli do izby. Senat powstał na podstawie umów okrągłostołowych; ustalono, iż w każdym z województw wybieranych będzie po 2 senatorów (oprócz warszawskiego i katowickiego, w których wybierano po 3). Przywrócenie Senatu Po przywróceniu Senatu w 1989 r., miejscem jego posiedzeń do maja 1991 r. była Sala Kolumnowa w Sejmie. Obecnie posiedzenia odbywają się w Sali Obrad w budynku Senatu, mieszczącym się w kompleksie parlamentarnym tuż obok budynku Sejmu. Uchwałą z 18 grudnia 2013 Senat RP zdecydował o ustanowieniu roku 2014 Rokiem Odrodzenia Senatu. Kadencje Senatu w III RP Kadencje Senatu w III RP: Uprawnienia Senatu Do kompetencji Senatu należy: zatwierdzanie ustaw uchwalanych przez Sejm prawo inicjatywy ustawodawczej wyrażanie zgody na zarządzenie przez Prezydenta referendum ogólnokrajowego wyrażanie zgody na powołanie przez Sejm: Prezesa Najwyższej Izby Kontroli Rzecznika Praw Obywatelskich Rzecznika Praw Dziecka Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej podejmowanie uchwał w sprawie przyjęcia lub odrzucenia sprawozdania: Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji Trybunału Konstytucyjnego Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego Rzecznika Praw Obywatelskich Rzecznika Praw Dziecka Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej prawo do wystąpienia z wnioskiem do Marszałka Sejmu o przeprowadzenie referendum ogólnokrajowego powoływanie 2 senatorów wchodzących w skład Krajowej Rady Sądownictwa powoływanie 2 członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej powoływanie 3 członków Rady Polityki Pieniężnej powoływanie 1 członka Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji powoływanie 1 członka Państwowej Komisji do spraw wyjaśniania przypadków czynności skierowanych przeciwko wolności seksualnej i obyczajności wobec małoletniego poniżej lat 15 wraz z Sejmem uchwala ustawę o wyrażeniu zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej (2/3 głosów) wraz z Sejmem uchwala zmiany w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 (art. 235) możliwość występowania do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami w sprawach dotyczących zgodności prawa z ustawą. wybór ławników Sądu Najwyższego. poprzez Komisję Spraw Emigracji i Łączności z Polakami za Granicą sprawuje opiekę nad Polonią i dystrybuuje środki dla organizacji polonijnych. W 2020 na podstawie ustawy z dnia 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 Senat utracił kompetencje do wyrażania zgody na powołanie i odwołanie Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej. Zobacz też Parlament Rzeczypospolitej Polskiej Sejm Rzeczypospolitej Polskiej Okręgi wyborcze do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej Inne informacje Od stycznia 2014 internetowa transmisja z posiedzeń plenarnych Senatu jest uzupełniana tłumaczeniem na język migowy. Polski parlament (w 2012 takie rozwiązanie wdrożył Sejm) jest jednym z pierwszych parlamentów w Europie, które umożliwiły osobom niesłyszącym bieżące zapoznawanie się z przebiegiem swoich obrad. Przypisy Linki zewnętrzne Strona oficjalna Senatu RP Izby wyższe parlamentów Instytucje państwowe i organy władzy w Polsce Hasła kanonu polskiej Wikipedii

6915

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojna%20secesyjna

Wojna secesyjna

Wojna secesyjna – wojna, która toczyła się w latach 1861–1865 w Stanach Zjednoczonych Ameryki, pomiędzy stanami wchodzącymi w skład Stanów Zjednoczonych (tzw. Unią lub „Północą”) i Skonfederowanymi Stanami Ameryki (tzw. Konfederacją lub „Południem”), które wystąpiły z Unii. Nazwa „wojna secesyjna” pochodzi od secesji (odłączenia się) stanów skonfederowanych od Unii. Powszechną nazwą, stosowaną zwłaszcza w USA, jest także „amerykańska wojna domowa” (ang. American Civil War). Znana jest także jako „wojna pomiędzy stanami” i „wojna o niepodległość Południa”. Zapoczątkowało ją ostrzelanie Fortu Sumter w zatoce Charleston w Karolinie Południowej przez konfederatów 12 kwietnia 1861. Trwała do 26 maja 1865, kiedy poddały się ostatnie zorganizowane ośrodki oporu konfederatów (gdzieniegdzie walki trwały jeszcze do czerwca). W wyniku wojny śmierć poniosło 620 tysięcy ludzi, zniszczono mienie o wartości 5 mld dolarów, wolność uzyskały 4 miliony niewolników. Przyczyny wojny Niewolnictwo Większość historyków amerykańskich uznaje spór o niewolnictwo za główną przyczynę wybuchu wojny secesyjnej. Przeciwne zdanie wyraża jedynie niewielka mniejszość negacjonistów historycznych, mała część historyków amerykańskich oraz część opinii publicznej, zgromadzonej wokół tzw. Mitu Przegranej Sprawy. Ponieważ ruch abolicjonistyczny nie cieszył się w latach 50. XIX wieku wystarczającym poparciem na Południu, radykalne reformy nie były realnym rozwiązaniem. Na tym etapie politycy północnych stanów kierowali się głównie pragnieniem zachowania Unii. Południe jednak czuło się zagrożone i ostatecznie ogłosiło secesję, mając na celu przede wszystkim obronę instytucji niewolnictwa. Zostało to otwarcie wyrażane w deklaracjach secesji i zmieniło nastroje polityczne na Północy. Politycy południowych stanów spodziewali się, że secesja zostanie zaakceptowana i nie dojdzie do pełnoskalowej wojny. Sam Abraham Lincoln napisał w pojednawczym liście do przyszłego wiceprezydenta Konfederacji, Alexandra Stephensa w grudniu 1860: 21 marca 1861 r. Alexander Stephens stwierdził w przemowie Cornerstone: W przemowie wygłoszonej w czerwcu 1863, republikański senator Charles Sumner orzekł: Kluczowymi punktami tej wojny stała się Proklamacja Emancypacji oraz uchwalenie 13. poprawki do Konstytucji USA, które uwalniały niewolników i delegalizowały niewolnictwo. W trakcie drugiej kadencji, Abraham Lincoln cieszył się już dużym poparciem i otwarcie nawoływał do abolicji niewolnictwa. Gospodarka stanów południowych była uzależniona od przymusowej pracy niewolniczej i na niej opierała swoje funkcjonowanie. Szczególnie ważna była uprawa bawełny, na której swój dobrobyt budowali plantatorzy. Bez prawie darmowej, niewolniczej siły roboczej bawełna z południowych stanów znacznie by podrożała. Pomimo że niewolnictwo na północy było zabronione, tylko mała grupa mieszkańców tej części kraju stanowczo się mu sprzeciwiała. Ruch abolicjonistyczny wprawdzie istniał, ale nie miał szerokiego poparcia. Na krótko przed wybuchem wojny rozgorzała zażarta debata pomiędzy Północą a Południem, czy należy zezwolić na niewolnictwo w tworzonych stanach i terytoriach, które zdobyto po wojnie amerykańsko-meksykańskiej (1846–1848). Były to m.in. Kalifornia, Teksas i Utah. Przeciwnicy niewolnictwa obawiali się jego ekspansji na nowe tereny oraz tego, że praca najemna (w uprzemysłowionych północnych stanach) będzie musiała konkurować z tańszym niewolnictwem. Rozwiązaniem tego problemu był tzw. „kompromis Missouri” z 1820. Polegał on na tym, że do Unii włączono Maine jako stan bez niewolnictwa i Missouri jako stan „niewolniczy”, zachowując tym samym równowagę pomiędzy stanami bez niewolnictwa i stanami niewolniczymi. Ponadto niewolnictwo miało być zakazane na części terytorium Luizjany. Wytyczono też linię, którą stanowił równoleżnik 36°30′ będący południową granicą Missouri. Na północ od tej linii niewolnictwo miało być zakazane z wyjątkiem właśnie Missouri. Ekonomiści współcześni, tacy jak Daron Acemoglu, uważają, że gospodarki oparte na niewolnictwie były niewydolne i nieinnowacyjne, i zmierzały nieuchronnie ku kryzysowi politycznemu. Różnice społeczne i ekonomiczne Na początku lat sześćdziesiątych XIX wieku północ i południe Stanów Zjednoczonych były dwoma całkowicie różnymi regionami. Różne poglądy na politykę, ekonomię i sprawy społeczne miały swój początek jeszcze w czasach kolonialnych, a z biegiem czasu różnice te coraz bardziej przybierały na sile. Choć dzięki licznym kompromisom udawało się utrzymać Unię jako całość przez wiele lat, w roku 1860 nastroje w obu częściach kraju były bardzo gorące. Podgrzały je jeszcze wybory prezydenckie, w których zwyciężyła partia republikańska i Abraham Lincoln, którego południowcy postrzegali jako liberała i zagrożenie dla niewolnictwa. Mimo iż jego wypowiedzi były bardzo wyważone, nawet konserwatywne, i nie opowiadał się on do tej pory za zniesieniem niewolnictwa, to wybuch konfliktu wisiał na włosku. W pierwszej połowie XIX wieku różnice ekonomiczne pomiędzy regionami jeszcze bardziej się pogłębiały. Bawełna (obok tytoniu, ryżu, cukru i konopi) była głównym produktem południa i stanowiła 57% eksportu USA. Dochodowość uprawy bawełny dopełniła zależności południa od systemu plantacyjnego i jego istotnego składnika, jakim było niewolnictwo. Północ była natomiast obszarem wysoce uprzemysłowionym. Istniało duże zapotrzebowanie na pracowników, ponieważ przemysł potrzebował wykwalifikowanej siły roboczej, której niewolnicy jednak nie stanowili. Zachęcano więc do imigracji Europejczyków, którzy chętnie z tej okazji korzystali i przyczyniali się do rozwoju tej części kraju. Imigracja do stanów południowych miała natomiast bardzo ograniczony charakter. Śladem półtajnej partii „Know Nothing” – istniały tu bardzo silne nastroje antyimigranckie, skierowane przeciw katolikom (głównie Irlandczykom) oraz Żydom. Najistotniejszy czynnik różniący wiązał się jednak ze stopniem industrializacji, a wyrażał się w strukturze społecznej mieszkańców obu regionów. Społeczeństwo południa pozostało w większości bardzo konserwatywne, na północy natomiast dominowały nowe idee liberalne i kapitalistyczne. To właśnie w stopniu industrializacji leżały przyczyny konfliktu. Północ, choć była zdecydowanie lepiej rozwinięta gospodarczo, niż południe, odstawała jednak pod tym względem od Europy. Stąd wprowadzano cła zaporowe, aby chronić swój rozwijający się przemysł przed konkurencją lepszych i tańszych wyrobów europejskich. Wprowadzane w odwecie przez kraje europejskie cła uderzały w gospodarkę południa, uzależnioną od eksportu bawełny. Ponadto polityka celna Waszyngtonu uniemożliwiała południu import towarów przemysłowych. Nieprzypadkowo więc w konstytucji konfederackiej zapisane zostały sprawy ceł, co było ewenementem na skalę światową. Konflikt o cła nie był jednak sam w sobie przyczyną wojny. Miał on miejsce głównie w latach 1830. Bezpośrednio przed elekcją Lincolna władzę sprawował prezydent Franklin Pierce, reprezentujący południowych Demokratów. Pierce znacząco obniżył cła, co w dużym stopniu przyczyniło się do wywołania ogólnokrajowego kryzysu gospodarczego w 1857 r. i wzrostu popularności Republikanów. W okresie poprzedzającym wybuch wojny kwestie ceł nie były praktycznie poruszane, natomiast temat niewolnictwa dominował w wystąpieniach i debatach publicznych, oraz w stanowych deklaracjach secesji. Ogólne rozbieżności gospodarcze pomiędzy Północą a Południem również nie są uważane za wiodącą przyczynę wybuchu wojny. Słowami historyka Kennetha Stamppa: „Aktualnie, większość historyków nie dostrzega przekonujących przyczyn, dla których różnice gospodarcze między Północą a Południem miałyby prowadzić aż do podziału i wojny domowej; wprost przeciwnie, zauważa się, że oba regiony, ze względu na ich uzupełniający się charakter, powinny były raczej uważać wzajemny związek za mimo wszystko obustronnie korzystny”. Separatyzm W początkowym okresie istnienia Stanów Zjednoczonych wierność własnemu stanowi była ważniejsza niż wierność państwu, czyli Unii. Nowojorczyk czy mieszkaniec Wirginii utożsamiał się ze swoim stanem tak, jak Europejczycy ze swoimi państwami narodowymi. Unia była tylko dobrowolnym zrzeszeniem suwerennych stanów dopóty, dopóki służyła realizacji partykularnych interesów stanowych. W tym okresie ani północ, ani południe nie uważało Unii za coś stałego czy niezmiennego. Na przykład w Nowej Anglii istniało stronnictwo popierające odłączenie się od reszty kraju podczas wojny z Wielką Brytanią w roku 1812, ponieważ – w przeciwieństwie do reszty kraju – z Wielką Brytanią łączyły ją bardzo mocne więzy gospodarcze i wojna była dla niej szkodliwa. Północ uważała, że potrzebuje silnego i scentralizowanego rządu, aby rozwijać infrastrukturę, chronić handel i swoje interesy handlowe. Południe natomiast było mniej zależne niż reszta kraju od rządu federalnego i dlatego południowcy nie czuli potrzeby jego wzmacniania. Ponadto obawiali się, że rząd federalny z silnymi uprawnieniami będzie ingerował bardziej w sprawy stanowe. Możność dowolnego interpretowania jedności Unii wynikała bezpośrednio z tekstu konstytucji, według której Unia była dobrowolnym związkiem państw, dotychczas suwerennych. Warunkiem należenia do niej było jednak uznanie, że suwerenność spoczywa w całym narodzie amerykańskim, działającym bezpośrednio, a nie poprzez stany. Ten paradoks prawny był – aż po lata sześćdziesiąte XIX wieku – źródłem sporów interpretacyjnych. Stanowił kompromisowy zapis, zachowujący federacyjną budowę USA, ale odmawiający częściom składowym prawa zerwania raz zawartej unii bez zgody całego narodu. W tym sensie rację miały zarówno stany południa, występujące z Unii, jak i władze tejże Unii, odmawiając im prawa do secesji. Dotychczasowi przyjaciele, a obecnie wrogowie, byli sąsiadami, często nawet krewnymi. Różnica polegała na tym, że większość żołnierzy Konfederacji pochodziła ze wsi, umiała więc jeździć konno i posługiwać się bronią palną, podczas gdy Jankesi wywodzili się w większości z robotniczych dzielnic wielkich miast; częstokroć byli niedawno przybyłymi imigrantami, zupełnie nie obeznanymi z warunkami pola walki i walce tej w większości niechętnymi. Wczesne próby secesji W 1832 konwencja Karoliny Południowej „anulowała” taryfy celne wprowadzone przez administrację Andrew Jacksona oświadczając, że jeśli Waszyngton będzie próbował wprowadzić taryfy siłą, to wówczas stan ogłosi secesję. Kongres uchwalił „Force Bill” (2 marca 1833), upoważniający prezydenta do zaprowadzenia porządku przy użyciu siły zbrojnej. Pozbawiona poparcia ze strony innych stanów Karolina Południowa postanowiła „powrócić” do Unii, legislatura stanowa „anulowała” krwawe prawo („Bloody Bill”), jak nazwano w Karolinie postanowienia Kongresu o egzekwowaniu prawa siłą. 1 maja 1833 prezydent Jackson napisał cła były tylko pretekstem, lecz wystąpienie z Unii i Konfederacja Południa są prawdziwym celem, następnym razem będzie to sprawa Murzynów albo niewolnictwa. W sierpniu 1846 r. po rozpoczęciu wojny z Meksykiem poseł z Pensylwanii, David Wilmot, zgłosił klauzulę do rozpatrywanego wówczas w Izbie Reprezentantów wniosku prezydenta Jamesa Polka o uchwalenie funduszu na zakup terytorium od Meksyku. Klauzula ta głosiła, że na terytorium nabytym od Meksyku nie będzie istniało ani niewolnictwo, ani przymusowa służba. Klauzula Wilmota stała się wkrótce tak popularna na Północy, że potwierdziły ją w swych uchwałach prawie wszystkie północne legislatury. Na Południu klauzulę przyjęto z wielkim oburzeniem jako wyzwanie i podjęto liczne potępiające ją uchwały. Senator Butler z Karoliny Płd. nazwał klauzulę zdradą konstytucji, a John C. Calhoun oświadczył, że Południe raczej wystąpi z Unii niż uzna takie postanowienie. Odmówił przy tym Kongresowi prawa decydowania w sprawie niewolnictwa w nowo nabytych terytoriach. Klauzula po przyjęciu przez Izbę została odrzucona przez Senat. W odezwie z 1847 skierowanej do ludności Południa, Calhoun domagał się uchwalenia konkretnych postanowień, zmierzających do secesji Południa w przypadku, gdyby Północ rzeczywiście przeprowadziła zakaz niewolnictwa w terytoriach. Stany Missisipi i Karolina Płd. wypowiedziały się za zwołaniem specjalnej konwencji całego Południa dla powzięcia ewentualnej decyzji secesji. Konwencję taką rzeczywiście zwołano do Nashville w Tennessee na czerwiec 1850 r. Debata w Kongresie w 1850 przebiegała burzliwie, Calhoun domagał się w drodze niesprecyzowanej bliżej poprawki do Konstytucji przywrócenia równowagi jakoby zakłóconej na skutek przyjęcia Kalifornii jako stanu wolnego, oraz zaprzestania propagandy abolicjonizmu, grożąc secesją. Śmierć Calhouna a wkrótce potem prezydenta Taylora (który sam będąc Południowcem groził użyciem siły przeciw secesji) odwlekła groźbę wojny, ustalone w drodze kompromisu ustawy (nowo przyjmowane stany miały same decydować o wprowadzeniu lub zakazaniu niewolnictwa) podpisał dotychczasowy wiceprezydent, Millard Fillmore. Konwencja w Nashville uznała kompromis mimo protestów skrajnych działaczy. W 1854 doszło w Kansas do lokalnej wojny domowej pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami niewolnictwa. Wystąpienie Karoliny Południowej z Unii Podczas kampanii prezydenckiej roku 1860 wielu polityków z południa groziło, że jeżeli Lincoln zostanie wybrany na prezydenta, ich stany wystąpią z Unii. Lincoln był uważany przez nich za wielkiego przeciwnika niewolnictwa, chociaż w rzeczywistości do tej pory nie wypowiadał się za jego zniesieniem. Tylko nieliczne osoby z północy wierzyły w te groźby. Miesiąc przed wyborami gubernator Karoliny Południowej napisał do tzw. „stanów bawełnianych” z wyjątkiem Teksasu, że jego stan wystąpi z Unii w wypadku, gdyby Lincoln rzeczywiście został wybrany, i zwrócił się do nich z zapytaniem, jaka będzie ich reakcja na taki obrót sprawy. Jak tylko okazało się, że Lincoln na pewno wygrał wybory, władze ustawodawcze Karoliny Południowej zwołały specjalne zebranie. Odbyło się ono 17 grudnia 1860 roku w Charleston. Trzy dni później konwencja jednogłośnie uchwaliła, że unia pomiędzy Karoliną Południową a Stanami Zjednoczonymi przestaje istnieć. Podobne konwencje odbyły się w innych stanach południa na początku roku 1861 i one również zaowocowały uchwałami o zniesieniu unii pomiędzy ich stanami. Były to: Missisipi (9 stycznia); Floryda (10 stycznia); Alabama (11 stycznia); Georgia (19 stycznia); Luizjana (26 stycznia) i Teksas (1 lutego). Zgłoszony 2 marca 1861 w celu powstrzymania secesji projekt Poprawki do Konstytucji zabraniający dokonywania poprawek uprawniających Kongres do likwidacji lub ograniczania stanowych przepisów o pracy lub służbie zatwierdziły Ohio 13 maja 1861, Maryland 10 stycznia i Illinois 14 lutego 1862. W kwietniu Lincoln wezwał stany do powołania milicji lokalnych w celu stłumienia secesji. Stany graniczne, które wahały się, czy należy pozostać w Unii, czy też z niej wystąpić, odmówiły wykonania poleceń rządu federalnego i przyłączyły się do stanów, które już dokonały secesji. Były to Wirginia (17 kwietnia), Arkansas (6 maja), Karolina Północna (20 maja) i Tennessee (8 czerwca). Powstanie Konfederacji 4 lutego 1861 delegaci pierwszych 6 stanów, które wystąpiły z Unii, spotkali się w miejscowości Montgomery w Alabamie, aby utworzyć tymczasowy rząd dla odłączonych od Unii terytoriów. Cztery dni później uchwalona została Konstytucja Skonfederowanych Stanów Ameryki, która w większości była oparta na dotychczasowej ustawie zasadniczej z 17 września 1787, ze zmianami wynikającymi głównie z zaznaczenia nienaruszalności niewolnictwa. 9 lutego Tymczasowy Kongres Konfederacji wybrał Jeffersona Davisa z Missisipi na tymczasowego prezydenta i Aleksandra H. Stephensa na tymczasowego wiceprezydenta. Mieli oni piastować swoje funkcje do lutego 1862. W listopadzie 1862 odbyły się wybory prezydenckie CSA. Obaj wygrali je i mieli rządzić sześć lat bez możliwości ubiegania się na drugą kadencję. Kiedy także Wirginia wystąpiła z Unii, stolicą Konfederacji stało się leżące tam miasto Richmond. Abraham Lincoln został zaprzysiężony na prezydenta 4 marca 1861. W swojej mowie inauguracyjnej odniósł się m.in. do tego, że dzięki Konstytucji Unia jest bardziej pełna, lepiej funkcjonuje i – w przeciwieństwie do uchwalonych przed nią „Artykułów o Konfederacji i o Unii wieczystej” – jest wiążącą umową, a secesję nazwał „unikiem prawnym”. Powiedział także, że nie miał intencji, aby atakować stany południowe, ale nie zawaha się przed użyciem siły, jeżeli okaże się to konieczne dla utrzymania jedności Unii. Mowę zamknął prośbą o odbudowę nadwyrężonej Unii. Na południu istniały także sfery niechętnie nastawione do secesji. Na przykład wschodnia część Tennessee opowiedziała się za pozostaniem w Unii. Hrabstwo Winston w Alabamie wydało uchwałę o odłączeniu się od stanu Alabama. Nadano mu popularną nazwę Republika Winstońska. Mianem tzw. „czerwonych sznurków” określano grupę wybitnych obywateli południa, którzy byli w obozie antysecesjonistycznym. Generalnie sprzeciw wobec oddzielenia zgłaszali mieszkańcy terenów górzystych, gdzie nie uprawiano bawełny i gdzie niewolników prawie nie było. Stany graniczne W Kentucky sympatie były podzielone, w południowej części przeważali sympatycy Konfederacji, w północnej górą byli zwolennicy rządu federalnego. 15 kwietnia prezydent Lincoln zażądał od władz stanu powołania pod broń 4 regimentów w celu zdławienia zrywu stanów południowych. Gubernator Beriah Magoffin żądanie kategorycznie odrzucił. 20 maja Kentucky proklamowało neutralność. Jednak zarówno Północ, jak i Południe zdecydowane były zatrzymać Kentucky po swojej stronie. Działaniom wojskowym obu stron na terenie stanu towarzyszyły ruchy polityczne. 11 września zwolennicy Północy doprowadzili (ignorując veto gubernatora Maggofina) do otwartego zdeklarowania się stanu po stronie Unii. W odpowiedzi sympatycy Południa powołali własny rząd tymczasowy. 18 listopada konfederacka legislatura stanowa ogłosiła akt secesji. 10 grudnia 1861 roku, decyzją Kongresu Skonfederowanych Stanów Ameryki (CSA), Kentucky zostało oficjalnie przyjęte do Konfederacji jako 12 stan. Działania wojenne toczyły się jednak niepomyślnie dla Południa i wiosną 1862 stan był już całkowicie pod kontrolą wojsk Unii. Formalnie jednak obie strony uważały go za należący do ich terytorium, a pułki ochotników z Kentucky walczyły po obu stronach. W Missouri ponad ⅔ ludności stanowili południowcy i z oczywistych względów sympatyzowali oni z CSA. Z drugiej strony mieszkali tam liczni cudzoziemscy emigranci, którzy popierali rząd federalny. Republikanie stanowili tu wyraźną mniejszość (w czasie wyborów Lincoln na 165 000 oddanych głosów otrzymał jedynie 17 165), jednak stanowili prężną, zwartą i fanatycznie oddaną Unii grupę, sprawnie kierowaną przez kongresmena Francisa P. Blaira młodszego. Ten ostatni szybko własnym kosztem wystawił 11 kompanii lojalistycznej milicji, złożonych wyłącznie z imigrantów niemieckich. Milicje te weszły w skład sił organizowanych przez sympatyków Unii, a dowodzonych przez kapitana Nathaniela Lyona. Siły te nie wahały się przed użyciem przemocy, czego efektem była śmierć lub rany kilkudziesięciu spośród protestujących cywilów, wzburzonych działaniami sił profederalnych (tzw. „Masakra w St. Louis” z 10-11 maja). Wstrząśnięta tymi wydarzeniami legislatura stanowa obradująca w Jefferson City upoważniła gubernatora Claiborna Jacksona do zwołania gwardii stanowej i przywrócenia porządku. 12 czerwca Jackson wydał proklamację, wzywającą mieszkańców do odparcia północnej agresji. Była ona całkowicie uzasadniona, bo Blair i Lyon wspierani przez posiłki z sąsiednich stanów północnych: Kansas, Illinois i Iowa podjęli kroki w celu opanowania całego terytorium Missouri. W wyniku kampanii rozgorzałej na terenie stanu, południowcy pod wodzą generałów Stirlinga Price’a i Bena McCullocha pokonali oddziały Północy 5 lipca pod Carthage i 10 sierpnia nad Wilson’s Creek. 31 października legislatura stanowa uchwaliła akt secesji, a 28 listopada Missouri zostało oficjalnie przyjęte jako trzynasty stan do Konfederacji. Jeśli chodzi o ruchy polityczne unionistów, to 30 lipca w okupowanej stolicy stanu Jefferson City powołali oni ciało, które nazwali nową legislaturą stanową (prawowita legislatura stanu ewakuowała się wcześniej do Bonville, a następnie do Neosho, gdzie nastąpiło uchwalenie secesji). Jednak w marcu 1862 roku siły konfederatów poniosły klęskę w bitwie pod Pea Ridge. Od wiosny 1862 roku, podobnie jak sąsiednie Kentucky, Missouri było pod kontrolą Północy, jednak przez resztę wojny południowcy toczyli energiczną walkę partyzancką. Obie strony przez cały czas uważały stan za własny, podobnie jak w przypadku Kentucky. W Maryland sytuacja była niepewna, a ewentualne jego dołączenie do Konfederacji miałoby opłakane skutki dla rządu federalnego, jako że wtedy Dystrykt Kolumbii wraz ze stolicą kraju stałby się enklawą w głębi wrogiego terytorium. Działania Lincolna były więc zdecydowane, większość członków władz została aresztowana, a „wybory” do nowej legislatury stanowej odbywały się w dość specyficznych warunkach. Urn wyborczych strzegli żandarmi federalni. Aresztowali oni wszystkich znanych stronników sprawy Konfederacji, którzy próbowali głosować. Ostatnim aktem starej legislatury była rezolucja określająca przymus jako akt sprzeczny z konstytucją i żądająca uznania niepodległości Południa. Początek wojny secesyjnej Pod koniec 1860 roku wybuch otwartego konfliktu był już tylko kwestią czasu. W styczniu 1861 roku prezydent James Buchanan polecił wysłać posiłki do Fortu Sumter, dowodzonego przez majora Roberta Andersona. „Gwiazda Zachodu” – statek na który załadowano zaopatrzenie dla Fortu Sumter – był nieuzbrojonym statkiem handlowym. Kiedy konfederackie baterie dział, znajdujące się w zatoce Charleston, ostrzelały go, statek odpłynął z powrotem. Lincoln podczas swojego pierwszego dnia urzędowania został poinformowany, że zapasy w oblężonej przez konfederatów twierdzy starczą jedynie na miesiąc. Jednak poddanie Fortu Sumter, który stał się teraz symbolem Unii, byłoby złamaniem przysięgi prezydenckiej. Z drugiej strony istniały bardzo nikłe szanse, że twierdzy uda się przyjść z odsieczą. W początkach kwietnia Lincoln postanowił wysłać statki z zaopatrzeniem, ale miały one wyładować zapasy tylko wówczas, gdyby nie były atakowane. 6 kwietnia powiadomił on gubernatora Karoliny Południowej o krokach, które postanowił podjąć. Trzy dni później statki z zaopatrzeniem wyruszyły z Nowego Jorku. 11 kwietnia 1861, generał P.G.T. Beauregard dowodzący wojskami Konfederacji w Charleston, zwrócił się do dowódcy Fortu Sumter z ultimatum, żądając poddania twierdzy do godziny 4 rano następnego dnia. Anderson odmówił, ale brak zapasów zmusił go do zadeklarowania, że podda twierdzę 15 kwietnia. Beauregard uznał tę odpowiedź za niesatysfakcjonującą i 12 kwietnia o godzinie 4.30 nakazał rozpoczęcie ostrzału fortu. Przez półtora dnia Anderson odpowiadał na ogień baterii konfederackich. Statki z zaopatrzeniem pojawiły się w zatoce, ale nie usiłowały nawet dobić do brzegu, ze względu na ostrzał nieprzyjacielski. Drugiego dnia, gdy fort uległ już bardzo ciężkim uszkodzeniom, Anderson skapitulował, przy czym załodze fortu pozwolono odmaszerować na północ. Mimo ciężkiego ostrzału artyleryjskiego, atak na fort nie przyniósł żadnych ofiar śmiertelnych wśród ludzi. Działania wojenne na wschodzie (1861–1863) Opór, jaki stawiły wojska Południa, okazał się wyjątkowo silny. Siły konfederackie pod dowództwem generałów Josepha Johnstona i P.G.T. Beauregarda znajdowały się wówczas w Manassas w Wirginii. W lipcu 1861 wojska Unii pod dowództwem generała majora Irvina McDowella zostały zatrzymane nad Bull Run, gdzie została stoczona pierwsza bitwa tej wojny. Wojska Północy poniosły tu sromotną klęskę i w popłochu wycofały się z powrotem do Waszyngtonu. To w tej bitwie Thomas Jackson otrzymał chlubny przydomek Stonewall, ponieważ jego oddziały były dla wojsk Unii jak kamienna ściana. Kongres Stanów Zjednoczonych w obawie, aby inne stany nie wystąpiły z Unii, wydał 25 lipca tzw. rezolucję Crittendena-Johnsona, która mówiła, że wojna toczy się w obronie istnienia Unii, a nie o zniesienie niewolnictwa. Generał major George McClellan objął dowództwo Armii Potomaku 26 lipca (był głównodowodzącym wszystkich armii Unii; na tym stanowisku zastąpił go później generał major Henry W. Halleck). Dalsze akcje o większym znaczeniu były podejmowane na początku 1862 roku. Pod wpływem nalegań Lincolna, który żądał podjęcia działań ofensywnych, McClellan wkroczył wiosną do Wirginii przez półwysep Wirginia pomiędzy rzekami York i James, na południowy wschód od Richmond. Joseph Johnston powstrzymał jego postępy w bitwie pod Seven Pines, pomimo że armia Unii dotarła prawie do bram Richmondu. Następnie Robert E. Lee pokonał McClellana w bitwie siedmiodniowej i zmusił go do odwrotu. McClellan, który stracił dużą część swoich wojsk, nie mógł przyjść na odsiecz drugiej armii Unii, dowodzonej przez Johna Pope’a, która poniosła porażkę w walce z wojskami konfederackimi dowodzonymi przez Roberta E. Lee. w północnej Wirginii w II bitwie nad Bull Run w sierpniu 1862 roku. Wzmocnieni drugą wygraną konfederaci zaatakowali północ 55-tysięczną Armią Północnej Wirginii pod dowództwem Lee. 5 września przekroczyli rzekę Potomak i dostali się do Marylandu. Lincoln polecił połączyć armię Pope’a z armią McClellana. Do starcia doszło 17 września 1862 roku nad rzeką Antietam w pobliżu Sharpsburga w stanie Maryland. Armia Lee poniosła porażkę, ale wycofała się z łatwością dzięki odwlekaniu decyzji ataku przez McClellana, który mógł zniszczyć armię konfederatów. Taktycznie bitwa była remisem. Strategicznie i politycznie była to klęska Konfederacji, ponieważ wojskom Unii udało się powstrzymać jej ofensywę, przekreślona została także nadzieja Południa na uznanie niepodległości przez Francję i Wielką Brytanię. Dzięki temu zwycięstwu Lincoln poczuł się mocniejszy i mógł ogłosić tzw. Proklamację Emancypacji. Po błędach McClellana dowództwo po nim objął gen. Ambrose Burnside. Jednak świetnie dowodzone wojska konfederackie rozbiły wojska Unii w bitwie pod Fredericksburgiem 13 grudnia 1862; śmierć poniosło tam 1284 żołnierzy z północy (9600 odniosło rany, a 1769 uznano za zaginionych). Dowództwo przejął teraz gen. Joseph Hooker. Także i on nie okazał się zdolny do stawienia czoła generałowi Lee i choć posiadał przewagę liczebną w stosunku 2:1, został pokonany i upokorzony w bitwie pod Chancellorsville w maju 1863 roku. To spowodowało kolejną zmianę na stanowisku głównodowodzącego wojsk Unii, którym teraz został gen. George G. Meade. Lee raz jeszcze podjął próbę opanowania północy, jednak został pokonany w najkrwawszej i największej bitwie wojny secesyjnej pod Gettysburgiem, która toczyła się w dniach od 1 do 3 lipca 1863. Bitwa ta okazała się punktem zwrotnym w całej wojnie, bo odtąd inicjatywę przejęły całkowicie wojska Unii. Armia Lee straciła 28 tys. ludzi – zabitych, rannych i wziętych do niewoli (Meade stracił 23 tys.), została zmuszona do odwrotu do Wirginii i już nigdy więcej nie zagroziła bezpośrednio Waszyngtonowi. Działania wojenne na zachodzie (1861–1863) Podczas gdy armie konfederatów odnosiły na wschodzie zwycięstwa jedno za drugim, sytuacja na zachodzie była całkowicie odmienna. Konfederaci zostali wyparci z Missouri już na początku wojny w wyniku bitwy pod Pea Ridge. Najazd Leonidasa Polka na Kentucky we wrześniu 1861 roku zmusił mieszkańców, którzy poprzednio opowiadali się za neutralnością, do opowiedzenia się przeciw Konfederacji. Po wkroczeniu sił Unii do Kentucky, w lutym 1862 roku wojska gen. Granta ruszyły na graniczący z nim od południa stan Tennessee. Jego stolica Nashville została zdobyta po zdobyciu Fortu Henry i bitwie o Fort Donelson. Na zachodnim teatrze działań istotne dla Unii było zdobycie panowania nad rzeką Missisipi, która oddzielała skonfederowane stany wschodnie od zachodnich stanów rolniczych i stanowiła naturalny i najlepszy układ komunikacyjny z południa na północ. Większa część Missisipi została otwarta dla Unii od północy wraz ze zdobyciem w kwietniu „wyspy numer 10” koło New Madrid. Nowy Orlean i część Luizjany wzdłuż Missisipi zdobyte zostały w maju 1862 roku od strony morza, co pozwoliło marynarce i wojskom Unii posuwać się w górę rzeki. W lipcu, po zdobyciu Memphis, okręty Unii zmierzające od góry i od dołu rzeki, spotkały się. Tylko ufortyfikowane miasto Vicksburg pozostawało niezdobyte i uniemożliwiało zapanowaniem nad całym dorzeczem Missisipi (zobacz więcej: kampania na Missisipi). Drugi najazd konfederatów pod dowództwem Braxtona Bragga na Kentucky został odparty przez Don Carlosa Buella w krwawej bitwie pod Perryville w październiku. Jedynym bezspornym zwycięstwem konfederatów na zachodzie była bitwa nad Chickamaugą w Georgii przy granicy z Tennessee, gdzie Bragg posiłkowany przez Jamesa Longstreeta pokonał Rosecransa pomimo bohaterskiej obrony George’a H. Thomasa i zmusił go do odwrotu do Chattanoogi, która została natychmiast przez Bragga oblężona. Głównym sprawcą sukcesów wojsk Unii na zachodzie był gen. Ulysses S. Grant. Zwycięsko wychodził z wielu bitew. Zwyciężył pod Fortem Donelson, przejął kontrolę nad Tennessee i rzeką Cumberland. Opanował Shiloh, a następnie w lipcu 1863 zdobył Vicksburg. Pod Chattanoogą w Tennessee zmusił wojska konfederatów do opuszczenia tego stanu i otworzył tym samym drogę do Atlanty – serca Konfederacji. Nowy Meksyk i Arizona (1861–1865) W 1861 konfederaci przeprowadzili zakończoną sukcesem wyprawę na terytorium dzisiejszej Arizony i Nowego Meksyku. Mieszkańcy południowej części tych terytoriów wezwali wojska konfederackie, aby pomogły im usunąć stacjonujące tam wojska Unii. Konfederackie Terytorium Arizony zostało ustanowione przez Johna Baylora po zwycięstwach w Mesilli, w Nowym Meksyku, i po wzięciu w niewolę kilku oddziałów wojsk północy. Jednak działania zmierzające do wyparcia wojsk Unii na północ nie powiodły się i konfederaci musieli zacząć się wycofywać z Arizony w 1862 roku gdy przybyły posiłki z Kalifornii. Ochotnicy z Kalifornii, walczący po stronie Unii, usunęli pozostałe siły konfederatów z terytorium obecnej Arizony dzięki wygranej w bitwie nad przesmykiem Picacho. Wojska Unii wielokrotnie próbowały przejąć kontrolę nad obszarem położonym nad Missisipi oraz nad Teksasem. Z portami na wschodzie, które zostały zablokowane przez marynarkę Unii, jedynym oknem na świat dla Konfederacji były porty Teksasu i Luizjany, dostępne jednak tylko dla szybkich łamaczy blokady (to tamtędy przechodziła bawełna do portu Matamoros w Meksyku, gdzie następnie była wymieniana na takie dobra, jak proch, broń czy inne artykuły przemysłowe, których brakowało na południu, a których w zamian za bawełnę dostarczała Europa). Jednak kolejne ataki wojsk Unii na Teksas kończyły się niepowodzeniami. Zwycięstwa konfederatów pod Galveston i Sabine Pass umożliwiły im dalsze utrzymanie newralgicznych portów. Szczególne znaczenie miała katastrofalna w skutkach dla Unii kampania na Rzece Czerwonej w zachodniej Luizjanie, łącznie z bitwą o Mansfield w kwietniu 1864 roku, która uniemożliwiła opanowanie regionu praktycznie aż do końca wojny. Tereny te, odizolowane od reszty kraju, były świadkiem walk jeszcze przez kilka miesięcy po poddaniu się Armii Północnej Wirginii, a więc głównych sił Konfederacji. Ostatnia bitwa na tym obszarze odbyła się pod Palmito Ranch w południowym Teksasie i paradoksalnie, mimo że Unia opanowała już prawie wszystkie południowe stany, została ona przez konfederatów wygrana. Koniec wojny (1864–1865) Na początku 1864 roku Grant został awansowany na stopień generała porucznika i oddano mu pod komendę wszystkie armie Unii. Na swoją kwaterę wybrał miejsce stacjonowania Armii Potomaku, jednak Meade pozostawał rzeczywistym dowódcą tej armii. Grant pozostawił gen. Williamowi Shermanowi dowództwo większości wojsk działających na zachodzie. Grant zrozumiał, że tocząca się wojna jest wojną totalną i wierzył, że z Lincolnem i Shermanem uda mu się pozbawić konfederatów zaplecza gospodarczego, bo do tego zaczęły się teraz sprowadzać działania wojsk Unii. Aby zrealizować swój cel, zaczął stosować taktykę spalonej ziemi. Opracował plan, według którego skoordynowane ataki z kilku stron zostaną skierowane w serce Konfederacji. Grant, Meade i Butler mieli się posuwać w stronę wojsk Lee na Richmond; F. Singel miał zaatakować dolinę Shenandoah; William Sherman miał uderzyć na Georgię, pokonać Johnstona i zdobyć Atlantę; G. Crook i W. Averell mieli działać przeciwko zaopatrzeniowym liniom kolejowym w zachodniej Wirginii, a N. Banks miał uderzyć na Mobile i Alabamę. W tym okresie siły Unii próbowały uchwycić kontakt z Lee i stoczyły kilka bitew. Próba uderzenia przez Butlera z południa nie powiodła się, a on sam znalazł się w pułapce w tzw. zakolu stu rzek. Grant dalej uparcie próbował zniszczyć Lee pomimo ogromnych strat (66 tys. ludzi w 6 tygodni) i ciągle deptał mu po piętach. Udało mu się osaczyć Lee pod Petersburgiem. Starcia te zamieniły się w wojnę pozycyjną z licznymi okopami i umocnieniami, a trwały ponad 9 miesięcy. Po dwóch nieudanych próbach (pod Sigelem i Hunterem) osiągnięcia kluczowych punktów doliny Shenandoah, Grant w końcu znalazł odpowiedniego człowieka do wykonania tego zadania. Philip Sheridan okazał się wystarczająco agresywny, aby przeważyć szalę kampanii na korzyść Unii w 1864. Teraz najważniejszym zadaniem Sheridana było zniszczenie wojsk Jubala Early’ego, którego siły dotarły w pobliże Waszyngtonu. Musiał więc na razie przełożyć na później opanowanie doliny Shenandoah. Early został pokonany w serii kilku bitew, łącznie z ostatnią pod Cedar Creek. Następnie Sheridan kontynuował niszczenie bazy rolniczej i przemysłowej w dolinie Shenandoah, stosując taktykę spalonej ziemi, tak jak później robił to Sherman w Georgii. W tym samym czasie Sherman posuwał się z Chattanoogi do Atlanty w Georgii. Pokonał Johnstona i Hooda i zdobył Atlantę. Upadek Atlanty okazał się znaczącym czynnikiem, który przyczynił się do reelekcji Lincolna. Opuszczając swoją bazę w Atlancie, Sherman kierował się w stronę wybrzeża, które osiągnął w grudniu 1864 w Savannah w Georgii. Po drodze palił miasta i plantacje, wyrzynał bydło, aby zapobiec zaopatrywaniu się w żywność wojsk konfederackich. Kiedy Sherman zawrócił na północ i maszerował przez Karolinę Południową i Północną, zbliżając się do konfederackich linii obrony w Wirginii, był to już koniec dla Lee i jego armii oraz dla Konfederacji. Lee próbował uciec z oblężonego Petersburga i połączyć się z Johnsonem w Karolinie Północnej, ale został odcięty przez Granta. Poddał swoją Armię Północnej Wirginii 9 kwietnia 1865 w Appomattox Court House. Johnston poddał się Shermanowi krótko potem, bo 13 maja 1865 na farmie w Durham w Karolinie Północnej. 26 maja 1865 skapitulowały siły gen. E. Kirby Smitha na zachód od Missisipi, przez co upadł ostatni zorganizowany ośrodek oporu Konfederacji. Ostatnie siły Konfederacji poddały się w Doaksville (Oklahoma) 23 czerwca 1865 (gen. Stand Watie). Ostatnie konfederackie okręty wojenne, prowadzące działania rajderskie, poddały się w końcu października 1865, a ich ostatnimi działaniami były ataki na statki wielorybnicze z Nowej Anglii w cieśninie Beringa, podejmowane przez CSS „Shenandoah” 28 czerwca 1865 roku. Działania ich były podstawą do tzw. roszczeń Alabamy. Działania wojenne morskie i rzeczne Działania na morzu nie miały takich rozmiarów, jak działania lądowe, były to zaledwie mało znaczące epizody. Większe znaczenie miały działania na rzekach, przede wszystkim na Missisipi, przekładające się bezpośrednio na możliwość działań wojsk lądowych i uzyskanie dróg komunikacji. Największe bitwy, to bitwa w zatoce Hampton Roads, bitwa pod Drewry’s Bluff, bitwa w zatoce Mobile, natomiast w trakcie kampanii na Missisipi – bitwa o forty Jackson i St. Philip, o „wyspę numer 10”, Fort Hindman i pod Memphis. Z 42 okrętów znajdujących się w linii gdy Lincoln obejmował urząd większość patrolowała wody tysiące mil od wybrzeży Stanów Zjednoczonych. Wzdłuż wybrzeża do służby było gotowych mniej niż tuzin okrętów. Chociaż 373 spośród 1554 oficerów i nieco z 7600 marynarzy porzuciło służbę na rzecz służby dla Południa, to marynarka handlowa, z której marynarka wojenna miała czerpać doświadczonych oficerów i marynarzy była prawie całkowicie północna. Prawie cały potencjał budowy okrętów był skoncentrowany na Północy. W ciągu tygodnia od momentu, gdy 19 kwietnia Lincoln ogłosił blokadę konfederackich portów marynarka Unii zakupiła lub wyczarterowała dziesiątki statków handlowych, uzbroiła je i wysłała do służby blokadowej. Do końca 1861 r. ponad 260 okrętów było w służbie, a setka kolejnych (wliczając trzy eksperymentalne pancerniki parowe) w budowie. Działania marynarki konfederackiej miały charakter bardzo ograniczony ze względu na szczupłość sił. Południe nie posiadało odpowiednich stoczni, z wyjątkiem zdobytego Norfolk, ani żadnego warsztatu, który mógłby zbudować flotę wojenną. Konfederaci posłali do boju pierwszy na świecie okręt podwodny, H.L. Hunley, który zatonął trzykrotnie podczas prób, pociągając za sobą każdorazowo całą załogę (w tym jego konstruktora, Horace Hunleya), zanim zatopił u wejścia do Charlestonu okręt blokady w 1864 r., samemu idąc na dno po raz czwarty i ostatni. W czerwcu 1861 r. Stephen Mallory zatwierdził przebudowanie na wpół spalonego U.S.S. Merrimack na pierwszy parowy pancernik Konfederacji przechrzczony na C.S.S. Virginia. Rajdery handlowe budowane w Wielkiej Brytanii stanowiły istotny element konfederackiej strategii morskiej. Konfederaci wysłali uzbrojone rajdery, aby przemierzały morza w poszukiwaniu północnych statków. Na początku Południe opierało się na kaprach. W 1861 r. Jefferson Davis zaproponował zwrócenie tej broni przeciwko Jankesom. 17 kwietnia Davis wydał pierwsze listy kaperskie każdemu Południowcowi, który posiadał statek i chciał zostać kaprem. Wkrótce około dwudziestu takich jednostek krążyło po morzu i do końca lipca zdobyły one dwa tuziny pryzów. Ich sukcesy były krótkotrwałe, gdyż blokada Unii utrudniała odprowadzanie pryzów do południowych portów, a neutralne kraje zamknęły przed nimi swoje porty. Konfederacja przerzuciła się więc na rajdery – okręty wojenne obsadzone personelem marynarki i przeznaczone do topienia, a nie chwytania nieprzyjacielskich statków. Przekształcenie kaperstwa w działania rajderów zaczęło się w czerwcu 1861 r., gdy pięciodziałowy slup parowy, C.S.S. Sumter, przerwał blokadę u ujścia Missisipi i ruszył na Atlantyk. Pomimo pomysłowości i innowacyjności konfederacka marynarka nigdy nie miała szansy przełamania dominacji marynarki Unii na pełnym morzu albo wzdłuż wybrzeży i rzek Południa. Taki stan rzeczy trwał praktycznie przez cały okres wojny. Najważniejsze bitwy Bitwy uporządkowane według wielkości strat – łącznie poległych, rannych, wziętych do niewoli lub zaginionych. Skróty: U – Unia, K – Konfederacja. Straty W wojnie wzięło udział około 2 100 000 żołnierzy z Północy i 1 064 000 z Południa, a zazwyczaj przyjmowana liczba żołnierzy, którzy zginęli, to około 620 tysięcy (~360 tys. Unia, ~260 tys. Konfederacja). Często podawaną liczbą ofiar śmiertelnych jest 618 222. Opracowana w 2012 analiza statystyczna spisów z lat 1850–1880 wskazuje, że w rzeczywistości mogło być znacznie więcej ofiar śmiertelnych, obecnie liczba ta szacowana jest na pomiędzy 617 877 a 851 066 żołnierzy. Na południu walczyło ok. 77% ogółu białej, męskiej, zdolnej do noszenia broni populacji (mężczyźni między 15 a 60 rokiem życia). Nowe technologie, które zaowocowały wprowadzeniem broni odtylcowej, a nawet powtarzalnej, przyczyniały się do wzrostu liczby ofiar wojny; dodatkowo około dwukrotnie więcej żołnierzy zmarło z powodu chorób, niż zginęło na polu walki. Naczelny lekarz Unii, William A. Hammond, uznał wojnę secesyjną za „walczoną u końca medycznego średniowiecza”, bowiem w roku 1865 śmiertelność z powodu dyzenterii, tyfusu i malarii stanowiła 995 na każdy tysiąc przypadków. Polacy w wojnie secesyjnej Kiedy wojna secesyjna się zaczęła, w Stanach Zjednoczonych przebywało około 30 tysięcy Polaków. Około 4 tysięcy służyło w armii Unii, 166 z nich miało stopnie oficerskie. Szacuje się, że około 500 Polaków walczyło po stronie Konfederacji. Włodzimierz Krzyżanowski był dowódcą Legionu Polskiego i zyskał za swoją służbę wyrazy uznania. Na początku zgłosił się do wojska jako szeregowy. Później spełniał już poważniejszą rolę przy rekrutacji małego oddziału, znanego jako Kompania Krzyżanowskiego, następnie został awansowany do rangi majora. W 1861 sekretarz wojny Cameron zlecił mu sformowanie oddziałów polskich z osób narodowości polskiej, zamieszkujących Unię. Krzyżanowskiemu udało się znaleźć 400 mężczyzn, z których utworzono regiment o nazwie „United States Rifles”. Początkowo jednostka ta operowała jako niezależna i ochotnicza część armii Unii. Później została scalona ze strzelcami Morgana, a ostatecznie został z niej uformowany 58. pułk nowojorski. Nazywano ją Legionem Polskim, ponieważ większość jego żołnierzy była potomkami polskich imigrantów. Kiedy 8 czerwca 1862 oddziały Konfederacji gen. Thomasa Jacksona zaatakowały gen. Fremonta pod Cross Keys, regiment Krzyżanowskiego został użyty do wsparcia gen. Juliusa Stahela. Udało im się zapobiec zniszczeniu armii Fremonta wraz z innymi oddziałami Stahela. Później w tym samym roku Krzyżanowski został dowódcą drugiej brygady, która była częścią trzeciej dywizji, a składała się z piechoty i artylerii. Brała ona udział w bitwach pod Sulpher Springs, Waterloo Springs i Govenon. Dywizja Krzyżanowskiego walczyła także w I bitwie nad Bull Run. Lincoln przedstawił go do awansu na stopień generała brygadiera, ale Kongres nie spełnił jego prośby. W 1861 podejmowano próby utworzenia jednostek polskich na południu. Jednak w przeciwieństwie do północy Polacy byli tam raczej nieliczni. Pewna ich liczba weszła w skład 14. i 15. pułków z Luizjany. W lutym 1863 oficer wojsk Unii w Camp Butler (Illinois) donosił, że wśród jeńców konfederackich jest wielu Polaków z Teksasu, którzy zostali siłą wcieleni do oddziałów Południa i zgadzali się przejść na stronę Unii. Walerian Sułakowski, który wcześniej był oficerem w armii austriackiej, został pułkownikiem 14. pułku piechoty z Luizjany w 1861. W 1863 został inżynierem naczelnym na obszar Teksasu. Zaproponował Konfederacji rekrutację od 12 do 15 tys. Polaków spośród emigracji polskiej na zachodzie. We wrześniu 1864 sekretarz stanu Konfederacji Judah P. Benjamin zgodził się na plan Sułakowskiego oraz zapewnił, że znajdą się środki na transport Polaków do Teksasu. Mieli oni utworzyć samodzielne i niezależne oddziały. Sułakowski udał się do Paryża, ale od tej pory nie ma żadnych wiadomości o jakichkolwiek polskich oddziałach przybyłych z Europy i walczących po stronie Południa. Jeszcze trzech innych Polaków dosłużyło się wysokich stopni w szeregach Konfederacji. Pierwszy z nich, Ignacy Szymański, posiadał plantację w okolicach Nowego Orleanu. W 1862 uczestniczył w obronie wybrzeża w Nowym Orleanie (dowodził regimentem Chalmette). Został wzięty do niewoli, ale później odzyskał wolność dzięki wymianie jeńców. Drugi polski imigrant, Hipolit Oladowski, były sierżant zaopatrzenia w armii Unii, był kierownikiem ds. zaopatrzenia stanu Tennessee w latach 1862–1863. Trzecim był Kasper Tochman, były uczestnik powstania listopadowego, obrońca niewolnictwa i posiadacz farmy pod Waszyngtonem. Wraz z Sułakowskim i Oladowskim współtworzył w stanach południowych tzw. „Polską Brygadę”, sformowaną z polskich emigrantów w Nowym Orleanie w stanie Luizjana. Początkowo obejmowała ona 14 pułk piechoty Luizjany w ramach osławionej brygady „Tygrysów z Luizjany”. Apogeum rozwoju polskich jednostek, służących w armii Konfederacji, było utworzenie jeszcze 15 pułku piechoty, także przy udziale Tochmana. „Polska Brygada” brała udział w walkach m.in. w bitwie pod Gettysburgiem (w składzie II Korpusu piechoty Dywizji Johnsona), gdzie 2 lipca 1863, biorąc udział w atakach na wzgórza Culps Hill, poniosła duże straty. Mimo bohaterstwa i zasług Tochman otrzymał jedynie stopień pułkownika, chociaż przez pewien czas sam tytułował się generałem. Polacy walczący w wojskach Konfederacji i Unii byli najczęściej idealistami. Zaciągali się do armii nie po to, aby się dorobić, ale walczyć o słuszną sprawę, którą było zniesienie niewolnictwa, a w przypadku stanów południowych – prawo do niepodległości. Na kierowanie się takimi motywami mogli sobie pozwolić głównie ci Polacy, którzy byli już zadomowieni w Stanach Zjednoczonych. Dla nowo przybyłych kluczowa była możliwość poprawy swojej sytuacji ekonomicznej. Filmy Narodziny narodu (1915) The Birth of a Nation Generał (1927) The General Przeminęło z wiatrem (1939) Gone with the Wind Szkarłatne godło odwagi (1951) Red Badge of Courage Przyjacielska perswazja (1956) Friendly Persuasion Rajd Andrewsa (1956) Great Locomotive Chase Konnica (1959) The Horse Soldiers Major Dundee (1965) Dobry, zły i brzydki (1966) The Good, the Bad and the Ugly Wyjęty spod prawa Josey Wales (1976) The Outlaw Josey Wales W imię honoru (1982) The Blue and the Gray Północ-Południe (seria I – 3 listopada 1985 seria II – 4 maja 1986 seria III – 27 lutego 1994) North and South Chwała (1989) Glory Tańczący z wilkami (1990) Morze ognia, morze miłości (1991) Ironclads Gettysburg (1993) Gettysburg Sommersby (1993) The Hunley (1999) Przejażdżka z diabłem (1999) Ride with the Devil Gangi Nowego Jorku (2002) Generałowie (2003) Gods and Generals Wzgórze nadziei (2003) Cold Mountain Sahara (2005) Skarb narodów: Księga tajemnic (2007) National Treasure: Book of Secrets Lincoln (2012) Rebeliant (2016) Free State of Jones Zobacz też Bitwy wojny secesyjnej Lista generałów wojny secesyjnej Listy pułków amerykańskich okresu wojny secesyjnej Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Przewodnik po wojnie secesyjnej Zdjęcia z wojny secesyjnej ze zbiorów National Archives and Records Administration Strona poświęcona broni palnej czasów wojny secesyjnej Amerykańska wojna domowa Wojna secesyjna, film dokumentalny zrealizowany przez PBS Wojna secesyjna – zasoby audio „Naturalna obrona wolnego kraju” – Armia regularna, milicje stanowe i ochotnicy przed wybuchem wojny secesyjnej Byłe Dobre Artykuły

3628542

https://pl.wikipedia.org/wiki/Michalina%20Olsza%C5%84ska

Michalina Olszańska

Michalina Olszańska (ur. 29 czerwca 1992 w Warszawie) – polska aktorka, pisarka, skrzypaczka i wokalistka. Życiorys Córka Agnieszki Fatygi i Wojciecha Olszańskiego. Urodziła się 29 czerwca 1992 w Warszawie. W wieku siedmiu lat rozpoczęła naukę gry na skrzypcach, w 2011 ukończyła ogólnokształcącą Szkołę Muzyczną II stopnia im. Zenona Brzewskiego. Występowała jako solistka m.in. z orkiestrami symfonicznymi w Katowicach, Rzeszowie, Łomży, Słupsku i Berlinie. W 2009 wydana została jej debiutancka powieść Dziecko Gwiazd Atlantyda, a dwa lata później powieść Zaklęta. Od 2011 roku studiowała na Akademii Teatralnej w Warszawie, początkowo dostała się także na studia na Uniwersytecie Muzycznym Fryderyka Chopina. Od 2013 regularnie pracuje jako aktorka, ponadto jest autorką tekstów i muzyki do piosenek oraz wokalistką. Filmografia Seriale Filmy Źródło: Filmpolski.pl. Teatr 2013: Film Andrzeja Strzeleckiego, AT Warszawa 2013: Zabić nie zabić Ryszarda Częstochowskiego – MCK Bydgoszcz Wydane powieści Dziecko Gwiazd Atlantyda, Wydawnictwo Albatros, 2009, Zaklęta, Wydawnictwo Albatros, 2011, Era Zero. Ego: Ostatnie starcie. Zysk i S-ka, Poznań 2020, . Przypisy Polskie aktorki Polscy skrzypkowie Polscy pisarze XXI wieku Polskie wokalistki Ludzie urodzeni w Warszawie Urodzeni w 1992

159

https://pl.wikipedia.org/wiki/Argentyna

Argentyna

Argentyna (hiszp. Argentina, ), oficjalnie Republika Argentyńska (hiszp. República Argentina, wym. ) – państwo w Ameryce Południowej, w południowo-wschodniej części kontynentu, nad Oceanem Atlantyckim. Graniczy z Chile na zachodzie, Boliwią i Paragwajem na północy, Brazylią i Urugwajem na północnym wschodzie. Nazwa „Argentyna” pochodzi od łacińskiego argentum (srebro, plata po hiszpańsku) i jest związana z legendą o górach pełnych srebra, która była powszechna pośród pierwszych europejskich odkrywców Niziny La Platy. Argentyna zajmuje jedno z najwyższych miejsc w rankingach wskaźnika rozwoju społecznego, PKB per capita i jakości życia pośród krajów Ameryki Łacińskiej. Według statystyk Banku Światowego argentyński produkt krajowy brutto zajmuje 21. miejsce na świecie, a według Międzynarodowego Funduszu Walutowego, biorąc pod uwagę parytet siły nabywczej, argentyńska ekonomia zajmuje 25. miejsce na świecie. Argentyna jest członkiem założycielem Unii Narodów Południowoamerykańskich oraz Mercosur, a także członkiem Organizacji Państw Iberoamerykańskich, Banku Światowego, Światowej Organizacji Handlu. Oprócz tego jest również jednym z trzech krajów Ameryki Łacińskiej wchodzących w skład grupy G20. Według analityków kraj ten zaklasyfikowany jest do rynków wschodzących, ze względu na wielkość, wysoki wzrost gospodarczy, poziom bezpośrednich inwestycji zagranicznych czy eksport w całości wytworzonych usług i towarów. Jest uznawana jako lokalne mocarstwo z bardzo wysokim wskaźnikiem rozwoju społecznego. Pod względem wielkości Argentyna jest drugim państwem w Ameryce Południowej i ósmym na świecie. Biorąc pod uwagę terytoria, gdzie Argentyna faktycznie sprawuje władzę, jej powierzchnia wynosi 2 780 400 km². Jednakże biorąc pod uwagę także terytoria sporne, do których Argentyna rości pretensje: Falklandy/Malwiny, Georgię Południową, Sandwich Południowy, Islas Aurora wraz z Orkadami Południowymi, Szetlandami Południowymi oraz z częścią Antarktydy zwaną Antarktydą Argentyńską (na mocy traktatu antarktycznego roszczenia te są zamrożone, ale nie anulowane), łączna powierzchnia kraju wynosi 3 761 274 km². To plasowałoby Argentynę jako siódme pod względem wielkości państwo świata. Ślady pierwszych osadników na terenie dzisiejszej Argentyny sięgają paleolitu. Hiszpańska kolonizacja rozpoczęła się w 1512 roku. W jej wyniku w 1776 roku powstało Wicekrólestwo La Platy, które było częścią hiszpańskiego imperium kolonialnego. 25 maja 1810 roku Argentyna uzyskała de facto niepodległość po odsunięciu ostatniego hiszpańskiego gubernatora i ogłoszeniu Pierwszego Zgromadzenia Narodowego zwanego również Primera Junta. 9 lipca 1816 roku Argentyna formalnie ogłosiła niepodległość w San Miguel de Tucumán. W XIX wieku w Argentynie miały miejsce liczne wojny domowe, które zakończyły się reorganizacją państwa i utworzeniem federacji ze stolicą w Buenos Aires. W drugiej połowie XIX wieku miała miejsce wielka fala emigracji z Europy do Argentyny, która na zawsze wpłynęła na argentyńską kulturę i demografię. Również w tym czasie w Argentynie miał miejsce stabilny wzrost gospodarczy, dzięki któremu na początku XX wieku Argentyna była siódmym krajem na świecie pod względem rozwoju gospodarczego. Mimo tak dużego sukcesu ekonomicznego, po 1930 roku w Argentynie doszło do serii zamachów stanu, które zakończyły się wprowadzeniem demokracji w 1983 roku. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych w Argentynie doszło do poważnego kryzysu finansowego, przez co teraz znajduje się ona w kręgu krajów rozwijających się. Pochodzenie nazwy Pochodzenie nazwy Argentyna jest związane z legendą o Sierra de la Plata (Srebrne Góry), rozpowszechnioną pomiędzy tak hiszpańskimi, jak portugalskimi konkwistadorami. Ci ostatni, z Brazylii – w poszukiwaniu srebra – prowadzili ekspansję w kierunkach południowym i zachodnim, łamiąc Traktat z Tordesillas. Oni to właśnie, nazwali wielkie estuarium Río de la Plata, odkryte w 1502 r. przez ekspedycję, w której brał udział Amerigo Vespucci. Później, w 1516 r., dotarł do niego Juan Díaz de Solís; nazwał je Mar Dulce (Morze Świeżej Wody, Morze Rześkie). Termin Argentyna, z łaciny argentum (srebro), pojawia się pierwszy raz na mapie weneckiej z 1536. Nazwa Argentyna stała się popularna również z powodu wiersza opublikowanego w 1602 roku przez Hiszpana Martina del Barco Centenera, zatytułowanego La Argentina, w którym opisane są region Río de la Plata i założenie miasta Buenos Aires. Nazwa ta pojawia się ponownie w 1612 w dziele La Argentina manuscrita Kreola Ruya Díaza de Guzmán. Jeszcze pod koniec XVIII wieku słowo to było używane powszechnie dla określenia wszystkiego związanego z Río de la Plata, jego doliną, terytorium i ludnością (Dolina la Platy). Na początku odnosiło się do mieszkańców pochodzenia europejskiego urodzonych w tym regionie, później rozszerzyło swe znaczenie na Hiszpanów osiadłych tutaj na stałe. Primera Junta rządu użyła nazwy Provincias Unidas del Río de la Plata (Zjednoczone Prowincje Rio de La Plata), co zostało przyjęte także przez następne rządy, aż do Kongresu z Tucumán, który proklamował niepodległość Provincias Unidas en Sud América (Zjednoczonych Prowincji w Ameryce Południowej). Nazwa ta została utrzymana w Konstytucji z 1819. Konstytucja z 24 grudnia 1826 użyła nazwy República Argentina (Republika Argentyńska). Podczas rządów Juana Manuela de Rosas pozostawały w użyciu między innymi następujące nazwy: Confederación Argentina (Konfederacja Argentyńska), Estados Unidos de la República Argentina (Stany Zjednoczone Republiki Argentyńskiej), República de la Confederación Argentina (Republika Konfederacji Argentyńskiej) i Federación Argentina (Federacja Argentyńska). Historia Czasy kolonialne i początki niepodległości Przed przybyciem Europejczyków w 1516 r. terenami obecnej Argentyny władali Indianie. W 1536 Hiszpan Pedro de Mendoza założył Buenos Aires. Do 1776 r. ziemie te leżały w obrębie wicekrólestwa Peru, a następnie weszły w skład wydzielonego wicekrólestwa La Platy ze stolicą w Buenos Aires. W 1806 r. Buenos Aires zostało zaatakowane przez flotę brytyjską. Najeźdźcy zdobyli miasto, jednakże wkrótce zostali pokonani przez armię obywatelską. W 1810 r. antyhiszpańskie powstanie Kreolów obaliło wicekróla. Odtąd 25 maja obchodzone jest święto narodowe – na cześć rewolucji z 1810 r. W walkach, w których w latach 1814–1815 siłami argentyńskimi dowodził generał José de San Martín, wojska hiszpańskie zostały wyparte z kraju. 9 lipca 1816 r. kongres przedstawicieli prowincji proklamował w San Miguel de Tucumán niepodległość Zjednoczonych Prowincji La Plata. Rocznice tego dnia są obchodzone jako święto niepodległości. W latach 1835–1852 władzę dyktatorską w Argentynie sprawował generał Juan Manuel de Rosas, obalony w wyniku przewrotu generała Justo Urquizy, który, po wprowadzeniu w 1853 r. systemu federalnego, został w 1854 r. pierwszym prezydentem Konfederacji La Platy. Tymczasową stolicą było Buenos Aires. W latach 1878–1881 wojska argentyńskie, dowodzone przez generała Julio Argentino Roca, włączyły do Argentyny wschodnią Patagonię. Zachodnią część regionu anektowało Chile w porozumieniu z Argentyną na mocy traktatu z Buenos Aires (1881 rok). Początek XX wieku W XX wieku miały miejsce liczne wojskowe zamachy stanu. Kraj tkwił w permanentnym kryzysie polityczno-gospodarczym. Po zakończeniu I wojny światowej doszło do serii wystąpień rewolucyjnych. W styczniu 1919 roku w stolicy wybuchły zamieszki, które do historii przeszły jako Tragiczny Tydzień. Zamieszki wywołali pracownicy wywodzący się z kręgów związków o profilu anarchistycznym i komunistycznym. Rząd do stłumienia zamieszek wykorzystał policję i wojsko. W tym samym roku na prowincji wybuchł konflikt zwany jako La Forestal, który rozegrał się między pracownikami a właścicielami brytyjskich firm. Również w tym konflikcie rząd zainterweniował poprzez użycie wojska. W latach 20. do władzy dochodzi Radykalna Unia Obywatelska na czele z prezydentem Hipólitem Yrigoyenem. Jako przedstawiciel interesów polityczno-społecznych klas średnich prezydent realizował reformy społeczne i podejmował działania w celu umocnienia władzy centralnej kosztem władz lokalnych. Za pierwszej kadencji wprowadził wiele liberalnych reform i metodycznie przestrzegał konstytucji, rezygnując ze stanowiska w 1922. Podczas drugiej kadencji zrezygnował z dawnego radykalizmu, a kręgi militarne uzyskały silne poparcie społeczne, które Yrigoyen utracił na skutek brutalnego prześladowania ruchów strajkowych i światowego kryzysu finansowego. Coraz bardziej niepopularny prezydent obalony został przez wojskowy zamach stanu, na czele którego stanął José Félix Uriburu. Po krótkich rządach wojska w 1938 roku prezydentem został Ramón Castillo, będący kandydatem konserwatystów. Castillo nie cieszył się popularnością rodaków, a do władzy doszedł na skutek fałszerstw wyborczych. Rząd konserwatystów został obalony przez wojsko w 1943 roku. Przywódcą puczu i tymczasowym prezydentem został Arturo Rawson Corvalán, któremu jednak wkrótce władzę odebrali pozostali uczestnicy spisku. Kolejnym prezydentem z ramienia junty został Pedro Ramírez. W obozie wojskowych cały czas trwała walka o władzę. Pretekstem do kolejnego puczu była sytuacja ze stycznia 1944 roku, gdy Ramírez zawiesił stosunki dyplomatyczne z mocarstwami Osi. Został on wówczas obalony na rzecz generała Eldemiro Farrella. W marcu 1945 roku Argentyna dołączyła do koalicji alianckiej. Dużą popularność w rządzie wojskowych zdobył Juan Perón. Perón wziął udział w wyborach prezydenckich z 1945 roku, w których wystartował jako kandydat założonej przez siebie Partii Pracy. Pierwszy okres rządów Juana Peróna Perón w wyborach z 1945 roku pokonał kandydata wystawionego przez koalicję centrystów z Radykalnej Unii Obywatelskiej, Komunistycznej Partii Argentyny, najbardziej konserwatywnej frakcji Narodowej Partii Autonomistycznej i Partii Socjalistycznej. Prezydentem nominowany został w 1946 roku. Uniknął on uwikłania kraju w zimną wojnę i zrezygnował z wyboru pomiędzy kapitalizmem i socjalizmem. Doradcom ekonomicznym polecił opracowanie planu pięcioletniego. Chcąc uniezależnić gospodarkę argentyńską od wpływów zachodnich, znacjonalizował koleje należące głównie do firm brytyjskich i francuskich. Reformy doprowadziły do wzrostu płac realnych o około 35% do roku 1949, a dochodu krajowego z 40 do 49 procent. Zabezpieczeniami społecznymi objęto niemal wszystkich robotników, a opieka zdrowotna stała się powszechna dla wszystkich obywateli. W rządzie Peróna znalazło się miejsce zarówno dla bogatych przemysłowców, jak i socjalistów. Prezydent zachęcał związki zawodowe do wywoływania strajków przeciwko pracodawcom, którzy niechętnie przyznawali pracownikom przywileje. Strajki pozwoliły rządowi na dokonanie reformy prawa pracy, jednakże na trwałe nastawiły przeciwko peronistom przedstawicieli dużych przedsiębiorstw. Związki zawodowe przybrały na liczebności z 500 tysięcy do ponad 2 milionów w roku 1950. Na liczebności zyskał przede wszystkim properonistowski CGT, który stał się największym związkiem w kraju. W trakcie pierwszej kadencji prezydenta Partia Pracy przekształciła się w ugrupowanie o nazwie Partia Justycjalistyczna. Rząd przywrócił stosunki dyplomatyczne z ZSRR. Polityka odnowienia relacji z ZSRR wraz z próbami uzyskania suwerenności gospodarczej spotkały się z oporem USA. Wprowadziły one antyargentyńskie embargo. USA chciały w ten sposób uchronić swoje inwestycje komercyjne w przemyśle naftowym. Rząd USA widział w działaniach rządu Argentyny próbę budowy komunizmu w Ameryce. Rząd argentyński, w obawie o kondycję gospodarki, wynegocjował z amerykańskim ambasadorem uwolnienie argentyńskich aktywów USA w zamian za preferencyjne traktowanie towarów amerykańskich. Perón jako zwolennik zaangażowania odmówił przystąpienia kraju do GATT i Międzynarodowego Funduszu Walutowego. W okresie jego rządów Argentyna przyjmowała licznie uciekających z Europy funkcjonariuszy państw faszystowskich, szczególnie naukowców, których doświadczenia miały pomóc m.in. we wprowadzeniu w Argentynie europejskich technologii i rozwoju naukowym państwa. Jednocześnie umożliwił Żydom awans społeczny, zezwolił na pełnienie przez nich funkcji politycznych oraz nie sprzeciwiał się żydowskiej imigracji do Argentyny. W 1951 roku Perón ponownie został wybrany na prezydenta kraju, zyskując ponad 60% głosów. Druga kadencja rozpoczęła się dla rządu niekorzystnie ze względu na suszę, która w tym czasie ogarnęła region i wywołała kryzys gospodarczy. Napięta sytuacja doprowadziła do coraz ostrzejszej rywalizacji między rządem a konserwatywną i lewicową opozycją. Perón próbował pozbawić opozycję dostępu do mediów, a dzienniki opozycji zostały zamknięte lub wywłaszczone. Doszło do przypadków bezpośrednich represji. Rząd popadł w konflikt z Kościołem, m.in. w związku z legalizacją rozwodów i prostytucji. Na skutek coraz częstszych kryzysów doszło do rozłamu w łonie samych peronistów. W czerwcu 1955 roku doszło do nieudanej próby zamachu stanu. Trzy miesiące później doszło do kolejnego puczu, który zakończył się sukcesem. Został on określony przez organizatorów jako Revolucion Libertadora, czyli rewolucja wyzwoleńcza. Organizatorami puczu byli nacjonalistycznie i katolicko nastawieni oficerowie wojska – Eduardo Lonardi, Pedro Eugenio Aramburu i Isaac Rojas. Centrum antyrządowego puczu była Kordoba. Perónowi udało się uciec z kraju samolotem. Udał się wówczas do Wenezueli, a następnie do Hiszpanii rządzonej przez gen. Francisco Franco. Okres poperonistowski Władzę do lat 70. objęły kręgi związane z konserwatystami i elitami ziemiańskimi. Kryzys gospodarczy związany z przewrotem doprowadził do wzrostu ceny dolara z czterech do trzydziestu pesos oraz pięciokrotnego wzrostu cen produktów. Na czele reżimu argentyńskiego stanął Pedro Eugenio Aramburu, który zdelegalizował organizacje peronistowskie. W odpowiedzi na represje antyperonistowskie, grupa wojskowych o poglądach centrowych i peronistowskich zorganizowała próbę zamachu stanu, która odbyła się w czerwcu 1956 roku. Puczyści na czele z generałem Juanem José Valle zostali schwytani, a 27 organizatorów buntu zostało straconych. W 1958 roku odbyły się wybory prezydenckie, w których wygrał umiarkowany Arturo Frondizi, będący kandydatem rozłamowców z Radykalnej Unii Obywatelskiej. Frondizi nie zrealizował obiecywanego przed wyborami programu przywrócenia swobód demokratycznych w kraju. Po wyborach z 1962 roku Frondizi został zmuszony do rezygnacji przez wojskowych. Kolejnym prezydentem wybranym w wyborach został Arturo Umberto Illia, który został odsunięty od władzy przez Unię Ludową w 1965 roku. W połowie lat 60. doszło do odrodzenia rządów dyktatorskich. Tym razem na ich czele stanął Juan Carlos Onganía, który prowadził politykę represji wobec ruchu pracowniczego. W maju 1969 roku doszło do antyrządowego powstania Cordobazo, inspirowanego wydarzeniami we Francji w maju 1968 roku. Z wydarzeniami z Kordoby zbiegły się zamieszki studenckie w Rosario (Rosariazo). W latach 60. zaczęły mnożyć się organizacje partyzanckie i paramilitarne, tj. Montoneros, będące grupami lewicowo-nacjonalistycznych peronistów. Na liczebności zyskały także faszyzujący Nacjonalistyczny Ruchu Tacuara (z czasem wielu jego członków pod wpływem rewolucji kubańskiej zbliżyło się do marksizmu) oraz Rewolucyjna Armia Ludu. W 1973 roku do wyborów dopuszczono peronistów. 25 maja urząd prezydenta kraju objął lewicowy peronista Héctor José Cámpora zwany przez sympatyków ruchu jako El Tío, czyli wujek, ustąpił on jednak w celu umożliwienia Perónowi powrotu do władzy i zorganizował kolejne wybory w październiku 1973. W trakcie krótkich rządów udzielił on amnestii dla więźniów politycznych, sprzeciwiał się wpływom prawicowych peronistów oraz zmienił kurs polityki zagranicznej Argentyny poprzez wsparcie rządu kubańskiego w walce z amerykańskim embargiem. Perón powrócił do Argentyny w czerwcu 1973. Na lotnisku witały go trzy miliony ludzi. Powitanie przywódcy stało się obiektem zamachu terrorystycznego w wyniku którego zginęło 13 zwolenników prezydenta, a 365 zostało rannych. Za zamach odpowiedzialne były grupy skrajnej prawicy. Drugie rządy Peróna i prezydentura Izabelity Wybory w październiku 1973 okazały się sukcesem Peróna, który uzyskał 62% głosów i został po raz trzeci wybrany na prezydenta Argentyny. Wiceprezydentem została jego trzecia żona, Isabel Martínez de Perón, zwana Izabelitą. W trakcie krótkiej kadencji prezydenta doszło do poprawy sytuacji gospodarczej. Prezydent ponownie zastosował interwencyjną politykę społeczną i gospodarczą, podobną do tej prowadzonej w latach 40. Przeprowadził nacjonalizację banków i przedsiębiorstw innych branż oraz wprowadził ograniczenia na zagraniczne inwestycje. Ożywienie gospodarcze zaprzepaścił kryzys naftowy, który zmusił rząd do polityki oszczędności oraz doprowadził do gwałtownego wzrostu inflacji. Krótki okres na urzędzie prezydenta naznaczyły walki wśród jego zwolenników i gwałtowny wzrost terroryzmu, za który w części odpowiadali lewicowi i skrajnie prawicowi peroniści. Kryzys ten spowodowany był represjami wobec lewicy ze strony czołowych postaci CGT, części sił zbrojnych oraz radykałów prawicowych w szeregach Partii Justycjalistycznej, a zwłaszcza faszyzującego doradcy prezydenta, José Lópeza Regi. López Rega został awansowany do roli ministra opieki społecznej. W praktyce jego pozycja zwiększyła się poza kompetencje ministra. Rega utworzył Triple A, czyli Antykomunistyczny Sojusz Argentyński, pełniący funkcję organizacji terrorystycznej, która eliminowała w fizyczny sposób lewicową oraz umiarkowaną opozycję. 25 września doszło do rozłamu między Perónem a lewicą. Przyczyną było zabójstwo umiarkowanie konserwatywnego sekretarza generalnego CGT, José Ignacio Rucciego, który zginął w zasadzce, o której zorganizowanie oskarżono lewicowych bojowników. Sprawcy zabójstwa nie zostali wykryci, a sprawa do dzisiaj pozostaje nierozwiązana. Po zabójstwie sekretarza generalnego Perón wykorzystał Lópeza Rege do eliminacji lewicowej opozycji. Represje ze strony prawicowych peronistów i rządu tylko zmobilizowały siły lewicowe, które przystąpiły do ofensywy. Rewolucyjna Armia Ludu rozpoczęła regularną kampanię antyrządową – 19 stycznia dokonała ataku na koszary w Azul w prowincji Buenos Aires oraz wywołała zbrojne powstanie w wiejskim regionie Tucuman. 1 lipca 1974 roku prezydent zmarł w wyniku choroby. Następczynią Peróna na urzędzie prezydenta została Izabelita. Zwiększyła ona wpływy skrajnej prawicy skupionej wokół Lópeza Regi, co tylko zwiększyło terror wobec opozycji i w konsekwencji zwiększyła nasilenie lewicowej rebelii. W 1976 roku Isabela Peron została obalona przez wojsko, na czele którego stanął Jorge Rafael Videla. Okresy junty i powrotu do demokracji Swoją formę rządów wojskowi nazwali Proceso de Reorganización Nacional (Narodowy Proces Reorganizacji). Pod rządami Videli wojsko otrzymało szerokie uprawnienia, w tym prawo do aresztowania, zatrzymywania, torturowania, a nawet zabijania politycznych przeciwników. W wyniku tego naruszanie praw człowieka było w Argentynie na porządku dziennym. Ofiarami terroru padali zarówno partyzanci oraz ludzie podejrzani o wrogość wobec reżimu. 16 września 1976 roku doszło do tzw. nocy ołówków. Porwano wówczas grupkę młodzieży protestującą przeciwko podwyżce biletów uczniowskich. Część z porwanych w wieku od 16 do 18 lat zaginęła. Całość terroru wobec opozycji określana jest jako brudna wojna. Szwadrony śmierci wspólnie z innymi dyktaturami Ameryki Południowej wzięły udział w operacji Kondor. W 1983, po rządach junty w latach 1976–1982, skompromitowanej przegraną wojną z Wielką Brytanią o sporne Falklandy (wojna o Falklandy-Malwiny) przywrócono demokrację i przestrzeganie praw człowieka. Na czele kraju stanął Raúl Alfonsín. W wyniku wyborów w 1989 r. prezydentem został peronista Carlos Saúl Menem (ponownie wybrany w 1995). Realizował on liberalny, wolnorynkowy program ekonomiczny, zmierzający do ustabilizowania gospodarki. Prowadził też politykę zbliżenia do USA i Wielkiej Brytanii, z którą w 1990 r. Argentyna wznowiła stosunki dyplomatyczne. W 1998 r. miała miejsce pierwsza od czasu kryzysu wizyta argentyńskiego prezydenta w Londynie. W 1991 r., po kolejnym buncie wojskowych, wszyscy skazani 5 lat wcześniej generałowie zostali ułaskawieni. Kryzys finansowy i sytuacja polityczna w latach 1999–2002 W grudniu 1999 prezydentem Argentyny został Fernando de la Rúa, startujący z ramienia Radykalnej Unii Obywatelskiej. Zastąpił on Carlosa Menema, najdłużej rządzącego w historii Argentyny szefa państwa. Jego działania mające na celu redukcję deficytu i długu publicznego były oparte na cięciach w sektorze publicznym. W 2001 roku ministrem gospodarki został były minister z czasów prezydenta Carlosa Menema, Domingo Cavallo. Krótko po objęciu urzędu ogłosił on zamrożenie depozytów bankowych w celu uniknięcia paniki bankowej, co wywołało falę protestów i przyczyniło się do dymisji prezydenta de la Rúa 20 grudnia 2001 roku. W ciągu dwóch tygodni rządy sprawowało kilku prezydentów, w tym przez krótki okres Adolfo Rodríguez Saá, który ogłosił niewypłacalność państwa i ogłosił tymczasowe wstrzymanie spłaty długu zagranicznego. 2 stycznia 2002 roku parlament wybrał Eduardo Duhalde z Partii Justycjalistycznej jako tymczasowego prezydenta. Jego rząd zdewaluował peso o 200%, kończąc tym samym sztucznie ustalony kurs wymiany pomiędzy peso i dolarem. Państwo przybrało nową politykę, która opierała się na industrializacji. Celami były zmniejszenie importu oraz zwiększenie eksportu i nadwyżki budżetowej. W efekcie pod koniec 2002 roku stan gospodarki zaczął się stabilizować. W tym czasie ubóstwo dotknęło 56% populacji, a bezrobocie sięgnęło 26%. Prezydentura Néstora Kirchnera W 2003 na prezydenta Argentyny wybrano Néstora Kirchnera z ramienia Frontu na rzecz Zwycięstwa. Zreformował on działanie Sądu Najwyższego i pozwolił na ponowne rozpatrzenie spraw o naruszenie praw człowieka z czasów dyktatury. W polityce zagranicznej sprzeciwiał się on powstaniu Strefy Wolnego Handlu Obu Ameryk, co doprowadziło do porzucenia planów utworzenia takiej strefy. Od strony gospodarczej Néstor Kirchner rozpoczął spłacanie argentyńskiego długu w Międzynarodowym Funduszu Walutowym i innych długów zewnętrznych. Rozpoczął też nacjonalizację części przedsiębiorstw. Argentyna doświadczyła znacznego wzrostu gospodarczego i spadku bezrobocia. Reaktywowano sektory rolniczy, metalurgiczny, petrochemiczny i budowlany. W wyniku inflacji, która towarzyszyła odbudowie gospodarczej, związki zawodowe rozpoczęły negocjacje mające na celu zwiększenie płac. Rząd obniżył wydatki na pomoc wprowadzoną w 2002 roku, zwiększając wydatki na ubezpieczenia społeczne. Prezydentura Christiny Fernández de Kirchner 28 października 2007 wybory prezydenckie wygrała Cristina Fernández de Kirchner, zdobywając 44,9% głosów. Jest drugą kobietą po Isabel Perón (1974–1976) na tym stanowisku, jednak pierwszą wybraną w wyniku wyborów powszechnych. Jej przeciwnikiem był radykalny Julio Cobos. Fernández de Kirchner zapoczątkowała tworzenie Unii Narodów Południowoamerykańskich, której jako pierwszy przewodniczył jej mąż, Néstor Kirchner. Założyła ona także Ministerstwo Nauki, Technologii i Innowacji, znacjonalizowała fundusze emerytalne oraz Aerolíneas Argentinas, utworzyła fundusz pomocy dla bezrobotnych, dopuściła do zalegalizowania związków partnerskich i zastąpienia prawa o mediach z czasów Videla nowym. W tym czasie doszło również do konfliktu ze sektorem rolniczym, który poskutkował masowymi protestami przeciwko podniesieniu podatku na eksport soi oraz słonecznika. W wyborach prezydenckich z 23 października 2011 roku Cristina Fernández de Kirchner została wybrana na drugą kadencję z poparciem 54% wyborców. Jej oponentem podczas kampanii prezydenckiej był Amado Boudou. Podczas drugiej kadencji Fernández de Kirchner przywróciła we władanie skarbu państwa 51% argentyńskiego koncernu naftowego YPF. Dopuściła też do uchwalenia prawa o wolności identyfikacji seksualnej. Wtedy też w całej Argentynie doszło do manifestacji ulicznych, zwanych „N8”, przeciwko rządom prezydentki. Manifestacje zostały zapoczątkowane na portalach społecznościowych. Według danych Banku Światowego, Ameryka Łacińska wraz z Argentyną przeszła znaczną zmianę pod względem struktury społeczeństwa na początku XXI wieku. Charakteryzuje się ona zmniejszeniem poziomu ubóstwa i zwiększeniem liczby ludzi budujących klasę średnią. W przypadku Argentyny, według danych Banku Światowego, pomiędzy 2003 i 2009 rokiem klasa średnia powiększyła się z 9,3 miliona do 18,6 miliona (co stanowi 45% całej populacji). Geografia Krainy geograficzne Argentyny Argentyna zajmuje południową część kontynentu południowoamerykańskiego od Atlantyku na wschodzie po graniczne Andy na zachodzie. Państwo z północy na południe ma 3700 km, a ze wschodu na zachód (w najszerszym miejscu) 1400 km. W Andach wyróżnia się dwa główne pasma: Kordylierę Zachodnią i Andy Patagońskie. Są to góry o ostrej rzeźbie ukształtowanej przez lodowce, a jednocześnie obszar aktywny sejsmicznie. W Kordylierze Zachodniej wznosi się najwyższy szczyt Ameryki Południowej, Aconcagua (6959 m n.p.m.). W Andach Patagońskich znajdują się liczne lodowce. Środkowa część tego pogórza to Cuyo. Północno-zachodnią część Argentyny zajmuje śródgórski płaskowyż Puna de Atacama. Wznosi się on średnio na 3800 m n.p.m. Otaczają go 6-tysięczne wzniesienia wulkaniczne. Jest to teren pustynny i kamienisty. Występują tu także solniska i salares – okresowe słone jeziora. W północno-wschodniej części kraju rozciąga się rozległa dolina trzech wielkich rzek, Paragwaju, Parany i Urugwaju, zwana Niziną La Platy. Część zachodnia tego obszaru to Gran Chaco, równina lessowa z ciernistymi zaroślami sawanny. Wschodnią część regionu stanowi Międzyrzecze, zwane również Mezopotamią Argentyńską. Rozpościera się ona między rzekami Paraną i Urugwajem. Północną granicę wyznacza rzeka Iguazu z uznawanymi za najpiękniejsze na świecie wodospadami (Wodospady Iguaçu, z hiszp. Cataractas del Iguazú). Środkową i północno-zachodnią część Argentyny stanowi nizinna i żyzna Pampa, która od południa sąsiaduje z miejscami pofałdowanym, bogatym w ropę, płaskowyżem Patagonii. Jest to lessowa równina, stanowiąca najważniejszy obszar rolniczy kraju. W części południowej wznoszą się izolowane pasma gór Ventana, a na północnym wschodzie góry. Dalej na południe jest subpolarna Ziemia Ognista. Najdalej na południe położoną krainą geograficzną Argentyny jest Wyżyna Patagońska. Jest to skalisty i suchy płaskowyż o charakterze półpustyni. Porozcinany jest głębokimi dolinami rzek. Dochodząc do oceanu atlantyckiego wyżyna tworzy wysokie, skaliste wybrzeże klifowe z licznymi zatokami. Długość granic lądowych: 9665 km Chile 5150 km Paragwaj 1880 km Brazylia 1224 km Boliwia 832 km Urugwaj 579 km Długość wybrzeża: 4989 km Najwyższy punkt: Aconcagua 6962 m n.p.m. Najniższy punkt: Laguna del Carbón w Santa Cruz, 105 m p.p.m. Największą rzeką jest Parana, która z rzeką Urugwaj tworzy estuarium La Platy. Klimat Klimat Argentyny jest bardzo zróżnicowany: od podzwrotnikowego morskiego na północnym wschodzie, przez podzwrotnikowy kontynentalny i umiarkowany ciepły bardziej na południu, po subpolarny na Ziemi Ognistej. Warunki pogodowe są zależne od regionu tego kraju. Na północy lata charakteryzują się bardzo gorącym i wilgotnym klimatem z umiarkowanymi suchymi zimami, a także okresowymi suszami. W centrum kraju natomiast obserwuje się gorące lata i chłodne zimy. Na południu lata są ciepłe, a zimy zimne z obfitymi opadami śniegu. Tak ogromne zróżnicowanie klimatyczne Argentyny spowodowane jest przede wszystkim dużą rozciągłością południkową kraju. Występują częste, silne, zimne wiatry – pampero – oraz burze, które są zjawiskiem dość częstym. Średnia temperatura powietrza i średnia suma opadów w stolicy kraju wynoszą: w styczniu 24 °C i 104 mm, w lipcu 10 °C i 61 mm. Roczna suma opadów atmosferycznych w Argentynie wynosi: 1600 mm w północno-wschodniej części państwa, 50 mm na Punie Atakamskiej, od 2000 do 6000 mm w Andach oraz 200 mm w Patagonii. Ekstremalne temperatury, jakie dotychczas odnotowano w całej Ameryce Południowej, należą właśnie do miejsc w Argentynie. Najcieplej do tej pory było w mieście Rivadavia (w prowincji Salta). Temperatura wyniosła tam 48,8 stopni Celsjusza, natomiast najzimniej w Sarmiento (w prowincji Chubut) – −32,7 stopnie. Charakterystyczne są również wiatry lokalne. Należy do nich zimny i suchy pampero, wiejący nad Patagonią. W ciągu godziny może obniżyć temperaturę o 15 °C. Zonda – to wiatr bardzo suchy i gorący, z temperaturą do 40 °C. Sieć rzeczna Najważniejszymi rzekami kraju są Parana, Paragwaj (rzeka), Salado i Urugwaj. La Plata, która jest wspólnym ujściem Parany i Urugwaju o szerokości 220 km przy oceanie, jest swego rodzaju słodkowodnym zalewem morskim (estuarium). Większość rzek na terenach górskich charakteryzuje się wysokimi przepływami. W korytach rzek występują natomiast liczne progi skalne. Pozwala to wykorzystać potencjał energetyczny tych rzek. Aż ⅓ powierzchni kraju zajęta jest przez obszary bezodpływowe. Występują na nich okresowe rzeki i jeziora oraz zmiennych rozmiarów solniska. W Andach Patagońskich występuje ponad 400 jezior pochodzenia tektoniczno-polodowcowego, z których największe, Buenos Aires, ma powierzchnię 2240 km². Flora i fauna Światy roślinny i zwierzęcy kraju są bardzo różnorodne. Wyżyny porastają przede wszystkim zarośla, karłowate krzewy i roślinność trawiasta. Występuje roślinność półpustynna (puna), sawannowa (kebraczo, monte), stepowa i górska. W wilgotnych lasach występują gigantyczne cedrzyńce i drzewa wawrzynu. Rośliny subtropikalne występują w Gran Chaco na północy kraju, również w tym samym rejonie występują Kebraczo i m.in.: szarańczyn strąkowy. Sawanna reprezentowana jest przez roślinność charakterystyczną dla tej formacji roślinnej. W środkowej części kraju dominują prerie. Zachodnia pampa ze względu na suchość i mniejszą liczbę opadów porośnięta jest krótkimi trawami i krzewami. Spośród reprezentantów fauny żyją tu zwierzęta typowe dla Ameryki Południowej, m.in. lamy, małpy, jaguary, pancerniki i węże. Ptaki reprezentują tukany, kolibry, papugi i nandu. W licznych strumieniach żyją różne gatunki ryb, spotyka się tu zwłaszcza w rzekach również piranie. Wzdłuż wybrzeża żyją otarie (uchatki patagońskie). W Argentynie znajdują się liczne obszary chronione, m.in. parki narodowe: Iguazú, Lanín, Nahuel Huapi czy Los Glaciares. W okolicach Mar del Plata żyją swobodnie wylegujące się na słońcu lwy morskie. Bogactwa naturalne Zróżnicowanie klimatu Argentyny ma znaczący wpływ na środowisko naturalne tego kraju. Dzięki temu występują tu liczne większe i mniejsze wodospady jak Iguazu, śnieżne szczyty w Andach, a także płaskowyże i rozległe równiny. Jednym z najciekawszych regionów turystycznych (oprócz wodospadów) Argentyny jest Patagonia – kraina geograficzna, mająca swój początek wysoko w Andach, ciągnie się przez Wyżynę Patagońską aż na południe, sięgając Cieśniny Magellana i Przylądka Horn. Z jednej strony Patagonii wydobywa się ropę naftową i hoduje bydło, z drugiej natomiast wyłania się półwysep Valdés, gdzie żyje spora populacja dzikich, morskich zwierząt. Okoliczne wody zamieszkiwane są między innymi przez: lwy morskie, walenie, orki, wieloryby biskajskie, manaty oraz otarie. W 1999 r. półwysep Valdés został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Na terenie Patagonii znajduje się także jeden z największych lodowców świata Perito Moreno, zajmujący powierzchnię przekraczającą 200 km². Polityka Ustrój polityczny Zgodnie z konstytucją kraju z 1853 r. (wielokrotnie modyfikowaną) Argentyna jest republiką związkową. Władzę wykonawczą sprawują prezydent i powoływany przez niego rząd. Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych (w 2 turach) na 4 lata, z prawem do jednej reelekcji. Jest on głową państwa, szefem rządu i zwierzchnikiem sił zbrojnych. Posiada on prawo weta do ustaw; wydaje rozporządzenia i dyrektywy niezbędne do wykonywania prawa. Bierze także udział w jego tworzeniu i ogłaszaniu. Władzę ustawodawczą sprawuje 2-izbowy Kongres Narodowy. Parlamentarzyści są wybierani w wyborach częściowych, tzn. co dwa lata wybierana jest 1/3 z 75 senatorów oraz połowa z 257 członków Izby Deputowanych. Senatowi przewodniczy wiceprezydent. Dominującymi partiami są: peronistyczna Partia Sprawiedliwości i lewicowa Radykalna Unia Obywatelska. Władzę sądowniczą sprawują niezawisłe sądy federalne z Sądem Najwyższym (9 dożywotnich sędziów) i sądy prowincjonalne. Prowincje mają własne konstytucje oraz wyłaniane w wyborach: organy ustawodawcze i gubernatorów. Do kompetencji władz prowincjonalnych należą wszystkie sprawy niedelegowane rządowi federalnemu. Święto narodowe Argentyny ustanowione jest na dzień 25 maja – Dzień Rewolucji (1810). Podział administracyjny Terytorialnie Argentyna podzielona jest na 23 prowincje, jedno miasto autonomiczne (tzw. dystrykt federalny) – Buenos Aires oraz Terytorium Narodowe – Ziemia Ognista. Prowincje dzielą się na departamenty, a te z kolei, z wyjątkiem miasta autonomicznego, dzielą się na gminy (z hiszp. municipios). Siły zbrojne Argentyna dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Argentyny składało się w 2014 roku z: 293 czołgów, 1008 opancerzonych pojazdów bojowych, 93 dział samobieżnych, 35 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 289 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna Argentyny dysponowała w 2014 roku 8 okrętami obrony przybrzeża, 4 niszczycielami, 9 korwetami oraz 3 okrętami podwodnymi. Argentyńskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 52 myśliwców, 100 samolotów transportowych, 66 samolotów szkolno-bojowych oraz 95 śmigłowców. Wojska argentyńskie w 2014 roku liczyły 73,1 tys. żołnierzy zawodowych oraz 31,2 tys. rezerwistów. Zasadnicza służba wojskowa w wojskach lądowych trwa 6–12 miesięcy, w lotnictwie – 1 rok, a w marynarce – 14 miesięcy. Według rankingu Global Firepower (2014) argentyńskie siły zbrojne stanowią 55. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 4,3 mld dolarów (USD). Ludność Rozmieszczenie ludności Większość ludności zamieszkuje środkową i wschodnią część kraju. Gran Chaco i Patagonia są prawie bezludne. Argentynę cechuje bardzo wysoki odsetek ludności miejskiej. Tylko 12% ludności mieszka na obszarach wiejskich – głównie w izolowanych osiedlach hodowlanych i latyfundiach. Miejska ludność koncentruje się w dużych miastach. Ciężki kryzys gospodarczy spowodował, że ambitne plany przeniesienia stolicy do Viedmy (700 km na południe od Buenos Aires) nie zostały, jak dotąd, zrealizowane. W latach 90. XX wieku wiele osad zostało opuszczonych, gdy kolej zmniejszyła sieć połączeń, a lokalne wyroby produkowane na małą skalę zostały zastąpione masowym importem tanich produktów. Struktura etniczna Ludność Argentyny ukształtowała się w wyniku masowych migracji z Europy i kolonizacji prawie bezludnych terenów zamieszkanych przez nieliczne rdzenne plemiona – w czasach przedkolumbijskich zamieszkiwało tam około 300 tys. Indian. Ponad 98% ludności stanowią biali pochodzenia europejskiego (głównie włoskiego, hiszpańskiego, niemieckiego, polskiego, ukraińskiego i portugalskiego), resztę Metysi, nieliczni Indianie (mniej niż 150 tys.). Biali Argentyńczycy: 79,1% Kreole: 4,0% Arabowie, Syryjczycy: 3,3% Włosi: 2,5% Galisyjczycy: 1,7% Guarani, Paragwajczycy: 1,3% Hiszpanie: 1,3% pozostali: 6,8% (Chilijczycy, Polacy: 0,44%, Katalończycy, Żydzi, Peruwiańczycy, Ormianie, Afroamerykanie, Toba, Mapuche, Biali Urugwajczycy i inni) Języki w użyciu: hiszpański (oficjalny), mapudungun, keczua, guarani, włoski, polski. Miasta i aglomeracje W 1869 11% ludności Argentyny zamieszkiwało aglomeracje powyżej 100 tys. mieszkańców. Była to koncentracja pięć razy większa od średniej światowej, podobna do Stanów Zjednoczonych i w przybliżeniu dwa razy większa od koncentracji ludności europejskiej. Jedynym miastem, którego ludność przekraczała 100 tys., było Buenos Aires. W 1914 po raz pierwszy liczba ludności miejskiej przewyższyła liczbę ludności wiejskiej. Jednym z ważniejszych czynników szybkiego rozwoju obszarów miejskich była wielka fala imigracji, głównie europejskiej, do miast, w szczególności do Buenos Aires, Córdoby i Rosario. W 1960 już piętnaście miast przekraczało 100 tys. mieszkańców. Żyło w nich 71% ludności miejskiej Argentyny. Spośród nich dalej wyróżniało się Buenos Aires. Ludność miejska stanowiła 59% ogółu ludności, podobnie jak w Stanach Zjednoczonych, nieco więcej niż w Oceanii (53%) i mniej niż w Wielkiej Brytanii, kraju, który posiadał najwyższy odsetek ludności miejskiej od początków XIX wieku – 69%. W 1970 urbanizacja osiągnęła 78,5% ludności miejskiej, a w 1975 jej wskaźnik wyniósł 80,7%. W 1990 86,9% ludności żyło w miastach. Głównym czynnikiem tych zmian były, podobnie jak w całej Ameryce Łacińskiej, migracje wewnętrzne, z obszarów wiejskich do miast. Główne przyczyny tej migracji to skrajnie niekorzystne warunki ekonomiczne i społeczne. W 2001 wartość wskaźnika urbanizacji osiągnęła 89,3%. Polonia i Polacy W Argentynie istnieje liczna i dobrze zorganizowana Polonia, której korzenie sięgają XIX wieku. Pierwsi Polacy pojawili się ok. 1812 r., w początkowym okresie walk niepodległościowych w Argentynie. Następne grupy Polaków napłynęły po powstaniach listopadowym i styczniowym. Pod koniec XIX wieku zaczęła przybywać emigracja zarobkowa, zwłaszcza chłopska, z terenów późniejszej Małopolski Wschodniej; osiadła głównie w prowincji Misiones, gdzie w 1897 r. założono osadę Apóstoles. Po 1905 r. napłynęły nieco liczniej grupy robotników. Po I wojnie światowej liczba przybyszów z Polski do Argentyny narastała, a sama Argentyna stała się drugim po Kanadzie krajem, do którego kierowała się w tym czasie zamorska emigracja z Polski, a pierwszym wśród krajów Ameryki Łacińskiej. W 1929 r. liczba Polaków w Argentynie wynosiła ok. 25 tys., a w 1939 – ok. 120 tysięcy. W okresie II wojny światowej w Argentynie przebywało ok. 200 tys. Polaków, zaś obecnie Polonię szacuje się na ponad 200 tys., przy czym liczbę osób pochodzenia polskiego szacuje się na ok. 450 tysięcy (znaczna część uległa całkowitej asymilacji). Największe skupiska Polonii zamieszkują prowincje: Buenos Aires (pod Buenos Aires znajduje się założona przez polskich emigrantów miejscowość Maciaszkowo), Misiones oraz Córdoba. Pierwsze polskie stowarzyszenie w Argentynie założono ok. 1890 r. (Towarzystwo Demokratyczne Polskie) w Buenos Aires w 1913 r. zaczęło się ukazywać pierwsze polskie pismo, Echo Polskie. W latach 1914–1929 rozwinęło się życie organizacyjne tamtejszej Polonii. W 1934 r. powstał Instytut Kultury Argentyńsko-Polskiej. Wkład Polaków w budowę państwa argentyńskiego został doceniony w 1995 r. świętem narodowym na ich cześć. Argentyna jest jedynym państwem, w którym obchodzony jest 8 czerwca Dzień Polskiego Osadnika (hiszp. „Día del Colono Polaco”). Dzień ten upamiętnia przybycie pierwszych Polaków do Argentyny na początku czerwca 1897 roku. Z tej okazji w Buenos Aires, pod auspicjami Ambasady Polski, Związku Polaków, organizacji: la Asociación Cultural Argentino Polaca oraz la Fundación Argentina, odbywa się tydzień imprez kulturalnych poświęconych Polsce i Polakom. Religia Dominującym wyznaniem w kraju jest katolicyzm, charakterystyczny dla całej Ameryki Południowej. Nuncjuszem apostolskim w Argentynie jest arcybiskup Léon Kalenga Badikebele. Od 13 marca 2013 z Argentyny pochodzi pierwszy w historii papież z Ameryki Południowej, Franciszek. Jednakże inne wyznania stają się coraz bardziej popularne. Wielu Argentyńczyków praktykuje spirytualizm – wiarę w kontakt z duchami nieżyjących już ludzi i kult zmarłych. Na cmentarzach argentyńskich spotkać można całe procesje wiernych ciągnących do grobów zmarłych otoczonych czcią. Rośnie też liczba wiernych wyznania ewangelicznego, widoczna jest aktywna działalność misji ewangelicznych. Rośnie również popularność nieuznawanych przez Kościół ludowych wierzeń na poły pogańskich, takich jak Diffunta Correa. Kult ten popularny jest zwłaszcza w prowincji San Juan, na zachodzie kraju. katolicyzm – 70,5% protestantyzm – 14% (głównie: zielonoświątkowcy) niereligijni, brak odpowiedzi – 12% islam – 1% mormoni – 1% tradycyjne religie plemienne – 0,8% judaizm – 0,5% Świadkowie Jehowy – 0,4% Kościół Nowoapostolski – 0,2% Źródło: Prolades, 2010; Pew Forum, 2010; LDS, 2012; jw.org, 2022; NAC, 2022. Gospodarka Rolnictwo Argentyna jest krajem przemysłowo-rolniczym. Dominującymi kierunkami w rolnictwie są hodowla oraz uprawa oliwek (aż 90% eksportowanych produktów to oliwki). Rozwinięte są także: hodowla bydła i owiec, uprawa soi, winorośli, słonecznika, bawełny, garbników, herbaty, sadownictwo. Argentyna to jeden z najważniejszych światowych producentów pszenicy, wełny i mięsa. Blisko 1/3 zbiorów pszenicy przeznaczana jest na eksport. Ważne są także uprawy kukurydzy i roślin oleistych. Pastwiska i grunty orne stanowią ponad 60% powierzchni kraju. Duże bogactwo naturalne kraju obfituje w różnorodne owoce morza oraz wiele gatunków ryb. Kraj znany jest także z wysokiej jakości gatunków mięsa wołowego i wyrobów mleczarskich. Coraz większe znaczenie nabierają uprawy roślin plantacyjnych: bawełny, trzciny cukrowej, tytoniu oraz owoców cytrusowych, a zwłaszcza pomarańczy i cytryny. Znajduje się tu wiele winnic, z których otrzymuje się wina białe i czerwone. Argentyna zajmuje pierwsze miejsca wśród krajów Ameryki Łacińskiej, a czwarte na świecie, w uprawie winorośli i produkcji wina. Istotna jest także uprawa jabłoni, niespotykana w żadnym z pozostałych krajów kontynentu. Przemysł Główne gałęzie przemysłu to: wydobywczy, metalurgiczny, motoryzacyjny i spożywczy. Kraj posiada bogate złoża surowców mineralnych i energetycznych. Największe znaczenie w przemyśle energetycznym ma wydobycie ropy naftowej. Argentyna zajmuje pod tym względem trzecie miejsce w Ameryce Południowej. Obfite są również złoża gazu ziemnego i uranu. Są tu także znaczne zasoby berylu, bardzo cenionego w przemyśle elektronicznym. W przemyśle przetwórczym główne znaczenie ma przemysł maszynowy, w tym produkcja samochodów, w której Argentyna zajmuje drugie miejsce w Ameryce Południowej. Istotne są również przemysł związany z przetwórstwem spożywczym, zwłaszcza mięsnym, oraz produkcja wyrobów skórzanych, włókienniczych i celulozowo-papierniczych. Lasy stanowią ok. 22% powierzchni kraju, a pozyskiwane drewno przeznaczane jest na budulec, używane jest w meblarstwie oraz w wyrobach stolarki budowlanej. Z drewna bardzo twardego drzewa kebraczo pozyskuje się taninę, garbnik używany do garbowania skór oraz używany w przemyśle chemicznym i farmaceutycznym. Argentyna jest największym producentem i eksporterem taniny na świecie (95%). Usługi Silnie rozwija się turystyka. Argentyna zajmuje pierwsze miejsce w Ameryce Południowej pod względem liczby miejsc noclegowych. Historia gospodarcza W latach 1890–1930 Argentyna należała do dziesięciu najbogatszych krajów świata. Rozwój, oparty głównie o kapitał brytyjski, dotyczył przede wszystkim rolnictwa i infrastruktury. Ludność kraju w tym okresie rosła o 4% rocznie. Dochody rosły jeszcze szybciej. Na przełomie lat 20. i 30. XX w. Argentyna, podobnie jak inne państwa świata, wpadła w wielki kryzys gospodarczy. Na ów kryzys nałożył się dodatkowo duży napływ imigrantów, co spowodowało, że Argentynie trudniej niż innym krajom było powrócić do poziomu dochodów na 1 mieszkańca z lat 20. W kraju liberalizm gospodarczy został zastąpiony interwencjonizmem i protekcjonizmem. W latach 50. prezydent Juan Domingo Peron uczynił Argentynę państwem socjalnym na wzór zachodnich państw. Wydatki socjalne były jednak zbyt duże i już w połowie lat 50., po usunięciu Perona, zaczęły się czasy ostrych oszczędności w celu zmniejszenia olbrzymiego zadłużenia państwa. Po ich przeprowadzeniu nastały dobre czasy lat 60. odznaczające się wyjątkowo niską inflacją. Dobra koniunktura zaczęła jednak się kończyć w latach 70. Podobnie jak na Zachodzie, doszło do zjawiska stagflacji, czyli współwystępowania wysokiej inflacji i niskiego wzrostu gospodarczego. Aby przezwyciężyć ten stan, tworzono kolejne nieudane plany stabilizacyjne, finansowane przez zagraniczne banki. Powiększało to zadłużenie państwa, co w połączeniu z destabilizacją polityczną nie dawało pozytywnych efektów. Rezultatem była natomiast katastrofa gospodarcza lat 80., przejawiająca się niewypłacalnością państwa, hiperinflacją i spadkiem realnych dochodów i PKB. Stan ten przezwyciężono dopiero na początku lat 90., kiedy wprowadzono stabilizację waluty i powiązano ją z dolarem. Wtedy też przeprowadzono takie reformy, jak prywatyzacja i liberalizacja handlu zagranicznego. Średni wzrost PKB w latach 1991–1998 wynosił 6% i był podobny do tego, jaki odnotowywano już w latach 80. w Chile (dwa latynoskie tygrysy). Inflacja w ciągu pięciu lat spadła z 4000% do 0%. Pozwolono jednak także na wzrost zadłużenia państwa, a szczególnie samorządów. Jednocześnie w latach 1999 i 2000 dał się odczuć spadek PKB, spowodowany głównie zachwianiem konkurencyjności produktów argentyńskich w wyniku dewaluacji waluty brazylijskiej (reala brazylijskiego) i odpływem tam, wcześniej napływającego do Argentyny, kapitału zagranicznego. Kryzys silnie się pogłębił w latach 2001–2002, kiedy znacznie wzrosło bezrobocie i zamrożono depozyty krajowe. Nastąpiło ogłoszenie stanu niewypłacalności państwa oraz zniesienie powiązania argentyńskiego peso z dolarem. Spowodowało to silną deprecjację kursu argentyńskiej waluty. W latach 2003–2005 kryzys został opanowany, odmrożono depozyty, a po spadku PKB w 2002 roku o 11%, lata następne przyniosły średni wzrost PKB o 8–9% rocznie. W połowie 2011 r. PKB kraju wzrosło o 11,2%, co stawiało ten kraj w pierwszej piątce krajów na świecie o najwyższym wzroście gospodarczym. Transport Drogi w Argentynie są dobrze utrzymane. Duże znaczenie dla transportu drogowego ma autostrada panamerykańska – Panamericana. Argentyna posiada dwa rodzaje dróg: krajowe (Rutas Nacionales, RN) oraz lokalne (Rutas Provinciales – RP), a także płatne autostrady, których Argentyna posiada dość dużą i gęstą siatkę łączącą najważniejsze ośrodki kraju. Przy głównych zjazdach i wjazdach oraz w specjalnie oznaczonych punktach często ustawione są patrole policyjne. Szczególnym przypadkiem jest w kraju usytuowanie sygnalizatorów świetlnych, które na skrzyżowaniach ustawione są bezpośrednio za skrzyżowaniem – czyli za przejściem dla pieszych. Łącznie Argentyna posiada 37 740 km dróg utwardzanych. Bardzo rozwinięta jest sieć połączeń autokarowych w obrębie całego kraju, które kursują bardzo często i są wysoce komfortowe. System kolejowy w kraju został sprywatyzowany w 1990 r. zarówno ten odpowiadający za przewozy towarowe, jak i ten przeznaczony do przewozów pasażerskich. Argentyna posiada niespełna 32 tys. km linii kolejowych po których prowadzone są regularne przewozy pasażerskie, zaś łączna liczba linii kolejowych w kraju to 40 245 km. Argentyna posiada około 11 tys. km dróg wodnych, transport śródlądowy odgrywa główną rolę w przewozie ładunków i towarów głównie prowadzonych przez rzeki: La Platę, Paranę, Paragwaj oraz Urugwaj. Główne porty rzeczne to: Zárate i Campana. Dużą rolę transport rzeczny odgrywa w transporcie ładunków pomiędzy Argentyną i Urugwajem oraz Paragwajem. Duże znaczenie dla gospodarki kraju ma transport morski, za pomocą którego większość z produktów jest przywożona do państwa. Głównymi portami morskimi są: Buenos Aires, w szczególności jego portowa dzielnica Puerto Madero, La Plata, Ensenada oraz Bahía Blanca. Port w Buenos Aires jest jednym z największych na świecie, stanowi 50% obrotu towarów całkowitego eksportu przez państwo. W Argentynie działa 36 lotnisk obsługujących regularne loty krajowe i zagraniczne. Największym portem lotniczym jest Port lotniczy Buenos Aires-Ezeiza Ministro Pistarini, zlokalizowany w Ezeiza, 22 km na południowy zachód od Buenos Aires, obsługujący połączenia międzynarodowe ze wszystkimi kontynentami. Kultura Tradycje Kultura i sztuka argentyńska są silnie zakorzenione w tradycji europejskiej. Ukształtowały się pod wpływem licznie przybyłych tu emigrantów z Europy. Elementy tych tradycji odzwierciedlają się w rzemiośle, muzyce i literaturze oraz w popularności niektórych sportów, np. piłki nożnej i polo. Inspiracje europejskie wyraźnie widać również w tutejszych specjałach kulinarnych. Wiele argentyńskich smakołyków wywodzi się bowiem z kuchni śródziemnomorskiej. Najliczniejszym wyznaniem religijnym Argentyny jest katolicyzm. Jego wyznawanie deklaruje ponad 90% mieszkańców kraju. W Argentynie święta Bożego Narodzenia obchodzone są bardzo hucznie. Głównym i najważniejszym daniem jest pieczony prosiak, a dopiero o północy zaczynają się konsumowanie słodyczy, zabawa i tańce do samego rana. W tych harcach uczestniczą również dzieci. Tego dnia nie ma zwyczaju obdarowywania się prezentami, jest to praktykowane w dniu Trzech Króli – 6 stycznia. Tradycyjnym tańcem w Argentynie jest tango, którego ojczyzną jest właśnie Argentyna. Niegdyś był to taniec wyłącznie najbiedniejszych z przedmieścia Buenos Aires. Był zakazany w wyższych sferach, gdyż uznawano go za niemoralny. Wywodzi się z niższych klas społecznych Buenos Aires i zawiera w sobie elementy kultur afrykańskiej i europejskiej (m.in. włoskiej, hiszpańskiej, polskiej, żydowskiej). Obecnie tango jest jednym z najpopularniejszych tańców latynoamerykańskich, należącym do klasyki światowej. Tango – zarówno taniec, jak i muzyka – są częścią światowego niematerialnego dziedzictwa kulturalnego ludzkości. Z Argentyny wywodzi się także yerba mate. Istotnym elementem tradycji argentyńskiej są gauchos, czyli pasterze bydła odpowiadający północnoamerykańskiemu kowbojowi – pracujący na pampach, czyli trawiastych równinach Argentyny, Urugwaju i terenów południowej Brazylii. Dziś mówi się o dwóch typach gauchos: o gauchos z pampy i gauchos sierra (górskich), czyli rolnikach posiadających krowy. Gauchos to zwykle potomkowie rodzin polskich, szwedzkich, holenderskich i włoskich, a ich styl życia w niczym nie przypomina i nigdy nie przypominał stylu życia kowboja. W kulturze gauchos ważne są duma, indywidualizm i wolność. Zręczność i panowanie nad koniem są rdzeniem tożsamości gauchos. Ich kultura jest dla Argentyńczyków nie tylko ważna, a wręcz uważana za najautentyczniejszą; za narodową dumę. Jednymi z atrybutów gauchos w ikonografii i rycinach są mate lub guampa, czyli naczynia do picia yerba mate, bombilla i imbryk z ciepłą wodą. Sztuka, literatura i film W sztuce, zwłaszcza użytecznej, ujawniają się tendencje do monumentalizmu. Widoczny jest jednak zwrot ku awangardzie i ruchom antytradycjonalistycznym. Wśród pisarzy argentyńskich międzynarodową sławę zdobyli m.in.: Julio Cortazar, Jorge Luis Borges, Ernesto Sábato, Manuel Puig, Osvaldo Soriano, Ricardo Güiraldes, Silvina Bullrich, Roberto Arlt czy Adolfo Bioy Casares, a wśród filmowców – Luis Puenzo, Juan José Campanella, Eliseo Subiela, Hector Babenco i María Luisa Bemberg. Najważniejsi reżyserzy argentyńscy to z kolei: Fabián Bielinsky, Lucrecia Martel czy Gaspar Noé. Architektura W budownictwie argentyńskim zaznaczają się wpływy architektury hiszpańskiej. Widoczne są one przede wszystkim w obiektach sakralnych, a także w domach mieszkalnych. Często są w nich znane z Hiszpanii patia, kolumnowe portyki, balkony i tarasy. W północno-zachodnim regionie kraju, w położonych w wąwozach Puny de Atacama wioskach indiańskich, zachowały się liczne, malownicze kościoły, cenne zabytki architektury kolonialnej z XVI–XVII wieku. W regionie tym znajdują się również ruiny starych twierdz Inków oraz miasta, które zachowały kolonialny plan zabudowy, takie jak Salta, San Salvador, San Miguel de Tucuman. W Córdobie, drugim co do wielkości mieście Argentyny, wśród licznych zabytków z czasów kolonialnych, zachował się gmach najstarszego uniwersytetu w Argentynie z 1616 roku. Obiekty z Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO źródło 1981 – Park Narodowy Los Glaciares 1983 – Misje jezuickie na obszarach zamieszkanych przez Guaranów: San Ignacio Mini, Santa Ana, Nuestra Señora de Loreto i Santa Maria Mayor (Argentyna), ruiny So Miguel das Missoes (Brazylia) – wspólnie z Brazylią 1984 – Park Narodowy Iguazu 1999 – Zespół sztuki naskalnej w Jaskini Rąk (La Cueva de las Manos), Rio Pinturas 1999 – Półwysep Valdés 2000 – Zespół jezuickich obiektów architektonicznych wraz z estancias, Córdoba 2000 – Parki Narodowe Ischigualasto-Talampaya 2003 – Dolina Quebrada de Humahuaca 2009 – Tango Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Strona rządowa Argentyny Casa Rosada – Oficjalna strona Prezydent Argentyny Strona Ministerstwa Turystyki El Águila Blanca (Biały orzeł) – Polska wspólnota w Argentynie. Zarys historii Argentyny i tanga na tle wydarzeń światowych Tierra del Fuego (i nie tylko) – niekomercyjne informacje praktyczne o Argentynie Opis kraju na portalu world-gazetter.com Państwa członkowskie Unii Narodów Południowoamerykańskich Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Ameryce Południowej

12419

https://pl.wikipedia.org/wiki/Leszek%20Miller

Leszek Miller

Leszek Cezary Miller (ur. 3 lipca 1946 w Żyrardowie) – polski polityk i politolog. Prezes Rady Ministrów w latach 2001–2004. W latach 1986–1989 pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Skierniewicach, w latach 1988–1990 sekretarz KC, a od 1989 również członek Biura Politycznego KC PZPR. W latach 1993–1996 minister pracy i polityki socjalnej, w 1996 minister-szef Urzędu Rady Ministrów, w 1997 minister spraw wewnętrznych i administracji, w latach 2001–2004 przewodniczący Komitetu Integracji Europejskiej. W okresie pełnienia przez niego funkcji premiera Polska przystąpiła do Unii Europejskiej. W latach 1997–1999 przewodniczący Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej, w latach 1999–2004 i 2011–2016 przewodniczący Sojuszu Lewicy Demokratycznej. W latach 2008–2010 przewodniczący Polskiej Lewicy. Poseł na Sejm I, II, III, IV i VII kadencji (w latach 1991–2005 oraz 2011–2015), od 2019 poseł do Parlamentu Europejskiego IX kadencji. Życiorys Rodzina i pochodzenie Jego pradziadkiem od strony ojca był żydowski krawiec Eliasz Miller, syn Moszego i Sure z domu Francuz, który w 1869 dokonał konwersji na chrześcijaństwo, przyjmując imię Aleksander. W 1870 zawarł związek małżeński z Florentyną Muszyńską. Ich synem był Jan Miller, który miał syna Floriana. Leszek Miller urodził się jako syn Floriana (1908–1957) i Anny z domu Dudkiewicz (1908–1983). Jego ojciec był krawcem, matka natomiast szwaczką. Rodzice rozstali się, gdy miał pół roku – ojciec opuścił rodzinę, a przyszły premier nie utrzymywał z nim później kontaktu. Zgodnie z życzeniem matki przez pewien czas był ministrantem. Działalność zawodowa i polityczna w PRL W 1963 rozpoczął pracę jako robotnik w Żyrardowskich Zakładach Przemysłu Lniarskiego. Ukończył zasadniczą szkołę zawodową, a naukę kontynuował później wieczorowo w technikum w ramach Zespołu Szkół Zawodowych w Żyrardowie, którego absolwentem został w 1966. Zasadniczą służbę wojskową odbywał m.in. na okręcie podwodnym ORP „Bielik”. W latach 60. został działaczem Związku Młodzieży Socjalistycznej. W 1969 wstąpił do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W latach 1970–1971 był wiceprzewodniczącym zarządu miejskiego ZMS w Żyrardowie, w latach 1973–1974 pełnił tam funkcję sekretarza komitetu zakładowego PZPR. W 1977 ukończył studia z zakresu nauk politycznych w Wyższej Szkole Nauk Społecznych przy KC PZPR. Po studiach został etatowym pracownikiem aparatu partyjnego. Pracował w Komitecie Centralnym, kierując Zespołem ds. Młodzieży, a następnie Wydziałem ds. Młodzieży, Kultury Fizycznej i Turystyki. Był członkiem Komisji ds. Wewnątrzpartyjnych oraz Działalności Partii w Organach Przedstawicielskich i Administracji Państwowej KC, a także Komisji ds. Propagandy KC. Od 1982 członek Komitetu Wykonawczego Rady Krajowej Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego. W latach 1986–1989 był pierwszym sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Skierniewicach. W grudniu 1988 został członkiem i sekretarzem KC PZPR. Pełnił funkcję przewodniczącego Komisji ds. Młodzieży, Stowarzyszeń i Organizacji Społecznych. W styczniu 1989 zorganizował spotkanie w stołówce KC, w którym wzięła udział grupa opozycyjnej młodzieży (m.in. z nielegalnego wówczas Niezależnego Zrzeszenia Studentów), co zostało następnie zrelacjonowane w prasie, radiu i telewizji. Jako przedstawiciel strony rządowej od lutego do kwietnia 1989 uczestniczył w obradach Okrągłego Stołu, gdzie razem z Andrzejem Celińskim współprzewodniczył podzespołowi ds. młodzieży (był to jedyny stolik, który zakończył obrady bez podpisania porozumienia). W wyborach parlamentarnych w czerwcu 1989 kandydował z województwa skierniewickiego do Senatu – otrzymał 30 115 głosów, nie uzyskując mandatu. W lipcu 1989 został członkiem Biura Politycznego KC PZPR, wchodząc tym samym w skład głównego kierownictwa partii. Należał do grona najbliższych współpracowników Mieczysława Rakowskiego. Był członkiem Obywatelskiego Komitetu ds. Rewaloryzacji Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie, któremu przewodniczył Stanisław Skalski. Działalność polityczna w III RP Działalność do 2001 Po rozwiązaniu w styczniu 1990 PZPR był jednym ze współzałożycieli Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej. Do marca 1993 pełnił funkcję sekretarza generalnego, później był wiceprzewodniczącym, a od grudnia 1997 przewodniczącym tego ugrupowania. W Sejmie I kadencji sprawował m.in. funkcję przewodniczącego grupy parlamentarnej tej partii. Z ramienia Sojuszu Lewicy Demokratycznej od 1991 do 2005 pełnił funkcję posła na Sejm I, II, III i IV kadencji. W 1991, 1993 i 1997 uzyskiwał mandat w okręgu łódzkim. Za każdym razem uzyskiwał najwyższe indywidualne poparcie w tym okręgu (kolejno ok. 50, 85 i 125 tys. głosów). W 2001 został wybrany z nowo utworzonego okręgu łódzkiego liczbą 145 637 głosów (najwyższe procentowe poparcie wśród wszystkich kandydatów w kraju). Na początku lat 90. jego nazwisko (podobnie jak m.in. Mieczysława Rakowskiego) było łączone ze sprawą tak zwanej moskiewskiej pożyczki. Po ujawnieniu tej sprawy w 1991 Włodzimierz Cimoszewicz bezskutecznie wzywał go do nieskładania poselskiego ślubowania. Od 26 października 1993 do 7 lutego 1996 pełnił funkcję ministra pracy i polityki socjalnej w rządach Waldemara Pawlaka i Józefa Oleksego. W rządzie Włodzimierza Cimoszewicza 26 stycznia 1996 objął stanowisko szefa Urzędu Rady Ministrów. Od 1 stycznia 1997 do 17 października 1997 stał na czele zreformowanego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Po raz pierwszy w kierownictwie tego resortu znalazły się kobiety (Katarzyna Piekarska i Małgorzata Winiarczyk-Kossakowska). W trakcie Sejmu III kadencji był przewodniczącym klubu parlamentarnego opozycyjnego SLD. W 1999 doprowadził do utworzenia na bazie większości organizacji działającej w ramach koalicji SLD jednolitej partii politycznej pod tą nazwą. 1 lipca 1999 w ramach wyboru władz organizacyjnych został przewodniczącym tymczasowej rady krajowej Sojuszu Lewicy Demokratycznej, a kongresie założycielskim z 18 i 19 grudnia tegoż roku został wybrany na pierwszego przewodniczącego nowego ugrupowania. Funkcję tę sprawował do 6 marca 2004. Prezes Rady Ministrów Po zwycięstwie koalicji Sojusz Lewicy Demokratycznej – Unia Pracy w wyborach parlamentarnych w 2001, prezydent Aleksander Kwaśniewski – mimo że dymisja gabinetu Jerzego Buzka została złożona dopiero na pierwszym posiedzeniu Sejmu (19 października 2001) – już 4 października desygnował Leszka Millera na prezesa Rady Ministrów, powierzając mu misję sformowania nowego rządu. Było to rozwiązanie precedensowe (powyborcze desygnowanie premiera następowało dotąd w dniu dymisji poprzedniego gabinetu), ale konstytucyjnie dopuszczalne i pozwalające na szybsze utworzenie nowego rządu. 19 października 2001 został powołany na stanowiska prezesa Rady Ministrów i przewodniczącego Komitetu Integracji Europejskiej oraz przedstawił skład Rady Ministrów zaprzysiężonej przez prezydenta. 26 października 2001 wygłosił w Sejmie exposé, otrzymując wotum zaufania stosunkiem głosów 306:140 przy 1 głosie wstrzymującym się. W trakcie jego rządów przeprowadzono m.in. reformę służb specjalnych (rozwiązano UOP, powołując w jego miejsce Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencję Wywiadu). Prowadzono również prace nad dostosowaniem uregulowań prawnych do wymogów Unii Europejskiej. 13 grudnia 2002 na szczycie w Kopenhadze Leszek Miller zakończył negocjacje z Unią Europejską. 16 kwietnia 2003 w Atenach wraz z Włodzimierzem Cimoszewiczem i Danutą Hübner podpisał traktat o przystąpieniu Polski do UE. W 2003 po referendum akcesyjnym zwrócił się do Sejmu o udzielenie jego rządowi wotum zaufania. Uzyskał je 13 czerwca 2003 stosunkiem głosów 236 do 213. W marcu 2003 jego rząd podjął decyzję o przystąpieniu do tzw. koalicji antyterrorystycznej i wysłanie polskich wojsk do Iraku w ramach międzynarodowej koalicji mającej na celu obalenie rządów Saddama Husajna. Dwa miesiące wcześniej Leszek Miller był wśród sygnatariuszy listu ośmiu europejskich premierów popierających stanowisko Stanów Zjednoczonych w sprawie Iraku. 4 grudnia 2003 doznał obrażeń w wyniku katastrofy lotniczej rządowego śmigłowca Mi-8 pod Warszawą. W trakcie jego rządów ujawniono m.in. „aferę starachowicką” i „aferę Rywina”. W lutym 2004 zrezygnował z przewodniczenia SLD. 1 maja 2004 razem z Aleksandrem Kwaśniewskim uczestniczył w Dublinie w uroczystej ceremonii przyjęcia 10 krajów (w tym Polski) do Unii Europejskiej. Następnego dnia ogłosił decyzję o ustąpieniu z urzędu premiera. Działalność od 2005 W pierwszym półroczu 2005 przebywał w celach naukowych i badawczych w Woodrow Wilson International Center for Scholars w Waszyngtonie. Na jesieni tegoż roku, mimo poparcia łódzkich struktur SLD, nie został wpisany na listę wyborczą do Sejmu, nie przyjął też propozycji startu do Senatu. Po wyborach zajął się publicystyką polityczną (m.in. w tygodniku „Wprost”). W latach 2005–2007 był etatowym pracownikiem SLD. 1 lipca 2006 objął funkcję szefa rady programowej dziennika „Trybuna”, którą pełnił do momentu rezygnacji z członkostwa w SLD. 15 września 2007 złożył rezygnację z członkostwa w SLD, motywując to brakiem zgody władz tego ugrupowania na jego start do Sejmu w przedterminowych wyborach z listy koalicji Lewica i Demokraci, mimo ponownego poparcia ze strony lokalnych działaczy. 20 września ogłosił, że wystartuje z pierwszego miejsca na liście Samoobrony RP w okręgu łódzkim w tych wyborach i zapowiedział tworzenie nowej lewicowej partii. W głosowaniu otrzymał 4142 głosów, nie uzyskując mandatu. W styczniu 2008 na pierwszym kongresie nowo założonej partii Polska Lewica został jej przewodniczącym. W grudniu 2009 złożył deklarację członkowską do SLD. W styczniu 2010 zrezygnował z członkostwa w Polskiej Lewicy i w tym samym miesiącu został przyjęty do SLD. W 2010 został felietonistą środowego wydania „Super Expressu”. Kilkakrotnie uczestniczył w spotkaniach Klubu Wałdajskiego. W wyborach parlamentarnych w 2011 uzyskał mandat posła, startując z pierwszego miejsca listy SLD w okręgu nr 26 (z siedzibą w Gdyni). 10 dni po wyborach stosunkiem głosów 14:11 został wybrany na przewodniczącego klubu poselskiego SLD w Sejmie VII kadencji, pokonując Ryszarda Kalisza. 10 grudnia 2011 został wybrany na przewodniczącego Sojuszu Lewicy Demokratycznej, pokonawszy troje kontrkandydatów: Marka Balta, Joannę Senyszyn i Artura Hebdę. W 2012 w głosowaniu bezpośrednim ponownie został wybrany na szefa partii, przy braku kontrkandydatów, na czteroletnią kadencję. W wyborach parlamentarnych w 2015 nie uzyskał poselskiej reelekcji (współtworzona przez SLD Zjednoczona Lewica nie przekroczyła progu wyborczego). Nie ubiegał się o ponowny wybór na przewodniczącego SLD – 23 stycznia 2016 w tej funkcji zastąpił go Włodzimierz Czarzasty. 1 lutego 2019 był jednym z sygnatariuszy deklaracji o powołaniu Koalicji Europejskiej przed zbliżającymi się wyborami europarlamentarnymi. W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2019, startując z listy Koalicji Europejskiej, zdobył 79 380 głosów, uzyskując mandat eurodeputowanego IX kadencji. W Parlamencie Europejskim został członkiem Postępowego Sojuszu Socjalistów i Demokratów, zasiadł też w Komisji Rynku Wewnętrznego i Ochrony Konsumentów. W 2021 nie przystąpił do nowo powołanej w ramach frakcji S&D delegacji pod nazwą Nowa Lewica (w której przewodnictwo objął Robert Biedroń), stając na czele dotychczasowej delegacji, która przyjęła nazwę Lewica dla Europy (w jej składzie znaleźli się również Włodzimierz Cimoszewicz i Marek Belka). 18 marca 2021, po prawomocnym sądowym przerejestrowaniu Sojuszu Lewicy Demokratycznej na Nową Lewicę (w ramach projektu docelowego połączenia SLD i Wiosny), ogłosił swoje odejście z partii. Życie prywatne Od 1969 jest żonaty z Aleksandrą. Miał z nią syna Leszka (1970–2018). Jego wnuczka Monika Miller została fotomodelką, była uczestniczką programu rozrywkowego Dancing with the Stars. Taniec z gwiazdami. Wyniki wyborcze Odznaczenia, wyróżnienia i kultura masowa Ordery i odznaczenia Order Uśmiechu (1996) Order Krzyża Ziemi Maryjnej I klasy (Estonia, 2002) Honorary Companion of Honour Orderu Narodowego Zasługi (Malta, 2002) Nagrody i wyróżnienia Wiktor 2001 w kategorii „najpopularniejszy polityk” Człowiek Roku tygodnika „Wprost”: w 2001 i 2002 (wspólnie z Günterem Verheugenem) Nagroda specjalna Business Centre Club (2011) Super Wektor 25-lecia (2014) Tytuł honorowego obywatela gminy Rychwał (2019) Kultura masowa Był pierwowzorem postaci Ludwika M. w sztuce Macieja Kowalewskiego zatytułowanej Obywatel M., wystawianej w Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Legnicy w latach 2002–2004. Przypisy Bibliografia Absolwenci Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy KC PZPR Członkowie Biura Politycznego KC PZPR Działacze PRON Działacze Związku Młodzieży Socjalistycznej Ludzie roku tygodnika Wprost Ministrowie pracy III Rzeczypospolitej Ministrowie spraw wewnętrznych III Rzeczypospolitej Ministrowie-członkowie Rady Ministrów III Rzeczypospolitej Odznaczeni Orderem Uśmiechu Pierwsi sekretarze Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Skierniewicach Polacy odznaczeni Orderem Krzyża Ziemi Maryjnej Polacy odznaczeni Orderem Narodowym Zasługi (Malta) Politycy Polskiej Lewicy Politycy SdRP i SLD Polscy blogerzy Polscy posłowie do Parlamentu Europejskiego Posłowie z okręgu Łódź Premierzy III Rzeczypospolitej Przewodniczący Sojuszu Lewicy Demokratycznej Sekretarze Komitetów Zakładowych PZPR Szefowie Urzędu Rady Ministrów Uczestnicy Okrągłego Stołu (strona partyjno-rządowa) Ludzie urodzeni w Żyrardowie Urodzeni w 1946 Biografie kanonu polskiej Wikipedii Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej I kadencji (1991–1993) Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej II kadencji (1993–1997)

1773183

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pi%C5%82a%20%28seria%20film%C3%B3w%29

Piła (seria filmów)

Piła (ang. Saw) – seria filmów o psychopatycznym zabójcy Johnie Krammerze, granym przez Tobina Bella. Tematyka Seria filmów opowiada o Johnie Krammerze znanym jako Jigsaw (w Polsce także jako Pan Układanka lub Pan Zagadka), który jest śmiertelnie chory na nowotwór mózgu. Krammer, gdy dowiedział się o swojej nieuleczalnej chorobie, próbował popełnić samobójstwo, zjeżdżając samochodem ze skarpy. Gdy udało mu się przeżyć, postanowił całą resztę życia poświęcić na udowadnianie ludziom, którzy nie szanują życia, ile ono tak naprawdę dla nich znaczy. Premiery Premiera kolejnych części serii zwyczajowo przypada na ostatni piątek przed świętem Halloween. Filmy kinowe Piła – 29 października 2004 Piła II – 28 października 2005 Piła III – 27 października 2006 Piła IV – 26 października 2007 Piła V – 24 października 2008 Piła VI – 23 października 2009 Piła 3D – 29 października 2010 Piła: Dziedzictwo – 19 października 2017 Spirala: Nowy rozdział serii "Piła" – 12 maja 2021 Piła X – 28 września 2023 (Światowa) 29 września 2023 (Polska premiera kinowa) Inne Piła – krótkometrażowy film w reżyserii Jamesa Wana z 2003 roku. Saw: Rebirth (pl. Piła: Odrodzenie) – komiks napisany przez R. Erica Lieba i Krisa Oprisko. Rysunki Renato Guedes z 2005 roku. Piła – gra wideo wyreżyserowana przez Jamesa Wana, Leigh Whannella i Davida Cohena. Produkowana przez Zombie Studios i wydana przez Konami – 31 października 2009. Saw: The Ride (pl. Piła: Przejażdżka) – kolejka górska otwarta 14 marca 2009 w Thorpe Park w Wielkiej Brytanii. Saw Das Spiel (ang. Saw The Game) – gra on-line wydana w języku niemieckim 1 lipca 2007. Twórcy Obsada Przyszłość Na przełomie lipca i sierpnia 2009 pojawiła się informacja o podpisaniu kontraktu na siódmą część serii. Reżyserem został ponownie Kevin Greutert, a scenariusz napisał – podobnie jak poprzednie trzy części – duet Dunstan/Melton. Zdjęcia do filmu zaczęły się w styczniu 2010, a film został wyświetlony w technologii 3D Wcześniej, w czerwcu 2009, Tobin Bell zapowiedział, że prawdopodobnie powstanie także ósma część, wstępnie określona jako zakończenie serii. Aktor nie zaprzeczył, że może powstać dziewiąta część. „Koniec to takie nieprecyzyjne słowo... zwłaszcza w świecie rozrywki” W roku 2021 ukazał się spin-off serii, Spirala: Nowy rozdział serii "Piła", natomiast w 2023 premierę miała dziesiąta odsłona cyklu, zatytułowana Piła X. Przypisy Serie filmowe

3152071

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ruch%20Narodowy

Ruch Narodowy

Ruch Narodowy (RN) – polskie ugrupowanie polityczne powstałe 11 listopada 2012 (jako porozumienie organizacji narodowych), o charakterze prawicowym, nacjonalistycznym, konserwatywnym, narodowo-katolickim i eurosceptycznym. 10 grudnia 2014 założone jako partia polityczna, która została zarejestrowana 11 lutego 2015. 16 stycznia 2017 wykreślona z ewidencji, 28 lutego 2018 zarejestrowana ponownie. Od 2019 wchodzi w skład federacyjnej partii Konfederacja Wolność i Niepodległość. Historia Powołanie Ruchu Narodowego ogłoszono 11 listopada 2012 po Marszu Niepodległości. Ugrupowanie współtworzyło kilkadziesiąt organizacji, które podpisały deklarację ideową (wśród nich znalazły się m.in. Młodzież Wszechpolska, Obóz Narodowo-Radykalny – który 28 sierpnia 2015 opuścił RN – oraz jedyna w tym gronie partia polityczna, Unia Polityki Realnej). Organem kierowniczym RN była Rada Decyzyjna. I kongres Ruchu Narodowego miał miejsce 8 czerwca 2013 w Warszawie. W kongresie uczestniczyło ponad 1000 osób z kraju i zagranicy. Honorowym gościem kongresu był Rafał Ziemkiewicz. Reprezentanci ugrupowań współtworzących ruch podpisali wówczas deklarację ideową Ruchu Narodowego. II kongres Ruchu Narodowego miał miejsce 3 maja 2014 w Warszawie. Honorowymi gośćmi kongresu byli Leszek Żebrowski, Stanisław Michalkiewicz oraz Márton Gyöngyösi z węgierskiej partii Jobbik. Odczytano również listy nadesłane przez sojuszników Ruchu: Roberto Fiore z Forza Nuova (Nowa Siła) oraz liderów hiszpańskiej Democracia Nacional. Podczas kongresu przyjęto postulaty programowe. 7 stycznia 2014 Ruch Narodowy ogłosił start w wyborach do Parlamentu Europejskiego w tym samym roku. Planowanymi kierunkami działania Ruchu w Europarlamencie były m.in.: budowa Europy Ojczyzn zamiast „eurofederalizmu” poprzez wypowiedzenie traktatu lizbońskiego, walka z ideologią gender, promowanie polskiej polityki historycznej na forum unijnym, zabieganie o prawa Polaków za granicą (w szczególności na Litwie), odstąpienie od pakietu klimatycznego, a także promowanie polskiego górnictwa i energetyki opartej na węglu. Komitet Ruchu Narodowego zarejestrował listy we wszystkich okręgach wyborczych. W wyborach na Ruch Narodowy zagłosowało 98 626 osób, co dało 1,4% głosów (oraz 9. miejsce spośród wszystkich komitetów). W wyborach uzupełniających do Senatu 7 września 2014 kandydat Ruchu Narodowego, Krzysztof Bosak, uzyskał 1082 głosy (6,42%), co uplasowało go na 3. miejscu spośród 6 kandydatów w okręgu nr 47. W wyborach samorządowych w 2014 RN zarejestrował listy do sejmików we wszystkich województwach, w prawie wszystkich okręgach wyborczych. W skali kraju uzyskał 1,57% głosów i nie otrzymał żadnego mandatu radnego. RN startował również na niższym szczeblu – wystawił m.in. kandydatów na prezydentów miast: Wrocławia (Roberta Winnickiego) i Lublina (Mariana Kowalskiego). Uzyskali oni niewielkie poparcie. W marcu 2015 wspólny kandydat Ruchu Narodowego i Kongresu Nowej Prawicy w wyborach na prezydenta Zielonej Góry Krzysztof Bosak zajął 3. miejsce, uzyskując 1716 głosów (4,45%). Komitet RN i KNP nie uzyskał mandatów w radzie miasta. Partia 10 grudnia 2014 ogłoszono powstanie partii Ruch Narodowy. Prezesem został Robert Winnicki, a wiceprezesami Krzysztof Bosak, Bartosz Józwiak (prezes UPR, która jednak nie została rozwiązana), Marian Kowalski, Maciej Migus i Artur Zawisza. 17 grudnia 2014 liderzy Ruchu Narodowego oficjalnie zaprezentowali Mariana Kowalskiego (byłego rzecznika ONR, a wcześniej wieloletniego działacza UPR) jako kandydata w wyborach prezydenckich w 2015. Hasło, pod jakim wystartował kandydat RN, to „Silny człowiek na trudne czasy”. W przeprowadzonych 10 maja wyborach zajął 9. miejsce, zdobywając 77 630 głosów, co stanowiło 0,52% głosów ważnych. Przed II turą wyborów Zarząd Główny Ruchu Narodowego zwrócił się do dwóch kandydatów w tym etapie z pytaniem o ustosunkowanie się do wybranych kwestii programowych, a wobec nieuzyskania od nich odpowiedzi w tym zakresie podjął decyzję o nieudzieleniu poparcia żadnemu z nich. UPR jednak poparła wcześniej Andrzeja Dudę. 13 czerwca 2015 odbył się I kongres partii, na którym Robert Winnicki utrzymał stanowisko prezesa. Nowym wiceprezesem RN z ramienia UPR (zastępując Bartosza Józwiaka, który w tym samym roku wystąpił z RN) został Piotr Lisiecki. Pod koniec sierpnia 2015 Marian Kowalski został odwołany ze stanowiska wiceprezesa partii (we wrześniu z niej wystąpił). Przed wyborami parlamentarnymi w 2015 RN zawarł porozumienie w sprawie startu z list ruchu Kukiz’15. Kandydaci do Sejmu RP popierani przez RN znaleźli się na listach wyborczych w większości okręgów (ponadto nieliczni członkowie RN wystartowali też z list KORWiN i KWW Grzegorza Brauna „Szczęść Boże!”). Mandaty posłów na Sejm VIII kadencji z list komitetu Kukiz’15 uzyskało pięciu przedstawicieli Ruchu Narodowego (Adam Andruszkiewicz, Sylwester Chruszcz, Bartosz Józwiak, Tomasz Rzymkowski i Robert Winnicki) oraz pięć innych osób popieranych przez partię (Marek Jakubiak, Jakub Kulesza z UPR, Jarosław Porwich, Anna Siarkowska i Rafał Wójcikowski). 23 kwietnia 2016 rada polityczna RN zarekomendowała posłom RN utworzenie odrębnego koła w Sejmie. Klub Kukiz’15 opuścił jednak (w maju) jedynie prezes RN Robert Winnicki, który po opuszczeniu RN przez pozostałych posłów pozostał jedynym reprezentantem tej partii w parlamencie. 10 grudnia tego samego roku odbył się kongres programowy RN pod hasłem „Suwerenny Naród w XXI wieku”. Przemawiali na nim m.in. poseł Kornel Morawiecki (Wolni i Solidarni), Halina Nowina Konopka (Porozumienie Polskie), Marian Piłka (Prawica Rzeczypospolitej), a także inni goście – Mariusz Dzierżawski, Jacek Bartyzel, Grzegorz Braun, Jerzy Robert Nowak i Gabriel Janowski. Ponadto przedstawiciel KNP odczytał list od ówczesnego prezesa tej partii Michała Marusika. W wyniku niezłożenia w ustawowym terminie sprawozdania finansowego za 2015 rok, 16 stycznia 2017 RN został wykreślony z ewidencji partii politycznych, jednak wiosną tego samego roku złożono wniosek o ponowną rejestrację. Sąd dokonał rejestracji partii 28 lutego 2018 (pod pełną nazwą „Ruch Narodowy Rzeczypospolitej Polskiej”, jednak 12 października tego samego roku przerejestrowano partię ponownie na „Ruch Narodowy”). 16 czerwca 2018 odbył się IV kongres RN, na którym Robert Winnicki pozostał prezesem, a Krzysztof Bosak – jako jedyny – wiceprezesem partii (na początku lutego 2019 został on I wiceprezesem, a funkcję II wiceprezesa objął Krzysztof Tuduj; wcześniej z działalności w ugrupowaniu zrezygnował jeden z jego założycieli Artur Zawisza). Na kongresie gościli prezes KNP Stanisław Żółtek, prezes MW, rzecznik ONR, a także Grzegorz Braun, Mariusz Dzierżawski, Adam Wielomski, Maria Mirecka-Loryś i Jerzy Robert Nowak. Odczytano również list od Jacka Bartyzela oraz odsłuchano nagranie Rafała Ziemkiewicza. Podpisana została „Deklaracja Niepodległości 2018”, w której zapowiedziano pracę na rzecz wyprowadzenia Polski z Unii Europejskiej. W wyborach samorządowych w 2018 RN, podobnie jak cztery lata wcześniej, zarejestrował listy do sejmików we wszystkich województwach. W skali kraju uzyskał 1,26%, co było 9. wynikiem spośród wszystkich komitetów. W województwie warmińsko-mazurskim uzyskał 2,65% głosów, a w pozostałych regionach poniżej 2%. Wystawił kandydata na prezydenta Katowic Jakuba Kalusa, który uzyskał 1,5% głosów, zajmując przedostatnie, 6. miejsce. Komitet wyborczy partii uzyskał 1 mandat w radach gmin. Ponadto związani z partią kandydaci zdobyli 1 mandat radnego powiatu (z listy PiS) oraz 3 w radach miast i gmin (z ramienia komitetów lokalnych bądź PiS). 6 grudnia 2018 Robert Winnicki i Janusz Korwin-Mikke poinformowali, że RN i KORWiN zawarły porozumienie w sprawie wspólnego startu w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2019. 27 lutego koalicja (do której przyłączyły się także mniejsze organizacje) przyjęła nazwę Konfederacja KORWiN Braun Liroy Narodowcy. Zarejestrowała ona listy we wszystkich okręgach wyborczych, znalazło się na nich 25 działaczy RN (w tym 4 na pierwszych miejscach). Konfederacja nie osiągnęła progu wyborczego. 28 czerwca zapowiedziano start Konfederacji także w jesiennych wyborach parlamentarnych. 26 lipca 2019 poinformowano o zarejestrowaniu przez sąd koalicyjnej partii, ostatecznie pod nazwą Konfederacja Wolność i Niepodległość (w tym samym miesiącu zarejestrowano także formalne skróty RN: „Konfederacja Ruch Narodowy” i „Konfederacja ProPolska”). Konfederacja WiN uzyskała w wyborach 11 mandatów poselskich, z czego 5 otrzymali przedstawiciele RN: Krzysztof Bosak, Krystian Kamiński, Krzysztof Tuduj, Michał Urbaniak i uzyskujący reelekcję prezes partii Robert Winnicki. Pod koniec kadencji (21 lipca 2023) do RN i koła Konfederacji (liczącego po jej akcesie 10 posłów) przystąpiła także wybrana z listy PiS Anna Siarkowska, przechodząc z Suwerennej Polski i klubu PiS. 18 stycznia 2020 na zjeździe elektorów kończącym prawybory prezydenckie, na kandydata Konfederacji w wyborach w tym samym roku wybrany został przedstawiciel Ruchu Narodowego Krzysztof Bosak; po nieodbyciu się głosowania został nim także w powtórzonych wyborach. Zajął 4. miejsce, otrzymując 1 317 380 (6,78%) głosów ważnych. W II turze, podobnie jak cała Konfederacja, nie udzielił poparcia żadnemu z kandydatów. 14 lutego 2023 Krzysztof Bosak współprzewodniczącym rady liderów Konfederacji WiN (wraz ze Sławomirem Mentzenem, będącym od 2022 prezesem Nowej Nadziei, na którą w tym samym roku przemianowała się KORWiN). 12 maja 2023 Krzysztof Bosak objął obowiązki prezesa RN, po rezygnacji z funkcji tego samego dnia ze względów zdrowotnych Roberta Winnickiego. W wyniku wyborów parlamentarnych w 2023 RN, ponownie startując w ramach Konfederacji WiN, utrzymał sześcioosobowy stan posiadania w Sejmie (zdobywając 1/3 mandatów, które przypadły Konfederacji), jednak reelekcję uzyskali jedynie Krzysztof Bosak i Krzysztof Tuduj. Nie ubiegał się o nią Robert Winnicki, a bez powodzenia starali się o nią Krystian Kamiński, Anna Siarkowska i Michał Urbaniak. Mandaty uzyskali natomiast Karina Bosak (żona Krzysztofa Bosaka, formalnie nie należąca do partii), Krzysztof Mulawa, Witold Tumanowicz i Michał Wawer. Idee i program Ruch Narodowy odwołuje się do Romana Dmowskiego, związanych z nim organizacji endeckich: Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, Związku Ludowo-Narodowego/Obozu Wielkiej Polski i Stronnictwa Narodowego oraz przedstawicieli obozu narodowego: Tadeusza Bieleckiego, Kazimierza Kowalskiego, Jędrzeja Giertycha, Romana Rybarskiego, Stanisława Głąbińskiego, Jerzego Zdziechowskiego, Joachima Stefana Bartoszewicza, Stanisława Strońskiego, Stefana Sacha, Stanisława i Władysława Grabskich. Główną myślą RN jest nacjonalizm polski, partia powołuje się również na idee konserwatyzmu narodowego, deklaruje promowanie wartości narodowych oraz przychylność do Kościoła katolickiego (część działaczy ma sympatie tradycjonalistyczne oraz pro-life). Hasłem programowym RN jest „Tożsamość-Suwerenność-Wolność”. Określa się jako „partia antysystemowa”, zgłaszając postulat „budowy państwa narodowo-demokratycznego, zastępując nim demokrację liberalną opartą na etyce i podstawach moralnych wiary chrześcijańskiej”. Celem RN jest zasadnicza zmiana społeczna – tzw. „obalenie republiki Okrągłego Stołu”. Deklaruje się jako ruch społeczny będący siecią inicjatyw społecznych na rzecz suwerenności państwa i tożsamości narodowej. Przy braku hierarchicznej i organizacyjnej zależności, kieruje się wspólnymi symbolami, autorytetami oraz postulatami wyborczymi. W przyjętej w styczniu 2013 deklaracji ideowej rada decyzyjna RN wskazała jej trzy główne elementy: tożsamość (narodu, rodziny, osoby), suwerenność (państwa, kultury, ekonomiczna) i wolność (słowa, gospodarowania, osoby); oraz zadeklarowała pracę nad przemianą ojczyzny, a jako wyznacznik działania zaakcentowała ideę narodu, rozumianego jako kulturowa wspólnota pokoleń. RN postuluje walkę o suwerenność kraju, naprawę polityczną i gospodarczą państwa, obronę wolności jego obywateli oraz realizację w sferze kultury i polityki tradycyjnych wartości. Podczas II Kongresu Ruchu Narodowego w 2014 ogłoszono program ugrupowania. Postulaty w nim zawarte to m.in.: likwidacja ZUS połączenie podatku dochodowego i składki na ubezpieczenia społeczne „emerytura obywatelska” (świadczenie pozwalające utrzymać się na minimalnym poziomie, niezależne od wcześniejszych zarobków i czasu pracy) kwota wolna od podatku przyznawana na każde dziecko w rodzinie obniżenie podatku dochodowego pobieranego od mikroprzedsiębiorców oraz małych i średnich firm przywrócenie podatku obrotowego w miejsce podatku CIT ustanowienie konstytucyjnego limitu zadłużenia finansów publicznych ochrona życia od poczęcia pełna jawność finansów publicznych (w tym umów oraz wynagrodzeń w sektorze publicznym) dozbrojenie Wojska Polskiego wprowadzenie powszechnej obrony terytorialnej strzelnica w każdym powiecie poszerzenie dostępu do broni wpisanie do konstytucji gwarancji narodowej własności polskiej ziemi wypowiedzenie traktatu lizbońskiego i zastąpienie go „traktatem suwerennościowym” wypowiedzenie pakietu energetyczno-klimatycznego i paktu fiskalnego UE promowanie historii Polski na świecie (w tym walka z przypisywaniem Polakom odpowiedzialności za Holocaust) zwalczanie „ideologii gender” w przestrzeni publicznej dążenie do niezależności energetycznej Polski (wsparcie dla wydobywania gazu łupkowego oraz budowy elektrowni atomowych) W programie znalazły się sformułowania, jak „Europa ojczyzn zamiast eurokołchozu” czy „Stop propagandzie pederastów i ideologii gender”. Ruch Narodowy w kwestiach społecznych prezentuje konserwatywne stanowisko. Według programu przedstawionego podczas drugiego kongresu w 2014, fundamentem cywilizacji polskiej są wartości chrześcijańskie, a sojusznikiem tradycyjny Kościół katolicki. RN odwołuje się również do tradycji i dziedzictwa antycznego Rzymu: My jesteśmy Rzymianami, jesteśmy synami i córkami Rzymu antycznego, Rzymu w rozumieniu katolickim, jesteśmy dziedzicami Wiecznego Rzymu – Robert Winnicki podczas II Ogólnopolskiego Kongresu Ruchu Narodowego, 3 maja 2014. Postęp cywilizacyjny, który miał dokonać się w Polsce dzięki funduszom unijnym, traktowany jest jako częściowa rekompensata za straty, jakie Polska poniosła w związku z jednostronnym otwarciem rynku w okresie przedakcesyjnym, przy jednoczesnym uzależnieniu polskiego sektora bankowego od kapitału zagranicznego. Partia odwołuje się także do militaryzmu. 10 grudnia 2016 w Sali Kolumnowej Sejmu RP odbył się Kongres Programowy Ruchu Narodowego pod hasłem „Suwerenny Naród w XXI wieku”, podczas którego został zaprezentowany program polityczno-wyborczy RN pod tym samym tytułem. Postuluje on m.in. „zastąpienie starych elit nowymi”, „oddanie narodowi suwerenności” (poprzez wystąpienie z UE) oraz „budowę państwa narodowo-demokratycznego opartego na zasadach etyki chrześcijańskiej”. Zaprezentowany został także plan pomocy polskim rodzinom. W programie znalazły się postulaty poszerzenia dostępu do broni, militaryzacji, wprowadzenia kary śmierci za najcięższe przestępstwa, ochrony życia poczętego oraz sprzeciw wobec przyjmowania muzułmańskich uchodźców i postulat zaostrzenia kontroli granicznej z Ukrainą wobec wielkiego napływu imigrantów z tego kraju. Gospodarka W 2014 Krzysztof Bosak podczas II kongresu RN przedstawił zarys programu gospodarczego. Według RN możliwe jest łączenie szerokiego zakresu wolności gospodarczych z konstruktywnym podejściem do państwa, urządzonego w oparciu o zasady gospodarności i pomocniczości. Krzysztof Bosak stwierdził, że do takich samych wniosków doszli endeccy ekonomiści i przedstawiciele ordoliberalnej szkoły ekonomicznej. Zapowiedziano powołanie Instytutu Strategii Narodowej, który będzie skupiał ekspertów i wypracowywał nowoczesny program dla Ruchu Narodowego. Postulaty RN dotyczące gospodarki zostały doprecyzowane pod koniec 2016 roku w oficjalnym programie. Tezy dotyczące polityki gospodarczej zostały określone jako „wypracowana przez ruch narodowy doktryna nacjonalizmu gospodarczego”. RN jest przeciwnikiem wprowadzenia w Polsce waluty euro. Ruch Narodowy w niewielkim stopniu korzysta z idei gospodarczych przedwojennych narodowców: Edwarda Taylora, Romana Rybarskiego czy Władysława Grabskiego, a także głównego trzonu przedwojennych narodowców, którzy opowiadali się za wolnym rynkiem i budową państwa wolnościowego. Popularne w partii są natomiast poglądy gospodarcze Adama Doboszyńskiego (czyli myśl gospodarcza dystrybucjonizmu). Polityka zagraniczna Ruch Narodowy jest ugrupowaniem eurosceptycznym i opowiada się za wyjściem Polski z Unii Europejskiej. Ruch Narodowy do 2022 sprzeciwiał się w programie idei bliskiej sojuszniczej współpracy państw Europy Środkowo-Wschodniej w formie federacji (Międzymorza), określając ją jako „mit Pierwszej Rzeczypospolitej”, „mit jagielloński”, „utopia”, „rojenia” i „szkodliwe tendencje”, zamiast tego proponując „wizję zwartego, spójnego etnicznie, kulturowo i religijnie państwa”. Uważał Federację Rosyjską za mocarstwo, równocześnie twierdząc, że nie stanowiło ono zagrożenia dla Polski na żadnej płaszczyźnie – militarnej, gospodarczej ani kulturowej. Postulował odbudowę relacji handlowych z Rosją. Uważał obecność sojuszniczych wojsk NATO i USA w Polsce za „odwrotność wsparcia sojuszniczego, który utrwala zależność i niesamodzielność Polski w zakresie jej zdolności obronnych”. Ruch Narodowy proponował współpracę z Rosją i Chinami jako antidotum na wpływy Stanów Zjednoczonych i Niemiec, nazywając to „polityką wielowektorową”. Jednakże w 2022 partia zmieniła swój stosunek do Rosji wraz z nowym programem, a Robert Winnicki stwierdził, że „Federacja Rosyjska stanowi egzystencjalne zagrożenie dla polskich interesów”. Wspólne oświadczenia z węgierskim Jobbikiem w odnośnie do sytuacji na Ukrainie, świadczą o drodze do pogłębienia współpracy obu ugrupowań. Ogłoszono również polsko-węgierską wymianę kandydatów na listach w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2014 (która ostatecznie nie doszła do skutku). Węgierscy i polscy narodowcy uważają, że krajowe rządy poświęcają interesy narodowe na rzecz eurofederalizmu. W tej konkretnej sprawie ruchy narodowe Polski i Węgier wezwały wspólnie władze państwowe swoich krajów do wysiłków politycznych i dyplomatycznych w celu ochrony zagrożonych praw mniejszości narodowych na Ukrainie z uwagi na rewolucyjne nastroje na wschodzie, w tym popularyzujące symbolikę i postaci związane z ukraińskim etnicznym szowinizmem, które to w kontekście historycznych doświadczeń krwawo obchodziły się z mniejszościami narodowymi na tych ziemiach. 11 listopada 2015 posłowie Ruchu Narodowego zaprosili do Sejmu, oprócz działaczy Jobbiku, także włoskich neofaszystów z partii Nowa Siła (Forza Nuova). Ruch Narodowy postuluje również w swoich poglądach dotyczących spraw zagranicznych dbanie o interesy Polonii za granicą, ze szczególnym uwzględnieniem Polaków na Kresach dawnej II Rzeczypospolitej. Ruch Narodowy jest przeciwnikiem przyjmowania imigrantów. Edukacja W programie z roku 2016 zaproponowano między innymi wprowadzenie bonu oświatowego, wsparcie dla edukacji domowej, przywrócenie egzaminów wstępnych na studia, zwiększenie dyscypliny w szkołach poprzez wprowadzenia możliwości nakładania dodatkowych kar na uczniów oraz rodziców (takich jak kary finansowe lub prace społeczne), zakaz prowadzenia w szkołach zajęć z zakresu edukacji seksualnej przez zewnętrznych edukatorów, a także wykluczenie osób przyznających się do homoseksualizmu, biseksualizmu lub dysforii płciowej z dostępu do zawodu nauczyciela, wychowawcy, trenera oraz opiekuna przedszkolnego. Działacze Zarząd Główny P.o. prezesa: Krzysztof Bosak Wiceprezesi: Anna Bryłka Krzysztof Tuduj Michał Wawer Sekretarz: Jakub Kalus Skarbnik: Marek Szewczyk Pozostali członkowie: Tomasz Dorosz (krajowy koordynator rekrutacji) Krystian Kamiński Piotr Lisiecki Krzysztof Szymański Witold Tumanowicz (pełnomocnik ds. wyborów) Michał Urbaniak Paweł Usiądek (szef sztabu) Źródło: Posłowie elekci na Sejm X kadencji Karina Bosak Krzysztof Bosak Krzysztof Mulawa Krzysztof Tuduj Witold Tumanowicz Michał Wawer Wszyscy posłowie RN zostali wybrani z list Konfederacji Wolność i Niepodległość. Posłowie na Sejm IX kadencji Krzysztof Bosak Krystian Kamiński Anna Siarkowska – od 21 lipca 2023, wybrana z listy Prawa i Sprawiedliwości (jako członkini Partii Republikańskiej, później Solidarnej Polski / Suwerennej Polski) Krzysztof Tuduj Michał Urbaniak Robert Winnicki Wszyscy posłowie RN oprócz Anny Siarkowskiej zostali wybrani z list Konfederacji Wolność i Niepodległość i wszyscy zasiadają w jej kole. Posłowie na Sejm VIII kadencji Robert Winnicki (koło Konfederacja) Posłowie RN w Sejmie VIII kadencji do maja 2016: Adam Andruszkiewicz – po odejściu z klubu Kukiz’15 koło Wolnych i Solidarnych, następnie niezrzeszony Sylwester Chruszcz – po odejściu z klubu Kukiz’15 koło Wolnych i Solidarnych, następnie klub Prawa i Sprawiedliwości Bartosz Józwiak – jednocześnie Unia Polityki Realnej, której koło współtworzył, odchodząc z klubu Kukiz’15 Tomasz Rzymkowski – później Unia Polityki Realnej, następnie bezpartyjny i po odejściu z klubu Kukiz’15 klub Prawa i Sprawiedliwości Wszyscy posłowie RN zostali wybrani z list komitetu Kukiz’15. Posłowie opuszczający RN początkowo pozostawali w klubie Kukiz’15, jednak potem w różnym czasie z niego wystąpili. Poparcie w wyborach Wybory parlamentarne Wybory prezydenckie Wybory samorządowe Wybory do Parlamentu Europejskiego Zobacz też Roman Dmowski Narodowa Demokracja nacjonalizm polski Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona Ruchu Narodowego Partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej Partie polskiego ruchu narodowego Partie nacjonalistyczne Nacjonalizm polski Unia Polityki Realnej Partie eurosceptyczne Polskie skrajnie prawicowe partie polityczne

5159

https://pl.wikipedia.org/wiki/Rysy

Rysy

Rysy (, , ) – góra zlokalizowana na granicy polsko-słowackiej, w Tatrach Wysokich (jednej z części Tatr). Ma trzy wierzchołki, z których najwyższy jest środkowy (2501 m n.p.m.), znajdujący się w całości na terytorium Słowacji. Wierzchołek północno-zachodni, przez który biegnie granica, stanowi najwyżej położony punkt Polski (według większości najbardziej wiarygodnych źródeł 2499 m – więcej informacji w sekcji „Topografia”) i należy do Korony Europy. Topografia Masyw Rysów posiada trzy wierzchołki. Na granicy polsko-słowackiej znajduje się średni co do wysokości wierzchołek północno-zachodni, którego różne pomiary dały wysokość od 2498,7 do 2499,6 m (zgodną z tradycyjnie uznawaną wartością 2499 m). Wierzchołek ten jest najwyżej położonym punktem Polski. Spośród klasycznych pomiarów geodezyjnych wykonanych dla tego wierzchołka najdokładniejsze przeprowadzono w 1988 r., kiedy metodą precyzyjnej niwelacji trygonometrycznej wyznaczono, niezależnie od strony polskiej oraz słowackiej, wysokość punktu geodezyjnego zlokalizowanego 60 cm poniżej szczytu. Otrzymano wynik 2498,712 m od strony polskiej i 2498,724 m od strony słowackiej (różnica jedynie 1,2 cm) – a więc wysokość północno-zachodniego wierzchołka Rysów wynoszącą (po zaokrągleniu do 0,1 m) 2499,3 m. Pierwsze pomiary wysokości Rysów przeprowadzono około połowy XIX wieku bardzo nieprecyzyjną metodą barometryczną, jeszcze bez podziału na poszczególne wierzchołki, otrzymując istotnie zaniżoną wartość 2309 m n.p.m. W rezultacie za najwyższy szczyt „Tatr Nowotarskich” (dzisiejsze Tatry Polskie) przejściowo uznawano Świnicę, której pierwszy pomiar z 1867 r. wykazał (zawyżony z kolei) wynik 2336 m. Wykonywane od lat 70. XIX wieku austriackie wojskowe pomiary kartograficzne dały już stosunkowo precyzyjne wyniki, z niewielkimi zastrzeżeniami uznawane do czasów najnowszych. W latach 10. XXI wieku rozwój technik geodezji satelitarnej umożliwił weryfikację i aktualizację wcześniej podawanych wartości. W 2019 r. geodeci z AGH w ramach projektu badawczego „Setka w Koronie” zmierzyli wysokości najważniejszych polskich gór, dla uzyskania wiarygodnych wyników łącząc techniki Lidar (do wstępnego zidentyfikowania potencjalnie najwyższych punktów góry) i GNSS (do właściwego pomiaru); w opublikowanej pracy zauważyli przy tym, że żadna z tych metod nie byłaby samodzielnie wystarczająca. Uzyskana przez nich wysokość granicznego wierzchołka Rysów wyniosła 2499,0 m (w układzie wysokości Kronsztad) z dopuszczalnym błędem pomiaru 10 cm. Pomimo to, zakłady kartograficzne „Sygnatura” i „Polkart” podały na swoich mapach z 2020 r. najwyższy punkt Polski o wysokości 2500 m w oparciu wyłącznie o dane lidarowe, uzasadniając to obecnością w nich czterech punktów z przedziału 2499,8–2499,9 m (po zaokrągleniu do pełnych metrów 2500 m) w obrębie kopuły szczytowej północno-zachodniego wierzchołka. Punkty te zinterpretowano jako reprezentację słupka granicznego i sąsiedniego głazu. Wydawcy zastrzegli, że dopuszczają błąd jednego metra w podawanych przez siebie wysokościach. Przytoczone punkty znajdują się jednak w odległości 3–4 metrów od lokalizacji słupka granicznego podanego w Państwowym Rejestrze Granic. Zawyżenie położenia Rysów w danych lidarowych zauważono już wcześniej; zinterpretowano je wtedy jako efekt licznej obecności turystów na szczycie w trakcie wykonywania nalotów lotniczego skaningu laserowego i błędnej klasyfikacji części uzyskanych odbić (będących możliwymi odbiciami plamki lasera od ludzi) jako reprezentacji gruntu. Najnowsze pomiary geodezyjne, przeprowadzone przez naukowców z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu i wykorzystujące dokładniejszy model geoidy niż pomiary z 2019 roku, dały wynik 2499,44 ± 0,05 m w układzie wysokości Amsterdam (tj. 2499,27 ± 0,05 m w układzie wysokości Kronsztad). Najwyższy z wierzchołków (tak zwany środkowy) wznosi się na wysokość 2500,91 ± 0,05 m (układ wysokości Amsterdam), tj. około 1,5 m wyżej od wierzchołka granicznego i znajduje się po stronie słowackiej, podobnie jak najniższy wierzchołek południowo-wschodni (2472 m, według wcześniejszego pomiaru 2473 m). Podawana powszechnie w literaturze i na mapach wysokość 2503 m dla najwyższego punktu Rysów pochodzi z dawnych pomiarów austriackich z lat 1896–1897 i jest z pewnością zawyżona. Rysy cechują się dużą wysokością względną, wznosząc się ponad 1100 metrów nad powierzchnię Morskiego Oka. Znajdujący się w Tatrach Wysokich masyw Rysów leży na południowy wschód od Morskiego Oka w punkcie zwornikowym głównego grzbietu Tatr i północnej grani Rysów, w której tkwią Niżnie Rysy i Żabie Szczyty (Wyżni i Niżni). U stóp leżą: Dolina Rybiego Potoku, Dolina Białej Wody i Dolina Mięguszowiecka. Od północy oddziela go od Niżnich Rysów Przełęcz pod Rysami, od zachodu od Żabiego Konia Żabia Przełęcz, a od południowego wschodu od Ciężkiego Szczytu w masywie Wysokiej szerokie siodło Wagi. Na wschodnią stronę opada z Rysów 500-metrowa ściana skalna, w której znajdują się liczne drogi wspinaczkowe. W zachodniej grani Rysów powyżej Żabiej Przełęczy wyodrębniają się trzy Turnie nad Żabią Przełęczą: Zachodnia Turnia nad Żabią Przełęczą (Západná veža nad Žabím sedlom), Pośrednia Turnia nad Żabią Przełęczą (Innominata, Prostredná veža nad Žabím sedlom) i najwyższa Wschodnia Turnia nad Żabią Przełęczą (Východná veža nad Žabím sedlom). Od północno-zachodniego szczytu Rysów turnie te są oddzielone Przełączką nad Turniami (Štrbina nad vežami). Przełączka pomiędzy dwoma wyższymi wierzchołkami Rysów nosi nazwę Zadniej Przełączki w Rysach (Zadná priehyba v Rysoch), natomiast pomiędzy najwyższym i najniższym wierzchołkiem znajduje się Pośrednia Przełączka w Rysach (Prostredná priehyba v Rysoch). Na południowy wschód od najniższego wierzchołka grań kieruje się poprzez Przednią Przełączkę w Rysach (Predná priehyba v Rysoch) do Kopy nad Wagą, a następnie opada na Wagę. Przyroda ożywiona Szczyt Rysów jest prawdziwym unikatem, jeśli chodzi o bogactwo flory. Na wysokości 2483–2503 m występują tu jeszcze 63 gatunki roślin kwiatowych, głównie z grupy roślin alpejskich. Z rzadkich roślin występują m.in. ukwap karpacki, skalnica odgiętolistna i wiechlina tatrzańska – gatunki w Polsce obecne tylko w Tatrach i to na nielicznych stanowiskach. Na południowych zboczach przebywają kozice i świstaki. Na sam szczyt dochodzą lisy. Występuje tu również stale kilka gatunków ptaków i szereg gatunków niższych zwierząt: owadów i mięczaków. W pobliżu wierzchołka po raz pierwszy odłowiono endemicznego pajęczaka Polonozercon tatrensis. Nazwa Nazwa Rysy nie pochodzi, jak powszechnie się uważa, od ukośnego żlebu widocznego w masywie góry (tzw. Rysy), ale od pożłobionych zboczy całego kompleksu Niżnich Rysów, Żabiego Szczytu Wyżniego i Żabiego Mnicha. Nazwę utworzyli polscy górale i była ona w użyciu co najmniej od początków XIX w. „Skalne żleby albo rysy (Risse), wypełnione wiecznym śniegiem, sięgają od głównego grzbietu aż do powierzchni Czarnego Stawu” – pisał niemiecki turysta już w 1827 r. Wkrótce Rysami określali polscy turyści całą grań, zamykającą kocioł Czarnego Stawu: „Rysy to jest grzbiet okalający Czarny Staw” (Feliks Berdau, 1855); „Olbrzymie skały zwane Rysy (...) obstąpiły półkolem jezioro” (Maria Steczkowska, 1858); „Staw ten otoczony olbrzymimi skałami nazwanymi Rysy” (Onufry Trembecki, 1861); „Dzikie turnie Rysami zwane w krąg otaczają Czarny Staw” (Walery Eljasz, 1873). W połowie XIX w. turyści niemieckojęzyczni ze strony węgierskiej zaczęli używać dla szczytu nazwy Meeraugspitze, natomiast Polacy – w miarę rozwoju taternictwa i zagęszczania nazw poszczególnych formacji grzbietu – zawęzili stosowanie nazwy Rysy do najwyższego szczytu w grani. Podsumował to wkrótce Tytus Chałubiński: „Szczyt sterczący nad (...) Czarnym Stawem zowią zakopianie Rysami, węgierscy i niemieccy turyści Morskookim Szczytem (Meer-Augenspitze), Słowacy zaś Wagą”. Wypadki Wypadki w drodze na Rysy zdarzają się od początków turystyki tatrzańskiej. Do ich najczęstszych przyczyn zaliczają się: lekceważenie zalegającego (nieraz do późnego lata) śniegu, brak kondycji fizycznej i psychicznej, a także zaznajomienia ze stromizną, nieodpowiednie obuwie i odzienie, kruche skały, nadmierne pragnienie zdobycia szczytu. 12 sierpnia 1884 Jerzy Amsel, student filozofii z Wrocławia, poślizgnął się podczas zejścia na płacie śniegu i spadł ze znacznej wysokości, odnosząc ciężkie rany. Na przemian mdlejąc i odzyskując przytomność, przez trzy doby walczył o życie; wieczorem 15 sierpnia uratowali go przypadkowo napotkani turyści. Po dwóch tygodniach opuścił szpital. Pierwszy wypadek śmiertelny nastąpił na początku czerwca 1909 r., gdy z nieznanych przyczyn zginął Ernest Weiss, profesor gimnazjalny z Chorzowa. Jego szczątki odnaleziono dopiero po czterech latach. W tym czasie doszło już do kolejnych tragedii: 20 sierpnia 1910 Alojzy Karlik i Vlastimil Vonašek runęli po śniegu spod samego wierzchołka i ponieśli śmierć w wyniku wielusetmetrowego upadku; 22 sierpnia 1912, po ponad tygodniu poszukiwań, znaleziono zwłoki Eugenii Zielińskiej, nauczycielki z Warszawy, która najprawdopodobniej zgubiła się w okolicach Buli pod Rysami i spadła. Kierujący wyprawami ratunkowymi Mariusz Zaruski twierdził, że na opinię publiczną można oddziaływać tylko poprzez skrupulatne podawanie wszystkich drastycznych szczegółów, toteż pedantycznie zanotował, że zwłoki dwóch Czechów zbierano z obszaru 150 m², a ciało kobiety – z obszaru 30 m². W okresie międzywojennym zginął w tym rejonie tylko jeden turysta – 15 czerwca 1936 Alfred Kwaśny odniósł śmiertelne rany wskutek wypadku na zlodowaciałym śniegu, a jego towarzyszkę w ostatniej chwili udało się uratować. Jednak po drugiej wojnie światowej liczba tragedii znacząco wzrosła wraz z nasileniem się ruchu turystycznego. Przyczyny wciąż są takie same: poślizgnięcia na śniegu, zabłądzenia, obrywy skalne, brak doświadczenia. Długość upadków sprawia, że poszkodowani przeważnie giną na miejscu, przed przybyciem pomocy (jednym z wyjątków był przypadek turysty, który na początku lutego 1997 r. spadł z okolic wierzchołka i zatrzymał się około 800 metrów niżej, ale jedynie złamał nadgarstek). Osobną kategorię stanowią wypadki lawinowe, w których nieraz poszkodowanych zostaje wiele osób naraz. 28 stycznia 2003 około godziny 11 z Rysów zeszła lawina, w której zginęło 8 osób z 13-osobowej grupy. Była to wycieczka członków Uczniowskiego Klubu Sportowego „Pion”, działającego przy I Liceum Ogólnokształcącym w Tychach. Wypadek ten był najtragiczniejszym takim wydarzeniem w polskich Tatrach. 30 grudnia 2009 o godzinie 11:40 z Buli pod Rysami zeszła lawina, która zagarnęła pięć osób, z czego trzy pogrzebała pod śniegiem. Ekipa ratownicza przybyła na miejsce już po kwadransie. Marka D. i Rafała P. mimo krytycznie ciężkich obrażeń udało się uratować, rany Jana Rz. i Grzegorza A. okazały się śmiertelne, Stefana G. znaleziono już martwego. Jest to tylko pobieżny przegląd niektórych najbardziej tragicznych zdarzeń. Każdy sezon turystyczny przynosi nowe wypadki. Błędy popełniane przez turystów są wciąż takie same i wciąż tak samo skutkują zgonami lub ciężkimi obrażeniami. Historia Pierwsze odnotowane wejścia: latem – Eduard Blásy z przewodnikiem Jánem Rumanem Driečnym starszym, 30 lipca 1840 zimą – Theodor Wundt z przewodnikiem Jakobem Horvayem, 10 kwietnia 1884 r. Wejście na szczyt Blásyego upamiętniała tablica wmurowana w północno-zachodni wierzchołek 20 lipca 1891, została ona jednak rozbita rok później. Podobnie uhonorowano pobyt Włodzimierza Lenina na szczycie w latach 1913–1914. Jego wejście nie zostało jednak nigdy potwierdzone, a tablica była wielokrotnie niszczona. Z tego powodu w pewnym okresie przechowywano ją w Chacie pod Rysami, a na szczycie umieszczano tylko na czas uroczystości politycznych. W 1899 r. na szczyt weszli także Maria Skłodowska-Curie i Pierre Curie. Turystyka Rysy należą do najczęściej odwiedzanych szczytów tatrzańskich. Wejście od strony polskiej jest dobrze ubezpieczone (prawie 300 metrów łańcuchów), wymaga jednak przygotowania turystycznego i kondycyjnego. Od wejścia do TPN na Palenicy Białczańskiej deniwelacja wynosi 1504 m, a od Morskiego Oka 1104 metry. Od Czarnego Stawu średnie nachylenie szlaku wynosi 30 stopni. Szlak wiedzie przez miejsca zacienione, co powoduje spadki temperatury oraz duże prawdopodobieństwo zalegania płatów śniegu. Wejście zimowe wymaga posiadania odpowiedniego sprzętu (raki, czekan) i umiejętności posługiwania się nim. Od czasu otwarcia polskiego szlaku na Rysy zginęło na nim ponad 50 osób. Szczyt swoją popularność zawdzięcza niezrównanej panoramie: przy dobrej pogodzie widoczność sięga ponad 200 km. Z wierzchołka można rozróżnić 80 szczytów tatrzańskich i mniej więcej 50 szczytów w innych grupach górskich, widoczne jest 13 większych jezior tatrzańskich oraz odległy o około 90 km Kraków. Przy bardzo dobrej widzialności dostrzec można zarysy Bieszczadów i Karpat ukraińskich. Szczyt, pomimo swej znacznej wysokości, stanowi dogodne przejście z Morskiego Oka do Popradzkiego Stawu w Dolinie Mięguszowieckiej, w szczególności jedyne znakowane przejście przez główną grań Tatr pomiędzy Suchą Przełęczą a Polskim Grzebieniem. Granicę można przekraczać od 15 czerwca do 31 października – gdyż tylko w tym okresie otwarty jest szlak po stronie słowackiej. W 2007 roku, po wejściu Polski i Słowacji do strefy Schengen, zostało zlikwidowane turystyczne przejście graniczne na Rysach, ponieważ granice między państwami do niej należącymi można od tego czasu swobodnie przekraczać w każdym miejscu. Rysy są najwyższym punktem w Tatrach, na który prowadzi szlak turystyczny. W okresie od 1 listopada do 14 czerwca szlak od strony Słowacji jest zamknięty. We wrześniu 2016 roku od strony słowackiej zainstalowane zostały metalowe stopnie ułatwiające dostęp do szczytu. Rysy należą do Korony Gór Polski (wierzchołek graniczny), Korony Tatr (wierzchołek środkowy), Korony Europy (wierzchołek graniczny) oraz Wielkiej Korony Tatr (wierzchołek środkowy). Szlaki turystyczne Na szczyt prowadzą dwa obukierunkowe szlaki turystyczne: północny od strony polskiej oraz południowy od strony słowackiej. Stary szlak północno-wschodni, wykorzystywany przez polskich turystów przed wyznaczeniem drogi znad Morskiego Oka, współcześnie leży po stronie słowackiej i pokonywanie go jest dozwolone wyłącznie w towarzystwie uprawnionego przewodnika. – północny, czerwony od schroniska nad Morskim Okiem wschodnim lub zachodnim brzegiem Morskiego Oka na próg Czarnego Stawu i przez Bulę pod Rysami na wierzchołek Rysów. Czas przejścia od schroniska nad Morskim Okiem nad Czarny Staw: 50 min, ↓ 40 min; czas przejścia znad Czarnego Stawu na szczyt Rysów: 3 h, ↓ 2:30 h. Szlak okrąża Morskie Oko z obu stron (bez trudności; ścieżka wschodnia minimalnie krótsza), po czym wspina się stromo nad Czarny Staw pod Rysami, gdzie nad brzegiem postawiono krzyż. Czarny Staw turyści okrążają od lewej (wschodniej) strony, po czym wchodzą w region Kotła pod Rysami. Począwszy od tego miejsca, zanikają zwarte zbiorowiska roślinne, a średnie nachylenie szlaku wynosi 30 stopni, co czyni go bardzo wymagającym kondycyjnie. Pnąc się stromą, kamienistą ścieżką, w ciągu około półtorej godziny osiąga się Bulę pod Rysami – niewybitny, płaski szczyt o wysokości 2054 metrów. Choć ten odcinek nie zawiera trudności wspinaczkowych i zasadniczo nie wymaga używania rąk, może być niebezpieczny z powodu kruchych i często śliskich skał, a także bardzo długo zalegającego śniegu – nieostrożność łatwo prowadzi do groźnych w skutkach upadków. W dwóch trzecich drogi z Czarnego Stawu na Bulę trasa mija ważny punkt orientacyjny i widokowy, wielki głaz często nazywany po prostu Kamieniem. Za Bulą szlak diametralnie zmienia swój charakter, wkrótce pojawiają się pierwsze łańcuchy ułatwiające podejście, które z krótkimi przerwami ciągną się aż do szczytu. Droga prowadzi grzędą, czyli wypukłą formacją skalną, po prawej stronie podchodzących znajduje się olbrzymi żleb – Rysa. Upadki bardzo często kończą się w Rysie, a lot daje tylko minimalną szansę przeżycia. Podejście jest długie i mozolne, łańcuchy pomagają pokonać kolejne spiętrzenia płyt. Najtrudniejsze miejsce występuje tuż pod szczytem, jest to tak zwana Przełączka pod Rysami (2469 m). W tym miejscu (położonym już na granicy polsko-słowackiej) w obie strony opada półkilometrowa przepaść. Pokonuje się je trzymając się łańcucha i stawiając stopy na wąskich skalnych stopniach formujących półkę. Końcowe podejście na wierzchołek jest stosunkowo łatwe i krótkie, jakkolwiek eksponowane. – południowy, niebieski od schroniska nad Popradzkim Stawem (1500 m n.p.m.) Doliną Mięguszowiecką (Mengusovská dolina) do Żabich Stawów Mięguszowieckich (Žabie plesá). Dalej czerwonym do Chaty pod Rysami, dalej na przełęcz Waga (Váha) i wierzchołek Rysów. Czas przejścia od Popradzkiego Stawu do schroniska pod Rysami szlakami niebieskim i czerwonym: 2:15 h, ↓ 1:45 h; czas przejścia ze schroniska pod Rysami na Rysy: 1 h, ↓ 45 min. Szlak słowacki jest znacznie łatwiejszy od polskiego. Prowadzi łagodnie w głąb Doliny Mięguszowieckiej aż do Chaty pod Rysami. W jedynym trudniejszym miejscu dla ułatwienia podejścia zamontowano oprócz łańcuchów metalowe schody, tak zwane „stupaczki”. Powyżej Chaty pod Rysami szlak staje się dość niewygodny, kluczy wśród skalnych rumowisk, ale nadal w zasadzie nie wymaga użycia rąk. Ekspozycja (przepaścistość) pojawia się dopiero tuż pod wierzchołkiem. częściowo bez znaków – północno-wschodni, niebieski z Łysej Polany na granicy polsko-słowackiej Doliną Białej Wody na Polanę pod Wysoką. Dalej bez znaków ścianą stawiarską Doliny Ciężkiej do Ciężkiego Stawu i Zmarzłego Stawu pod Wysoką, za którym płytkim żlebem na przełęcz Waga. Następnie szlakiem czerwonym na wierzchołek Rysów. Czas przejścia z Łysej Polany na Polanę pod Wysoką: 2:30 h, ↓ 2 h; czas przejścia z Polany pod Wysoką na Wagę: 4:15 h, ↓ 3 h; czas przejścia z Wagi na Rysy: 30 min, ↓ 20 min. Szlak prowadzi przez Dolinę Białej Wody wygodną drogą. Na wyższym krańcu zarastającej Polany pod Wysoką skręca na wprost przez obozowisko taternickie – od tego miejsca jest nieoznakowany, niewyraźny i uciążliwy, a za pokonywanie go bez uprawnionego przewodnika można otrzymać mandat. Krótki odcinek prowadzi za obozowiskiem wschodnim brzegiem Białej Wody do niewielkiej kładki, za którą nie do końca zatartą ścieżką przez gęsty las ku południowi i południowemu zachodowi. Po przekroczeniu Ciężkiego Potoku (kolejna kładka) trasa gwałtownie stromieje, przełamując się serią zakosów przez próg Doliny Ciężkiej. Po minięciu górnej granicy lasu po prawej stronie podchodzących, w bezpośredniej bliskości, ukazuje się stumetrowa Ciężka Siklawa – najwyższy tatrzański wodospad. Nad ścianą stawiarską szlak wypłaszcza się, osiągając wśród kosodrzewiny Ciężki Staw. Okrążywszy go od południowego wschodu, prowadzi dalej w głąb doliny ku górze, cały czas nieopodal potoku, po spadzistych trawnikach i potrzaskanych głazach docierając wkrótce do Zmarzłego Stawu pod Wysoką, aby obejść go od wschodu powyżej trudności skalnych. Jan Alfred Szczepański określił to górne piętro Ciężkiej mianem „najbardziej wysokogórskiej tatrzańskiej doliny”. Odtąd średnie nachylenie szlaku wynosi 45 stopni, co czyni go skrajnie wymagającym kondycyjnie. Wątła ścieżynka wiedzie po płatach śniegu i rumowiskach na zachód z lekkim odchyleniem południowym, nieprzerwanie wzwyż, celując pomiędzy Wysoką a Rysy, aż do wylotu żlebu opadającego spod Wagi. Ponieważ żleb odznacza się niezwykłą kruszyzną, trasa wyprowadza na przełęcz Waga krótkimi trawersami po grzędzie stanowiącej jego północne obramowanie, choć i tam zalega wiele luźnych głazów. Z Wagi, jak powyżej, szlakiem czerwonym łatwo na wierzchołek Rysów. Przejścia opisaną drogą zabronił zwiedzającym jeszcze w XIX wieku książę Christian Hohenlohe i pomimo wielokrotnych zmian rządów nikt nie zniósł tego zakazu. Chociaż szlak nie zawiera znacznych trudności wspinaczkowych, jest odradzany niedoświadczonym turystom także z uwagi na ryzyko porwania przez lawinę skalną. Przypisy Linki zewnętrzne Archiwalne widoki góry w bibliotece Polona Szlak na Rysy. Opis wejścia od strony polskiej i słowackiej Hasła kanonu polskiej Wikipedii Korona Gór Polski Najwyższe punkty poszczególnych państw Najwyższe punkty poszczególnych województw Szczyty polskich Tatr Szczyty słowackich Tatr Szczyty Tatr Wysokich

5709

https://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw%20Ignacy%20Witkiewicz

Stanisław Ignacy Witkiewicz

Stanisław Ignacy Witkiewicz, pseud. artystyczny „Witkacy” (ur. 24 lutego 1885 w Warszawie, zm. 18 września 1939 w Jeziorach) – polski pisarz, malarz, filozof, dramaturg i fotografik. Życiorys Dzieciństwo i młodość Stanisław Ignacy Witkiewicz urodził się w Warszawie 24 lutego 1885 roku, jako syn malarza i pisarza Stanisława Witkiewicza h. Nieczuja oraz Marii z Pietrzkiewiczów h. Ostoja, nauczycielki muzyki. Pierwsze lata życia spędził w Warszawie, mieszkając wraz z rodzicami w nieistniejącej dziś kamienicy przy ul. Hożej 11. W roku 1890, z powodu choroby ojca, rodzina przeniosła się do Zakopanego. Po przeprowadzce w góry, 27 stycznia 1891 roku Stanisław Ignacy został ochrzczony – matką chrzestną była aktorka Helena Modrzejewska, a ojcem chrzestnym Jan Krzeptowski-Sabała, gawędziarz i pieśniarz góralski. Jego ojciec był przeciwny uczenia go religii. Sam Witkacy nigdy nie uczęszczał do kościoła i nie uważał się za człowieka religijnego. Edukacją Stanisława Ignacego zajął się ojciec, który, uważając, że szkoła niszczy indywidualność młodego człowieka, organizował synowi domowe korepetycje, często prowadzone przez wybitnych artystów i profesorów uniwersyteckich. Ukształtował też w młodym Stanisławie Ignacym zainteresowanie sztuką i literaturą. Młody Witkiewicz pisał dramaty, prace filozoficzne, interesował się malarstwem, fotografią i naukami ścisłymi. Kolekcjonował również owady. W roku 1903 eksternistycznie zdał maturę we Lwowie. Wśród jego przyjaciół, poznanych w tym okresie, znajdowali się m.in.: Leon Chwistek – malarz, późniejszy matematyk, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, Tadeusz Szymberski – młodopolski poeta, Bronisław Malinowski – przyszły antropolog oraz fotografik Tadeusz Langier. W roku 1905 Witkiewicz – wbrew woli ojca – rozpoczął studia w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, najpierw w pracowni Jana Stanisławskiego, później Józefa Mehoffera. Kilkuletni pobyt w Krakowie był w jego życiu podstawowym doświadczeniem. Włączył się wówczas w działania artystyczne grupy młodych malarzy związanych z ASP, wiele podróżował, m.in. do Paryża, poznając najnowsze prądy malarstwa europejskiego. W tym okresie Witkiewicz przeżywał też burzliwy, kilkuletni związek z Ireną Solską, wybitną artystką teatralną. Wyrazista postać kobieca, której pierwowzorem była „pani S.”, stanie się częstym motywem w jego późniejszej twórczości. Podróże i pobyt w Rosji Lata po krakowskich studiach Stanisław Ignacy spędził w Zakopanem, malując i pisząc. Często podróżował do Lovranu w Chorwacji, gdzie z powodu choroby przeniósł się jego ojciec. Jego pseudonim „Witkacy” pojawił się po raz pierwszy w podpisie widokówki wysłanej do ojca 6 kwietnia 1913 roku. Został utworzony, poprzez połączenie nazwiska z drugim imieniem, dla odróżnienia od sławnego ojca. W 1913 roku cierpiał na ostry kryzys psychiczny i skorzystał z porady psychiatry-freudysty, doktora Karola Beauraina. 21 lutego 1914 roku popełniła samobójstwo narzeczona Witkiewicza, Jadwiga Janczewska. Jako że tragedia wydarzyła się bezpośrednio po kłótni narzeczonych, zarówno Stanisław Ignacy, jak i wiele osób z otoczenia obwiniało jego samego o przyczynienie się do samobójstwa Janczewskiej. Witkacy boleśnie przeżył jej śmierć i często na seansach spirytystycznych twierdził, że ukazuje mu się duch Jadwigi. Jako jeden z nielicznych pomoc zaoferował mu przyjaciel Bronisław Malinowski, proponując udział w wyprawie naukowej na Nową Gwineę. Witkiewicz miał uczestniczyć w niej w roli fotografa, dokumentującego kolejne etapy podróży. W czerwcu 1914 roku pojechał do Londynu, gdzie miała się rozpocząć podróż, a następnie już z Malinowskim i kilkoma jego towarzyszami wypłynęli w kierunku Australii i Nowej Gwinei, z kilkudniowym pobytem na Cejlonie.Choć sama podróż, dająca możliwość obcowania z egzotyczną kulturą i przyrodą była dla Witkacego interesująca, nie dała poprawy jego depresyjnego stanu, wywołanego tragicznymi wydarzeniami. Po serii konfliktów z Malinowskim podjął decyzję o odłączeniu się od wyprawy i powrocie do Europy, gdzie w tym samym czasie rozpoczęły się walki I wojny światowej. Witkiewicz nie podzielał poglądów politycznych swojego ojca, zwolennika Piłsudskiego, i uważał, że Polacy powinni w nowym konflikcie zbrojnym poprzeć Rosję i w ten sposób próbować wywalczyć niepodległość. Te poglądy, połączone z pesymistycznym obrazem własnego życia, były przyczyną jego kolejnej decyzji – o zaciągnięciu się do armii Imperium Rosyjskiego. Przybył do Petersburga, gdzie dzięki staraniom mieszkających tam krewnych Witkiewiczów, nieco przestraszonych jego radykalną decyzją, udało mu się zaciągnąć do Lejb-Gwardyjskiego Pułku Pawłowskiego, elitarnej jednostki piechoty. O wydarzeniach następnych lat wiadomo bardzo niewiele, głównie z powodu milczenia samego Witkiewicza, który nigdy nie opisał ani nie opowiedział nikomu swoich losów z czasów I wojny. Wiadomo, że w początkach 1915 roku był studentem szkoły oficerskiej. Jesienią tego roku został skierowany na front, w okolice miasta Wilejka, w pobliżu Mińska. Uczestniczył w walkach na terenie dzisiejszej Białorusi i dostał awans oficerski na dowódcę kompanii. W ofensywie Brusiłowa oddział Witkiewicza uczestniczył w ciężkich walkach stoczonych 17 lipca 1916 roku nad Stochodem. W bitwie tej Witkiewicz został ranny w trakcie ataku na pozycje wojsk niemieckich i austro-węgierskich pod wsią Witoneż (wśród przeciwników armii rosyjskiej znajdowały się tam oddziały Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego). Prawdopodobnie przez dłuższy czas znajdował się na polu bitwy bez pomocy lekarskiej i dopiero po dwóch dniach ewakuowano go razem z innymi rannymi do Petersburga. Po powrocie do zdrowia nie wrócił już na front, a pod koniec 1917 roku został zwolniony z wojska. Przebywał okresowo w Moskwie, gdzie był świadkiem wybuchu rewolucji październikowej. Część badaczy utrzymuje, że jako były oficer brał w niej bezpośredni udział i został przez żołnierzy wybrany na komisarza politycznego, nie jest to jednak zbyt prawdopodobne. W czerwcu 1918 roku udało mu się wyjechać z ogarniętej wojną domową Rosji i powrócić do Zakopanego. Doświadczenie sowieckiej rewolucji wywarło głęboki wpływ na jego późniejszą twórczość – pesymistyczną historiozofię, która odzwierciedlała wydarzenia rewolucji bolszewickiej, a później narodziny nazizmu w Niemczech. Potęgę i losy ślepego tłumu, kierowanego przez zręcznych demagogów, Witkacy ukazywał w swoich późniejszych powieściach i dramatach. Okres formistyczny W trakcie pobytu w Rosji Witkiewicz zaczął zarobkowo malować portrety. Stworzył też wtedy i spisał podstawy swoich teorii artystycznych, wydanych po powrocie jako Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia. Od roku 1918 intensywnie malował i pisał. Został przyjęty do grupy malarzy Formistów, z którą zorganizował kilka wystaw, głównie w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych. Zaczął wydawać pierwsze utwory dramatyczne, które już kilka lat później doczekały się premier teatralnych. W tym okresie mieszkał w Zakopanem, w pensjonacie prowadzonym przez jego matkę, odbywając tylko krótkie podróże do Krakowa, Warszawy czy innych miast. Stał się ważną postacią życia kulturalnego i towarzyskiego. Jego działalność i twórczość odbierano na dwa sposoby – fascynował talentem i osobowością, jego portrety i przedstawienia stały się niezwykle modne, a jednocześnie uważano go za artystę niepoważnego, dziwaka i ekscentryka, do czego przyczyniały się jego – nieco szokujący – tryb życia oraz forma jego dzieł, bardzo nowatorska i dla wielu zbyt awangardowa. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, Stanisław Ignacy Witkiewicz został awansowany do stopnia porucznika rezerwy Wojska Polskiego w Korpusie Oficerów Piechoty ze starszeństwem z 1 czerwca 1919. W 1919 roku zaczął tłumaczyć Szaleństwo Almayera wspólnie z kuzynką Josepha Conrada, Anielą Zagórską. W kwietniu 1923 roku Witkacy ożenił się z Jadwigą Unrug, wnuczką Juliusza Kossaka. Początkowo mieszkali oboje w Zakopanem, jednak narastające kłótnie i konflikty doprowadziły do przeprowadzki Jadwigi do Warszawy. Związek ten trudno uznać za udane małżeństwo, przekształcił się jednak w trwałą przyjaźń, oboje często się spotykali i odwiedzali, zachowała się też korespondencja Witkacego do żony, licząca setki listów. W trakcie trwania małżeństwa dopuszczał się wielu zdrad. Jego kochanką była między innymi Maria Pawlikowska-Jasnorzewska i Nena Stachurska. Firma Portretowa i lata trzydzieste W 1925 roku Witkiewicz zrezygnował zupełnie z malarstwa olejnego, nawiązującego do stylu formistów, uważając, że malarstwo nie jest już w stanie wyrażać czystej formy, pierwotnego składnika sztuki odwołującego się bezpośrednio do wrażliwości odbiorcy i jego „uczuć metafizycznych”. Zamiast tego rozwinął swoją twórczość portretową, nadając jej ironiczną nazwę „Firma Portretowa S.I. Witkiewicz”, nawiązującą do rzekomo seryjnie malowanych portretów, które każdy mógł zamówić za określoną z góry kwotę. Mimo że nie cenił swoich portretów zbyt wysoko i nie przyznawał im miana sztuki, to właśnie one stały się jego najsłynniejszymi dziełami malarskimi. Od połowy lat dwudziestych pisał już niewiele utworów teatralnych, bardziej koncentrując się na pisaniu powieści. Jednocześnie jego dramaty zaczęły być wystawiane w ważnych polskich teatrach, zdobywając przychylne opinie widzów. Od lat 20. utrzymywał znajomość z małżeństwem Stanisława i Kazimiery Alberti, bywając w salonie literackim w ich domu w Białej Krakowskiej (Stanisław Alberti recenzował dramat Witkiewicza pt. W małym dworku, a artysta namalował jego portrety). Pod koniec lat dwudziestych Witkacy zajął się też filozofią, tworząc podstawy własnego systemu filozoficznego, skoncentrowanego na ontologii, który nazwał monadyzmem biologicznym. Idee te zawarł w wydanym w 1935 roku traktacie Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie Istnienia. Studiował między innymi Leibniza, Husserla i Kanta. W 1936 roku udał się wraz ze swoim przyjacielem, grafikiem Bronisławem Linke na Śląsk, gdzie dokumentowali życie tamtejszych mieszkańców skażone brudem i chorobami. Efektem podróży była wspólna wystawa, wkrótce zamknięta w atmosferze skandalu z powodu naturalistycznych, wręcz drastycznych treści. W ciągu ostatnich lat życia Witkiewicz poświęcił się twórczości filozoficznej, pisząc kolejne prace i wygłaszając kilka serii wykładów. Zajmował się też krytyką literacką, publikując artykuły i recenzje w prasie oraz współorganizując cykle wykładów zwane Kursami Naukowo-Literackimi. W latach trzydziestych poznał też ważnych pisarzy tego okresu – Zofię Nałkowską, Witolda Gombrowicza i Brunona Schulza, którego pisarstwo oceniał szczególnie wysoko. W roku 1934 kończy swoje najbardziej znane dzieło literackie – dramat Szewcy, wydany ostatecznie w 1948 roku. Zaczyna jednak przeżywać kryzys psychiczny, cierpi na depresję, ma myśli samobójcze. Pod koniec sierpnia 1939 roku pojechał do Warszawy. Po wybuchu II wojny światowej w czasie kampanii wrześniowej starał się o przyjęcie do Wojska Polskiego, jednak z powodu wieku i stanu zdrowia nie został zakwalifikowany. Kilka dni później, 5 września, razem ze swoją partnerką Czesławą Oknińską opuścił Warszawę i skierował się, razem z innymi uchodźcami, na wschód. Około 15 września dotarli do majątku znajomych Witkacego, rodziny Ziemlańskich, we wsi Jeziory na Polesiu. Śmierć 18 września 1939 roku, po dotarciu informacji o ataku Związku Radzieckiego na Polskę, Witkiewicz popełnił samobójstwo, zażywając weronal i podcinając sobie tętnicę szyjną. Towarzysząca mu Czesława Oknińska również próbowała odebrać sobie życie, lecz pomimo zażycia dużej dawki lekarstwa została odratowana. Ciało Witkacego odnalazł siedemnastoletni wówczas Włodzimierz Ziemlański, syn właścicieli majątku. Następnego dnia Witkacy został pochowany na miejscowym cmentarzu. Teorie alternatywne Życiu Witkacego towarzyszyła atmosfera tajemnicy i skandalu, którą on sam wzmacniał, jednocześnie narzekając na brak poważnego odbioru swoich dzieł. Jego sposób życia był w pewnej mierze kontynuacją stylu młodopolskich modernistów, dla których szokowanie „mieszczuchów” było zarówno rodzajem rozrywki, jak i sposobem wyróżnienia siebie jako artysty. Klimat ten sprzyjał powstawaniu legend wokół osoby Witkiewicza. Część z nich dotyczyła jego rzekomego uzależnienia od narkotyków. Pierwszych eksperymentów z substancjami psychoaktywnymi Witkiewicz dokonywał w czasie pobytu w Rosji, gdzie odkrył ich stymulujący wpływ na wyobraźnię i powiększenie możliwości artystycznych. Eksperymenty z substancjami takimi jak kokaina, pejotl i syntetyczna meskalina, eter czy zwykły alkohol kontynuował też i później, skrupulatnie notując na obrazach rodzaj użytej substancji. Eksperymentów tych dokonywał jednak pod kontrolą znajomych lekarzy, którzy niekiedy sami dostarczali mu narkotyków. Nie przyjmował żadnego z nich w sposób ciągły i nic nie wskazuje na to, że był od któregokolwiek (z wyjątkiem tytoniu) uzależniony. Podobne legendy towarzyszą okolicznościom śmierci Witkiewicza. Jedyna osoba towarzysząca mu w ostatnich chwilach, jego partnerka Czesława Oknińska, w późniejszych latach często zmieniała szczegóły swoich wspomnień. Do zaistnienia alternatywnych teorii na temat śmierci Witkacego przyczyniły się też kontrowersje związane z jego nieudaną ekshumacją, w czasie której w wyniku pomyłki przewieziono do Polski szczątki przypadkowej osoby, a na cmentarzu w Jeziorach oznaczono tylko orientacyjnie miejsce pochówku. W roku 2008 w wywiadzie dla Gazety Wyborczej reżyser Jacek Koprowicz przedstawił własną hipotezę o upozorowanym samobójstwie Stanisława Ignacego Witkiewicza w Jeziorach, będącą częścią scenariusza jego filmu „Mistyfikacja”. Według tej teorii Witkiewicz sfingował swoje samobójstwo, po czym powrócił do Polski i ukrywał się z pomocą Oknińskiej, a zmarł w 1969 roku w Łodzi. Według Koprowicza teorii sprzyja fakt, że Czesława Oknińska nie widziała ani momentu samobójstwa, ani zwłok artysty i wielokrotnie zmieniała zeznania, a zwłok do tej pory nie udało się zidentyfikować – zob. pogrzeb w Zakopanem w 1988 roku i ekshumacja z 1994 roku. Ponieważ świadkami pogrzebu Witkiewicza byli rodzina Ziemlańskich oraz inni mieszkańcy Jezior, a głównymi przyczynami nieodnalezienia grobu artysty były: m.in. brak przygotowania i szybkość działania radzieckiej komisji dokonującej ekshumacji, rezygnacja ze świadka pogrzebu w 1939 – Włodzimierza Ziemlańskiego, teorie dotyczące sfingowanego samobójstwa nie znajdują żadnego potwierdzenia zarówno w relacjach świadków, jak i w pracach naukowych. W maju 1989 roku na cmentarz do Wielkich Jezior dotarł Włodzimierz Ziemlański – świadek pogrzebu z 1939 roku ponownie oznaczając mogiłę Stanisława Ignacego Witkiewicza i 10 maja 1989 roku wykonał zdjęcie mogiły. Witkacy i jego dzieła w powojennej Polsce W latach 80. XX wieku po tym, jak UNESCO ogłosiło rok 1985 rokiem Witkacego (stulecie urodzin), władze PRL postanowiły przewieźć trumnę artysty do kraju i urządzić państwowy pogrzeb Witkacego w Zakopanem. W 1988 roku sprowadzono z Ukrainy szczątki, które pochowano w grobie na cmentarzu na Pęksowym Brzyzku. Jednak z powodu braku konsultacji z rodziną, i co za tym idzie błędnego oznaczenia miejsca pochówku na Polesiu, w 1994 roku okazało się, że do Polski sprowadzono szczątki młodej, niezidentyfikowanej ukraińskiej kobiety. Badań w roku 1994 dokonała komisja anatomów powołana na wniosek posła Stanisława Rusznicy. Perypetie związane z ponownym pochówkiem poety opisał w swojej piosence Rymowanka zza grobu Jacek Kaczmarski, który osobie Witkiewicza poświęcił także dwa inne swoje utwory: Autoportret Witkacego i Witkacy do kraju wraca. Wątek śmierci Witkacego znalazł się także w książce Stefana Chwina zatytułowanej Hanemann. Równie paradoksalne były dzieje jego dzieł plastycznych. Chociaż artysta był związany głównie z Krakowem, Zakopanem i Warszawą, największy zbiór jego obrazów (ok. 200 dzieł) trafił w 1965 roku do Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, z powodu braku zainteresowania większych muzeów zbiorami będącymi wtedy w posiadaniu syna zmarłego przyjaciela Witkacego, Teodora Białynickiego-Biruli. W 2018 roku słupskie muzeum posiadało kolekcję obejmującą ponad 260 prac Witkacego, która jest największą kolekcją prac artysty na świecie. Twórczość W roku 1917 przyłączył się do grupy „formistów” i brał udział w jej wystawach. Dwa lata później, w roku 1919, wydał swoje główne dzieło estetyczne Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia zawierające Teorię Czystej Formy. Ta teoria estetyczna (gdyż nie był to program, w przeciwieństwie do ówczesnych, licznych nowych kierunków artystycznych) zdeterminowała jego późniejszą twórczość malarską oraz teatralną. I chociaż teoria ta stanowiła najlepszy opis tego, co się wówczas w sztukach plastycznych działo (m.in. kubizm, abstrakcjonizm), to pozostała właśnie niezrozumiana, budząc szereg nieporozumień (uprzedzonych niejako samym tytułem publikacji) i w zasadzie trwa to do dzisiaj. Teoria Czystej Formy została wykorzystana także w teatrze. Tutaj Witkacy okazał się wizjonerem i inspirował reżyserów. Pod wpływem teorii Witkacego wykreował swój teatr Tadeusz Kantor. Portrety Około 1926 roku Witkacy zrezygnował zupełnie z malarstwa olejnego. Ograniczył się do wykonywania pastelowych portretów w ramach tzw. „Firmy portretowej S.I. Witkiewicz”. Portrety te w regulaminie „firmy” zostały podzielone na 5 typów, w zależności od usytuowania na skali: naturalizm – Czysta Forma. Te ostatnie, wykonywane niegdyś pod wpływem narkotyków, z którymi Witkacy zapoznał się podczas służby w Rosji, a później „na trzeźwo”, przyniosły mu sławę. Witkacy skategoryzował swoje portrety w pięciu podstawowych typach: od A do E. Typ A: osoba portretowana była przedstawiona bardzo dokładnie, bez przerysowań, bez cienia karykatury, jedynie tło portretów typu A było bardzo fantastyczne: dziwne postacie zwierzęce, bujna i niespotykana roślinność itp. Typ B: również dokładne ujęcie portretowanego, jednak z niewielką dozą podkreślenia charakterystycznych cech portretowanego. Typ C: przeznaczony głównie dla przyjaciół i znajomych, artysta wykonywał je na spotkaniach towarzyskich, czasami pod wpływem narkotyków, dlatego też na portretach typu C istnieją również dopiski takie jak Co – co oznaczało, że artysta tworzył pod wpływem kokainy, Et – eteru, Eu – eukodalu, portrety tego typu charakteryzowały się dużą dozą karykatury. Typ D: To samo co w Typie C, jednak bez pomocy jakichkolwiek środków odurzających. Typ E: zupełna dowolność w portretowaniu: czysta forma. Oprócz wymienionych powyżej głównych typów, są również portrety będące połączeniem dwóch typów, na przykład A+E. Dodatkowe znaki na obrazach Witkacego Witkacy bardzo często na swoich obrazach (najczęściej portretach) dopisywał pod wpływem czego tworzył, ale nie tylko. Na jego obrazach można więc zauważyć takie oznaczenia: FBZ – fajka bez zaciągania, FZZ – fajka z zaciąganiem, NP 12 – nie palił 12 dni, NΠ 3 – nie pił 3 dni, cof. – pił kawę, pyfko, pywo – piwo Co – kokaina. Wśród tych oznaczeń znajdowały się także nazwy narkotyków, jak np. pejotl, bowiem Witkiewicz przez całe lata 30. z nimi eksperymentował, malując pod ich wpływem obrazy oraz pisząc teksty. Portrety wszystkich typów są chętnie kupowane przez kolekcjonerów, bowiem są oryginalne i świadczą o wielkiej inwencji artystycznej i talencie Witkacego. Witkacy jednak ubolewał, że największą popularnością cieszą się te „normalne” portrety, ale dzięki nim Firma Portretowa stała się przez pewien czas jego głównym źródłem utrzymania. Sztuki teatralne i literatura Mimo ówczesnych niepowodzeń inscenizacyjnych jego sztuk teatralnych, Witkacy nie zrezygnował z dalszego ich pisania. Jego sztuki doczekały się udanych inscenizacji w latach 70. XX wieku, np. Szewcy. Witkacy był także płodnym pisarzem. Po młodzieńczej powieści 622 upadki Bunga, czyli demoniczna kobieta napisał Pożegnanie jesieni, Nienasycenie oraz niedokończone Jedyne wyjście. Prace filozoficzne Witkiewicz wielokrotnie podejmował problematykę filozoficzną i jest autorem kilku pism ściśle filozoficznych. W 1935 roku ukazało się podstawowe dzieło filozoficzne Witkacego: Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia – zwane przez niego „hauptwerkiem”. Jako krytyk Witkacy był równie radykalny i nonkonformistyczny jak Stanisław Brzozowski, co nie przysparzało mu przyjaciół. Ostatnie dzieło filozoficzne Witkacego, uzupełnienie „hauptwerku”, to Zagadnienie psychofizyczne (1938). Zajmował się trzema dziedzinami filozofii: ontologią, historiozofią i estetyką. Witkacy krytycznie oceniał wiele współczesnych nurtów filozoficznych: filozofię analityczną Bertranda Russella i szkołę lwowsko-warszawską uważał za odrzucający metafizykę scjentyzm. W Pojęciach i twierdzeniach... wypracował swoje stanowisko filozoficzne, które określał jako biologiczny monadyzm. Była to filozofia inspirowana monadyzmem Leibniza, mająca bronić indywidualizmu, godząc go jednak z biologizmem. Biologia była dla niego nauką nieredukowalną do fizyki. Ważniejsze dzieła Mimo że prawie całe jego archiwum przepadło podczas powstania warszawskiego, jego dzieła zebrane (bez wszystkich listów) obejmują 25 tomów. Dzieła literackie Powieści 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta (powst. 1911, pierwodruk 1972) Pożegnanie jesieni (1927) Nienasycenie (1930) Jedyne wyjście (nieukończona, tom 1 Przyjaciele powst. 1931–1933, pierwodruk 1968, wydanie krytyczne 1993) Dramaty Juwenilia (utwory dziecięce): Karaluchy 1893 Odważna księżniczka 1893 Maciej Korbowa i Bellatrix 1918 Nowa homeopatia zła 1918 Pragmatyści 1919 Nowe wyzwolenie 1920 Mister Price’a 1920 Tumor Mózgowicz 1920 Oni 1920 W małym dworku 1921 Gyubal Wahazar 1921 Metafizyka dwugłowego cielęcia 1921 Kurka Wodna 1921 Bezimienne dzieło 1921, publikacja 1962 Mątwa 1922 Nadobnisie i koczkodany 1922 Jan Karol Maciej Wścieklica 1922 Wariat i zakonnica 1923 Janulka, córka Fizdejki 1923 Matka 1924 Sonata Belzebuba 1925 Szewcy 1934 Pisma estetyczne Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia 1919 O Czystej Formie 1921 Szkice estetyczne 1922 Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze 1923 Pisma filozoficzne Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie Istnienia 1935 Zagadnienie psychofizyczne – nieukończone; 1938, pierwodruk 1978 Listy do Hansa Corneliusa – w: Przegląd Humanistyczny, 1979, Nr 6, S. 137–157; 1980, Nr 2, s. 87–112. Pisma różne Demonizm Zakopanego 1919 Nikotyna, alkohol, kokaina, peyotl, morfina, eter 1932 (wydane jako Narkotyki) Niemyte dusze – powst. 1936, pierwodruk 1975 Dzieła malarskie i graficzne W Katalogu dzieł malarskich z 1990 odnotowano 2274 zachowane lub zidentyfikowane obrazy i rysunki oraz 799 wzmianek – przeważnie w listach – o wykonanych obrazach i rysunkach, które się nie zachowały. Wiele dzieł Witkacego znajduje się w muzeach polskich, między innymi ponad 250 dzieł w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, jak również kolekcje w Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum Narodowym w Krakowie, Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem i wielu innych. Także wiele portretów Witkacego znajduje się w kolekcjach prywatnych. Rysunki Bóg Ojciec pierwszy raz poważnie zastanowił się nad istotą ziemi (nie świata) portrety, np. Ireny Solskiej, Brunona Schulza, Stefana Żeromskiego, autoportrety Obrazy olejne z okresu formistycznego Ogólne zamieszanie Rąbanie lasu Kompozycja fantastyczna Kuszenie św. Antoniego Portret Jarosława i Anny Iwaszkiewiczów autoportrety Pastele cykl kompozycji „astralnych” cykl „Firmy Portretowej S.I. Witkiewicz”, w tym portrety ludzi kultury: Michała Choromańskiego, Leona Chwistka, Zofii Nałkowskiej, Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Karola Szymanowskiego, Juliana Tuwima i innych (m.in. portret Krystyny i Ludwika Fischerów) autoportrety Film „Witkacy z Niną w Warszawie” – krótki, pięciominutowy film komediowy nakręcony w Warszawie w 1927 roku, autorstwa Witkacego z udziałem jego samego i jego żony Jadwigi. W scenach z udziałem Witkacego widać oryginalną ekspresję mimiczną artysty. Film zachował się w zbiorach Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie i został zrekonstruowany cyfrowo przez Filmotekę Narodową – Instytut Audiowizualny w Warszawie w 2015 roku. Fotografie Prace czarno-białe, czasem ręcznie kolorowane (ponad 1500) wczesne kompozycje fotograficzne: pejzaże, zdjęcia lokomotyw na dworcu w Zakopanem portrety, najczęściej rodziny i przyjaciół autoportrety jedna fotografia wykonana w Egipcie (1914) w drodze powrotnej z tropików (Australia, Nowa Gwinea, Cejlon) jedna fotografia wykonana w Rosji (Autoportret wielokrotny w lustrach, 1917) Odznaczenia Złoty Wawrzyn Akademicki (5 listopada 1935). Dziedzictwo Patron Stanisław I. Witkiewicz jest patronem LXIV Liceum Ogólnokształcącego w Warszawie, XXI Liceum Ogólnokształcącego w Krakowie oraz Liceum Plastycznego w Słupsku Nagroda im. Stanisława Ignacego Witkiewicza (1983) przyznawana przez Polski Ośrodek Międzynarodowego Instytutu Teatralnego. Imię Stanisława Ignacego Witkiewicza noszą dwa teatry dramatyczne: Nowy Teatr im. Witkacego w Słupsku (1946) i Teatr im. Stanisława Ignacego Witkiewicza w Zakopanem (1985). Ekranizacje Odniesienia w kulturze masowej 1977: Marek Grechuta i Teatr STU – wykorzystane teksty Witkacego na płycie Szalona lokomotywa 1981: Jacek Kaczmarski w albumie Muzeum – utwór „Autoportret Witkacego” 1986: Zbigniew Raj (muzyka do poezji, wokal) w filmie „Twarze Witkacego, czyli regulamin firmy portretowej” 1990: Jacek Kaczmarski w albumie Kosmopolak – utwór „Witkacy do kraju wraca” 1998: Voo Voo w albumie Oov Oov – utwór „Pusz się” 2006: Jacek Kaczmarski w albumie Radio Wolna Europa vol. 2 (część zestawu Suplement) – utwór „Rymowanka zza grobu” Instytut Witkacego Fundacja powołana została do istnienia 30 lipca 2015 roku w Warszawie. Wśród fundatorów znaleźli się: Janusz Degler, Lech Sokół, Jan Gondowicz. Celem Instytutu jest „upowszechnianie twórczości artystycznej i dorobku naukowego, a także wiedzy o życiu, rodzinie i otoczeniu Stanisława Ignacego Witkiewicza, poszukiwanie jego zaginionych dzieł, gromadzenie, digitalizacja, konserwacja, opracowanie naukowe i udostępnianie zbiorów o charakterze muzealnym i archiwalnym, działanie na rzecz nadania właściwej rangi międzynarodowej temu najwszechstronniejszemu, najbardziej przenikliwemu w diagnozach społecznych i historiozoficznych, a także najpłodniejszemu polskiemu artyście, pisarzowi i filozofowi”. Wykonując swoje zadania fundacja organizuje, a także obejmuje patronatem wydarzenia odnoszące się do osoby pisarza, takie jak wystawy, konkursy czy konferencje. W 2016 roku Instytut Witkacego nabył odnalezioną w Paryżu korespondencję Stanisława Ignacego Witkiewicza z francuskim farmakologiem . Fundacja zajmuje się także redagowaniem i wydawaniem naukowo-artystycznego półrocznika „Witkacy!”, którego pierwszy numer ukazał się 24 lutego 2016 roku. Redaktorem naczelnym pisma jest historyczka literatury Małgorzata Vražić. Czasopismo w całości poświęcone jest postaci Stanisława Ignacego Witkiewicza i zawiera poświęcone mu artykuły naukowe, wywiady i eseje tworzone przez autorów z kraju i zagranicy. Do tej pory (stan na 2022) ukazało się 12 numerów pisma. Zobacz też Nagroda im. Stanisława Ignacego Witkiewicza Nienasycenie (film) Przypisy Bibliografia Podmiotowa S.I. Witkiewicz, Dzieła zebrane. Red.: Anna Micińska, Janusz Degler i Lech Sokół. Wstęp: Jan Błoński. Warszawa od 1992 – nieukończona, z inicjatywy Anny Micińskiej. S.I. Witkiewicz, Pisma filozoficzne i estetyczne. Warszawa 1974–1978, tomy I–IV. S.I. Witkiewicz,Bez kompromisu. Pisma krytyczne i publicystyczne. Oprac. Janusz Degler. Warszawa 1976. S. Witkiewicz, Listy do syna, Warszawa 1969. Przedmiotowa Bocheński, Tomasz: Witkacy i reszta świata. Łódź: „Officyna”, 2010. . Błoński, Jan: Witkacy: sztukmistrz, filozof, estetyk. Wyd. 2. Kraków: Wyd. Lit., 2001. Degler, Janusz: Witkacy w teatrze międzywojennym. Warszawa: WAiF, 1973. [b. ISBN]. Dombrowski, Maciej: Filozofia i nauka: Trudne związki: Metallmann – Witkiewicz – Gawecki. Toruń: WN UMK, 2011. . Kosnarewicz, Andrzej: Witkiewicz Stanisław Ignacy. [Hasło w:] Słownik psychologów polskich. Red. Kosnarewicz, Elwira; Rzepa, Teresa; Stachowski, Ryszard. Poznań: UAM, 1992; s. 211–213. [b. ISBN]. Michalski, Bohdan: Polemiki filozoficzne Stanisława Ignacego Witkiewicza. Warszawa: PIW, 1979. . Micińska, Anna: Istnienie Poszczególne: Stanisław Ignacy Witkiewicz. Wrocław: Wyd. Dolnośląskie, 2003. . Nowotny-Szybistowa, Magdalena: Osobliwości leksykalne w języku Stanisława Ignacego Witkiewicza. Wrocław: Ossolineum, 1973. [b. ISBN]. Pinkwart, Maciej: Wariat z Krupówek. Nowy Targ: „Wagant”, 2015. . Puzyna, Konstanty: Witkacy. Warszawa: „Errata”, 1999. . Siedlecka, Joanna: Mahatma Witkac. Wyd. 3. popr. i uzup. Warszawa: „Prószyński i S-ka”, 2005. . Witkacy – malarstwo. Oprac. Żakiewicz, Anna. Wyd. 2. Olszanica: Wyd. „Bosz”, 2015. . Witkacy – malarz. Oprac. Jakimowicz, Irena. Wyd. 2. Warszawa: WAiF, 1987. Zgodzińska-Wojciechowska, Beata; Żakiewicz, Anna: Witkacy – Stanisław Ignacy Witkiewicz: Kolekcja dzieł Stanisława Ignacego Witkiewicza w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku. Warszawa: WAiF, 2001. . Linki zewnętrzne Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku – największa kolekcja dzieł Witkacego Malarstwo Witkacego i obszerne kalendarium Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) – portrecista pokątny– biografia artysty na portalu NiezlaSztuka.net Kolekcja Witkacego w Cyfrowej Bibliotece Narodowej Polona Witkacologia.eu – strona z katalogiem publikacji i dzieł, tekstami naukowymi i dokumentacją [dostęp 2012-11-14] Twórczość Stanisława Ignacego Witkiewicza Utwory Witkacego w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej Opis i odtworzenie podróży Witkacego na Cejlon i Australię z 1914 roku Utwory Stanisława Ignacego Witkiewicza w serwisie Wolne Lektury Absolwenci Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie Biografie kanonu polskiej Wikipedii Ludzie urodzeni w Warszawie Odznaczeni Złotym Wawrzynem Akademickim Pasteliści Pisarze związani z Warszawą Pisarze związani z Zakopanem Polacy – żołnierze Armii Imperium Rosyjskiego w I wojnie światowej Porucznicy piechoty II Rzeczypospolitej Polscy dramaturdzy XX wieku Polscy estetycy Polscy fotografowie Polscy malarze Polscy pisarze dwudziestolecia międzywojennego Polscy prozaicy XX wieku Polscy samobójcy Urodzeni w 1885 Stanisław Ignacy Zmarli w 1939

4100

https://pl.wikipedia.org/wiki/Nikola%20Tesla

Nikola Tesla

Nikola Tesla, (ur. 10 lipca 1856 w Smiljanie, zm. 7 stycznia 1943 w Nowym Jorku) – serbsko-amerykański inżynier pochodzący z Chorwacji; elektrotechnik, radiotechnik i wynalazca. Tesla był konstruktorem wielu urządzeń do wytwarzania i wykorzystania prądu przemiennego, konkurując skutecznie z Thomasem A. Edisonem, który uznawał tylko prąd stały. Był autorem blisko 300 patentów, które chroniły jego 125 wynalazków w 26 krajach (spotykana informacja o ponad 700 patentach jest sprzeczna z danymi literaturowymi), głównie rozmaitych urządzeń elektrycznych, wśród nich są silnik elektryczny i prądnica prądu przemiennego, autotransformator, dynamo rowerowe, radio, elektrownia wodna (na wodospadzie Niagara), bateria słoneczna, turbina talerzowa i transformator Tesli (rezonansowa cewka wysokonapięciowa). Tesla stworzył m.in. jedne z pierwszych urządzeń zdalnie sterowanych drogą radiową. Początkowo za twórcę radia uważano Guglielma Marconiego, jednak w 1943 Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych przyznał prawa patentowe Tesli. Rozprawa rozstrzygnęła się po śmierci wynalazcy, przez co powszechnie za twórcę radia uznaje się Marconiego, mimo iż przyznał się on do wykorzystania wcześniejszych prac Tesli w zbudowaniu radia. W 1916 został wyróżniony Medalem Edisona „za wybitne osiągnięcia we wczesnych pracach nad prądem wielofazowym i wielkiej częstotliwości”. Życiorys Dzieciństwo i młodość Nikola Tesla urodził się w serbskiej rodzinie we wsi Smiljan w Chorwacji, ówcześnie należącej do monarchii austriackiej. Był synem prawosławnego kapłana Milutina Tesli i Georginy Mandić (nazywanej Dziuką). Jego ojciec chciał, aby Nikola również został duchownym, jednak na skutek nacisku miejscowego nauczyciela, który wystarał się o stypendium dla Nikoli, został on ostatecznie wysłany na studia inżynierskie na politechnikę w Grazu. Na uczelni zwrócił na siebie uwagę profesora elektrotechniki, który pomógł mu podjąć pracę w urzędzie telegraficznym w Budapeszcie. Prawdopodobnie tam Tesla wpadł na pomysł konstrukcji obrotowego silnika na prąd przemienny, który mógłby być też prądnicą. Gdy urząd telegraficzny został sprzedany, Tesla pojechał do Paryża, gdzie podjął pracę w Continental Edison Company, francuskiej firmie produkującej prądnice, silniki i oświetlenie w oparciu o patenty Thomasa A. Edisona. Szybko uzyskał opinię osoby, która jest w stanie rozwiązać każdy problem. Jednak gdy naprawił instalację na stacji kolejowej w Strasburgu i tym samym uratował dobre imię firmy, nie dostał za swą pracę należytej zapłaty, złożył wymówienie i za radą przyjaciela udał się do Stanów Zjednoczonych, aby spotkać się z Edisonem. Początek pracy w USA Podczas pierwszego spotkania w laboratorium Edisona, Tesla był pod wrażeniem wielkiego wynalazcy. Dzięki swoim dokonaniom w Europie i dobrym rekomendacjom dostał posadę w laboratorium Edisona. Nie była to dla Tesli wymarzona praca, lecz w ciągu kilku tygodni nadarzyła się okazja i mógł zaprezentować swoje niesamowite umiejętności. Dostał awans i otrzymał od Edisona zlecenie, aby doprowadził do poprawy wydajności generowania prądu w elektrowniach Thomasa A. Edisona. Edison obiecał, że jeśli wydajność elektrowni wzrośnie o 50%, Tesla otrzyma 50 000 dolarów nagrody. Wykonanie tego zadania zajęło Tesli prawie cały rok, po czym zaproponował Thomasowi Edisonowi przejście w jego elektrowniach na produkcję prądu przemiennego (wytwarzały one wtedy prąd stały), co pozwoliłoby poprawić ich wydajność o kolejne 50%. Edison z niewyjaśnionych do dzisiaj przyczyn nie akceptował prądu przemiennego i nie zapłacił Tesli należnego wynagrodzenia, wskutek czego Tesla zrezygnował z pracy. Przez następny rok, od wiosny 1886 r. do wiosny 1887 r. Tesla musiał się podejmować rozmaitych prac, aby mieć za co przeżyć. Gdy pracował jako kopacz rowów, udało mu się nawiązać kontakt z właścicielami Western Union Telegraph Company, którzy pomogli mu założyć Tesla Electric Light Company. Tesla Electric Light Company i walka o prąd przemienny W laboratoriach swojej firmy Tesla opracował podstawy generowania i przesyłu prądu przemiennego, które są stosowane do dzisiaj na całym świecie, i stworzył projekty urządzeń zasilanych bezpośrednio prądem przemiennym, takie jak świetlówka i silnik elektryczny. Następnie z pomocą George’a Westinghouse’a zbudował pierwszą elektrownię prądu przemiennego i linię przesyłową, która zasiliła oparte na świetlówkach oświetlenie wszystkich stacji kolejowych Western Union na północnym wschodzie USA. Zaskoczony sukcesem Tesli, Edison rozpoczął kampanię na temat rzekomego niebezpieczeństwa stosowania prądu przemiennego. Jednakże fakty mówiły same za siebie i instalacje Tesli zaczęły powoli przejmować rynek produkcji i przesyłu prądu elektrycznego w USA, aż w końcu władze General Electric wymusiły na Tesli sprzedaż patentów na urządzenia prądu przemiennego, a na Edisonie przejście wszystkich jego elektrowni na nowy system. Ostateczny kres elektrowni prądu stałego zapoczątkował kolejny wynalazek Tesli – turbina wodna, która generowała prąd przemienny w oparciu o energię przepływu wody w rzekach. Prąd przemienny i silnik indukcyjny Opracowanie silnika Pod koniec 1886 roku Tesla spotkał Alfreda S. Browna, inspektora Western Union, i nowojorskiego adwokata Charlesa F. Pecka. Obaj mężczyźni mieli doświadczenie w zakładaniu firm, promowaniu wynalazków i patentów skierowanych na zysk finansowy. Opierając się na nowych pomysłach Tesli na sprzęt elektryczny, w tym na pomysł silnika termo-magnetycznego, zgodzili się na wsparcie finansowe i patentowanie wynalazcy. Wspólnie utworzyli firmę Tesla Electric Company w kwietniu 1887 roku, z umową, według której zyski z patentów dzielono: 1/3 dla Tesli, 1/3 na Peck i Brown oraz 1/3 na sfinansowanie rozwoju. Założyli laboratorium dla Tesli przy Liberty Street 89 na Manhattanie, gdzie pracował on nad ulepszaniem i rozwojem nowych typów silników elektrycznych, generatorów i innych urządzeń. W 1887 r. Tesla opracował silnik indukcyjny zasilany prądem przemiennym, który szybko rozwijał się w Europie i Stanach Zjednoczonych wskutek łatwości przesyłania na duże odległości dzięki transformacji na wysokie napięcie. Silnik wykorzystał prąd wielofazowy, który wytwarzał wirujące pole magnetyczne, aby obracać silnikiem (Tesla twierdził, że idea ta powstała w 1882 r.). Ten innowacyjny silnik elektryczny, opatentowany w maju 1888 r., był prostą konstrukcją samoczynnego rozruchu, która nie wymagała komutatora, co pozwalało uniknąć iskrzenia, częstej konserwacji i wymiany szczotek. Wraz z opatentowaniem silnika Peck i Brown reklamowali silnik, rozpoczynając od niezależnych testów w celu sprawdzenia, czy jest poprawa funkcjonalna, a następnie wydając komunikaty prasowe wysyłane do publikacji technicznych. Fizyk William Arnold Anthony (który testował silnik) i redaktor magazynu Electric World Thomas Commerford Martin zorganizowali dla Tesli demonstrację silnika prądu zmiennego 16 maja 1888 r. w American Institute of Electrical Engineers. Inżynierowie pracujący dla Westinghouse Electric & Manufacturing Company zgłosili George’owi Westinghouse’owi, że Tesla ma sprawny silnik prądu zmiennego i powiązany system zasilania – coś, czego Westinghouse potrzebował do systemu prądu przemiennego, który już wprowadził na rynek. Westinghouse zastanawiał się nad uzyskaniem patentu na podobny do komutatora silnik indukcyjny z wirującym polem magnetycznym opracowany w 1885 r. i zaprezentowany w artykule w marcu 1888 r. przez włoskiego fizyka Galileo Ferrarisa, ale zdecydował, że patent Tesli prawdopodobnie podbije rynek. W lipcu 1888 roku Brown i Peck wynegocjowali umowę licencyjną z George’em Westinghouse’em na silnik indukcyjny wielofazowy Tesli i projekty transformatorów za 60 000 USD w gotówce i akcjach oraz honorarium w wysokości 2,50 USD od mocy równej konia mechanicznego wyprodukowanych silników. Westinghouse zatrudnił Teslę na okres jednego roku za miesięczne uposażenie 2000 USD (54 500 USD w dzisiejszych dolarach) jako konsultanta w laboratoriach Pittsburgha Westinghouse Electric & Manufacturing Company. W ciągu tego roku Tesla pracował w Pittsburghu, pomagając stworzyć system prądu zmiennego do zasilania tramwajów w mieście. Stwierdził, że był to frustrujący okres z powodu konfliktów z innymi inżynierami Westinghouse w kwestii najlepszego sposobu wdrożenia zasilania prądem przemiennym. Silnik indukcyjny Tesli może działać tylko ze stałą prędkością i nie udało się uzyskać prostego sposobu zmiany prędkości obrotowej silnika, przez co zrezygnowano z rozwiązania Tesli. Zamiast tego wykorzystali silnik prądu stałego. Zamieszanie na rynku Demonstracja silnika indukcyjnego Tesli i późniejsze udzielenie patentu dla Westinghouse w 1888 r. nastąpiło w czasie ekstremalnej konkurencji między firmami elektrycznymi. Trzy duże firmy, Westinghouse, Edison i Thompson-Houston, próbowały rozwijać się w kapitałochłonnym biznesie, jednocześnie podcinając się finansowo. Odbyła się nawet kampania propagandowa „Wojna prądów” z Edison Electric, próbującą twierdzić, że ich system prądu stałego był lepszy i bezpieczniejszy niż system prądu przemiennego Westinghouse. Rywalizacja na tym rynku oznaczała, że Westinghouse nie będzie miał gotówki ani zasobów inżynieryjnych, aby od razu rozwinąć silnik Tesli i powiązany system wielofazowy. Dwa lata po podpisaniu kontraktu Tesli Westinghouse Electric wpadł w kłopoty. Bliski upadku Barings Bank w Londynie wywołał panikę finansową w 1890 roku, powodując, że inwestorzy zażądali spłat swoich pożyczek od W.E. Nagły brak gotówki zmusił firmę do refinansowania swoich długów. Nowi kredytodawcy zażądali, aby Westinghouse ograniczył wydatki, które wydawały się nadmierne, na zakup innych firm, badań i patentów, w tym za licencję na silnik w umowie Tesli. Akurat wtedy silnik indukcyjny Tesli okazał się nieskuteczny i utknął w fazie rozwoju. Westinghouse płacił gwarantowaną tantiemę w wysokości 15 000 $ rocznie, chociaż przypadki eksploatacji silnika były rzadkie, a wielofazowe systemy zasilania potrzebne do jego zasilania były jeszcze rzadsze. Na początku 1891 r. George Westinghouse wyjaśnił swoje finansowe trudności Tesli w ostrych słowach, mówiąc, że gdyby nie spełnił wymagań swoich pożyczkodawców, nie miałby już kontroli nad Westinghouse Electric, a Tesla musiałby „poradzić sobie z bankierami”, aby spróbować odebrać przyszłe tantiemy. Korzyści płynące z tego, że Westinghouse nadal będzie kierował pracami nad silnikiem prawdopodobnie wydawały się Tesli oczywiste i zgodził się zwolnić spółkę z klauzuli opłaty licencyjnej. Sześć lat później Westinghouse zakupił patent Tesli za ryczałtową opłatę 216 000 $ w ramach umowy o podziale patentów podpisanej z General Electric (spółka utworzona w wyniku połączenia Edison i Thompson-Houston w 1892 r.). Był to czas największej popularności Tesli. Nazywano go „Czarodziejem”, mówiono, że jest większy od Edisona. „Gdy pan Tesla mówi o problemach elektrycznych, nad którymi pilnie pracuje, staje się postacią wręcz fascynującą. Z tego co mówi, nie sposób zrozumieć ani jednego słowa. Dzieli czas na miliardowe części sekundy i wytwarza energię wystarczającą na wykonanie ogółu pracy w całych Stanach Zjednoczonych. Wierzy, że elektryczność pozwoli rozwiązać kwestię zatrudnienia (…). Wedle teorii pana Tesli jest rzeczą pewną, że w przyszłości najcięższą pracą będzie wciskanie elektrycznych guzików” – napisał w 1894 roku amerykański dziennikarz Arthur Brisbane. Radio i przegrana z Marconim Po opublikowaniu przez Maxwella teorii elektromagnetyzmu Tesla wpadł na pomysł konstrukcji cewki wysokonapięciowej i następnie zauważył, że wysyła ona bardzo silne fale elektromagnetyczne. Zaczął pracować nad urządzeniem, które mogłoby te fale odbierać. Początkowo chciał na tej podstawie skonstruować urządzenia do przesyłu prądu elektrycznego bez użycia przewodów, lecz później wpadł na pomysł skonstruowania urządzenia do przesyłu za pomocą tych fal dźwięku. Patent na to urządzenie był gotowy w 1900 r., jednak ubiegł go w tym o kilka dni Marconi. Tesla walczył z Marconim o patent na radio, dowodząc, że wynalazek Marconiego stosuje bez jego zgody wcześniej opatentowaną przez Teslę cewkę, ale długie procesowanie się doprowadziło Teslę do bankructwa. Ostatecznie dobił Teslę fakt przyznania Marconiemu Nagrody Nobla za skonstruowanie radia, mimo iż korzystał on przy tym z teorii stworzonych przez Teslę. Ostatecznie odwołanie Tesli w sprawie patentu na radio do sądu najwyższego USA zostało wygrane już po śmierci samego Tesli w 1943 r. Początki robotyki i pilot radiowy Ostatnim pomysłem Tesli była konstrukcja maszyny, która mogłaby być zdalnie sterowana radiowo i wykonywać rozmaite czynności automatycznie. Najpierw Tesla opatentował pierwszego na świecie pilota radiowego, a następnie stworzył całą grupę urządzeń – maszynę kroczącą, maszynę latającą i maszynę pływającą, którymi mógł sterować zdalnie za pomocą swojego pilota. Kolejnym pomysłem było wmontowanie urządzeń sterujących z pilota do maszyny kroczącej, zaopatrzenie jej w czujniki i wreszcie „puszczenie wolno” – na skutek czego powstał pierwszy na świecie robot mobilny. Wolna energia Koncepcja wolnej energii była rodzajem obsesji Tesli, który pod koniec życia wykorzystywał każdą wolną chwilę na jej poszukiwanie. Tesla twierdził: (…) ujarzmiłem promienie kosmiczne i sprawiłem, by służyły jako napęd (…). Ciężko pracowałem nad tym przez ponad 25 lat, a dziś mogę stwierdzić, że się udało. (cytat z 10 lipca 1931 r. z Brooklyn Eagle). W 1901 r. opatentował odbiornik wolnej energii nazwany Aparatem do Wykorzystywania Energii Promienistej. Patent odnosi się do Słońca, jak i innych źródeł energii promienistej, jak promienie kosmiczne. Próbował także przekształcić jednobiegunową prądnicę Faradaya w urządzenie wolnej energii. W 1889 r. uzyskał patent na maszynę dynamoelektryczną, której konstrukcję – opartą na pomyśle Faradaya – udoskonalił pod względem wydajności przez zmniejszenie oporu i odwrócenie momentu napędowego. Tesla sądził, że jeżeli da się uzyskać moment obrotowy o kierunku zgodnym – a nie przeciwnym – z kierunkiem ruchu, wówczas maszyna stanie się samowystarczalna. Chociaż nie udało mu się tego dokonać, jego ideą i ideą Faradaya zainteresowali się w latach 70. i 80. XX w. liczni badacze, między innymi Bruce De Palma – wynalazca maszyny N, mimo że już za życia Tesli udowodniono, że tego rodzaju maszyna łamałaby kilka praw fizyki, przede wszystkim zasadę zachowania energii. Śmierć Nikola Tesla zmarł 7 stycznia 1943 r. o 22:30 w prawosławne Boże Narodzenie w apartamencie nr 3327 hotelu New Yorker w Nowym Jorku. Przyczyną śmierci był zakrzep tętnicy wieńcowej. Jego zwłoki zostały znalezione przez służącą Alice Monaghan, która weszła do pokoju naukowca, ignorując wywieszkę na drzwiach mówiącą „proszę nie przeszkadzać”, powieszoną przez Teslę dwa dni przed śmiercią. Następnego dnia siostrzeniec Tesli, Sava Kosanović, pośpieszył do pokoju wujka. Według zeznań krewnego z pokoju nieboszczyka zniknęły zapiski naukowe i czarny notatnik z kilkuset stronami, w tym z niektórymi podpisanymi „Sprawy rządowe”. Krótko potem wszystkie należące do niego przedmioty zostały skonfiskowane przez Alien Property Custodian (urząd ds. własności należącej do cudzoziemców), mimo że był pełnoprawnym obywatelem Stanów Zjednoczonych. Parę dni po śmierci Tesli jugosłowiański rząd na uchodźstwie wydał oświadczenie podsumowujące osiągnięcia naukowca i harmonogram jego pogrzebu. 10 stycznia 1943 r. mowa napisana przez Louisa Adamicsa została odczytana w radiowej transmisji na żywo w Radio New York przez burmistrza Nowego Jorku Fiorella La Guardię. Ceremonia pogrzebowa odbyła się 12 stycznia w katedrze św. Jana na Manhattanie. W pogrzebie uczestniczyło ponad 2000 osób, w tym pogrążona w żałobie rodzina: Sava Kosanović i Nikola Trbojević. Listy z wyrazami współczucia zostały nadesłane przez wiele znanych osobistości, w tym Eleonorę Roosevelt i wiceprezydenta Henry’ego Wallace’a. Ciało Tesli zostało skremowane. Jego prochy zostały zabrane do Belgradu w 1957 r. i obecnie znajdują się w Muzeum Nikoli Tesli. Stosunek do brata Nikola Tesla twierdził, że jego brat (który zginął w młodości na skutek obrażeń po upadku z konia) był znacznie zdolniejszy od niego. Zdaniem Nikoli jego brat był „intelektualnym gigantem”, „uzdolnionym w nadzwyczajnym stopniu”. Nikola Tesla twierdził, że on i jego brat odziedziczyli swoje zdolności intelektualne po matce. Pogłoski o Nagrodzie Nobla 6 listopada 1915 roku, raport wydany przez Agencje Reutera mówił o nagrodzie Nobla przyznanej Thomasowi Edisonowi i Nikoli Tesli, ale 15 listopada Agencja Reutera podała inne informacje. Laureatami Nagrody Nobla zostali Sir William Henry Bragg i William Lawrence Bragg za „ich pomoc w analizie sieci krystalicznej, używając promieniowania rentgenowskiego”. Biografowie Tesli twierdzą, że ani Edison ani Tesla nie dostali nagrody Nobla z powodu ich wrogości względem siebie; obaj starali się pomniejszyć wzajemne dokonania, prawo do nagrody. Na dodatek oświadczyli, że nie odbiorą nagrody, jeśli konkurent dostanie ją pierwszy i na pewno nie wezmą pod uwagę dzielenia się nią. Tesla w kulturze popularnej Książki John Joseph O'Neill, Prodigal Genius: The Life of Nikola Tesla. (Chapter One First published in 1944, Cosimo, Inc. 2006) Margaret Cheney, Tesla. Man Out of Time, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New Jersey 1981 (wydanie drugie: M. Cheney, Tesla. Man Out of Time, Touchstone, New York 2001). George Trinkaus, Tesla. The Lost Inventions, High Voltage Press 1988 (wydanie polskie: G. Trinkaus, Tesla. Zagubione wynalazki, tłum. Maciej Trojanowski, Wyd. JMT Marketing, Warszawa 2007 r.). David H. Childress, The Fantastic Inventions of Nikola Tesla, Adventures Unlimited Press, Kempton, Illinois 1993. The Complete Patents of Nikola Tesla, edited by Jim Glenn, Barnes & Noble, New York 1994. Vladimir Pistalo, Tesla. Portret medu maskama, 2008 Przemysław Słowiński, Krzysztof K. Słowiński, Władca piorunów. Nikola Tesla i jego genialne wynalazki, Wyd. Videograf Edukacja, Chorzów 2011 r. Marcin Kozioł, Skrzynia Władcy Piorunów. Detektywi na kółkach, Wyd. The Facto, Warszawa 2014 r. Andrzej Ziemiański, Pułapka Tesli, 2013 wyd. Fabryka Słów Nikola Tesla, Moje wynalazki. Autobiografia, wyd. Bookfreak, Zgierz 2016 r. Moje Wynalazki. Autobiografia Nikoli Tesli, wyd. Horyzont Idei, e-book, Toruń 2016. Moje Wynalazki. Autobiografia Nikoli Tesli, wyd. Horyzont Idei, Oficyna Wydawnicza Kucharski, Toruń 2017. W. Bernard Carlson, Tesla. Geniusz na skraju szaleństwa, tłum. Jan Szkudliński, Wydawnictwo Poznańskie 2020. Nikola Tesla, Problem zwiększenia energii ludzkości ze szczególnym uwzględnieniem energii słonecznej, tłumaczenie: Damian Tarkowski, Wydawnictwo Horyzont Idei, Toruń 2020 Filmy i programy o życiu i wynalazkach Tesli Nikola Tesla (Jugosławia, serial biograficzny, 1977) Tajna Nikole Tesle (Jugosławia, biograficzny, The Secret of Nikola Tesla, 1980) Cierpienia wynalazcy (Polska, 392 odcinek programu SONDA, 1986) Nikola Tesla. The Genius Who Lit The World (USA, dokumentalny, 1994) Tesla. Tripping the Light Electric (USA, biograficzny, 2000) Tesla. Master of Lightning (USA, dokumentalny, 2000) Phenomenon. The Lost Archives odc. 14 – The Missing Secrets of Nikola Tesla (USA, serial dokumentalny, 2000) Charged. The Life of Nikola Tesla (Wielka Brytania, biograficzny, 2004) Holes In Heaven? HAARP And Advances In Tesla Technology (USA, dokumentalny, 2005) All About Tesla. The Research (Kanada, dokumentalny, 2007) Николя Тесла Хозяин Мира (pol. Nikola Tesla Gospodarz Świata) (Rosja, dokumentalny, 2007) The Current War (pol. Wojna o prąd) (USA, biograficzny, 2017) Starożytni kosmici. Sezon 8 odc. 6 – The Tesla Experiment (USA, dokumentalny, 2014) Inne Na cześć wynalazcy nazwano jego nazwiskiem jednostkę indukcji magnetycznej. Tesla występuje na banknocie 100 dinarów serbskich Wizerunek Tesli od 1995 roku znajduje się na Orderze Chorwackiej Jutrzenki Tesla jest jednym z bohaterów powieści Christophera Priesta Prestiż (1995). W adaptacji filmowej (2006) w postać tę wcielił się David Bowie. Tesla jest również jednym z bohaterów powieści science fiction Jacka Dukaja Lód (2007). Tesla jest także jednym z bohaterów powieści Lewisa Perdue Tesla. Promienie śmierci (wyd. ang.: 1984 r., wyd. pol.: 2006 r.). Osoba wynalazcy została także wykorzystana w kanadyjskim serialu telewizyjnym science fiction Sanctuary nakręconym przez Sci Fi Channel. W postać wynalazcy wcielił się Jonathon Young (2008). W grze Dark Void Nikola Tesla występuje jako sprzymierzeniec rasy ludzkiej w bitwie między nimi a kosmitami. Tesla to nazwa samochodu o napędzie elektrycznym produkowanym przez przedsiębiorstwo motoryzacyjne Tesla Inc. Nikola Tesla (a dokładniej „Tesla”) jest nazwą albumu zespołu Silver Rocket, którego głównym motywem przewodnim jest ujęcie niedocenionego geniuszu uczonego (2008). Pojawia się w grze Assassin’s Creed II. We wspomnieniach tzw. Obiektu 16 (Subject 16) jest on sprzymierzeńcem frakcji Asasynów. W filmie Kawa i Papierosy, w epizodzie pt 'Jack Shows Meg His Tesla Coil’ jest mowa o konstruktorze i o transformatorze Tesli. W serialu Detektyw Murdoch (ang. Murdoch Mysteries, 2008) – kanadyjski serial kryminalny nadawany przez stację Citytv od 20 stycznia 2008 r., w odcinku Napięcie (Power) Tesla jest również jednym z bohaterów. W grze Fallout 3, New Vegas jest książka umiejętności zatytułowana Nicola Tesla and You (tłum. Nicola Tesla i ty). W grze Team Fortress 2, pierwszym inżynierem w historii drużyny BLU był Nikola Tesla. Występuje w grze ParaWorld. Według fabuły stworzył portal międzywymiarowy. Jego nazwiskiem nazwano album grupy Herrschaft z 2008 roku. Jest bohaterem jednego z odcinków serii Epic Rap Battles of History Jest jednym z głównych bohaterów trzeciego tomu trylogii steampunk Lewiatan Scotta Westerfelda, Goliat. Jest bohaterem jednego z odcinków serii Wielkie konflikty odc.9 „Edison vs Tesla” Jest jednym z bohaterów gry The Order: 1886, gdzie tworzy broń i pancerze dla Zakonu Rycerzy Okrągłego Stołu Jest jednym z bohaterów kreskówki Super Naukoledzy (Super Science Friends). Jest jednym z głównych bohaterów książki „Pułapka Tesli” autorstwa Andrzeja Ziemiańskiego. Występuje w odcinku 12. serii serialu Doktor Who, pt. „”. W rolę wynalazcy wcielił się Goran Višnjić. W grze Honkai Impact 3rd (2016) występuje jako jeden z naukowców organizacji Anty-Entropia obok Alberta Einsteina a także jako ELF (Skrót od Equipment Living Form) jako Frederica Nikola Tesla Kwestie wątpliwe Tesla rzekomo zaprojektował samochód osiągający prędkość 60 mil na godzinę, napędzany silnikiem elektrycznym bądź elektromagnetycznym o niezidentyfikowanym do tej pory sposobie pozyskiwania darmowej energii. Miał być autorem m.in. projektu broni służącej wykrywaniu i niszczeniu samolotów wroga. Tesla pracował ponoć także nad wehikułem czasu, elektryczną łodzią podwodną, samolotem antygrawitacyjnym, powszechnym i bezpłatnym dostępem do energii, aparatem, który mógłby fotografować myśli, bezprzewodową transmisją energii oraz tzw. Promieniem śmierci (ang. Death Ray). Jego pomysły zostały podobno skonfiskowane przez rząd USA. Zobacz też Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne NikolaTesla.fr – ponad 1000 dokumentów na temat Tesli.' Strona Nikoli Tesli na Geniuses.club Europejscy fizycy XIX wieku Serbscy fizycy XX wieku Amerykańscy fizycy XIX wieku Amerykańscy fizycy XX wieku Laureaci medalu Edisona Pionierzy radia Ludzie związani z energetyką Serbscy wynalazcy Urodzeni w 1856 Zmarli w 1943 Inżynierowie elektrycy Ludzie upamiętnieni nazwami jednostek SI

57029

https://pl.wikipedia.org/wiki/Agnieszka%20Osiecka

Agnieszka Osiecka

Agnieszka Osiecka (ur. 9 października 1936 w Warszawie, zm. 7 marca 1997 tamże) – polska poetka, autorka tekstów piosenek, pisarka, reżyserka teatralna i telewizyjna, dziennikarka. Życiorys Rodzice i dzieciństwo Urodziła się 9 października 1936 w Warszawie. Była córką Wiktora Osieckiego (1905−1977) i jego żony Marii z domu Sztechman (1910−1994), która w okresie międzywojennym prowadziła salony literackie, m.in. w kawiarniach „Ziemiańska” oraz „Sztuka i Moda”. Ojciec Osieckiej urodził się w Belgradzie, ale uważał się za obywatela monarchii austro-węgierskiej, jako że dorastał w domu ojca, Stefana Osieckiego (Polaka pochodzenia węgierskiego) i macochy Marii Strasser, śpiewaczki Opery Wiedeńskiej; biologiczna matka Wiktora Osieckiego – Wiktoria z Oreszkiewiczów – była córką rumuńskiej Wołoszki i Serba. Wiktor Osiecki – według jego córki – czuł się w II Rzeczypospolitej „bezpaństwowcem”. Niedługo po narodzinach zamieszkała w Zakopanem, gdzie jej rodzice pracowali w kawiarni „Watra”. Wrócili do mieszkania na Saskiej Kępie tuż przed wybuchem II wojny światowej. W czasie okupacji niemieckiej prowadzili lokal „Watra” w Warszawie; ich córką wówczas opiekowała się niania Nina. Po upadku powstania warszawskiego (1944), które przetrwali w piwnicach, rodzina trafiła do obozu przejściowego w Pruszkowie, a następnie została wywieziona na roboty do St. Pölten w Dolnej Austrii. Pobyt w obozie w St. Pölten Osiecka wspominała jak „piękne wakacje”, ponieważ beztrosko bawiła się z rówieśnikami (z różnych krajów) i obserwowała ptaki na niebie, które przestało być groźne, bo nie nadlatywały stamtąd groźne samoloty. Lata szkolne W 1945 Osieccy wrócili do swojego mieszkania w Warszawie. Prowokowali nieprzyjemne komentarze ze strony koleżanek Agnieszki, które wytykały dziewczynie jej indywidualizm i niechęć do dopasowywania się do obowiązujących wzorców. Nastolatka uparcie poszukiwała możliwości pogodzenia potrzeby akceptacji przez środowisko z realizacją własnych marzeń. Jej ojciec w tym okresie porzucił rodzinę i związał się z Józefiną Pellegrini, którą poślubił. W latach 1948–1952 uczęszczała do żeńskiego liceum im. Marii Skłodowskiej-Curie na Saskiej Kępie. Była pod silnym wpływem ojca-apolitycznego „bezpaństwowca”; matkę uważała za osobę słabą, niespełnioną, zbyt podporządkowaną innym, a jednocześnie oschłą i zlęknioną. Ojciec pilnował, aby córka myślała samodzielnie, była osobą nieskrępowaną i niezdeterminowaną historią, epoką lub chwilowymi okolicznościami, dbał także o jej rozwój intelektualny (uczyła się języków obcych oraz czytała dużo książek) i fizyczny (trenowała pływanie oraz grę w tenisa i ping-ponga). Rozmowy z ojcem doprowadzały ją do „rozstroju myślowego”, bowiem uświadamiała sobie plastyczność swoich poglądów. Do roku 1949 przeważał wpływ konserwatywnych przyjaciół z Saskiej Kępy, później stała się aktywistką licealnego koła ZMP, popadała jednak w konflikty z powodu bezkompromisowych wypowiedzi i zachowań, np. braku dyscypliny w czasie głosowania nad rezolucją ZMP (za podobne zachowania uczniowie innych szkół byli relegowani). W latach 1950–1952 ta aktywność i odmowa uczęszczania na lekcje religii spowodowały, że zraziły się do niej i szkolne koleżanki, i koledzy z Liceum im. Kołłątaja, w tym Jerzy Rajski, obiekt jej dramatycznej pierwszej miłości. Oparcie znalazła w sekcji pływackiej CWKS, której członkowie deklarowali wierność zetempowskim ideałom. Nazywała ich „nowymi ludźmi”, którzy autentycznie wierzyli w obiecywane przez partię lepsze jutro, których nie krępowały „mieszczańskie przesądy”. Grała w siatkówkę m.in. z Jerzym Stokowskim, późniejszym współzałożycielem Związku „Jaworzniacy”. Przez pewien czas była dziewczyną młodego komunisty, Stacha Kowalskiego, z którym prowadziła długie polityczne dyskusje. Karolina Felberg-Sendecka napisała: Studia i okres działalności artystycznej W latach 1952–1956 studiowała na Wydziale Dziennikarskim Uniwersytetu Warszawskiego, a w latach 1957–1962 na Wydziale Reżyserii Filmowej Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej i Filmowej w Łodzi. W czasie studiów wyreżyserowała filmową etiudę Słoń, opartą na motywach opowiadania Sławomira Mrożka i odbyła praktykę na planie Niewinnych czarodziejów Andrzeja Wajdy. Na początku studiów udzielała się w Spółdzielni Satyryków. W latach 1954–1972 związana była ze Studenckim Teatrem Satyryków jako członkini rady artystycznej i autorka tekstów piosenek – napisała ich dla tej sceny 166. W latach 1954–1957 publikowała swoje teksty, eseje i reportaże w „Głosie Wybrzeża”, „Nowej Kulturze”, „Sztandarze Młodych” i „Po prostu”. Później pisała również w „Literaturze”, „Kulturze” i „Polsce”. Była członkinią Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. W 1956 pisała reklamy telewizyjne, które emitowano na antenie Telewizji Polskiej. W 1963 za napisany dla STS-u przebój „Piosenka o okularnikach” otrzymała pierwszą nagrodę w kategorii piosenki estradowo-artystycznej na 1. Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu. Od 1963 przez siedem lat prowadziła z Janem Borkowskim w Polskim Radiu Radiowe Studio Piosenki, które wydało ponad 500 piosenek i pozwoliło na wypromowanie wielu gwiazd polskiej estrady. W 1966 na 4. KFPP w Opolu zdobyła nagrodę Ministerstwa Kultury i Sztuki za piosenkę „Na całych jeziorach – ty” i drugą nagrodę w koncercie „Premiery” za piosenkę „Dookoła noc się stała”. W tym samym roku Polskie Nagrania „Muza” wydały płytę długogrającą pt. Piosenki Agnieszki Osieckiej, na której znalazły się obie nagrodzone piosenki. W latach 1994–1996 współpracowała z André Hübnerem-Ochodlo przy założonym przez niego Teatrze Atelier w Sopocie. Dla Atelier napisała swoje ostatnie sztuki (Apetyt na śmierć i Darcie pierza) oraz songi, które zostały uznane przez krytykę za najdoskonalsze w jej artystycznym dorobku. Śmierć Zmarła 7 marca 1997 wskutek choroby nowotworowej (rak jelita grubego), w warszawskim szpitalu. Uroczystości pogrzebowe Agnieszki Osieckiej odbyły się 17 marca 1997 w kościele św. Karola Boromeusza. Została pochowana na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 284b wprost; rząd 2.; miejsce 16.). Życie prywatne W okresie studiów jej partnerem życiowym był Janusz Gazda. Na przełomie 1956 i 1957 zaczął rozwijać się jej romans z pisarzem Markiem Hłaską, z którym była zaręczona. Ich znajomość przebiegała burzliwie, głównie ze względu na fakt częstego życia na odległość. W 1958 Hłasko wyjechał do Paryża, a następnie do Berlina Zachodniego, skąd nie chciał wrócić do Polski w obawie przed powołaniem do wojska oraz represjami władz. Osiecka nie mogła dołączyć do ukochanego za granicą, ponieważ nie otrzymała paszportu. Niedługo później Hłasko zerwał kontakt z Osiecką. W jednym z listów napisał: „Co będzie, jeśli ja rzeczywiście zdechnę i nie zobaczę Cię już? Może by było lepiej dla Ciebie, żebyś się zakochała i zapomniała o mnie?”. Następnym razem spotkali się dopiero – po raz ostatni – w kwietniu 1968 w Los Angeles, gdzie Osiecka odbywała podróż stypendialną po Ameryce. Podsumowując związek z Hłaską, po latach uznała: „Pewnie byśmy się rozwiedli. Chyba nie bardzo sprawdzam się w życiu z kimś drugim”. Po Hłasce została jej korespondencja oraz maszyna do pisania, która stała na biurku poetki do końca jej życia. Na pogrzebie Hłaski pojawiła się w charakterystycznym białym kożuchu, który od niego dostała, i z butelką wódki. Latem 1963 poślubiła Wojciecha Frykowskiego, z którym rozstała się pół roku później, m.in. z uwagi na stosowanie wobec niej i jej bliskich przemocy fizycznej, a także niewierność i problemy alkoholowe męża. Po rozwodzie związała się z Andrzejem Jareckim z STS-u. W 1966 wyszła za inżyniera Wojciecha Jesionkę, z którym również rozstała się po kilku miesiącach po ślubie. Następnie związana była z Danielem Passentem, z którym miała córkę Agatę (ur. 1973), dziennikarkę. Po rozstaniu z Passentem była związana ze Zbigniewem Mentzlem, z którym rozstała się w 1994 po 14 latach związku. We wrześniu 2010 nakładem wydawnictwa Agora ukazał się tom korespondencji między Osiecką i Jeremim Przyborą z lat 1964–1966 pt. Agnieszki Osieckiej i Jeremiego Przybory listy na wyczerpanym papierze. Za zgodą Agaty Passent (córki Osieckiej) i Konstantego Przybory (syna Jeremiego) opublikowano treść listów, które para pisała do siebie w trakcie swojego związku. W 2015 opublikowano w Wydawnictwie Literackim biografię poetki, napisaną przez Ulę Ryciak, zatytułowaną „Potargana w miłości”. Cierpiała na chorobę alkoholową. Odznaczenia W 1979 otrzymała Złoty Krzyż Zasługi. W 1997 została pośmiertnie odznaczona przez Prezydenta RP Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski w „uznaniu wybitnych zasług dla kultury polskiej”. Twórczość Agnieszka Osiecka napisała około 2000 tekstów piosenek, wydanych m.in. w tomach: Kolory (1963) Wyszłam i nie wróciłam (1969) Listy śpiewające (1970) Sztuczny miód (1977) Żywa reklama (1985) Śpiewające piaski (1989) Opisanie szopki (1991) W 2004 Polskie Wydawnictwo Muzyczne rozpoczęło edycję Wielkiego śpiewnika Agnieszki Osieckiej, w którym pomieszczono blisko 500 piosenek. Pierwotnie planowano wydanie 13 tomów, jednak ze względu na wycofanie się sponsora wydany w 2009 tom 10. okazał się ostatnim. Piosenki Agnieszki Osieckiej (wybór): „A ja wolę moją mamę” (muz. i wyk. Majka Jeżowska) „Ballada o pancernych” (muz. Adam Walaciński, wyk. Edmund Fetting) „Ballada wagonowa” (muz. Andrzej Zieliński, wyk. Maryla Rodowicz) „Będę czekać” (muz. Michel Legrand, wyk. Stenia Kozłowska) „Biedne badyliszcze” (wyk. Krystyna Sienkiewicz) „Bossanova do poduszki” (muz. Jacek Mikuła, wyk. Maryla Rodowicz) „Cyrk nocą” (muz. Jacek Mikuła, wyk. Maryla Rodowicz) „Czarodzieje” (muz. Andrzej Zieliński, wyk. Skaldowie) „Damą być” (muz. Jacek Mikuła, wyk. Maryla Rodowicz) „Diabeł i raj” (muz. Katarzyna Gärtner, wyk. Maryla Rodowicz) „Dobranoc panowie” (muz. Andrzej Zieliński, wyk. Maryla Rodowicz) „Dość jest wszystkiego” (współautorstwo z Jackiem Kleyffem, wyk. Maryla Rodowicz i Jacek Kleyff) „Dookoła noc się stała” (muz. Adam Sławiński, wyk. Łucja Prus) „Dzikuska” (muz. Leszek Bogdanowicz, wyk. Violetta Villas, Katarzyna Groniec) „Dziś prawdziwych Cyganów już nie ma” (muz. Andrzej Zieliński, wyk. Maryla Rodowicz, Edyta Górniak) „Ja mam szczęście do wszystkiego” (muz. Lucjan Maria Kaszycki, wyk. Hanna Rek) „Jak pięknie jest umierać między gołębiami” (muz. Andrzej Zieliński, wyk. Grażyna Łobaszewska) „Jeżeli jest” (muz. Janusz Bogacki, z repertuaru Magdy Umer) „Kiedy mi przyjdzie zasnąć na dłużej” (muz. Violetta Villas, wyk. Violetta Villas) „Kiedyś byłam lalką” (wyk. Krystyna Sienkiewicz) „Kochankowie z ulicy Kamiennej” (muz. Wojciech Solarz, wyk. m.in. Sława Przybylska, Krystyna Tkacz, Elżbieta Czyżewska i Anna Prucnal) „Kolega Maj” (muz. Jan Ptaszyn Wróblewski, wyk. Ewa Bem) „Komu weselne dzieci” (muz. Katarzyna Gärtner, wyk. Urszula Sipińska) „Króliczek” (muz. Andrzej Zieliński, wyk. Skaldowie, Katarzyna Groniec) „Ludzkie gadanie” (muz. Seweryn Krajewski, wyk. Maryla Rodowicz) „Małgośka” (muz. Katarzyna Gärtner, wyk. Maryla Rodowicz) „Mechaniczna lalka” (muz. Violetta Villas, wyk. Violetta Villas) „Mój pierwszy bal” (muz. Franciszka Leszczyńska, w repertuarze Kaliny Jędrusik) „Mówiłam żartem” (muz. Jarosław Abramow, w repertuarze Igi Cembrzyńskiej i Krystyny Jandy) „Na całych jeziorach – ty” (muz. Adam Sławiński, w repertuarze Teresy Tutinas, Kaliny Jędrusik, Hanny Banaszak, Katarzyny Nosowskiej) „Najpiękniejsza” (muz. i wyk. Seweryn Krajewski) „Na zakręcie” (muz. Przemysław Gintrowski, wyk. Krystyna Janda) „Na kulawej naszej barce” (muz. Seweryn Krajewski, wyk. Maryla Rodowicz, Katarzyna Nosowska, Katarzyna Groniec) „Nie całuj mnie pierwsza” (muz. Andrzej Zieliński, wyk. Skaldowie) „Nie ma jak pompa” (muz. Jacek Mikuła, wyk. Maryla Rodowicz) „” (muz. Seweryn Krajewski, wyk. Czerwone Gitary) „Nie żałuję” (muz. Seweryn Krajewski, wyk. Edyta Geppert) „Niech żyje bal” (muz. Seweryn Krajewski, wyk. Maryla Rodowicz) „Nim wstanie dzień” (muz. Krzysztof Komeda, wyk. Edmund Fetting do filmu Prawo i pięść, Katarzyna Groniec) „Od nocy do nocy” (muz. Waldemar Kazanecki, wyk. Halina Kunicka do filmu Noce i dnie, Edyta Górniak) „Okularnicy” (muz. Jarosław Abramow, wyk. Kazimiera Utrata, Zofia Kucówna, Sława Przybylska i Tadeusz Łomnicki) „Pogoda na szczęście” (muz. i wyk. Seweryn Krajewski) „Polska Madonna” (muz. Andrzej Sikorowski, wyk. Maryla Rodowicz) „Sing sing” (muz. Jacek Mikuła, wyk. Maryla Rodowicz) „Szaloną być” (muz. Violetta Villas, wyk. Violetta Villas) „Sztuczny miód” (muz. Krzysztof Paszek, wyk. Barbara Krafftówna, Katarzyna Groniec) „Śpiewam, bo muszę” (muz. Andrzej Zieliński, wyk. Skaldowie) „Uciekaj moje serce” (muz. i wyk. Seweryn Krajewski – do serialu Jan Serce, Stanisław Sojka, Katarzyna Groniec) „Ulica japońskiej wiśni” (muz. Jerzy Satanowski, wyk. Barbara Dziekan) „W żółtych płomieniach liści” (muz. Andrzej Zieliński, wyk. Łucja Prus wraz z zespołem Skaldowie) „Wariatka tańczy” (muz. Seweryn Krajewski, wyk. Maryla Rodowicz, Katarzyna Groniec, Krystyna Janda) „Wieczór na dworcu w Kansas City” (muz. Andrzej Zieliński, wyk. Skaldowie) „Wielka woda” (muz. Katarzyna Gärtner, wyk. Maryla Rodowicz, Katarzyna Groniec) „Zielono mi” (muz. Jan Ptaszyn Wróblewski, wyk. Andrzej Dąbrowski, Andrzej Zaucha, Katarzyna Nosowska, Ania Dąbrowska) „Zabawa w Sielance” (muz. Marek Lusztig, wyk. Barbara Rylska, Andrzej Żarnecki) Agnieszka Osiecka jest autorką scenariusza widowiska muzycznego Niech no tylko zakwitną jabłonie (1964, prapremiera w Teatrze Ateneum w Warszawie w reżyserii Jana Biczyckiego), który zdobył główną nagrodę na Festiwalu Polskiej Dramaturgii Współczesnej w 1964 i stał się największym przebojem teatralnym lat 60. XX wieku w Polsce. Maszynopis scenariusza został opublikowany w cyfrowej bibliotece Polona. Pisała też opowiadania (Biała bluzka), książki fabularne (m.in. Czarna wiewiórka, Salon gier), wspomnieniowe (Szpetni czterdziestoletni, Na początku był negatyw, Rozmowy w tańcu) i skierowane do najmłodszych czytelników (m.in. Dzień dobry Eugeniuszu, Wzór na diabelski ogon, Ptakowiec, Szczególnie małe sny, Dixie – opowiadanie, na podstawie którego powstał serial animowany) oraz sztuki teatralne (m.in. adaptacje Singera: Sztukmistrz z Lublina; Wilki, Darcie pierza). Przez kilka miesięcy 1985 prowadziła dziennik, dedykowany Adamowi Michnikowi, skazanemu wtedy na 3 lata więzienia. Książka Na wolności. Dziennik dla Adama ukazał się w 2008. W 1995 zakończyła pracę nad librettem do opery dziecięcej Pan Marimba, nie miała jednak okazji obejrzeć spektaklu, bo jego premiera miała miejsce krótko po jej śmierci. Na podstawie książki powstał serial animowany pt. Dixie, do którego napisała również dialogi. Tłumaczyła pieśni radzieckiego piosenkarza Bułata Okudżawy na polski, a ten poświęcił jej piosenkę „Proszczanie s Polszej”, której pierwszy wiersz brzmi: „My swjazany, Agnieszka, dawno odnoj sudʹboju”. Jest autorką słynnego sloganu reklamowego „Coca cola – to jest to!” (1972). Pamięć o autorce Albumy i kompilacje oparte w całości na twórczości Agnieszki Osieckiej Pięć oceanów – 5-płytowa kompilacja, zawierająca utwory z tekstami napisanymi przez Agnieszkę Osiecką Osiecka – album Katarzyny Nosowskiej z piosenkami Agnieszki Osieckiej Czy te oczy mogą kłamać – album zespołu Raz, Dwa, Trzy Buty 2 – album Maryli Rodowicz z piosenkami Agnieszki Osieckiej Zoo z piosenkami Agnieszki Osieckiej – album Katarzyny Groniec z piosenkami Agnieszki Osieckiej Sentymenty – serial muzyczny dokumentujący piosenki Agnieszki Osieckiej ... tylko brać. Osiecka znana i nieznana – album Stanisława Soyki z piosenkami Agnieszki Osieckiej Osiecka po męsku – Marcin Januszkiewicz Osiecky – De Mono Osiecka o miłości - płyta zawierająca utwory z tekstami napisanymi przez Agnieszkę Osiecką Osiecka o miłości. Volume 2- płyta zawierająca utwory z tekstami napisanymi przez Agnieszkę Osiecką Osiecka o miłości. Volume 3- płyta zawierająca utwory z tekstami napisanymi przez Agnieszkę Osiecką Konkursy i wydarzenia muzyczne Pamiętajmy o Osieckiej – konkurs na interpretację piosenek Agnieszki Osieckiej, którego organizatorem jest Fundacja Okularnicy im. Agnieszki Osieckiej. Zielono mi – koncert wyreżyserowany przez Magdę Umer i zaprezentowany na 34. Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu w 1997; widowisko składało się z piosenek Osieckiej, których interpretacje wykonali artyści polskiej sceny muzycznej i teatralnej. Fundacja Fundacja „Okularnicy” im. Agnieszki Osieckiej Patronaty Gimnazjum nr 1 im. Agnieszki Osieckiej w Wodzisławiu Świętokrzyskim Gimnazjum im. Agnieszki Osieckiej w Kamienicy Polskiej Muzyczne Studio Polskiego Radia im. Agnieszki Osieckiej Teatr Atelier im. Agnieszki Osieckiej w Sopocie XCVI Liceum Ogólnokształcące im. Agnieszki Osieckiej w Warszawie Liceum Ogólnokształcące nr XVII im. Agnieszki Osieckiej we Wrocławiu III Liceum Ogólnokształcące im. Agnieszki Osieckiej w Sopocie Zespół Szkół Samorządowych im. Agnieszki Osieckiej w Rucianem-Nidzie Miejska i Gminna Biblioteka Publiczna im. Agnieszki Osieckiej w Lipianach Bielska Autorska Szkoła Aktorska im. Agnieszki Osieckiej w Bielsku-Białej Miejska Biblioteka Publiczna im. Agnieszki Osieckiej w Darłowie Pomniki Pomnik Agnieszki Osieckiej w Opolu autorstwa Mariana Molendy, odsłonięty 28 maja 2002. Fontanna-płaskorzeźba Kochankowie z ulicy Kamiennej, autorstwa Wojciecha Gryniewicza, odsłonięty 25 czerwca 2004. Ławka Poetów w Tarnowie – odsłonięta 3 grudnia 2004 ławka pomnikowa autorstwa Jacka Kucaby z postaciami Agnieszki Osieckiej, Zbigniewa Herberta i Jana Brzechwy. Pomnik Agnieszki Osieckiej w Warszawie autorstwa Dariusza i Teresy Kowalskich, odsłonięty 19 maja 2007. Pomnik Agnieszki Osieckiej w Rucianem-Nidzie autorstwa Piotra Bogdaszewskiego, odsłonięty 19 maja 2012. Upamiętnienie Na ścianie budynku przy ul. Dąbrowieckiej 25 w Warszawie, w którym mieszkała Agnieszka Osiecka, znajduje się tablica pamiątkowa. 5 grudnia 2013 roku Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu dwie monety o nominałach 10 zł i 2 zł z serii „Historia Polskiej Muzyki Rozrywkowej” upamiętniające Agnieszkę Osiecką. W roku 2013 rozpoczęto publikację pamiętników Agnieszki Osieckiej pod tytułem „Dzienniki”, o których na stronie wydawcy (Prószyński Media) napisano: W maju 2016 roku ukazała się wcześniej niepublikowana, bardzo osobista powieść „Neponset”, którą Osiecka napisała na przełomie lat 70. i 80. Ma formę dziennika głównej bohaterki (zawiera elementy autobiograficzne). Książkę przygotowała do druku Karolina Felberg-Sendecka (m.in. redaktorka książki „Koleżanka”) i Marta Dobromirska-Passent (żona Daniela Passenta, opracowanie materiałów archiwalnych) na podstawie trzech wersji tekstu (maszynopisy i rękopisy), zdeponowanych w Archiwum Agnieszki Osieckiej w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Bohaterką powieści jest Marta (przypominająca Elżbietę z „Białej bluzki” i „Ćmy”), „nieprzystosowana do życia, antysystemowa, anarchiczna, a przede wszystkim żywiołowa (rzeczna, dorzeczna i niedorzeczna)”, która mówi o sobie, że jest „jak radio zgubione przez astronautów, pędzące przez nieba z resztkami audycji o hodowli bratków lub kurcząt – audycji, której już nikt nie słucha”. Agata Passent napisała we wprowadzeniu, że ta wyjątkowo gorzka historia mogłaby nosić tytuł „Książę i żebraczka” (tekst książki poprzedza zbiór wierszy, napisanych przez Osiecką w tych samych latach, zatytułowany „Wiersze dla Księcia”). Dodatkowo opublikowano liczne przypisy i noty edytorskie oraz: fragment rozmowy Karoliny Felberg-Sendeckiej z Magdą Czapińską, zatytułowany „Koleżanka” tekst Karoliny Felberg-Sendeckiej pt. „Afekciarstwo Osieckiej” Zobacz też Muzyczne Studio Polskiego Radia im. Agnieszki Osieckiej Osiecka (serial telewizyjny) Przypisy Bibliografia Szkic – esej: Agnieszka Osiecka – Muza – Afrodyta – Inspiracja, [w:] Marek Różycki jr. Artystyczny Bazar Różyckiego, Oficyna Wydawnicza Rafał Brzeziński /rafalbrzezinski.info/, 2016 – rozmowy, szkice i felietony z- i o najwybitniejszych twórcach kultury i sztuki, s. 451, ; Linki zewnętrzne Publiczne Cyfrowe Archiwum Agnieszki Osieckiej Biogram w portalu culture.pl „Agnieszka Osiecka” (film, 1989) Rękopisy Agnieszki Osieckiej w zbiorach Biblioteki Narodowej – wersja cyfrowa na Polona.pl Absolwenci Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi Absolwenci Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego Autorzy tekstów do Kabaretu Olgi Lipińskiej Autorzy tekstów dla STS-u Członkowie Stowarzyszenia Pisarzy Polskich Członkowie Związku Młodzieży Polskiej Ludzie urodzeni w Warszawie Ludzie związani z paryską „Kulturą” Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (Polska Ludowa) Polacy pochodzenia serbskiego Polacy pochodzenia rumuńskiego Polacy pochodzenia węgierskiego Pisarze związani z Warszawą Pochowani na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie Poezja śpiewana i piosenka literacka Urodzeni w 1936 Zmarli w 1997 Polscy poeci XX wieku

6623

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wis%C5%82awa%20Szymborska

Wisława Szymborska

Wisława Szymborska, właśc. Maria Wisława Szymborska-Włodek (ur. 2 lipca 1923 na Prowencie, obecnie część Kórnika, zm. 1 lutego 2012 w Krakowie) – polska poetka, eseistka, krytyczka, tłumaczka, felietonistka; laureatka Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1996), założycielka Stowarzyszenia Pisarzy Polskich (1989), członkini Polskiej Akademii Umiejętności (1995), dama Orderu Orła Białego. Od 1929 Wisława Szymborska mieszkała w Krakowie, gdzie debiutowała w 1945 na łamach „Dziennika Polskiego” wierszem Szukam słowa. W 1952 w Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik” wydała pierwszy tom poetycki Dlatego żyjemy, w tym samym roku została członkinią Związku Literatów Polskich. W latach 1953–1966 była kierowniczką działu poezji tygodnika „Życie Literackie”, następnie w latach 1967–1981 publikowała w nim felietony Lektury nadobowiązkowe, które pisała do 2002. W 1983 nawiązała współpracę z „Tygodnikiem Powszechnym”. Od 1988 była członkinią PEN Clubu, a od 2001 członkinią honorową Amerykańskiej Akademii Sztuki i Literatury. Życiorys Maria Wisława Anna Szymborska urodziła się na Prowencie, czyli folwarku (obszarze dworskim, który wówczas stanowił odrębną jednostkę administracyjną pomiędzy Kórnikiem a Bninem) położonym na południe od zamku w Kórniku, nad Jeziorem Kórnickim w Poznańskiem. Była drugą córką Wincentego Szymborskiego, prawicowego polityka, byłego wiceprezydenta Rzeczypospolitej Zakopiańskiej oraz zarządcy dóbr hrabiego Władysława Zamoyskiego, i Anny Marii z domu Rottermund (1890–1960). Rodzice Szymborskiej przenieśli się w styczniu 1923 z Zakopanego do Kórnika, dokąd hrabia Zamoyski wysłał Szymborskiego w celu uporządkowania spraw finansowych jego tamtejszej posiadłości. Po śmierci hrabiego w 1924, rodzina Szymborskich zamieszkała w Toruniu, a od 1929 w Krakowie, w kupionej przy ul. Radziwiłłowskiej 29 kamienicy. Wisława Szymborska uczęszczała tam początkowo do Szkoły Powszechnej im. Józefy Joteyko przy ul. Podwale 6, a następnie od września 1935 do Gimnazjum Sióstr Urszulanek przy ul. Starowiślnej 3-5. Po wybuchu II wojny światowej kontynuowała naukę na tajnych kompletach, a od roku 1943 zaczęła pracować jako urzędniczka na kolei, by uniknąć wywiezienia na roboty do Rzeszy. W tym też czasie po raz pierwszy wykonała ilustracje do książki (podręcznik języka angielskiego First steps in English Jana Stanisławskiego) i zaczęła pisywać opowiadania oraz z rzadka – wiersze. Od 1945 brała udział w życiu literackim Krakowa, do 1946 należała do grupy literackiej „Inaczej”. Według wspomnień poetki największe wrażenie wywarł na niej Czesław Miłosz. W tym samym roku podjęła studia polonistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, by następnie przenieść się na socjologię. Studiów jednak nie ukończyła ze względu na trudną sytuację materialną. W 1953 sygnatariuszka Rezolucji Związku Literatów Polskich w Krakowie w sprawie procesu krakowskiego popierającej skazanie na karę śmierci w sfingowanym procesie: Edwarda Chachlicę, Michała Kowalika i księdza Józefa Lelitę. W 1957 Szymborska nawiązała kontakty z paryską „Kulturą” i Jerzym Giedroyciem. W 1964 znalazła się wśród sygnatariuszy sfałszowanego przez władze protestu potępiającego Radio Wolna Europa za nagłośnienie Listu 34. W latach 1945–1966 była członkinią Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). W 1975 podpisała protestacyjny List 59, w którym czołowi polscy intelektualiści protestowali przeciwko zmianom w konstytucji, wprowadzającym zapis o kierowniczej roli PZPR i wiecznym sojuszu z ZSRR, a w styczniu 1978 podpisała deklarację założycielską Towarzystwa Kursów Naukowych. W pierwszych latach istnienia Studium Literacko-Artystycznego, odbywającego się na UJ, prowadziła na nim warsztaty poetyckie. Została członkinią komitetu poparcia Bronisława Komorowskiego przed przyspieszonymi wyborami prezydenckimi 2010. W listopadzie 2011 Szymborska przeszła poważną operację. Zmarła 1 lutego 2012 w czasie snu w swoim mieszkaniu przy ulicy Piastowskiej w Krakowie. Informację o śmierci Szymborskiej przekazał jej sekretarz Michał Rusinek. Pogrzeb poetki odbył się 9 lutego 2012. Zgodnie z jej wolą urna z prochami została złożona w grobie rodzinnym na cmentarzu Rakowickim (kwatera GD rząd 10., grób numer 10). Pogrzeb miał charakter świecki. Życie prywatne W kwietniu 1948 wyszła za mąż za poetę Adama Włodka, zamieszkali w Domu Literatów przy ul. Krupniczej 22. Klimat środowiska miał inspirujący wpływ na twórczość poetki. Z mężem rozwiodła się w 1954. Od października 1967 była związana z pisarzem Kornelem Filipowiczem aż do jego śmierci w 1990 (nie łączyły ich jednak nigdy związek małżeński ani wspólne mieszkanie). Filipowicz cieszył się autorytetem i wychowywał młodych pisarzy. Para odbywała rejsy kajakowe, wakacje spędzała w Papierni i Olejnicy, zbierała grzyby czy łowiła ryby na Dunajcu, Skawie czy Rabie, w okolicach Nowego Sącza i Poznania. Twórczość literacka Pierwsze wiersze opublikowała w krakowskim „Dzienniku Polskim”, następnie w „Walce” i „Pokoleniu”. W tych czasach Wisława Szymborska była związana ze środowiskiem akceptującym socjalistyczną rzeczywistość. W latach 1947–1948 była sekretarzem dwutygodnika oświatowego „Świetlica Krakowska” i – między innymi – zajmowała się ilustracjami do książek. W 1949 roku pierwszy tomik wierszy Szymborskiej pt. Wiersze (według innych źródeł Szycie sztandarów) nie został dopuszczony do druku. Cenzura PRL stwierdziła, iż „nie spełniał wymagań socjalistycznych”. Jej debiutem książkowym był wydany w roku 1952 tomik wierszy pt. Dlatego żyjemy. Szymborska została przyjęta do Związku Literatów Polskich. Była także członkinią Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. W latach 1953–1981 wchodziła w skład zespołu redakcyjnego tygodnika „Życie Literackie”, gdzie od 1968 roku prowadziła stałą rubrykę „Lektury nadobowiązkowe”, które zostały później opublikowane także w formie książkowej. W latach 1981–1983 była członkinią redakcji krakowskiego miesięcznika „NaGłos”. Kiedy w latach osiemdziesiątych rozwiązane zostało krakowskie „Pismo”, swoje „Lektury nieobowiązkowe” publikowała we wrocławskim miesięczniku „Odra”. W tymże miesięczniku zamieściła też w 1991 roku wiersz „Kot w pustym mieszkaniu” napisany po śmierci swojego partnera Kornela Filipowicza. Szymborska była nierozerwalnie związana z Krakowem i wielokrotnie podkreślała swoje przywiązanie do tego miasta. Orędownikiem poezji Szymborskiej w Niemczech był Karl Dedecius, tłumacz literatury polskiej. W twórczości Wisławy Szymborskiej ważne miejsce zajmują także limeryki, z tego względu zasiadała ona w Loży Limeryków, której prezesem jest jej sekretarz Michał Rusinek. Wisława Szymborska uznawana jest również za twórczynię i propagatorkę takich żartobliwych gatunków literackich, jak lepieje, moskaliki, odwódki i altruiki. Należy do najczęściej tłumaczonych polskich autorów. Jej książki zostały przetłumaczone na 42 języki. 23 września 2012 w radiowej Trójce zostały wyemitowane niepublikowane dotąd wiersze Szymborskiej. Krytyka W okresie stalinizmu zaliczana do Pryszczatych, grupy młodych pisarzy przełomu lat 40. i 50., entuzjastycznych propagatorów realizmu socjalistycznego, którzy za główne zadanie literatury przyjmowali wspieranie aparatu władzy we wprowadzaniu w polskim społeczeństwie ustroju socjalistycznego. Jej podpis obok podpisów 52 innych członków krakowskiego koła Związku Literatów Polskich znalazł się pod rezolucją w sprawie procesu krakowskiego. Odznaczenia i nagrody Order Orła Białego (2011) Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1974) Złoty Krzyż Zasługi (1955, w 10. rocznicę Polski Ludowej za zasługi w dziedzinie kultury i sztuki) Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2005) Nagroda Fundacji im. Kościelskich (1990, przyznana wyjątkowo, jednorazowa Nagroda im. Zygmunta Kallenbacha za najwybitniejszą książkę ostatniego dziesięciolecia) Nagroda Goethego (1991) Nagroda Herdera (1995) doktor honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (27 lutego 1995) – jedyny doktorat honorowy, który przyjęła poetka Nagroda Literacka Miast Partnerskich Torunia i Getyngi im. Samuela Bogumiła Lindego (1996) Nagroda Nobla w dziedzinie literatury (przyznana 3 października 1996, wręczona w Sztokholmie 9 grudnia 1996). Komitet Noblowski w uzasadnieniu przyznania poetce nagrody napisał: „za poezję, która z ironiczną precyzją pozwala historycznemu i biologicznemu kontekstowi ukazać się we fragmentach ludzkiej rzeczywistości”. tytuł Człowiek Roku tygodnika „Wprost” (1996) Honorowe Obywatelstwo Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa (1997) Dziecięca Nagroda „Serca” za pomoc dla świdnickich dzieci. Za pośrednictwem Jacka Kuronia i jego Fundacji „Pomoc Społeczna SOS” przekazała część Nagrody Nobla na zakup okien do budowanego w Świdnicy Europejskiego Centrum Przyjaźni Dziecięcej. Złoty Medal Honorowy za Zasługi dla Województwa Małopolskiego (2012, pośmiertnie) Nagroda Miasta Krakowa (1954) Laudacja Noblowska „W Wisławie Szymborskiej Szwedzka Akademia chce uhonorować przedstawicielkę niezwykłej czystości i siły poetyckiego spojrzenia. Poezji jako odpowiedzi na życie, sposobu na życie, pracy nad słowem jako myślą i wrażliwością. Wiersze Wisławy Szymborskiej to perfekcja słowa, wysoce wycyzelowane obrazy, myślowe allegro ma non troppo, jak nazywa się jeden z jej wierszy. Jednak ciemności, której nie ulegają one bezpośrednio, wyczuwa się w nich tak, jak ruch krwi pod skórą”. Twórczość Tomy poetyckie Dlatego żyjemy, 1952, 1954 (2. wyd.) Pytania zadawane sobie, 1954. Wołanie do Yeti, 1957. Sól, 1962. Sto pociech, 1967. Wszelki wypadek, 1972. Wielka liczba, 1976. Ludzie na moście, 1986. Koniec i początek, 1993. Chwila, 2002 (Finał Nagrody Literackiej Nike 2003). Dwukropek, 2005 (Nominacja do Śląskiego Wawrzynu Literackiego, kwiecień 2006; Finał Nagrody Literackiej Nike 2006). Tutaj, 2009 (Nominacja do Nagrody Literackiej Nike 2010) Wystarczy, 2012. Czarna piosenka, 2014 (na podstawie maszynopisu). Zbiory poezji 101 wierszy, 1966 Wiersze wybrane, 1964 Poezje wybrane, 1967 Poezje: Poems (edycja dwujęzyczna polsko-angielska), 1989 Widok z ziarnkiem piasku, 1996 Sto wierszy – sto pociech, 1997 Miłość szczęśliwa i inne wiersze, 2007 Wiersze wybrane (Wydawnictwo A5 K. Krynicka, ), 2010 Milczenie roślin, 2011, 2012 (2. wyd.) Wiersze wszystkie, (Znak) 2023 Inne Lektury nadobowiązkowe, 1973, razem sześć wydań – cykl felietonów Nowe lektury nadobowiązkowe. 1997-2002, Kraków, Wydawnictwo Literacie, 2002 – cykl felietonów Wszystkie lektury nadobowiązkowe, Kraków, Wydawnictwo Znak, 2015 Rymowanki dla dużych dzieci, Kraków, Wydawnictwo a5, 2003, – zbiór limeryków, moskalików i innych krótkich form poetyckich, a także kolaży autorki Błysk rewolwru, Warszawa, Agora, 2013, – zbiór utworów i rysunków z młodości, a także utworów niepoważnych z okresu późniejszego w tym limeryki, rajzefiberki (nazwa wprowadzona przez redaktorów książki), altruitki, lepieje wraz z podgatunkiem lepiej hotelowy (podobnie nowa nazwa) i adoralia. Listy: Karteczki własnego wyrobu: listy Wisławy Szymborskiej do Tadeusza Zakrzewskiego w Toruniu, Toruń, Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, 2012, – pod redakcją Zefiryna Jędrzyńskiego. Listy. Najlepiej w życiu ma twój kot, Kraków, Wydawnictwo Znak, 2016, – korespondencja Wisławy Szymborskiej i Kornela Filipowicza. Jacyś złośliwi bogowie zakpili z nas okrutnie: korespondencja 1955-1996, Kraków, Wydawnictwo a5, 2018, – korespondencja Wisławy Szymborskiej i Zbigniewa Herberta. Tak wygląda prawdziwa poetka, podciągnij się! Listy, Wydawnictwo Znak, 2019, – korespondencja Wisławy Szymborskiej i Joanny Kulmowej Upamiętnienie Przy wejściu do kawiarni Nowa Prowincja w Krakowie (w której regularnie bywała Wisława Szymborska) od marca 2014 znajduje się Domofon poezji, na którym można odtworzyć nagranie poetki czytającej własny wiersz; Jej limeryki zainspirowały Annę Molgę do prac, które zaprezentowała na wystawie „Focus Szymborska” w Beletage Galerie w Berlinie; „Wir i napromieniowanie tęczą – Hommage a Wisława Szymborska” to tytuł muralu znajdującego się w gdańskiej dzielnicy Zaspa-Młyniec, wykonanego przez włoskiego artystę posługującego się pseudonimem „Opiemme”; Dla upamiętnienia Wisławy Szymborskiej, m.in. jako autorki wiersza „Otwornice”, w 2018 jeden z nowo odkrytych gatunków otwornic nazwano Cyrea szymborska; 6 października 2017 na elewacji kamienicy przy ulicy Radziwiłłowskiej 29 w Krakowie odsłonięta została tablica poświęcona pamięci Wisławy Szymborskiej. Autorem tablicy jest rzeźbiarz prof. Czesław Dźwigaj; W Krakowie w kwietniu 2012 roku, na mocy testamentu pozostawionego przez Noblistkę, została założona Fundacja Wisławy Szymborskiej. Od 2013 roku Fundacja przyznaje Nagrodę im. Wisławy Szymborskiej za tom poetycki wydany w języku polskim lub przełożony na język polski, w ramach Funduszu Zapomogowego udziela pomocy finansowej pisarzom i tłumaczom w trudnej sytuacji materialnej oraz przyznaje Nagrodę im. Adama Włodka młodym pisarzom, tłumaczom oraz literaturoznawcom; W ramach projektu Kody Miasta poetka jest patronem literackim ławeczki w Krakowie na Plantach. Projekt ten jest realizowany przez Krakowskie Biuro Festiwalowe, operatora tytułu Kraków Miasto Literatury UNESCO, którym Kraków został uhonorowany w 2013 roku; W 2013 roku w Kórniku odsłonięto pomnik-ławeczkę Wisławy Szymborskiej na promenadzie im. Wisławy Szymborskiej. Autorami ławeczki są: Piotr Mastalerz i Dawid Szafrański; W mieszkaniu przy ulicy Piastowskiej 46 w Krakowie, w którym poetka spędziła 15 ostatnich lat życia (od 1997), w ramach projektu Rezydencje u Szymborskiej realizowanego przez Wrocławski Dom Literatury we współpracy z Fundacją Wisławy Szymborskiej, okresowo zamieszkują literaci, dziennikarze W wielu polskich miastach jest patronką ulic np. w Białymstoku, Inowrocławiu, Olsztynie; W 2014 roku na Domu Pracy Twórczej „Astoria” w Zakopanem odsłonięto tablicę poetki, na której napisano: „W tym domu 3 października 1996 roku Wisławę Szymborską zaskoczyła wiadomość o Nagrodzie Nobla”; Justyna Budzyn, artystka zajmująca się ceramiką, mozaikami i rzeźbą ceramiczną jest autorką projektu łączącego poezję Szymborskiej ze sztuką: „Mapa Szymborskiej” albo „z humorem i bez patosu-śladami Szymborskiej”. Od 2019 roku powstają ceramiczne mozaiki z fragmentami wierszy poetki. Umieszczane są w miejscach związanych z noblistką. Do 2020 roku zostały zrealizowane cztery prace. Trzy z nich umieszczono w okolicach Gorców (Szymborska często wypoczywała w Lubomierzu-Rzeki): pierwsza inspirowana wierszem „Hania” – na czarnym szlaku z Lubomierza na Kudłoń i dalej na Turbacz, druga inspirowana wierszem „Upamiętnienie” – na jednej z bacówek przy żółtym szlaku wiodącym z Jamnego na przełęcz Przysłop, trzecia inspirowana wierszem „Rzeka Heraklita” – nad rzeką Kamienicą, przy biwaku Wiatrówki. Czwarta mozaika znajduje się w Kórniku na promenadzie im. Wisławy Szymborskiej, inspirowana wierszem „Kizia”. Artystka planuje kontynuację projektu; Poczta Polska wydała następujące znaczki z wizerunkiem Wisławy Szymborskiej: 1996 rok – na znaczku przedstawiono podobiznę Wisławy Szymborskiej na tle pejzażu z drzewem odbijającym się w wodzie oraz napis Literacka Nagroda Nobla 1996. Autorem projektu jest Janusz Wysocki 2001 rok – w serii Polskie Milenium na znaczku umieszczono wizerunki Wisławy Szymborskiej i Mikołaja Reja 2003 rok – w cyklu Polonica na polskim znaczku znajduje się znaczek szwedzki wydany przez Pocztę Szwedzką w roku 2000 z portretem Noblistki. Autorem rytu znaczka jest Czesław Słania. Uchwałą Senatu RP X kadencji z 16 listopada 2022, rok 2023 ustanowiono „Rokiem Wisławy Szymborskiej”. 2 lipca 2023, w 100 urodziny poetki, w Krakowie został otwarty Park im. Wisławy Szymborskiej przy ulicy Karmelickiej. Publikacje o Szymborskiej Stanisław Balbus, Świat ze wszystkich stron świata. O Wisławie Szymborskiej. Wydawnictwo Literackie, Kraków, 1996. . Małgorzata Baranowska, Tak lekko było nic o tym nie wiedzieć... Szymborska i świat, Wydawnictwo Dolnośląskie, 1996; Urszula Biełous, Szymborska (publikacja w jęz. francuskim; tłum. Barbara Grzegorzewska), Agencja Autorska, 1974; Anna Bikont, Joanna Szczęsna, Wisławy Szymborskiej pamiątkowe rupiecie, przyjaciele i sny, Prószyński i S-ka, 1997 [2 wydania], , ; wydanie 3 zmienione i uzupełnione 2003, ; wydanie holenderskie pt. Wislawa Szymborska. Prullaria, dromen en vrienden, De Geus, 2007, . Anna Bikont, Joanna Szczęsna, Pamiątkowe rupiecie. Biografia Wisławy Szymborskiej, Znak 2012, . Anna Bikont, Joanna Szczęsna, Wisława Szymborska (książka towarzysząca albumowi Wisława Szymborska, wyd. Agora SA, 2010); Janusz Drzewucki: Gdzieś obok, poza wszystkim oraz Radość pisania i radość czytania, w książce: Smaki słowa. Szkice o poezji. Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1999. . Wojciech Ligęza, O poezji Wisławy Szymborskiej. Świat w stanie korekty, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2002, . Ryszard Matuszewski, Wisławy Szymborskiej dary przyjaźni i dowcipu, Oficyna Wydawnicza „AURIGA” 2008, . Tadeusz Nyczek, 22 x Szymborska, Wydawnictwo a5, 1997, ; wydanie rozszerzone pt. Tyle naraz świata. 27 x Szymborska: Wydawnictwo a5, 2005, . Artur Sandauer, Na przykład Szymborska, [w:] Liryka i logika, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1971; Artur Sandauer, Pogodzona z historią, [w:] Poeci czterech pokoleń, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1977; Marian Stala: Kot i puste mieszkanie, w książce: Druga strona. Notatki o poezji współczesnej, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997. . Michał Rusinek: Nic zwyczajnego, Wydawnictwo Znak, Kraków 2016; W 2020 roku ukazała się książka biograficzna wydana przez Wydawnictwo Znak – Szymborska. Znaki szczególne. Biografia wewnętrzna, napisana przez Joannę Gromek-Illg; Michał Rusinek: Szalik. O Wisławie Szymborskiej dla dzieci, Zygzaki, Poznań 2023. Szymborska w piosenkach 1965: Łucja Prus: piosenka do tekstu wiersza „Nic dwa razy” wykonana na Międzynarodowym Festiwalu Piosenki w Sopocie 1979: Magda Umer: piosenka do tekstu wiersza „Buffo” (album Dedykacja) 1991: Pabieda: piosenka do fragmentu tekstu wiersza „Dzieci epoki” (album To jeszcze nie koniec!) 1994: Maanam: tekst utworu „Nic dwa razy” (album Róża) 1995: Grzegorz Turnau: To tu, to tam (tekst utworu Atlantyda). 2010: 4-płytowy album Wisława Szymborska, wyd. Agora SA (na dwóch płytach Szymborska czyta swoje wiersze, na trzeciej dziewięciu wykonawców śpiewa dziesięć piosenek z tekstami Szymborskiej, na czwartej – DVD – znajduje się film dokumentalny Chwilami życie bywa znośne. Przewrotny portret Wisławy Szymborskiej Katarzyny Kolendy-Zaleskiej). Zbigniew Zamachowski - „Miłość od pierwszego wejrzenia" 2013: Na Bani: piosenka do tekstu wiersza „Do zakochanej nieszczęśliwie”; (muz. Izolda Trojanowska) 2014: „Wisława Szymborska” – Jacek Stęszewski 2015: Kapela Ogórki – „Nic dwa razy” 2018: Pablopavo & Ludziki – „W przytułku” 2020: Zespół Trochę o Duszy – „Nagrobek” 2021: Zespół Trochę o Duszy – „Nienawiść” 2022: Sanah – „Nic dwa razy” Szymborska w filmie 2014: Beata Poźniak – film eksperymentalny „People on the Bridge” na podstawie wiersza „Ludzie na moście” Zobacz też Nagroda im. Wisławy Szymborskiej Fundacja Wisławy Szymborskiej Przypisy Linki zewnętrzne Wisława Szymborska wolała rocznice nieokrągłe, rozmowa Aleksandry Parzyszek (Onet) z Michałem Rusinkiem Król Karol XVI Gustaw wręcza Wiesławie Szymborskiej nagrodę Nobla w Notacjach SF Kronika na stronie KronikaRP Wykład „Poeta i świat” wygłoszony przez laureatkę literackiej nagrody Nobla Wisławę Szymborską w Notacjach SF Kronika na stronie KronikaRP Wisława Szymborska czyta swoje wiersze w Notacjach SF Kronika na stronie KronikaRP Spotkanie z Wisławą Szymborską w Starym Teatrze w Krakowie, rozmowa na temat nagłej sławy w Notacjach SF Kronika na stronie KronikaRP Wisława Szymborska w serwisie Polska poezja współczesna. Przewodnik encyklopedyczny Rękopisy i maszynopisy Wisławy Szymborskiej w bibliotece Polona Biografie kanonu polskiej Wikipedii Członkowie Polskiej Akademii Umiejętności Członkowie Stowarzyszenia Pisarzy Polskich Członkowie Związku Literatów Polskich (Polska Rzeczpospolita Ludowa) Doktorzy honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Honorowi obywatele Krakowa Laureaci Nagrody Fundacji im. Kościelskich Laureaci Nagrody Goethego Laureaci Nagrody Miasta Krakowa Ludzie roku tygodnika Wprost Nobliści – literatura Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa) Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (Polska Ludowa) Odznaczeni Złotym Medalem Honorowym za Zasługi dla Województwa Małopolskiego Odznaczeni Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” Pisarze związani z Krakowem Pochowani na cmentarzu Rakowickim Polscy eseiści XX wieku Polscy eseiści XXI wieku Polscy poeci XX wieku Polscy poeci XXI wieku Sygnatariusze Listu 59 Sygnatariusze rezolucji Związku Literatów Polskich w Krakowie w sprawie procesu krakowskiego Urodzeni w 1923 Zmarli w 2012

2383108

https://pl.wikipedia.org/wiki/Okr%C4%99gi%20wyborcze%20do%20Senatu%20Rzeczypospolitej%20Polskiej

Okręgi wyborcze do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej

Okręgi wyborcze do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej – okręgi wyborcze utworzone na terytorium Polski w celu przeprowadzenia wyborów powszechnych do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (izby wyższej parlamentu). Od 2011 liczbę i kształt okręgów reguluje Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy. Wszystkie okręgi wyborcze są jednomandatowe, zatem w 100 okręgach wyborczych wybiera się łącznie 100 senatorów. Nad prawidłowym przeprowadzaniem wyborów czuwają okręgowe komisje wyborcze odpowiednie dla właściwych terytorialnie okręgów wyborczych do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (izby niższej parlamentu). Zasady tworzenia okręgów Okręgi wyborcze do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej obejmują obszar całości lub części województwa, przy czym ich granice nie mogą naruszać granic okręgów wyborczych do Sejmu, zaś miasta liczące powyżej 500 000 mieszkańców mogą być dzielone na kilka okręgów. Ustaleniu podziału terytorium kraju na okręgi wyborcze i liczby wybieranych w nich senatorów służy norma przedstawicielstwa – iloraz liczby ludności Polski przez 100 (na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej z 4 sierpnia 2011 wynosiła ona 377 813 mieszkańców), przy czym liczba mieszkańców w okręgu nie może być wyższa lub równa dwukrotności normy przedstawicielstwa oraz nie może być niższa niż połowa normy przedstawicielstwa. W województwie wybiera się senatorów w liczbie nie mniejszej niż liczba całkowita będąca ilorazem liczby mieszkańców województwa i normy przedstawicielstwa, a nie większej niż ta liczba całkowita powiększona o jeden. Na terenie gmin wchodzących w skład poszczególnych okręgów wyborczych tworzone są obwody głosowania. Ponadto tworzone mogą być obwody dla: obywateli polskich przebywających poza granicami kraju (siedziby odpowiednich komisji obwodowych określa minister spraw zagranicznych); przynależą one do okręgu wyborczego nr 44 (odpowiedniego dla Warszawy-Śródmieścia); wyborców przebywających na polskich statkach morskich, które znajdują się w podróży w okresie obejmującym dzień wyborów, jeżeli przebywa na nich co najmniej 15 wyborców (tworzy je minister infrastruktury); przynależą one do okręgu wyborczego nr 44. Państwowa Komisja Wyborcza ma prawo przedkładania Sejmowi wniosków dotyczących propozycji zmian w podziale Polski na okręgi wyborcze, jeżeli konieczność taka wynika ze zmian w zasadniczym podziale terytorialnym państwa lub ze zmiany liczby mieszkańców w okręgu wyborczym lub w kraju. Dokonywanie zmian granic powiatów pociągających za sobą zmiany granic okręgów wyborczych jest zakazane w okresie 12 miesięcy poprzedzających upływ kadencji Sejmu i Senatu oraz po skróceniu kadencji Sejmu i Senatu. Zmian w podziale na okręgi wyborcze można dokonać nie później niż na 3 miesiące przed dniem upływu terminu zarządzenia wyborów do Sejmu i Senatu. Ustalenie wyniku wyborów w okręgach Mandat senatorski w danym okręgu otrzymuje kandydat, który otrzymał największą liczbę głosów ważnych (większość względna), przy czym każdy komitet może wystawić wyłącznie jednego kandydata. Jeżeli dwóch lub więcej kandydatów otrzymało równą liczbę głosów, o pierwszeństwie rozstrzyga większa liczba obwodów głosowania, w których jeden z kandydatów uzyskał więcej głosów, a przy dalszej równości, przeprowadzane jest przez przewodniczącego okręgowej komisji wyborczej losowanie. Jeżeli zostanie zarejestrowany tylko jeden kandydat, uważa się tego kandydata za wybranego, jeżeli w głosowaniu otrzymał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów (wybiera się między opcjami „tak” i „nie”). Wybory uzupełniające W razie utraty mandatu przez senatora Prezydent RP zarządza przeprowadzenie wyborów uzupełniających w okręgu, z którego został on wybrany, w ciągu 3 miesięcy od dnia stwierdzenia wygaśnięcia mandatu senatora. Wyborów uzupełniających nie przeprowadza się w okresie 6 miesięcy przed dniem, w którym upływa termin zarządzenia wyborów do Sejmu. Wygaśnięcie mandatu senatora niezwłocznie stwierdza Marszałek Senatu w formie obwieszczenia w następujących wypadkach: śmierci senatora, utraty prawa wybieralności lub nieposiadania go w dniu wyborów, pozbawienia mandatu prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu, zrzeczenia się mandatu (w tym przez odmowę złożenia ślubowania), zajmowania w dniu wyborów lub powołania w toku kadencji na stanowisko lub powierzenia funkcji, których nie można łączyć z mandatem senatora, wyboru w toku kadencji na posła do Parlamentu Europejskiego. Wykaz okręgów Według danych Państwowej Komisji Wyborczej z 9 października 2011 najwięcej mieszkańców – 643 133 – zamieszkiwało obszar okręgu wyborczego nr 30 (największe miasto – Oświęcim), a najmniej mieszkańców – 216 436 – zamieszkiwało teren okręgu nr 61 (Bielsk Podlaski). W poszczególnych województwach wybiera się następującą liczbę senatorów: mazowieckie, śląskie – 13; wielkopolskie – 9; dolnośląskie, małopolskie – 8; łódzkie – 7; lubelskie, pomorskie – 6; kujawsko-pomorskie, podkarpackie – 5; warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie – 4; lubuskie, opolskie, podlaskie, świętokrzyskie – 3. Wybory na podstawie poprzednich ordynacji 1922–1935 Pierwszym aktem prawnym dotyczącym wyborów do Senatu RP była ustawa z dnia 28 lipca 1922 r. – Ordynacja wyborcza do Senatu, według której ustalono skład izby wyższej parlamentu w latach: 1922, 1928 i 1930. Jej zapisy nawiązywały do uchwalonej tego samego dnia ordynacji wyborczej do Sejmu. Czynne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom powyżej 30. roku życia mającym prawa wyborcze do Sejmu, bierne – osobom powyżej 40. roku życia. 93 senatorów wybierano z list okręgowych, 18 z list państwowych. Okręgami wyborczymi były poszczególne województwa, w których obsadzano następującą liczbę mandatów: kieleckie, lwowskie – 9; łódzkie – 8; krakowskie, lubelskie, poznańskie, warszawskie – 7; tarnopolskie, wołyńskie – 5; m. st. Warszawa, białostockie, stanisławowskie, śląskie, wileńskie – 4; poleskie, pomorskie, nowogródzkie – 3. Wyborcy oddawali jeden głos na listę zamkniętą (bez wyboru konkretnego kandydata). Mandaty rozdzielano systemem proporcjonalnym przy pomocy metody D’Hondta – między listy okręgowe na podstawie liczby głosów otrzymanych w danym okręgu, zaś między listy państwowe na podstawie liczby mandatów zdobytych z list okręgowych. 1935–1938 Ustawa z dnia 8 lipca 1935 r. – Ordynacja wyborcza do Senatu, uchwalona na podstawie konstytucji kwietniowej, zniosła zasadę powszechności wyborów do tej izby. Trzecia część Senatu – 32 osoby – była powoływana bezpośrednio przez Prezydenta RP, pozostała – 64 senatorów – wyłaniana była w wyniku wyborów pośrednich dokonywanych przez wojewódzkie kolegia wyborcze. Według tych zasad wybrano senatorów w 1935 i 1938. Delegatów do wojewódzkich kolegiów wyborczych wybierali obywatele z tytułu zasługi, wykształcenia lub zaufania (m.in. odznaczeni orderami państwowymi; absolwenci wybranych typów szkół; posiadający stopień oficerski; członkowie samorządów terytorialnych; osoby zajmujące wybrane stanowiska w samorządach oraz organizacjach gospodarczych i zawodowych) powyżej 30. roku życia posiadający prawa wyborcze do Sejmu. Bierne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom powyżej 40. roku życia posiadającym prawa wyborcze do Sejmu. Delegatów wybierano na zasadzie większości bezwzględnej (w ewentualnej III turze głosowania wystarczyła większość względna). Następnie tak wybrani członkowie wojewódzkich kolegiów wyborczych dokonywali wyboru senatorów spośród ustalonej przez komisję główną kolegium listy kandydatów. Każdy z delegatów mógł oddać tyle głosów, ilu senatorów było wybieranych przez dane kolegium. W poszczególnych województwach obsadzano następującą liczbę mandatów: m. st. Warszawa, kieleckie, lwowskie – 6; łódzkie, warszawskie – 5; krakowskie, lubelskie, poznańskie, wołyńskie – 4; białostockie, śląskie, tarnopolskie, wileńskie – 3; nowogródzkie, poleskie, pomorskie, stanisławowskie – 2. Senatorami zostawali kandydaci, którzy otrzymali głosy stosownej większości delegatów. 1989–2001 Wybory do nowo powołanego Senatu PRL w 1989 przeprowadzono na podstawie ordynacji wyborczej z 7 kwietnia 1989, zaś wybory do Senatu RP w latach: 1991, 1993 i 1997 – na podstawie ordynacji z 10 maja 1991. Czynne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom powyżej 18. roku życia, bierne – powyżej 21. roku życia. Okręgami wyborczymi były obszary poszczególnych województw, w których wybierano po 2 senatorów, a w katowickim i warszawskim – po 3. Według ordynacji z 1989 uznawano, że wyborca oddaje głos na tych kandydatów, których nazwiska nie zostały skreślone na karcie do głosowania (nie więcej niż liczba obsadzanych w okręgu mandatów). Wybrani zostali kandydaci z kolejno największą liczbą oddanych głosów, przy czym każdy z nich musiał otrzymać więcej niż połowę głosów ważnych. Od 1991 mandaty obsadzano na zasadzie większości względnej, przy czym każdy głosujący miał prawo wyboru tylu kandydatów, ile miejsc obsadzano w tym okręgu (można było również wybrać mniejszą liczbę kandydatów). 2001–2011 Wybory do Senatu RP w latach: 2001, 2005 i 2007 przeprowadzono na podstawie ordynacji wyborczej z 12 kwietnia 2001. Głównymi różnicami między obecnymi a zniesionymi przepisami były: wielkość i kształt okręgów wyborczych oraz liczba mandatów w nich obsadzanych. Podobnie jak obecnie czynne prawo wyborcze posiadali obywatele powyżej 18. roku życia, zaś bierne powyżej 30. roku życia. Według ustawy w poszczególnych okręgach wybierano od 2 do 4 senatorów, przy czym pokrywały się one z okręgami wyborczymi do Sejmu (z wyjątkiem okręgu nr 12, obejmującego obszar okręgów nr 12 i 13 do izby niższej). Mandaty obsadzano na zasadzie większości względnej, przy czym każdy głosujący miał prawo wyboru tylu kandydatów, ile miejsc obsadzano w tym okręgu (można było również wybrać mniejszą liczbę kandydatów). Wykaz okręgów 2001–2011 Według danych Państwowej Komisji Wyborczej z 19 października 2007 (21 października tego roku odbyły się ostatnie wybory do Senatu na podstawie poprzedniej ordynacji) najwięcej mieszkańców – 1 753 921 – zamieszkiwało obszar okręgu wyborczego nr 12 z siedzibą w Krakowie. Najmniej mieszkańców – 603 700 – zamieszkiwało teren okręgu nr 26 (Częstochowa). Najwięcej osób przypadało na mandat w okręgu nr 40 (Szczecin) – 517 094, zaś najmniej w okręgu nr 26 (Częstochowa) – 301 850. W poszczególnych województwach wybierano następującą liczbę senatorów: mazowieckie, śląskie – 13; wielkopolskie – 9; dolnośląskie, małopolskie – 8; łódzkie – 7; lubelskie, pomorskie – 6; kujawsko-pomorskie, podkarpackie – 5; warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie – 4; lubuskie, opolskie, podlaskie, świętokrzyskie – 3. Zobacz też okręgi wyborcze do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Uwagi Przypisy

904758

https://pl.wikipedia.org/wiki/Micha%C5%82%20Kobosko

Michał Kobosko

Michał Andrzej Kobosko (ur. 15 kwietnia 1968 w Warszawie) – polski dziennikarz prasowy i polityk, redaktor naczelny m.in. czasopism „Newsweek Polska” (2006–2009), redaktor naczelny „Wprost” (2012–2013), w latach 2020–2022 przewodniczący, a od 2022 I wiceprzewodniczący partii Polska 2050, poseł na Sejm X kadencji. Życiorys Studiował na Politechnice Warszawskiej oraz w Ośrodku Studiów Amerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego. Uzyskał magisterium z zarządzania i przywództwa na Uniwersytecie SWPS. Pracę w zawodzie dziennikarza rozpoczął w pierwszej połowie lat 90., dołączając do działu ekonomicznego „Gazety Wyborczej”. Następnie był zastępcą redaktora naczelnego dziennika „Puls Biznesu”, kierował też portalem PulsBiznesu.pl. Był również związany z dwutygodnikiem „BusinessWeek” (jako zastępca redaktora naczelnego). W 2004 dołączył do redakcji wydawanego przez Axel Springer Polska miesięcznika „Profit”. W latach 2005–2006 był zastępcą redaktora naczelnego i następnie redaktorem naczelnym miesięcznika „Forbes”. W październiku 2006 objął funkcję redaktora naczelnego „Newsweek Polska”, którą pełnił do sierpnia 2009. W tym samym miesiącu został redaktorem naczelnym gazety „Dziennik Polska-Europa-Świat”. Od września tegoż roku, gdy doszło do jej fuzji z „Gazetą Prawną”, objął kierownictwo redakcji nowo powstałego „Dziennika Gazety Prawnej”. W marcu 2010 zastąpił go na tym stanowisku Tomasz Wróblewski. Michał Kobosko pracował następnie w Axel Springer Polska jako wydawca czasopism „Newsweek Polska” i „Forbes”, odszedł z wydawnictwa w styczniu 2011. Od lutego 2012 do stycznia 2013 był redaktorem naczelnym tygodnika „Wprost”, zastąpił na tym stanowisku Tomasza Lisa. Poza działalnością w prasie był też współprowadzącym program publicystyczny w stacji radiowej RMF FM. Zasiadał w jury konkursu Grand Press (od 2000), wszedł także w skład kapituły Nagroda Lesława A. Pagi. W 2013 zakończył działalność w branży medialnej. Od tegoż roku do 2017 był partnerem w agencji mówców „Primespeakers”. Również w 2013 objął stanowisko dyrektora warszawskiego biura amerykańskiego think tank Altantic Council, którym kierował do 2019. Dołączył następnie do grona współpracowników Szymona Hołowni. Wszedł w skład jego sztabu w trakcie kampanii prezydenckiej w 2020, zajmował stanowisko pełnomocnika wyborczego. Po wyborach został wiceprezesem Stowarzyszenia Polska 2050. We wrześniu 2020 Szymon Hołownia wskazał go jako przewodniczącego zakładanej przez jego środowisko partii politycznej (zarejestrowanej w marcu 2021 pod nazwą Polska 2050 Szymona Hołowni). W marcu 2022 przeszedł na funkcję I wiceprzewodniczącego tego ugrupowania. W wyborach parlamentarnych w 2023 kandydował do Sejmu z pierwszego miejsca na liście koalicji Trzecia Droga w okręgu warszawskim; uzyskał mandat posła X kadencji, otrzymując 61 452 głosy. Przypisy Absolwenci warszawskich uczelni Politycy Polski 2050 Polscy dziennikarze prasowi Polscy dziennikarze radiowi Polscy redaktorzy naczelni Polscy menedżerowie Posłowie z okręgu Warszawa Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji Ludzie urodzeni w Warszawie Urodzeni w 1968

10927

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zjednoczone%20Emiraty%20Arabskie

Zjednoczone Emiraty Arabskie

Zjednoczone Emiraty Arabskie (arab. الإمارات العربيّة المتّحدة, trb. al-Imārāt al-’arabijja al-Muttaḥida), ZEA – państwo arabskie na Bliskim Wschodzie, położone nad Zatoką Perską i Omańską, składające się z siedmiu emiratów: Abu Zabi, Dubaj, Szardża, Adżman, Umm al-Kajwajn, Ras al-Chajma i Fudżajra. Graniczy z Arabią Saudyjską i Omanem. Historia W 2011 roku na stanowisku archeologicznym Jebel Faya odkryto prymitywne narzędzia, których wiek oszacowano na około 100-125 tys. lat (datowanie termoluminescencyjne). W momencie odkrycia był to najdawniejszy ślad bytności człowieka odnaleziony poza Afryką. Od około VII wieku p.n.e. neolit i liczna hodowla dromaderów i osłów, także koczownicze ludy pustynne. Już w III tysiącleciu p.n.e. sięgały tutaj wpływy cywilizacji z Mezopotamii: Sumeru, Akadu, Babilonii, Asyrii. Od VI w. p.n.e. wpływy kultury perskiej, później kultury hellenistycznej i państw Seleucydów, a później Partów. Około 240 n.e. tereny te zostały podbite przez sasanidzką Persję. Kilkanaście lat później na te ziemie przybywali także chrześcijanie, o czym świadczą pozostałości kościoła na wyspie Sir Bani Jas. W VII w. obszar został zajęty przez muzułmanów z dużymi wpływami bahrajńskich charydżytów i omańskich ibadytów. W XVI wieku Portugalczycy założyli kilka fortów, m.in. w Kalbie. Od XVII w. podział wpływów na terenach Emiratów pomiędzy Turków Osmańskich a Portugalczyków. W drugiej połowie XVIII wieku Arabowie nawiązali kontakty z Brytyjską Kompanią Wschodnioindyjską. W 1892 Brytyjczycy, zaniepokojeni wzrostem zainteresowania innych mocarstw Zatoką Perską, zawarli z każdym z emiratów (Abu Zabi, Adżman, Dubaj, Fudżajra, Ras al-Chajma, Szardża i Umm al-Kajwajn) układy protekcyjne, według których polityka zagraniczna tych państw (zwanych następnie Omanem Traktatowym) leżała w gestii Korony brytyjskiej. Ustanowiono Radę Traktatową, składającą się z siedmiu władców. W perspektywie miało dojść do utworzenia federacji. W latach 60. XX wieku Oman Traktatowy stał się zamożny dzięki eksploatacji złóż ropy naftowej. W 1968 roku rząd brytyjski ogłosił zamiar wycofania swoich wojsk z regionu w ciągu najbliższych 3 lat. Już wcześniej pod brytyjskim patronatem zaczęła się tworzyć federacja emiratów (szejkanatów) arabskich, położonych na południowym brzegu Zatoki Perskiej. Miała ona objąć 7 emiratów Omanu Traktatowego oraz sąsiednie księstwa Katar i Bahrajn. Uchwała o utworzeniu federacji zapadła na zjeździe zainteresowanych szejków w lutym 1968. Jednak ambicje poszczególnych szejków oraz nierozwiązanie wielu kwestii formalno-prawnych nawet w tak istotnych dziedzinach, jak ustrój nowego organizmu państwowego spowodowały, że federacja pozostała głównie „na papierze”. W 1971 Bahrajn i Katar zrezygnowały z uczestnictwa w federacji i utworzyły niezależne państwa. W toku obrad, które w lipcu 1971 toczyły się w pałacu szejka Dubaju, salę opuścił także szejk Ras al-Chajmy. 18 lipca pozostałych sześciu władców podpisało umowę o utworzeniu federacji Zjednoczonych Emiratów Arabskich, która 2 grudnia 1971 oficjalnie ogłosiła niepodległość. Nowe państwo zostało 6 grudnia przyjęte do Ligi Arabskiej, a 8 grudnia na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 304 – jako 132 członek – do ONZ. Jeszcze 23 grudnia tego roku w Abu Zabi ogłoszono, że do federacji w przyszłym roku przystąpi również emirat Ras al-Chajma. Zjednoczone Emiraty Arabskie są jedynym skutkiem idei panarabizmu, który przetrwał próbę czasu. Pierwszym prezydentem Zjednoczonych Emiratów Arabskich został wybrany na 5 lat Zaid ibn Sultan an-Nahajan, władca Abu Zabi, a wiceprezydentem szejk Dubaju. Władcy poszczególnych emiratów utworzyli Radę Najwyższą, do kompetencji której należały sprawy polityki zagranicznej, obrony, kluczowe decyzje gospodarcze. Każdy emirat zachował przy tym własną administrację i samodzielne kierowanie sprawami wewnętrznymi, często jeszcze uwarunkowane lokalnymi tradycjami plemiennymi. Ustalono, że budżet federacji będzie tworzony ze składek wynoszących po 10% dochodów każdego z emiratów. Organem ustawodawczym zostało Zgromadzenie Doradcze, złożone z 34 delegatów wybieranych przez poszczególne emiraty w ilości proporcjonalnej do liczby ludności. Tymczasową stolicą państwa została rezydencja szejka Abu Zabi – el-Ain w oazie Burajmi. W 1979 zerwano stosunki dyplomatyczne z Egiptem za podpisanie układu wojskowego z Izraelem. W 1985 zostały nawiązane stosunki dyplomatyczne i handlowe z ZSRR i Chinami, a w 1987 wznowiono stosunki dyplomatyczne z Egiptem. W 1990 ZEA poparły interwencję w Iraku i zgodziły się na rozlokowanie na swoim terytorium wojsk francuskich i brytyjskich. W 1994 ZEA podpisały układ obronny ze Stanami Zjednoczonymi. W 2004 po śmierci prezydenta jego miejsce zajął Chalifa ibn Zaid an-Nahajan. W 2006 po śmierci premiera Maktuma ibn Raszida al-Maktuma jego urząd przejął Muhammad ibn Raszid al-Maktum. Geografia Zjednoczone Emiraty Arabskie położone są w strefie klimatu zwrotnikowego kontynentalnego suchego, który w głębi kraju staje się skrajnie suchy. Powierzchnia kraju jest w większości nizinna (100-150 metrów) i pustynna (około 97% powierzchni państwa zajmuje pustynia Ar-Rub al-Chali). Na wschodzie kraju wznoszą się niewielkie góry Al-Hadżar al-Gharbi. Najwyższym szczytem państwa jest góra Dżabal Jibir (1517 m n.p.m.), jednakże nie jest to najwyższy punkt kraju, ten bowiem leży na zboczu góry Dżabal al-Dżajs (1910 m n.p.m.), której szczyt wznosi się już na terytorium Omanu. Średnie temperatury w styczniu wynoszą około 20 °C, w lipcu 32-40 °C (maksymalnie wynoszą ponad 50 °C). Opady deszczu występują głównie w zimie (grudzień-luty), a ich roczna suma to 80-140 mm. Latem na wybrzeżu utrzymuje się wysoka wilgotność. W emiratach nie znajdują się żadne rzeki stałe, nielicznie występują wadi, zaś na wody artezyjskie można trafić w oazach Al-Ajn i Al-Burajmi. Wśród licznych solnisk największym jest Sabchat Matti. Roślinność jest skąpa, głównie są to halofity. Na niskim, częściowo zabagnionym wybrzeżu Zatoki Perskiej, zlokalizowane są rafy koralowe i przybrzeżne wysepki, wybrzeże Zatoki Omańskiej jest z kolei górzyste. Linia brzegowa kraju jest dobrze rozwinięta (jej długość wynosi około 700 kilometrów). Podział administracyjny Zjednoczone Emiraty Arabskie dzielą się na 7 emiratów, rządzonych przez emirów: Ludność W chwili powołania do życia Zjednoczonych Emiratów Arabskich w końcu 1971 r. szacunkowa liczba ludności nowego państwa niewiele przekraczała 180 tys., przy czym w Dubaju żyło ok. 60 tys. mieszkańców, ale w najmniejszym emiracie Adżman – jedynie 4,25 tys. Była to prawie wyłącznie ludność arabska. Obecnie Arabowie i Persowie stanowią jedynie 42% populacji kraju, z czego jedynie 19% to obywatele Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Osoby pochodzące z krajów subkontynentu indyjskiego to 50% społeczeństwa. Resztę ludności stanowią imigranci z Azji południowo-wschodniej, głównie z Filipin. 65% wszystkich mieszkańców wyznaje islam. W kraju oprócz oficjalnego języka arabskiego używany jest też angielski, perski, urdu i hindi. Poziom analfabetyzmu sięga 22%. W latach osiemdziesiątych XX wieku liczba ludności mocno się zwiększyła, z 1 mln do 2 mln. Średnia długość życia to dla mężczyzn 70 lat, a kobiet 74. Największe miasta pod względem ludności Imigracja Imigracja do Zjednoczonych Emiratów Arabskich jest bardzo duża. Świadczy o tym fakt, że w wielu miastach jest teraz więcej robotników z Indii, Bangladeszu, Pakistanu i Chin niż rdzennych mieszkańców kraju. Religia Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center: islam – 76,9% (5 780 000) chrześcijaństwo – 12,5% (950 000) katolicyzm – 9,9% (750 000) prawosławie – 1,3% (100 000) protestantyzm – 1,3% (100 000) hinduizm – 6,6% (490 000) buddyzm – 2,0% (150 000) brak religii – 1,1% (90 000) inne religie – 0,7% (50 000) Ustrój polityczny Kraj ma unikatowy ustrój polityczny – federację emiratów. Głową państwa jest prezydent szejk, a szefem rządu premier szejk. Emiratami rządzą natomiast emirowie. Władza w emiratach przekazywana jest z ojca na syna. Polityka zagraniczna Zjednoczone Emiraty Arabskie uznają Izrael. Przez pewien czas zawieszone były stosunki dyplomatyczne z Egiptem. W latach 80. XX wieku widać było związki ZEA z krajami komunistycznymi, głównie z ZSRR i z Chinami. W latach 90. nastąpiła zmiana kursu polityki zagranicznej i od tego czasu silne stały się związki dyplomatyczne z krajami Europy Zachodniej oraz Stanami Zjednoczonymi. Siły zbrojne Zjednoczone Emiraty Arabskie dysponują trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych ZEA w 2014 roku składało się z: 545 czołgów, 2880 opancerzonych pojazdów bojowych, 177 dział samobieżnych, 54 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 150 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna dysponowała w 2014 roku następującymi okrętami: 34 okrętami obrony przybrzeża, dwoma okrętami obrony przeciwminowej oraz pięcioma korwetami. Wojska Zjednoczonych Emiratów Arabskich w 2014 roku liczyły 65 tysięcy żołnierzy zawodowych (rezerwistów brak z racji pełnego uzawodowienia armii). Według rankingu Global Firepower (2014) siły zbrojne ZEA stanowią 42. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 14,4 mld dolarów. Wojska ZEA biorą udział w misji pokojowej w Kosowie (KFOR). Wojska ZEA intensywnie współpracują z Francją, w 2019 roku ZEA i Francja podpisały umowę, której celem była współpraca wojskowa, a także obrona Emiratów w sytuacji agresji przez Francję. W grudniu 2021 roku podpisano kolejną umowę z Francją, która obejmowała zakup przez ZEA 80 myśliwców Rafale i 12 śmigłowców Caracal. Ponadto ZEA zobowiązała się do powiększania francuskich baz na swoim terytorium. Gospodarka Kraj należy do szybko rozwijających się i najbogatszych państw Azji Zachodniej. Od powstania kraju przez dłuższy czas najwięcej dochodów przynosiła ropa naftowa. Jej wydobycie na szerszą skalę i eksport rozpoczęły się w Abu Zabi w 1962 roku i w roku powołania federacji (1971) osiągnęły 44,5 mln ton. Dubaj rozpoczął wydobycie ropy naftowej w 1970, a w 1971 wyprodukował już 6,5 mln ton ropy. Obecnie ropa naftowa daje tylko około 18% PKB. Najważniejszym sektorem gospodarki są dziś transakcje finansowe, co jest wynikiem zliberalizowania rynku. Cztery czynniki wpływające na szybki rozwój gospodarki to: stabilny system polityczny wysoka cena ropy naftowej rewolucja w technologii odsalania wody morskiej tania siła robocza z innych krajów (głównie Indii i Filipin). Produkt krajowy brutto na jednego mieszkańca to 56 667 USD (dane z 2008, z uwzględnieniem parytetu siły nabywczej). Ważną rolę w gospodarce kraju odgrywa turystyka. Zjednoczone Emiraty Arabskie posiadają dużą liczbę luksusowych hoteli. W kraju nie ma podatków i ceł. Za ok. 10 lat skończą się złoża ropy naftowej, jednego z podstawowych sektorów gospodarki kraju. Dlatego też coraz większe sumy pieniężne są przeznaczane na inwestycje w zakresie sportu, turystyki i bankowości. Istnieje tu wiele nowoczesnych i luksusowych hoteli, a wolny rynek sprawił, że w kraju działa wiele banków, w których posiadaczami kont jest wielu znanych ludzi na świecie. W przyszłości turystyka i bankowość mają być głównymi źródłami utrzymania obywateli i państwa. Wielki handel (największy port kontenerowy na świecie, w szybkim tempie rozwijająca się giełda) i banki sprawiły, że kraj stał się usługowym zapleczem Bliskiego Wschodu. Przemysł Przemysł Zjednoczonych Emiratów Arabskich opiera się głównie na wydobyciu ropy naftowej. Przetwórstwo „czarnego złota” to wciąż główny dział przemysłu. Dużo inwestuje się w turystykę, a dzięki wolnemu rynkowi i braku podatków i ceł również sektor finansowy. Bardzo szybko rozwija się budownictwo. W kraju panuje boom inwestycyjny. Budowanych jest wiele dróg, autostrad, hoteli, wieżowców i apartamentów. Rolnictwo Rolnictwo w Zjednoczonych Emiratach Arabskich jest słabo rozwinięte, bo użytki rolne zajmują tylko 2,9% powierzchni kraju. Na wybrzeżu i przy oazach uprawia się najczęściej pomidory, ogórki i kapustę oraz drzewa owocowe (najczęściej palmę daktylową) i niewiele zbóż. Transport Zjednoczone Emiraty Arabskie mają dobrą sieć dróg i autostrad. Długość autostrad wynosi 1088 km. ZEA posiadają dwa porty morskie i trzy lotnicze. Największy port morski znajduje się w Dubaju, gdzie również zlokalizowany jest największy port lotniczy, przyjmujący 47 milionów pasażerów rocznie. W przyszłości ma być on rozbudowany i ma przyjmować 150 milionów pasażerów rocznie. Transport szynowy w ZEA jest na etapie rozwoju. Linie kolejowe są w budowie i wykorzystywane jedynie w transporcie towarowym. Ich długość wynosi 266 km, a docelowo 1200 km. Metro w Dubaju jest jedyną koleją aglomeracyjną w ZEA. Długość jego linii wynosi 70 km. Nowe technologie Zjednoczone Emiraty Arabskie, jak większość państw regionu Zatoki Perskiej, czerpią ogromne zyski z wydobycia ropy naftowej. Większość zasobów tego cennego surowca znajduje się w największym emiracie Abu Zabi, a pozostałe części kraju nie posiadają wcale złóż ropy albo utrzymują jedynie znikome wydobycie. Z tego faktu wynika duże zróżnicowanie w rozwoju gospodarczym poszczególnych emiratów i, co za tym idzie, ich strategii rozwoju. Dobrze to widać na przykładzie Dubaju. Złoża ropy tego emiratu znalazły się na wyczerpaniu już w latach 90. XX wieku. Oznaczało to, iż szans na dalszy rozwój Dubaj musi poszukiwać w rozwoju nowoczesnej gospodarki, której wyznacznikami są inwestycje w technologię, silny sektor usług oraz dążenie do poprawy standardów edukacji. Dzięki swojemu strategicznemu położeniu, Dubaj szybko zyskał miano pretendenta do miana jednego ze światowych centrów handlu i finansów. Gorący klimat, atrakcyjne krajobrazy i duże inwestycje spowodowały napływ turystów, napędzając boom w branży budowlanej. Sektor ten należy do najbardziej zaawansowanych technologicznie w skali świata. Nowinki technologiczne pozwalają nie tylko na budowanie dotąd niespotykanych obiektów, jak pierwszy podwodny hotel, ale umożliwiają również (choć na razie wciąż w niewielkim stopniu) wykorzystanie techniki dla ochrony środowiska, czego przykładem jest budowany właśnie pierwszy 400-metrowy ekologiczny wieżowiec. Turystyka Niskie ceny towarów (w Zjednoczonych Emiratach Arabskich brak podatków i cła) oraz nowoczesna infrastruktura hotelowa i sportowa przyciągają turystów zagranicznych i handlowców (1993 – 10 mln osób) z krajów arabskich, Japonii, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, a w ostatnich latach również z Rosji. Zjednoczone Emiraty Arabskie (w szczególności Dubaj) posiadają bardzo dużo luksusowych hoteli. Turystyka przynosi coraz większe dochody także mieszkańcom. Inwestycje w tym sektorze gospodarki są warte kilkadziesiąt miliardów dolarów. Jedną z największych atrakcji turystycznych ostatnich lat stały się tzw. wyspy Palmowe. Usypywanie pierwszej sztucznej wyspy Jumeirah rozpoczęto w 2001 roku. Największa z nich ma 18 km długości i 400 km linii brzegowej. Wszystkie wyspy otaczają łuki falochronów, które chronią je przed niszczycielskim wpływem morza. Po zakończeniu prac na Jumeirah powstał ogromny kompleks hotelowy Atlantis, którego otwarcie, w listopadzie 2008, uświetniło wielu celebrytów i najdroższy w historii pokaz sztucznych ogni, transmitowany przez telewizje z całego świata. Uwagi Przypisy Bibliografia Bronisław Czyż: Federacja Zjednoczonych Emiratów Arabskich, w: „Poznaj Świat” Rok XX, nr 4 (233), Kwiecień 1972, s. 27-32. Linki zewnętrzne Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Azji Monarchie

281669

https://pl.wikipedia.org/wiki/Beata%20Szyd%C5%82o

Beata Szydło

Beata Maria Szydło z domu Kusińska (ur. 15 kwietnia 1963 w Oświęcimiu) – polska polityk, etnograf i samorządowiec, w latach 2015–2017 prezes Rady Ministrów. W latach 2005–2019 posłanka na Sejm V, VI, VII i VIII kadencji, od 2019 deputowana do Parlamentu Europejskiego IX kadencji, od 2010 wiceprezes Prawa i Sprawiedliwości, w latach 2017–2019 wiceprezes Rady Ministrów oraz przewodnicząca Komitetu Społecznego w pierwszym rządzie Mateusza Morawieckiego. Życiorys Wykształcenie i praca zawodowa Jest absolwentką Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Konarskiego w Oświęcimiu. W 1987 ukończyła studia z zakresu etnografii na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W latach 1989–1995 była doktorantką na Wydziale Filozoficzno-Historycznym UJ. W 1997 ukończyła studia podyplomowe dla menedżerów kultury w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, a w 2001 na Akademii Ekonomicznej w Krakowie zarządzanie samorządem terytorialnym w Unii Europejskiej. Od 1987 do 1995 pracowała jako asystent w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa, następnie kierowała działem merytorycznym w Libiąskim Centrum Kultury. W latach 1997–1998 była dyrektorem ośrodka kultury w Brzeszczach. W 1998 objęła stanowisko burmistrza Brzeszcz, które zajmowała do 2005. Pełniła także funkcję radnej powiatu oświęcimskiego z listy Akcji Wyborczej Solidarność (1998–2002). W wyborach w 2002 została wybrana do sejmiku małopolskiego z listy Wspólnoty Małopolskiej, jednak zrezygnowała z mandatu, pozostając na stanowisku burmistrza. W 2004 została wiceprezesem Ochotniczej Straży Pożarnej w gminie Brzeszcze. Działalność polityczna do 2015 W 2005 zgłosiła akces do Platformy Obywatelskiej, jednak ostatecznie nie znalazła się w jej szeregach. Wstąpiła natomiast do Prawa i Sprawiedliwości. Z listy tej partii została wybrana na posła V kadencji z najlepszym wynikiem w okręgu chrzanowskim (14 447 głosów). W Sejmie V kadencji zasiadała w Komisji Gospodarki i Komisji Samorządu Terytorialnego i Polityki Regionalnej. W wyborach parlamentarnych w 2007 po raz drugi uzyskała mandat poselski, otrzymując 20 486 głosów. 24 lipca 2010 została wiceprezesem Prawa i Sprawiedliwości. W wyborach do Sejmu w 2011 z powodzeniem ubiegała się o reelekcję, otrzymała 43 612 głosów. We wrześniu 2014 zastąpiła Stanisława Kostrzewskiego na stanowisku skarbnika PiS (dwa lata później zastąpiła ją na tej funkcji Teresa Schubert). Podczas VI i VII kadencji Sejmu zasiadała w Komisji Finansów Publicznych, pełniąc funkcję zastępcy przewodniczącego. W trakcie kampanii w związku z wyborami prezydenckimi w 2015 kierowała sztabem wyborczym kandydata swojej partii Andrzeja Dudy, który te wybory wygrał. Prezes Rady Ministrów 20 czerwca 2015 Jarosław Kaczyński poinformował o wyznaczeniu Beaty Szydło jako ewentualnej kandydatki PiS na premiera po wyborach parlamentarnych w 2015, w których została ponownie wybrana do Sejmu, otrzymując 96 127 głosów. 27 października 2015 komitet polityczny PiS zdecydował, że Beata Szydło będzie kandydatem tej partii na stanowisko prezesa Rady Ministrów. 9 listopada, po kolejnym posiedzeniu komitetu politycznego, jej kandydatura została potwierdzona przez Jarosława Kaczyńskiego, a Beata Szydło ogłosiła nazwiska kandydatów na ministrów. 13 listopada 2015 prezydent RP Andrzej Duda desygnował ją na urząd prezesa Rady Ministrów, a 16 listopada 2015 powołał ją na to stanowisko i dokonał zaprzysiężenia członków jej nowego rządu. 18 listopada 2015 Beata Szydło wygłosiła exposé, a jej rząd uzyskał wotum zaufania większością 236 głosów za przy 202 głosach przeciw i 18 wstrzymujących się. Za programowy priorytet swojego gabinetu Beata Szydło uznała projekt wprowadzający comiesięczne świadczenie wychowawcze wynoszące 500 zł na drugie i kolejne dzieci oraz na niektóre pierwsze dzieci (zależnie od progu dochodowego). Negatywną opinię do tego projektu zgłosiło Ministerstwo Finansów, podnosząc głównie kwestię wyliczeń skutków finansowych oraz potencjalnej dezaktywizacji zawodowej kobiet. Ustawa wprowadzająca ten program została przegłosowana w parlamencie, a w lutym 2016 podpisana przez prezydenta. W grudniu 2015 wstrzymała publikację w Dzienniku Ustaw wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie K 34/15 z 3 grudnia 2015 dotyczącego zgodności z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej niektórych przepisów ustawy z 25 czerwca 2015 o Trybunale Konstytucyjnym, gdyż w jej ocenie mógł on zostać wydany z „wadami prawnymi”. Było to pierwsze zakwestionowanie przez władzę wykonawczą legalności wyroku Trybunału Konstytucyjnego w jego historii. Śledztwo w sprawie przekroczenia uprawnień w związku z zaniechaniem publikacji wyroku wszczął prokurator Prokuratury Okręgowej w Warszawie. Zostało ono umorzone w styczniu 2016 wobec braku znamion przestępstwa. W uzasadnianiu stwierdzono, że od 4 do 16 grudnia 2015 wyrok nie był publikowany z przyczyn leżących po stronie premiera, co skutkowało zagrożeniem dla interesu publicznego. Jednakże nie stwierdzono zaistnienia po stronie Beaty Szydło znamion podmiotowych, tj. świadomości działania na szkodę interesu publicznego. W marcu 2016 wstrzymała publikację w Dzienniku Ustaw kolejnego wyroku Trybunału Konstytucyjnego – w sprawie K 47/15 – twierdząc, że nie może opublikować czegoś, co jest „stanowiskiem niektórych sędziów TK”. Do 27 maja wstrzymała publikację siedmiu następnych wyroków TK. Działania jej rządu oraz prezydenta Andrzeja Dudy w sprawie Trybunału Konstytucyjnego zostały przez Parlament Europejski w rezolucji z 13 kwietnia 2016 uznane za prowadzące „do faktycznego paraliżu Trybunału Konstytucyjnego, a tym samym do zagrożenia dla demokracji, praw człowieka i praworządności w Polsce”. W dokumencie tym PE wezwał polskie władze do wykonania przygotowanych przez Komisję Wenecką zaleceń. 7 grudnia 2017, po wygranym dla rządu w tymże dniu w Sejmie głosowaniu w sprawie konstruktywnego wotum nieufności, podczas posiedzenia Komitetu Politycznego Prawa i Sprawiedliwości zadeklarowała złożenie rezygnacji z funkcji prezesa Rady Ministrów i tym samym dymisję swojego rządu. Władze partii na jej następcę rekomendowały wicepremiera Mateusza Morawieckiego. 8 grudnia złożyła rezygnację, zaś prezydent Andrzej Duda przyjął dymisję jej gabinetu. Działalność od 2017 Beata Szydło zakończyła urzędowanie 11 grudnia 2017, gdy prezydent dokonał zaprzysiężenia członków rządu Mateusza Morawieckiego. Tego samego dnia w nowym gabinecie objęła stanowisko wiceprezesa Rady Ministrów. Nowy premier powierzył jej funkcję przewodniczącej Komitetu Społecznego Rady Ministrów. W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2019 uzyskała mandat deputowanej, startując z list PiS w okręgu obejmującym województwa małopolskie i świętokrzyskie. Osiągnęła najwyższy wynik w skali kraju – 525 811 głosów. W związku z wyborem do Europarlamentu 3 czerwca 2019 zakończyła pełnienie funkcji rządowych. W Parlamencie Europejskim dołączyła do grupy Europejscy Konserwatyści i Reformatorzy oraz Komisji Zatrudnienia i Spraw Socjalnych. Została też zastępcą członka w Komisji Rynku Wewnętrznego i Ochrony Konsumentów. Jako przedstawicielka frakcji Europejskich Konserwatystów i Reformatorów kandydowała na przewodniczącą Komisji Zatrudnienia i Spraw Socjalnych. 10 lipca jej kandydatura została odrzucona (otrzymała 21 głosów za i 27 głosów przeciw). Drugie przegrane głosowanie nad jej kandydaturą odbyło się 15 lipca (otrzymała 19 głosów za i 34 głosy przeciw). Nie ubiegała się ponownie o tę funkcję. W kwietniu 2021 minister kultury, dziedzictwa narodowego i sportu Piotr Gliński powołał ją w skład Rady Muzeum przy Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. W reakcji na tę decyzję, sprzeciwiając się nominacji w skład tego gremium osoby ściśle związanej ze środowiskiem politycznym, z członkostwa w radzie zrezygnowali Stanisław Krajewski, Marek Lasota, Krystyna Oleksy i Edward Kosakowski. Nagrody i wyróżnienia W 2016 otrzymała nagrodę „Specjalny Polski Kompas 2016”, przyznaną przez „Gazetę Bankową”. W 2017 została wyróżniona nagrodą „Prawda-Krzyż-Wyzwolenie” Ruchu Światło-Życie (za wprowadzanie w życie narodu katolickiej nauki społecznej, zwłaszcza w zakresie wspierania rodzin), a także tytułem „Człowieka Roku” 2016 Forum Ekonomicznego w Krynicy. W tym samym roku znalazła się na 10. miejscu w rankingu 22 najbardziej wpływowych kobiet w polityce według „Forbesa”, plasując się jednocześnie na 31. miejscu listy 100 najbardziej wpływowych kobiet świata sporządzonej przez to czasopismo. Życie prywatne Pochodzi z Przecieszyna w gminie Brzeszcze. Jest córką Zygmunta i Wiktorii. Ojciec był górnikiem, matka natomiast pracowała w opiece społecznej. Jej mężem od 1987 jest Edward Szydło (ur. 1958), z wykształcenia historyk, pracownik Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Oświęcimiu oraz dyrektor Społecznej Szkoły Zarządzania i Handlu w Oświęcimiu. Mają dwóch synów – Tymoteusza (były duchowny katolicki) i Błażeja. Wyniki wyborcze Przypisy Bibliografia Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. VII kadencja. Przewodnik, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2012, s. 420. Absolwenci Szkoły Głównej Handlowej Absolwenci Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie Absolwenci Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego Członkowie Ochotniczej Straży Pożarnej Ludzie urodzeni w Oświęcimiu Ludzie związani z Brzeszczami Politycy Akcji Wyborczej Solidarność Politycy Prawa i Sprawiedliwości Polscy burmistrzowie Polscy etnografowie Polscy posłowie do Parlamentu Europejskiego Polscy radni rad powiatów Posłowie z okręgu Chrzanów Premierzy III Rzeczypospolitej Wicepremierzy III Rzeczypospolitej Urodzeni w 1963

118214

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojciech%20Korda

Wojciech Korda

Wojciech Korda, właśc. Wojciech Wacław Kędziora (ur. 11 marca 1944 w Poznaniu, zm. 21 października 2023 we Wronkach) – polski wokalista rockowy, gitarzysta, kompozytor, współtwórca muzyki do pierwszej polskiej rock-opery Naga. Życiorys Ukończył Zespół Szkół Geodezyjno-Drogowych w Poznaniu. W latach 1951–1957 śpiewał w poznańskim Chórze Chłopięcym Stefana Stuligrosza. W zespole Niebiesko-Czarni występował od stycznia 1964 do 30 czerwca 1976, czyli do chwili rozwiązania. Następnie występował w duecie z żoną Adą Rusowicz w zespole Ada-Korda i Horda. W latach 80. i 90. występował w klubach w państwach skandynawskich i Stanach Zjednoczonych. Po powrocie kontynuował występy wraz z Tomaszem Dziubińskim, z którym współpracował z przerwami od 1959, i jego zespołem. Był laureatem „Złotej Dziesiątki” Festiwalu Muzycznych Talentów w Szczecinie (1962), nagrody Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki dla najlepszego wykonawcy piosenki turystycznej podczas III Krajowego Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu (1965), oraz „Złotego Kamertonu” w 1991 – nagrody ustanowionej przez redakcję Music News. 1 stycznia 1991 wracał z żoną Adą z koncertu w Warszawie, podróżował jako pasażer w samochodzie należącym do nowo poznanych znajomych. Pojazd ten brał udział w wypadku drogowym, do którego doszło w okolicach Poznania. Zginęli wszyscy poza Wojciechem Kordą. Miał dwójkę dzieci: syna Bartłomieja (ur. 1977) i córkę Annę (ur. 1983). W 1993 ożenił się po raz kolejny z Aldoną. 11 kwietnia 2013 został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi za „zasługi w działalności na rzecz rozwoju kultury” i „osiągnięcia artystyczne”. Ceremonia odbyła się 14 stycznia 2014 w Pałacu Prezydenckim w Warszawie. Wyróżnienie w imieniu prezydenta Bronisława Komorowskiego wręczył Maciej Klimczak, podsekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP. Mieszkał we Wronkach pod Poznaniem. Przez ostatnie lata swojego życia przeszedł sześć udarów mózgu, pierwszego doznał w 2015. Był sparaliżowany, przykuty do łóżka i podłączony do respiratora. Zmarł 21 października 2023. Został pochowany na cmentarzu Miłostowo w Poznaniu, obok pierwszej żony Ady Rusowicz. Dyskografia Masz u mnie plus (Pronit 1980) Radości i smutki (Polton 1991) Złota kolekcja (Pomaton EMI 2001) Największe przeboje (Leo Records 1991) Filmografia Mocne uderzenie (1966) jako członek Niebiesko-Czarnych Telewizja Kulig Przekładaniec Mogło być inaczej Przypisy Bibliografia Wojciech Korda – Cyfrowa Biblioteka Polskiej Piosenki Biografia Wojciecha Kordy Linki zewnętrzne Oficjalna strona Wojciecha Kordy (wersja archiwalna) Absolwenci Zespołu Szkół Geodezyjno-Drogowych im. Rudolfa Modrzejewskiego w Poznaniu Bigbit Ludzie urodzeni w Poznaniu Muzycy związani z Poznaniem Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (III Rzeczpospolita) Polscy gitarzyści rockowi Polscy kompozytorzy muzyki rozrywkowej Polscy wokaliści rockowi Urodzeni w 1944 Zmarli w 2023 Pochowani na cmentarzu Miłostowo w Poznaniu

61567

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pol%E2%80%99and%E2%80%99Rock%20Festival

Pol’and’Rock Festival

Pol’and’Rock Festival (w latach 1995–2017 Przystanek Woodstock) – festiwal muzyczny organizowany przez Fundację Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy z pieniędzy uzyskanych od sponsorów, sprzedaży gadżetów oraz darowizn celowych. Do występu na festiwalu zapraszane są zespoły z całego świata. Podczas festiwalu koncerty odbywały się na Dużej i Małej Scenie, Scenie Viva Kultura, na Scenie Lecha oraz na Nocnej Scenie Akademii Sztuk Przepięknych. Oprócz muzyki, stałym elementem wydarzenia są rozmowy z wybitnymi osobistościami ze świata kultury, mediów, sztuki, polityki i życia społecznego, które odbywają się na Akademii Sztuk Przepięknych. Wśród gości zaproszonych do rozmów z publicznością znaleźli się nobliści tacy jak Lech Wałęsa i Olga Tokarczuk, artyści tacy jak Marek Kondrat i Andrzej Wajda i wielu innych. Do uczestnictwa w festiwalu zapraszani są też przedstawiciele organizacji pozarządowych i innych inicjatyw, które mogą prezentować swoją działalność i edukować zgromadzonych na festiwalu ludzi w ramach warsztatów na ASP. Festiwal w całości jest bezpłatny dla widzów, ponieważ w założeniu jest podziękowaniem dla wolontariuszy za ich pracę podczas Finału Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy. W trakcie festiwalu również udzielają się wolontariusze, działający w ramach „Pokojowego Patrolu”, co jest nawiązaniem do festiwalu w Woodstock. Festiwal przyciąga również wielu obcokrajowców, w większości z Niemiec. Niemieccy strażacy, policjanci i służby medyczne współpracowały z polskimi służbami przy zapewnieniu porządku i bezpieczeństwa, jednakże w 2017 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji wypowiedziało współpracę niemieckim służbom argumentując to „względami bezpieczeństwa”. Został także ograniczony udział Ochotniczej Straży Pożarnej na rzecz przejęcia całego zabezpieczenia festiwalu przez Państwową Straż Pożarną. Nazwa „Przystanek Woodstock”, jak o niej mówił Jerzy Owsiak, wyrosła z legendy festiwalu w Woodstock i atmosfery epoki dzieci kwiatów. Natomiast słowo „przystanek” nawiązywało do popularnego serialu telewizyjnego Przystanek Alaska. 8 marca 2018 podczas prezentacji kwoty zebranej w czasie XXVI finału Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy poinformował, że ze względów prawnych nazwa „Przystanek Woodstock” nie może być dalej używana, a festiwal zmieni nazwę na „Pol’and’Rock Festival”. Historia imprezy Pomysł na zorganizowanie festiwalu pojawił się w 1994, gdy w USA po 25 latach odbył się ponownie festiwal w Woodstock. Od 2004 Przystanek Woodstock odbywał się w Kostrzynie nad Odrą w województwie lubuskim, poprzednie edycje odbywały się w Czymanowie (1995), Szczecinie-Dąbiu (1996), Żarach (1997–1999, 2001–2003) oraz Lęborku (2000, tzw. Dziki Przystanek Woodstock). W 2020 roku z racji obostrzeń spowodowanych pandemią koronawirusa na świecie, festiwal przybrał formę internetową – wydarzenie, zwane Najpiękniejszą Domówką Świata przyciągnęło przed ekrany rzesze fanów polskiej muzyki podczas trwającej ponad 70 godzin transmisji koncertów na żywo oraz archiwalnych nagrań z festiwalu. W 2021 roku festiwal został przeniesiony na teren lotniska w Makowicach w gminie Płoty. Impreza, ze względu na panujące obostrzenia stała się wydarzeniem, na które obowiązywały wejściówki, których sprzedaż miała pokryć koszty zabezpieczenia medycznego, w tym szybkich testów na koronawirusa, masek oraz płynów dezynfekujących. Zgodnie z panującymi rozporządzeniami festiwal zorganizowano dla 20 000 osób zaszczepionych oraz grupy osób niezaszczepionych. 1. Przystanek Woodstock (Czymanowo, 1995) Pierwsza edycja Przystanku Woodstock została zorganizowana 15–16 lipca 1995 w Czymanowie nad jeziorem Żarnowieckim. Przyjechało wówczas ok. 25–30 tys. osób. Hasłem przewodnim pierwszej edycji Przystanku był slogan: Miłość Przyjaźń Muzyka. Na scenie zagościła czołówka polskiej estrady rozrywkowej: Myslovitz, IRA, Urszula, Closterkeller, Dezerter, Vader i illusion, a także duża liczba mniej znanych zespołów, w tym Skankan, Yo, Green Grass, Obstawa Prezydenta, Hurt, SWAT, Piotruś Pan, Fire Band, Zdrowa Woda, Swawolny Dyzio, Pabieda, Blues Rock Guitar Workshop, Ankh, Nocna Zmiana Bluesa, Gang Olsena, Orkiestra Na Zdrowie, Ahimsa, Tortilla Flat, Żuki, Lubomski Na Reszcie, Quo Vadis, Background, MAYDAY oraz Pan Witek – gość z Atlantydy. Pierwsza edycja festiwalu została udokumentowana na kasecie Czymanowo ’95. Przystanek Woodstock Live vol. I. 2. Przystanek Woodstock (Szczecin, 1996) Druga edycja przystanku odbyła się 12–14 lipca 1996 w Szczecinie Dąbiu na terenie lotniska Aeroklubu Szczecińskiego. Dla przybyłej, ponad dwudziestotysięcznej publiczności zagrały następujące zespoły: Quo Vadis, Free Blues Band, Gush, Bogusław Wyderka, Tuff Enuff, Jak Wolność To Wolność, Ahimsa, Skankan, Swawolny Dyzio, Ankh, Farben Lehre, Funny Hippos, Myslovitz, Orkiestra Na Zdrowie, Open Folk, Gang Olsena, Houk, Sexbomba, Urszula, Hunter, Stage Of Unity, Closterkeller, Trebunie-Tutki, Obstawa Prezydenta. Po raz pierwszy na Przystanku stanęła Pokojowa Wioska Kryszny. Chcąc wyeliminować niepodlegający żadnej kontroli handel czarnorynkowy, od drugiej edycji dopuszczono oficjalnie do sprzedaży piwa na terenie Przystanku. Druga edycja festiwalu została zarejestrowana na trzypłytowym albumie „Przystanek Woodstock '96”. 3. Przystanek Woodstock (Żary, 1997) Trzecia edycja festiwalu odbyła się w Żarach-Lotnisko, na dawnym lądowisku. Początkowo impreza miała się odbyć w lipcu, ale z powodu powodzi z 1997 została przesunięta na sierpień. Przystanek odbył się 16 i 17 sierpnia 1997, przyświecało mu hasło „Stop przemocy”. Pierwszego dnia odbyła się projekcja filmu Marka Piwowskiego Rejs. Przed liczącą ok. 50 tys. widzów publicznością wystąpili m.in. Ankh, Pivo, Surprise, Open Folk, Jeszcze Raz, Tuff Enuff, Swawolny Dyzio, Obstawa Prezydenta, Closterkeller, Easy Rider, Yoka-Shin, Skankan, Trebunie-Tutki i Słoma, Quo Vadis, Róże Europy, Urszula, Gang Olsena, Orkiestra Dni Naszych, Monkey Business, Moonlight, Nocna Zmiana Bluesa, Jafia Namuel i Dżem. 4. Przystanek Woodstock (Żary, 1998) Czwarty Przystanek ściągnął do Żar ponad 150 tys. ludzi. Impreza odbyła się od 7 do 9 sierpnia 1998 pod hasłem „Stop narkotykom, stop przemocy”. Do udziału zostali zaproszeni następujący wykonawcy: Bambi, Bandog, Cree, Akurat, Harlem, Błękitny Nosorożec, Trebunie-Tutki, Closterkeller, Houk, Oddział Zamknięty, Izotop, Jaad, Night Come, Alligators, Testor, Swawolny Dyzio, Gang Olsena, Graffiti, Tilt, Obstawa Prezydenta, Dżem, Żuki, Festiwal Hare Kryszna, Urszula, Zdrowa Woda, Lotyń, Proletaryat, Kobranocka, Pomidory, Huckelberry. Słoma i Acid Drinkers. Imprezę urozmaiciły pokaz sztucznych ogni, polowe kino oraz rosnące w pobliżu pola namiotowego ogromne pole słoneczników. Nagrania z tej edycji Przystanku trafiły na płytę pt. Wakacyjne zagranie, czyli Przystanek Woodstock, dołączoną do pisma „XL”. 5. Przystanek Woodstock (Żary, 1999) Piąta edycja Przystanku odbyła się w dniach 6–8 sierpnia 1999, ponownie w Żarach. Na Przystanek przybyło 250 tys. ludzi. Po raz pierwszy festiwal był emitowany na żywo w Internecie i w telewizji, na polu po raz pierwszy pojawił się również bankomat. Wystąpili: Swawolny Dyzio, Nowa Kultura, Plebania, Shire, Nowy Świat, Lotyń, Orkiestra Na Zdrowie, Jak Wolność To Wolność, Raz, Dwa, Trzy, Gang Olsena, Quo Vadis, Proletaryat, Acid Drinkers, Qbek, Moutza, Kontra, Gift, Bad Moon, Easy Riders, Tom Cake, Pidżama Porno, Pivo, Testor, Ziyo, Cree, Blenders, Akurat, Partia, Village Of Peace, Słoma i Bębnoludy, Rzepczyno Folk Band, Solidarity, Kapela, Quidam, Sezamkova, Maanam, Surprise, Dżem i Voo Voo. Przystankowi Woodstock 1999 towarzyszyły m.in. zorganizowany przez kościół rzymskokatolicki Przystanek Jezus (z udziałem m.in. 2Tm2,3), skierowana przeciwko narkotykom akcja grupy Familia oraz zbiórka podpisów przeciwko wysyłaniu polskich koni na rzeź do Włoch zorganizowana przez klub Gaja. Tradycyjnie działała również Pokojowa Wioska Krishny. Po zakończeniu Przystanku w mediach pojawiały się informacje, jakoby Polskie Koleje Państwowe poniosły wielomilionowe straty w wyniku zniszczeń w pociągach, którymi młodzież jechała na festiwal. 2 września 1999 rzecznik prasowy PKP zdementował te informacje w nadawanej przez Program III Polskiego Radia audycji Się Kręci. Dziki przystanek Woodstock (Lębork, 2000) Edycja szósta miała odbyć się w dniach 4–6 sierpnia 2000 roku w Lęborku, którego władze zaprosiły WOŚP do zorganizowania Przystanku właśnie w ich mieście. Opór części (ok. 3600) mieszkańców tworzących tzw. Komitet Obrony Moralności, spowodował, że organizatorzy zdecydowali się odwołać Przystanek. Mimo to około tysiąca osób przyjechało na imprezę bez występów profesjonalnych zespołów, będącą w istocie rockandrollowym piknikiem, a określoną później jako Dziki Przystanek Woodstock. Organizatorzy wliczają to wydarzenie do listy festiwali, które się odbyły. 7. Przystanek Woodstock (Żary, 2001) Siódma edycja Przystanku (11–12 sierpnia 2001) ponownie odbyła się w Żarach. Zagrali m.in. Nocna Zmiana Bluesa, Gang Olsena, Słoma, Acid Drinkers, Houk, Hey, Zbigniew Hołdys, Akurat, Agressiva 69, Raggatack, Pidżama Porno, Porter Band, Raz, Dwa, Trzy, Voo Voo, Desorient, Habakuk, Shelter, Rima. Po raz pierwszy zorganizowano występy folkowe na oddzielnej, małej scenie. Według szacunków w imprezie wzięło udział ponad 120 tysięcy osób. Nagłośnienie Jako nagłośnienie główne zastosowano system aktywnych zestawów głośnikowych firmy Meyer Sound Laboratories. Strona lewa i prawa składały się z 16 kolumn MSL-4 (pasmo 65 Hz–18 kHz), 8 kolumn DS-4 (60–160 Hz) oraz 18 subwooferów 650P (28–100 Hz). Dodatkowo, aby zwiększyć kąt pokrycia dźwiękiem w płaszczyźnie horyzontalnej, zawieszono pionowo w lewym i prawym rogu sceny po 5 kolumn MSL-4 (zasilanych sygnałem mono). Obszar bezpośrednio przed sceną był nagłaśniany przez 6 kolumn CQ-2 (40 Hz–18 kHz). Za stanowiskiem miksera głównego zainstalowana została druga strefa nagłośnienia, w skład której wchodziły 3 wieże z umieszczonymi na nich kolumnami Martin Audio. Główną konsoletą mikserską był Midas XL-200 (46 kanałów mono i 2 stereo). Nagłośnienie było zarządzane przez 2 procesory XTA 226, które przygotowały sygnał do dalszej dystrybucji pomiędzy zespołami głośników. Zastosowano także tercjowe korektory graficzne Klark Teknik DN-360. System monitorowy oparto na mikserze Soundcraft SM-20. Wykorzystano 14 torów aux – 10 niezależnych miksów mono, jeden stereo przeznaczony do współpracy z osobistym bezprzewodowym odsłuchem Wojciecha Waglewskiego oraz trzy do wysyłki efektów. Za całość realizacji dźwięku odpowiadał Dieter „Rubi” Rubach, drugim realizatorem był Tomek Łuksza. Dodatkowo na życzenie organizatorów zostało zainstalowane mobilne studio nagraniowe, wyposażone w konsoletę mikserską Soundcraft Saphire, urządzenia peryferyjne firm Drawmer, Lexicon, Focusrite i Aphex oraz cyfrowe rejestratory wielośladowe Fostex. Nagrywaniem zajmował się Piotr „Dziki” Hancewicz. 8. Przystanek Woodstock (Żary, 2002) Edycja ósma także odbyła się w Żarach 2 i 3 sierpnia 2002. Wśród wykonawców znaleźli się T.Love, Hey, Dzioło, Ewelina Flinta, Raz, Dwa, Trzy, Kangaroz, Sweet Noise, Blade Loki, Maleo Reggae Rockers, Hunter, De Press, 3Siostry, Pidżama Porno, Shelter, Die Toten Hosen,THC-X, Buzu Squat oraz Pan Witek. Wystąpiła także orkiestra symfoniczna Filharmonii Wrocławskiej, z Bolerem Ravela. Na scenie folkowej wystąpiły, m.in., Trebunie-Tutki, Orkiestra Dni Naszych oraz Rzepczyno Folk Band. W czasie ósmego Przystanku zrealizowano film Przystanek Woodstock 2002 – Najgłośniejszy Film Polski. 9. Przystanek Woodstock (Żary, 2003) W dniach 1 i 2 sierpnia 2003 odbyła się dziewiąta edycja Przystanku, po raz ostatni w Żarach. W przystanku uczestniczyło prawie 400 tys. widzów, na dużej scenie wystąpili m.in. Killing Joke, Acid Drinkers, Carrantuohill, Sweet Noise, Cała Góra Barwinków, Vader, Hunter, Dżem, Ratatam, Koniec Świata, Bakshish i Maleo. Tak jak poprzednio działała scena folkowa (na której wystąpiły, m.in., Orkiestra Dni Naszych, Bakshish, Ratatam oraz Dikanda), koncerty na niej (co stało się tradycją) prowadził zespół Carrantuohill. W czasie dziewiątego Przystanku miał miejsce incydent, związany ze zniszczeniem przez Jurka Owsiaka stoisk z okularami przeciwsłonecznymi. Na prośbę Owsiaka przez okres imprezy panować miał w mieście zakaz handlu ulicznego poza terenem Przystanku, zaś aby uzyskać zgodę na handel na terenie wioski, należało uiścić odpowiednią opłatę. Za zniszczenie trzech stoisk Jerzy Owsiak skazany został na zapłacenie 1600 zł grzywny. 10. Przystanek Woodstock (Kostrzyn nad Odrą, 2004) Jubileuszowy – dziesiąty Przystanek Woodstock 2004 odbył się już w Kostrzynie nad Odrą 30 i 31 lipca 2004. Miejscem festiwalu stał się były poligon wojskowy we wschodniej części miasta. Na festiwal przyjechało blisko 400 tys. ludzi, by bawić się na koncertach, m.in. grup: Hey, SPN-X, Hunter, Farben Lehre, Voo Voo, T.Love, Dezerter, Carrantuohill, Grabaża i Strachów na Lachy; Armii i Dżemu. Tradycyjnie działała także mała scena folkowa na której wystąpiły m.in. Kombajn do Zbierania Kur po Wioskach, Percival Schuttenbach, Dee Facto, Ratatam oraz Cocotier. W Kostrzynie nie przygotowywano peronu polowego, przyjmując specjalne pociągi na dobrze przygotowanej stacji kolejowej. Po zakończeniu festiwalu, we wrześniu, przygotowano dla mieszkańców Kostrzyna nad Odrą referendum, w którym aż 95% głosujących opowiedziało się za ponowną organizacją Przystanku w tym mieście. 11. Przystanek Woodstock (Kostrzyn nad Odrą, 2005) Po raz jedenasty Przystanek Woodstock także zorganizowano w Kostrzynie nad Odrą. Festiwal odbył się 5 i 6 sierpnia 2005. W koncertach uczestniczyło około 300 tys. osób. Zagrały m.in., Die Toten Hosen, Raz, Dwa, Trzy, KSU, Carrantuohill, Zdob și Zdub, Krzysztof „Jary” Jaryczewski, Without End, Lao Che,100 Tvarzy Grzybiarzy, Moskwa, AmetriA, The Car Is on Fire, Knorkator, Beatsteaks, Nocna Zmiana Bluesa, Pogodno, Dubska i Frontside. Specjalny, piętnastominutowy koncert na scenie głównej dał również jednoosobowy zespół Brudne Dzieci Sida. Scenę folkową swoją obecnością zaszczyciły, m.in., zespoły Konopians, Orkiestra św. Mikołaja, Ratatam oraz Beltaine. 12. Przystanek Woodstock (Kostrzyn nad Odrą, 2006) Dwunasty Przystanek Woodstock zorganizowany, tak jak poprzednie dwa, w Kostrzynie nad Odrą odbył się w dniach 28–29 lipca 2006. Około 150 tys. osób bawiło się, słuchając zespołów, takich jak Farben Lehre, KSU, Indios Bravos, Bohema, Big Cyc, Wolna Grupa Bukowina, Vavamuffin, Coma, Lao Che, 2Tm2,3, Maleo Reggae Rockers, Babylon circus, Baobab, Flapjack, Koniec Świata czy The Krays. Niespodzianką był owacyjnie przyjęty występ Justyny Steczkowskiej z zespołem Gravitations. Podobnie jak w poprzednich latach działała także mała scena folkowa na której zagrały, m.in. Psio Crew, Ratatam, Percival Schuttenbach oraz AtmAsfera. Dużym sukcesem było utworzenie na woodstockowym polu Akademii Sztuk Przepięknych, będącej miejscem spotkań uczestników festiwalu z przedstawicielami świata kultury i życia publicznego. Wówczas wystąpili Wojciech Morawski, Janusz Głowacki, Piotr Łazarkiewicz, Kazimiera Szczuka i Monika Olejnik, a warsztaty gitarowe z grupą młodzieży poprowadził Zbigniew Hołdys, który ponadto napisał niełatwy do zagrania utwór „Brookliński Most”, a następnie wykonał go na Scenie Głównej Przystanku Woodstock wraz z wybranymi osobami z pola namiotowego. W czasie Przystanku odnotowano dwa wypadki śmiertelne, zginęła też jedna osoba, wypadając z pociągu jadącego na Przystanek. 13. Przystanek Woodstock (Kostrzyn nad Odrą, 2007) Trzynasta edycja Przystanku Woodstock odbyła się w Kostrzynie nad Odrą w dniach 3–4 sierpnia 2007. Był to już czwarty z rzędu Przystanek zorganizowany w tym miejscu. Nowym elementem festiwalowego krajobrazu były, pojawiające się odtąd corocznie, autokary do poboru krwi. Na scenie głównej wystąpili m.in. zespoły Type O Negative, Dubska & Jah Division, Gang Olsena, Natural Dread Killaz, Pudelsi, Coma, Habakuk, Kobranocka, Smoke Blow, Tymon & The Transistors, Acid Drinkers, Indios Bravos (w towarzystwie Alicji Janosz), Alians, Zielone Żabki, Hurt oraz Martyna Jakubowicz. Organizacją sceny folkowej, na której wystąpiły, m.in., zespoły Drumstein, AtmAsfera, Sari Ska Band, Chutir oraz Motema Africa, po raz kolejny zajął się zespół Carrantuohill. Akademię Sztuk Przepięknych poprowadził, już po raz drugi, Zbigniew Hołdys. Odbyły się także spotkania z osobistościami ze świata mediów, polityki, religii i kultury, m.in.: abp Józef Życiński – metropolita lubelski Michael Schudrich – Naczelny Rabin Polski imam Ali Abi Issa – przedstawiciel polskich muzułmanów Tomasz Lis – dziennikarz, autor programu Co z tą Polską? Tomasz Sekielski – dziennikarz, współautor programu Teraz my! prof. Jerzy Bralczyk – językoznawca Anna Dymna – aktorka, założycielka i prezes fundacji Mimo Wszystko 14. Przystanek Woodstock (Kostrzyn nad Odrą, 2008) Czternasty Przystanek Woodstock odbył się w dniach 1–3 sierpnia w Kostrzynie nad Odrą. Zmieniła się formuła imprezy: festiwal trwał trzy dni (zamiast dotychczasowych dwóch – w organizacji koncertów z ostatniego dnia finansowo pomogli prywatni sponsorzy), na scenach wystąpiło mniej wykonawców, za to ich koncerty były dłuższe i bardziej rozbudowane. Podczas samego festiwalu odbyły się Woodstockowe Igrzyska Olimpijskie oraz konkurs esemesowy w czasie którego wygrać było można samochód. Obsada festiwalu była bardziej międzynarodowa: przed liczącą ok. 300 tys. widzów publicznością zaprezentowali się m.in. wykonawcy z Wielkiej Brytanii (The Stranglers), Niemiec (Kreator), Indii (Anuradha Pal), Chorwacji (Cinkusi), RPA (Tribe After Tribe) i Meksyku (Panteón Rococó). Prócz tego na scenie wystąpili również m.in. Daab, Lipali, Świetliki, Thee Flanders, Lao Che, Wojciech Waglewski z Fiszem oraz Emade, Vader, Closterkeller oraz Clawfinger. Złote Bączki odebrały zespoły Acid Drinkers oraz Drumstein. Specjalnymi wydarzeniami były występy grupy artystycznej Karbido oraz koncert Wiesława Ochmana w towarzystwie siedmiu tenorów i orkiestry Mazowieckiego Teatru Muzycznego Operetka – muzycy zaprezentowali m.in. piosenki pochodzące z repertuaru Jana Kiepury. Gośćmi sceny folkowej, organizowanej przez zespół Carrantuohill, byli między innymi zespoły Żywiołak, Ratatam, Drumstein, Radio Bagdad, Drymba Da Dzyga oraz Rzepczyno i Polkaholix. Urozmaiceniem Przystanku była również prezentacja Indie – Klejnot Orientu – w jej ramach można było zapoznać się z hinduską kulturą oraz religią, gościem specjalnym imprezy był C.M. Bhandari, ambasador Indii w Polsce. Po raz kolejny odbyła się również prowadzona przez Zbigniewa Hołdysa Akademia Sztuk Przepięknych. Jej gośćmi byli w tym roku m.in. Leszek Balcerowicz, Kamil Durczok, Jan Tomaszewski, Tomasz Raczek, Jacek Żakowski, Wiesław Ochman i Manuela Gretkowska. Gościem specjalnym była Kesang Takla – minister (kalon) informacji i stosunków międzynarodowych w rządzie Dalajlamy. Przed rozpoczęciem przystanku zanotowano jedną ofiarę śmiertelną – z pociągu jadącego na Woodstock wypadł dwudziestoletni mieszkaniec Krakowa. 15. Przystanek Woodstock (Kostrzyn nad Odrą, 2009) Jubileuszowy – XV Przystanek Woodstock odbył się w dniach 31 lipca – 2 sierpnia w Kostrzynie nad Odrą, motywem przewodnim imprezy była przypadająca w tym roku czterdziesta, okrągła, rocznica festiwalu Woodstock. Wśród wykonawców, którzy wystąpili na dużej scenie, byli m.in. Dub FX, Tomasz Budzyński, Juliette Lewis, Don Carlos, Leszek Możdżer (wspólnie z Larsem Danielssonem i Zoharem Fresco), Michał Jelonek oraz zespoły Blenders, Caliban, The Subways, Easy Star All-Stars, Dżem, Korpiklaani, Kroke, Sham 69, Volbeat, The Futureheads, Voo Voo, Big Fat Mama, Infernalia i Chico (jako laureaci konkursu WOŚP i Fabryki Zespołów), a także Guano Apes. Specjalnym wydarzeniem był Koncert Jubileuszowy – 40 lat Woodstock, z udziałem, orkiestry Mazowieckiego Teatru Muzycznego Operetka oraz gości wśród których znaleźli się, m.in.: Ewelina Flinta, Kasia Kowalska, Wojciech Waglewski, Robert Friedrich, Adam Burzyński, Adam Nowak, Jorgos Skolias, Eldis La Rosa, Piotr i Wojciech Cugowscy, Martin Woess, Dariusz Kozakiewicz, Mateusz Pospieszalski, Lora Szafran, Leszek Cichoński, Piotr Chancewicz, Atma Anur, Sylwia Wiśniewska, Antar Jackson, Karim Martusewicz, Ricky Lion, Maciej Januszko i Artur Gadowski. Gwiazdami sceny folkowej, prócz zespołu Carrantuohill, były m.in. zespoły TABU, Fanfara Kalashnikov, The Bumpers, Kochankowie Gwiezdnych Przestrzeni (jako laureat konkursu Pokaż swój teledysk) oraz Grupa Furmana. Złote Bączki odebrały zespoły Clawfinger oraz AtmAsfera. Uczestnicy festiwalu mogli ponownie wziąć udział w warsztatach, pokazach, wystawach i spotkaniach odbywających się w ramach Akademii Sztuk Przepięknych – wśród gości znajdowali się: dr Janusz Kochanowski, Tadeusz Mazowiecki, Bohdan Łazuka, Lech Wałęsa, Leszek Możdżer oraz Stanisław Tym. Wszystkie rozmowy na ASP poprowadził dziennikarz Piotr Najsztub. Widzowie festiwalu mieli możliwość wysłuchania, w ramach ASP, opery Wesoła wdówka w wykonaniu orkiestry teatru Operetka i solistów (m.in. Bogdana Łazuki i Krzysztofa Tyńca) oraz obejrzenia galerii sztuki zorganizowanej we współpracy z Muzeum Narodowym w Krakowie. W czasie trwania festiwalu działało również, zorganizowane we współpracy z łódzkim kinem Cytryna, kino letnie Łódź-Stock, którego specjalnym gościem był reżyser Robert Gliński. Gościem Przystanku był również Michael Lang – pomysłodawca i organizator pierwszego Woodstocku 1969. Jubileuszowy Przystanek Woodstock 2009 zgromadził ok. 400 tys. – 450 tys. osób (Jurek Owsiak wołał ze sceny w trakcie sobotniego koncertu: „Jest nas tutaj tyle, że kolejnym chętnym muszę powiedzieć: nie przyjeżdżajcie już”). Podczas trwania Przystanku zanotowano jedną ofiarę śmiertelną: 31 lipca zmarł trzydziestopięcioletni mężczyzna. Bezpośrednią przyczyną śmierci była niewydolność krążeniowo-oddechowa. 16. Przystanek Woodstock (Kostrzyn nad Odrą, 2010) Szesnasty Przystanek Woodstock odbył się w dniach 30 lipca – 1 sierpnia w Kostrzynie nad Odrą. Na scenie głównej, przed liczącą ok. 350 tys. widzów publicznością, wystąpiły zespoły: Papa Roach, Nigel Kennedy Quintet, Armia, Life of Agony, Peyoti for President, Tonic, Panic Cell, Orphan Hate, Morgan´s Heritage Peetah & Gramps, Girl in a coma, Ziggie Piggie (w towarzystwie Roberta Brylewskiego), Maleo Reggae Rockers (w towarzystwie gości, m.in. Antoniny Krzysztoń i Gutka), Lao Che, Łąki Łan oraz Ewelina Flinta, Tomasz „Titus” Pukacki z zespołem Titus’ Tommy Gunn i Justyna Steczkowska w towarzystwie zespołu Mimofony. Specjalną atrakcją był stworzony z okazji przypadającego w 2010 roku Roku Chopinowskiego Projekt Chopin stworzony przez zespół Leszek Możdżer & Tymon Tymański Polish Brass Ensemble. Ponadto koncerty dali laureaci konkursu Fabryki Zespołów: zespoły Enej, Sen Zu, Lessdress oraz Pampeluna oraz Złotego Bączka: Michał Jelonek oraz zespół Kochankowie Gwiezdnych Przestrzeni. Gośćmi sceny folkowej organizowanej, tradycyjnie, przez zespół Carrantuohill, były, m.in., zespoły The Dreadnoughts, Skriabin, Faso Djigui, COORP, Słoma i Przedwietrze, Awariat Nato, Wolna Grupa Bukowina, Beltaine, Dagadana, Mordewind, Arka Noego, Iowa Super Soccer (jako laureat konkursu Pokaż swój teledysk), Orkiestra Na Zdrowie w towarzystwie Jacka Kleyffa, Kapela Drewutnia oraz Piotr Bukartyk, Witek Łukaszewski (twórca projektu Fortepian Chopina) i Jorgos Skolias. Swoją scenę posiadała również, podobnie jak w poprzednich latach, wioska Hare Kryszna – wystąpili na niej stali goście, m.in. zespoły Yelram, Ga-Ga/Zielone Żabki, Bez Jahzgh oraz Village of Peace. Działała również Akademia Sztuk Przepięknych. Jej gośćmi byli tym razem m.in. Marek Kondrat, Tomasz Zimoch, Marek Niedźwiecki, Alicja Chybicka, Andrzej Wajda, Jerzy Buzek oraz Marek Piwowski i Michał Ogórek. Prócz tego uczestnicy ASP mogli skorzystać m.in. z warsztatów gitarowych (Piotr Bukartyk i Krzysztof Kawałko), cyrkowych (Grupa Etenity), kabaretowych (Kajetan Suder i Michał Malinowski) i poetyckich (Zbigniew Rossa), wziąć udział w specjalnym pokazie projektu 39/89 – Zrozumieć Polskę autorstwa L.U.C.-a oraz obejrzeć filmy: Beats of Freedom – Zew wolności oraz Katyń. Działało również, podobnie jak w ubiegłym roku, letnie kino polowe Łódź-Stock zorganizowane we współpracy z łódzkim kinem Cytryna oraz Urzędem Miasta Łodzi. 17. Przystanek Woodstock (Kostrzyn nad Odrą, 2011) Siedemnasty Przystanek Woodstock odbył się w dniach 4–6 sierpnia, czyli od czwartku do soboty w Kostrzynie nad Odrą. Ponieważ Jurek Owsiak stwierdził, że dużo ludzi musi już wyjeżdżać w niedzielę i nie może zostać w ostatni dzień Woodstocku. Był to do tej pory rekordowy przystanek, zgromadził około 700 tysięcy uczestników. Swój występ na scenie głównej prezentowały zespoły: The Prodigy, Dog Eat Dog, Helloween, Airbourne, H-Blockx, Donots, Riverside, Zebrahead, Kumka Olik, Heaven Shall Burn, Kontrust, Skindred, Arka Noego (zdobywca Złotego Bączka sceny folk), Buldog, Apteka oraz Łąki Łan, a także Gentleman wraz z zespołem The Evolution, Piotr Bukartyk oraz Jahcoustix, którzy wystąpili w towarzystwie The Yard Vibes Crew. Specjalnymi wydarzeniami były Projekt Grechuta stworzony przez członków zespołu Plateau (z gościnnym udziałem, m.in.: Ani Wyszkoni, Tomasza „Titusa” Pukackiego, Martyny Jakubowicz oraz Jacka Ostaszewskiego) oraz poświęcony pamięci Grzegorza Ciechowskiego Przystanek Republika, podczas którego na scenie wystąpili byli członkowie zespołu Republika: Leszek Biolik, Zbigniew Krzywański i Sławomir Ciesielski, a także zaproszeni goście: Jacek Bończyk, Ania Dąbrowska, Maciej Silski, Piotr „Glaca” Mohamed, Tomasz Lipnicki, Tomasz Makowiecki, Kasia Kowalska, Andrzej „Kobra” Kraiński i Tomasz „Titus” Pukacki. Wyjątkowo na głównej scenie nie zagrał zdobywca Złotego Bączka. Laureat nagrody, zespół Papa Roach, odebrał statuetkę 30 czerwca podczas koncertu w warszawskim Klubie Stodoła. Na Przystanku zagrał więc zdobywca drugiego miejsca, zespół Enej. Prócz tego wystąpili laureaci konkursu Fabryki Zespołów: Materia, Raggafaya, Luxtorpeda, BlackJack oraz Chilli. Organizatorami sceny folkowej, jak co roku, był zespół Carrantuohill. Wystąpili na niej, między innymi, zespoły: Shannon, Talco, Balkan Sevdah, Ratatam (w towarzystwie Eweliny Flinty), Mikromusic, Świnka Halinka oraz Dikanda, a także Tadeusz Woźniak oraz Włodzimierz „Kinior” Kiniorski w towarzystwie zespołu Sky Orchestra. Prócz tego gośćmi sceny folkowej byli również laureaci konkursu Fabryki Zespołów, zespoły Łydka Grubasa, Blue Machine, Bethel oraz Natural Mystic. Gośćmi sceny w Pokojowej Wiosce Kryszny byli między innymi, Ga-Ga/Zielone Żabki, Moskwa, Zmaza, Farben Lehre, Pull The Wire, Yelram i Cosmo Squad. Jak co roku działała również Akademia Sztuk Przepięknych. Jej gośćmi byli Marek Belka, Jan Ołdakowski, Jan Nowicki, Andrzej Grabowski, Tomasz „Titus” Pukacki, Marek Koterski, Piotr Pustelnik oraz Piotr „Glaca” Mohamed, który w ostatniej chwili zastąpił nieobecnego z powodów osobistych Wojciecha Manna. Tradycyjnie działało również letnie kino polowe Łódź-Stock zorganizowane we współpracy z łódzkim kinem Cytryna oraz Uniwersytetem Łódzkim. 18. Przystanek Woodstock (Kostrzyn nad Odrą, 2012) Osiemnasty Przystanek Woodstock odbył się w dniach 2–4 sierpnia w Kostrzynie nad Odrą. Różne są szacunki co do frekwencji podczas tej edycji festiwalu: według organizatorów liczba widzów sięgnęła około 550 tys., natomiast według policji liczba uczestników wyniosła około 350 tys. Na dużej scenie zagrały zespoły takie jak: Machine Head, The Darkness, Ministry, Asian Dub Foundation, Damian Marley, Sabaton, Anti-Flag, Hardcore Superstar, The Qemists, Dubioza kolektiv, In Extremo, Elektryczne Gitary, Vavamuffin, happysad, The Analogs, Carrantuohill, Shantel & Bucovina Club Orkestar oraz My Riot. Prócz nich na scenie zaprezentowali się również Gooral, Piotr Bukartyk oraz beatboxer THePetebox, a także znany poznański raper Peja (gościnnie w trakcie występu zespołu My Riot). Na scenie wystąpili też tradycyjnie zdobywcy Złotych Bączków, którymi tym razem okazały się zespoły Luxtorpeda oraz Bethel. Po raz kolejny miały miejsce także eliminacje do Przystanku Woodstock, wyłoniły takie zespoły jak Plan, Poparzeni Kawą Trzy, występujący na scenie w towarzystwie Krakowskiej Orkiestry Staromiejskiej, Hope, Deriglasoff czy Eris Is My Homegirl, zapewniając im występ na dużej scenie festiwalu. Nagrodzone występem na scenie folkowej zostały zespoły Lemko Tower, Kabanos, Back To The Ocean, Ludzie Mili, Rust, Zgredybillies, Papa Musta oraz Marika & Spokoarmia. W ramach Akademii Sztuk Przepięknych gośćmi festiwalu byli: Roman Paszke, Jacek Bożek, bp. Tadeusz Pieronek, Bogusław Wołoszański, Andrzej Strejlau, Krzysztof Hołowczyc, gen. Sławomir Kałuziński, Tadeusz Wrona, gen. Waldemar Skrzypczak oraz Janina Paradowska. Poza tym na festiwalu pojawili się także Bronisław Komorowski oraz Joachim Gauck, którzy dokonali otwarcia tej edycji Przystanku Woodstock. 19. Przystanek Woodstock (Kostrzyn nad Odrą, 2013) Dziewiętnasty Przystanek Woodstock odbył się w dniach 1–3 sierpnia w Kostrzynie nad Odrą. Na dużej scenie zagrał amerykański zespół Anthrax, który miał pojawić się na osiemnastej edycji festiwalu, jednak nie przybył z powodu zmiany trasy koncertowej. Zagrali również artyści tacy jak: Kaiser Chiefs, Enter Shikari, Ugly Kid Joe, Atari Teenage Riot, Danko Jones, zespół Haydamaki wraz z DJ’em Cai’em Caslavinieri, Hunter, Farben Lehre, Emir Kusturica & No Smoking Orchestra, Third World, Mech, Gooral & Mazowsze, These Reigning Days, Leningrad, Soldiers of Jah Army, Kamil Bednarek, Big Cyc, Ja Mmm Chyba Ściebie, Death by Chocolate, Maria Peszek, Kiril Dzajkovski, Ga-Ga/Zielone Żabki i Carrantuohill. W pierwszym dniu festiwalu wystąpił także zespół happysad, laureat Złotego Bączka. Jako laureaci eliminacji do Przystanku Woodstock, na dużej scenie zaprezentowali się zespoły: Chassis, Clock Machine, Offensywa, The Toobes oraz AmetriA; na małej: Labirytm, Cała Góra Barwinków, Skowyt i Chemia. Laureatem Złotego Bączka Małej Sceny został Kabanos. Natomiast na scenie ASP wystąpił zespół Audiofeels. Gośćmi Akademii Sztuk Przepięknych byli m.in. Krzysztof Skiba, Kabaret Limo, Roman Polko, Peter Jenner, Artur Andrus, ksiądz Adam Boniecki oraz dziennikarz Kuba Wojewódzki. Podczas spotkania z Grzegorzem Miecugowem doszło do incydentu, w którym Oskar Wądołowski, działacz polityczny, wkroczył na scenę i uderzył redaktora w twarz. Napastnik został zabrany przez Niebieski Patrol, a rozmowa z Miecugowem nie została przerwana. Organizatorzy szacują, że na Przystanku Woodstock 2013 bawiło się około 500 tys. ludzi. 20. Przystanek Woodstock (Kostrzyn nad Odrą, 2014) Dwudziesty Przystanek Woodstock odbył się w dniach 31 lipca – 2 sierpnia w Kostrzynie nad Odrą. Na festiwalu zagrali Coma, Budka Suflera, Ga-Ga/Zielone Żabki, KZP, Accept, Hatebreed, Carrantuohill, T.Love, Skid Row, Lao Che, The Brew, Volbeat, The Bill, Ska-P, Manu Chao, be.my, Acid Drinkers, Michał Jelonek, Ky-Mani Marley, Protoje, Skindred, Kapela ze Wsi Warszawa, Piersi, Tabu, Ukeje, Włochaty, The Bastard, Zmaza, Łzy, Ania Rusowicz, Kasia Kowalska, Enclose oraz Dr Misio. Gośćmi Akademii Sztuk Przepięknych byli Bogusław Linda, Włodek Pawlik, Maria Czubaszek, Magdalena Środa, ks. Wojciech Lemański, Agnieszka Holland, Piotr Rogucki, Aktorzy Teatru 6.Piętro. Szacunkowo festiwal odwiedziło około 750 tysięcy osób, co stanowi rekord frekwencji. Od lat 90. w trakcie Przystanku Woodstock wolontariusze Stowarzyszenia Nigdy Więcej propagują idee antyrasizmu i wielokulturowości. W 2014 roku antyrasistowskie działania podczas festiwalu miały na celu upamiętnienie Marcina Kornaka (1968-2014), założyciela i prezesa Stowarzyszenia. 21. Przystanek Woodstock (Kostrzyn nad Odrą, 2015) Dwudziesty Pierwszy Przystanek Woodstock odbył się w dniach 30 lipca – 1 sierpnia w Kostrzynie nad Odrą. Na festiwalu zagrali m.in.: Within Temptation, Dream Theater, Modestep, Black Label Society, Shaggy, Urszula, Voo Voo, Coma, Decapitated, Proletaryat, Eluveitie. W ramach Akademii Sztuk Przepięknych gośćmi byli: ks. Jan Kaczkowski, Teatr 6. piętro, Aleksander Doba, Rafał Sonik, Kasia Kowalska, Anna Czerwińska, Marcin Iwiński, Maria Rotkiel, Irena Eris. W kwietniu 2016 reportaż „Ludzie Woodstocku” realizowany podczas XXI Przystanku Woodstock został laureatem konkursu BZ WBK Press Foto 2016 w kategorii „Człowiek”. Jego autor, Rafał Krasa ukazał serię portretów ludzi tworzących festiwal Przystanek Woodstock 2015, uczestników festiwalu oraz artystów przed lub po występach. Na przystanku bawiło się 210 tys. ludzi. 22. Przystanek Woodstock (Kostrzyn nad Odrą, 2016) Dwudziesty drugi Przystanek Woodstock odbył się w dniach 14–16 lipca 2016 roku w Kostrzynie nad Odrą. Na festiwalu zagrali m.in.: Tarja Turunen, Luxtorpeda, Hey, Inner Circle, Grubson, Decapitated, DragonForce, Lacuna Coil, Corruption, Enej, Oberschlesien, Poparzeni Kawą Trzy, Łzy, Sexbomba, Molotov, Apocalyptica, The Hives, Bring Me The Horizon i Vintage Trouble. W ramach Akademii Sztuk Przepięknych gośćmi byli: Jerzy Stuhr, Janina Ochojska, Zbigniew Buczkowski, Maciej Stuhr, Karolina Korwin Piotrowska, Małgorzata Chmielewska, Tomasz Michniewicz. W 2016 roku Przystanek odbył się wcześniej, niż w tradycyjnym terminie przełomu lipca i sierpnia, aby nie nałożyć się z organizowanymi w tym samym roku w Krakowie obchodami Światowych Dni Młodzieży. 23. Przystanek Woodstock (Kostrzyn nad Odrą, 2017) Dwudziesty trzeci Przystanek Woodstock odbył się w dniach 3–5 sierpnia 2017 roku w Kostrzynie nad Odrą. Na „Dużej Scenie” zagrali: Łąki Łan, Materia, The Kyle Gass Band, Trivium, Urbanator, Wilki, The Dead Daisies z Orkiestrą Filharmonii Gorzowskiej, Mando Diao, Projekt Parabelum, Orange Goblin, House of Pain, New Model Army, Hey, Amon Amarth, Archive, The Bloody Beetroots, Nocny Kochanek, Dub INC., Nine Treasures, Slaves, The Qemists, Nothing But Thieves, Domowe Melodie, Frank Turner & The Sleeping Souls, a na zakończeniu zagrał Piotr Bukartyk. „Mała Scena” gościła zespoły: Yankee, Mesajah, Oddział Zamknięty, Speaker First, Prong, Clock Machine, Fangclub, Hengelo, Fishface, Zdrowa Woda, RSC, Annisokay, Tabu, Counterfeit, LemON, Eleanor Gray, Kolory, Cox & Vox, Roan & Da Shu, Chorzy, Dr Misio, The Sixpounder, Piotr Bukartyk. Na Akademii Sztuk Przepięknych zagościli: o. Paweł Gużyński, Filip Chajzer, gen. Mirosław Różański, Jarosław Gwizdak i dr Adam Bodnar, Maciej Orłoś, Robert Biedroń, Przemysław Kossakowski, Bartłomiej Topa i Łukasz Kościuczuk, artyści Teatru im. J. Osterwy w Gorzowie Wielkopolskim. A podczas nocnych koncertów wystąpili: Kabaret Młodych Panów, Skicki-Skiuk, Eabs, Wojtek Mazolewski Quintet, Pawbeats Orchestra oraz artyści Teatru im. J. Osterwy w Gorzowie Wielkopolskim, ze sztuką „Stopklatka”. Na scenie „Viva Kultura” wystąpili: Holden Avenue, Valery Mess, Rootzmans, Johny Rockers, Diversity, Exlibris, Jelonek, Sielska, Radykalna Wieś, Dret, Podwórkowi Chuligani, Romantycy Lekkich Obyczajów, Prawda, Booze & Glory, 747, Przed Wchodem Słońca, Carrion, Zacier, Sexbomba, The Bill, Koniec Świata, Troty, Zwłoki, Krambabula, Jacek Stęszewski, Bethel, Leniwiec, Ga-Ga Zielone Żabki. Według minimalnych szacunków policji, na imprezie pojawiło się 250 tys. osób, natomiast w złożonym wniosku o organizację imprezy masowej wskazano liczbę 300–400 tys. osób. Na żądanie rządu zrezygnowano z pomocy niemieckiej straży pożarnej i Technisches Hilfswerk. Formalnie w ramach festiwalu wyodrębnione zostały 4 imprezy masowe: Duża Scena, Mała Scena, Akademia Sztuk Przepięknych oraz Pokojowa Wioska Kryszny, z czego dwie pierwsze miały status imprezy o podwyższonym ryzyku. Ochronę zapewniało 4300 osób, w tym 1546 policjantów, 153 strażaków, 104 funkcjonariuszy SOK, 55 strażników granicznych, a z ramienia organizatora – 970 członków służb informacyjnych, 790 – porządkowych i 390 medycznych. Liczba zorganizowanych imprez towarzyszących sięgnęła 850. W czasie imprezy na terenie całego miasta odnotowano 153 przestępstwa, w tym 97 narkotykowych, 34 kradzieże dokumentów, telefonów i innego mienia, jeden gwałt, jedno ciężkie uszkodzenie ciała, jeden rozbój i jeden fałszywy alarm bombowy, którego sprawcą okazał się mieszkaniec miasta. Wśród 367 wykroczeń odnotowano: picie alkoholu w miejscu zabronionym (127), złamanie przepisów ruchu drogowego (80), śmiecenie, używanie słów obelżywych i drobne kradzieże. W związku ze złamaniem przepisów prawa zatrzymano łącznie 118 osób. Zanotowano 1300 interwencji medycznych i 53 hospitalizacje. 24. Pol’and’Rock Festival (Kostrzyn nad Odrą, 2018) Dwudziesta czwarta edycja festiwalu pod nową nazwą Pol’and’Rock Festival odbyła się w dniach 2–4 sierpnia 2018 roku w Kostrzynie nad Odrą. Zagrali tam m.in. Big Cyc, Judas Priest, Arch Enemy, Goo Goo Dolls, In Flames, Gojira, Soulfly, Dubioza kolektiv, Alestorm, You Me at Six, Nocny Kochanek, Hunter, Lao Che. Według szacunków organizatorów w festiwalu wzięło udział od 500-700 tysięcy osób. W ramach Akademii Sztuk Przepięknych odbyły się spotkania z gośćmi festiwalu: Jackiem Fedorowiczem, Dorotą Wellman, Chrisem Niedenthalem, Arturem Barcisiem, Katarzyną Puzyńską, Katarzyną Sokołowską, Bogusławem Wołoszańskim, gen. Mirosławem Różańskim, gen. Jarosławem Stróżykiem, gen. Tomaszem Drewniakiem, płk. Piotrem Gąstałą oraz Jerzym Górskim, Dariuszem Załuskim, Krzysztofem Wielickim, Andrzejem Bargielem, Januszem Gołębiem i Piotrem Tomalą. Według oficjalnych danych policji doszło do 623 interwencji policyjnych. 25. Pol’and’Rock Festival (Kostrzyn nad Odrą, 2019) Dwudziesty piąty Pol’and’Rock Festival odbył się w dniach 1–3 sierpnia 2019 roku w Kostrzynie nad Odrą. W tej edycji festiwalu wystąpili m.in. Hurrockaine, Dub FX, Ziggy Marley, Lordi, Skunk Anansie, Avatar, Acid Drinkers, Testament, Black Stone Cherry, Decapitated, Parkway Drive, Happysad, Kult, Prophets of Rage, Perturbator, Agnieszka Chylińska, Majka Jeżowska, Krzysztof Zalewski, The Adicts. W festiwalu według szacunków organizatora wzięło udział 750 tysięcy ludzi. Policja oszacowała frekwencję uczestników na 285 tysięcy. W ramach Akademii Sztuk Przepięknych odbyły się spotkania z gośćmi festiwalu: Olgą Tokarczuk, Zbigniewem Zamachowskim, Wojciechem Smarzowskim, Januszem Kondratiukiem, Krzysztofem Skibą, o. Ludwikiem Wiśniewskim, Adamem Bodnarem, Katarzyną Nosowską, Markiem Safjanem, prof. Ewą Łętowską, Bożeną Stachurą, Wojciechem Pszoniakiem, Mariuszem Szczygłem, Filipem Springerem, Igorem Tuleyą, Justyną Kopińską, zespołem Kwiat Jabłoni, Franciszkiem Sterczewskim, Bogusławem Stanisławskim, Martą Frej, Przemysławem Staroniem, Piotrem Bukartykiem i Szymonem Hołownią. Według oficjalnych danych policji zanotowano ponad 540 interwencji, zatrzymanych zostało 105 osób. W trakcie trwania festiwalu dwie osoby zmarły, a łączna liczba przestępstw to 131. 26. Pol’and’Rock Festival (Szeligi, 2020) Dwudziesty szósty Pol’and’Rock Festival odbył się od 30 lipca do 1 sierpnia 2020 roku. 27 kwietnia 2020 Jerzy Owsiak ogłosił na antenie Antyradia, że ze względu na pandemię koronawirusa «festiwal będzie miał formę online jako internetowe spotkanie z gośćmi festiwalu, wypełnione muzyką z archiwalnych nagrań, jak i z przewidywanych występów na żywo w studiu». Specjalnie w tym celu wynajęto studio w podwarszawskiej miejscowości Szeligi oraz przygotowano scenografię. Podczas festiwalu koncerty na żywo zagrali: Majka Jeżowska, Zenek, Michał Jelonek, Przybył, Bokka, Renata Przemyk, Acid Drinkers, Raz, Dwa, Trzy, Romantycy Lekkich Obyczajów, Enej, Bethel, Elektryczne Gitary, Black River, Poparzeni Kawą Trzy, Piotr Bukartyk, Happysad, Big Cyc, Dr Misio, Łydka Grubasa, Farben Lehre, Sidney Polak, Urszula, Ja Mmm Ściebie, Kwiat Jabłoni, Cyrk Deriglasoff, Hunter, Ania Rusowicz, Nocny Kochanek, Tabu i Gravity Off. W ramach Akademii Sztuk Przepięknych gośćmi festiwalu byli: Majka Jeżowska, Ewa Ewart, Joanna Kulig, Andrzej Depko, Dorota Wellman, Marta Klepka, Tomasz Sekielski, Ewa Zgrabczyńska, Andrzej Mleczko, Wojciech Mann i Janusz Gajos 27. Pol’and’Rock Festival (Makowice-Płoty, 2021) Dwudziesty siódmy Pol’and’Rock Festival odbył się w dniach od 29 lipca do 31 lipca. Tym razem festiwal został zorganizowany na lotnisku Makowice-Płoty w województwie zachodniopomorskim. Ze względu na epidemię koronawirusa warunkiem wstępu osób dorosłych na Pol’and’Rock Festival był komplet szczepień przeciwko COVID-19 dowolną szczepionką zatwierdzoną warunkowo przez EMA. Wymagane było przedstawienie dowodu szczepienia. Na festiwalu koncerty zagrali: Dżem, Dubioza kolektiv, Black River, Hańba!, Renata Przemyk, Morgane Ji, Kasia Kowalska, Pidżama Porno, Slift, Raz, Dwa, Trzy, Łona i Webber, Bokka, Jahcoustix, No Logo, From Today, WaluśKraksaKryzys, Nietrzask, Kroke, Vavamuffin, Łydka Grubasa, Tabu, Dirty Shirt, Igorrr i Cheap Tobacco. W ramach Akademii Sztuk Przepięknych gośćmi festiwalu byli: Łukasz Czepiela, Andrzej Chyra, Jakobe Mansztajn, Elżbieta Dzikowska, Arkadiusz Jakubik, Sylwia Gregorczyk-Abram, Michał Wawrykiewicz, Radosław Kotarski, Przemysław Kossakowski wraz z ekipą programu Down the road i Marta Lempart. Spotkania ASP prowadzili Karol Kosiorowski, Katarzyna Janowska, Piotr Halicki, Karolina Walczowska, Bartosz Węglarczyk, Kamil Dziubka, Jaśmina Marczewska, Janusz Schwertner, Dorota Wellman i Marta Klepka. W festiwalu uczestniczyło 25 tys. osób. 28. Pol’and’Rock Festival (Czaplinek-Broczyno, 2022) 28. edycja festiwalu odbyła się w dniach 4–6 sierpnia 2022 w Broczynie na lądowisku Czaplinek-Broczyno. Na dużej scenie zagrali: Clutch, , , , Fun Lovin’ Criminals, Gwar, Inclusion, Jinjer, Kwiat Jabłoni, , Luxtorpeda, Me and That Man, , Ørganek, Piotr Bukartyk, Skindred, , Strachy na Lachy, Sztywny Pal Azji, , Voo Voo, , Żurkowski. Na dużej scenie miał też zagrać zespół Limp Bizkit, ale z powodu problemów zdrowotnych wokalisty Freda Dursta koncert został odwołany. W ostatniej chwili został odwołany koncert zespołu King Gizzard & the Lizard Wizard. Imprezę okrzykiem „odjazd!” oficjalnie otworzył Roman Polański – emerytowany zawiadowca ze stacji kolejowej w Żarach, który rozpoczyna wydarzenie od 1997 roku. W ramach Akademii Sztuk Przepięknych w festiwalu wzięli udział: Jakub Żulczyk, członkowie kabaretu Neo-Nówka, Krzysztof Sokołowski, Kamila Kielar i Piotr Strzeżysz, Wojciech Bojanowski i Marcin Wyrwał, Marcin Dorociński, Janina Bąk i Piotr Jacoń, Barbara Kurdej-Szatan oraz twórcy filmu Johnny opowiadającego o życiu Jana Kaczkowskiego: Dawid Ogrodnik, Maciej Kraszewski i Patryk Galewski. 29. Pol’and’Rock Festival (Czaplinek-Broczyno, 2023) Dwudziesta dziewiąta edycja Pol’and’Rock Festival odbyła się w dniach 3–5 sierpnia 2023 na lądowisku Czaplinek-Broczyno. W 2023 roku na festiwalu odbyły się koncerty The Rumjacks, Get The Shot, Etna Kontrabande, Lady Pank, Włochaty, Napalm Death, Jagoda Kret, Wicked Dub Division meets North East Ska Jazz Orchestra, Marek Dyjak, Bullet for My Valentine, Proletaryat, Krzysztof Zalewski, Doctor Victor, Apollo 440, Steve 'n' Seagulls, Drain, Rootstone, Hoffmaestro, UUHAI, Biohazard, Golden Life, LemON, .bHP, Royal Republic, The Scratch, Brodka, Jazz Forum Machine, Carpenter Brut, Transgresja, Rise of the Northstar, Pull The Wire, Światy Sztuczne, Luiku, Mùlk, Zacier, Kwiat Jabłoni, Saint City Orchestra, Epica, Booze & Glory, Wojtek Szumański, Spin Doctors, While She Sleeps oraz Piotr Bukartyk i Ajagore. W ramach Akademii Sztuk Przepięknych odbyły się spotkania z Jerzym Kryszakiem, Markiem Dyjakiem, Grzegorzem Kalinowskim, Katarzyną Kolendą-Zaleską i Martą Kuligowską, Tomaszem Zielińskim, zespołem Kwiat Jabłoni, Borysem Szycem, Karolem Wójcickim i Martyną Wojciechowską. Pierwszego dnia festiwalu, z powodu pogorszenia się pogody i gwałtownych podmuchów wiatru doszło do zawalenia się jednej z metalowych wież lokalizacyjnych. W wypadku 3 osoby odniosły obrażenia, jedna osoba została hospializowana. Festiwal w popkulturze Festiwal na stale zagościł w świadomości społecznej nie tylko za sprawą tego, jak wielką przyciąga publiczność (organizatorzy szacują, że na festiwalu mogło pojawić się nawet 750 000 osób), ale też tego, jak wielki zasięg w mediach (tradycyjnych i internetowych) generuje to wydarzenie. Przygotowania do festiwalu, jak i samo wydarzenie śledzą zarówno wielbiciele, jak i przeciwnicy festiwalu. Uczestnicy festiwalu tworzą społeczność, która, za sprawą powielanych zachowań i wypracowanych w ciągu lat tradycji jest grupą, która funkcjonuje nie tylko w czasie trwania wydarzenia. Przynależność do różnorodnej społeczności festiwalowej można potwierdzić znajomością charakterystycznych festiwalowych zawołań i tekstów. Do festiwalowego żargonu należy, między innymi, zawołanie „Zaraz będzie ciemno!” i odpowiedź „Zamknij się”. Na temat festiwalu powstały filmy – w tym jeden z pierwszych polskich muzycznych filmów dokumentalnych w reżyserii Yacha Paszkiewicza i Jerzego Owsiaka – Przystanek Woodstock – Najgłośniejszy Film Polski. Film, którego światowa premiera miała miejsce w 2003 roku, opowiada o codzienności festiwalowego bytu. Filmowi towarzyszy album z fotografiami z festiwalu i tekstami autorstwa Owsiaka. O festiwalu opowiada książka wydana w formie wywiadu z Owsiakiem w 2010 roku nakładem wydawnictwa Świat Książki, czyli Przystanek Woodstock: historia Najpiękniejszego Festiwalu Świata. W języku czeskim ukazała się też książka pod tytułem Zastavka Woostock autorstwa Mirka 6 Krosa. Zdjęcia z festiwalu autorstwa Grzegorza Dembińskiego ukazały się w formie albumu zatytułowanego Make Love not War w 2016 roku. Album jest dostępny w Tate Modern. Festiwalowy folklor Uczestnicy festiwalu tworzą społeczność zarówno w przestrzeni online, jak i offline. Praktyki i zachowania wypracowane przez społeczność podczas trwania festiwalu znajdują swoje odbicie w tradycjach oraz charakterystycznym języku używanym przez członków społeczności, które przenoszą się też na świat online. Oddolne nazwy uzyskują nie tylko miejsca na festiwalu (na przykład „grzybek” jako nazwa prysznica w kąpieli błotnej), ale tworzy się też charakterystyczny dla uczestników festiwalu słownik tradycyjnych okrzyków i wymiany zawołań. Zawołania takie jak „Zaraz będzie ciemno!” i odpowiadające mu hasło „Zamknij się” przeszły ewolucję od cytatu z francuskiego filmu RRRrrrrr do kultowego zawołania uczestników festiwalu. Festiwalowe wydawnictwa Złoty Melon, spółka, w której Fundacja Wielka Orkiestra Świata posiada 100% udziałów, odpowiada za wydawanie płyt z muzyką nagraną podczas występów na festiwalu. Dotychczas, nakładem wydawnictwa ukazało się 81 płyt na nośnikach CD, DVD oraz winyli. Wśród wydawnictw z festiwalu Pol’and’Rock znalazły się nagrania z koncertów artystów, takich jak między innymi Agnieszka Chylińska, Łydka Grubasa, Budka Suflera, Kult, Hey, Nocny Kochanek, Acid Drinkers, Dubioza Kolektiv, Kwiat Jabłoni czy Majka Jeżowska. Wydana w 2019 roku płyta zespołu Kult uzyskała status podwójnej platynowej płyty. Muzyka nagrana na festiwalu jest też dostępna w serwisach streamingowych takich jak Spotify, Tidal, Apple Music. Zaraz Będzie Ciemno Nazwa cotygodniowej audycji Jerzego Owsiaka na antenie Antyradia odwołuje się tradycyjnego festiwalowego zawołania. Audycja Zaraz Będzie Ciemno, na którą składa się muzyka nagrana podczas festiwalu oraz wymiana opinii ze słuchaczami, którzy nadsyłają maile, w których wypowiadają się na wybrany przez prowadzącego temat, dostępna jest też w formie podcastów na stronie internetowej rozgłośni. Podczas programu ogłaszane są też kolejne gwiazdy i goście, którzy potwierdzają swoją obecność na festiwalu. Antyrasistowskie Mistrzostwa Polski w Piłce Nożnej Od 2001 roku podczas „Pol’and’Rock Festivalu” (wcześniej „Przystanku Woodstock”) Stowarzyszenie „Nigdy Więcej” prowadzi turniej gry w piłkę nożną, który w 2004 roku zyskał rangę Antyrasistowskich Mistrzostw Polski w piłce nożnej. W 2005 roku w mistrzostwach rozgrywanych pod hasłem „Wykopmy Rasizm ze Stadionów” zagrało ponad 300 zawodników w 40 drużynach, a na stadionie pojawiło się blisko 10 tys. kibiców. Mistrzem Polski została drużyna Celulozy Kostrzyn, która otrzymała „Puchar Fair Play – Wykopmy Rasizm ze Stadionów”. W 2006 i 2007 roku patronat nad mistrzostwami objął Prezes Polskiego Związku Piłki Nożnej – Michał Listkiewicz. W 2011 roku, w meczu pokazowym zamykającym mistrzostwa, zwycięzca z poprzedniego roku przegrał z reprezentacją wielokulturowej damsko-męskiej drużyny złożonej z przedstawicieli różnych narodów, kultur i religii zamieszkujących Polskę. W 2016 roku patronat nad turniejem objął Rzecznik Praw Obywatelskich, Adam Bodnar. Także w 2017 roku turniej objęty został honorowym patronatem Rzecznika Praw Obywatelskich, który uroczyście rozpoczął mistrzostwa i zagrał w meczu otwarcia. W 2018 roku turniej nawiązywał do Mistrzostw Świata (które odbyły się w czerwcu w Rosji) i zyskał miano Antyrasistowskiego Mundialu. Zawodnicy symbolicznie reprezentowali drużyny z całego świata. W finale Polska zagrała z Iranem, a nagrodę fair play otrzymała Chorwacja. Odbył się też mecz pomiędzy drużyną Stowarzyszenia „Nigdy Więcej” i artystów wspierających kampanię społeczną „Muzyka Przeciwko Rasizmowi”, a drużyną Rzecznika Praw Obywatelskich. Adam Bodnar otworzył turniej, a także osobiście sędziował w pierwszym meczu. Wydarzenie objął patronatem również Dariusz Dziekanowski, przewodniczący Klubu Wybitnego Reprezentanta. Organizacja festiwalu Na każdej edycji Pol’and’Rock Festival występuje kilkadziesiąt zespołów z Polski i świata. W line-up festiwalu znalazły się największe gwiazdy światowego formatu, takie jak: Judas Priest, Arch Enemy, Papa Roach, House of Pain, Ziggy Marley. Wśród polskich kapel występujących na festiwalu znalazły się m.in.: Budka Suflera, Kult, Hey, Pidżama Porno. Od 15 lat Fundacja organizuje przesłuchanie chętnych zespołów, które chcą zaprezentować się przed ogromną publicznością. W Eliminacjach do Najpiękniejszego Festiwalu Świata udział wzięli, między innymi: Kwiat Jabłoni, Nocny Kochanek, TABU, Enej, Łydka Grubasa. Tradycją festiwalu stało się nieodgradzanie sceny barierkami od pola dla uczestników (wyjątkiem był występ zespołu The Prodigy w 2011 roku, na ich specjalne życzenie). Wykonaną z desek przednią ścianę można dekorować napisami i flagami, najczęściej z nazwami miejscowości. Tradycją jest także przygotowywanie przez przyjeżdżających z różnych miast uczestników flag, oznaczających na polu namiotowym ich miejsce pobytu. Porządku na terenie Pol’and’Rock Festivalu pilnuje grupa wolontariuszy, Pokojowy Patrol, przy pomocy zawodowej ochrony tzw. niebieskiego patrolu oraz policji, która zajmuje się przypadkami łamania prawa. Część uczestników Pol’and’Rock Festivalu uczestniczy w zbiorowych kąpielach błotnych, pod gigantycznym prysznicem tzw. grzybkiem. Na festiwalu obowiązuje w wyznaczonych miejscach (tak zwana „Strefa bez %”) prohibicja alkoholowa. Bardzo ważnym elementem Pol’and’Rock Festival jest Akademia Sztuk Przepięknych. Tam właśnie postaci życia publicznego spotykają się z festiwalowiczami. Festiwalowa publiczność przyznaje nagrodę za najlepszy występ, a kapela, który zdobędzie nagrodę, czyli Złoty Bączek, zostaje zaproszona na występ na Dużej Scenie na nadchodzącej edycji festiwalu. Zobacz też festiwal w Woodstock Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Oficjalny serwis Pol’and’Rock Festival Niemieckojęzyczna strona dotycząca Festivalu Serwis Pol’and’Rock Festival Gazety Lubuskiej Wirtualny spacer po kostrzyńskiej edycji Najpiękniejszego Festiwalu Świata w Google Street View Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy Festiwale reggae w Polsce Festiwale rockowe w Polsce Czymanowo Kultura w Szczecinie Historia Żar Kultura w Lęborku Kostrzyn nad Odrą Hasła kanonu polskiej Wikipedii Historia Lęborka

5538637

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojna%20Izraela%20z%20Hamasem%20%282023%29

Wojna Izraela z Hamasem (2023)

Wojna Izraela z Hamasem, wojna sukkotowa, wcześniej atak Hamasu na Izrael – wojna pomiędzy Izraelem a palestyńskim ugrupowaniem Hamas, kontrolującym Strefę Gazy, rozpoczęta militarnym atakiem członków zbrojnego skrzydła Hamasu na terytorium Izraela, przeprowadzonym 7 października 2023 roku, dzień po 50. rocznicy wybuchu wojny Jom Kipur i zakończeniu święta Sukkot. Hamas nadał swojej operacji kryptonim „Burza Al-Aksa” (, trb. ʿamaliyyat ṭūfān al-ʾAqṣā). W odpowiedzi na palestyński atak, izraelskie wojsko rozpoczęło operację „Żelazne Miecze” (hebr. מבצע חרבות ברזל, trb. Mivtsá charavót barzél), polegającą na nalotach na cele wojskowe, cywilne i placówki humanitarne w Strefie Gazy i walce z bojownikami Hamasu na południu Izraela. Zarówno działania Hamasu, jak i izraelskiego wojska spowodowały śmierć setek ludzi po obu stronach konfliktu. Przebieg Atak Hamasu na Izrael 7 października 2023 roku w sobotę około 6:30 (5:30 w Polsce) nad obszarem Izraela przeleciały rakiety, a na terenie Tel Awiwu rozległy się syreny alarmowe. Następnie, jak podały Siły Obronne Izraela, bojownicy Hamasu – radykalnego palestyńskiego i muzułmańskiego ugrupowania od 2007 roku kontrolującego Strefę Gazy, przedostali się na terytorium Izraela drogą lądową (według źródeł dziennika „Ha-Arec” forsując barierę na granicy Strefy Gazy z Izraelem w 29 miejscach), morską i powietrzną (wykorzystując do tego celu paralotnie). Według Sił Obronnych Izraela bojownicy Hamasu, zanim wkroczyli na terytorium Izraela, wystrzelili w kierunku tego państwa około 2200 rakiet, Hamas zaś podał liczbę 5000 rakiet. Ostrzał rakietowy Hamasu był wymierzony w południowy i środkowy Izrael, w tym Tel Awiw i inne obszary metropolitalne. Atak ugrupowania nastąpił po eskalacji konfliktu izraelsko-palestyńskiego; do czasu ataku Hamasu w 2023 roku w wyniku starć izraelsko-palestyńskich zginęło co najmniej 247 Palestyńczyków i 32 Żydów. , najwyższy dowódca , zbrojnego skrzydła Hamasu, nazwał wymierzone w Izrael zbrojne działania operacją „Burza Al-Aksa” i powiedział, że atak na Państwo Izrael był odpowiedzią na izraelskie ataki na kobiety, profanację meczetu Al-Aksa w Jerozolimie i trwające oblężenie Strefy Gazy. Według doniesień agencji prasowej Reuters Deif był architektem ataku i planował go od 2021 roku po tym, jak wiosną do meczetu Al-Aksa wkroczyły izraelskie siły bezpieczeństwa, co wywołało i spotkało się z oburzeniem w świecie islamu. Hamas oświadczył też, że wziął do niewoli pewną liczbę izraelskich żołnierzy, publikując na swoich kontach w mediach społecznościowych filmy pokazujące rzekomo schwytanych żołnierzy. Materiały wideo, geolokalizowane i uwierzytelnione przez CNN, sugerowały, że co najmniej jeden izraelski żołnierz został wzięty do niewoli przez ugrupowanie. Jak w wywiadzie dla mediów powiedział rzecznik Sił Obronnych Izraela, kontradmirał , Hamas wziął zakładników i jeńców wojennych, były także przypadki śmiertelne wśród izraelskich żołnierzy. Ataki Hamasu dotknęły wiele miejsc. Eksplozje związane z ostrzałem rakietowym prowadzonym przez Hamas zostały odnotowane m.in. w Gederze, Aszkelonie i Netiwocie, a udostępniane w mediach społecznościowych filmy pokazywały strzelaniny urządzane przez bojowników Hamasu w różnych izraelskich miastach i wsiach, w tym w Aszkelonie, Ofakim i znajdującym się zaledwie 1,6 km od Strefy Gazy Sederot, w którym ponadto zajęli posterunek policji zabijając około 30 cywilów oraz oficerów policji. W sumie bojownicy Hamasu wtargnęli aż do 22 lokacji na terenie Izraela, w tym do miast i innych jednostek osadniczych położonych do 24 kilometrów od granicy Strefy Gazy. Dodatkowo, jak podały izraelskie władze, Hamas wziął także około 150 zakładników, w tym obcokrajowców. Jednym z pierwszych miejsc zaatakowanych przez bojowników Hamasu był dwudniowy festiwal muzyki elektronicznej Supernova, zorganizowany na pustyni Negew niedaleko kibucu Re’im, leżącego około 3 km od granicy Izraela ze Strefą Gazy. Bojownicy dokonali , w której, według izraelskich mediów, życie straciło co najmniej 260 osób. Innymi miejscami zaatakowanymi przez Hamas były m.in. kibuce Be’eri, gdzie życie straciło ponad 130 osób i Nir Oz, w którym bojownicy zamordowali kilkadziesiąt osób – przy pomocy broni palnej oraz podpalając niektóre domy z uwięzionymi w środku mieszkańcami. W godzinach popołudniowych trwały też walki bojowników Hamasu z izraelskimi żołnierzami m.in. na przejściach granicznych i wokół baz wojskowych, ponadto, jak poinformował dziennik „The Jerusalem Post”, bojownicy przeniknęli do jednej z baz na południu Izraela, a kontakt z żołnierzami, którzy byli na miejscu, się urwał. W sieci pojawiły się materiały filmowe dowodzące przejęcia przez Hamas izraelskiej bazy wojskowej w kibucu Nachal Oz. W bazie tej, a także w innych miejscach przy granicy ze Strefą Gazy bojownicy zdobyli liczne pojazdy wojskowe, w tym co najmniej jeden czołg Merkawa Mk 4 i bojowy wóz piechoty Namer, a ponadto pewną liczbę transporterów opancerzonych Achzarit i M113 oraz wojskowych samochodów terenowych Humvee. W pewnym momencie Hamas wezwał także do przyłączenia się do ataku zbrojne ugrupowania w Libanie. Wkrótce potem organizacja Palestyński Islamski Dżihad przekazała, że przyłączyła się do ataku na Izrael. Wypowiedzenie wojny przez Izrael i dalsze wydarzenia Pięć godzin od rozpoczęcia ataku Hamasu premier Izraela Binjamin Netanjahu wygłosił pierwsze publiczne oświadczenie, w którym stwierdził, że Izrael jest w stanie wojny i ją wygra. Izraelski minister obrony Jo’aw Galant dodał z kolei, że Hamas popełnił „poważny błąd”, przeprowadzając niespodziewany atak rakietowy na Izrael i wydał polecenie o mobilizacji rezerwistów. Wkrótce potem Siły Powietrzne Izraela uderzyły w 17 obiektów wojskowych i cztery centra dowodzenia Hamasu w Strefie Gazy. Naloty te były częścią operacji „Żelazne Miecze” rozpoczętej przez Siły Obronne Izraela w odpowiedzi na atak Hamasu. Izraelskie wojsko podjęło także walkę z bojownikami Hamasu w różnych miejscach na południu Izraela w pobliżu granicy ze Strefą Gazy, w tym w mieście Sederot i kibucach Kefar Azza, Sufa, Nachal Oz, Magen oraz Be’eri, a także w bazie wojskowej Re’im. W oświadczeniu wygłoszonym w niedzielę 8 października Hamas stwierdził, że jego bojownicy są nadal obecni w miastach południowego Izraela i że ugrupowanie wspiera ich ogniem rakietowym w miastach, kibucach i moszawach Ofakim, Sederot, Jad Mordechaj, Kefar Azza, Be’eri, Jated oraz Kissufim. Przed świtem tego dnia Hamas wystrzelił wiele rakiet w stronę Izraela, a jedna z nich uderzyła w szpital Barzilai Medical Center w Aszkelonie powodując uszkodzenia budynku, jednak nie było żadnych doniesień o ofiarach. Wczesnym rankiem, zgodnie z doniesieniami izraelskich mediów, izraelskie władze zabijając w trakcie tej operacji 10 bojowników Hamasu. Tego samego dnia izraelski rząd zdecydował o formalnym wypowiedzeniu wojny Hamasowi. Rozpoczęto także ewakuację mieszkańców terenów położonych w pobliżu granicy z Gazą. Oprócz tego przedstawiciel izraelskich władz powiedział CNN, że w jego kraju zginęło 350 osób. Siły Obronne Izraela opublikowały także nazwiska 44 żołnierzy, którzy według nich zginęli w atakach Hamasu, a także oświadczyły, że zaatakowały 426 celów w Gazie, w tym 10 wieżowców, które miały być użytkowane przez Hamas. Na północy Izraela wspierane przez Iran i działające w Libanie ugrupowanie Hezbollah wzięło odpowiedzialność za zaatakowanie przy użyciu rakiet i artylerii trzech izraelskich obiektów na obszarze znanym jako , który Liban uważa za okupowany przez Izrael. Izrael odpowiedział ostrzałem artyleryjskim. W poniedziałek 9 października izraelskie ataki powietrzne uderzyły w gęsto zaludniony obóz uchodźców palestyńskich Muchajjam Dżabalja w Strefie Gazy, a wstępne raporty wskazywały na dużą liczbę ofiar. Tego dnia Izrael ogłosił także rozpoczęcie blokady dostaw żywności, wody, prądu i paliwa do Strefy Gazy oraz, jak podał portal Al-Monitor, zgromadził 100 tysięcy żołnierzy przy granicy ze Strefą Gazy w ramach przygotowań do lądowej ofensywy przeciwko Hamasowi. 10 października Siły Obronne Izraela zaprosiły dziesiątki zagranicznych dziennikarzy do jednego z wyzwolonych miejsc, kibucu Kefar Azza, w którym odkryto liczne przypadki zbrodni Hamasu. Gdy do kibucu wtargnęli bojownicy Hamasu, m.in. podpalili kilka domów „aby zmusić ich mieszkańców do ich opuszczenia”. Na terenie Kefar Azza znaleziono zwłoki ponad 100 cywilów, w tym około 40 dzieci, a wiele z nich było pozbawionych głowy. Po południu Hamas przeprowadził ponadto atak rakietowy na Aszkelon, rozpoczęty po skierowaniu do jego mieszkańców ostrzeżenia, żeby opuścili miasto przed 17:00 czasu lokalnego. 11 października w nocy, zgodnie z przekazami źródeł wojskowych, izraelskie samoloty zbombardowały ponad 200 celów w rejonie stolicy Strefy Gazy. W późniejszym czasie Siły Obronne Izraela oświadczyły, że po czterech dniach bitew ulicznych z bojownikami Hamasu „mniej więcej” kontrolują regiony położone przy granicy ze Strefą Gazy. Także tego dnia, po kilku dniach negocjacji, premier Binjamin Netanjahu i przywódca największej partii opozycyjnej Beni Ganc poinformowali, że zgodzili się na utworzenie , mającego funkcjonować przez cały okres wojny Izraela z Hamasem. Oprócz Netanjahu i Ganca w jego skład weszli także minister obrony Jo’aw Galant, były szef Sztabu Generalnego Sił Obronnych Izraela, generał i minister spraw strategicznych Ron Dermer. 12 października Kneset ówczesnej kadencji stosunkiem głosów 66 za i 4 przeciw przegłosował dołączenie 5 opozycyjnych deputowanych do rządu Binjamina Netanjahu: 2 członków wojennego rządu jedności narodowej – Beniego Ganca i Gadiego Eizenkota, oraz Gidona Sa’ara, Jechi’ela Moszego Tropera i Jifat Szaszy-Bitton w charakterze ministrów bez teki. Podczas głosowania, przemawiając z mównicy Knesetu Netanjahu nazwał atak Hamasu, w wyniku którego na tamten moment zginęło ponad 1000 obywateli Izraela, a rannych zostało ponad 3000, „najstraszniejszym dniem dla narodu żydowskiego od czasu Holocaustu”, ponadto dodał, że trudno byłoby znaleźć osobę, która nie zostałaby dotknięta „barbarzyństwem” Hamasu. Także tego dnia izraelski minister infrastruktury Jisra’el Kac powiedział, że oblężenie Strefy Gazy nie zostanie zakończone, dopóki wzięci przez Hamas w Izraelu zakładnicy nie wrócą do domu. 13 października przed południem Hamas w krótkim oświadczeniu stwierdził, że wystrzelił 150 rakiet na Aszkelon. Później Siły Obronne Izraela wydały rozkaz mieszkańcom miasta Gaza (położonego na północy Strefy Gazy i będącego jej stolicą), by w ciągu 24 godzin ewakuowali się na południe Strefy Gazy. Wojsko poinformowało, że będzie „kontynuować znaczące operacje” w mieście, ponadto ostrzegło również, by Palestyńczycy nie zbliżali się w okolice bariery na granicy Izraela ze Strefą Gazy i uprzedziło, że będą mogli wrócić na północ dopiero po ogłoszeniu przez armię pozwolenia. W reakcji na decyzję izraelskiej armii Hamas nakazał cywilom zignorowanie izraelskich komunikatów i pozostanie w domach. 14 października Siły Obronne Izraela ogłosiły, że podczas nocnego nalotu na Strefę Gazy zabiły , dowódcę odpowiedzialnego za operacje powietrzne Hamasu. Oprócz tego w rejonie Aszkelonu i Tel Awiwu zawyły syreny alarmowe w związku z wystrzeleniem przez Hamas w ten obszar dużej liczby rakiet. 15 października Siły Obronne Izraela poinformowały w serwisie Twitter (X), że zabiły , dowódcę Hamasu, który 7 października kierował atakami na kibuce Nirim i Nir Oz. Al Kedra miał zginąć w nalocie będącym wynikiem działań wywiadowczych służby bezpieczeństwa wewnętrznego Szin Bet i wywiadu wojskowego, Amanu. Tego dnia izraelskie wojsko podało także, że odpowiedziało ogniem na dokonany z terytorium Libanu przez Hezbollah ostrzał przygranicznego moszawu Szetula. 16 października w sieci ukazał się 10-minutowy materiał wideo, w którym , rzecznik , zbrojnego skrzydła Hamasu, ogłosił, że grupa jest gotowa uwolnić nieizraelskich zakładników, jeśli tylko będzie możliwe zagwarantowanie im bezpieczeństwa w obliczu trwających izraelskich nalotów na Strefę Gazy. Obaida powiedział także, że chociaż nie może podać dokładnej liczby osób schwytanych podczas ataku z 7 października, to oszacował, że łączna ich liczba wynosi „od 200 do 250 lub więcej”, a ponadto dodał, że Hamas „traktuje zakładników zgodnie z nakazami nauk jego religii. Opieka nad nimi jest wymagana ze względów moralnych i humanitarnych. Jedzą to, co my jemy, piją to, co my pijemy i żyją w takich samych warunkach, jak wszyscy mieszkańcy Gazy.”. Tego dnia Siły Obronne Izraela i resort obrony tego państwa poinformowały także, że ze względu na zagrożenie ostrzałami dokonywanymi przez Hezbollah z terytorium Libanu planują ewakuację mieszkańców 28 miejscowości położonych w odległości 2 km od granicy izraelsko-libańskiej. 17 października władze Strefy Gazy poinformowały, że doszło do , w którym zginęło około 500 osób. Minister zdrowia Strefy Gazy oświadczył, że szpital padł ofiarą izraelskiego nalotu, podczas gdy Siły Obronne Izraela o atak obwiniły współpracującą z Hamasem organizację Palestyński Islamski Dżihad twierdząc, że organizacja ta podjęła nieudaną próbę ataku na Izrael, w wyniku której jedna z wystrzelonych przez nią rakiet omyłkowo spadła na szpital – na poparcie tej tezy 18 października wojsko przedstawiło przechwyconą rozmowę między przedstawicielami Hamasu twierdzącymi, że eksplozję w szpitalu spowodował chybiony pocisk Palestyńskiego Islamskiego Dżihadu. Tego samego dnia po południu szef agencji ONZ do spraw uchodźców palestyńskich (UNRWA) przekazał, że co najmniej sześć osób zginęło a dziesiątki zostały ranne wskutek izraelskiego nalotu na prowadzoną przez UNRWA i służącą jako schronienie szkołę w obozie uchodźców palestyńskich Muchajjam al-Maghazi w centralnej części Strefy Gazy. 19 października Izraelczycy ostrzelali i częściowo zniszczyli starożytną w mieście Gaza, służącą za schronienie dla przesiedlonej ludności Strefy Gazy. Władze w Gazie na drugi dzień poinformowały, że w ataku śmierć poniosło przynajmniej 16 palestyńskich chrześcijan. 20 października Abu Obaida, rzecznik brygad al-Kassam, poinformował, że Hamas uwolnił dwie pochodzące ze Stanów Zjednoczonych zakładniczki – 18-letnią Natalie Raanan i jej matkę Judith. 22 października izraelskie wojsko dokonało ataku powietrznego na meczet Al-Ansar w obozie uchodźców palestyńskich Muchajjam Dżanin, położonym na Zachodnim Brzegu. Palestyńskie władze poinformowały później, że w ataku zginęły co najmniej dwie osoby, a trzy inne zostały ranne, zaś przedstawiciele armii izraelskiej podali, że atak spowodował śmierć kilku członków Hamasu i Palestyńskiego Islamskiego Dżihadu, którzy wykorzystywali budynek meczetu jako centrum dowodzenia. 23 października Hamas uwolnił dwie pierwsze izraelskie zakładniczki, 79-letnią Nurit Cooper i 85-letnią Yocheved Lifshitz. Rzecznik Abu Obaida powiedział, że uwolnienie nastąpiło w następstwie mediacji ze strony Kataru i Egiptu „ze względów humanitarnych i zdrowotnych”. W kolejnym dniu na konferencji prasowej Lifshitz powiedziała, że bojownicy Hamasu umieścili ją w „pajęczynie” tuneli w Gazie, a także, że po początkowej przemocy tuż po porwaniu okazywali jej „troskę” i „łagodność”. W nocy z 25 na 26 października Siły Obronne Izraela dokonały krótkotrwałego najazdu na północną część terytorium Strefy Gazy przy użyciu czołgów. W późniejszym komunikacie w serwisie Twitter (X) izraelska armia podała, że akcja była kolejnym etapem przygotowań do większej operacji oraz że „czołgi i piechota uderzyły w liczne komórki terrorystyczne, infrastrukturę oraz stanowiska wyrzutni pocisków przeciwpancernych. Żołnierze opuścili już ten obszar i powrócili na terytorium Izraela.”. 27 października w następstwie silnych izraelskich bombardowań doszło do niemal całkowitego odcięcia Strefy Gazy od dostępu do internetu i telefonii komórkowej. 28 października Siły Obronne Izraela wysłały czołgi i inne formacje lądowe do Strefy Gazy, kontynuując jednocześnie intensywne ataki artyleryjskie i bombardowania z powietrza, według przedstawicieli armii wymierzone głównie w podziemnie tunele Hamasu i inną infrastrukturę. Wcześniej w tym dniu armia podała, że w wyniku nocnych uderzeń trafionych zostało około 150 celów Hamasu, które znajdowały się w tunelach. W atakach tych miał także zginąć Abu Rukbeh, dowódca sił powietrznych i morskich Hamasu. W odpowiedzi Hamas wystrzelił serię rakiet w kierunku Tel Awiwu i innych miast w środkowym Izraelu, jednak większość została przechwycona przez izraelski system obrony powietrznej Żelazna Kopuła. Izraelski minister obrony Joaw Galant działania armii określił jako wejście przez Izrael w „nową fazę wojny” przeciwko Hamasowi w Gazie. Zgodnie z informacjami dziennika „The Jerusalem Post” rano Hamas poinformował, że jego siły napotkały wojska izraelskie w północnej części Strefy Gazy i że są gotowe przeciwstawić się ofensywie lądowej Izraela. Według doniesień strony palestyńskiej między miastem Bajt Hanun a obozem uchodźców palestyńskich Muchajjam al-Burajdż toczyły się walki pomiędzy żołnierzami Sił Obronnych Izraela i bojownikami Hamasu. Ali Baraka, jeden z przywódców Hamasu, wydał oświadczenie, w którym stwierdził, że Izrael poniósł ciężkie straty w wyniku ataku na Gazę. Reakcje międzynarodowe Polityczne – Rząd Chin wezwał obie strony do „powściągliwości” i rozpoczęcia rozmów pokojowych, zaś minister spraw zagranicznych Chin wydał oświadczenie potępiające brak humanitaryzmu obu stron konfliktu. – Petr Pavel, prezydent Czech, powiedział, że Czechy wzywają do obcięcia unijnego dofinansowywania Palestyny i popierają działania obronne Izraela. – Po ataku Hamasu na Izrael Egipt zamknął swoje granice i odmówił przyjęcia uchodźców z przygranicznej Strefy Gazy. Egipt wystosował też apel, w którym apelował a zaprzestanie izraelskich ataków na Rafah. – Po ataku Hamasu na Izrael we Francji wzrosła gwałtownie liczba aktów antysemickich, a rząd Francji wyraził sprzeciw decyzji Komisji Europejskiej mówiącej o wstrzymaniu dofinansowywania Palestyny. – Narendra Modi, premier Indii, wyraził zaskoczenie atakami terrorystycznymi na Izrael. 13 października odbył też rozmowę telefoniczną z premierem Netanjahu, w której wyraził solidarność z Izraelem. – Joko Widodo, prezydent Indonezji, wezwał 10 października do rozwiązania konfliktu zgodnie z wytycznymi ONZ oraz wezwał do zakończenia konfliktu, wskazując na jego negatywne konsekwencje humanitarne. Kilka tysięcy mieszkańców Indonezji i sąsiedniej Malezji zorganizowała protesty w obronie Palestyny. – Według amerykańskiego wywiadu przywódcy Iranu byli zaskoczeni wybuchem konfliktu. Część publicystów wskazuje jednak, iż odpowiedzialność za wybuch konfliktu ponosi Iran. – Waleed Siam, palestyński dyplomata, 13 października wezwał Japonię do kontynuacji humanitarnego wspierania Palestyny. Tego samego dnia Yoko Kamikawa, minister spraw zagranicznych Japonii, potępiła agresję Hamasu. – Po wybuchu konfliktu parlament litewski zdecydował się na potępienie agresji Hamasu, a minister spraw zagranicznych Litwy poparł wysiłki Izraela mające na celu odparcie ataku Hamasu. – Kilka tysięcy mieszkańców Malezji i sąsiedniej Indonezji protestowała w obronie Palestyny. Malezja poparła też oficjalnie apel Egiptu o zaprzestanie ataków izraelskich na Rafah. – Niemcy zaoferowały wsparcie wojskowe Izraelowi, a Boris Pistorius, minister obrony Niemiec, zgodził się na wsparcie Izraela niewielką ilością amunicji i dronów. Kanclerz Olaf Scholz podkreślił zaś odpowiedzialność Niemiec za bezpieczeństwo Izraela. – Organizacja skrytykowała zalecenia Izraela do mieszkańców Strefy Gazy, by ci się ewakuowali, wskazując iż ewakuacja 1,1 miliona ludzi w tak krótkim czasie jest niemożliwa. 27 października Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło rezolucję wzywającą do natychmiastowego i trwałego rozejmu humanitarnego prowadzącego do zaprzestania działań wojennych między Izraelem a Hamasem, zażądając jednocześnie niezakłóconego dostarczania niezbędnej pomocy ludności cywilnej w całej Strefie Gazy, w ramach kontynuowania nadzwyczajnej sesji organu poświęconej sytuacji na Bliskim Wschodzie. Zgromadzeniu nie udało się przy tym jednoznacznie odrzucić i potępić ataku Hamasu na Izrael z 7 października. Rezolucję przyjęto przy 120 głosach za, 14 przeciw (m.in. Stanów Zjednoczonych, Czech i Austrii) i 45 wstrzymujących się (m.in. Polski, Finlandii i Japonii). – Od razu po wybuchu konfliktu Ministerstwo Spraw Zagranicznych w wydanym przez siebie komunikacie odradzało loty do Izraela. Następnie Polska rozpoczęła ewakuację swoich obywateli z Izraela, która zakończyła się 14 października. W rozmowie z prezydentem Izraela Jicchakiem Herzogiem prezydent RP Andrzej Duda przekazał mu kondolencje i zaoferował pomoc humanitarną. 29 października swój przylot do Izraela zapowiedziała posłanka Anna Maria Żukowska. – Wasilij Nebenzia, przedstawiciel Rosji w ONZ wezwał do wstrzymania walk oraz stwierdził iż Rada Bezpieczeństwa ONZ powinna zająć się kwestią Palestyny. Prezydent Rosji Władimir Putin stwierdził w swoim przemówieniu, że odpowiedzialność za ten konflikt ponoszą USA. – Antony Blinken, sekretarz stanu, złożył po wybuchu konfliktu wizytę w Izraelu. Później zaś USA wysłało lotniskowce na wschodnią część Morza Śródziemnego. – Komisja Europejska na wieść o wybuchu konfliktu zadecydowała o wstrzymaniu dofinansowywania Palestyny. Ursula von der Leyen i Roberta Metsola, przewodniczące KE i Parlamentu Europejskiego, przyleciały do Izraela i wyraziły solidarność z izraelskimi ofiarami konfliktu. – Ministerstwo Spraw Zagranicznych Wielkiej Brytanii poinformowało, iż organizuje loty ewakuacyjne z Izraela dla Brytyjczyków. Społeczne Wojna Izraela z Hamasem na całym świecie spotkała się ze społecznymi reakcjami, mającymi postać publicznych demonstracji zorientowanych na wsparcie zarówno Palestyny, jak i Izraela, a także wyrażających wściekłość, żal z powodu ofiar i sprzeciw wobec przemocy podczas działań wojennych. Propalestyńskie demonstracje odbywały się m.in. w Afganistanie (Kabul), Algierii (Algier), Albanii (Tirana), Australii (Canberra, Melbourne, Sydney), Bangladeszu (Dhaka), Bośni i Hercegowinie (Sarajewo), Brazylii (Brasília), Cyprze (Larnaka, Nikozja), Filipinach (Marawi, Cotabato), Francji (Paryż, Lyon, Marsylia, Strasburg), Grecji (Ateny), Hiszpanii (Madryt, Barcelona), Holandii (Amsterdam, Haga), Indiach (Hajdarabad, Dżammu i Kaszmir, Lucknow), Indonezji (Dżakarta, Palu), Iraku (Bagdad), Iranie (Teheran), Irlandii (Dublin, Carlow, Cork, Ennis, Galway, Limerick), Islandii (Reykjavík), Japonii (Tokio), Jemenie (Sana), Jordanii (Amman), Kanadzie (Ottawa, Calgary, Edmonton, Montreal, Toronto, Vancouver), Macedonii Północnej (Skopje), Malezji (Kuala Lumpur), Maroku (Rabat), Meksyku (Meksyk), Niemczech (Berlin, Duisburg, Düsseldorf), Nowej Zelandii (Wellington, Auckland, Hamilton, Christchurch, Wanganui, New Plymouth, Palmerston North), Pakistanie (Islamabad, Karaczi, Lahaur, Peszawar), Polsce (Warszawa), Rumunii (Bukareszt), Sri Lance (Kolombo), Stanach Zjednoczonych (Waszyngton, Los Angeles, Nowy Jork, San Francisco), Szwajcarii (Genewa), Tajlandii (Bangkok), Tunezji (Tunis), Turcji (Ankara), Wenezueli (Caracas), Wielkiej Brytanii (Londyn, Glasgow, Sheffield) oraz Włoszech (Rzym). Natomiast proizraelskie demonstracje miały miejsce m.in. w Argentynie (Buenos Aires), Brazylii (Rio de Janeiro), Cyprze (Larnaka), Francji (Paryż, Lyon), Holandii (Amsterdam), Kolumbii (Bogota), Niemczech (Frankfurt nad Menem), Polsce (Warszawa), Rumunii (Bukareszt), Serbii (Belgrad), Stanach Zjednoczonych (Las Vegas, Los Angeles, Miami Beach, Nowy Jork, San Francisco), Urugwaju (Montevideo, Punta del Este), Węgrzech (Budapeszt), Wielkiej Brytanii (Londyn) i Włoszech (Rzym). Przypisy 2023 w Izraelu Konflikt izraelsko-arabski Strefa Gazy

5399779

https://pl.wikipedia.org/wiki/ChatGPT

ChatGPT

ChatGPT – chatbot opracowany przez OpenAI, wykorzystujący model GPT i służący do generowania odpowiedzi na dane wprowadzane przez użytkownika. Model ten został opracowany na podstawie dużych zbiorów danych, tak aby mógł prowadzić rozmowę i angażować się w różne tematy, od ogólnych rozmów po określone obszary wiedzy. ChatGPT został uruchomiony jako prototyp 30 listopada 2022 i szybko zwrócił na siebie uwagę dzięki rozbudowanym odpowiedziom z wielu dziedzin wiedzy, które często są jednak tylko pozornie prawidłowe. Jego model językowy został opracowany zarówno za pomocą technik uczenia nadzorowanego, jak i uczenia przez wzmocnienie. ChatGPT zyskał ponad milion użytkowników w ciągu zaledwie 5 dni (dla porównania Netflixowi zajęło to 41 miesięcy, Facebookowi 10 miesięcy, a Instagramowi 2,5 miesiąca). Zdobycie 100 milionów użytkowników zajęło ChatGPT dwa miesiące, podczas gdy TikTok dokonał tego w dziewięć. Duża popularność ChatGPT przyspieszyła wypuszczenie konkurencyjnych chatbotów, m.in. Barda, opracowanego przez Google, oraz LLaMA, stworzonego przez Meta AI. Rozwój modeli GPT GPT-1, pierwszy model z serii, został opracowany w 2018 roku. GPT-2 powstało w lutym 2019, a GPT-3 w czerwcu 2020. Pierwsza wersja ChatGPT udostępniona użytkownikom korzystała z modelu GPT-3.5. Usługa ChatGPT Plus korzystająca z GPT-4, najnowszej generacji modeli GPT, została udostępniona 14 marca 2023. Kontrowersje W związku z rosnącą popularnością GPT, zajmująca się tematyką społeczeństwa nadzorowanego Fundacja Panoptykon zwróciła uwagę na różne skutki uboczne związane z tego rodzaju narzędziami, jak m.in. problemy z odpowiedzialnością prawną, zagrożenie dla prywatności, ułatwienie w tworzeniu materiałów dezinformacyjnych, a także rozwój biznesu w oparciu o model przynoszący negatywne konsekwencje społeczne. Stack Overflow zbanował odpowiedzi generowane za pomocą ChatGPT ze względu na ich niską wiarygodność. Sytuacje, w których ChatGPT oraz inne , nie są w stanie wygenerować prawidłowej treści, tworząc zamiast niej fikcję, nazywane są halucynacjami (hallucinations). Określenie zostało spopularyzowane przez naukowców z Google w 2018 roku. Profesor z Uniwersytetu w Princeton uważa, że ChatGPT został wyszkolony, żeby generować nie teksty prawdziwe, ale takie, które brzmią wiarygodnie. Alternatywy dla ChatGPT Jeden z głównych konkurentów ChatGPT, Bard, został stworzony przez Google (Alphabet), która wstępnie udostępniła go w marcu 2023, umożliwiając użytkownikom w USA i Wielkiej Brytanii dołączanie do listy oczekujących. W maju Bard był dostępny już w 180 krajach, z wyłączeniem większości krajów europejskich, takich jak Polska, Niemcy i Francja. Bard został udostępniony w Unii Europejskiej 13 lipca 2023. W kontekście strategii biznesowej, Bard jest częścią większej rywalizacji między Google a Microsoftem, który zintegrował ChatGPT z własną wyszukiwarką Bing. – społeczność AI i firma zajmująca się technologiami uczenia maszynowego, opracowała otwartoźródłową alternatywę dla ChatGPT o nazwie HuggingChat, opartą na modelu konwersacyjnym AI Open Assistant. Projekt HuggingChat został zainicjowany przez Large-scale Artificial Intelligence Open Network () – globalną organizację non-profit, dążącą do demokratyzacji najnowocześniejszych technologii AI. W maju 2023 roku pojawił się chatbot TRURL.AI, stworzony przez polską spółkę VoiceLab.AI. TRURL.AI swoją nazwą nawiązuje do robota-konstruktora Trurla z twórczości Stanisława Lema. Przypisy Linki zewnętrzne (Uniwersytet Otwarty UJK) (wideo) Chatboty

3907325

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bart%C5%82omiej%20Misiewicz

Bartłomiej Misiewicz

Bartłomiej Sebastian Misiewicz (ur. 27 marca 1990 w Warszawie) – polski polityk oraz przedsiębiorca, w latach 2015–2017 szef gabinetu politycznego i rzecznik prasowy Ministerstwa Obrony Narodowej, jeden z bliskich współpracowników Antoniego Macierewicza. Życiorys W 2009 ukończył XII Liceum Ogólnokształcące im. Henryka Sienkiewicza w Warszawie. Podejmował studia licencjackie na Społecznej Akademii Nauk w Łodzi, na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, a w 2015 w Wyższej Szkole Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu. W 2018 na tej ostatniej uczelni obronił licencjat pt. Szczyt NATO 2016 w Warszawie i jego wpływ na bezpieczeństwo Polski. Następnie rozpoczął tam studia magisterskie na kierunku politologia, a także studia podyplomowe na Akademii Sztuki Wojennej. Działał w Klubie „Gazety Polskiej”. W wieku 17 lat zgłosił się do pracy w biurze poselskim Antoniego Macierewicza. W 2010 został członkiem Prawa i Sprawiedliwości, a następnie z rekomendacji Antoniego Macierewicza został mianowany szefem biura zespołu parlamentarnego ds. zbadania przyczyn katastrofy smoleńskiej. W 2012 pełnił funkcję sekretarza Zarządu Okręgowego PiS w okręgu piotrkowskim. Z nominacji Jarosława Kaczyńskiego został członkiem Rady Politycznej PiS. W latach 2012–2014 był koordynatorem ds. struktur wykonawczych PiS, w latach 2013–2014 pełnił funkcję pełnomocnika powiatowego PiS w powiecie radomszczańskim, a od 2014 był członkiem Krajowej Komisji Rewizyjnej PiS. W 2015 bez powodzenia startował do Sejmu w wyborach parlamentarnych z 4. miejsca na liście w okręgu piotrkowskim, zdobywając 1992 głosy. Po wyborczej wygranej Prawa i Sprawiedliwości, 16 listopada 2015 został szefem gabinetu politycznego oraz rzecznikiem prasowym Ministerstwa Obrony Narodowej. Przed objęciem stanowisk w MON przez kilka miesięcy pracował w jednej z aptek w podwarszawskich Łomiankach. Funkcję rzecznika prasowego MON przestał pełnić w lutym 2017. 1 kwietnia został asystentem politycznym Antoniego Macierewicza. Był zatrudniony w MON do 14 kwietnia, a jego kompetencje oraz zasługi zostały uhonorowane przez MON pamiątkową monetą. 10 kwietnia 2017 został pełnomocnikiem zarządu państwowej Polskiej Grupy Zbrojeniowej (PGZ) ds. komunikacji. 12 kwietnia spółka rozwiązała z nim umowę o pracę na jego wniosek. Tego samego dnia został zawieszony w prawach członka Prawa i Sprawiedliwości przez prezesa PiS Jarosława Kaczyńskiego, który powołał jednocześnie specjalną komisję mającą wyjaśnić m.in. okoliczności zatrudnienia Bartłomieja Misiewicza w PGZ. W jej skład weszli wiceprezesi PiS Joachim Brudziński i Mariusz Kamiński oraz Marek Suski i Karol Karski. 13 kwietnia, po przesłuchaniu Bartłomieja Misiewicza, komisja orzekła, że nie posiada on kwalifikacji do pełnienia funkcji w sferze publicznej i spółkach Skarbu Państwa. Tego samego dnia zrezygnował on z członkostwa w partii, uzasadniając to „niesamowitą nagonką na PiS przy użyciu jego nazwiska”. W maju 2017 założył firmę, która miała świadczyć usługi doradcze, marketingowe oraz tworzyć kampanie reklamowe. Został również doradcą zarządu Telewizji Republika. 28 stycznia 2019 został zatrzymany przez Centralne Biuro Antykorupcyjne. Razem z nim zatrzymano pięć innych osób. Zarzucono im m.in. powoływanie się na wpływy i czerpanie z tego korzyści materialnych. 30 stycznia Misiewicz został tymczasowo aresztowany na trzy miesiące, następnie tymczasowe aresztowanie zostało przedłużone o kolejne dwa miesiące. Opuścił areszt w czerwcu 2019, po wpłaceniu poręczenia w wysokości 100 tys. zł. W marcu 2020 założył spółkę Alleati Holding, zajmującą się m.in. sprzedażą wódki „Misiewiczówka”. 21 maja 2021 do warszawskiego Sądu Rejonowego trafił akt oskarżenia przeciwko Bartłomiejowi Misiewiczowi za reklamowanie i sprzedawanie wódki „Misiewiczówka” bez wymaganego zezwolenia. Kontrowersje W grudniu 2015 Bartłomiej Misiewicz na polecenie Antoniego Macierewicza kierował nocną akcją wejścia żołnierzy Żandarmerii Wojskowej i Służby Kontrwywiadu Wojskowego do Centrum Eksperckiego Kontrwywiadu Wojskowego NATO w Warszawie. W grudniu 2016 Sąd Okręgowy w Warszawie nakazał stołecznej Prokuraturze Okręgowej wszczęcie śledztwa w tej sprawie. 1 marca 2017 Wojskowy Sąd Okręgowy w Warszawie odrzucił zażalenie pełnomocnika gen. bryg. Piotra Pytla i utrzymał w mocy zaskarżone postanowienie Prokuratury Okręgowej w Warszawie z 24 października 2016 o umorzeniu śledztwa w sprawie przekroczenia uprawnień żołnierzy Żandarmerii Wojskowej asystujących w działaniach prowadzonych przez Bartłomieja Misiewicza jako pełnomocnika MON do spraw utworzenia CEKW NATO. Według tygodnika „Polityka”, wizytując jednostki wojskowe, oczekiwał od ich dowódców oznak szacunku służbowego – na przykład powitania przed frontem jednostki – które nie przysługiwały osobom na jego stanowisku. We wrześniu 2016, po publikacji „Newsweeka” informującej, że miał on oferować radnym w Bełchatowie zatrudnienie w państwowej spółce w zamian za przystąpienie do koalicji z PiS, na własną prośbę został zawieszony na stanowiskach rzecznika i szefa gabinetu politycznego MON. W październiku powrócił do pracy w ministerstwie, by zająć się „analizą dezinformacji medialnych wymierzonych w bezpieczeństwo państwa”. W grudniu, po umorzeniu przez prokuraturę śledztwa w Bełchatowie, wrócił także na oba zajmowane wcześniej stanowiska. W 2016 objął funkcję członka rady nadzorczej spółki Energa Ciepło Ostrołęka oraz członka rady nadzorczej Polskiej Grupy Zbrojeniowej, mimo że nie posiadał ukończonego kursu dla członków rad nadzorczych i skończonych studiów. We wrześniu 2016 zrezygnował z zasiadania w organach tych przedsiębiorstw. W 2016 w wypowiedziach partii opozycyjnych wobec PiS oraz niektórych publikacjach prasowych nazwisko Bartłomieja Misiewicza zostało uznane za symbol „kolesiostwa i nepotyzmu”. Określeniem Misiewicze politycy Nowoczesnej nazwali osoby o niskich kompetencjach, które „dostały pracę w spółkach Skarbu Państwa i instytucjach publicznych dzięki powiązaniom z PiS”. Zaczęło być ono używane przez część ogólnopolskich mediów. Jego działalność, zakres obowiązków i wykształcenie były przedmiotem kilku interpelacji i zapytań poselskich. W marcu 2022 został zatrzymany na terenie Austrii za jazdę samochodem pod wpływem alkoholu. We współczesnym dyskursie prasowym nazwisko Misiewicz stało się podstawą metaforycznego określenia osoby o niskich standardach etycznych oraz o niskich kompetencjach zawodowych, a piastującej wysokie stanowisko i domagającej się najwyższych zaszczytów. Odznaczenia W sierpniu 2016 został odznaczony Złotym Medalem „Za zasługi dla obronności kraju”. Przypisy Absolwenci Wyższej Szkoły Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu Politycy Prawa i Sprawiedliwości Rzecznicy prasowi polskich ministerstw Polscy przedsiębiorcy XXI wieku Odznaczeni Złotym Medalem „Za zasługi dla obronności kraju” Ludzie urodzeni w Warszawie Urodzeni w 1990

3004249

https://pl.wikipedia.org/wiki/Harry%20Potter%20%28seria%20film%C3%B3w%29

Harry Potter (seria filmów)

Harry Potter – seria ośmiu brytyjsko-amerykańskich filmów fantasy z lat 2001–2011, produkowanych i dystrybuowanych przez wytwórnię Warner Bros. Pictures. Cykl stanowi adaptację serii siedmiu powieści pod tym samym tytułem autorstwa brytyjskiej pisarki J.K. Rowling (siódma książka została zekranizowana w dwóch filmach). Seria jest częścią franczyzy medialnej Wizarding World, stworzonej na podstawie twórczości Rowling. Fabuła filmów jest osadzona w świecie magii, a jego głównymi bohaterami są nastoletni uczniowie Szkoły Magii i Czarodziejstwa w Hogwarcie: Harry Potter, Ron Weasley i Hermiona Granger. Najważniejszym wątkiem jest walka społeczności czarodziejskiej z czarnoksiężnikiem Lordem Voldemortem. Producentem całej serii jest David Heyman. Filmy zostały wyreżyserowane przez: Chrisa Columbusa (dwie pierwsze części), Alfonso Cuaróna (część trzecia), Mike’a Newella (część czwarta) i Davida Yatesa (cztery ostatnie części). Autorem siedmiu scenariuszy jest Steve Kloves, który przy piątym filmie został zastąpiony przez Michaela Goldenberga. W główne role wcielili się Daniel Radcliffe, Rupert Grint i Emma Watson. Lista filmów Streszczenie fabuły Harry Potter i Kamień Filozoficzny Harry Potter, osierocony w okresie niemowlęcym przez rodziców, jest wychowywany przez spokrewnioną rodzinę Dursleyów. W dniu jedenastych urodzin dowiaduje się, że jest czarodziejem, a mając rok przeżył mordercze zaklęcie czarnoksiężnika Lorda Voldemorta, który uprzednio zabił jego rodziców. Od tej pory Voldemort zniknął, a Harry stał się w świecie magii symbolem pokonania go. We wrześniu chłopiec rozpoczyna naukę w Szkole Magii i Czarodziejstwa w Hogwarcie, gdzie zaprzyjaźnia się z Ronem Weasleyem i Hermioną Granger. Bohaterowie powstrzymują opętanego przez Voldemorta nauczyciela, Kwiryniusza Quirrella, przed wykradnięciem ukrytego w szkole i zapewniającego długowieczność kamienia filozoficznego. Harry Potter i Komnata Tajemnic Bohaterowie powracają do Hogwartu na drugi rok nauki. Mieszkańcy zamku w tajemniczych okolicznościach są petryfikowani. Według pogłoski odpowiedzialność za ataki ponosi ukryty w umiejscowionej w szkole legendarnej Komnacie Tajemnic stwór – bazyliszek. Harry’emu udaje się dostać do Komnaty, pokonać sterowanego przez wspomnienie nastoletniego Voldemorta bazyliszka oraz uwolnić uprowadzoną i przetrzymywaną tam siostrę Rona, Ginny. Harry Potter i więzień Azkabanu W społeczności magicznej wybucha skandal związany z ucieczką Syriusza Blacka z więzienia w Azkabanie. Harry dowiaduje się, że Black przyjaźnił się z jego rodzicami, jednak zdradził Voldemortowi miejsce ich pobytu, a następnie dokonał masowego morderstwa. Gdy Harry, Ron i Hermiona go spotykają, bohater okazuje się być niesłusznie oskarżony o czyny, których dokonał inny przyjaciel Potterów, Peter Pettigrew. Harry Potter i Czara Ognia W Hogwarcie organizowany jest Turniej Trójmagiczny, w którym ma rywalizować ze sobą trójka uczniów różnych szkół magicznych. Czara Ognia wybiera dwóch reprezentantów Hogwartu, w tym Harry’ego, który nie zgłosił swojej kandydatury. Podczas ostatniego zadania turnieju bohater przenosi się na cmentarz, gdzie Pettigrew wykorzystuje jego krew do przywrócenia Voldemortowi ciała i pełnej mocy magicznej. Czarnoksiężnik usiłuje zabić Harry’ego, któremu udaje się powrócić do Hogwartu i wygrać turniej. Harry Potter i Zakon Feniksa Dyrektor Hogwartu, Albus Dumbledore, wznawia Zakon Feniksa – tajną organizację przeciwdziałającą Voldemortowi i jego poplecznikom, śmierciożercom. Ministerstwo Magii zarzuca Harry’emu i Dumbledore’owi, że kłamią w sprawie powrotu czarnoksiężnika. Nastawiona do nich wrogo pracownica Ministerstwa, Dolores Umbridge, zaczyna nauczać w Hogwarcie. Tymczasem Harry’ego prześladują wizje, w których Voldemort pragnie wykraść ukrytą w Ministerstwie broń. Okazuje się nią być przepowiednia o tym, że spośród nich dwóch jeden zabije drugiego. Kula z przepowiednią zostaje zniszczona podczas walki Harry’ego, jego przyjaciół i Zakonu Feniksa przeciwko Voldemortowi i śmierciożercom w gmachu Ministerstwa. Po tym, jak pracownicy Ministerstwa widzą Voldemorta, społeczność czarodziejska oficjalnie uznaje jego powrót. Harry Potter i Książę Półkrwi Podczas szóstego roku nauki w Hogwarcie Harry rozpoczyna związek z Ginny i poznaje z Dumbledore’em przeszłość Voldemorta. Bohaterowie odkrywają, że czarnoksiężnik wydzielił siedem fragmentów swojej duszy i umieścił je w horkruksach, których zniszczenie jest warunkiem koniecznym pokonania go. Pod koniec roku szkolnego Dumbledore zostaje zamordowany przez nauczyciela Severusa Snape’a, który okazuje się być tytułowym Księciem Półkrwi. Harry Potter i Insygnia Śmierci: Część I Voldemort i śmierciożercy przejmują władzę w Ministerstwie Magii. Harry, Ron i Hermiona nie wracają do Hogwartu na siódmy rok nauki. Przez miesiące żyją w ukryciu, przemieszczając się i poszukując horkruksów. Odkrywają ponadto, że Voldemort poszukuje legendarnych Insygniów Śmierci, dających posiadaczowi moc pokonania śmierci. Harry Potter i Insygnia Śmierci: Część II Harry, Ron i Hermiona udają się do Hogwartu, gdzie ukryty jest jeden z horkruksów. Na terenie zamku dochodzi do całonocnej bitwy między Voldemortem i śmierciożercami a ich przeciwnikami. Bohaterom ostatecznie udaje się zniszczyć wszystkie horkruksy. W międzyczasie Potter odkrywa, że sam jest horkruksem oraz zmarły Snape był po stronie Zakonu Feniksa i go chronił przed śmierciożercami. Osłabiony i pokonany po zniszczeniu horkruksów Voldemort umiera. Obsada Lista przedstawia główną obsadę filmów, wymienioną na początku napisów końcowych, wraz z numerami filmów, w których dani aktorzy wystąpili. Geneza W 1997 roku angielski producent filmowy David Heyman, stojący na czele wytwórni Heyday Films, poszukiwał książki dziecięcej do zekranizowania. Jego pierwszym wyborem była powieść The Ogre Downstairs Diany Wynne Jones, jednak ten pomysł upadł. Do biura wytwórni trafiła kopia powieści Harry Potter i Kamień Filozoficzny J.K. Rowling. Choć początkowo wylądowała w szufladzie materiałów o niskim priorytecie, została odkryta przez sekretarkę, która poleciła ją Heymanowi. Ten, mimo niechęci do samego tytułu, był pod wrażeniem książki. Polecił ją swojemu przyjacielowi z dzieciństwa, Lionelowi Wigramowi, który został właśnie zatrudniony w wytwórni Warner Bros. Pictures w Los Angeles. Wigram, podobnie jak Heyman, był zachwycony powieścią i porównywał ją do klasyków fantasy ze swojego dzieciństwa, takich jak Czarnoksiężnik z Krainy Oz czy Charlie i fabryka czekolady. Nie był jednak przekonany, czy Warner Bros. będzie chciał podjąć się produkcji ze względu na angielski charakter książki oraz fakt, że fantasy wyszło z mody. Wytwórnia wyraziła jednak zainteresowanie rozpoczęciem procesu adaptacji. Początkowo Rowling nie chciała wyrazić zgody na ekranizację Harry’ego Pottera, gdyż obawiała się utraty praw do stworzonych przez siebie postaci. Pisarka wyznała, że odmówiła wielu osobom, nawet po propozycji większej zapłaty ze strony Warner Bros. W końcu zgodziła się, gdy dostała gwarancję, że nie będą powstawały nieautoryzowane przez nią filmy. Ponadto pisarka zastrzegła, że obsada ma się składać z Brytyjczyków, z ewentualnymi wyjątkami na rzecz Irlandczyków. W październiku 1998 roku wytwórnia sfinalizowała zakup praw do ekranizacji pierwszych czterech powieści z serii. Według nieoficjalnych doniesień medialnych, Rowling zarobiła na kontrakcie milion funtów brytyjskich. Produkcja Produkcja serii filmowej Harry Potter odbywała się w latach 2000–2011. Wszystkie filmy wyprodukowało studio Warner Bros. Pictures wraz z Heyday Films, a ich głównym producentem był David Heyman. Pierwsze trzy części współprodukowało studio 1492 Pictures, którego współzałożycielem był reżyser dwóch pierwszych filmów, Chris Columbus. Choć Columbus nie podjął się reżyserii trzeciej części, pracował nad nią jako producent. Dodatkowo trzeci film wyprodukował Mark Radcliffe. Drugim (obok Heymana) producentem czterech ostatnich części był David Barron, który wcześniej pracował nad drugim i czwartym filmem jako producent wykonawczy. Dodatkowo trzecim producentem dwóch ostatnich części była J.K. Rowling. Początkowy plan zakładał nakręcenie siedmiu filmów, po jednym na podstawie każdej z powieści Rowling. Podczas przygotowań do ekranizacji czwartego tomu, Harry’ego Pottera i Czary Ognia, studio Warner Bros. rozważało adaptację go w dwóch filmach ze względu na znacznie większą niż w poprzednich częściach objętość powieści. Pomysł nie został zrealizowany, ale powrócił przy siódmej i ostatniej książce, Harrym Potterze i Insygniach Śmierci. W marcu 2008 roku studio Warner Bros. ogłosiło, że zostanie ona zekranizowana w dwóch filmach, uzasadniając decyzję brakiem możliwości zawarcia całej istotnej fabuły powieści w jednej części. Rowling zaaprobowała ten pomysł. Reżyseria Pierwszym reżyserem, który zgłosił swoją kandydaturę do pracy nad Harrym Potterem i Kamieniem Filozoficznym, był Brad Silberling. Następnie zainteresowanie projektem wyraził Steven Spielberg. Zainspirowany sukcesami studia Pixar Spielberg chciał, by ekranizacje Harry’ego Pottera były animowane i by w jednym filmie znalazły się elementy kilku powieści. Należąca do niego wytwórnia DreamWorks Animation zaproponowała Warner Bros. współpracę. Oba postulowane przez Spielberga pomysły nie podobały się Alanowi F. Hornowi, dyrektorowi operacyjnemu Warner Bros. Ponadto zachwycony filmem Szósty zmysł Spielberg typował Haleya Joela Osmenta do roli Harry’ego, co stało w sprzeczności z wymogiem wyłącznie brytyjskich aktorów. Choć Spielberg pracował ze scenarzystą Stevem Klovesem przez około pół roku, ostatecznie zrezygnował z projektu, co ogłosił publicznie w lutym 2000 roku. Reżyser przyznał, że choć spodziewał się, że seria będzie fenomenem komercyjnym, nie był zainteresowany kręceniem filmów dla takich celów, o ile go nie poruszają. Skomentował ponadto: „Celowo nie nakręciłem Harry’ego Pottera, bo jak dla mnie to było jak strzelanie do kaczek w beczce, jak wsad. Chodziło o to, by wypłacić miliard dolarów i wpłacić je na swoje własne konto. Nie ma w tym żadnego wyzwania”. Po rezygnacji Spielberga studio Warner Bros. prowadziła rozmowy w sprawie reżyserii z Silberlingem, Chrisem Columbusem, Robem Reinerem, Wolfgangiem Petersenem, Alanem Parkerem, Terrym Gilliamem, Ivanem Reitmanem, Jonathanem Demmem, Mikiem Newellem, Timem Robbinsem, Peterem Weirem i M. Nightem Shyamalanem. Heyman osobiście skontaktował się z Newellem, który odrzucił ofertę. Shyamalan i Petersen byli zajęci innymi projektami, zaś Reiner zrezygnował z przyczyn politycznych. Na ostateczną listę kandydatów wytwórni dostali się Silberling, Columbus, Parker i Gilliam. Rowling i Heyman preferowali Gilliama ze względu na jego humor, „odrobinę szaleństwa, wrażliwość i dotychczasowe wyprawy w krainę fantazji”, jednak Horn nie był przekonany, czy może powierzyć Harry’ego Pottera komuś tak nieprzewidywalnemu. 28 marca 2000 roku studio Warner Bros. zatrudniło Columbusa, uzasadniając to jego doświadczeniem w kinie familijnym (jak Kevin sam w domu czy Pani Doubtfire) i pracy z dziećmi na planie. Podczas przesłuchania w sprawie zatrudnienia Columbus przedstawił swoją wizję artystyczną filmu. Jego pomysłem był kontrast między ponurą kolorystyką scen z prawdziwego świata a pełnymi barw, klimatycznymi i drobiazgowymi scenami ze świata magii. Początkowo Columbus miał wyreżyserować wszystkie planowane siedem filmów z serii. W trakcie zdjęć do drugiego, Harry’ego Pottera i Komnatę Tajemnic, podjął jednak decyzję, że nie wyreżyseruje trzeciej części, co uzasadnił zmęczeniem i chęcią spędzenia większej ilości czasu z dziećmi. Warner Bros. prowadził rozmowy w sprawie reżyserii trzeciego filmu, Harry’ego Pottera i więźnia Azkabanu, między innymi z Guillermo del Toro, Markiem Forstrerem i M. Nightem Shyamalanem. Del Toro był zniechęcony dwoma pierwszymi częściami, które uważał za zbyt kolorowe, wesołe i pozytywne, choć sam postrzegał Harry’ego Pottera w dickensowskim stylu. Forstrer, który niedawno skończył kręcić Marzyciela, nie chciał znów współpracować z aktorami dziecięcymi, zaś Shyamalan był zajęty filmem Osada. Na ostatecznej liście kandydatów rozważanych przez studio znaleźli się Callie Khouri, Kenneth Branagh (który zagrał Gilderoya Lockharta w drugiej części) i Alfonso Cuarón. 20 lipca 2002 roku Warner Bros. ogłosił zatrudnienie Cuaróna. Reżyser początkowo nie był przekonany, czy chce podjąć się pracy nad Harrym Potterem, bo nie czytał żadnej książki Rowling i nie oglądał poprzednich filmów. Kiedy się jednak z nimi zapoznał, uznał materiał za bardzo dobry. Zatrudnienie Cuaróna ucieszyło Rowling, która była zachwycona jego poprzednim filmem, I twoją matkę też, i doceniała jego umiejętność adaptacji, którą wykazał w Małej księżniczce. Reżyser zaprezentował zupełnie inny styl niż Columbus, nadając tym samym ton kolejnym filmom z serii. Wprowadził mroczniejszy klimat i zrezygnował z bogatej kolorystyki poprzednich części, zastępując ją, jak to ujął Sean Smith z „Newsweeka”, „lodowatym srebrem i atramentową czernią”. Wykazał mniejszą niż Columbus wierność pierwowzorowi literackiemu, nadając filmowi więcej własnej inwencji artystycznej i mocniej akcentując aspekt emocjonalny. Cuarón planował pracę tylko nad jednym filmem z serii, ponadto udział w postprodukcji Harry’ego Pottera i więźnia Azkabanu wykluczał jego zaangażowanie w następną część, Harry’ego Pottera i Czarę Ognia. Po tym, jak Shyamalan po raz trzeci odrzucił propozycję reżyserii Harry’ego Pottera, 11 sierpnia 2003 roku Warner Bros. ogłosił, że następcą Cuaróna będzie Mike Newell. Jego pomysłem było zrealizowanie paranoidalnego dreszczowca, w którym główny bohater nie wie, dlaczego spotykają go dziwne zdarzenia, podobnie jak w filmie Północ, północny zachód. Aby zachować spójność w zakresie stylistyki, Newell postanowił pominąć niektóre wątki z powieści. Złożone przez Warner Bros. propozycje reżyserii kolejnego filmu, Harry’ego Pottera i Zakonu Feniksa, odrzucili Newell, Matthew Vaughn, Mira Nair i Jean-Pierre Jeunet. 19 stycznia 2005 roku studio ogłosiło zatrudnienie Davida Yatesa. Motywacją wytwórni było jego doświadczenie w historiach politycznych, takich jak ta przedstawiona w piątym tomie serii Rowling. Yates wyznał, że jego celem było zrealizowanie filmu bardziej psychologicznego od poprzednich. Po tym, jak Guillermo del Toro odrzucił propozycję reżyserii szóstego filmu, Harry’ego Pottera i Księcia Półkrwi, wytwórnia zaproponowała angaż Yatesowi. W maju 2007 roku reżyser zdradził, że przyjął propozycję. W marcu 2008 roku Warner Bros. ogłosił, że Yates wyreżyseruje także dwa ostatnie filmy z serii, Harry’ego Pottera i Insygnia Śmierci: Część I oraz Harry’ego Pottera i Insygnia Śmierci: Część II. Scenariusze Mimo brytyjskiego charakteru serii Harry Potter, przedstawiciele wytwórni Warner Bros. chcieli, by scenarzystami filmów byli Amerykanie. David Heyman wyznał, że „w Anglii nie ma zbyt wielu scenarzystów, którzy nadawaliby się do czystej rozrywki, jaką jest ta historia”. Poszukiwania scenarzysty rozpoczęły się już w 1998 roku, jednak początkowo były nieudane ze względu na fakt, że powieści Rowling nie zostały jeszcze wydane w Stanach Zjednoczonych. Propozycję Heymana odrzucił Richard Curtis. Kiedy książka pojawiła się na amerykańskim rynku, do wytwórni zaczęły napływać propozycje napisania scenariusza do adaptacji. Heyman i Wigram wahali się pomiędzy wyborem Steve’a Klovesa i Michaela Goldenberga, ostatecznie angażując pierwszego z nich. Kloves napisał scenariusze do siedmiu spośród ośmiu filmów z serii. Wyjątkiem była część piąta, Harry Potter i Zakon Feniksa, przy której zastąpił go Goldenberg. Kloves, choć później tego żałował, zrezygnował z pracy nad filmem ze względu na tworzenie scenariusza do ostatecznie niezrealizowanej adaptacji powieści Dziwny przypadek psa nocną porą Marka Haddona, którą również miał wyprodukować Heyman. Wszystkie scenariusze powstawały w konsultacji z Rowling, której Kloves obiecał całkowitą wierność pierwowzorowi literackiemu. Autorka pomagała mu w opisywaniu świata magii, na przykład zdradzając zastosowania smoczej krwi podczas pracy nad pierwszym filmem, Harrym Potterze i Kamieniu Filozoficznym. Niektóre sugestie autorki były spowodowane tym, że sześć pierwszych scenariuszy powstało w czasie, gdy jeszcze nie wszystkie książki z cyklu były opublikowane. Przykładowo, Rowling powstrzymała Klovesa przed umniejszeniem roli Zgredka w drugim filmie, Harrym Potterze i Komnacie Tajemnic, ze względu na jego istotne znaczenie w siódmym tomie, Harrym Potterze i Insygniach Śmierci. Kloves wyznał, że dzięki znajomości całego cyklu napisanie scenariuszy do adaptacji ostatniej książki było prostsze niż w przypadku poprzednich części. Pierwsze dwa scenariusze Klovesa stanowiły wierne adaptacje powieści. Od trzeciego filmu, Harry’ego Pottera i więźnia Azkabanu, scenarzyści wprowadzali więcej zmian w stosunku do literackich pierwowzorów, co w szczególności zaczęło być widoczne w czwartej części, Harrym Potterze i Czarze Ognia. Wynikały one przede wszystkim z coraz większych objętości książek Rowling, których wierne przedstawienie w filmach było niemożliwe ze względu na ograniczenia czasowe, ale także z wizji reżyserów. Ze scenariuszy zostały pominięte niektóre wątki, na przykład prowadzenie przez Hermionę Stowarzyszenia W.E.S.Z., oraz postacie, takie jak Ludo Bagman czy Irytek. Kolejną różnicą było odmienne od książkowego akcentowanie niektórych wątków. Przykładowo, w szóstym filmie, Harrym Potterze i Księciu Półkrwi, znacznie zmniejszono liczbę wspomnień z życia Voldemorta. Co więcej, w filmach pojawiły się sceny, których nie było w książkach. Jedną z nich było spalenie Nory w Harrym Potterze i Księciu Półkrwi, mające na celu dodanie akcji w środku filmu i przełamanie wesołej atmosfery. Dobór obsady Susie Figgis została mianowana kierownikiem obsady pierwszego filmu, Harry’ego Pottera i Kamienia Filozoficznego. W maju 2000 roku wytwórnia Warner Bros. ogłosiła, że dzieci od 9 do 11 lat zainteresowane rolami Harry’ego Pottera, Rona Weasleya i Hermiony Granger mogą wysyłać filmy, na których czytają wybrane akapity książek Rowling. Zgodnie z życzeniem pisarki, angaż mogły otrzymać tylko dzieci brytyjskie. Właściwe castingi odbywały się w trzech etapach. W pierwszym kandydaci czytali fragmenty powieści Harry Potter i Kamień Filozoficzny, w drugim improwizowali sceny pierwszego przybycia do Hogwartu, a w trzecim występowali przed reżyserem, Chrisem Columbusem. Zdenerwowana z powodu braku zdecydowania Columbusa Figgis zrezygnowała z pracy nad filmem i została zastąpiona przez Janet Hirshenson. Na tym etapie producenci mieli już tylko kilku kandydatów do ról Rona i Hermiony, w tym Ruperta Grinta i Emmę Watson. Grint, fan książek Rowling, wysłał producentom film, na którym rapuje. Watson została polecona przez swojego nauczyciela aktorstwa ze szkoły w Oksfordzie. Oboje nie mieli żadnego doświadczenia aktorskiego poza szkolnymi przedstawieniami. Na przesłuchanie do roli Harry’ego zgłosiło się około 40 tysięcy chłopców. Columbus chciał zatrudnić Daniela Rafcliffe’a, którego widział w filmie telewizyjnym David Copperfield. Jego rodzice odrzucili propozycję, nie chcąc, by chłopiec kręcił siedem filmów w Los Angeles. W czerwcu 2000 roku David Heyman i Steve Kloves przypadkowo spotkali Radcliffe’ów w teatrze, gdzie Heyman uznał, że chłopiec jest idealnym kandydatem do głównej roli. Dzień później zwrócił się do jego rodziców z prośbą o wyrażenie zgody na udział syna w castingu. Otrzymawszy zapewnienie, że filmy będą kręcone w Anglii, Radcliffe’owie pozwolili mu kandydować. Rowling wyznała, że po zobaczeniu jego zdjęć próbnych uznała, że nie mogłaby sobie wyobrazić lepszego odtwórcy roli Harry’ego. 21 sierpnia 2000 roku wytwórnia Warner Bros. ogłosiła zatrudnienie Radcliffe’a, Grinta i Watson. Choć przez dziesięć lat zdjęć do Harry’ego Pottera wszyscy troje rozważali rezygnację, ostatecznie wystąpili w każdym z ośmiu filmów. Jeszcze przed zatrudnieniem odtwórców trzech głównych ról rozpoczął się casting do postaci drugoplanowych. Pierwszymi obsadzonymi aktorami byli kandydaci Rowling: Robbie Coltrane w roli Rubeusa Hagrida i Maggie Smith w roli Minerwy McGonagall. Następnie wytwórnia ogłosiła zatrudnienie Alana Rickmana jako Severusa Snape’a i Richarda Harrisa jako Albusa Dumbledore’a. Harris początkowo odrzucił propozycję roli, jednak ostatecznie przyjął ją na prośbę wnuczki. Angaż otrzymali także: Richard Griffiths jako Vernon Dursley, Fiona Shaw jako Petunia Dursley, Warwick Davis jako Filius Flitwick, Julie Walters jako Molly Weasley, Ian Hart jako Kwiryniusz Quirrell, John Cleese jako Prawie Bezgłowy Nick i John Hurt jako Garrick Ollivander. W rolach dziecięcych zostali obsadzeni: Tom Felton jako Draco Malfoy, Matthew Lewis jako Neville Longbottom, James Phelps jako Fred Weasley, Oliver Phelps jako George Weasley i Bonnie Wright jako Ginny Weasley. W drugiej części serii, Harrym Potterze i Komnacie Tajemnic, do obsady dołączyli Kenneth Branagh jako Gilderoy Lockhart, Jason Isaacs jako Lucjusz Malfoy i Mark Williams jako Artur Weasley. Trzy tygodnie przed premierą filmu zmarł Richard Harris. Po tym, jak rolę Dumbledore’a w kolejnych filmach odrzucił Ian McKellen, angaż otrzymał Michael Gambon. Ponadto w obsadzie trzeciej części, Harry’ego Pottera i więźnia Azkabanu, znaleźli się: Gary Oldman jako Syriusz Black, David Thewlis (który uprzednio ubiegał się o rolę Quirrella) jako Remus Lupin, Timothy Spall jako Peter Pettigrew i Emma Thompson jako Sybilla Trelawney. W czwartym filmie, Harrym Potterze i Czarze Ognia, do obsady dołączyli: Ralph Fiennes jako Lord Voldemort, Brendan Gleeson jako Alastor „Szalonooki” Moody i Miranda Richardson jako Rita Skeeter. Angaż w piątej części, Harrym Potterze i Zakonie Feniksa, otrzymały: Imelda Staunton jako Dolores Umbridge, Helen McCrory jako Bellatriks Lestrange i Evanna Lynch jako Luna Lovegood, do roli której w przesłuchaniu wzięło udział ponad 15 tysięcy dziewcząt. Jeszcze przed rozpoczęciem zdjęć McCrory zrezygnowała z udziału w filmie ze względu na ciążę, a postać Lestrange przejęła Helena Bonham Carter. McCrory została za to obsadzona jako Narcyza Malfoy w szóstej części, Harrym Potterze i Księciu Półkrwi, gdzie do obsady dołączył też Jim Broadbent jako Horacy Slughorn. Zdjęcia Trwające dziesięć lat zdjęcia do filmów z serii odbywały się na terenie Wielkiej Brytanii. Steve Norris, prezes British Film Commission, powiedział: „Harry Potter jest kulturowo zakorzeniony w Wielkiej Brytanii. Myśl, że miałby być kręcony gdzieś indziej, wywoływała u wszystkich dreszcze wzdłuż kręgosłupa”. Zdjęcia odbywały się przede wszystkim w kompleksie Leavesden Studios w miejscowości Leavesden, położonej około 32 kilometry od Londynu. Choć początkowo wytwórnia Warner Bros. rozważała kręcenie w kompleksie Pinewood Studios, wybrano Leavesden Studios ze względu na większą powierzchnię, dzięki czemu zostały zmieszczone liczne plany wybudowane na potrzeby zdjęć, które stały tam przez następne lata. Nieburzenie ich było wymuszone faktem, że filmy powstały równolegle z powieściami, w związku z czym w przyszłości mogła zajść potrzeba ponownego skorzystania z wcześniejszych scenografii. Po zakończeniu produkcji filmów zespół planów zdjęciowych został przekształcony w publiczną atrakcję pod tytułem Warner Bros. Studio Tour London – The Making of Harry Potter. Jej otwarcie odbyło się 31 marca 2012 roku. Początkowo filmy były kręcone zarówno w Leavesden Studios, jak i w istniejących na terenie Wielkiej Brytanii lokalizacjach. Z upływem czasu coraz więcej planów powstawało w studiu lub było generowane komputerowo, co wynikało z przyczyn finansowych i większej wygody pracy. Sala przepowiedni w piątej części, Harrym Potterze i Zakonie Feniksa, była pierwszym planem stworzonym w pełni komputerowo. Łącznie w Leavesden Studios powstało na potrzeby Harry’ego Pottera 588 planów. Tryb zdjęć był dostosowany do młodego wieku głównych aktorów. Kręcili oni przez co najwyżej cztery i pół godziny dziennie, a trzy godziny spędzali na lekcjach, zorganizowanych w zbudowanych w Leavesden Studios salach. Ponadto musieli odbywać piętnastominutowe przerwy w każdej godzinie zdjęć. Konieczność spełnienia tych wymogów powodowała wydłużenie zdjęć. Równocześnie wytwórnia starała się kręcić filmy na tyle szybko, by wiek aktorów był dopasowany do wieku postaci. Reżyser Chris Columbus przyznał, że w związku z tempem zdjęć niektóre elementy, zwłaszcza w zakresie efektów specjalnych, nie zostały wykonane z należytą dokładnością. Nauczony doświadczeniem z pierwszego filmu, przy produkcji drugiego postanowił nakręcić w pierwszej kolejności sceny wymagające wielu efektów komputerowych, aby zajmująca się nimi ekipa miała odpowiedni czas na pracę. Operatorzy Operatorem filmowym pierwszej części był John Seale. Zgodnie z wizją Columbusa Harry Potter i Kamień Filozoficzny był utrzymany głównie w bogatej i ciepłej palecie barw. Jako że w Hogwarcie nie używa się światła elektrycznego, Seale korzystał w dużej mierze ze świec i pochodni, a w scenach wewnątrz budynków stosował słabe oświetlenie. Aby naznaczyć kontrast między światem magii a mugolskim, w scenach osadzonych w drugim z nich stosował zimniejsze kolory i węższe ujęcia. Operatorem drugiej części był Roger Pratt. Choć, jak ocenił Heyman, jego stylistyka przypominała poprzednią część, Pratt zastosował mniejsze nasycenie barw, by nadać filmowi mroczniejszy klimat. Znacznie drastyczniejszych zmian dokonał jednak odpowiedzialny za zdjęcia do trzeciej części Michael Seresin, który nadał ton wszystkim późniejszym produkcjom z cyklu. Harry Potter i więzień Azkabanu miał stonowaną paletę barw i słabsze oświetlenie, zawierał dużo naturalistycznych kadrów i szerokich ujęć, a także – w przeciwieństwie do poprzedników – został nakręcony w większości jedną kamerą. Roger Pratt powrócił jako operator w czwartej części i, podobnie jak Seresin, nadał filmowi mroczną stylistykę, akcentując – w ocenie krytyk Stephanie Zacharek – mglistą szarość i przytłumiony blask starego srebra. Operatorem piątej części był Polak Sławomir Idziak. Krytyk A.O. Scott z „The New York Timesa” zwrócił uwagę na akcentowanie przez niego „zimnego, spranego odcieniu niebieskiego”, a Matt Zoller Seitz ze Slant Magazine nazwał zdjęcia wyblakłymi i srebrzystymi. Operatorem szóstej części był Bruno Delbonnel, który zrezygnował ze zdjęć cyfrowych i kręcił na taśmie filmowej, argumentując to większą dokładnością techniczną. Wraz z reżyserem Davidem Yatesem chciał stworzyć film w europejskim stylu, inspirowany dziełami malarza Rembrandta. Przedstawiciele Warner Bros. uznali, że jego zdjęcia są za ciemne, wskutek czego Delbonnel i Yates dodali do nakręconych scen więcej kolorów. Operatorem dwóch ostatnich części był Eduardo Serra, który, podobnie jak Delbonnel, kręcił na taśmie filmowej. Ze względu na wiele nowych lokalizacji w Harrym Potterze i Insygniach Śmierci: Części I Yates postanowił stosować nowe dla serii techniki: kamery ręczne i bardzo szerokie obiektywy. Scenografia Pierwszym wyborem Lionela Wigrama na scenografa filmu Harry Potter i Kamień Filozoficzny był Stuart Craig, którego twórczość nazywał wyrafinowaną. Craig pracował nad wszystkimi ośmioma częściami, a jego ekipa zajmująca się scenografią obejmowała – w zależności od filmu – od 30 do 35 osób. Plany zdjęciowe powstawały we współpracy z dekoratorką wnętrz Stephenie McMillan, z którą Craig pracował wcześniej nad kilkoma innymi filmami. Scenograf zdradził, że podczas prac nad pierwszymi częściami szkicował pomysły odręcznie, przy użyciu ołówka, a następnie przekazywał je ilustratorom architektonicznym. Później plany powstawały w sposób komputerowy. W fazie preprodukcji Rowling sporządziła dla Craiga mapę okolic Hogwartu. Na jej rysunku znalazły się: Zakazany Las, chata Hagrida, boisko do quidditcha, jezioro i wioska Hogsmeade. Mapa stanowiła dla Craiga bazę na wszystkie osiem filmów. 86-osobowy zespół zbudował w Leavesden Studios miniaturowy model Hogwartu w skali 1:24, wykorzystywany w sześciu pierwszych filmach w ujęciach z daleka. Przy jego projektowaniu bazowano głównie na zamku Alnwick i katedrze w Gloucester, a jedno ze skrzydeł jest niemalże idealnym odwzorowaniem katedry w Durham. Pomiędzy filmami model był modyfikowany i powiększany. Najwięcej zmian zostało wprowadzone przed częścią trzecią, Harrym Potterem i więźniem Azkabanu. Wówczas jego powierzchnię zwiększono o około 40 procent, dodając między innymi wieżę zegarową i dziedziniec przed nią, drewniany most i nowe iglice w skrzydle przypominającym katedrę w Durham. Ponadto zwiększono chatę Hagrida i zmieniono jej otoczenie. W czwartym filmie, Harrym Potterze i Czarze Ognia, model został powiększony o sowiarnię, zaś w szóstym, Harrym Potterze i Księciu Półkrwi, o Wieżę Astronomiczną. Na potrzeby dwóch ostatnich części miniaturowy Hogwart został zeskanowany, a na jego bazie powstał model cyfrowy. Wprowadzono w nim kolejne zmiany wizualne – dziedziniec uległ dwukrotnemu zwiększeniu, a klatka schodowa została całkowicie zmodyfikowana. Ekipa filmu Harry Potter i Kamień Filozoficzny wahała się między kręceniem osadzonych w Hogwarcie scen w istniejących lokalizacjach a korzystaniem ze studia. Przedstawiciele katedry w Canterbury odrzucili prośbę Warner Bros. w sprawie filmowania na jej terenie, uzasadniając to pogańskim charakterem powieści Rowling. Ostatecznie na główne miejsca zdjęć wybrano zamek Alnwick i katedrę w Gloucester, oprócz tego niektóre sceny kręcono w katedrze w Durham, Bibliotece Bodlejańskiej i Christ Church w Oksfordzie. Część scen powstawało w Leavesden Studios, gdzie ekipa filmowa zbudowała między innymi mieszczącą 400 osób Wielką Salę i gabinet Albusa Dumbledore’a. Począwszy od trzeciej części, Harry’ego Pottera i więźnia Azkabanu, otoczenie Hogwartu zostało zastąpione przez szkockie tereny górzyste, na których odbywały się zdjęcia. Ze względu na niesprzyjającą pogodę i z przyczyn finansowych w późniejszych częściach tereny szkockie wkomponowywano komputerowo do ujęć ze studia. W Leavesden Studios powstały też inne plany niezwiązane z Hogwartem, na przykład Ulica Pokątna, dom Dursleyów, Hogsmeade i Nora, która została spalona podczas zdjęć do szóstej części, a później odbudowana. Na potrzeby czwartej części został wybudowany mieszczący dwa miliony litrów wody zbiornik, co czyniło go największym tego typu obiektem w Europie. Z kolei na potrzeby piątego filmu powstał największy i najdroższy plan w całej serii: atrium Ministerstwa Magii, którego budowa trwała 22 tygodnie. Kostiumy i charakteryzacja Kostiumografem pierwszej części, Harry’ego Pottera i Kamienia Filozoficznego, była Judianna Makovsky. Jej konsultowane z J.K. Rowling pomysły były bazą dla całej serii. Stroje uczniów Hogwartu, które zaprojektowała, stanowiły połączenie opisanych w powieściach czarnych szat z brytyjskimi, XX-wiecznymi mundurkami szkolnymi, przede wszystkim w stylu Eton College. Inspiracją dla Makovsky było malarstwo renesansowe. Dla pozostałych postaci wykreowała one epokowe style ubierania: wiktoriańskie dla Severusa Snape’a, renesansowe dla Albusa Dumbledore’a i elżbietańskie dla Prawie Bezgłowego Nicka. Oprócz tego Makovsky zaprojektowała stroje do quidditcha, odchodząc od tych zaprezentowanych na okładce pierwszej powieści. Kostiumografem drugiej części, Harry’ego Pottera i Komnaty Tajemnic, była Lindy Hemming, która pozostawiła projekty Makovsky, skupiając się na nowych postaciach. Kostiumografem wszystkich późniejszych części była Jany Temime. Podobnie jak Alfonso Cuarón, czyli reżyser trzeciej części, Harry’ego Pottera i więźnia Azkabanu, wyrażała ona chęć zmiany stylistyki filmów. W wywiadzie dla portalu Fashionista powiedziała: „To pierwsza mroczna część. Chciałam dokonać zmian, bo tu zupełnie nie pasowała stylistyka Opowieści wigilijnej, która jest dobra dla małych dzieci, ale przecież nastolatek na taki film nie pójdzie. Chcieliśmy, by było fajniej, by dzieciaki wyglądały niczym z sąsiedztwa”. Szaty uczniów Hogwartu zostały przeprojektowane, by nadać postaciom większą indywidualność. Między innymi umieszczono w nich elementy domów Hogwartu, do których należeli. W przeciwieństwie do dwóch poprzednich filmów, poza lekcjami uczniowie ubrani byli nie w szaty, ale w nowoczesne i luźne ubrania. Ponadto Temime zmodyfikowała stroje do quidditcha oraz pelerynę Dumbledore’a, któremu starała się nadać żywszy w porównaniu do poprzednich części ton (co szło w parze ze zmianą aktora). W późniejszych filmach największymi przedsięwzięciami w zakresie kostiumów były suknie na Bal Bożonarodzeniowy w czwartej części, Harrym Potterze i Czarze Ognia, oraz stroje śmierciożerców. Na potrzeby ośmiu filmów uszyto ponad 600 egzemplarzy szkolnych szat. Główną charakteryzatorką serii była Amanda Knight. Przez dziesięć lat zdjęć charakteryzatorzy nałożyli ponad 5800 razy bliznę Harry’ego Pottera na czoło, w tym 2000 razy na Daniela Radcliffe’a, a pozostałe razy na dublerów. Ponadto Radcliffe używał w sumie około 160 par okularów. Broda Albusa Dumbledore’a, której jednorazowe nałożenie trwało 45 minut, składała się z sześciu części i obejmowała 10 rodzajów włosów. Szczególnie zaawansowaną charakteryzację miał wcielający się w Lorda Voldemorta Ralph Fiennes. Poza usuwanym w postprodukcji komputerowej nosem, była ona w całości makijażem, którego nałożenie trwało 2 godziny. Muzyka John Williams został zatrudniony do skomponowania ścieżki dźwiękowej do pierwszego filmu z serii, Harry’ego Pottera i Kamienia Filozoficznego. Jeszcze przed rozpoczęciem właściwych prac napisał utwór „Hedwig’s Theme”, wykorzystywany w materiałach promocyjnych. Kompozycja stała się głównym motywem muzycznym serii i była wykorzystywana we wszystkich późniejszych częściach, choć na ogół w przearanżowanych wersjach. Williams napisał muzykę do trzech pierwszych części serii. Ze względu na napięty grafik nie dyrygował osobiście podczas nagrać do drugiego filmu, Harry’ego Pottera i Komnaty Tajemnic. Został w tej roli zastąpiony przez Williama Rossa, który ponadto przearanżował na prośbę Williamsa niektóre utwory z pierwszej części. Ze względu na koncepcję reżysera, Alfonso Cuaróna, podczas prac nad trzecim filmem, Harrym Potterem i więźniem Azkabanu, Williams zmienił stylistykę muzyczną i prawie w ogóle nie bazował na muzyce z poprzednich części. Ze względu na inne zobowiązania Williams nie podjął się pracy nad czwartym filmem, Harrym Potterze i Czarą Ognia, a jego rolę przejął Patrick Doyle. Wbrew prośbom produkcji, Doyle prawie całkowicie odciął się od twórczości Williamsa z poprzednich części, wykorzystując tylko „Hedwig’s Theme”. Ścieżkę dźwiękową dwóch kolejnych części, Harry’ego Pottera i Zakonu Feniksa oraz Harry’ego Pottera i Księcia Półkrwi, skomponował Nicholas Hooper. Za muzykę do dwóch ostatnich filmów, Harry’ego Pottera i Insygniów Śmierci: Części I oraz Harry’ego Pottera i Insygniów Śmierci: Części II, odpowiadał Alexandre Desplat. Efekty specjalne Nad efektami specjalnymi filmów pracował szereg firm, głównie Rising Sun Pictures, Sony Pictures Imageworks, Double Negative, Cinesite, Framestore i Industrial Light & Magic. Stanowiły one połączenie robotyki, elektroniki, marionetkarstwa i obrazów generowanych komputerowo (CGI). Efekty pierwszego filmu, Harry’ego Pottera i Kamienia Filozoficznego, powstawały w Kalifornii. Od drugiej części prace przeniesiono w pełni do Wielkiej Brytanii, a kierownikiem ekipy zajmującej się efektami został Tim Burke. Zdaniem Burke’a i producenta Davida Barrona, Harry Potter zrewolucjonizował brytyjski przemysł efektów specjalnych, czyniąc go największym z tego zakresu w całej branży filmowej. Odbiór krytyków Wyniki finansowe Nagrody i nominacje Harry Potter – 20. rocznica: Powrót do Hogwartu W 2021 studio telewizyjne Warner Bros. Television Studios wyprodukowało specjalny program telewizyjny Harry Potter – 20. rocznica: Powrót do Hogwartu z okazji dwudziestej rocznicy serii Harry Potter, obejmujący wspomnienia i archiwalne nagrania związane z filmami. Wzięli w nim udział aktorzy i twórcy związani z serią, w tym Daniel Radcliffe, Rupert Grint, Emma Watson i wszyscy reżyserzy. Program powstał dla serwisu strumieniowego HBO Max, gdzie jego premiera odbyła się 1 stycznia 2022. Uwagi Przypisy Bibliografia Wizarding World Filmowe adaptacje powieści o Harrym Potterze Serie filmowe Filmy o czarach

5240

https://pl.wikipedia.org/wiki/Rzym

Rzym

(, ) – stolica i największe miasto Włoch, położone w środkowej części kraju nad rzeką Tyber i Morzem Śródziemnym, zarazem stolica regionu administracyjno-historycznego Lacjum (Lazio). Centrum administracyjne (comune speciale) ma powierzchnię 1287 km² i liczbę ludności 2 825 661, będąc trzecim co do wielkości miastem Unii Europejskiej. Miasto Stołeczne Rzym ma 4 331 856 mieszkańców. W 2018 roku został sklasyfikowany na 65. miejscu wśród centrów finansowych świata, o 4 miejsca niżej, niż będący stolicą finansową Włoch Mediolan. Rzym od starożytności znany jest jako Wieczne Miasto (łac. Roma Aeterna), a także „stolica świata” (łac. caput mundi – dosłownie „głowa świata”). Rzym jest metropolią o znaczeniu globalnym, a także dużym węzłem komunikacyjnym z jednym z największych międzynarodowych portów lotniczych w Europie, który obsługuje ponad 38 milionów pasażerów rocznie, rozbudowaną siecią autostrad i linii kolei dużych prędkości. Światowy ośrodek turystyczny z bardzo bogatymi zabytkami starożytności i średniowiecza (kościoły, bazyliki, Koloseum, pałace, akwedukty, fontanny i wiele innych budowli), niezwykle bogate muzea, nowoczesne osiedla mieszkaniowe na przedmieściach. W 1960 roku organizował Letnie Igrzyska Olimpijskie. W 2017 roku Rzym odwiedziło 9,5 mln turystów w ciągu roku. Znajdują się tu siedziby dwóch organizacji ONZ: organizacji do spraw Wyżywienia i Rolnictwa oraz Międzynarodowego Funduszu Rozwoju Rolnictwa. W granicach Rzymu, na prawym brzegu Tybru, leży miasto-państwo Watykan, będący enklawą na terytorium państwowym Włoch. Historia Historia miasta w starożytności Rzym powstał w epoce żelaza, jako osada Latynów, usytuowana na szczycie Palatynu. Jego mieszkańcy byli prostymi pasterzami owiec (około 800–750 p.n.e.). Z czasem zajęli się rzemiosłem i handlem z sąsiadami (bogactwo Rzymu pochodziło ze sprzedaży soli pozyskiwanej w salinach u ujścia Tybru). Ludności zaczęło przybywać i zasiedlono Eskwilin i Kapitol. Według tradycji, przekazanej przez Liwiusza, Rzym założył Romulus 21 kwietnia 753 p.n.e. i został jego pierwszym królem. Od tej daty liczona była historia miasta – „Ab urbe condita” lub A.U.C. (od założenia miasta, zobacz też kalendarz rzymski). Jak podaje Gajusz Juliusz Solinus, zdaniem niektórych starożytnych historyków pierwszym, który użył nazwy Roma, był Ewander. Wedle legendy wkrótce po założeniu miasta Rzymianie z powodu braku kobiet w mieście postanowili je zdobyć, napadając osadę sąsiednich Sabinów, położoną na wzgórzu Kwirynale. Zuchwały plan porwania Sabinek powiódł się. Gdy Sabinowie próbowali odbić kobiety, te namówiły ich do zawarcia rozejmu, a potem sojuszu z Rzymianami (zobacz: porwanie Sabinek). W rzeczywistości między Rzymianami i Sabinami faktycznie musiało dojść do unii około połowy VIII w. p.n.e. Po śmierci Romulusa w Rzymie panowało kolejno sześciu królów. Tradycja podaje, że byli to: Numa Pompiliusz, Tullus Hostiliusz, Ankus Marcjusz, Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tuliusz i Tarkwiniusz Pyszny. Numa Pompiliusz (około 715–673 p.n.e.) w czasie swego panowania miał wprowadzić m.in. kult Westy, a Ankus Marcjusz (642–617 p.n.e.) rozszerzył terytorium Rzymu aż do wybrzeży Morza Tyrreńskiego. Tradycja wydaje się jednak nieprawdziwa, gdyż siedmiu królów stanowiących w rzeczywistości sześć pokoleń (Tarkwiniusz Pyszny był synem Tarkwiniusza Starego) panowało przez ok. 225 lat. Społeczeństwo w tym czasie dzieliło się na dwie podstawowe grupy: patrycjuszy, należących do arystokracji i plebejuszy, którzy byli wolnymi obywatelami, ale nie mieli prawa do współudziału w administrowaniu miastem. Patrycjusze byli prawdopodobnie potomkami Latynów, nazywano ich (łac.) patres. Tworzyli wspólnotę etniczną i religijną, to znaczy byli zorganizowani w szczepy (łac. gentes), które brały udział w tych samych kultach, a ich dzieci żeniły się i handlowały między sobą. Plebejusze natomiast pochodzili prawdopodobnie od Sabinów lub też był to element napływowy. Między patrycjuszami i plebejuszami mogły zachodzić relacje tylko jednego typu – klientelistycznego, co znaczyło, że plebejusz zostawał klientem, podporządkowując się którejś z rodzin patrycjuszowskich i w zamian otrzymywał protekcję prawną i ekonomiczną. W takim układzie przywódcy szczepów (łac. patres gentium) byli wielkimi właścicielami ziemskimi, tworzącymi potężną oligarchię, podczas gdy plebejusze składali się z robotników najemnych, drobnych handlarzy, rzemieślników i właścicieli niewielkich poletek. Patrycjusze byli podzieleni na kurie, a jednostką podziału administracyjnego była tribus. Początkowo w Rzymie było ich trzy (Ramnes, Tities i Luceres). Rzymianie byli podzieleni także na 30 kurii. Tylko patrycjusze mieli obowiązek służby wojskowej. Każda kuria wystawiała 100 ludzi zbrojnych, a każda tribus 100 konnych. W pewnym momencie władzę w mieście zdobyli Etruskowie, prawdopodobnie około 616 p.n.e. Najprawdopodobniej trzech ostatnich rzymskich królów było pochodzenia etruskiego. Około 565 p.n.e. zostały zbudowane pierwsze mury dookoła miasta. Republika rzymska Ostatni z dynastii Tarkwiniuszy z przydomkiem Pyszny (łac. Superbus) został wygnany przez mieszkańców w 508 p.n.e. za okrucieństwo, tyranię i despotyzm. Rozczarowani władzą królów Rzymianie wprowadzili ustrój republikański. Około roku 450 p.n.e. ogłoszono „Prawa dwunastu tablic”. W 390 p.n.e. Rzym przeżył najazd Galów, czyli Celtów. Po tym wypadku zdecydowano się wybudować nowe mury obronne, które zaczęto wznosić w 378 p.n.e. (mury serwiańskie). W 312 p.n.e. rozpoczęto budowę pierwszej drogi rzymskiej via Appia i pierwszego akweduktu. W 293 p.n.e. został wprowadzony w Rzymie kult Eskulapa. W 289 p.n.e. założona została mennica w mieście w pobliżu świątyni Junony Moneta (Pamiętającej) – stąd nazwa pieniądza metalowego. W 264 p.n.e. odbyły się pierwsze igrzyska gladiatorów. W 220 p.n.e. została zbudowana via Flaminia, która łączyła Rzym z Adriatykiem. Starożytny Rzym położony był na wzgórzach (collis, mons). Na północy wznosiło się wzgórze Pincius, na którym znajdowały się słynne ogrody Lukullusa (założone ok. 60 p.n.e.) i Salustiusza (powstałe po 45 p.n.e.). W 49 n.e. za panowania Klaudiusza wzgórze to, zwane Collis Hortulorum (pol. Wzgórze Ogrodów) zostało włączone w obręb murów Rzymu. Obok położone było wzgórze Kwirynał ze świątynią Kwirynusa, świątynią Słońca wzniesioną przez Aureliana i świątynią Flawiuszów wzniesioną przez Domicjana. Kwirynał był dzielnicą willi i pałaców. Na wzgórzu Wiminał cesarz Dioklecjan zbudował termy. Wzgórze Eskwilin zajmowały m.in. ogrody Mecenasa, Dom Złoty Nerona, Portyk Liwii (Oktawian August), termy (Tytusa i Trajana), łuk triumfalny (Galienus), akwedukty Klaudiusza. Na wzgórzu Celius w V w. n.e. Petroniusz Maksymus zbudował nowe forum. Palatyn był siedzibą Romulusa (Roma Quadrata), a potem dzielnicą najbogatszych rzymian i cesarskich pałaców. Wzgórze Kapitol było centrum religijnym Rzymu. Tu znajdowały się świątynia Jowisza Kapitolińskiego z końca VI w. p.n.e., gdzie przechowywano księgi sybillińskie, świątynia Junony i świątynia Minerwy. Wzgórze Awentyn zajmowała najbiedniejsza dzielnica Rzymu. Na Awentynie znajdowały się świątynie: Cerery, Libera i Libery, później także świątynia Minerwy, opiekunki rzemieślników, oraz archiwum gminy plebejskiej. Na prawym brzegu Tybru wznosiło się wzgórze Janikulum, które pozostawało poza murami miejskimi, dopiero w III w. n.e. cesarze Aurelian i Probus otoczyli część Janikulum murami. Ludność wiejska, której ziemie zdewastował Hannibal w 219 p.n.e., masowo przenosiła się do miasta, za nimi podążyli niewolnicy i wyzwoleńcy. Ludność Rzymu szybko podniosła się do ponad pół miliona. Imigrantom nie brakowało pracy, miasto się rozbudowywało, konstruowano drogi, akwedukty, targowiska i świątynie. A wszystko to z podatków, które napływały z prowincji. W 167 p.n.e. została sprowadzona do Rzymu biblioteka Perseusza króla Macedonii, a w 161 p.n.e. zostali wysiedleni z miasta greccy filozofowie. W 142 p.n.e. powstał pierwszy kamienny most na Tybrze. W okresie cesarstwa brzegi Tybru były połączone mostami: Fabrycjusza, Agryppy, Aureliusza, Cestiusza, Emiliusza, Nerona i Probusa. W 46 p.n.e. została przeprowadzona (z inicjatywy Cezara) przez Sosigenesa reforma kalendarza rzymskiego. W I w. p.n.e. armia rzymska, która była bardziej wierna swym dowódcom niż politykom, stworzyła okazję takim ludziom jak Gajusz Mariusz, Sulla, Pompejusz i Cezar, by mogli sięgnąć po władzę. W 44 p.n.e. Gajusz Juliusz Cezar, obaliwszy rządy Senatu, proklamował się dyktatorem permanentnym i miesiąc później zapłacił za to życiem. Przez 17 lat trwała wojna domowa, a w 27 p.n.e. August został pierwszym cesarzem. Był to koniec republiki rzymskiej. Cesarstwo Rzymskie W 27 roku p.n.e. Gajusz Oktawiusz otrzymał od senatu tytuł augusta (wywyższony przez bogów). Republika rzymska przekształcona została w państwo o systemie monarchicznym. Decyzję senatu przyjmuje się za początek cesarstwa rzymskiego. W 59 roku n.e. cesarz Neron zorganizował igrzyska wzorowane na greckich. W 64 wybucha Wielki Pożar Rzymu, po którym rozpoczyna się odbudowa miasta. Rzym staje się jeszcze piękniejszy niż wcześniej. W 72 rozpoczęto budowę Koloseum, w 125 Panteonu, a w 216 zostają ukończone Termy Karakalli. Imperium do tego czasu rozrosło się do gigantycznych rozmiarów. W 212 otrzymują obywatelstwo rzymskie wszyscy jego mieszkańcy. W 247 celebrowano pierwsze tysiąclecie Rzymu. W latach 70. III w. n.e. zbudowano nowe mury miasta, zwane Murami Aureliana. Do najstarszych części miasta należą: Forum Romanum Forum Boarium Pole Marsowe Via Appia. Ok. 324 r. nad grobem Świętego Piotra przez Konstantyna Wielkiego wybudowana została wczesnochrześcijańska pięcionawowa bazylika. Świątynia o wymiarach 122,0 × 64,0 m zakończona była poprzeczną nawą – transeptem z przylegającą do niej absydą w osi nawy głównej. Od wschodu poprzedzało ją duże atrium z fontanną. W XVI w. zastąpiona została obecną bazyliką św. Piotra. W roku 330 cesarz Konstantyn Wielki przeniósł stolicę Cesarstwa rzymskiego do Konstantynopola. W 395 r. zmarł Teodozjusz I Wielki – ostatni cesarz, który rządził całym imperium. Po jego śmierci cesarstwo podzielone zostało między jego dwóch synów – na wschodniorzymskie ze stolicą w Konstantynopolu i zachodniorzymskie ze stolicą w Mediolanie, a potem w Rawennie. Imperium wschodnie – greckie przypadło Arkadiuszowi, zachodnie – łacińsko-romańskie otrzymał Honoriusz. Od tego czasu rola Rzymu ulegała dalszej marginalizacji. Miasto zostało zdobyte przez Wizygotów pod wodzą Alaryka w 410 r. i przez północnoafrykańskich Wandalów w 455 roku. Za symboliczną datę upadku cesarstwa przyjmuje się 4 września 476 r., kiedy to Odoaker, dowódca germańskich najemników w służbie Rzymu, obalił cesarza Romulusa Augustulusa i został obwołany przez wojsko królem. Średniowiecze Po upadku zbudowanego przez Rzymian imperium, miasto, razem z resztą Italii, przechodziło z rąk do rąk. W 500 roku dla upamiętnienia wizyty Teodoryka Wielkiego zorganizowano ostatni adventus, czyli uroczysty ceremoniał rzymski, realizowany z okazji przybycia cesarza do miasta. W 525 r. na polecenie papieża Jana I Dionizjusz Mały ustalił datę narodzin Jezusa Chrystusa w nowej tabeli paschalnej wzorowanej na tabeli Cyryla Aleksandryjskiego. Wprowadzony system obliczania czasu od narodzenia Jezusa Chrystusa a nie od założenia Rzymu był ostatnim znakiem całkowitego upadku cesarstwa rzymskiego. W 546 roku Rzym zdobył król Ostrogotów Totila, zaś później na ponad 200 lat miasto znalazło się pod panowaniem Cesarstwa Bizantyjskiego. W połowie VIII w. stał się stolicą Państwa Kościelnego i siedzibą papieży. W 846 roku bazylika św. Piotra została ograbiona przez arabskich piratów, w związku z czym papież Leon IV nakazał zbudować wokół niej mury obronne. W ten sposób powstało tzw. „miasto leonowe”. W średniowieczu zależność od papiestwa była silniejsza bądź słabsza, siedziba papiestwa była też wielokrotnie przenoszona, m.in. do Awinionu. Historia nowożytna Rzymu W czasie Wojny Ligi z Cognac niemiecko-hiszpańskie wojska Karola V zdobyły i złupiły Rzym (6–14 maja 1527). Wydarzenia te przeszły do historii jako Sacco di Roma. Barbarzyńskie zniszczenie miasta położyło kres epoce odrodzenia w Rzymie. W latach 1809-1814 Napoleon I wcielił miasto do Francji, następnie metropolia trafiła ponownie pod władzę papieży. Wreszcie w efekcie wojen zjednoczeniowych i likwidacji ponad 1000-letniego Państwa Papieskiego, w 1871 Rzym stał się stolicą zjednoczonych Włoch. W 1929 traktaty laterańskie ustanowiły między papiestwem a faszystowskim rządem Królestwa Włoch odrębność Państwa Watykańskiego, uznając jego niezależność i niepodległość. Geografia Klimat Rzym znajduje się w strefie klimatu subtropikalnego typu śródziemnomorskiego, z łagodnymi zimami i ciepłymi, miejscami gorącymi latami. Średnia roczna temperatura wynosi 21 °C w dzień i 11 °C w nocy. Średnia temperatura najchłodniejszych miesięcy – grudnia, stycznia i lutego wynosi 13 °C w dzień i 4 °C w nocy, zima pod względem temperatury i nasłonecznienia przypomina nieco październik w Polsce. Okres z letnimi temperaturami trwa pół roku, od maja do października. Dwa miesiące – kwiecień i listopad mają charakter przejściowy, ze średnią temperaturą około 17–19 °C w ciągu dnia i 8 °C podczas nocy, pod względem temperatury i nasłonecznienia przypominają nieco maj i wrzesień w Polsce. Rzym ma 70–80 dni deszczowych rocznie dla wartości ≥1 mm oraz około 130 dni deszczowych dla wartości ≥0,1 mm, od średnio 2–7 dni deszczowych w lipcu i sierpniu, do 9–15 dni deszczowych w listopadzie. Miasto ma około 2500–2600 godzin czystej słonecznej pogody rocznie, od około 120 h (średnio 3–4 godziny dziennie, około 3 razy więcej niż w Polsce) w grudniu do ponad 330–350 h (średnio ok. 11 godzin czystego słońca na dobę) w lipcu. Średnia roczna wilgotność wynosi 75%, od 72% w lipcu do 77% w listopadzie. Temperatura morza waha się od około 14 °C w okresie styczeń-marzec do 24–25 °C od lipca do września. Demografia Rzym liczy 2 869 461 mieszkańców wewnątrz centrum administracyjnego na powierzchni 1287 km², będąc trzecim co do wielkości miastem Unii Europejskiej po Berlinie i Madrycie. Zespół miejski liczy 3 970 000 mieszkańców, będąc siódmym co do wielkości zespołem miejskim w Unii Europejskiej po Paryżu, Zagłębiu Ruhry, Madrycie, Mediolanie, Barcelonie i Berlinie. Cała metropolia Rzym (obszar metropolitalny) ma ponad 4 mln mieszkańców, w zależności od źródeł: 4 008 095 mieszkańców według Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, 4 194 068 mieszkańców według Europejskiego Urzędu Statystycznego Eurostat, 4 293 100 mieszkańców według Brookings Institution. Miasto metropolitalne Rzym utworzone z terenów byłej prowincji o tej samej nazwie ma 4 331 856 mieszkańców. Populacja samego miasta stanowi 48,8% populacji regionu Lacjum i 4,72% populacji Włoch. Około 270 tysięcy mieszkańców (co stanowi około 10% populacji centrum administracyjnego Rzymu) to osoby urodzone poza Włochami. Najwięcej imigrantów pochodzi z Rumunii (65 099 osób), Filipin (26 933 osoby) i Polski (12 679 osób). Około 510 tysięcy mieszkańców (co stanowi blisko 12% populacji byłej prowincji Rzym a obecnie miasta metropolitalnego Rzym) to osoby urodzone poza Włochami. Z Polski pochodzi 17 485 osób. Znane miejsca w Rzymie Bazylika św. Jana na Lateranie Bazylika św. Pawła za Murami Bazylika św. Agnieszki za Murami Bazylika Matki Bożej Większej Campo de’ Fiori, miejsce spalenia na stosie Giordana Bruna Circus Maximus Cloaca Maxima Via del Corso Fontanna di Trevi Fontana delle Api w Rzymie Forum Boarium Forum Romanum Kapitol Koloseum Mauzoleum Augusta Ara Pacis Palatyn Panteon w Rzymie (jedyny obiekt starożytny całkowicie niezmieniony do dzisiaj) Piazza Navona Piazza del Popolo Piramida Cestiusza Plac Wenecki z pomnikiem Wiktora Emanuela II Pole Marsowe Rzymskie katakumby Schody Hiszpańskie Teatro Argentina Usta Prawdy Via Sacra Via Appia Watykan Zamek Świętego Anioła Polonica Bazylika św. Bartłomieja na Wyspie Tyberyjskiej – ramię św. Wojciecha, patrona Polski, podarowane przez króla Bolesława Chrobrego cesarzowi Ottonowi III. Caffe Greco na Via Condotti 86, w której stałymi gośćmi bywali Adam Mickiewicz (jest jego portret), Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński, Cyprian Kamil Norwid, Teofil Lenartowicz, Józef Ignacy Kraszewski, Jan Matejko, Maria Konopnicka, Henryk Sienkiewicz, Stanisław Przybyszewski, Jerzy Turowicz. W kawiarni jest fotografia Czesława Miłosza, który napisał o niej wiersz. Kościół Najświętszego Imienia Jezus w Rzymie – w trzeciej kaplicy po lewej stronie jest relikwiarz z ramieniem św. Andrzeja Boboli. Grób i cela patrona Polski św. Stanisława Kostki w kościele św. Andrzeja na Kwirynale. Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika przy via delle Botteghe Oscure 15 – narodowy kościół polski w Rzymie; najstarszy i najcenniejszy zabytek polski poza granicami kraju; wewnątrz obrazy polskich malarzy XVIII- i XIX-wiecznych (m.in. Tadeusza Kuntzego, Szymona Czechowicza, obraz „Diogenes tłukący kubek” Henryka Siemiradzkiego) Obraz Jana Matejki „Jan Sobieski pod Wiedniem” w Pinakotece (Muzea Watykańskie). Kaplica polska poświęcona Matce Bożej Częstochowskiej przy grobie św. Piotra w bazylice św. Piotra w Watykanie, ufundowana przez amerykańską Polonię w połowie XX wieku. Pomnik wnuczki króla Jana III Sobieskiego, Marii Klementyny Sobieskiej, w lewej nawie bazyliki św. Piotra w Watykanie. Epitafium serca wnuczki Jana III Sobieskiego, Marii Klementyny Sobieskiej, w kaplicy Niepokalanego Poczęcia w bazylice Świętych Apostołów. Bazylika Najświętszej Maryi Panny na Zatybrzu, w której pochowany jest sekretarz króla Zygmunta Starego, biskup chełmiński i warmiński, kardynał Stanisław Hozjusz. Fontanna Bogini Romy na Piazza Monte Grappa autorstwa Igora Mitoraja. Drzwi z brązu do bazyliki Santa Maria degli Angeli autorstwa Igora Mitoraja. Pomnik przedstawiający popiersie Józefa Piłsudskiego autorstwa Henryka Kuny z 1937 r. przy Viale Maresciallo Pilsudski (u podnóża Villa Glori). Pomnik Henryka Sienkiewicza w parku Villi Borghese. Tablica na pracowni Cypriana Kamila Norwida przy Via Sistina 123. Tablica na domu Adama Mickiewicza przy Via del Pozzetto 113. Tablica na Hotel d’Inghilterra, gdzie mieszkał Henryk Sienkiewicz, via Bocca di Leone 14. Tablica na domu Juliusza Słowackiego przy Via Babuino 165. Hotel Minerva, w którym mieszkali Henryk Sienkiewicz, Józef Ignacy Kraszewski, Jarosław Iwaszkiewicz, Adam Mickiewicz. Posągi autorstwa Oskara Sosnowskiego w przedsionku kościółka Scala Santa na Lateranie. Grób Aleksandra Gierymskiego na cmentarzu Campo Verano. Palazzo Zuccari z herbem Rzeczypospolitej autorstwa Filippo Juvary – siedziba królowej Marii Kazimiery Sobieskiej. Kolumna pod wzgórzem Parioli na placu Sztuk Pięknych (Belle Arti) z tablicą pamiątkową legionisty Aleksandra Podulaka. Dom Polski im. Jana Pawła II z 1981 roku na Via Cassia 1200. Villa Poniatowski na via di Villa Giulia. Duszpasterski Ośrodek dla Pielgrzymów Polskich „Corda Cordi” przy via Vincenzo Monti 1. Instytut Polski przy via Vittoria Colonna 1. Stacja Naukowa PAN („Accademia Polacca”) w Pałacu Doria przy vicolo Doria 2. Kaplica św. Jacka Odrowąża w bazylice św. Sabiny na Awentynie, ozdobiona freskami Federico Zuccaro. Kościół Santa Maria del Popolo – epitafium Giovanniego Battisty Ghisleniego, architekta działającego w latach 1630–1672 w służbie królów Polski Zygmunta III Wazy, Władysława IV i Jana II Kazimierza. Bazylika św. Pudencjany – nagrobek kardynała Włodzimierza Czackiego, którego szczątki przeniesiono tutaj w 1982 r. z cmentarza Campo Verano. Transport Transport kolejowy Głównym dworcem osobowym jest Roma Termini, pozostałe to: Roma Capanelle, Roma Fidene, Roma Monte Mario, Roma Nomentana, Roma Ostiense, Roma Nuovo Salario, Roma Prenestina, Roma San Pietro, Roma Tiburtina, Roma Tor Sapienza, Roma Torricola, Roma Trastevere, Roma Valle Aurelia, Roma Villa Bonelli. Rzym jest hubem dla kolei wysokich prędkości. Zaczynają się tu dwie główne linie przystosowane dla prędkości 250–300 km/h: linia kolejowa Rzym – Neapol (KDP) i linia kolejowa Florencja – Rzym (KDP), gdzie następnie poprzez linię Florencja – Bolonia, Rzym zyskał szybkie połączenie kolejowe z miastami na północy Włoch takimi jak Mediolan, Turyn czy Wenecja. Transport lotniczy Rzym jest obsługiwany przez dwa międzynarodowe lotniska: port lotniczy Rzym-Ciampino, który obsłużył w 2017 roku 5,6 mln pasażerów oraz port lotniczy Rzym-Fiumicino, który obsłużył w 2017 roku 41 mln pasażerów. Transport wodny W prowincji Rzym znajduje się duży port morski Port Civitavecchia, nazywany również Portem Rzym. Transport drogowy Rzym przecinają trzy główne autostrady: A1 łącząca północną część Włoch (m.in. miasta Mediolan, Parma, Bolonia) z południową częścią (Neapol), A12 łącząca północno-zachodnią część Włoch (m.in. miasta Genua i Piza) z Rzymem oraz A24/A25 łącząca Rzym ze wschodnią częścią Włoch i Adriatykiem. Ponadto istnieją tu także dwie autostrady miejskie: A90 (Grande Raccordo Anulare) – obwodnica autostradowa oraz A91 łącząca centrum Rzymu z lotniskiem Rzym-Fiumicino. Jest tu również kilka dróg ekspresowych (Strade statali): SS1, SS2, SS3, SS4, SS5, SS6, SS7 i SS8. Miasto przecinają również cztery trasy międzynarodowe: E35, E45, E80 oraz lokalna E821. Transport miejski Przedsiębiorstwem świadczącym w Rzymie miejskie usługi transportowe jest ATAC. Działa od 1909 roku. ATAC obejmuje 254 linie autobusowe i 5798 przystanków autobusowych. System transportu miejskiego w Rzymie stanowią: , trolejbusy, tramwaje, metro, : : FL1, FL2, FL3, FL4, FL5, FL6, FL7, FL8 (operator Trenitalia) , , (operator ATAC). to karta uprawniająca do korzystania z transportu publicznego. Sport W Rzymie swoją siedzibę mają kluby sportowe takie jak AS Roma, S.S. Lazio, odbywały się tu również największe imprezy jak Letnie Igrzyska Olimpijskie 1960, Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej 1934 oraz Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej 1990, które swój finał miały na Stadio Olimpico. Rzym gościł uczestników uniwersjady w 1975 roku, a w 1987 rozgrywane były tu także lekkoatletyczne mistrzostwa świata. Co roku w mieście odbywa się turniej tenisowy Internazionali d’Italia. Miasta partnerskie Pekin, Chiny Kraków, Polska Nowy Jork, Stany Zjednoczone Cincinnati, Stany Zjednoczone Paryż, Francja Seul, Korea Południowa Tokio, Japonia Glasgow, Wielka Brytania Płowdiw, Bułgaria Belgrad, Serbia Zobacz też architektura starożytnego Rzymu Drogi rzymskie Lista najwyższych budynków w Rzymie Mit o powstaniu Rzymu miary rzymskie religia starożytnego Rzymu Przypisy Bibliografia Pliniusz Starszy: Naturalis Historia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2004. Kasjusz Dion: Historia rzymska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2005. Tytus Liwiusz: Ab urbe condita libri, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2004. Ostrowski Janusz: Starożytny Rzym. Polityka i sztuka, PWN. Ziółkowski Adam: Historia Rzymu, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2004. Sadurska Anna: Archeologia starożytnego Rzymu. Linki zewnętrzne Strona domowa miasta http://www.compart-multimedia.com/virtuale/us/roma/movie.htm Zdjęcia Rzymu Portal turystyczny Rzym.it Rzym – komunikacja, zabytki, zdjęcia Miasta rzymskie w starożytnej Italii Stolice państw w Europie Miejscowości olimpijskie, gospodarze igrzysk letnich Miasta letnich uniwersjad Miasta w regionie Lacjum Miejscowości w Mieście Stołecznym Rzym

4368

https://pl.wikipedia.org/wiki/Orla%20Per%C4%87

Orla Perć

Orla Perć (, , ) – znakowany szlak turystyczny w polskiej części Tatr Wysokich, poprowadzony stokami oraz granią przez przełęcze i szczyty, między przełęczami Zawrat i Krzyżne i dalej grzbietem Wołoszyna na Polanę pod Wołoszynem. Jest to najdłuższy graniowy szlak w Tatrach Wysokich, prowadzący większością długiej wschodniej grani Świnicy. Jest często uważany za najtrudniejszy i najniebezpieczniejszy szlak turystyczny w Tatrach i w całej Polsce. Od 1932 roku odcinek od Krzyżnego do Polany pod Wołoszynem ze względu na ochronę przyrody został zamknięty przez Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. Na Orlej Perci dominują trawersy, miejscami szlak prowadzi granią, ale z powodu ukształtowania terenu często oddala się od niej, omijając szczyty i turnie. Jako szlak główny jest oznakowany kolorem czerwonym. Na szlaku znajdują się ułatwienia (łańcuchy, klamry i dwie stalowe drabinki), mimo to jednak nie jest uważany za odpowiedni dla początkujących turystów górskich. Na Orlej Perci występują liczne ekspozycje, dlatego też jest zdecydowanie odradzana osobom z lękiem wysokości. Od czasu otwarcia szlaku w roku 1906 zginęło na nim 140 osób. Szlaki dojściowe W rejon Orlej Perci prowadzi wiele popularnych szlaków dojściowych, część z nich jest też często samodzielnym celem wycieczek. Orla Perć jest osiągalna od strony: Kasprowego Wierchu i Świnicy szlakiem czerwonym wzdłuż grani – trasa trudna, eksponowana, z ułatwieniami w postaci łańcuchów i klamer, od 2018 do 2021 szlak zamknięty, od 2021 roku szlak jednokierunkowy (przejście możliwe w kierunku przeciwnym do Orlej Perci, czyli z Zawratu na Świnicę), 2:25 h; Doliny Gąsienicowej ze schroniska „Murowaniec” szlakiem niebieskim na Zawrat – trasa trudna, eksponowana, ubezpieczana łańcuchami, 2:20 h; szlakiem żółtym na Kozią Przełęcz – trasa trudna, ubezpieczana łańcuchami, 2 h; szlakiem czarnym, prowadzącym przez Rysę Zaruskiego i Żleb Kulczyńskiego – trasa trudna, ubezpieczana łańcuchami, klamrami i poręczami, 2:30 h; szlakiem zielonym wyprowadzającym między Zadnią Sieczkową Przełączkę a Zadni Granat – trasa średnio trudna, 2:30 h szlakiem żółtym tuż pod wierzchołek Skrajnego Granata – trasa średnio trudna, 2:25 h; szlakiem żółtym przez dolinę Pańszczycę na Krzyżne – trasa o niewielkich trudnościach technicznych, ale dość żmudna i długa, 2:45 h Doliny Pięciu Stawów Polskich ze schroniska szlakiem niebieskim na Zawrat – trasa o niewielkich trudnościach technicznych, 1:40 h; szlakiem żółtym na Kozią Przełęcz – trasa trudna, eksponowana, z łańcuchami i klamrami, 1:50 h; szlakiem czarnym na Kozi Wierch – trasa średnio trudna, żmudna, 1:55 h; szlakiem żółtym na Krzyżne – trasa o niewielkich trudnościach technicznych, trochę żmudna, 2:05 h. Opisy szlaków na podstawie przewodnika M. Dyląga, czasy przejść podane według mapy, w innych źródłach mogą się znacznie różnić. Trasa Najlepszymi punktami wypadowymi na Orlą Perć są schronisko „Murowaniec” na Hali Gąsienicowej i schronisko w Dolinie Pięciu Stawów Polskich. Przejście Orlą Percią najlepiej podzielić na kilka części, np. Zawrat – Kozia Przełęcz (szczyt: Mały Kozi Wierch). Od 3 lipca 2007 r. ruch turystyczny na odcinku Zawrat – Kozia Przełęcz jest jednokierunkowy; czas przejścia: 1:20 h. Kozia Przełęcz – Kozi Wierch (szczyty: Kozie Czuby, Kozi Wierch). Od 3 lipca 2007 r. ruch turystyczny na odcinku Kozia Przełęcz – Kozi Wierch jest jednokierunkowy (nie licząc dwukierunkowego gzymsu pod Kozią Przełęczą); czas przejścia: 1:30 h. Kozi Wierch – Skrajny Granat (szczyty: Kozi Wierch, Zadni Granat, Pośredni Granat, Skrajny Granat); czas przejścia: 1:35 h. Skrajny Granat – Krzyżne (szczyt: Skrajny Granat); czas przejścia: 2:15 h. Należy pamiętać, że z tego odcinka nie ma możliwości wcześniejszego zejścia ze szlaku. Czasy przejść podane według mapy, w innych źródłach mogą się znacznie różnić. Przejście całego szlaku zajmuje w warunkach letnich 6–8 godzin. 6 września 2018 r. Filip Babicz z Zakopanego przebiegł Orlą Perć od Zawratu po Krzyżne w czasie 1 godz. 4 min. 23 s, poprawiając poprzedni rekord Piotra Łobodzińskiego o ponad 12 min. Kolejna część Orlej Perci prowadząca granią Wołoszyna, z częściowym obejściem jej ostrza, jest zamknięta dla ruchu turystycznego. Ze względu na ochronę przyrody (cały teren Wołoszyna stanowi obszar ochrony ścisłej) nie przewiduje się jej otwarcia. Odcinek między Świnicą a Zawratem, również oznakowany na czerwono, nie jest częścią Orlej Perci. W latach 2018–2021 był zamknięty z powodu masywnego obrywu skalnego z Niebieskiej Turni, później (od 1 czerwca 2021) został ograniczony do jednego kierunku ruchu – w stronę Świnicy. Poziom trudności i wypadki Często podaje się, że Orla Perć jest najtrudniejszym i najbardziej niebezpiecznym znakowanym szlakiem turystycznym w Tatrach. Istnieją jednak w tych górach trasy o podobnej skali trudności. Należy wymienić przede wszystkim słowacki szlak czerwony biegnący główną granią Tatr Zachodnich na zachód od Wołowca aż do Brestowej, nazywany niekiedy Granią Rohaczy lub Orlą Percią Tatr Zachodnich. Innym szlakiem, który pod względem trudności może być porównywany z Orlą Percią, jest znakowana na żółto trasa na przełęcz Czerwona Ławka od strony Schroniska Téryego. Słowacy często uważają ten szlak za najbardziej wymagający w Tatrach. Od chwili powstania Orlej Perci do roku 2004 na szlaku miało miejsce 86 wypadków śmiertelnych, przy ogólnej liczbie 707 wypadków w Tatrach. W tym samym czasie na Giewoncie zanotowano 45 wypadków śmiertelnych, a na Rysach 32. W latach 1995–2004 wypadki na Orlej Perci stanowiły 5% ogólnej liczby wypadków w Tatrach, a śmiertelne – 15%. Pod względem bezpieczeństwa szlaku najniebezpieczniejszymi odcinkami są okolice Zawratu i Koziej Przełęczy. Przyczynami wypadków na Orlej Perci w latach 1995–2004 były: poślizgnięcia na śniegu (35 wypadków), poślizgnięcia na mokrych lub śliskich skałach (32), zabłądzenia (24), lawiny (6), uderzenia spadającymi kamieniami i zasłabnięcia (5), zachorowania (3) oraz 2 wypadki określone jako „pozostałe”. Według ratowników górskich innymi przyczynami są braki kondycyjne, niewłaściwe zaplanowanie wycieczki, nieliczenie się z własnymi siłami, niezapoznanie się z prognozami pogody i innymi informacjami o bezpieczeństwie na szlaku, jak również niedostateczne przygotowanie sprzętu na wycieczkę. Miejsca na szlaku, gdzie dochodziło do wypadków: Historia Pomysłodawcą budowy Orlej Perci był Franciszek Henryk Nowicki, który 5 lutego 1901 wystosował list do Towarzystwa Tatrzańskiego z prośbą o wsparcie projektu wytyczenia szlaku od Wodogrzmotów Mickiewicza przez Wołoszyn, Krzyżne, Granaty, Kozi Wierch i dalej do Zawratu. Tutaj szlak miał łączyć się z istniejącym już szlakiem na Świnicę, a dalej biegnąć przez Kasprowy Wierch i Czerwone Wierchy aż do Doliny Kościeliskiej. Szlak został wytrasowany w latach 1903–1906 nakładami Towarzystwa Tatrzańskiego i wielkiego miłośnika Tatr, księdza Walentego Gadowskiego, któremu pomagali Jakub Gąsienica Wawrytko, Klemens Bachleda i kilku innych górali. W latach 1904 i 1911 wytrasowano szlaki łącznikowe, które pozwalają na pokonywanie trasy w krótszych odcinkach, przy czym szlak Zmarzły Staw Gąsienicowy – Kozia Przełęcz – Dolinka Pusta wytrasowano w 1912, zamknięto w 1925 i ponownie wyznakowano w 1953. W zimie zamknięty dziś odcinek od Krzyżnego do Polany pod Wołoszynem jako pierwsi przeszli Witold Henryk Paryski i Tadeusz Pawłowski 31 grudnia 1932 r. Z kolei szlak w obecnym kształcie (od Zawratu po Krzyżne) w warunkach zimowych jako pierwsi przebyli Zbigniew Jaworowski i Andrzej Manda w dniach 17–18 kwietnia 1949 r. Pod koniec 2006 r. z apelem „Orla Perć – następne stulecie” do władz Tatrzańskiego Parku Narodowego o polepszenie zabezpieczeń na szlaku i zamianę trasy na via ferrata wystąpiły dwie osoby: przewodnik tatrzański Irena Rubinowska oraz reżyser filmowy Piotr Mikucki. Władze Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego proponowały natomiast demontaż wszystkich klamer i łańcuchów. Argumentowały, że tak trudny szlak powinien być dostępny tylko dla ludzi z doświadczeniem taternickim, którzy dysponują i potrafią posługiwać się sprzętem asekuracyjnym. Ostatecznie uznano, że jest to szlak historyczny i pozostanie w niezmienionej formie. Jako że wiele wypadków miało miejsce podczas mijania się turystów idących w przeciwnych kierunkach, dyrekcja TPN od lipca 2007 r. wprowadziła ruch jednokierunkowy na Orlej Perci na odcinku od Zawratu do Koziego Wierchu. Wyjątkiem jest jednak kilkanaście metrów w okolicy Koziej Przełęczy, gdzie żółty szlak z Doliny Pięciu Stawów Polskich prowadzi po Orlej Perci i to w trudnym terenie. Orla Perć w kulturze Skalę trudności szlaku wykorzystał Roman Kołakowski, opisując życie w utworze Orla Perć poświęconym filozofii księdza Józefa Tischnera. Zobacz też Sokola Perć Drabina na Orlej Perci Przypisy Linki zewnętrzne Orla Perć – Zawrat – Krzyżne Orla Perć – film Zawrat-Skrajny Granat Drogi i szlaki Tatr Wysokich Drogi i szlaki polskich Tatr

3277590

https://pl.wikipedia.org/wiki/Harry%20Kane

Harry Kane

Harry Edward Kane (ur. 28 lipca 1993 w Londynie) – angielski piłkarz, występujący na pozycji napastnika w niemieckim klubie Bayern Monachium oraz w reprezentacji Anglii, której jest kapitanem. Srebrny medalista Mistrzostw Europy 2020, uczestnik Mistrzostw Europy 2016 oraz Mistrzostw Świata 2018 i 2022. Kariera klubowa Kane zadebiutował w pierwszej drużynie Tottenhamu Hotspur 25 sierpnia 2011 w meczu Ligi Europy UEFA ze szkockim Heart of Midlothian. Zanim na stałe wywalczył miejsce w podstawowej jedenastce „Spurs”, Kane spędził trzy lata na wypożyczeniach w Leyton Orient, Millwall, Norwich City i Leicester City. Napastnik został kluczowym zawodnikiem Tottenhamu w sezonie 2014/2015, w którym zdobył 21 bramek w Premier League. Za swoją dobrą formę został wybrany „Najlepszym Młodym Zawodnikiem Roku (PFA Young Player of the Year)”. W swoim kolejnym sezonie Kane strzelił 25 bramek i został królem strzelców Premier League. Rok później napastnik pobił swój rekord strzelecki i zdobywając 29 goli ponownie został najlepszym strzelcem ligi angielskiej, a jego zespół zdobył wicemistrzostwo kraju. 5 lutego 2023 w meczu 22. kolejki Premier League został najlepszym strzelcem w historii Tottenhamu, wyprzedzając Jimmy'ego Greavesa, zdobywając 267. gola dla Tottenhamu i 200 w Premier League, wygrywając 1:0 u siebie z Manchesterem City. 12 sierpnia 2023 został zaprezentowany jako nowy piłkarz Bayernu Monachium. Podpisał z klubem umowę na cztery lata. Kosztując 110 milionów euro, Kane stał się najdroższym piłkarzem w historii Bundesligi. W niemieckim klubie zadebiutował 12 sierpnia w przegranym 3:0 meczu Superpucharu Niemiec z RB Leipzig. 18 sierpnia zadebiutował w barwach Bayernu w Bundeslidze w wygranym 4:0 meczu z Werderem Bremą, w którym strzelił swoją pierwszą bramkę w lidze oraz zanotował asystę przy trafieniu Leroya Sané. Kariera reprezentacyjna 27 marca 2015 zadebiutował w reprezentacji Anglii w eliminacjach do Mistrzostw Europy w meczu z Litwą. Napastnik zaledwie dwie minuty po wejściu na boisko, wpisał się na listę strzelców. Podczas Mistrzostw Świata 2018 zdobył 6 bramek i został królem strzelców. W sezonie 2021 grając w barwach Tottenham został królem strzelców z 23 bramkami w sezonie. W sezonie 2023 był o krok zdobycia ponownego tytułu króla strzelców. W klasyfikacji zajał 2 miejsce z 30 bramkami i był tuż za Erlingiem Haalandem. Statystyki Klubowe (aktualne na 18 sierpnia 2023) Reprezentacyjne (aktualne na 19 czerwca 2023) Sukcesy Reprezentacyjne Wicemistrzostwo Europy: 2020 3. miejsce w Lidze Narodów UEFA: 2018/2019 Indywidualne Król strzelców Premier League: 2015/2016 (25 goli), 2016/2017 (29 goli), 2020/2021 (23 goli) Król strzelców Mistrzostw świata: 2018 (6 goli) Król strzelców eliminacji Mistrzostw Europy: 2020 (12 goli) Wyróżnienia Młody gracz sezonu: 2011/2012 Młody zawodnik roku wg PFA: 2015 Piłkarz miesiąca Premier League: styczeń 2015, luty 2015, marzec 2016, luty 2017, wrzesień 2017, grudzień 2017 Piłkarz roku w Tottenhamie: 2014/2015 Najlepszy gracz Premier League według fanów: 2016/2017 Zespół Gwiazd Mistrzostw świata: 2018 Rekordy Najskuteczniejszy zawodnik w historii Tottenhamu Hotspur: 280 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii reprezentacji Anglii: 58 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii Premier League w barwach Tottenhamu Hotspur: 213 goli Najskuteczniejszy zawodnik Premier League w historii Boxing Day: 10 goli Uwagi Przypisy Bibliografia Harry Kane na oficjalnej stronie Tottenham Hotspur Reprezentanci Anglii w piłce nożnej Piłkarze Tottenhamu Hotspur Piłkarze Leyton Orient F.C. Piłkarze Millwall F.C. Piłkarze Norwich City F.C. Piłkarze Leicester City F.C. Piłkarze Bayernu Monachium Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2018 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2022 Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2016 Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2020 Uczestnicy Mistrzostw Europy U-21 w Piłce Nożnej 2015 Królowie strzelców mistrzostw świata w piłce nożnej Królowie strzelców Premier League Ludzie urodzeni w Londynie Urodzeni w 1993 Reprezentanci Anglii U-17 w piłce nożnej Reprezentanci Anglii U-19 w piłce nożnej Reprezentanci Anglii U-20 w piłce nożnej Reprezentanci Anglii U-21 w piłce nożnej

6635

https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82adcy%20Polski

Władcy Polski

Władcy Polski – lista obejmuje książęta i królów Polski. Pierwszą historyczną dynastią panującą w Polsce byli Piastowie, którzy rządzili od powstania państwa polskiego (około 900) do 1370, z krótką przerwą na panowanie Przemyślidów (1291–1306). W latach 1138–1320 miało miejsce rozbicie dzielnicowe, kiedy władza nad ziemiami polskimi należała równocześnie do wielu niezależnych książąt piastowskich. Od 1370 do 1399 panowali dwaj monarchowie z dynastii Andegawenów, zaś od 1386 do 1572 monarchowie z dynastii Jagiellonów. Od zawarcia unii lubelskiej (1569) każdy nowo koronowany król Polski zostawał władcą Litwy z urzędu i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie. Od 1573 do upadku Rzeczypospolitej w 1795 (III rozbiór Polski) władcy byli wybierani w drodze wolnej elekcji. W 1661 roku papież Aleksander VII przyznał królowi Janowi II Kazimierzowi Wazie i jego następcom tytuł rex orthodoxus. Konstytucja 3 maja (1791), Konstytucja Księstwa Warszawskiego (1807) i Konfederacja Generalna Królestwa Polskiego (1812) przewidywały przywrócenie dziedziczności tronu i osadzenie na tronie dynastii Wettynów. Po kongresie wiedeńskim tytuł królów Polski nosili cesarze rosyjscy z dynastii Romanowów. W 1831 r. sejm zdetronizował Mikołaja I, choć ten nie uznał tej decyzji, bo konstytucja nie przewidywała możliwości detronizowania króla. Po pokonaniu polskiej armii i spacyfikowaniu powstania Romanowowie nadal używali tytułu króla Polski, aż do upadku monarchii w Rosji. Dynastia Popielidów W najważniejszych polskich kronikach średniowiecznych wspominano władców, którzy poprzedzali pierwszego historycznie potwierdzonego księcia Polski – Mieszka I. Dynastia Piastów (do 1296) Władcy dyskusyjni (IX–X w.) Trzej bezpośredni poprzednicy Mieszka I są znani jedynie z relacji Galla Anonima. Ich historyczność jest dyskusyjna, jednak obecnie literatura skłania się do uznania listy władców przekazanej przez Galla za zgodną z rzeczywistością. Nie zalicza się ich do władców Polski. Sam termin „Polska” nie jest poświadczony w tych wczesnych czasach, a ziemie, którymi władali stanowiły prawdopodobnie tylko część późniejszej Polski. Książęta i królowie (do 1138) Pierwszym władcą Polski potwierdzonym przez współczesne źródła był Mieszko I. Z władców Polski z dynastii Piastów panujących między około 960 a 1138 rokiem trzech dostąpiło koronacji: w 1025 roku Bolesław I Chrobry, w tym samym roku Mieszko II Lambert i w 1076 roku Bolesław II Szczodry. Według relacji Kosmasa z Pragi w 1085 roku cesarz Henryk IV nadał Wratysławowi II, ówczesnemu władcy Czech, tytuł króla Polski; informacja ta jest jednak odrzucana przez większość badaczy. Książęta zwierzchni (do 1227) Ustawa sukcesyjna Bolesława III Krzywoustego zapoczątkowała w Polsce okres rozbicia dzielnicowego. Najważniejszym z książąt miał być władca dzielnicy senioralnej (w jej granicach znajdowała się stolica państwa – Kraków), będący zarazem – zgodnie z zasadą senioratu – najstarszym z rodu. Zasada ta została podważona już w 1146 roku wraz z wypędzeniem Władysława II Wygnańca, a załamała się w wyniku decyzji zjazdu łęczyckiego w 1180 roku, chociaż jeszcze w XIII wieku część pretendentów do dzielnicy krakowskiej powoływała się na swoje prawa z racji bycia najstarszym w rodzie. Zasada zwierzchności księcia krakowskiego nad całym państwem (zasada pryncypatu) obowiązywała do śmierci w Gąsawie w 1227 księcia Leszka Białego. Od tego momentu stopniowo postępowało rozdrobnienie ziem Polski, powiązane z umacnianiem się separatyzmu księstw dzielnicowych. Książęta krakowscy (do 1291) Król Polski (1295–1296) Przemysł II utracił władzę w księstwie krakowskim. W 1295 roku został koronowany na króla Polski, choć w rzeczywistości czyniło go to jedynie królem Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego. Zmarł w 1296 roku. Dynastia Przemyślidów (1291–1306) W 1291 roku księstwo krakowskie znalazło się w rękach czeskiego króla Wacława II. W 1292 roku zajął on księstwo sandomierskie, a w 1299 roku także Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie. Książęta krakowscy (1291–1305) Królowie Polski (1300–1306) W 1300 roku Wacław II został koronowany na króla Polski przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnkę. Wacław II zmarł 21 czerwca 1305 roku i rządy po nim objął jego syn Wacław III. 4 sierpnia 1306 roku został on jednak zamordowany w trakcie przygotowań do wyprawy do Polski. We wrześniu tego samego roku Kraków znalazł się w rękach Władysława I Łokietka. W listopadzie 1335 roku na zjeździe wyszehradzkim Jan Luksemburski zrzekł się roszczeń do polskiej korony w zamian za 20 tysięcy kop groszy praskich. Dynastia Piastów (1306–1370) W 1306 roku księciem krakowskim został Władysław I Łokietek z kujawskiej linii Piastów, który już wcześniej opanował księstwo sandomierskie. W 1314 roku zajął Wielkopolskę. 20 stycznia 1320 roku został koronowany na króla Polski. Dynastia Andegawenów (1370–1399) W 1370 roku zmarł Kazimierz III Wielki, król Polski, nie pozostawiając legalnego męskiego potomstwa. Na mocy wcześniejszych umów kolejnym władcą został siostrzeniec zmarłego – Ludwik Węgierski. Ludwik zmarł w 1382 roku, nie pozostawiając męskiego potomstwa. Zgodnie z wcześniejszymi umowami polski tron miał przypaść jednej z jego córek. Ostatecznie w 1384 roku władcą została najmłodsza, Jadwiga. Dynastia Jagiellonów (1386–1572) Jesienią 1384 Jadwiga Andegaweńska przybyła z Węgier do Polski, gdzie 16 października tego roku w Krakowie została koronowana przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Bodzantę na króla Polski. Wobec jej małoletności ster rządów w państwie dzierżyli możnowładcy małopolscy, pozostający w kontakcie z jej matką Elżbietą Bośniaczką, jednakże nie powołano regenta, ponieważ, jak pisze Jan Długosz: wszystko co mówiła lub czyniła znamionowało sędziwego wieku powagę. W 1386 roku królem Polski u boku Jadwigi Andegaweńskiej został Władysław II Jagiełło, wielki książę litewski. Założona przez niego dynastia Jagiellonów panowała w Polsce i w Litwie do 1572 roku. Nie posiadał prawa do dziedzicznego panowania, dlatego następne nominacje na króla odbywały się na zasadach „wolnej elekcji” – wbrew ostatniej woli Kazimierza Wielkiego (w przypadku braku prawnego potomka dziedziczna władza miała wrócić do – kolejnego w linii – Piasta), wymuszonej przez czwartą żonę Władysława II Jagiełły – Zofię Holszańską, z którą miał synów (dzieci z poprzednich małżeństw wcześnie zmarły), przy czym po śmierci poprzednika jako pierwszą wysuwano kandydaturę syna, później męża córki. Rodzina Jagiellonów „infantką” (spadkobierczynią rodu) wyznaczyła Annę Jagiellonkę (późniejszego króla Polski), a następnie – po śmierci swojego męża Stefana królowa Anna Jagiellonka przekazała tron Rzeczypospolitej synowi swojej siostry – Katarzyny Jagiellonki – Zygmuntowi III Wazie, również na zasadach „wolnej elekcji”. W czasach panowania tej dynastii Polskę i Litwę łączyła unia personalna (władca Wielkiego Księstwa Litewskiego wybierany był również na króla Polski), przekształcona w 1569 roku w unię realną – na skutek wygaśnięcia męskiej linii legalnych następców i pretendentów do polskiej korony. W latach 1444–1447 Polska nie miała króla. Początkowo liczono się z możliwością powrotu Władysława III Warneńczyka, później jego brat Kazimierz IV Jagiellończyk przez dwa lata toczył pertraktacje z polskimi panami, głównie odnośnie do charakteru unii polsko-litewskiej. Ostatecznie doszli do porozumienia, a Kazimierz Jagiellończyk 25 czerwca 1447 roku został koronowany na króla Polski. Władcy elekcyjni (1573–1795) W latach 1573–1795 Polską (Koroną), tworzącą wraz z Litwą Rzeczpospolitą Obojga Narodów, rządzili królowie wybierani w drodze wolnej elekcji. W okresach pomiędzy śmiercią monarchy a wyborem następcy władzę pełnił Interrex. Anna Jagiellonka 13 grudnia 1575 roku na Rynku Starego Miasta w Warszawie została wybrana w wolnej elekcji królem Polski i wielkim księciem Litwy, ostatecznie dzień później stronnictwo szlacheckie pod przewodnictwem Jana Zamoyskiego uznało ją za króla „Piasta”, „przydając jej na małżonka” księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego. Kilkakrotnie dochodziło na przestrzeni lat do podwójnych elekcji: 12 grudnia 1575 roku stronnictwo habsburskie obrało królem cesarza Maksymiliana II Habsburga, lecz ostatecznie królem wybrano jego kontrkandydata – Stefana Batorego. Sam Maksymilian zmarł niedługo potem – 12 października 1576 roku. 19 sierpnia 1587 roku większość poparła Zygmunta III Wazę, lecz trzy dni później Jakub Woroniecki, biskup kijowski, popierany przez grupę magnatów ogłosił królem Maksymiliana III Habsburga. Ten 27 września tego samego roku zaprzysiągł pacta conventa. Pokonany w bitwie pod Byczyną, na mocy traktatu bytomsko-będzińskiego. 9 marca 1589 roku zrzekł się tytułu króla Polski. 27 czerwca 1697 roku prymas Michał Stefan Radziejowski ogłosił królem Polski Franciszka Ludwika księcia Conti, z kolei uzurpujący sobie prawa interrexa, biskup kujawski, Stanisław Kazimierz Dąmbski – Augusta II Mocnego. Ostatecznie władcą został August, zaś zwolennicy Contiego uznali go królem 21 maja 1698 roku na mocy ugody łowickiej. Maksymilian II Habsburg, Maksymilian III Habsburg i Franciszek Ludwik Conti są pomijani w zestawieniach polskich władców. Rzeczpospolita Obojga Narodów zniknęła z mapy Europy w wyniku rozbiorów dokonanych przez Rosję, Prusy i Austrię. Ostatni traktat rozbiorowy podpisano 24 października 1795 roku. Miesiąc później, 25 listopada, w Grodnie abdykował ostatni król Polski – Stanisław August Poniatowski. Okres zaborów (1795–1918) W 1795 roku Rzeczpospolita Obojga Narodów zniknęła z mapy politycznej Europy, podzielona między Imperium Rosyjskie, Królestwo Prus i Monarchię Habsburgów. Dwa pierwsze traktaty rozbiorowe, podobnie jak każdy traktat o zmianie granic, zostały zatwierdzone przez polski Sejm; trzeci rozbiór, wobec likwidacji państwa, nie mógł być przez stronę polską zatwierdzony. Żadne z państw zaborczych nie usiłowało się przedstawić jako następca prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Władcy państw zaborczych dodawali do swojej tradycyjnej tytulatury określenia związane z ziemiami znajdującymi się w granicach dawnej Rzeczypospolitej: królowie Prus – od 1815 do 1918 roku używali tytułu wielkiego księcia poznańskiego, mimo likwidacji autonomii samego księstwa w 1849 roku, cesarze Austrii – do 1918 roku nosili tytuł króla Galicji i Lodomerii oraz wielkiego księcia Krakowa, cesarze Rosji – posługiwali się m.in. tytułami wielkiego księcia Litwy, Wołynia i Podola, księcia Żmudzi oraz pana i wielkiego księcia Połocka, Witebska i Mścisławia. Królestwo Polskie (1917–1918) zależne od Cesarstwa Niemieckiego i Austro-Węgier W czasie I wojny światowej ziemie polskie zaboru rosyjskiego były okupowane przez Niemcy i Austro-Węgry, które aktem 5 listopada 1916 r. zadeklarowały utworzenie Królestwa Polskiego. Od 12 września 1917 do 14 listopada 1918 roku monarchę i regenta Królestwa Polskiego aktu 5 listopada zastępowała Rada Regencyjna, która Orędziem do Narodu Polskiego z 7 października 1918 roku proklamowała niepodległość Polski, zaś w okresie współistnienia prowizorium rządowego Królestwa Polskiego oraz rządu Republiki Polskiej, Radę Regencyjną zastępował w dniach od 14 do 17 listopada 1918 r. Naczelny Dowódca Józef Piłsudski. Polska (po 14 listopada 1918) Zobacz też Królowie Polski Władcy Litwy Polskie rody książęce Uwagi Przypisy Bibliografia Duczmal M., Jagiellonowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1996. Dybkowska A., Żaryn J., Żaryn M., Polskie dzieje. Od czasów najdawniejszych po współczesność, wyd. 2, Warszawa 1995. . Grodziski S., Polska w czasach przełomu (1764–1815), Kraków 2001. . Morby J.E., Dynastie świata. Przewodnik chronologiczny i genealogiczny, Kraków 1995, s. 261–263. . Zientara B., Henryk Brodaty i jego czasy, wyd. 2, Warszawa 1997. Polska

112178

https://pl.wikipedia.org/wiki/Barbie

Barbie

Barbie – lalka produkowana przez przedsiębiorstwo Mattel, jedna z najlepiej sprzedających się zabawek i jednocześnie najbardziej znanych ikon kultury masowej. Barbie to najpopularniejsza lalka na świecie. Barbie została stworzona przez Ruth Handler w 1958 na podstawie przeznaczonej dla dorosłych niemieckiej lalki Lilli. Barbie zadebiutowała 9 marca 1959 na nowojorskich targach zabawek, po wykupieniu praw do Lilli przez założone przez Ruth i Elliotta Handlerów przedsiębiorstwo Mattel. Nazwa Barbie jest zdrobnieniem od imienia córki Ruth Handler, Barbary, dla której Ruth kupiła egzemplarz Lilli podczas pobytu w Szwajcarii. Pełne nazwisko lalki to Barbara Millicent Roberts. Stanowi ono tylko część wymyślonej biografii, w której występują między innymi chłopak Barbie – Ken i jej przyjaciółki – Midge i Teresa. Barbie ma również trzy młodsze siostry o imionach Skipper, Stacie i Chelsea. Historia Ruth Handler, obserwując swoją córkę Barbarę bawiącą się papierowymi lalkami, zauważyła, że często dawała im role dorosłych. W tamtych czasach większość lalek-zabawek dla dzieci przedstawiało niemowlęta. Zdając sobie sprawę, że może to być luką na rynku, Ruth zaproponowała ideę lalki o dojrzałej figurze swojemu mężowi Elliotowi, współzałożycielowi firmy zabawkarskiej Mattel. Jego reakcja na pomysł, podobnie jak dyrektorów firmy, była pozbawiona entuzjazmu. Podczas podróży do Europy w 1956 roku ze swoimi dziećmi, Barbarą i Kenneth, Ruth Handler natknęła się na niemiecką lalkę o nazwaną Bild Lilli. Lilli o figurze dorosłej kobiety była dokładnym odzwierciedleniem wizji o lalce Handler, więc kupiła trzy sztuki. Jedną dała córce Barbarze, a resztę zabrała z powrotem do firmy Mattel. Lalka Lilli powstała w oparciu o popularną postać występującą w komiksach rysowanych przez Reinharda Beuthina dla gazety Die Bild-Zeitung. Lalka Lilli została po raz pierwszy sprzedana w Niemczech w 1955 roku, i mimo że sprzedawana była dorosłym, stała się popularna również wśród dzieci, którym podobało się przebieranie jej w różne stroje sprzedawane osobno. Po powrocie do Stanów Zjednoczonych, Handler przerobiła projekt lalki (z pomocą inżyniera Jacka Ryana), a lalka otrzymała nowe imię – Barbie, po córce Ruth – Barbarze. Lalka zadebiutowała na Amerykańskich międzynarodowych Targach Zabawek w Nowym Jorku w dniu 9 marca 1959 roku. Data ta jest również stosowana jako oficjalne urodziny Barbie. Mattel nabył prawa do Bild Lilli w 1964 roku i produkcja Lilli została zatrzymana. Pierwsza lalka Barbie, ubrana w strój kąpielowy w czarno-białe paski i uczesana w kucyk, była dostępna zarówno jako blondynka i brunetka. Lalka została wprowadzona do obrotu jako „nastoletnia modelka” wraz z jej ubraniami stworzonymi przez projektantkę mody Charlotte Johnson pracującą dla Mattel. Pierwsze lalki Barbie były produkowane w Japonii, a ich ubrania szyte ręcznie przez Japończyków pracujących w domach. Około 350 000 lalek Barbie zostało sprzedanych w pierwszym roku produkcji. Lalka dopiero w 2000 roku otrzymała pępek. Fikcyjna postać Pełnym nazwiskiem Barbie jest Barbara Millicent Roberts. W serii powieści wydanej przez Random House w latach 60. XX wieku, podane zostały imiona jej rodziców i ich pochodzenie – George i Margaret Roberts z fikcyjnego miasteczka Willows w stanie Wisconsin. W powieściach wydanych przez Random House, Barbie uczęszczała do liceum Willows High School, podczas gdy według książek Generation Girl wydanych przez Golden Books w 1999 roku uczęszczała do fikcyjnego liceum Manhattan International High School w Nowym Jorku (szkoły opartej na rzeczywistym Stuyvesant High School). Barbie mieszka w Malibu, w stanie Kalifornia. Ma chłopaka Kena, który po raz pierwszy pojawił się w 1961 roku. Para zerwała ze sobą w walentynki 2004 roku, ale wrócili do siebie w walentynki 2011 roku. Po zerwaniu z Kenem, Barbie przez pewien czas chodziła z Blaine’em – surferem z Kalifornii. Barbie przyjaźni się też z siostrą Blaine'a, Raquelle. Najlepszą przyjaciółką Barbie jest Teresa, która zastąpiła jej pierwszą najlepszą przyjaciółkę, Midge. Przyjaźni się ona także z Nikki, Summer i Raquelle, jej rywalką z czasów dzieciństwa, z którą jest w dobrych relacjach. W 2013 firma Mattel wznowiła produkcję Midge, która otrzymała „odświeżony” profil. Występuje ona też w filmach Barbie. Barbie ma również dużą rodzinę, która zmieniała się z upływem lat. Rodzicami Barbie są George i Margaret. Dziewczyna ma z nimi bardzo dobre relacje. W filmie Barbie w świecie mody poznajemy jej ciotkę Millicent. Barbie ma też sześcioro młodszego rodzeństwa. Są to: Skipper, Todd, Tutti/Stacie, Chelsea, Kelly i Krissy, choć najczęściej Barbie pokazuje się ze Skipper, Stacie i Chelsea. Barbie miała ponad 50 zwierzaków, w tym koty, psy, konie, pandę, lwiątko i zebrę. Jej zwierzakami przedstawionymi w serii Barbie: Life in the Dreamhouse są pies Taffy, kotka Blissa i klacz Tawny. Posiadała szeroki wachlarz pojazdów, w tym różowe kabriolety, przyczepy i jeepy. Posiada także licencję pilota i, dodatkowo oprócz pracy jako stewardesa, obsługuje komercyjne linie lotnicze. Zawody Barbie mają na celu pokazanie, że kobiety mogą przyjmować różne role w życiu. Kontrowersje Problemy i kontrowersje związane z lalką Barbie i jej rolą w życiu społeczeństwa zostały przedstawione w książce amerykańskiej socjolog Mary F. Rogers Barbie jako ikona kultury. Ze względu na nierealne proporcje ciała stała się tematem debat dotyczących percepcji kobiecego wyglądu i cielesności. Falą krytyki została zalana przez amerykańskie feministki, które dopatrywały się w niej obiektu nadmiernej seksualizacji i skrajnej idealizacji kobiecego ciała. Utożsamianie kształtu ciała Barbie z idealnym wymiarem kobiecych proporcji zostało uznane za promowanie anoreksji. Specyficzny sposób życia lalki, prezentowany w produktach tej marki, przyczynił się również do promowania konsumpcjonizmu. Na rynku pojawiła się budząca kontrowersje ciemnoskóra Barbie Oreo, która była efektem współpracy z producentem ciastek Oreo. Oskarżono ten projekt o ukryte promowanie rasizmu, gdyż nazwa „oreo” skierowana do człowieka jest uznawana w Stanach Zjednoczonych za obraźliwe określenie osób czarnoskórych. Podupadający wizerunek lalki Barbie nie został podreperowany również przez lalkę Barbie na wózku inwalidzkim, która pomimo sukcesu medialnego związanego z promowaniem tolerancji szybko została wycofana ze sprzedaży, gdyż okazało się, że ze względu na rozmiar wózka Barbie ta nie jest w stanie zmieścić się w drzwiach jakiegokolwiek domku dla lalek, wyprodukowanego przez tę firmę. Barbie Shero – promocja pozytywnego obrazu kobiety Na przestrzeni lat pojawiały się lalki Barbie o charakterze edukacyjnym i takie, które miały promować tolerancję. Wyprodukowano lalki Barbie w hidżabie czy lalki w ciąży. Pozytywne rozwiązania dotyczące stereotypizacji wyglądu, jak i społecznej roli Barbie pojawiły się w 2016, kiedy to na rynku pojawiły się Barbie przystające do prawdziwych proporcji kobiecego ciała i Barbie Plus Size. W 2015 firma Mattel wprowadziła serię jednoegzemplarzowych lalek Barbie Shero (neologizm w języku angielskim: she + hero). W tej serii powstają lalki oparte na wizerunkach kobiet (np. artystek, sportsmenek, aktywistek), które zmieniły (np. Celia Cruz) lub zmieniają oblicze świata (np. Samantha Cristoforetti). Na osoby prototypowe dla tych lalek – wzory do naśladowania przez dziewczynki – wybierane są kobiety z różnych krajów, m.in.: w 2018 podróżniczka, dziennikarka Martyna Wojciechowska, w 2019 influencerka i kierowczyni Iwona Blecharczyk, w 2021 lekkoatletka Anita Włodarczyk. Rodzina lalki Barbie Rodzice George Roberts (ojciec) Margaret Roberts (matka) Rodzeństwo Skipper Roberts (od 1964) Tutti Roberts (1965–1971) Stacie Roberts (od 1990) Todd Roberts (1965–1971, 1990) (brat bliźniak Tutti/Stacie) Kelly Roberts (1995–2010) Chelsea Roberts (od 2010) Krissy (1999–2001) Wujostwo Lillian Fairchild (ciocia) Claude Fairchild (wujek) Millicent Rawlins (ciocia) Kuzyni Francie Fairchild (1966–1976) Jazzie (1989–1996) P.J. (1969–1985) Kiran (od 1965) Kristin (od 2013) Max Roberts (od 2013) Marie Roberts (od 2013) Gry z Barbie W tych produktach informatycznych Barbie jest główną postacią: Barbie Horse Adventures: Wild Horse Rescue (PlayStation 2, Xbox) Barbie Super Model (Sega Mega Drive, Super NES) Barbie: Vacation Adventure (Sega Mega Drive, Super NES) Barbie Salon Piękności Barbie Szkolna Tajemnica Barbie Secret Agent Barbie Princess Bridge Barbie Sleeping Beauty Barbie Explorer Filmy z Barbie Pierwszy film z udziałem lalki, stworzony przez DIC Entertainment oraz Saban Capital Group w roku 1987, nosił nazwę Barbie and the Rockers: Out of this World i był to trwający 50 minut musical. Według fabuły Barbie była liderką popularnej grupy rockowej. Ona i jej przyjaciółki z zespołu wyruszyły w trasę koncertową, której finał odbył się w kosmosie! W tym samym roku zrealizowano kolejny film, stanowiący kontynuację poprzedniego. Jego tytuł to Barbie and the Sensations: Rockin’ Back to Earth. W roku 1992 stworzono animację Dance! Workout with Barbie. Po raz pierwszy wykorzystano elementy live-action. Stanowiąca nieoficjalny, trzeci film z serii produkcja zakończyła pierwszą generację filmów z udziałem lalki Barbie. Od 2001 wytwórnia Mattel produkuje drugą generację filmów z Barbie. Zaczynając od Dziadka do Orzechów, regularnie wydaje kolejne, pełnometrażowe przygody lalki. W 2023 r. powstał też film aktorski Barbie. Zobacz też muzułmańska Barbie Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Ewolucja świata Barbie – historia metamorfoz lalki Barbie

1729802

https://pl.wikipedia.org/wiki/Andrzej%20Fonfara%20%28bokser%29

Andrzej Fonfara (bokser)

Andrzej Fonfara (ur. 4 listopada 1987 w Białobrzegach) – polski bokser, były mistrz świata IBO w wadze półciężkiej. Kariera bokserska Kategoria półciężka 3 czerwca 2006 w Ostrołęce Fonfara stoczył swoją pierwszą walkę na zawodowym ringu. Pokonując na punkty 39:39, 40:37 i 40:36 Słowaka Mirosława Kubika (0-3-0, 0 KO). 30 kwietnia 2010 zdobył tytuł młodzieżowego mistrza świata organizacji WBC Youth w bokserskiej wadze półciężkiej, pokonując Rogera Cantrella. 20 maja 2011 zdobył wakujący pas WBO NABO, nokautując w siódmej rundzie Anthony′ego Russella. 16 marca 2012 pokonał w trzeciej rundzie przez techniczny nokaut Byrona Mitchella, zdobywając tytuł zawodowego Mistrza Stanów Zjednoczonych federacji IBO. 13 lipca 2012 odniósł swój dotychczasowy największy sukces, wygrywając po 10 rundach jednogłośnie na punkty (stosunkiem 99:91 i dwukrotnie 97:93) z byłym mistrzem świata wagi półciężkiej IBF Glenem Johnsonem. 16 listopada 2012 zdobył tytuł Mistrza Świata federacji IBO w kategorii półciężkiej, pokonując przez techniczny nokaut w siódmej rundzie Toma Karpency’ego. Już w pierwszym starciu Amerykanin zaliczył dwa nokdauny. Od drugiej rundy Fonfara walczył ze złamaną ręką. W siódmej rundzie po ofensywnej akcji Karpency przewrócił się, zgłaszając następnie kontuzję barku i zrezygnował z dalszej walki. 16 sierpnia 2013 na gali na stadionie U.S. Cellular Field w Chicago wygrał walkę przez nokaut w dziewiątej rundzie z Hiszpanem Gabrielem Campillo. Stawką pojedynku był awans na pozycję lidera rankingu organizacji IBF. 6 grudnia 2013 w UIC Pavilion w Chicago wygrał przez nokaut w drugiej rundzie z Kolumbijczykiem Samuelem Millerem (26-7, 23 KO). 24 maja 2014 w Montrealu zmierzył się z Adonisem Stevensonem (23-1, 20 KO) w walce o pas mistrza świata federacji WBC. Polak przegrał jednogłośnie na punkty, sędziowie punktowali 115:110, 115:110 i 116:109 dla Kanadyjczyka. 1 listopada 2014 w UIC Pavilion w Chicago pokonał na punkty w stosunku 97:93, 98:92 i 97:93 Francuza Doudou Ngumbu. 18 kwietnia 2015 w kalifornijskim Carson Fonfara wygrał poprzez techniczną decyzję sędziów w dziewiątej rundzie z byłym mistrzem świata WBC kategorii średniej Meksykaninem Julio Césarem Chávezem Jr. (48-1-1, 32 KO), zdobywając międzynarodowy pas WBC International. Przed przerwaniem walki prowadzący na punkty (89:80, 88:81, 88:81) Polak lewym sierpowym, posłał rywala na deski w dziewiątej rundzie. Walka została uznana przez wortal boxingscene.com za pięściarską niespodziankę półrocza 2015. 16 października 2015 w UIC Pavilion w Chicago w pierwszej obronie międzynarodowego pasa WBC International zmierzył się z byłym mistrzem świata organizacji WBO Nathanem Cleverlym (29-2, 15 KO). Po bardzo dobrym pojedynku pokonując Walijczyka jednogłośnie na punkty 115:113 i dwukrotnie 116:112. 18 czerwca 2016 niespodziewanie przegrał przez nokaut w pierwszej rundzie z Amerykaninem Joe Smithem Jr (21-1, 17 KO), tracąc pas WBC International. 4 marca 2017 udanie powrócił na ring, pokonując przez techniczny nokaut w 10 rundzie byłego dwukrotnego mistrza świata Chada Dawsona (34-4, 19 KO). Do momentu nokautu Polak przegrywał na kartach punktowych u wszystkich sędziów. 2 czerwca 2017 stanął do rewanżowego pojedynku z Adonisem Stevensonem (28-1, 23 KO). Tym razem walka od początku miała jednostronny przebieg, a Polak został poddany przez swój narożnik już w drugiej rundzie. Kategoria junior ciężka 16 czerwca 2018 w Warszawie zadebiutował w kategorii junior ciężkiej walką z Ismaiłem Sillachem (25-6, 19 KO). Wygrał ten pojedynek przez techniczny nokaut w 6 rundzie. Wszedł w skład kolektywu DIIL Gang. W lutym 2019 ogłosił zakończenie kariery. Lista walk zawodowych Kariera MMA 3 lipca 2023 nowopowstała federacja Clout MMA ogłosiła walkę MMA, podczas której zmierzą się debiutujący w tej formule Andrzej Fonfara oraz freak fighter Marcin Najman. Pojedynek odbył się w ramach gali Clout MMA 1, która miała miejsce 5 sierpnia 2023 w warszawskiej hali Torwar. Zwyciężył już w 16 sekundzie przez techniczny nokaut. Przypisy Linki zewnętrzne Andrzej Fonfara – strona oficjalna Lista walk zawodowych Andrzeja Fonfary na BoxRec.com Polscy bokserzy Zawodowi bokserzy wagi junior ciężkiej Zawodowi bokserzy wagi półciężkiej Ludzie urodzeni w Białobrzegach Urodzeni w 1987

83622

https://pl.wikipedia.org/wiki/Cz%C5%82owiek%20rozumny

Człowiek rozumny

Człowiek rozumny (Homo sapiens) – gatunek ssaka naczelnego, jedyny występujący współcześnie przedstawiciel rodzaju Homo. Charakteryzują go: wyprostowana postawa, dwunożność, wysoko rozwinięta sprawność manualna i umiejętność używania ciężkich narzędzi w stosunku do innych gatunków zwierząt, używanie języka bardziej złożonego niż języki zwierzęce, większy i bardziej złożony mózg niż te u innych zwierząt, wysoko rozwinięty instynkt społeczny. Razem z szympansami, gorylami i orangutanami współtworzy rodzinę człowiekowatych (Hominidae, wielkie małpy). Gatunek ten pojawił się najpóźniej 300 tys. lat temu w Starym Świecie, ewoluując z wcześniejszych gatunków człowieka. Dokładniejszy scenariusz był przedmiotem konkurencyjnych spekulacji: teoria wyjścia z Afryki mówi o pojawieniu się go wyłącznie Afryce, za to hipoteza multiregionalna o pochodzeniu także z populacji Eurazji. Był to pierwszy gatunek ludzki, który zasiedlił Nowy Świat. Przez to występuje na wszystkich kontynentach, choć na Antarktydzie ludzki osobnik umie przeżyć tylko tymczasowo, zależnie od kontaktu z innymi obszarami. Człowieka rozumnego próbowano dzielić na rasy na podstawie koloru skóry i innych cech. Kategorie jak odmiana czarna (negroidalna), biała (europeidalna) i żółta (mongoloidalna) uznano za umowne, płynne i niewyczerpujące, choć próbowano opierać na nich rasistowskie przepisy niektórych krajów, np. segregację rasową w RPA (apartheid). W wyniku rewolucji neolitycznej i późniejszych przełomów technologicznych gatunek ten rozmnożył się o całe rzędy wielkości. W latach 20. XXI wieku ludność świata przekroczyła 8 miliardów; proces ten przyczynił się do degradacji środowiska, przez co czasem wyróżnia się epokę geologiczną naznaczoną wpływem ludzkości: antropocen. Pod względem systemu kojarzeń i seksualności ludzie rozumni bywają zarówno monogamiczni, jak i poligamiczni na różne sposoby (poliginia, poliandria, promiskuityzm). Gatunek ten bywa agresywny, np. mordując innych ludzi, czasem seryjnie lub masowo, niekiedy na poziomie ludobójczym, zwłaszcza w czasie wojen. Zdarza się też kanibalizm; z drugiej strony u ludzi występuje także rozbudowany altruizm, np. dobroczynność, także w stosunku do innych gatunków, zwłaszcza udomowionych. Człowiek rozumny nie jest wolny od autoagresji, w tym samookaleczeń i samobójstw. Przyszłość tego gatunku jest przedmiotem spekulacji, zarówno bliskich nauce (futurologia), jak i bardziej artystycznych (fantastyka naukowa). Niektóre prognozy mówią o wymarciu, np. w wyniku wojny jądrowej, a inne o kolonizacji Kosmosu, osiągnięciu pierwszego poziomu skali Kardaszowa rozwoju cywilizacji i o różnych formach transhumanizmu mającego zacierać granice tego gatunku lub je przekraczać. Ewolucja Pokrewieństwo i ewolucja ludzi badana jest m.in. za pomocą antycznego DNA, wyekstrahowanego z kości wczesnych hominidów. Teoria Leakeyów Małżeństwo paleontologów, Louis Leakey i Mary Leakey, w latach 60. XX w. postawiło hipotezę, że przed ok. 1,9 miliona lat temu Homo habilis (człowiek zręczny) dał początek gatunkowi Homo erectus (człowiek wyprostowany), z którego mniej więcej 190 tys. lat temu wyewoluowali obecni ludzie. Korzystali oni z odkryć dokonanych w wykopaliskach prowadzonych przez ich synów, Jonathana i Richarda Leakeyów w Wąwozie Olduvai w Tanzanii. Obecnie większość naukowców zgadza się, że Homo habilis jest przodkiem wszystkich późniejszych gatunków z rodzaju Homo, w tym również – choć nie bezpośrednio – człowieka rozumnego. W 2007 roku z Ileret w Kenii opisano niekompletną kość szczękową (KNM-ER 42703) H. habilis liczącą około 1,44 mln lat, a więc pochodzącą z okresu, w którym żył już H. erectus, co najprawdopodobniej oznacza, że H. erectus nie wyewoluował z H. habilis na drodze anagenezy. W tamtym obszarze odnaleziono również drugą czaszkę (KNM-ER 42700), którą Spoor i inni naukowcy przypisali do H. erectus. W związku z tym postawiono tezę, że dymorfizm płciowy jest słabszy u współczesnych ludzi, niż był u H. erectus, co wskazuje, że nie przypominał on H. sapiens w tak dużym stopniu, jak wcześniej sądzono. Przynależność tej skamieniałości do H. erectus została jednak zakwestionowana przez Karen Baab, która uznała ją za należącą do nieokreślonego gatunku z rodzaju Homo. Ponadto szczątki H. erectus z Dmanisi wykazują te same plezjomorfie co skamieniałości H. habilis, co wspiera hipotezę, że pochodzi on od H. habilis. H. erectus jest z kolei przez większość naukowców uznawany za przodka H. sapiens – prawdopodobnie początek linii ewolucyjnej obejmującej neandertalczyka i człowieka współczesnego dała jedna z populacji H. erectus (sensu lato, przez część naukowców zaliczana do odrębnego gatunku Homo ergaster) żyjących w Afryce. Afrykański H. erectus (czyli H. ergaster) mógł być również przodkiem lub taksonem siostrzanym dla azjatyckich H. erectus. Według teorii R. Leakeya z lat 60. H. erectus tworzył społeczność podobną do tej, jaką tworzą ludzie obecnie. Miała się ona charakteryzować monogamicznymi związkami i zbieracko-łowieckim trybem życia. Jedyne, co miało różnić gatunek Homo erectus od Homo sapiens według paleontologa, to mniejszy mózg. Zapostulowany w 2007 r. przez Koobi Fora Research Project silniejszy niż do tamtej pory sądzono dymorfizm płciowy u H. erectus oznacza, że samce tego gatunku, podobnie jak gatunku H. habilis, posiadały harem mniejszych od siebie samic, tak jak ma to miejsce u goryli. Przynależność czaszki KNM-ER 42700 do H. erectus – mniejszej od czaszek innych przedstawicieli tego gatunku – jest jednak kwestionowana, a potwierdzenie występowania u niego wyraźnego dymorfizmu płciowego wymaga odnalezienia większej liczby skamieniałości z różnych stanowisk o podobnym wieku geologicznym. Teorie poligeniczne Istnieją też teorie poligeniczne, według których niezależne było powstanie Homo sapiens w różnych miejscach, także w Azji i Europie. Mniej więcej 100 tysięcy lat temu dotarł na Bliski Wschód, ok. 60 tys. lat temu do Australii, a prawie 40 tys. lat temu do Europy (był to tzw. kromaniończyk, czyli człowiek z Cro Magnon – od nazwy stanowiska archeologicznego we Francji). Do tego gatunku czasami zalicza się następujące podgatunki: człowieka współczesnego (Homo sapiens sapiens); człowieka kromaniońskiego (Homo sapiens fossilis, czyli Homo sapiens kopalny), którego uważa się za anatomicznie identycznego z człowiekiem współczesnym; człowieka współczesnego starszego Homo sapiens idaltu (idaltu oznacza w lokalnym etiopskim języku afar osobę starszą), który wykazuje pewne nieznaczne różnice z człowiekiem współczesnym i został wyodrębniony jako osobny podgatunek. Trwają również spory, czy człowiek neandertalski, który zamieszkiwał Europę podczas ostatniego zlodowacenia, jest podgatunkiem człowieka rozumnego (i należy go nazywać Homo sapiens neanderthalensis), czy osobnym gatunkiem (Homo neanderthalensis). Wstępnie zsekwencjonowany genom neandertalczyka jest bardziej podobny do genomu ludzi żyjących obecnie na terenach Eurazji niż żyjących w Afryce subsaharyjskiej, co sugeruje, że przepływ genów od neandertalczyków do przodka nie-Afrykańczyków nastąpił jeszcze przed zróżnicowaniem się poszczególnych grup Eurazjatów. Anatomia i morfologia Wielkość Wedle badań z 1928 przeprowadzonych przez Martina, dorosły zdrowy człowiek osiąga wzrost w przedziale 1,21–2,00 m; mężczyzna osiąga przeciętnie 1,65 m, kobieta zaś 1,54 m (93% wzrostu mężczyzny), zaznacza się więc dymorfizm płciowy. Maksymalny średni wzrost badacz ten zaobserwował u Szkotów (1,746 m). Spotyka się jednakże osobniki niemieszczące się w tych granicach, określane mianem karłów bądź olbrzymów. Przypadki takie mogą być powodowane zmianami w kościach, chrząstkach lub zaburzeniami hormonalnymi, np. nadczynnością przedniego płata przysadki (tzw. gigantyzm przysadkowy). Wzrost olbrzymi zdarza się częściej niż karłowaty. Najwyższy odnotowany wzrost dorosłego człowieka wynosił 2,72 m (Robert Wadlow), najniższy zaś 0,67 m (Pojawiają się doniesienia o osobnikach niższych, mierzących 0,55 m.) Typy konstytucjonalne Biorąc pod uwagę ludzką sylwetkę, wyróżnia się kilka typów konstytucjonalnych budowy ciała: leptosomiczny: o wysmukłej postawie; długiej, wąskiej i płytkiej klatce piersiowej; małej skłonności do odkładania tłuszczu; bardziej podłużnie lub pionowo ułożonych narządach wewnętrznych; wąskiej, długiej, bladej twarzy asteniczny: o cechach podobnych jak w typie leptosomicznym, ale silniej wyrażonych pykniczny (eurysomiczny): o postawie przysadzistej; kończynach krótkich i grubych; dużej skłonności do odkładania tkanki tłuszczowej; dużej, szerokiej głowie; krótkiej, grubej szyi atletyczny: o dobrze rozwiniętych układzie kostnym i mięśniach; tułowiu znacznie zwężającym się od barków w stronę miednicy. Jest to typ pośredni pomiędzy leptosomicznym i pyknicznym Prócz tego mogą występować też typy patologiczne zwane dysplastycznymi. Budowa ogólna Budowa ciała ludzkiego przypomina tę spotykaną u innych ssaków, szczególnie zaś u naczelnych, choć występują pewne odrębności niespotykane u innych gatunków. Zwłaszcza w obrębie układu kostnego, ale też np. unerwienia zaznaczają się jeszcze ślady pierwotnej metamerii, zwłaszcza w przypadku zarodka. Za specyficzną cechę ludzką uchodzi postawa spionizowana. Łączy się z nią budowa stopy, a także kończyn górnych, które dzięki zmianie pozycji nabyły zwiększonych możliwości manipulacyjnych. Dzięki temu rozwinęły się chwytne ręce i stopy przystosowane do chodu. Kończyny ludzkie cechują się charakterystyczną proporcją długości, odbiegającą od spotykanej u innych naczelnych. Wskaźnik długości kończyn górnych w odsetkach dolnych wynosi u człowieka jedynie 78 (u szympansa 106, goryla 117). Sam kręgosłup cechują specyficzne dla człowieka krzywizny (kifozy i lordozy). Ich zadanie stanowi zwiększenie sprężystości, a więc amortyzacja i ochrona mózgowia przed wstrząsami. Liczba kręgów ludzkich nie jest stała, wynosi zwykle 33 lub 34. Składają się na nią: 7 kręgów szyjnych (karkowych) 12 kręgów piersiowych (grzbietowych) 5 kręgów lędźwiowych 5 kręgów krzyżowych zrastających się w 1 kość krzyżową 4-5 kręgów ogonowych (guziczne) Pierwsze 3 grupy zaliczane są do kręgów przedkrzyżowych, czyli prawdziwych, dwie ostatnie zaś do rzekomych. U człowieka kręgi guziczne są silnie uwstecznione. Pionizacja przyniosła też ze sobą zmiany w budowie klatki piersiowej, spotykane też u małp człekokształtnych. Zmiana położenia środka ciężkości, który pierwotnie (u zwierząt czworonożnych) leżał pod kręgosłupem, a u człowieka znajduje się przed nim, wymusiła skrócenie wymiaru strzałkowego klatki piersiowej, zwiększenie jej wymiaru poprzecznego i wciągnięcie kręgosłupa do przodu, by zbliżyć go do środka ciężkości. W okresie życia płodowego zmiany te nie zachodzą w zauważalnym stopniu, zmiany proporcji wymiarów klatki dokonują się po urodzeniu. Czaszka ludzka inaczej niż małpia łączy się z kręgosłupem. U innych naczelnych spotyka się podtrzymujące ją silnie rozwinięte mięśnie barkowe, u człowieka ich brak i bardziej swobodne ułożenie czaszki na kręgosłupie daje jej szersze możliwości wzrostu. Twarzoczaszka w stosunku do mózgoczaszki uległa skróceniu, a nawet wsunięciu pod większą od niej mózgoczaszkę. Występowanie Gatunek człowieka rozumnego występuje bardzo szeroko, nie dorównuje mu w tym względzie żaden inny ssak. Zamieszkuje on wszystkie kontynenty, choć na Antarktydzie nie osiedlił się na stałe. Dodatkowo niewielkie grupy ludzi niekiedy podróżują w pojazdach napędzanych silnikami rakietowymi w kosmos, gdzie okresowo zamieszkują Międzynarodową Stację Kosmiczną. H. sapiens zasiedla różnorodne środowiska. Posiada zdolność przekształcenia siedlisk na bardziej odpowiadające swym potrzebom dzięki użyciu technologii. Tworzy miasta, w których od 2008 roku żyje przeszło połowa osobników. W ujęciu ekologicznym niezrównoważone wykorzystywanie zasobów środowiska klasyfikuje człowieka jako wysokiego szczeblem drapieżnika. Genetyka Genom jądrowy człowieka rozumnego liczy sobie około 3*109 par zasad, jego masę cząsteczkową szacuje się na 3*1012 D. Jego długość wynosi około 1 m. Geny zajmują w nim około 5%, z czego 3% koduje białka, a pozostałe 2% pełni funkcje regulatorowe. Telomerom przypada w udziale 10%. Występują 22 pary autosomów i jedna heterosomów, oznaczanych symbolami X i Y. Chromosomy człowieka podzielono na grupy w zależności od ich wielkości, położenia centromeru i rozmieszczenia prążków. Występuje 10 organizatorów jąderek. Jego strukturę rozpracował w 1952 James D. Watson. Cały czas trwają prace nad jego poznaniem, w których przodujący wydaje się Projekt Poznania Ludzkiego Genomu (HGP, Human Genome Project), zrzeszający naukowców z 18 państw. Prócz genomu jądrowego ma on także mitochondrialny DNA. Dziedziczy się inaczej niż jądrowy: prawie w całości po matce (udział genów ojca szacuje się 0,1%). W komórce somatycznej człowieka znajduje się przeciętnie około tysiąca mitochondriów. DNA mitochondrialny to cząsteczka naga i kolista, składająca się u człowieka z 16569 par zasad, w związku z czym nie stanowi nawet 1% całkowitego DNA komórki. Znajdują się tu nieliczne geny: 22 odpowiedzialne za tRNA 13 kodujących białka ATP-azę – 2 podjednostki cytochrom b dehydrogenazę NADH – 7 podjednostek oksydazę cytochromową – 3 podjednostki W przeciwieństwie do DNA jądrowego nie występują tu introny. W regionie intercistronowym leży nie więcej niż 87 par zasad, od których rozpoczyna się replikacja. Zdarza się też zjawisko nadpisania. Genom ten, wystawiony na działanie tlenu i wolnych rodników tlenowych, a dysponujący niewielkimi możliwościami naprawy po uszkodzeniach, ulega mutacji dziesięciokrotnie częściej od DNA jądrowego. Zmiany te mogą być przyczyną wielu chorób (encefalomiopatie). Liczebność Całkowitą liczebność tego gatunku szacowano 15 listopada 2022 roku na 8 miliardów. Stale się ona zwiększa. Zobacz też typologia antropologiczna protologia Przypisy Homo Ssaki Europy Ssaki Azji Ssaki Afryki Ssaki Ameryki Północnej Ssaki Ameryki Południowej Ssaki Australii Gatunki i podgatunki zwierząt nazwane w 1758 roku

498212

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kanye%20West

Kanye West

Ye ( Kanye West (//); ur. 8 czerwca 1977 w Atlancie) – amerykański raper, wokalista, producent muzyczny, projektant mody oraz kandydat na prezydenta Stanów Zjednoczonych w 2020 roku. Uznawany jest za jedną z najważniejszych gwiazd muzyki popularnej XXI wieku. Rozpoznawalność w przemyśle zyskał dzięki dokonaniom producenckim w wytwórni Roc-A-Fella Records; rozgłos przyniósł mu w szczególności wkład w album The Blueprint Jaya-Z. Początkowo jego styl produkcji utworów polegał na zapożyczaniu sampli wokalnych z piosenek soulowych, a następnie łączeniu ich z jego własnymi kompozycjami instrumentalnymi. W kolejnych latach West poszerzał swoją paletę muzyczną, czerpiąc inspirację z R&B lat 70., barokowego popu, trip hopu, rocka stadionowego, folku, synth popu, a także muzyki alternatywnej, elektronicznej i klasycznej. Debiutancki album Westa, The College Dropout, miał premierę w 2004 roku. Rok później ukazała się jego druga płyta – Late Registration. Kolejne wydawnictwa studyjne Kanye objęły: Graduation (2007), 808s & Heartbreak (2008) oraz My Beautiful Dark Twisted Fantasy (2010). W sierpniu 2011 roku miała miejsce premiera Watch the Throne, pierwszego albumu kolaboracyjnego w twórczości Kanye, nagranego w duecie z Jayem-Z. Wszystkie albumy Westa spotkały się z pozytywnymi ocenami krytyków; każdy z nich uzyskał ponadto status co najmniej platynowej płyty w Stanach Zjednoczonych. Raper jest również zdobywcą dwudziestu dwóch nagród Grammy. Z wyjątkiem The College Dropout, pięć kolejnych albumów Kanye zadebiutowało na szczycie Billboard 200. West uznany został za 3. artystę dekady 2000–2009 pod względem cyfrowej sprzedaży singli, jako że 5 jego piosenek znalazło co najmniej 3 miliony nabywców w Internecie. W sumie cyfrowa sprzedaż utworów Westa w Stanach Zjednoczonych wynosi ponad 25 milionów kopii; dzięki temu, zajmuje 2. miejsce na liście artystów z największą liczbą zakupionych cyfrowo piosenek. Witryna About.com umieściła Kanye Westa na 8. miejscu listy najlepszych hip hopowych producentów muzycznych. W 2008 roku MTV wyróżniła go jako „najlepszego MC w grze”. W 2010 roku ta sama stacja telewizyjna nadała Westowi tytuł Mężczyzny Roku MTV. Z kolei magazyn Billboard uznał Kanye za 3. najlepszego producenta dekady 2000–2009, a BET umieściła go na 3. miejscu listy najwybitniejszych raperów XXI wieku. West prowadzi własną wytwórnię płytową GOOD Music, z którą kontrakty posiadają tacy artyści, jak m.in.: John Legend, Common oraz Kid Cudi. Symbolem i znakiem rozpoznawczym Westa jest tzw. „Dropout Bear” – pluszowy miś, którego wizerunek zdobił okładki trzech albumów i kilku singli rapera; sam miś pojawiał się także w jego wideoklipach. Wczesne życie Kanye Omari West urodził się w Atlancie, w stanie Georgia. Jego rodzice rozwiedli się, gdy ten miał trzy lata. W konsekwencji, Kanye przeprowadził się wraz z matką do Chicago. Jego ojciec, Raymond „Ray” West, w przeszłości członek Czarnych Panter, był wielokrotnie nagradzanym, jednym z pierwszych czarnoskórych fotoreporterów pracujących dla The Atlanta Journal-Constitution. Obecnie zajmuje się doradztwem chrześcijańskim. Matka Westa, dr Donda West, wykładała literaturę angielską na Clark Atlanta University, a także stała na czele katedry literatury angielskiej na Chicago State University; Donda porzuciła karierę naukową, by pełnić funkcję menedżerki Kanye. West dorastał w środowisku typowej klasy średniej, uczęszczając do Polaris High School w Oak Lawn na przedmieściach Chicago. Zapytany o swoje oceny, odpowiedział: „Dostawałem piątki i szóstki. I nie udaję.” Podczas nauki w szkole, Kanye produkował utwory dla lokalnych artystów. West uczęszczał na zajęcia sztuki w American Academy of Art; rozpoczął również studia na Chicago State University, jednak przerwał je, aby w pełni poświęcić się karierze muzycznej. Kariera muzyczna 1996–2003: początki kariery Pierwsze profesjonalne produkcje w działalności Westa pochodzą z 1996 roku i obejmują osiem piosenek, jakie Kanye wyprodukował na debiutancki album rapera Grava, Down to Earth. Mimo iż płyta okazała się komercyjnym fiaskiem, West stopniowo zwiększał swoją renomę w środowisku muzycznym, współpracując z coraz popularniejszymi artystami. W latach 1998–1999 produkował utwory m.in. dla: Jermaine’a Dupri, Foxy Brown i Goodie Mob. Przełom w karierze Kanye nastąpił w 2000 roku, kiedy to związał się z wytwórnią Roc-A-Fella Records, produkując utwory dla należących do niej artystów. Wśród jego produkcji z tego okresu pochodzi chociażby dobrze przyjęty utwór „This Can’t Be Life” Jaya-Z, wydany na albumie The Dynasty: Roc La Familia. Po zacieśnieniu współpracy z Jayem-Z, West był jednym z producentów jego albumu The Blueprint z 2001 roku. Wśród utworów, za które odpowiadał był główny singel z płyty – „Izzo (H.O.V.A.)”, a także utwory „Heart of the City (Ain’t No Love)” oraz „Takeover” (diss przeciwko Nasowi i duetowi Mobb Deep); od tego czasu, Kanye kilkakrotnie pracował z Mobb Deep i Nasem. Produkcje Westa z The Blueprint spotkały się z uznaniem ze strony krytyków muzycznych, nadając mu miano jednego z najbardziej cenionych producentów muzycznych w branży hiphopowej. Status ten uzyskał zanim zyskał sławę jako raper i artysta solowy. W latach 2002–2003 Kanye współpracował m.in. z: Nasem, Scarface’em, Mos Defem, T.I., Ludacrisem i raperem DMX. Jednocześnie kontynuował działalność producencką dla Roc-A-Fella Records, a także odpowiadał za cztery piosenki Jaya-Z wydane na kontynuacji The Blueprint, The Blueprint²: The Gift & The Curse. W 2003 roku West zaangażowany był w spór finansowy dotyczący piosenki „Heartbeat” rapera Royce da 5’9”, wydanej na jego albumie Build & Destroy: The Lost Sessions, a wyprodukowanej przez Kanye. West twierdził, że Royce nigdy nie zapłacił za stworzone przez niego bity; zamiast tego, nagrał utwór i umieścił go na swojej płycie. W efekcie, Kanye ogłosił, że nigdy więcej nie będzie współpracował z Royce da 5’9”. Po kilku latach, w 2007 roku, sprawę skomentował Royce, twierdząc, że problemem był brak komunikacji między nimi. Po osiągnięciu sukcesu jako producent, West zaczął dążyć do rozwoju kariery jako artysta solowy. Wciąż napotykał jednak przeszkody na drodze do podpisania kontraktu z wytwórnią płytową. Chris Anokute, odpowiedzialny w tamtym okresie za A&R w Def Jam, przyznał, że Kanye przedstawiał mu dema swojego materiału solowego przy okazji każdej wizyty w jego biurze. Z kolei Jay-Z wytłumaczył, że Roc-A-Fella była początkowo niechętna wesprzeć Westa w roli rapera, widząc go przede wszystkim w roli producenta muzycznego. Wiele wytwórni uważało ponadto, że West nie odniesie takiego sukcesu komercyjnego, jak raperzy, którzy reprezentują „wizerunek uliczny”, dominujący w kulturze hip hopowej. Ostatecznie, Kanye podpisał kontrakt z wytwórnią Roc-A-Fella. Kariera Westa jako artysty solowego rozpoczęła się wraz z jedną zwrotką, w której rapował na albumie The Blueprint²: The Gift & The Curse Jaya-Z. 2004–2005: The College Dropout i Late Registration 23 października 2002 roku West, wracając do domu ze studia nagraniowego, uczestniczył w poważnym wypadku samochodowym; wydarzenie stanowiło inspirację dla jego pierwszego w karierze singla – „Through the Wire”. W lutym 2004 roku premierę miał debiutancki album studyjny Kanye, The College Dropout, który został pozytywnie przyjęty przez krytyków oraz szeroką publiczność. Z albumu pochodzi utwór „Jesus Walks”, w którym West mówi o swojej głębokiej wierze; raper wykonywał piosenkę podczas licznych wystąpień, a w tym w ramach koncertu charytatywnego Live 8 w Filadelfii. Płyta zdefiniowała styl, z którego słynie raper, a który obejmuje liczne gry słów oraz sampling. Do artystów, którzy gościnnie pojawili się na albumie należą m.in.: Jay-Z, Ludacris, Consequence, Talib Kweli, Mos Def i Common. The College Dropout uzyskał status trzykrotnie platynowej płyty według RIAA, rozchodząc się w Stanach Zjednoczonych w ponad 3 milionach egzemplarzy. Ponadto, The College Dropout okrzyknięty został mianem najlepszego albumu roku 2004 przez Rolling Stone, The Village Voice i Spin. Magazyn Time wyróżnił płytę jako jeden ze stu najlepszych albumów wszech czasów. Z kolei XXL w swojej retrospektywnej edycji przyznał The College Dropout perfekcyjną ocenę „XXL”, którą wcześniej otrzymało zaledwie szesnaście płyt. Entertainment Weekly uznał The College Dropout za najlepszy album dekady 2000–2009. The College Dropout zyskał siedem nominacji do nagród Grammy, wygrywając ostatecznie w dwóch kategoriach. Kompletując drugi album solowy, West współpracował z amerykańskim kompozytorem muzyki filmowej, Jonem Brionem. Late Registration miał premierę 30 sierpnia 2005 roku i, podobnie jak poprzednik, został bardzo przychylnie odebrany przez recenzentów; wybrany został najlepszą płytą roku przez liczne publikacje, a w tym USA Today, The Village Voice, Spin i Time. Magazyn Rolling Stone umieścił Late Registration na szczycie listy najlepszych wydawnictw 2005 roku, opisując go jako „absurdalnie wirtuozowski klasyk hip hopu”. Jednocześnie wydawnictwa Kanye Westa zajmowały szczyty list najlepszych albumów roku 2004 i 2005 według Rolling Stone, The Village Voice i Spin przez dwa kolejne lata z rzędu. Late Registration okazał się również sukcesem komercyjnym, rozchodząc się w premierowym tygodniu w ponad 860 tysiącach kopii w Stanach Zjednoczonych i debiutując na szczycie Billboard 200. W sumie album znalazł ponad 3 miliony nabywców na rynku amerykańskim, uzyskując status trzykrotnie platynowej płyty. Late Registration przyniósł Westowi osiem nominacji do nagród Grammy, między innymi w kategoriach album roku oraz nagranie roku (za „Gold Digger”). 22 sierpnia 2005 roku telewizja MTV wyemitowała program specjalny All Eyes on Kanye West, w którym West oficjalnie sprzeciwił się zjawisku homofobii w branży hip hopowej, twierdząc: „Głośne wyrażanie własnych poglądów i łamanie barier zawsze było istotą hip hopu, jednak obecnie wszyscy ze środowiska hip hopowego dyskryminują homoseksualistów.” Swoje słowa poparł osobistymi doświadczeniami – przyznał, że momentem zwrotnym w jego postawie był okres, kiedy dowiedział się, że jeden z jego kuzynów jest gejem. Kanye zarysował podobieństwa pomiędzy walką Afroamerykanów o wolność a współczesnymi ruchami na rzecz praw osób homoseksualnych. 2007–2009: Graduation i 808s & Heartbreak Na początku 2007 roku opublikowany został nowy utwór Westa – „Classic (Better Than I’ve Ever Been)”, a media przyjęły, że może on być pierwszym singlem z kolejnego albumu rapera. Jednak firma Nike szybko wyjaśniła, że piosenka powstała z myślą o rocznicy wprowadzenia na rynek modelu obuwia Air Force 1. 25 marca 2007 roku Kanye i jego ojciec Ray West wsparli Światowy Dzień Wody uczestnicząc w wydarzeniu Walk for Water. W 2007 roku, po dwuletniej przerwie, Kanye powrócił do roli kolumnisty w dziale mody magazynu Complex. 7 lipca West wystąpił wraz z The Police i Johnem Mayerem podczas amerykańskiego koncertu w ramach akcji Live Earth. W lipcu 2007 roku West podjął decyzję o zmianie daty wydania Graduation – jego trzeciego albumu studyjnego, z pierwotnego 18 września, na 11 września, czyli ten sam termin, w którym premierę miała płyta Curtis 50 Centa. W odpowiedzi, 50 Cent zadeklarował, że jeśli Graduation rozejdzie się w pierwszym tygodniu w większej liczbie kopii niż Curtis, zaprzestanie on tworzenia nowych albumów solowych. Ostatecznie jednak 50 Cent wycofał się ze swoich słów. W dniu premiery sprzedaż Graduation wyniosła 437 tysięcy egzemplarzy, wzrastając do 957 tysięcy kopii po upływie pierwszych siedmiu dni w Stanach Zjednoczonych. Dzięki temu, album zadebiutował na szczycie Billboard 200. Od tego czasu, uzyskał status podwójnie platynowej płyty, znajdując ponad 2 miliony nabywców na rynku amerykańskim. Graduation wybrany został albumem roku 2007 przez USA Today oraz Entertainment Weekly. Album przyniósł Kanye osiem nominacji do nagród Grammy, zdobywając ostatecznie trzy statuetki. Podczas ceremonii West zaśpiewał dwa utwory: „Stronger” (z Daft Punk) oraz „Hey Mama” (na cześć niedawno zmarłej matki). W sierpniu 2007 roku West pojawił się gościnnie w serialu telewizji HBO Ekipa, wykorzystując go jako platformę dla premiery swojego nowego singla – „Good Life”, podczas napisów końcowych. Podczas gali MTV Video Music Awards, która odbyła się 7 września 2008 roku, West premierowo wykonał nowy utwór, „Love Lockdown”. Piosenka, pozbawiona rapu – zamiast tego zawierająca wyłącznie wokal z użyciem auto-tune, pochodziła z czwartego albumu Kanye, 808s & Heartbreak. Płyta miała w założeniu ukazać się 16 grudnia 2008 roku, jednak we wrześniu artysta poinformował, że zakończył pracę nad materiałem i premiera nowego albumu odbędzie się w listopadzie. Na początku października West niespodziewanie pojawił się na scenie koncertu T.I. w Los Angeles, gdzie ogłosił, że 808s & Heartbreak ukaże się 25 listopada. Ostatecznie płyta wydana została dzień wcześniej, 24 listopada, a drugim promującym ją singlem był „Heartless”. 808s & Heartbreak zadebiutował na 1. miejscu Billboard 200, rozchodząc się w pierwszym tygodniu w nieco ponad 450 tysiącach egzemplarzy na terenie Stanów Zjednoczonych. Album uzyskał status platynowej płyty według RIAA, znajdując ponad 1,6 miliona nabywców na rynku amerykańskim. Witryna internetowa Jam! wyróżniła 808s & Heartbreak jako najlepszy album 2008 roku. Mimo licznych wyróżnień od krytyków, album został niemalże całkowicie pominięty w nominacjach do 51. ceremonii rozdania nagród Grammy, zdobywając zaledwie jedną. Jermaine Hall z magazynu Vibe stwierdził, że wpływ na to mógł mieć incydent z udziałem Westa podczas gali MTV Video Music Awards w 2009 roku, jednak bardziej prawdopodobnym powodem jest zdecydowana zmiana dotychczasowej stylistyki rapera na jego nowej płycie. Mimo braku wyróżnień za 808s & Heartbreak, Kanye zdobył w 2009 roku dwie statuetki Grammy za utwory kolaboracyjne. W sierpniu 2008 roku West, wraz z Wyclefem Jeanem i N.E.R.D., wystąpił podczas Narodowej Konwencji Partii Demokratycznej w Denver, by wesprzeć kandydaturę Baracka Obamy na urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych. W styczniu 2009 roku artysta pojawił się na scenie podczas balu inauguracyjnego dla młodzieży, zorganizowanego przez MTV z okazji inauguracji Obamy. 18 lutego West otrzymał nagrodę Brit Award dla najlepszego artysty międzynarodowego. Jako że nie był on obecny na gali, wyróżnienie zaakceptował w przemowie wideo, w której powiedział: „Barack jest najlepszym międzyrasowym mężczyzną, ale ja jestem dumny z bycia najlepszym międzynarodowym facetem na świecie.” W kwietniu 2009 roku Kanye nagrał z zespołem 30 Seconds to Mars utwór „Hurricane”, który miał ukazać się na albumie grupy This Is War. Jednak ze względu na spory prawne między wytwórniami artystów, nie doszło do tego. Ostatecznie piosenka wydana została na edycji deluxe This Is War, pod rozszerzonym tytułem „Hurricane 2.0”. 2010–2012: My Beautiful Dark Twisted Fantasy i Watch the Throne W maju 2010 roku West gościnnie użyczył swojego głosu postaci Kenny’ego Westa w serialu animowanym telewizji Fox The Cleveland Show. West spędził pierwszą połowę 2010 roku w Honolulu na Hawajach, pracując nad kolejnym albumem studyjnym, noszącym roboczy tytuł Good Ass Job. Jako swoje muzyczne inspiracje w tworzeniu albumu, Kanye wyróżnił Mayę Angelou, Gila Scott-Herona i Ninę Simone. Po tym jak West wyraził zainteresowanie samplowaniem jednej z piosenek Bon Iver, w studio nagraniowym na Oʻahu zjawił się Justin Vernon; efektem ich prac był gościnny udział wokalny Vernona w kilku nowych utworach, włączając w to „Lost in the World”. Kanye wykonał „Lost in the World” podczas Macy's Thanksgiving Day Parade w Nowym Jorku, w listopadzie 2010 roku. 12 września 2010 roku, podczas gali MTV Video Music Awards, Kanye wykonał wraz z raperem Pusha T premierowy utwór – „Runaway”. Krótko po występie West przyznał, że pracuje nad 35–minutowym filmem krótkometrażowym, opartym na tejże piosence. Obraz był silnie inspirowany film noir i skupia się na upadłym feniksie, w którym zakochuje się Kanye. Nazwę piątego albumu Kanye została ostatecznie zmieniona na My Beautiful Dark Twisted Fantasy, zaś sama płyta miała premierę 22 listopada 2010 roku. Wydawnictwo zadebiutowało na 1. miejscu listy Billboard 200, rozchodząc się w pierwszym tygodniu w 496 tysiącach egzemplarzy w Stanach Zjednoczonych. Od tego czasu My Beautiful Dark Twisted Fantasy uzyskała status platynowej płyty według RIAA, znajdując ponad milion nabywców na rynku amerykańskim. Album uzyskał bardzo dobre recenzje krytyków muzycznych. Anslem Samuel z XXL przyznał mu perfekcyjną ocenę „XXL”. My Beautiful Dark Twisted Fantasy wybrany został najlepszą płytą roku 2010 przez liczne publikacje, a w tym: Spin, Billboard, Time, Slant, Pitchfork Media, Vibe, Rolling Stone, The Washington Post, The A.V. Club, a także wszystkich trzech dziennikarzy muzycznych dziennika The New York Times (Jona Caramanica, Nate’a Chinena oraz Jona Parelesa). Ten sam tytuł albumowi nadał również The Village Voice w wyniku głosowania przeprowadzonego w gronie krytyków; My Beautiful Dark Twisted Fantasy wygrał największą przewagą w historii tygodnika. W czerwcu 2018 roku magazyn Rolling Stone opublikował zestawienie 100 najlepszych piosenek XXI wieku, w którym utwór „Runaway” pochodzący z płyty My Beautiful Dark Twisted Fantasy uplasował się na 7. miejscu. 8 sierpnia 2011 roku ukazał się pierwszy w karierze Westa album kolaboracyjny, Watch the Throne, nagrany w duecie z Jayem-Z. Płyta pozostawała w stadium produkcji od sierpnia 2010 roku, kiedy to Kanye zapoczątkował inicjatywę GOOD Friday; polegała ona na premierze nowych utworów w każdy kolejny piątek pomiędzy 20 sierpniem a świętami Bożego Narodzenia w grudniu 2010 roku. Album rozszedł się w pierwszym tygodniu w 436 tysiącach egzemplarzy na terenie Stanów Zjednoczonych i zadebiutował na szczycie Billboard 200 – jako piąta w karierze płyta Westa i dwunasta Jaya-Z, która tego dokonała. Jednocześnie w ciągu debiutanckich siedmiu dni Watch the Throne został zakupiony w iTunes Store w liczbie 290 tysięcy kopii, łamiąc rekord dla największej tygodniowej sprzedaży cyfrowej iTunes w historii. 12 lutego 2012 roku West zdobył cztery statuetki na gali rozdania nagród Grammy, a w tym trzy za album My Beautiful Dark Twisted Fantasy i jedną w kategorii najlepsze wykonanie rap za utwór „Otis”, nagrany w duecie z Jayem-Z, pochodzący z albumu Watch the Throne. 2013–2015: Yeezus, single i współpraca z Adidasem Yeezus ukazał się 18 czerwca 2013 roku jako szósty album studyjny artysty. Za produkcje byli odpowiedzialni m.in. Daft Punk, sam Kanye West, Lupe Fiasco oraz Rick Rubin. Album składał się z 10 utworów i zarówno pod względem długości, jak i ilości piosenek, było to najkrótsze wydawnictwo Westa. Pod względem oprawy muzycznej Yeezus stanowił radykalną zmianę stylu od tego zaprezentowanego na My Beautiful Dark Twisted Fantasy czy Watch the Throne. Brzmienie na płycie było zbliżone do industrialnego hip-hopu i muzyki eksperymentalnej. Mimo początkowego podzielenia słuchaczy, Yeezus zebrał pozytywne opinie krytyki i w wielu profesjonalnych zestawieniach uznany został za najlepszy album 2013. Pozytywną recenzję na temat płyty napisał także amerykański muzyk Lou Reed. Z promocją płyty związana była odbywająca się na kontynentach Ameryki Północnej oraz Oceanii trasa koncertowa The Yeezus Tour, przez krytyków obwołana jednym z najważniejszych wydarzeń muzycznych roku. 31 grudnia 2014 roku West wydał nagrany z Paulem McCartneyem singel „Only One”, do którego teledysk pojawił się 29 stycznia 2015. 23 stycznia miała premierę piosenka „FourFiveSeconds”, nagrana wraz z McCartneyem i Rihanną. W 2015 West rozpoczął współpracę z firmą Adidas, owocem tejże współpracy stała się linia obuwia o nazwie „Yeezy”. 2016–2018: The Life of Pablo i przerwana trasa W styczniu 2016 West zapowiedział premierę nowej płyty na luty tegoż roku, jednocześnie wydając nowe utwory – „Real Friends” oraz „No More Parties in L.A.” (z gościnnym udziałem Kendricka Lamara). Jako pierwsze nazwy nowej płyty West podawał SWISH oraz Waves, jednak ostatecznie płyta pod nazwą The Life of Pablo ukazała się na rynku 14 lutego 2016 roku. Ogólna opinia krytyki na temat płyty była pozytywna, choć nie tak jednoznacznie jak w przypadku poprzednich wydawnictw muzyka. Wydaniu płyty towarzyszyły kontrowersje, związane głównie z utworem „Famous”, jego skandalizującym teledyskiem i tekstem, którym West zaognił swój konflikt z Taylor Swift. Tournée promujące płytę, Saint Pablo Tour, rozpoczęło się w sierpniu 2016 i planowo miało potrwać do końca tego roku, jednak z powodu hospitalizacji Westa przerwane zostało w listopadzie po koncercie w Sacramento. 2018: Ye i Kids See Ghosts; literatura Za pośrednictwem swojego konta na Twitterze West zapowiedział, że planuje wydać książkę filozoficzną pt. Break the Simulation. Tym samym sposobem ogłosił także, że w czerwcu odbędą się premiery jego nowych płyt – solowej, nazwanej ye oraz Kids See Ghost, czyli kolaboracji z Kid Cudim. Na swojej oficjalnej stronie internetowej Kanye udostępnił dwa nowe utwory – „Lift Yourself” oraz „Ye vs the People” z gościnnym udziałem T.I. Wyprodukował singlowy utwór „Accelerate”, promujący ósmy album studyjny Christiny Aguilery, Liberation. Na przełomie maja i czerwca 2018 przez pięć tygodni w każdy piątek ukazywał się album produkowany przez Westa. Były to kolejno: Daytona Pushy T, Ye Kanye Westa, Kids See Ghosts grupy Kids See Ghosts (tworzonej przez Kanye Westa i Kida Cudiego), Nasir Nasa oraz K.T.S.E Teyany Taylor. Ye zadebiutował na pierwszym miejscu listy Billboard a Kids See Ghosts na drugim. Kolejnym singlem było „XTCY”, które na początku miało wejść w skład albumu Ye. We wrześniu miał premierę utwór „I Love It” z Lil Pumpem, który zadebiutował na pierwszym miejscu listy Billboardu. W tym samym miesiącu został zapowiedziany album Yandhi. Nigdy nie został on wydany, jednak niektóre piosenki wyciekły w późniejszym czasie. West wystąpił także w dwóch piosenkach na albumie 6ix9ina Dummy Boy i na pośmiertnej płycie XXXTentaciona Skins. Kanye wystąpił w programie Saturday Night Live, gdzie wykonał 3 utwory. Wygłosił także przemowę, której nie pokazano w telewizji. Pierwszy koncert Kids See Ghosts odbył się na festiwalu Camp Flog Gnaw Carnival w Los Angeles. 2019–2020: Jesus Is King i Sunday Service W styczniu 2019 West zebrał chór, z którym organizował cotygodniowe sesje nazwane Sunday Service. Były tam wykonywane głównie utwory chrześcijańskie oraz świeckie o tekście zmienionym tak, aby mówił o Bogu. Początkowo Sunday Service było dostępne tylko dla zaproszonych gości. Pierwsze wydarzenie dostępne dla publiczności miało miejsce na festiwalu Coachella. W sierpniu 2019 roku został zapowiedziany album Jesus Is King. Od 27 do 29 września odbyły się 3 biletowane wydarzenia, na których West zaprezentował ówczesną wersję płyty oraz film o tym samym tytule. Oficjalna premiera albumu miała miejsce 25 października 2019. Album otrzymał mieszane opinie krytyków, ale uplasował się na pierwszym miejscu listy Billboardu. Wiele piosenek z albumu zostało wykonanych po raz pierwszy w trakcie Sunday Service w The Forum w Inglewood. Chór razem z Westem występował w różnych miejscach. Występy różniły się od siebie repertuarem oraz stopniem otwarcia dla publiczności. Gościnnie pojawiali się między innymi Kid Cudi, Justin Bieber i Sia. 25 grudnia 2019 premierę miał album Sunday Service Choir Jesus Is Born produkowany przez Westa. Wystawione zostały również dwie opery stworzone przez Westa: Nebuchadnezzar z Sheck Wesem w roli tytułowej oraz Mary. Ostatnie Sunday Service przed ogłoszeniem pandemii odbyło się w Paryżu 1 marca 2020 roku. W wyniku pandemii COVID-19 wydarzenia zostały wstrzymane. 2020–2021: Donda 30 czerwca 2020 premierę miał singiel „Wash Us In The Blood” z gościnnym udziałem Travisa Scotta. Miał to być singiel promujący nadchodzący album God’s Country. 13 lipca Kanye opublikował na Twitterze fragment utworu „Donda” nazwanego na cześć jego zmarłej matki. Później zapowiedział premierę albumu o tym samym tytule na 24 lipca. Nazwa albumu została zmieniona na „Donda: With Child” a premiera została opóźniona. 16 października ukazał się utwór „Nah Nah Nah”, a niedługo później jego remix z udziałem DaBaby i 2Chainza. Oprócz tego Kanye wystąpił gościnnie na albumach artystów takich jak: Ty Dolla Sign, SAINt JHN, 2 Chainz i Playboi Carti. 24 kwietnia 2021 Sunday Service wystąpiło na memoriale DMXa na scenie zaprojektowanej przez Westa. Pierwszy raz od ponad roku wydarzenie było transmitowane. Inna aktywność Działalność biznesowa W sierpniu 2008 roku West ogłosił plany otwarcia dziesięciu restauracji Fatburger na terenie Chicago. Pierwsza z nich, umiejscowiona w Orland Park, zaczęła działać we wrześniu tego samego roku. Otwarcie drugiego lokalu nastąpiło w styczniu 2009 roku; procesy związane z oddaniem do użytku trzeciej restauracji pozostają w fazie finalizacji. Należąca do Kanye firma KW Foods LLC wykupiła prawa do marki Fatburger w Chicago. Moda 17 lutego 2009 roku West określony został jednym z 10 najbardziej stylowych mężczyzn w Stanach Zjednoczonych według magazynu GQ. W kwietniu 2009 roku, w sklepach marki Nike premierę miały nowe modele obuwia sportowego – Air Yeezy, zaprojektowane przez Westa i czerpiące nazwę od jego przydomka „Yeezy”. West, znany prywatnie jako wielbiciel mody, wielokrotnie sam wcielał się w rolę projektanta. 22 stycznia 2009 roku, podczas Paryskiego Tygodnia Mody, po raz pierwszy oficjalnie zaprezentowana została linia obuwia, którą Kanye zaprojektował dla domu mody Louis Vuitton. Modele, w cenach od 870 do 1140 dolarów, pojawiły się w butikach marki latem tego samego roku. W 2011 roku Kanye stworzył we współpracy z francuską manufakturą M/M ekskluzywną linię jedwabnych apaszek. Pięć wariantów, w jakich były dostępne, powstało pod wpływem inspiracji pracami graficznymi George’a Condo, jakie ten wykonał dla albumu My Beautiful Dark Twisted Fantasy. Apaszki dostępne były w limitowanej ilości – po 100 z każdego modelu, za kwotę około 400 dolarów każda. Obecnie West pracuje wraz z brytyjską projektantką Louise Goldin nad własną kolekcją odzieży dla kobiet. Część linii została przedstawiona podczas Nowojorskiego Tygodnia Mody, który odbył się we wrześniu 2011 roku. . Działalność filantropijna W 2003 roku West założył fundację Kanye West Foundation. W sierpniu 2007 roku raper poprowadził koncert charytatywny, który odbył się z okazji nawiązania współpracy pomiędzy jego fundacją i Strong American Schools. Wspólne działania obu organizacji mają na celu pomoc latynoskim i afroamerykańskim dzieciom w kontynuacji nauki w szkole i zdobywaniu wykształcenia w każdym stadium edukacji: począwszy od szkół podstawowych, przez średnie, na wyższych skończywszy. Kanye wsparł własną fundację zasilając jej konto o 500 tysięcy dolarów. West wielokrotnie udzielał się w różnorakich akcjach charytatywnych, a w tym m.in.: Millions More Movement, 100 Black Men of America, koncercie Live Earth, wziął udział w marszu z okazji Światowego Dnia Wody, biegach charytatywnych Nike, akcji MTV na rzecz młodych weteranów wojny w Iraku, a także w programach mających pomóc ofiarom huraganu Katrina. Styl i wpływy muzyczne Na początku kariery, styl produkcji Kanye Westa często wykorzystywał sample wokalne, zazwyczaj z soulowych piosenek, połączone z jego własnymi kompozycjami instrumentalnymi. Jego pierwszym ważnym wydawnictwem zawierającym charakterystyczny sampling wokalny był „This Can’t Be Life”, utwór Jaya-Z z albumu The Dynasty: Roc La Familia. West przyznał, że producent Wu-Tang Clan, RZA, miał bardzo duży wpływ na jego własny styl muzyczny. Poza tym przy wielu okazjach wyróżniał raperów z Wu-Tang – Ghostface Killah i Ol’ Dirty Bastard, jako jednych ze swoich ulubionych artystów: Sam RZA wypowiedział się na temat tych porównań w wywiadzie dla magazynu Rolling Stone: Podczas gdy na przestrzeni lat Kanye coraz rzadziej wykorzystuje sampling, jego produkcje wciąż zawierają skomplikowane, charakterystyczne aranżacje instrumentalne. Według rapera, ich początki sięgają czasów, gdy West zasłuchiwał się w twórczość grupy trip hopowej Portishead. Jej album koncertowy Roseland NYC Live z 1998 roku, nagrany z udziałem Orkiestry Filharmonii Nowojorskiej, zainspirował Kanye do włączenia do jego hip hopowych produkcji sekcji smyczkowej. W pierwszych latach działalności West nie mógł finansowo pozwolić sobie na wykorzystanie wszystkich instrumentów smyczkowych, z wyjątkiem współpracy z izraelską wiolonczelistką Miri Ben-Ari. Jednak wraz z osiągnięciem sukcesu komercyjnego, Kanye zatrudnił własną, 11-osobową orkiestrę smyczkową. W tamtym okresie, West był jedyną gwiazdą popu, która koncertowała z sekcją smyczkową. West wielokrotnie powtarzał, że poza pracą częściej od hip hopu słucha muzyki rockowej, wymieniając Franz Ferdinand, Red Hot Chili Peppers oraz The Killers jako jedne ze swoich ulubionych zespołów. Ponadto, tworząc album Graduation, Kanye czerpał inspirację od takich formacji, jak U2, The Rolling Stones i Led Zeppelin. Jako fan muzyki niezależnej, West wykorzystuje swoją stronę internetową, by promować grupy grające indie rocka, publikując ich wideoklipy oraz piosenki w specjalnej sekcji. Raper współpracował również z artystami sceny niezależnej: Santigold, Peter Bjorn and John i Lykke Li. Życie osobiste Związki West w 2002 roku zaczął się spotykać z projektantką Alexis Phifer. Cztery lata później oboje się zaręczyli, ale w 2008 roku ich związek się zakończył. W tym samym roku raper zaczął się spotykać z modelką Amber Rose. Ich związek trwał do lata 2010 roku. W kwietniu 2012 roku West zaczął spotykać się ze swoją długoletnią przyjaciółką – Kim Kardashian. 15 czerwca 2013 przyszła na świat ich córka North West. Kilka miesięcy później, w październiku 2013 roku para zaręczyła się, a 24 maja 2014 roku wzięła ślub. Prywatna ceremonia odbyła się w Forcie Belweder we Florencji. 5 grudnia 2015 roku urodził się ich syn Saint West. Wynajęte surogatki urodziły kolejne dzieci pary: córkę – Chicago (ur. 16 stycznia 2018) oraz syna o imieniu Psalm (ur. 10 maja 2019). Raper obecnie spotyka się z Biancą Censori. Śmierć matki 10 listopada 2007 roku matka Kanye, Donda West, zmarła w wieku 58 lat, w wyniku komplikacji spowodowanych operacjami plastycznymi – zmniejszeniem piersi i abdominoplastyką. Chirurg plastyczny Andre Aboolian odmówił wykonania zabiegów, uważając, że stan zdrowia Dondy West może powodować ryzyko wystąpienia zawału serca. Aboolian odesłał ją do lekarza, który miał zbadać pracę jej serca. Jednak Donda nigdy nie udała się do specjalisty i poddała się operacjom, które wykonał doktor Jan Adams. Adams wysłał kondolencje rodzinie Dondy, jednak odmówił publicznego omawiania procedur operacyjnych ze względu na umowę poufności. Adams był w przeszłości dwukrotnie oskarżony o działania niezgodne z etyką lekarską i dwukrotnie przegrał sprawy sądowe; prowadzone było również postępowanie w sprawie odebrania mu uprawnień medycznych. 20 listopada 2007 roku Adams miał pojawić się w Larry King Live, jednak opuścił studio tuż przed swoim występem. Dwa dni później ponownie zjawił się w programie, jednak już w obecności pełnomocnika, twierdząc, że jest tu wyłącznie po to, by się bronić. Adams przyznał, że niedawno opublikowane wyniki autopsji mówią „same za siebie”. Finałowy raport koronera, upubliczniony 10 stycznia 2008 roku, za przyczynę śmierci Dondy podał „chorobę wieńcową i wiele pooperacyjnych czynników powstałych z powodu lub w wyniku liposukcji i mammoplastyki”. Pogrzeb Dondy West odbył się 20 listopada 2007 roku w Oklahoma City. Dwa dni po pogrzebie Dondy, w londyńskiej arenie The O2, West zagrał swój pierwszy koncert od śmierci matki. Zadedykował jej wykonania dwóch utworów: „Hey Mama” oraz „Don’t Stop Believin'” (cover piosenki zespołu Journey). To samo robił podczas wszystkich pozostałych występów w ramach trasy Glow in the Dark. Podczas konferencji prasowej w Nowej Zelandii, w grudniu 2008 roku, West po raz pierwszy wypowiedział się o śmierci swojej matki, mówiąc: „To było jak utrata ramienia i nogi, i próba normalnego chodzenia mimo ich braku.” W reakcji na sprawę Dondy West, gubernator stanu Kalifornia Arnold Schwarzenegger podpisał, a zarazem wprowadził w życie ustawę „Donda West Law”, która narzuca obowiązek posiadania przez pacjentów aktualnego świadectwa zdrowia, aby móc poddać się części operacji plastycznych. Problemy z prawem W grudniu 2006 roku Robert „Evel” Knievel pozwał Westa za naruszenie praw do znaku towarowego w jego wideoklipie do utworu „Touch the Sky”. Knievel uznał, że „wulgarne i obraźliwe” obrazy w teledysku naruszają jego wizerunek. W klipie do „Touch the Sky” pojawia się bowiem postać „Evela Kanyevela”, który za pomocą rakiety próbuje przelecieć nad kanionem. Knievel domagał się odszkodowania oraz zaprzestania rozpowszechniania teledysku. Z kolei przedstawiciele Kanye argumentowali, że wideoklip ma charakter satyry i kwalifikuje się do 1. poprawki do Konstytucji Stanów Zjednoczonych. Na kilka dni przed swoją śmiercią w listopadzie 2007 roku, Knievel polubownie rozwiązał sprawę, po osobistym spotkaniu z Westem. Opisał on później rapera jako „świetnego faceta i dżentelmena”. 11 września 2008 roku West i jego ochroniarz/menedżer trasy Don „Don C.” Crowley zostali aresztowani na lotnisku Los Angeles International Airport pod zarzutem wandalizmu. Dwójka wdała się w szarpaninę z paparazzi, niszcząc ich aparaty. Po wpłaceniu 20 tysięcy dolarów grzywny, West został zwolniony z posterunku policji Los Angeles Police Department w Culver City. 26 listopada prokuratura okręgowa zdecydowała, że zarzuty nie zostaną wpisane do kartoteki artysty. Zamiast tego, oskarżono go o wandalizm i naruszenie cudzego mienia. 14 listopada 2008 roku West został aresztowany ponownie, w wyniku kolejnej kłótni z paparazzi pod klubem nocnym w Newcastle upon Tyne. Zgodnie z oświadczeniem rzecznika policji, raper został zwolniony z posterunku bez podejmowania dalszych kroków prawnych. Zdrowie psychiczne Kanye West zmagał się z depresją. Muzyk wyznał, że w 2010 roku rozważał popełnienie samobójstwa. 19 listopada 2016 podczas koncertu w Sacramento, West po zaśpiewaniu pięciu utworów wygłosił przemowę, w której stwierdził, iż gdyby głosował w wyborach prezydenckich, poparłby Donalda Trumpa, a następnie odniósł się do Jaya Z, aby ten nie nasyłał na niego morderców. Po tych zdarzeniach opuścił scenę. Nazajutrz został przewieziony do UCLA Medical Center, z podejrzeniami halucynacji i paranoi. W związku z tym faktem odwołano resztę koncertów The Life of Pablo Tour. W pierwszej ocenie lekarzy West był skrajnie przemęczony i cierpiał na „tymczasową psychozę”, a w trakcie pobytu widoczne były u niego stany depresyjne, mimo to nie postawiono oficjalnej diagnozy. Przyczyną złego stanu psychicznego Westa miał być niedawny napad na jego żonę oraz kolejna rocznica śmierci jego matki. 30 listopada 2016 West został wypuszczony ze szpitala. Po wydaniu albumu „Ye” w 2018 roku zdiagnozowano u muzyka chorobę afektywną dwubiegunową. Kontrowersje Media i polityka West wielokrotnie wywoływał kontrowersje medialne. 2 września 2005 roku, podczas charytatywnego koncertu na rzecz ofiar huraganu Katrina A Concert for Hurricane Relief, transmitowanego przez NBC, West miał być jednym z prezenterów. Kiedy raper w duecie z aktorem Mikiem Myersem zaczęli przemowę, w pierwszej części tekstu Kanye znacznie odbiegł od scenariusza. Następnie swoją kwestię wypowiadał Myers, postępując zgodnie z planem. Kiedy kamera skierowała się na Westa, który miał przedstawić drugą część swojego przekazu, ten powiedział: „George Bush nie dba o czarnych ludzi”. W tym momencie realizator wyłaczył mu mikrofon i skierował kamerę na Chrisa Tuckera, który przez kilka sekund nie był świadomy, że jest filmowany. Sam Bush przyznał w późniejszym wywiadzie, iż był to jeden z „najbardziej obrzydliwych momentów” jego prezydencji. W styczniu 2006 roku West wywołał kolejne kontrowersje, kiedy pojawił się na okładce magazynu Rolling Stone w wizerunku Jezusa, z cierniową koroną na głowie. W listopadzie 2010 roku, podczas wywiadu z Mattem Lauerem dla programu NBC Today Show, West wyraził ubolewanie nad swoimi słowami wobec Busha, twierdząc: „nie miałem podstaw, by nazywać Busha rasistą”. Następnie dodał: „Wierzę, że w sytuacjach, które są pełne emocji – my, jako istoty ludzkie, nie zawsze obieramy nasze myśli we właściwe słowa.” Kolejnego dnia Lauer przeprowadzał wywiad z Bushem, który docenił przeprosiny rapera, mówiąc: „Nie mam w naturze nienawiści. [...] Nie czuję nienawiści do Kanye Westa. Mówiłem raczej o całym środowisku, w którym ludzie mówią rzeczy, by krzywdzić innych. Nikt nie chce być nazwany rasistą, kiedy w sercu wierzy w równość ras.” Reakcje na słowa Westa były różne, jako że nie wszyscy uznali, iż West powinien przepraszać Busha. „Nie liczyły się słowa, ale esencja uczucia, które narastało w naszej społeczności zbyt długo.”, powiedział współzałożyciel wytwórni Def Jam, Russell Simmons. Z kolei dr Boyce Watkins stwierdził, że „Bush nie zasługiwał na przeprosiny; nie przepraszasz przestępcy, gdy opowiadasz o jego zbrodniach”. Kanye West popiera Donalda Trumpa i ruch pro-life, ponieważ jego zdaniem Demokraci zmuszają czarnych Amerykanów do aborcji. 1 grudnia 2022 roku wystąpił w wideo na serwisie InfoWars razem z twórcą teorii spiskowych Alexem Jonesem, stwierdzając, że „widzi dobro w Hitlerze”, zaprzeczając realności Holocaustu i oskarżając Żydów o rozpowszechnianie pornografii. Ceremonie rozdania nagród W 2004 roku West uczestniczył w swoim pierwszym z licznych incydentów podczas różnych ceremonii rozdania nagród muzycznych. Na gali American Music Awards raper wybiegł z sali, gdy okazało się, że przegrał statuetkę dla najlepszego debiutu na rzecz wokalistki country Gretchen Wilson. Później skomentował to słowami: Po ogłoszeniu nominacji do nagród Grammy w 2006 roku, Kanye stwierdził, że „będzie mieć problem”, jeśli nie wygra w kategorii Album of the Year. Następnie powiedział: 2 listopada 2006 roku, kiedy jego „Touch the Sky” nie zdobył wyróżnienia dla najlepszego wideoklipu na gali MTV Europe Music Awards, Kanye wszedł na scenę, gdy nagrodę odbierały zespoły Justice oraz Simian i zaczął sprzeczać się o to, iż to on powinien był wygrać. 7 listopada, kiedy otwierał koncert U2 w Brisbane, West oficjalnie przeprosił za swoje zachowanie. Kanye sparodiował później swój incydent z gali EMA w programie Saturday Night Live. 9 września 2007 roku West zasugerował, że jego rasa miała wpływ na to, iż nie otworzył swoim występem gali MTV Video Music Awards, a zamiast niego zrobiła to Britney Spears, twierdząc: „Może z moim kolorem skóry jest coś nie tak”. Tej samej nocy Kanye przegrał we wszystkich pięciu kategoriach, w których był nominowany. Był to jednocześnie drugi rok z rzędu, kiedy nie zdobył on żadnego wyróżnienia VMA. Po zakończeniu show raper powiedział, że już nigdy więcej nie wróci do MTV. W kilku stacjach radiowych powtórzył również, że jego marzeniem było, by otworzyć galę z piosenką „Stronger”. Uznał on ponadto, że Spears od długiego czasu nie wydała żadnego hitu, i że MTV wybrało ją po to, by podnieść oglądalność ceremonii. 13 września 2009 roku, podczas gali MTV Video Music Awards, kiedy Taylor Swift przyjmowała nagrodę dla najlepszego żeńskiego wideoklipu za „You Belong with Me”, West wkroczył na scenę, zabrał jej mikrofon i oznajmił, że klip Beyoncé do „Single Ladies (Put a Ring on It)”, nominowany w tej samej kategorii, był „jednym z najlepszych teledysków wszech czasów”. Za swoje zachowanie Kanye został usunięty z sali. Kiedy kilkanaście minut później Beyoncé wygrała statuetkę dla najlepszego wideoklipu roku za „Single Ladies (Put a Ring on It)”, zaprosiła Swift na scenę, by ta dokończyła swoją przemowę. West został skrytykowany przez liczne grono gwiazd i prezydenta Baracka Obamę, który nieoficjalnie nazwał go „dupkiem”. Słowa Westa podczas VMA zyskały dużą popularność na internetowych blogach, forach oraz w serwisie Twitter, gdzie zamieszczano różne materiały z frazą „Let you finish”. Kanye dwukrotnie publikował przeprosiny za ten incydent na swoim blogu; pierwsze – jeszcze tej samej nocy, drugie – 14 września 2009 roku, w tym samym dniu, w którym raper pojawił się w The Jay Leno Show, gdzie po raz kolejny przeprosił Taylor. Dwa dni po wydarzeniu Swift gościła w programie The View, w którym opowiedziała o sytuacji. W reakcji na jej wizytę, West zadzwonił do niej, by osobiście przeprosić za swoje zachowanie. Wokalistka przyznała, że przyjęła jego przeprosiny. Dyskografia Albumy solowe The College Dropout (2004) Late Registration (2005) Graduation (2007) 808s & Heartbreak (2008) My Beautiful Dark Twisted Fantasy (2010) Yeezus (2013) The Life of Pablo (2016) Ye (2018) Jesus Is King (2019) Donda (2021) Donda 2 (2022) Współprace Watch the Throne (2011) (z Jayem-Z) Cruel Summer (2012) (jako GOOD Music) Kids See Ghosts (2018) (z Kid Cudim) Przypisy Linki zewnętrzne Strona oficjalna Kanye Westa Amerykańscy producenci hip-hopowi Amerykańscy raperzy Amerykańscy wokaliści hip-hopowi Ludzie urodzeni w Atlancie Urodzeni w 1977 Zdobywcy platynowych płyt Kolekcjonerzy samochodów Laureaci Nagrody Grammy Laureaci MTV Video Music Awards Laureaci Europejskich Nagród Muzycznych MTV Ludzie związani z Chicago Laureaci World Music Awards Amerykańscy miliarderzy

1275733

https://pl.wikipedia.org/wiki/Opole

Opole

(, , , ) – miasto na prawach powiatu w południowo-zachodniej Polsce, siedziba władz województwa opolskiego i powiatu opolskiego. Historyczna stolica Górnego Śląska. Dwudzieste siódme co do wielkości populacji miasto w Polsce (126 755 mieszkańców na koniec grudnia 2021 roku). Pod względem powierzchni piętnaste (149 km²). Opole leży na Nizinie Śląskiej, w Pradolinie Wrocławskiej i Równinie Opolskiej, nad Odrą, w odległości około 270 km od Warszawy i około 40 km od granicy z Czechami. Jedno z najstarszych miast w Polsce, lokowane na prawie magdeburskim przed 1217 przez Kazimierza I opolskiego, prawnuka Bolesława III Krzywoustego. W czasach średniowiecza i renesansu Opole było centrem handlu dzięki jego położeniu na kilku szlakach handlowych. Miasto było stolicą księstwa opolsko-raciborskiego. Szybka rozbudowa miasta była też spowodowana powstaniem rejencji opolskiej w 1816. Pierwsza linia kolejowa łącząca Opole z Brzegiem i Wrocławiem została otwarta w 1845, a pierwsze zakłady produkcyjne powstały w 1859, co znacznie przyczyniło się do znaczenia regionalnego miasta. W okresie PRL nastąpił gwałtowny rozwój Opola. W tym czasie liczba ludności wzrosła ponad trzykrotnie. Zbudowano szereg zakładów przemysłowych, wzniesiono nowe dzielnice mieszkaniowe. Od 28 czerwca 1950 jest stolicą województwa opolskiego i jego głównym ośrodkiem gospodarczym, naukowym, kulturalnym i administracyjnym. Od 1999 siedziba władz ziemskiego powiatu opolskiego. Opole wraz z powiatem opolskim i krapkowickim tworzy aglomerację opolską, zamieszkałą przez ponad 315 tys. osób. Położenie Opole znajduje się w południowo-zachodniej Polsce, w środkowej części województwa opolskiego. Miasto położone na Górnym Śląsku, na obszarze dwóch mezoregionów fizjograficznych: zachodnia część na Pradolinie Wrocławskiej, a wschodnia na Równinie Opolskiej. Te dwa obszary są częściami makroregionu Nizina Śląska. Opole położone jest w dolinie rzeki Odry, a także w dolinach mniejszych cieków. Według danych z 2022 powierzchnia miasta wynosi 149 km². Opole stanowi centralną część aglomeracji opolskiej. Miasto graniczy z 8 gminami powiatu opolskiego. Środowisko naturalne Stosunki wodne Przez Opole przepływa druga co do wielkości rzeka Polski, Odra. W okolicach dzielnicy Groszowice oraz w centrum miasta, koryto rzeki uformowało się w szerokie zakola. Poza tym nie występują na niej meandry i duże zakręty. Już na południowym krańcu miasta wpływa do niej niewielki ciek wodny, Lutnia, biorący początek kilka kilometrów na wschód, w okolicach wsi Przywory. Kolejnym prawym dopływem Odry jest nieco większa Czarnka, która wpływa do rzeki w Groszowicach. Innymi dopływami są lewostronne Prószkowski Potok i Olszanka, a prawym dopływem w dzielnicy Czarnowąsy jest rzeka Mała Panew. W mieście znajdziemy również liczne kanały. W okolicy dzielnicy Nowa Wieś Królewska Odra rozdwaja się. Jej główne koryto płynie początkowo na północny wschód, a kanał Ulgi – na północny zachód. Niebawem rzeka ponownie się dzieli, część jej wody trafia do Młynówki, starego koryta rzeki zwanego mylnie kanałem. Młynówka płynie przez centrum historyczne miasta, a z głównym korytem rzeki łączy się jeszcze w Śródmieściu, Kanał Ulgi wpływa do Odry dopiero w okolicy Zakrzowa, będącego jedną z północnych dzielnic miasta. Odra wraz z jej odnogami tworzą dwie wyspy: Bolko oraz Pasiekę. Na pierwszej z nich znajdziemy także Kanał Wiński, który ma mniejsze znaczenie. Spośród zbiorników wodnych, na terenie Opola do większych należą zbiorniki poeksploatacyjne: Bolko oraz Kamionka, znajdujące się w Nowej Wsi Królewskiej, Kamionka Piast w okolicy ulic Armii Krajowej i Tadeusza Rejtana, a także Silesia przy ulicy Luboszyckiej. Niewielkie zbiorniki wodne występują także na Wyspie Bolko, na wschód od Groszowic i na terenie Zakrzowa. Na wyspie Pasieka znajduje się natomiast Staw Zamkowy. Klimat Opole znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego przejściowego. Według uaktualnionej klasyfikacji Köppena-Geigera miasto leży w strefie Cfb – klimatu oceanicznego. Na warunki klimatyczne Opola wpływ mają naturalne czynniki geograficzne, jak ukształtowanie terenu i wysokość nad poziomem morza, odległość od dużych akwenów (w tym przypadku Oceanu Atlantyckiego) oraz sąsiedztwo kontynentu azjatyckiego. Średnia temperatura roczna wynosi +8,4 °C. Duże zróżnicowanie dotyczy termicznych pór roku. Średnie roczne opady atmosferyczne w rejonie Opola wynoszą 611 mm. Dominują wiatry zachodnie. Fauna Dzięki zróżnicowanemu krajobrazowi, na terenie Opola spotkać można wiele gatunków zwierząt. Spośród bezkręgowców istotną grupą są motyle. Występują tu zarówno gatunki pospolite, takie jak bielinek kapustnik, latolistek cytrynek, modraszek ikar, rusałka pawik, dostojka latonia, przestrojnik trawnik, czy karłątek kniejnik, jak i te rzadziej spotykane: szlaczkoń sylwetnik, ogończyk wiązowiec, modraszek malczyk, modraszek argiades oraz przeplatka cinksia, a także chronione: paź królowej, modraszek telejus, modraszek nausitous i mieniak strużnik. Motyle występują głównie na wschodnich obrzeżach miasta, w okolicy dzielnic Grudzice oraz Kolonia Gosławicka. Świat bezkręgowców reprezentują w Opolu także pająki, m.in.: tygrzyki paskowane. W Opolu istnieją bardzo dobre warunki do osiedlania się ptaków. Możliwość taką daje Odra z licznymi kanałami, a także szereg zalanych kamieniołomów, zlokalizowanych w różnych częściach miasta. W okolicy jednego z nich, w Groszowicach, a także w żwirowni w Malinie, stwierdzono obecność perkoza dwuczubego, wodnika, perkoza rdzawoszyjego, rybitwy rzecznej, zausznika oraz bąka. Bączek gniazduje jedynie w okolicy obwodnicy, nieopodal miejscowości Kępa, ewentualnie w Malinie, jednak dawniej można go było spotkać także w Groszowicach. Na północnych, południowych i zachodnich obrzeżach miasta (Malina, Groszowice, Półwieś, Wójtowa Wieś, Wróblin) obserwuje się także bociany białe. Na terenie Groszowic i Maliny występuje także łabędź niemy, brzegówka, cyranka oraz błotniak stawowy. Na łąkach w okolicy Gosławic można spotkać błotniaka łąkowego, na północy Opola bardzo rzadką kanię rudą, a w lasach na południu krogulca. W całym mieście żyją pustułki. Nieliczne przepiórki pojawiają się w okolicach Szczepanowic, Sławic, Bierkowic, Maliny, Grotowic oraz Kolonii Gosławickiej. Na obrzeżach Opola, w dolinach rzek i na podmokłych łąkach, można spotkać derkacza, natomiast na północy i południu stolicy województwa krwawodzioba. W dawnym kamieniołomie na granicy Groszowic i Nowej Wsi Królewskiej znajduje się wielka kolonia mew śmieszek, licząca kilkaset gniazd. Na terenie miasta zlokalizowane są także dwa stanowiska płomykówki: w Śródmieściu i Gosławicach. Wyspa Bolko i Pasieka jest kolejnym sporym siedliskiem ptaków. Żyją tu między innymi: zimorodek, remiz, dziwonia, dzięcioł zielonosiwy, dzięcioł syryjski, dzięcioł zielony oraz dzięcioł średni. Na licznych osiedlach (Armii Krajowej, Metalchem, Zaodrze, Malinka, Kolonia Gosławicka) występuje w dużych ilościach dzierlatka. Nad Kanałem Ulgi, a także w okolicach Kolonii Gosławickiej gniazduje kląskawka, świerszczak, czy strumieniówka. Na terenie całego miasta pojawiają się też gawrony. Wśród ptaków przebywających okresowo na terenie Opola znajdziemy pojawiające się nad Odrą liczne odmiany kaczek: lodówkę, ogorzałkę, szlachara. Ponadto przez miasto migrują rybołów, łabędź niemy, bielik, krzyżówka, czernica, łyska, głowienka, mewa pospolita, czajka, bernikla kanadyjska oraz mandarynka. Na miejskim wysypisku odpadów obserwuje się wiele gatunków mew, np.: mewy srebrzyste, mewy żółtonogie, śmieszki, czy mewy białogłowe. W opolskich rzekach, kanałach i jeziorach licznie występują również ryby: płoć, ukleja, lin, jazgarz, okoń oraz szczupak. Na terenach podmokłych spotkać można żaby – żabę trawną, wodną, oraz ropuchy – ropuchę szarą i zieloną. Występuje tu także rzekotka drzewna, a w okolicach obwodnicy kumak nizinny. W dolinie Odry bardzo rzadko obserwuje się płazy ogoniaste: traszkę zwyczajną i traszkę grzebieniastą. Spośród gadów często spotykane są jaszczurki: zwinkę oraz padalca, a także jadowitą żmiję zygzakowatą. Na wyspie Bolko występują natomiast zaskrońce. Na terenie miasta pojawiają się ssaki owadożerne: rzęsorek rzeczek, ryjówka aksamitna, zębiełek, kret oraz jeż. Spotyka się tu też nietoperze, a także (na obrzeżach) dziki, sarny i zające. Flora W Opolu występują 23 gatunki roślin chronionych prawem. Jednym z ich głównych skupisk jest wyspa Bolko. Znaleźć można tu barwinka pospolitego, listerę jajowatą, grążela żółtego, śniedka baldaszkowatego oraz śnieżyczkę przebiśnieg. W okolicy Chabrów pojawia się kruszczyk błotny, a w Gosławicach centuria pospolita. We wschodniej części miasta rosną wawrzynek wilczełyko, buławnik mieczolistny, kruszczyk szerokolistny, oraz podkolan biały, natomiast w Grotowicach grążel żółty i zimowit jesienny. Ponadto nad zalanymi kamieniołomami w Nowej Wsi Królewskiej spotykamy bobrka trójlistkowego, goździka pysznego oraz kukułkę szerokolistną, a nad Kamionką Piast wilżynę ciernistą. Na terenie miasta występuje wiele gatunków rzadkich, choć nieobjętych ochroną. Nad Kamionką Piast rośnie centuria nadobna, w okolicy Grudzic cieszynianka wiosenna, a w Groszowicach i na osiedlu Chabry dymnica drobnokwiatowa. Spora liczba gatunków występuje na Wyspie Bolko, np.: czosnek niedźwiedzi. Potwierdzona jest także obecność dziewięciornika błotnego, ostrożnia siwego oraz lepiężnika różowego w Nowej Wsi Królewskiej. Na kilku stanowiskach pojawia się farbownik polny: w Szczepanowicach, na Zaodrzu, w Kolonii Gosławickiej, Groszowicach, czy Malinie. Na południowym wschodzie rośnie kurzyślad błękitny, lepiężnik biały, nasięźrzał pospolity, ośmiał mniejszy, pępawa różyczkolistna, niezapominajka różnobarwna, kąkol polny i kiksja oszczepowata. W Gosławicach rośnie kiksja zgiętoostrogowa, a także miłek letni. Lasy Na terenie Opola występuje stosunkowo mała ilość lasów. Największą powierzchnię zajmują bory mieszane i sosnowe. Występują one np. w okolicy Grotowic. Grądy i łęgi spotykane są w okolicach Grudzic i na Wyspie Bolko. W Grudzicach pojawiają się także dąbrowy. Niewielkie płaty lasu znajdują się też nad Odrą w Groszowicach oraz na granicy Groszowic i Nowej Wsi Królewskiej. Grzyby Na terenie Opola występują cztery gatunki grzybów chronionych i dwa rzadko występujące. Na północno-wschodnich obrzeżach miasta pojawia się czarka szkarłatna oraz gwiazdosz potrójny, w północnej części Wyspy Bolko purchawica olbrzymia, a na terenie Kolonii Gosławickiej smardz jadalny. Smardza półwolnego spotkać można na Pasiece i na Wyspie Bolko, natomiast w okolicach Grudzic sromotnika bezwstydnego. Ochrona przyrody W Opolu znajduje się 30 pomników przyrody. Pierwsze z nich ustanowiono w roku 2000 (lipa drobnolistna przy ul. Oświęcimskiej, dąb szypułkowy na Wyspie Bolko, klon polny i buk pospolity przy ul. Piastowskiej). Następne obiekty uznano za pomniki w 2001. Były to: miłorząb dwuklapowy i dąb szypułkowy przy ulicy Strzelców Bytomskich, dąb szypułkowy przy ul. Norberta Barlickiego, platany klonolistne przy ul. Niedziałkowskiego, ul. Piastowskiej oraz dwa na Placu Wolności, a także wiąz szypułkowy na rogu ulic Mozarta i Żwirki i Wigury. Cztery lata później kolejne dwanaście drzew otrzymało tytuł pomnika przyrody: dwa platany klonolistne przy ul. Barlickiego, tulipanowiec amerykański i jesion wyniosły przy ul. Piastowskiej, kolejne platany klonolistne (jeden przy ul. Wojciecha Korfantego, trzy przy ul. Wrocławskiej oraz jeden przy ul. Odrowążów), dwa dęby szypułkowe: jeden przy ul. Strzelców Bytomskich, drugi w Parku Pasieka, oraz wiąz szypułkowy przy ul. Oleskiej. W 2011 r. ustanowiono dwa pomniki przyrody w Parku Pasieka: platan klonolistny oraz dąb szypułkowy, a rok później dąb szypułkowy odmiany stożkowatej przy ul. Ozimskiej. W Opolu istnieje także wiele terenów objętych ochroną. Są to: Obszar Chronionego Krajobrazu „Las Grudzicki”, użytki ekologiczne „Dolina Strugi Lutnia”, „Grudzicki Grąd” i „Łąki w Nowej Wsi Królewskiej”, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe „Kamionka w Groszowicach”, „Kamionka Piast”, „Kamionka Odra”, „Żwirownie w Malinie” oraz „Dolina Odry”, a także stanowiska dokumentacyjne „Groszowickie Skały” i „Skarpa w Malinie”. Symbole miasta Do symboli Opola należą: herb Opola flaga Opola hejnał Opola sztandar Miasta Opola pieczęć Opola Wygląd symboli sankcjonuje Statut Miasta Opola wraz z załącznikami. Toponimia Nazwa miasta Opole pochodzi od nazwy jednej z najstarszych jednostek terytorialnych Słowian w środkowej Europie – tzw. „opola”. Niemiecki nauczyciel Heinrich Adamy w swoim dziele o nazwach miejscowości na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu wymienia nazwę miejscowości zanotowaną w dokumencie z 1160 roku O pole podając jej znaczenie „Hauptort des Ortsverbandes”, czyli po polsku „Główna miejscowość związku miejscowości”. Opola były tworzone jeszcze w plemiennych czasach przedpaństwowych, od połowy 1. tysiąclecia n.e. Termin ten określał nazwę lokalnego terytorium, na którym mieszkała wspólnota sąsiedzka wspólnie broniąca się przed wrogiem. „O-pole” oznaczało społeczność sąsiedzko-lokalną zamieszkującą wokół pasa pól uprawnych i pastwisk, czyli na około pola, które stanowiły podstawę ich bytu. Organizacja opolna przetrwała do późnego średniowiecza. Opola były podokręgami kasztelanii i stanowiły najniższą jednostką administracyjno-podatkową w Polsce średniowiecznej. Bulla z 1136 r. wymienia wśród miejscowości należących do arcybiskupa w okolicach Żnina ludną wieś o nazwie Opole. W Polsce oprócz miasta Opole od tej nazwy wywodzą się także takie nazwy własne miejscowości jak miasto Opole Lubelskie w woj. lubelskim, wieś Opole w woj. lubelskim, wieś Opole-Świerczyna w województwie mazowieckim, wsie Stare Opole i Nowe Opole w województwie mazowieckim, wieś Opole w woj. łódzkim, region pod nazwą Opole na Ukrainie oraz inne nazwy geograficzne. W 1232 roku w łacińskim dokumencie księcia śląskiego, krakowskiego i wielkopolskiego Henryka II Pobożnego wydanym w Opolu miejscowość wymieniona jest w formie Opol, pod taką samą nazwą występuje w spisanym po łacinie dokumencie średniowiecznym Bolesława opolskiego z dnia 1 września 1310 roku. W księdze łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej w latach 1295–1305 miejscowość wymieniona jest w zlatynizowanej formie Oppol. Dokument wymienia również wsie lokowane na prawie polskim iure polonico, które w procesach urbanizacyjnych zostały wchłonięte przez miasto i obecnie stanowią jego części albo dzielnice: Gosławice – Goslavitz, Bierkowice we fragmencie Bircovicz solvitur decima more polonico, Nowa Wieś Królewska w formie Nova villa oraz wieś Okół we fragmencie Ocoli villa monachorum de Domo Dei solvitur decima more polonico. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Oppolia. W 1750 roku nazwa Opole wymieniona została w języku polskim przez Fryderyka II pośród innych miast śląskich w zarządzeniu urzędowym wydanym dla mieszkańców Śląska. Z kolei w alfabetycznym spisie miejscowości na terenie prowincji śląskiej wydanym w 1830 roku we Wrocławiu przez Johanna Knie jako polska nazwa podana jest Oppolie we fragmencie Oppolie, polnische Benenung der Regierungs u. Kreisstadt Oppeln. Nazwę Opole w książce „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej” wydanej w Głogówku w 1847 wymienił śląski pisarz Józef Lompa. Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946 Historia Średniowiecze Gród i podgrodzie w miejscu Opola istniały już w IX wieku. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 845 roku z noty anonimowego Geografa Bawarskiego Descriptio civitatum et regionum ad septentrionalem plagam Danubii, spisanej dla Ludwika II Niemieckiego. Teren ten był ośrodkiem plemienia Opolan. W 985 Śląsk, wraz z Opolem, został przyłączony do Polski przez Mieszka I. W wyniku Najazdu Brzetysława na monarchię wczesnopiastowską w 1039 Opole trafiło na 11 lat pod panowanie czeskie. Kazimierz I Odnowiciel odzyskał Śląsk w 1050. Na mocy testamentu Bolesława III Krzywoustego w 1138 Śląsk został przyznany jako dziedziczna dzielnica najstarszemu synowi księcia, Władysławowi II Wygnańcowi, który dał początek linii Piastów śląskich. W 1179 Śląsk podzielony został na 3 dzielnice, m.in. wyodrębnione zostało księstwo opolskie, którego pierwszym władcą został książę Jarosław opolski. Po jego śmierci w 1201 księstwo zajął jego stryj Mieszko I Plątonogi. W latach 1211–1230 w Opolu rządy sprawował Kazimierz I opolski, który jako pierwszy zatytułował się księciem opolskim. Syn Kazimierza, Mieszko II Otyły przed 1217 uzyskał dla Opola lokację miasta na prawie niemieckim. W 1228 Kazimierz I opolski rozpoczął w miejscu grodu rozpoczął budowę murowanego zamku. W XIII wieku zamek był rozbudowywany przez Piastów opolskich, w szczególności przez Bolka I opolskiego w latach 1273–1289. W tym czasie powstało palatium, a w połowie XIV wieku wzniesiono zachowaną do dzisiaj Wieżę Piastowską. W 1230 w ramach diecezji wrocławskiej w czasie urzędowania biskupa Wawrzyńca powstał archidiakonat opolski. W 1236 założony został klasztor o.o. franciszkanów. Podczas bitwy pod Opolem w 1241 Mongołowie spalili opolskie przedgrodzie. W drugiej połowie XIII wieku miasto stało się ważnym ośrodkiem handlowo-rzemieślniczym na szlaku z Wrocławia do Krakowa. 7 kwietnia 1348 Opole zostało formalnie włączone do Świętego Cesarstwa Rzymskiego (Narodu Niemieckiego) przez cesarz Karola IV Luksemburskiego. W 1350 ludność miasta wynosiła ok. 2,3 tys. mieszkańców. Po śmierci księcia Władysława opolskiego w 1281 nastąpił podział księstwa opolskiego na mniejsze dzielnice. Opole dostało się we władanie Bolka I opolskiego (1281–1313). W 1295 zbudowany został klasztor dominikanów („na górce”). W 1352 wzniesiony został drewniany opolski ratusz. W 1395 nastąpiło oblężenie Opola przez wojska króla Władysława II Jagiełły, jako odpowiedź na antypolskie intrygi ks. Władysława Opolczyka. Władzę w Opolu objął Bolko IV opolski oraz Bernard niemodliński. XV–XVII wiek W 1474 nastąpiło oblężenie Opola przez wojska polskiego króla Kazimierza IV Jagiellończyka, za poparcie udzielone przez Mikołaja I opolskiego królowi węgierskiemu Maciejowi Korwinowi. Od 1526 księstwo opolsko-raciborskie wraz z Opolem, Raciborzem, Prudnikiem, Gliwicami, Żorami i Koźlem znajdowało się pod panowanie Monarchii Habsburgów. Po śmierci ostatniego Piasta opolskiego Jana II Dobrego w 1532 cesarz Ferdynand I Habsburg oddał Opolszczyznę na 20 lat we władanie Hohenzollernom z linii ansbachskiej, a następnie księstwo przeszło pod bezpośrednie rządy habsburskie. W 1552 królowa węgierska Izabela Jagiellonka (córka króla polskiego Zygmunta I Starego i Bony Sforzy) została nową władczynią Opola, jako lenniczka cesarza Ferdynanda I Habsburga. W 1565 z Opola została wypędzona ludność żydowska. W 1600 w wyniku wielkiej powodzi Odra przeniosła swój nurt na zachodni brzeg Pasieki. 28 sierpnia 1615 pożar zniszczył dużą część miasta. Zniszczony został wówczas Zamek Górny, z którego do dziś pozostała jedynie wieża. Opole w 1632 zostało zdobyte przez oddziały saskie i szwedzkie. Okupacja trwała 2 lata i kosztowała miasto blisko 10 tys. florenów. W 1645 wraz z całym księstwem opolsko-raciborskim przeszło, tytułem zastawu, we władanie polskiej dynastii Wazów. W 1655 król polski Jan II Kazimierz Waza wraz z małżonką i całym dworem przybył do Opola, chroniąc się przed najazdem szwedzkim na Rzeczpospolitą. Po otrzymaniu wieści o przełomowym zwycięstwie pod Krosnem (7 grudnia 1655), król wyruszył 18 grudnia 1655 z Opola przez Śląsk, Lubowlę (27 grudnia), Biecz, Nowy Żmigród, Duklę i 3 stycznia 1656 przybył do Krosna. Po spłaceniu sum zastawnych w 1666 Habsburgowie odzyskali Opole i księstwo opolsko-raciborskie. XVIII–XX wiek W XVIII wieku Opole podlegało inspekcji podatkowej w Prudniku. W wyniku wybuchu trzech wojen śląskich pomiędzy państwem Habsburgów oraz Królestwem Prus do Opola wkroczyły wojska pruskie. Po pokoju wrocławskim w lipcu 1742 roku, kończącym I wojnę śląską, miasto wraz ze Śląskiem znalazło się w granicach Prus. Po niespełna dwustu latach przerwy pierwsza rodzina żydowska osiedla się w mieście. Wówczas Opole było trzecim pod względem wielkości miastem Górnego Śląska, zaraz po Prudniku i Raciborzu. W latach 1756–1763 w czasie wojny siedmioletniej miasto zdobywali dwukrotnie Austriacy (1757, 1762) i Rosjanie (1761). Pokój w Hubertsburgu pozostawił Opole pod panowaniem pruskim, kolejna zmiana przynależności państwowej Opola i Górnego Śląska. W 1807 podczas wojen napoleońskich do miasta wkroczyli sprzymierzeńcy Francuzów – Bawarczycy, a później załoga francuska (opuściła Opole w lipcu 1808 roku). W 1812 powstała samodzielna gmina żydowska, która w 1821 założyła pierwszy żydowski cmentarz. W 1815 Opole zostało stolicą rejencji opolskiej, jednostki administracyjnej, obejmującej cały pruski Górny Śląsk. W mieście powstał urząd rejencji (niem. Regierungsbezirk Oppeln), jeden z 4 w prowincji śląskiej. Pierwsza biblioteka publiczna w mieście powstała w 1824. W 1828 zaczęła ukazywać się urzędowa gazeta miejska „Stadtblatt für Oppeln”, przemianowana później na „Oppelner Stadtblatt”. W 1843 do Opola dotarła pierwsza na Śląsku linia kolejowa z Wrocławia. Od stycznia 1849 do września 1850 biskup Bernard Bogedain wydawał w Opolu „Gazetę Wiejską dla Górnego Śląska”. Została ona założona w celu powstrzymania radykalizacji mas ludowych w okresie Wiosny Ludów. W 1862 zbudowana została gazownia miejska, dzięki której Opole zostało oświetlone przez 140 gazowych latarni ulicznych. Od 1864 ukazywał się najstarszy periodyk niemiecki w Opolu, początkowo jako „Wochenblatt für Stadt und Land”, od 1890 r. jako dziennik „Oppelner Zeitung”. Od września 1881 Jan Kasprowicz uczęszczał przez 1 semestr do gimnazjum w Opolu. Wielokrotnie odwiedzał też polską gospodę „Harenda” w Czarnowąsach. Od 1890 do 1922 Bronisław Koraszewski wydawał „Gazetę Opolskią”. W 1897 założył Bank Ludowy, polską placówkę spółdzielczą. W 1899 w granice administracyjne miasta przyłączony został Zakrzów, a Opole stało się siedzibą odrębnego powiatu miejskiego. W 1908 założono Towarzystwo Łyżwiarskie (Eislaufverein). Jego siedziba znajdowała się przy Stawie Zamkowym w Domku Lodowym, zbudowanym w 1909. W tym samym roku do użytku został oddany dworzec kolejowy Opole Wschodnie (Oppeln Haltepunkt). 27 października 1910 radni Opola zdecydowali się utworzyć park miejski na Wyspie Bolko, wykarczowano więc w większości las, pozostawiono najokazalsze dęby (m.in. Dąb Piastowski o obwodzie 410 cm i wieku 400 lat), buki i graby. Posadzono wiele nowych krzewów i drzew, wytyczono aleje i tarasy widokowe. W 1911 przed głównym gmachem poczty postawiono pomnik Ottona von Bismarcka, a Franciszek Ksawery Kurpierz rozpoczął wydawanie gazety „Nowiny”, od 1922 ukazującej się jako „Nowiny Codzienne”. W 1913 został otwarty port rzeczny w Zakrzowie. Podczas I wojny światowej żołnierze z 4. Górnośląskiego Pułku Piechoty nr 63 walczyli na wszystkich frontach: w Lotaryngii, Szampanii, Flandrii, na wschodzie w okolicach Dyneburga, w Tyrolu Południowym, nad Piawą. Dwudziestolecie międzywojenne Podczas rewolucji listopadowej po manifestacji na Rynku utworzona została rada garnizonowa i rada robotnicza (przekształcona później w Radę Ludową). Obok nich powstały też polskie rady ludowe, nieuznane przez Centralną Radę Ludową we Wrocławiu. W 1920 w mieście z inicjatywy Szymona Koszyka powstało Towarzystwo Skautów Opolskich, które podporządkowało się wkrótce Związkowi Harcerstwa Polskiego w Niemczech. W 33 regionalnych kołach m.in. w Grudzicach, Gosławicach, Szczedrzyku organizacja skupiała kilkuset członków. Działała do 1939. W związku z przygotowaniami do plebiscytu górnośląskiego do Opola przybyła Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa w składzie: gen. Henri Le Rond (przewodniczący), płk Harold Percival i gen. Andreo de Marinis. Od 1 kwietnia 1920 do 1922 roku w budynku Banku Rolników przy dzisiejszej ul. Książąt Opolskich działał Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej. 25 kwietnia 1920 odbyła się wielka manifestacja ludności polskiej na Zaodrzu przeciw antypolskiej działalności administracji i policji niemieckiej, w której ludność domagała się rozwiązania Sipo. Demonstracja została spacyfikowana przez niemieckie bojówki. 28 kwietnia do Opola przybył Wojciech Korfanty co spowodowało kolejne antypolskie rozruchy w mieście. Niemieckie bojówki zerwały godło państwowe z gmachu konsulatu RP, zaatakowały drukarnię „Gazety Opolskiej”. Do akcji weszły francuskie wojska, które ochroniły przed zniszczeniem siedzibę założonego przez Bronisława Koraszewskiego opolskiego oddziału Banku Ludowego. Podczas plebiscytu na Górnym Śląsku w 1921 w Opolu za przyłączeniem do Polski głosowało 1098 osób, a za pozostaniem w Niemczech – 20816. Wśród głosujących było 25% tzw. emigrantów plebiscytowych (ściągniętych na tereny plebiscytowe w celu podniesienia końcowego rezultatu; wniosek o prawo głosu dla emigrantów złożyła Polska, ale w praktyce znaczna większość z nich głosowała na Niemcy). Walki III powstania śląskiego nie toczyły się w okolicy miasta. Po decyzji Rady Ambasadorów i podziale obszaru plebiscytowego Opole pozostało w granicach Rzeszy Niemieckiej. W 1922 do miasta wróciła administracja niemiecka i garnizon wojskowy. Opole zostało siedzibą władz rejencji i zarazem prowincji górnośląskiej (do 1938 roku). W latach 1923–1933 obowiązki landrata pełni Michael Graf von Matuschka – ostatni nienazistowski starosta Opola, oskarżony później o udział w zamachu na Adolfa Hitlera. W 1928 zburzono Zamek Piastowski na Pasiece. Wskutek emigracji do Palestyny społeczność żydowska w Opolu liczyła jedynie 430 osób (w 1922 mieszkało w mieście około tysiąca Żydów). 28 kwietnia 1929 do Opola po raz pierwszy przyjechał polski teatr (Teatr Polski z Katowic). W sali ratusza wystawił operę Stanisława Moniuszki Halka. Po przedstawieniu aktorzy zostali pobici przez niemiecką bojówkę. W 1931 do Opola przeniesiony został z Bytomia Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej, zlokalizowany w budynku przy dzisiejszej ul. Konsularnej. W 1936 w obszar Opola włączone zostały Szczepanowice i Półwieś. Podczas nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938, bojówki hitlerowskie zmusiły rabina Nowej Synagogi przy Hafenstrasse (dzisiejszej ul. Piastowskiej) Hansa Hirschberga do rozlania benzyny wewnątrz świątyni i podpalenia jej. W tym czasie straż pożarna pilnowała, aby ogień nie przeniósł się na sąsiednie budynki. Równocześnie żołnierze Sturmabteilung otoczyli synagogę kordonem, uniemożliwiając wszelkie próby jej ugaszenia. Zniszczono także 13 żydowskich sklepów, a ich rodziny pobito, po czym nałożono na nich karne kontrybucje. Rozpoczęła się emigracja pozostałej ludności żydowskiej z miasta (głównie do Stanów Zjednoczonych). II wojna światowa W 1939 Opole stało się miejscem koncentracji sił 10 Armii Niemieckiej i kwatery jej dowództwa. Nastąpiło aresztowanie aktywistów Związku Polaków w Niemczech i transporty aresztowanych Polaków z Dworca Głównego do obozów koncentracyjnych Buchenwald i Ravensbrück. W latach 1939–1945 w Opolu funkcjonowały obozy pracy przymusowej i oddziały robocze jeńców wojennych. Liczba mieszkańców wzrosła do ok. 60 tysięcy wskutek napływu migrujących ludzi z bombardowanych rejonów III Rzeszy. Od 1942 do 1943 Żydzi z Opola i okolic, którzy nie zdążyli wyemigrować przed wojną, zostali deportowani do Terezina (KL Theresienstadt) oraz Brzezinki (KL Birkenau). W 1944 Opole ogłoszone zostało miastem-twierdzą (niem. Festung Oppeln) w związku z krytyczną sytuacją Wehrmachtu na froncie wschodnim i przygotowaniami do obrony na linii Odry. Dowódcą twierdzy został hrabia von Pfeil. 18 grudnia nastąpiło bombardowanie miasta przez lotnictwo amerykańskie. Celem był dworzec główny (bomby spadły na pola Zaodrza) oraz mosty. Przeprawy nad Odrą ocalały, bomby spadły na budynki na dzisiejszym placu Józefa Piłsudskiego, budynek sądu oraz hotel przy dzisiejszej ulicy Marii Konopnickiej, w którym odbywało się wesele. 17 stycznia 1945 komunikaty nadawane w opolskim radiu nakazały ewakuacji kobiet, dzieci i chorych. Trzy dni później wydany został nakaz ewakuacji dla wszystkich mieszkańców. Z dzisiejszego placu Mikołaja Kopernika autobusami odwożono ich na dworzec w Groszowicach, skąd pociągami uciekali w stronę Kłodzka. Pieszo ewakuowano w tę samą stronę więźniów oraz robotników przymusowych z 26 istniejących obozów pracy. W ciągu 4 dni miasto opuściło 58 tys. osób. 21 lub 22 stycznia generał von Pfeil, wobec niemożności utrzymania Opola, popełnił samobójstwo. Dowództwo nad załogą Festung Oppeln, liczącą jedynie 10 tys. obrońców (w tym oddział polskich granatowych policjantów, wycofujących się z Generalnego Gubernatorstwa), przejął generał Fritz Gräser. Anulował on rozkaz obrony miasta do ostatniego żołnierza i nakazał wycofać się za Odrę, na nową linię obrony. 24 stycznia 1945 oddziały 6 Korpusu Pancernego Gwardii 3 Armii Pancernej Gwardii, 15 Dywizji Piechoty Gwardii i 118 Dywizji Piechoty 34 Korpusu Piechoty Gwardii 5 Armii Gwardii oraz 120 Dywizji Piechoty 21 Armii ze składu 1 Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej zdobyły prawy brzeg Opola. Podczas walk zginęło 218 żołnierzy radzieckich. Dochodziło do gwałtów i mordów, głównie na terenach dzisiejszych przedmieść (w prawobrzeżnej części miasta pozostało zaledwie 300–600 mieszkańców). 13 lutego w podopolskich wsiach (m.in. Kolonia Gosławicka, obecnie dzielnica Opola) rozpoczęła się deportacja miejscowej ludności do obozów pracy w Związku Radzieckim. Lewobrzeżna część Opola została obszarem umocnionym pod dowództwem mjra Matthiasa Wensauera. Niemcom udało się utrzymać tę pozycję do marca. Polska Ludowa Radziecka komendantura wojenna przekazała władzę polskiej administracji. Do Opola przybyły pierwsze transporty przymusowych polskich wysiedleńców zza Buga. Rozpoczęło działalność Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika. Opole po raz kolejny zmieniło przynależność państwową razem z zachodnim Śląskiem. Po 610 latach przynależności do państw Pierwszej Rzeszy Niemieckiej i postcesarskich, ponownie zostało włączone w granice państwa polskiego. 6 kwietnia 1945 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło Centralne Obozy Pracy. Obozy MBP nr 146, 147 i 148, powstałe w Opolu miał status obozów przejściowych, następnie zostały przekształcone w obozy pracy. Przetrzymywano w nich Ślązaków i Niemców oraz byłych członków SS. Do obozu trafiali także powracający do Polski żołnierze armii Andersa, którzy wstąpili do niej po dezercji z Wehrmachtu, do którego wcielono ich wcześniej w ramach volkslisty. 8 kwietnia 1946 odbył się wiec PSL z udziałem Stanisława Mikołajczyka. Zgromadzenie zostało rozpędzono przez UB.15 września 1946 odbyły się Dożynki Śląskie w Opolu z udziałem prezydenta Bolesława Bieruta, wicepremiera i ministra Ziem Odzyskanych Władysława Gomułki oraz wojewody śląsko-dąbrowskiego Aleksandra Zawadzkiego. Z całego kraju przybyło ok. 300 tysięcy delegatów. Jesienią 1946 powstało Koło Akademików Opolan w Poznaniu – jedyne w tym czasie stowarzyszenie opolskich studentów studiujących na wyższych uczelniach Polski, władze zakazały utworzenia oddziałów tej organizacji we Wrocławiu, Krakowie i innych miastach. W 1947 otwarto Miejską Bibliotekę Publiczną i powołano Komitet Badań Prehistorycznych (w maju 1955 przekształconego w Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk). 9 maja 1948 otwarto Gimnazjum i Liceum Repolonizacyjne. W 1949 oddano do użytku odremontowany budynek teatru przy ul. 24 Marca (obecnie ul. Wolfganga Amadeusza Mozarta). Przy dużej scenie PTZO powstał teatr lalek. Rozpoczęła się również odbudowa dawnego szpitala św. Wojciecha przy pl. Armii Czerwonej (obecnie pl. Mikołaja Kopernika). W latach 1949–1965 w Opolu i Prudniku stacjonował 15 Pułk KBW Ziemi Opolskiej. W 1950 Opole stało się siedzibą nowo powstałego województwa opolskiego. 22 lipca 1951 r. uruchomiono cementownię "Odra". W 1952 powołano Opolską Orkiestrę Symfoniczną (we wrześniu 1972 r. przemianowana na Filharmonię Opolską im. Józefa Elsnera) i Zespołu Pieśni i Tańca „Opole”. 1 stycznia ukazał się pierwszy numer „Trybuny Opolskiej” – wówczas organ PZPR. 18 czerwca otwarto ekspozyturę Polskiego Radia w Opolu. 22 lipca otwarto Wojewódzki Dom Kultury. 26 lipca 1953 zmarł w Opolu pisarz i redaktor – autor pracy Na Śląsku Opolskim, Stanisław Wasylewski. 1 października 1954 odbyła się inauguracja roku akademickiego w przeniesionej z Wrocławia do Opola Wyższej Szkole Pedagogicznej. 16 sierpnia 1955 utworzono Związek Literatów Polskich Oddział opolski, na czele którego stanął Rafał Urban z Głogówka. W 1956 rozpoczęła pracę Rozgłośnia Polskiego Radia w Opolu. W 1960 zorganizowana została I Wiosna Opolska – Festiwal Artystyczny Ziem Zachodnich i Północnych. W 1961 Kolonia Gosławicka została włączona w granice Opola. 26 maja tego samego roku do Opola przybył pierwszy pociąg elektryczny. W 1963 zorganizowany został I Krajowy Festiwal Piosenki Polskiej w Opolu. 2 maja otwarto krytą pływalnię. W 1964 działalność rozpoczęło Muzeum Martyrologii Jeńców Wojennych w Łambinowicach, z siedzibą dyrekcji w Opolu. W marcu 1968 studenci opolskiej WSP zorganizowali akcję ulotkową na obszarze miasta oraz jednodniowy strajk w proteście przeciw represjom, jakie dotknęły krakowskie i warszawskie środowisko akademickie. W odwecie, powołana przez władze partyjne komisja usunęła z opolskiej uczelni kilkudziesięciu studentów i pracowników. Ze stanowiska rektora został także usunięty broniący studentów prof. Maurycy Horn. 20 lipca, podczas uroczystej sesji wojewódzkiej i miejskiej rady narodowej, dokonano otwarcia nowej hali widowiskowo-sportowej – „Okrąglaka”. W 1970 ukazał się pierwszy numer miesięcznika kulturalnego „Opole”, redaktorem pisma był Edward Pochroń. 23 września w Opolu-Bierkowicach otwarto Muzeum Wsi Opolskiej. 14 listopada powołano Opolskie Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe. W nocy z 5 na 6 października 1971 Bracia Kowalczykowie podłożyli ładunek wybuchowy w auli Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Zniszczeniu uległa aula WSP oraz magazyny biblioteczne. W styczniu 1975 otwarto Teatr im. Jana Kochanowskiego. Od 10 do 20 maja odbywały się I Opolskie Konfrontacje Teatralne – Klasyka Polska. 27 maja 1976 na zebraniu przedstawicieli Opolskiej Spółdzielni Mieszkaniowej Przyszłość podjęto uchwałę powołującą Osiedle im. Związku Walki Młodych. Rozpoczęła się budowa największego opolskiego osiedla mieszkaniowego. 23 września – zmarł bp ordynariusz opolski Franciszek Jop – nowym biskupem został Alfons Nossol. W 1980 odbył się strajki ostrzegawcze opolskich załóg pracowniczych, m.in. ZPB „Frotex” w Prudniku, FSD w Nysie, Elektrowni Opole, Zakładach Koksowniczych w Zdzieszowicach. 29 września odbyło się spotkanie I sekretarza KW PZPR Józefa Masnego z działaczami MKZ NSZZ „Solidarność”. W czerwcu 1981 powstało Opolskie Towarzystwo Jazzowe z Tadeuszem Pabisiakiem na czele. 15 czerwca w opolskim amfiteatrze zorganizowane zostało spotkanie przewodniczącego NSZZ „Solidarność” Lecha Wałęsy z mieszkańcami Opolszczyzny. W listopadzie i grudniu w opolskich uczelniach WSP i WSI wybuchł strajk studentów związanych z NZS oraz pracowników działaczy „Solidarności”. Trwający ponad 20 dni strajk akademików był najdłuższą tego typu akcją protestacyjną przeprowadzoną w 1981 na Opolszczyźnie. III Rzeczpospolita W 1990 ukazał się pierwszy numer „Gazety Opolskiej”, której redaktorem naczelnym został Edward Pochroń. W 1992 w Opolu otwarty został wicekonsulat RFN. W 1994 powstał Uniwersytet Opolski z połączenia dawnej Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Powstańców Śląskich oraz Instytutu Teologicznego – Filii KUL w Nysie. 6 maja 1997 w budynku przy ul. Juliusza Słowackiego otwarte zostało Centrum Rehabilitacji dla Dzieci z Porażeniem Mózgowym. 10 lipca Opole oraz wiele miast i wsi Opolszczyzny dotknęła katastrofalna, tragiczna w skutkach powódź. 1 sierpnia rozpoczęło działalność Wojewódzkie Centrum Medyczne w nowych obiektach przy alei Wincentego Witosa. W opolskiej katedrze zamontowane zostały 4,5-tonowe drzwi, odlane w brązie przez opolskiego artystę Adolfa Panitza. 11 stycznia 1998 w obronie zachowania województwa opolskiego na mapie administracyjnej Polski z inicjatywy lokalnych elit samorządowych utworzony został Obywatelski Komitet Obrony Opolszczyzny (OKOOP). 11 marca kilka tysięcy opolan manifestowało pod pomnikiem Bojownikom o Polskość Śląska Opolskiego przeciwko rządowym planom likwidacji województwa opolskiego oraz włączenia go do województwa śląskiego. 16 maja odbyła się uroczystość przekazania Opolu Flagi Honorowej, przyznanej przez Radę Europy za wkład w działanie na rzecz integracji europejskiej. 18 lipca Sejm podjął uchwałę o nowym podziale administracyjnym Polski na 16 województw, z opolskim włącznie, które powiększone zostało o powiat oleski. 17 lutego 1999 w laboratorium kryminalistycznym KWP w Opolu uruchomiono jedną z najnowocześniejszych w kraju pracowni badań genetycznych. Na Targach „Investcity '99” w Poznaniu Opole zdobyło główne nagrody w dwóch (i jedynych) targowych konkursach: na najlepiej przygotowany udział w targach oraz najlepiej zaaranżowane stoisko. Radni Sejmiku Wojewódzkiego wybrali herb ostatniego księcia piastowskiego Jana II Dobrego na herb województwa opolskiego. W 2000 Opole uhonorowane zostało Plakietą Honorową Rady Europy, przyznaną przez Parlament Europejski za aktywność w podejmowaniu międzynarodowych kontaktów i propagowanie idei nowoczesnej Europy. Po popowodziowym remoncie otwarty został zabytkowy „Dom lodowy”, czyli budynek PTTK przy stawie przy ul. Norberta Barlickiego. W rankingu miast o największym potencjale rozwojowym opracowanym przez Centrum Badań Regionalnych w Warszawie Opole trafiło do ścisłej czołówki miast, plasując się za Sopotem, Poznaniem oraz Krakowem. W 2004 papież Jan Paweł II odebrał w Watykanie doktorat honoris causa Uniwersytetu Opolskiego. W 2007 w mieście powstała Podstrefa Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. W czerwcu Opole w rankingu miesięcznika „Forbes” zajęło 9. miejsce w kategorii miast najatrakcyjniejszych dla biznesu i 3. wśród miast najatrakcyjniejszych dla kapitału zagranicznego. Opole zdobyło 1. miejsce pod względem pozyskanych środków europejskich w przeliczeniu na jednego mieszkańca w rankingu samorządowym opublikowanym 13 lipca przez „Rzeczpospolitą”. W 2016 doszło do konfliktu wokół rozszerzenia granic administracyjnych Opola. Ostatecznie w 2017 włączono w granice administracyjne miasta 12 sołectw lub ich części z gmin: Dąbrowa, Dobrzeń Wielki, Komprachcice, Prószków. Zabytki Bazylika katedralna Podwyższenia Krzyża Świętego – gotycka świątynia z XV wieku, z dwiema wieżami z 1899 roku o wysokości 73 metrów; stoi w miejscu, w którym ok. 1005 roku Bolesław Chrobry wzniósł drewniany kościół; w podziemiach groby Piastów Śląskich. Kościół Świętej Trójcy – halowy kościół z 1309 roku, przebudowany w XVIII i XX wieku, z barokowym wnętrzem; w podziemiach znajdują się groby Piastów Śląskich. Kościół Matki Boskiej Bolesnej i św. Wojciecha – najstarsza opolska świątynia (z X wieku), według legendy wzniesiona w miejscu żarliwych kazań św. Wojciecha; w 1739 roku przebudowana w stylu barokowym, w 1875 roku dobudowano wieżę; z racji umiejscowienia nazywany kościołem na górce. Kościół św. Sebastiana – wybudowany w 1696 roku jako wotum dziękczynne po wygaśnięciu w 1680 roku epidemii dżumy, w miejscu ówczesnej karczmy, w której zmarła pierwsza ofiara zarazy. Kościół św. Aleksego – wzniesiony po 1421 roku z fundacji Jana Kropidły, przebudowany w 1691 r. w barokowym stylu. Kościół św. Piotra i Pawła Wieża Piastowska – zbudowana ok. 1300 roku jedyna pozostałość po rozebranym w latach 30. XX wieku Zamku Piastowskim; na wysokości 42 metrów znajduje się taras widokowy. Wieża Zamku Górnego – pochodząca z końca XIV wieku pozostałość po spalonym w 1615 roku zamku; przebudowana w 1844 roku, obecnie włączona do zabudowań pobliskiej szkoły. Ratusz – wzniesiony w 1864 roku i przebudowany w 1936 roku (po zawaleniu się wieży) na wzór florenckiego pałacu Vecchio. neogotycka wieża ciśnień – wybudowana w 1896 roku, przy obecnej ul. Oleskiej Stara Synagoga przy ul. Szpitalnej, powstała w 1842 roku, obecnie siedziba TVP Opole. gmach Poczty Polskiej gmach Urzędu Wojewódzkiego gmach Dworca Głównego pozostałości murów obronnych Miejsca i atrakcje turystyczne Katedra Świętego Krzyża Kościół Świętej Trójcy z kaplicą piastowską- mauzoleum Piastów Śląskich Rynek Starego Miasta ul. Krakowska fontanną z pomnikiem opolskiej Ceres z 1907 r. na Placu Daszyńskiego Plac Wolności Pomnik Bojownikom o Wolność Śląska Opolskiego z 1970 (autor: Jan Borowczak) zabudowa Starego Miasta Most Groszowy (tzw. Zielony) Ogród zoologiczny – jedyne w Polsce uchatki kalifornijskie i jeden z dwóch ogrodów polskich, gdzie są eksponowane goryle Aleja Gwiazd Festiwalu Polskiej Piosenki Wieża Piastowska Amfiteatr Opolska Wenecja Cmentarz przy ul. Wrocławskiej w Opolu Cmentarz żydowski w Opolu Cmentarz choleryczny w Opolu Demografia Według danych GUS z 31 grudnia 2021, Opole miało 126 755 mieszkańców (1. miejsce w województwie opolskim i 27. w Polsce), powierzchnię 149 km² (1. miejsce w województwie opolskim i 15. miejsce w Polsce) i gęstość zaludnienia 850 os./km². Mieszkańcy Opola stanowią około 13% populacji województwa opolskiego. Liczba mieszkańców miasta Pod względem liczby ludności Opole jest 27. miastem w kolejności w Polsce. Opole jest też drugim najludniejszym powiatem, powiatem o największej gęstości zaludnienia oraz jedynym miastem na prawach powiatu województwa opolskiego. W 2016 stopa bezrobocia w Opolu wynosiła 4,1% (dane według GUS). Największą populację Opole odnotowało w 1999 – 130 969 mieszkańców. Od tego czasu liczba osób zameldowanych w Opolu na stałe rokrocznie spada. Wykres liczby ludności Opola na przestrzeni ostatnich 5 stuleci: Piramida wieku mieszkańców Opola w 2014 Gospodarka W Opolu funkcjonują zakłady przemysłu materiałów budowlanych, spożywczego, maszyn i urządzeń, branży IT i inne. Opole odnotowuje wysoki przyrost inwestycji bezpośrednich. W Opolu w roku 2017 w rejestrze REGON zarejestrowanych było 21 966 podmiotów gospodarki narodowej, z czego 13 798 stanowiły osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. W tymże roku zarejestrowano 1319 nowych podmiotów, a 1291 podmiotów zostało wyrejestrowanych. Na przestrzeni lat 2009–2017 najwięcej (1 601) podmiotów zarejestrowano w roku 2010, a najmniej (1 267) w roku 2012. W tym samym okresie najwięcej (1 561) podmiotów wykreślono z rejestru REGON w 2009 roku, najmniej (929) podmiotów wyrejestrowano natomiast w 2010 roku. Według danych z rejestru REGON wśród podmiotów posiadających osobowość prawną w Opolu najwięcej (2 608) jest stanowiących spółki handlowe z ograniczoną odpowiedzialnością. Analizując rejestr pod kątem liczby zatrudnionych pracowników można stwierdzić, że najwięcej (21 050) jest mikro-przedsiębiorstw, zatrudniających 0 – 9 pracowników. 0,8% (177) podmiotów jako rodzaj działalności deklarowało rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, jako przemysł i budownictwo swój rodzaj działalności deklarowało 16,9% (3 716) podmiotów, a 82,3% (18 073) podmiotów w rejestrze zakwalifikowana jest jako pozostała działalność. Wśród osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą w Opolu najczęściej deklarowanymi rodzajami przeważającej działalności są Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle (22.7%) oraz Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (16.0%). W Opolu na 1000 mieszkańców pracuje 438 osób. Jest to znacznie więcej od wartości dla województwa opolskiego oraz znacznie więcej od wartości dla Polski. 50,2% wszystkich pracujących ogółem stanowią kobiety, a 49,8% mężczyźni. Bezrobocie rejestrowane w Opolu wynosiło w 2017 roku 4,1% (4,7% wśród kobiet i 3,5% wśród mężczyzn). W 2017 roku przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w Opolu wynosiło 4 615,56 PLN, co odpowiada 101.90% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w Polsce. Wśród aktywnych zawodowo mieszkańców Opola 3080 osób wyjeżdża do pracy do innych miast, a 15 772 pracujących przyjeżdża do pracy spoza gminy – tak więc saldo przyjazdów i wyjazdów do pracy wynosi 12 692. 1,0% aktywnych zawodowo mieszkańców Opola pracuje w sektorze rolniczym (rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo), 23,0% w przemyśle i budownictwie, a 25,2% w sektorze usługowym (handel, naprawa pojazdów, transport, zakwaterowanie i gastronomia, informacja i komunikacja) oraz 4,8% pracuje w sektorze finansowym (działalność finansowa i ubezpieczeniowa, obsługa rynku nieruchomości). W latach 2012–2018 w Opolu zainwestowano w ramach zewnętrznych inwestycji bezpośrednich kwotę ponad 860 mln zł. Inwestycje te wygenerowały prawie 4000 miejsc pracy, co stanowi 7,35% ogólnej liczby osób pracujących w Opolu (54 390). Realizowana jest rozbudowa Elektrowni Opole, gdzie powstają dwa nowe bloki energetyczne, o wartości 11,5 mld zł. Przedsiębiorstwa Branża automatyki przemysłowej Ifm Ecolink – producent czujników i systemów sterowania procesów przemysłowych. Od 2012 roku firma posiada centrum badawczo-rozwojowe w Opolu. Przemysł spożywczy Nutricia – producent żywności dla niemowląt i dzieci w Polsce, członek Grupy Danone; produkuje żywność dla niemowląt i dzieci, mającą status środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego. Od 1951 roku jako „Opolska Wytwórnia Kawy Zbożowej” produkowała kawę zbożową, zupy w proszku, ryż preparowany, a od 1962 roku odżywki sypkie i konserwy dla dzieci; Zott – producent wyrobów mleczarskich, który posiada około 20% rynku jogurtów w Polsce; Animex – producent mięsa białego, który jest częścią międzynarodowego koncernu Smithfield Foods Inc.; Pasta Food Company – w 2011 roku działa w branży spożywczej (dania gotowe i mięsne) jako spółka belgijskiego koncernu Ter Beke i francuskiej firmy Stefano Toselli na terenie Podstrefy Opole Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej; Prawdziwe Lody – ogólnopolski producent lodów tradycyjnych, w 1988 roku zaczął działalność tworząc pierwszą lodziarnię w Opolu pod marką Sopelek. Przemysły motoryzacyjny Global Steering Systems – firma o zasięgu światowym z 40 letnim doświadczeniem w zakresie projektowania i dostarczania układów drążków kierowniczych; działa także jako jednostka badawcza i realizuje projekty unijne; International Automotive Components – światowy dostawca elementów wyposażenia wewnętrznego do samochodów osobowych i globalny dostawca wyposażenia do wnętrz samochodów; oddział otwarty w 2017 r; Polaris – producent pojazdów terenowych typu ATV, zakład został uruchomiony we wrześniu 2014 roku; Tower Automotive Polska – polska firma będąca częścią amerykańskiego koncernu Tower International, wytwarzająca podzespoły do produkcji samochodów osobowych. Przemysł metalowy i maszynowy Remak S.A. – Przedsiębiorstwo Modernizacji Urządzeń Energetycznych (notowana na GPW); Kelvion (dawniej GEA Technika Cieplna Sp. z o.o.) – wchodząca w skład międzynarodowego koncernu GEA AG – specjalizująca się w projektowaniu i produkcji wysokosprawnych urządzeń do wymiany i odzysku ciepła (wymienników ciepła); APC Presmet Sp. z o.o. – produkująca reaktory wysokociśnieniowe dla przemysłu chemicznego oraz inne wyroby ze stali, która rozbudowuje się w przemysłowej dzielnicy Metalchem; Famet Sp. z o.o. – produkująca między innymi części elektrowni wiatrowych. Unikatowe w skali światowej wyposażenie, między innymi: frezarka bramowa typu Gantry – PowerTec 8000 AG-S20 (wymiary maszyny: szer. 26 m, dł. 48 m, moc 150 kW, 9 osi sterowanych) oraz tokarka karuzelowa – PowerTurn 14000 AS (wymiary maszyny: szer. 33 m, dł. 22 m, moc 200 kW, 8 osi sterowanych); Heerema Fabrication Group – spółka wchodzącą w skład koncernu produkująca elementy platform wiertniczych do wydobywania ropy naftowej; Kamex – producent siłowników hydraulicznych na potrzeby przemysłu wydobywczego; Movie Bird International – światowy lider w zakresie produkcji profesjonalnych kranów telewizyjnych i filmowych; Explomet – firma specjalizuje się platerowaniem wybuchowym. Branża materiałów budowlanych Na historię gospodarczą Opola największy wpływ miała produkcja materiałów budowlanych, a w szczególności produkcja cementu. Od 1857 roku rozwijał się w Opolu przemysł cementowy. Na przestrzeni lat funkcjonowało 9 cementowni: Odra – ul. Budowlanych, Groszowice, Bolko – Nowa Wieś Królewska, Piast (Opole-Miasto), Grundmann, Pringsheim, Giesel, Wróblin, Silesia – ul. Kępska. W latach powojennych działały pierwsze cztery, natomiast obecnie pozostała cementownia Odra. Istniejące firmy: Monier-Brass Sp. z o.o. – producent pokryć dachowych; Schiedel Sp. z o.o. – producent systemów kominowych; Norgips – firma oferuje wysokiej jakości kompletne systemy ścian działowych, sufitów podwieszanych, okładzin ściennych i sufitowych, zabudowy poddaszy oraz suchych jastrychów. Branża IT Atmoterm – tworzenie zintegrowanych systemów komputerowych wspomagających zarządzanie informacjami środowiskowymi; Axxiome – rozwój, wdrożenia i utrzymanie systemów informatycznych dla banków, ubezpieczeń i dużych instytucji finansowych. Axxiome jest jednym z największych dostawców systemów SAP Banking, SAP Insurance na świecie; Atos Polska – dostarcza usługi firmom z sektorów telekomunikacyjnego, finansowego, energetycznego, przemysłowego oraz administracji publicznej. Firma jest jednym ze światowych liderów rynku tworzenia i utrzymywania rozwiązań informatycznych wspierających obsługę i samoobsługę klientów; Asseco Poland – największa Polska firma informatyczna notowana na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Tworzy zaawansowane technologicznie oprogramowanie, dla firm z kluczowych dla gospodarki sektorów; codelabs.rocks – firma tworzy aplikacje webowe i rozwiązania blockchain dla klientów z przemysłu energetycznego, edukacyjnego, social-media i nowych technologii. Wśród firm które korzystają z kodu pisanego w tym opolskim software house znajdują się takie korporacje jak Disney, Intel czy Booking.com Future Procesing – systemy obrazowania medycznego, inteligentnego monitoringu wideo i analizy danych oraz narzędzia systemowe i aplikacje dla sektora finansowego; Stefanini – firma o zasięgu globalnym specjalizująca się we wsparciu zarówno średnich, jak i dużych korporacji w kwestiach konsultingu, wdrożeń systemów ERP, rozwoju i utrzymania aplikacji oraz specjalistycznych usług związanych z doraźnym reagowaniem na potrzeby kadrowe w kluczowych obszarach. Centra usług outsourcingowych Capgemini – światowy lider w obszarze usług konsultingowych, technologicznych, outsourcingowych oraz lokalnych usług specjalistycznych; Optadata GmbH – obsługa niemieckiego rynku medycznego i usług z nim związanych; Ista Shared Services Polska – obsługa niemieckojęzycznych klientów firmy Ista; PwC – wiodąca globalna organizacja świadcząca profesjonalne usługi doradcze. Transport i logistyka Sindbad – największy w Polsce przewoźnik autokarowy; Piomar – ponad 120 nowoczesnych zestawów samochodowych; Kano – ponad 60 nowoczesnych zestawów samochodowych; Bedmet Logistic – transport ponadnormatywny. europe-bus.pl – transport międzynarodowy. Turystyka Itaka – największe w Polsce biuro podróży. Instytucje otoczenia biznesu i nauki Centrum Wystawienniczo Kongresowe w Opolu – obiekt dysponuje komfortową halą wystawienniczą, salami konferencyjnymi, strefą restauracyjną, zewnętrzną strefą koncertową, rozwiązaniami multimedialnymi, systemem mobilnych dźwiękoszczelnych ścian pozwalających na dowolną aranżację przestrzeni, nowoczesną aranżacją strefy widzów, bezpłatnym parkingiem na 300 samochodów. CWK zostało otwarte w styczniu 2014 roku i jest pierwszym i najnowocześniejszym tego typu obiektem na Opolszczyźnie; Park Naukowo-Technologiczny w Opolu – instytucja jest miejscem współpracy nauki i biznesu, stwarzającym możliwości poszukiwania i wdrażania nowych rozwiązań technologicznych. Tworzy korzystne warunki dla rozwoju gospodarczego i naukowego miasta Opola oraz regionu opolskiego. Jest miejscem, w którym proinnowacyjne firmy uzyskują dostęp do specjalistycznych laboratoriów badawczych, zaawansowanego środowiska teleinformatycznego, pomieszczeń biurowych o wysokim standardzie oraz wszelkiej innej niezbędnej infrastruktury i usług koniecznych do prowadzenia działalności, w tym działalności badawczo-wdrożeniowej. Handel Opole jest centrum finansowym, biznesu i handlu. Ma tutaj swoją siedzibę Business Centre Club. W Opolu obecnie istnieje kilka centrów oraz galerii handlowych. Istniejące: Centrum Handlowe Karolinka – największe centrum handlowe w województwie Auchan Sosnkowskiego – pierwsze w Opolu centrum handlowe (otwarte jako Real) Galeria Ozimska – galeria wybudowana w miejscu fabryki mebli, Galeria Opolanin Galeria Piastowska – dawne kino Odra, Galeria Ziemowit – kiedyś dom towarowy, Solaris Center – wybudowana w miejscu szkieletu niedokończonej galerii Copernicus Center. Tuż za granicami administracyjnymi Opola, na terenie wsi Zawada, przy ul. Dębowej 1, znajduje się Centrum Handlowe Turawa Park. Transport Drogi i mosty W odległości ok. 13 km od centrum miasta biegnie autostrada A4. Przez Opole i Obwodnicę Północną przebiegają drogi krajowe: : ul. Krapkowicka – Prószkowska – Wróblewskiego – Wojska Polskiego – Niemodlińska - Obwodnica Piastowska - Powstańców Warszawskich – Oleska : ul. Częstochowska – Powstańców Warszawskich : ul. Strzelecka – Powstańców Warszawskich Ponadto w mieście mają swój początek i bieg drogi wojewódzkie: : Prudnik – Prószków – granica miasta – ul. Prószkowska – Niemodlińska – Wrocławska – skrzyżowanie z DK46 i DK94 we Wrzoskach : Krapkowice – ul. Oświęcimska – Popiełuszki – Marka z Imielnicy – Reymonta – Ozimska – Częstochowska – skrzyżowanie z DK46 i DK49 (obwodnica) : Prądy – Wawelno – Chróścina – granica miasta – ul. Niemodlińska – Nysy Łużyckiej – Batalionów Chłopskich – Bohaterów Monte Cassino – Plebiscytowa – Fabryczna – Armii Krajowej – Jerzego i Ryszarda Kowalczyków – Strzelecka – skrzyżowanie z DK94 : pl. Konstytucji 3 Maja – ul. Budowlanych – Sobieskiego – Jagiełły – Namysłowska – granica miasta – Dobrzeń Wielki – Namysłów : ul. Hallera - Domańskiego - Partyzancka - Opolska – granica miasta – Narok – Skorogoszcz Opole dzieli Mała Panew, Swornica, Prószkowski Potok, ale przede wszystkim Odra rozbita dodatkowo na Młynówkę, kanał ulgi oraz kanał Wiński. Sytuacja taka wymusza rozbudowany system mostów zapewniający miastu dobrą komunikację. W obrębie miasta znajdują się m.in. 4 mosty drogowe nad Odrą, 4 nad kanałem ulgi, 3 nad Młynówką. Transport zbiorowy Autobusy miejskie Pierwsze autobusy zaczęły kursować po ulicach Opola w latach 20. XX wieku. Zaraz po II wojnie transportem zajmował się PKS, w 1953 roku powstał Miejski Zakład Komunikacyjny, który obecnie obsługuje 18 linii dziennych i 5 nocnych; część tras posiada wariantowe zakończenia, 5 linii (8, 10, 15, 16, 80) wybiegają poza strefę miejską. MZK dysponuje ponad dziewięćdziesięcioma wozami, z czego przewozy pasażerskie obsługuje każdego dnia ponad 70 autobusów. Autobusy podmiejskie i dalekobieżne Przy ul. 1 Maja 6 (tymczasowo przeniesiony na ulice Dubois oraz Armii Krajowej) funkcjonuje Dworzec Autobusowy, skąd odjeżdżają wozy Opolskiego PKS-u, innych przewoźników PKSu, a także prywatnych firm. Transport kolejowy Początki kolei żelaznych w Opolu sięgają I połowy XIX wieku. 28 maja 1843 uruchomiono 2-torową 37,4 km linię kolejową do pobliskiego Brzegu W Opolu znajduje się obecnie 9 działających pasażerskich stacji lub przystanków kolejowych: Opole Główne Opole Zachodnie Opole Wschodnie Opole Gosławice Opole Groszowice Opole Grotowice Opole Czarnowąsy Opole Borki Opole Chmielowice Z Opola wychodzą zelektryfikowane linie kolejowe do: Wrocławia przez Brzeg (linia kolejowa nr 132) Kędzierzyna-Koźla (linia kolejowa nr 136) Tarnowskich Gór przez Fosowskie (linia kolejowa nr 144) i dalej do Lublińca i Częstochowy Wrocławia przez Jelcz-Laskowice (linia kolejowa nr 277) Gliwic przez Strzelce Opolskie niezelektryfikowane linie kolejowe do: Nysy i Kluczborka przez Jełowę (6,1 km fragment linii kolejowej nr 301 Jełowa – Mańczok jest nieczynny). Opole posiada bezpośrednie połączenia kolejowe z takimi polskimi miastami, jak: Białystok, Bielsko-Biała, Częstochowa, Ełk, Gdynia, Gliwice, Jelcz-Laskowice, Jelenia Góra, Katowice, Kielce, Koluszki, Kołobrzeg, Koszalin, Kostrzyn (spec.), Kraków, Legnica, Leszno, Lublin, Lubliniec, Olsztyn, Poznań, Racibórz, Radom, Rybnik, Słupsk, Suwałki, Szczecin, Świnoujście (sez.) Tarnów, Ustka(sez.), Wałbrzych, Warszawa, Wrocław, Zabrze, Zakopane, Zamość, Zielona Góra. Ponadto z Opola odjeżdżają pociągi do Niemiec (Berlin) i na Ukrainę (Lwów). Funkcjonują także lokalne połączenia: Brzeg, Głuchołazy, Kędzierzyn-Koźle, Kluczbork, Namysłów, Nysa, Strzelce Opolskie, Zawadzkie. Transport lotniczy Najbliższe porty lotnicze znajdują się we Wrocławiu oraz Pyrzowicach. Około 15 km od centrum miasta leży lotnisko Opole-Polska Nowa Wieś. Planowane było również uruchomienie regularnych rejsów z regionalnego lotniska Opole-Kamień Śląski (ok. 20 km od centrum miasta). W 2011 otwarto oficjalnie sanitarne lądowisko przy al. W. Witosa. Bezpieczeństwo publiczne W Opolu znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999. W Opolu znajduje się utworzony w 1990 zakład karny. Pojemność jednostki wynosi 152 miejsca. Szpitale publiczne Szpital Wojewódzki w Opolu Szpital Specjalistyczny Ginekologiczno-Położniczy i Noworodków w Opolu Opolskie Centrum Onkologii Uniwersytecki Szpital Kliniczny w Opolu Wojewódzki Szpital Specjalistyczny – Zespół Neuropsychiatryczny w Opolu 116 Szpital Wojskowy z Przychodnią SP ZOZ w Opolu Szpital MSWiA w Opolu Edukacja W mieście działa 31 przedszkoli (w tym 2 integracyjne i 1 specjalne), 21 szkół podstawowych (1 specjalna, 1 z oddziałami integracyjnymi, 1 katolicka), 11 gimnazjów (w tym 1 z oddziałami integracyjnymi, 1 specjalne i 1 Katolickie). Poza placówkami publicznymi działa również kilka zespołów szkół społecznych i niepublicznych. Szkoły ponadpodstawowe I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika II Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Marii Konopnickiej III Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Marii Skłodowskiej-Curie Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących im. Kazimierza Gzowskiego V Liceum Ogólnokształcące – ZS im. „Prymasa Tysiąclecia” Kardynała Stefana Wyszyńskiego VI Liceum Ogólnokształcące im. gen. Leopolda Okulickiego VIII Publiczne Liceum Ogólnokształcące im. Aleksandra Kamińskiego Publiczne Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi przy Regionalnym Centrum Kształcenia Języków Obcych w Opolu Zespół Państwowych Placówek Kształcenia Plastycznego im. Jana Cybisa ZS im. Prymasa Tysiąclecia Stefana Kardynała Wyszyńskiego ZS Budowlanych im. Papieża Jana Pawła II ZS Ekonomicznych im. Generała Stefana Roweckiego „Grota” ZS Elektrycznych im. Tadeusza Kościuszki ZS Mechanicznych ZS Zawodowych im. Stanisława Staszica ZS Zawodowych nr 4 im. Bronisława Koraszewskiego Zespół Szkół Specjalnych Społeczne Językowe Liceum Ogólnokształcące im. Alberta Einsteina W.S.E.R.O. Uczelnie Publiczne Politechnika Opolska Uniwersytet Opolski Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa Niepubliczne Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu Szkoła Wyższa im. B. Jańskiego wydział zamiejscowy Wyższa Szkoła Bankowa we Wrocławiu Wydział Ekonomiczny w Opolu Łącznie w Opolu funkcjonuje: 7 liceów ogólnokształcących, 7 techników, 5 zasadniczych szkół zawodowych, Liceum Plastyczne oraz Ogólnokształcąca Szkoła Sztuk Pięknych kilkanaście szkół ponadgimnazjalnych dla osób dorosłych Kultura i sztuka Imprezy cykliczne Krajowy Festiwal Piosenki Polskiej – KFPP Opole Międzynarodowy Festiwal Perkusyjny Ulica Kultury Nokta Festival Opole Songwriters Festival Opolskie Konfrontacje Teatralne „Klasyka Polska” Opolski Festiwal Teatru Lalek Czas Europy, czas teatru – festiwal młodych teatrów ulicznych Opolska Jesień Literacka Ogólnopolski Festiwal Filmowy Opolskie Lamy Międzynarodowe Dni Młodej Dramaturgii Odrama (w Teatrze im. J. Kochanowskiego od 2005 roku) Opolska Noc Kabaretowa Dni Opola Międzynarodowa Wystawa Psów Międzynarodowa Wystawa Kotów Opolskie Targi Budownictwa „Mój Dom” Opolskie Targi Książek Naukowych Międzynarodowe Targi Motoryzacyjne Wyścigi 1/4 mili w Porcie Lotniczym Opole-Kamień Śląski Jarmark Franciszkański Jarmark Świętego Wojciecha (odbywa się w Święta Wielkanocne) Jarmark Bożonarodzeniowy, organizowany przez młodzieżówkę Mniejszości Niemieckiej Jazz Rock Meeting Międzynarodowy Plener Rzeźbiarski (we współpracy z włoskim miastem Carrara) Silesia Superior Attack Konwent Opolcon Opolskie Dni Tybetu Teatry i filharmonia Amfiteatr Tysiąclecia Teatr Dramatyczny im. Jana Kochanowskiego Opolski Teatr Lalki i Aktora im. Alojzego Smolki Teatr Eko Studio Teatr Jednego Wiersza Akademicki Teatr Tańca Kabaret Cegła Teatr Komedii Improwizowanej Narwani z Kontekstu Filharmonia Opolska im. Józefa Elsnera Muzea i galerie W Opolu działa kilkanaście muzeów i galerii. Najstarszym z nich jest Muzeum Śląska Opolskiego, które zostało założone już w 1900 r. Kina Centrum Filmowe Helios Klub Dobrego Filmu „Studio” Uniwersytecki Klub Filmowy Kino „Meduza” w Centrum Kultury Oleska 45 Inne instytucje kultury i sztuki Narodowe Centrum Polskiej Piosenki Młodzieżowy Dom Kultury Klub Nadwórnian (prezes Adam Karcher) – skupiający dawnych mieszkańców (i ich potomków) kresowego miasta Nadwórna Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Emanuela Smołki w Opolu Miejska Biblioteka Publiczna w Opolu im. Jana Pawła II Zespoły muzyczne Alone in Mourning (elektroniczny black metal) Deathibrillator (thrash metal) Devilish Impressions (symfoniczny black metal) Echoes of Yul (post rock) Elysium (death metal) Face (metal progresywny) God (death metal) Halucynogenna Impresja Sabatyczna (black metal, dark ambient) Kozybunx (doom, stoner metal) Manthor (symfoniczny black metal) Pakt (thrash metal) Sekator (death, thrash metal) Sirrah (gothic, death, doom metal) The Hag (industrial metal) Trace (thrash metal) TSA (heavy metal) Witch (heavy metal) Media lokalne Prasa Gazeta Wyborcza Opole Nowa Trybuna Opolska Polska The Times. Dział „Opole” Schlesisches Wochenblatt Niezależna Gazeta Obywatelska w Opolu. NGO Opole Telewizja TVP3 Opole TVO Telewizja Opolska Radio Polskie Radio Opole Radio Eska Opole Radio Doxa Opole Radio Park Rock Radio Radio Sygnały (emisja internetowa) Radio TOK FM Radio Złote Przeboje Radio Wawa Opole RMF Maxxx Opole Meloradio Studenckie Studio Radiowe Emiter (emisja internetowa) Portale 24opole.pl nto.pl dziennikopolski.pl radio.opole.pl ngopole.pl ratownictwo.opole.pl Administracja Opole jest miastem na prawach powiatu. Mają w nim siedzibę władze województwa oraz powiatu opolskiego. Miasto jest centrum administracyjnym dla Opolszczyzny. Administracja samorządowa Opole posiada status miasta na prawach powiatu. Oznacza to, że gmina miejska wykonuje zadania powiatu. Organem stanowiącym samorządu jest Rada Miasta Opola, składająca się z 25 radnych, którzy są wybierani w 4 okręgach wyborczych. Organem wykonawczym samorządu jest prezydent miasta. Obecnie w kadencji 2018–2023 funkcję tę sprawuje Arkadiusz Wiśniewski. Miasto jest siedzibą władz województwa opolskiego. Mieszkańcy wybierają 8 z 30 radnych do Sejmiku Województwa Opolskiego. Opole jest też siedzibą władz powiatu opolskiego. Opole jest członkiem Związku Miast Polskich. Podział administracyjny Przed 1899 rokiem Opole obejmowało obecne Śródmieście, Wyspę Pasiekę oraz część Zaodrza. Przed II wojną światową do miasta włączono Zakrzów (1899), Półwieś i Szczepanowice (1936). W latach 50. Nową Wieś Królewską z Wyspą Bolko, w latach 60. Groszowice i Kolonię Gosławicką, a 30 października 1975 Bierkowice, Gosławice, Grotowice, Grudzice, Malinę, Wójtową Wieś i Wróblin. W 2017 do miasta przyłączono Winów, Żerkowice, Chmielowice, Wrzoski, Sławice, Czarnowąsy, Krzanowice, Borki, Brzezie oraz Świerkle. Współcześnie Opole jest częściowo podzielone na dzielnice i osiedla – w użytku funkcjonują zwyczajowe nazwy poszczególnych części miasta. 18 października 2009 r. odbyły się pierwsze wybory do pilotażowo utworzonych rad dzielnic: Gosławic, Grudzic, Nowej Wsi Królewskiej oraz Zakrzowa. Według stanu na 2015 rok funkcjonuje dziewięć rad dzielnic. Decyzją Rady Ministrów 1 stycznia 2017 obszar Opola został powiększony o 12 sołectw z pobliskich gmin na wniosek ówczesnego prezydenta miasta. Decyzję taką podjęto mimo protestów części mieszkańców z przyłączanych gmin oraz wyników konsultacji, w których ponad 90% biorących udział mieszkańców podopolskich gmin wypowiedziało się w tej sprawie negatywnie. Za powiększeniem Opola opowiedziała się za to większość głosujących (57%) mieszkańców Opola (przy frekwencji wynoszącej 6%). Sąsiednie gminy argumentowały, że okrojenie ich obszarów wpłynie negatywnie na lokalne budżety. Patryk Jaki będący wówczas wiceministrem sprawiedliwości oraz posłem z województwa opolskiego promował ideę powiększenia Opola, twierdząc, że jest to konieczne ze względu na fakt, że Opole jest najmniejszym z miast wojewódzkich. Argumentował również, że ewentualny spadek liczby mieszkańców Opola poniżej 100 tys. mógłby w bliżej nieokreślonej przyszłości spowodować zmianę podziału administracyjnego Polski i odebranie Opolu statusu miasta wojewódzkiego. Pierwotny koncepcja projektu, przedstawiona jesienią 2015 przez prezydenta Opola w lokalnych mediach, zakładała również przyłączanie do miasta miejscowości: Dziekaństwo, Folwark, Górki, Kępa, Niewodniki, Żelazna oraz części miejscowości Dobrzeń Mały i Zawada. W ten sposób miasto uległoby powiększeniu o ponad 5,3 tys. ha, a liczba ludności uległaby zwiększeniu o blisko 9,5 tys. osób. Dzielnice Opola Wraz ze zmianą kadencji władz samorządowych w 2019 roku w Opolu przeprowadzono zmianę podziału miasta na dzielnice. Opole ma 13 dzielnic oznaczonych numerami pisanymi cyframi rzymskimi. Wykaz dzielnic wraz z orientacyjnym położeniem względem wcześniejszych dzielnic: Dzielnica I – Borki, Brzezie, Czarnowąsy, Świerkle. Dzielnica II – Krzanowice, Wróblin, Zakrzów Dzielnica III – Chabry Dzielnica IV – Armii Krajowej Dzielnica V – Gosławice, Malinka Dzielnica VI – Grudzice, Kolonia Gosławicka, Malina Dzielnica VII – Groszowice, Grotowice, Nowa Wieś Królewska Dzielnica VIII – Śródmieście Dzielnica IX – Stare Miasto Dzielnica X – Nadodrze Dzielnica XI – Zaodrze Dzielnica XII – Bierkowice, Półwieś, Sławice, Wrzoski Dzielnica XIII – Chmielowice, Szczepanowice-Wójtowa Wieś, Winów, Żerkowice Dzielnice formalnie ustanowione (stan na październik 2017): Osiedla Opola Religia Katolickim patronem Opola jest św. Wojciech Sławnikowic. Wspólnoty wyznaniowe Buddyzm Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu: ośrodek medytacyjny (ul. Powstańców Śląskich 8) Katolicyzm Kościół rzymskokatolicki – od 1972 roku Opole jest stolicą diecezji opolskiej Dekanat Opole: parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (ul. Wiejska 101) kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (ul. Wiejska 101) parafia św. Katarzyny Aleksandryjskiej (ul. Popiełuszki 13) kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej (ul. Popiełuszki 13) parafia Matki Boskiej Fatimskiej (ul. Strzelecka 23) kościół Matki Boskiej Fatimskiej (ul. Strzelecka 23) parafia św. Jacka (ul. Tysiąclecia 11) kościół św. Jacka (ul. Tysiąclecia 11) parafia św. Jadwigi Śląskiej (ul. Teligi 81) kościół św. Jadwigi Śląskiej (ul. Teligi 81) parafia Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (Plac Kościelny 1) kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (Plac Kościelny 1) parafia Matki Boskiej Bolesnej i św. Wojciecha (Plac Kopernika 12) kościół Matki Boskiej Bolesnej i św. Wojciecha (Plac Kopernika 12) parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa (ul. Czaplaka 1) kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa (ul. Czaplaka 1) parafia Podwyższenia Krzyża Świętego (ul. Katedralna 2) kościół katedralny Świętego Krzyża (ul. Katedralna 2) kościół św. Sebastiana (Plac św. Sebastiana 2) kościół św. Aleksego (ul. Katedralna 5) kościół św. Trójcy (pl. Wolności 2) parafia Przemienienia Pańskiego (ul. Grota-Roweckiego 3) kościół Przemienienia Pańskiego (ul. Grota-Roweckiego 3) parafia Świętych Apostołów Piotra i Pawła (Plac Mickiewicza 1) kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła (Plac Mickiewicza 1) kościół św. Jadwigi Śląskiej (ul. Drzymały 1) parafia św. Karola Boromeusza (ul. Chabrów 74) kościół św. Karola Boromeusza (ul. Chabrów 74) parafia Chrystusa Króla (ul. Irydowa 23) kościół Chrystusa Króla (ul. Irydowa 23) kościół Matki Bożej Królowej Polski (ul. Oświęcimska 132) parafia św. Jana Pawła II (al. Wincentego Witosa 40) kościół św. Jana Pawła II (al. Wincentego Witosa 40) Dekanat Opole-Szczepanowice: parafia bł. Czesława Odrowąża (ul. Hallera 21) kościół bł. Czesława Odrowąża (ul. Hallera 21) parafia św. Anny Samotrzeciej (ul. Nyska 6) kościół św. Anny Samotrzeciej (ul. Nyska 6) parafia św. Michała Archanioła (ul. Domańskiego 4) kościół św. Michała Archanioła (ul. Domańskiego 4) parafia św. Jana Nepomucena (ul. Szczęśliwa 2A) kościół św. Jana Nepomucena (ul. Szczęśliwa 2A) parafia św. Józefa (ul. Prószkowska 74) kościół św. Józefa (ul. Prószkowska 74) parafia Ducha Świętego (ul. ks. Franciszka Duszy 7) kościół Ducha Świętego (ul. ks. Franciszka Duszy 7) parafia Św. Józefa Robotnika (ul. Wrocławska 61) kościół św. Józefa Robotnika (ul. Wrocławska 61) Dekanat Siołkowice: parafia Bożego Ciała i św. Norberta (pl. Klasztorny 3) kościół Bożego Ciała i św. Norberta (pl. Klasztorny 3) kościół Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny (ul. Świerkli 16) kościół św. Anny Kościół greckokatolicki: parafia Przemienienia Pańskiego, nabożeństwa są sprawowane w kaplicy adoracji przy rzymskokatolickim kościele pw. Przemienienia Pańskiego w Opolu (ul. Grota Roweckiego 3) Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X: kaplica Matki Bożej Różańcowej z Pompejów Prawosławie Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny: punkt duszpasterski Poczajowskiej Ikony Bogurodzicy (podlegający parafii w Kędzierzynie-Koźlu); nabożeństwa są czasowo odprawiane w kościele rzymskokatolickim pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła przy Placu Adama Mickiewicza 1 Protestantyzm Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna: placówka misyjna w Opolu Ewangeliczny Kościół Chrześcijański: parafia w Opolu Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP: Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Opolu (ul. Żeromskiego 6) Kościół Chrześcijan Baptystów: zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów „Źródło Życia” (ul. Sienkiewicza 20) Kościół Chrystusowy w Polsce: Kościół Chrystusowy w Opolu (ul. Rybacka 5) Kościół Ewangelicko-Augsburski: Parafia Ewangelicko-Augsburska w Opolu (ul. Pasieczna 12) Kościół Ewangelicznych Chrześcijan: Zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan (ul. Mazowiecka 6) Kościół Zielonoświątkowy: zbór „Ostoja” (ul. Wróblewskiego 26) Restoracjonizm Świadkowie Jehowy: zbór Opole-Południe zbór Opole-Północ (w tym grupa języka migowego) zbór Opole-Wschód zbór Opole-Prószków zbór Opole-Rosyjski zbór Opole-Ukraiński dwie Sale Królestwa: ul. Wojciecha Biasa 22-24 i ul. Solskiego 36. Cmentarze Cmentarz komunalny (ul. Cmentarna 20) Cmentarz choleryczny (skrzyżowanie ulic św. Jacka, Struga i Granicznej) Cmentarz przy ulicy Wrocławskiej Cmentarz żydowski (ul. Graniczna) Nieistniejące obiekty sakralne Nowa Synagoga (spalona podczas nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938) Stara Synagoga (nieczynna) Sport Kluby Piłka nożna Odra Opole Grom Świerkle Iskra Opole LKS Groszmal LZS Grudzice LZS Sławice LZS Wrzoski Rodło Opole Sparta Opole Swornica Czarnowąsy Tempo Opole Wiking Opole Zryw Opole Sporty zimowe HK Opole – hokej na lodzie – seniorzy UKŁF „Piast” Opole – łyżwiarstwo figurowe UIKŁF „Piruette” Opole – łyżwiarstwo figurowe, do połowy sezonu 2011/2012 również, łyżwiarstwo synchroniczne (nieistniejąca obecnie formacja „Desire Dance”) MUKS Orlik Opole – hokej na lodzie – juniorzy Kolarstwo LKS Ziemia Opolska Opolski Klub Rowerowy Sporty walki Forca Brava Opole – brazylijskie jiu-jitsu Lutadores Opole – MMA Sagat Gym Opole – boks tajski Opolski Klub Karate Kyokushin – kyokushin Capoeira Porto de Minas – capoeira Akademia Karate Tradycyjnego Opole – karate tradycyjne Inne AZS Opole – koszykówka, siatkówka Budowlani Opole – podnoszenie ciężarów CPPA Opole – capoeira Gwardia Opole – piłka ręczna, judo, MMA Klub Biegowy Odra Opole bieganie Kolejarz Opole – żużel MOS Opole – sekcja pływacka (dawniej MKS „Zryw” Opole) pływanie Opolski Klub Piłki Stołowej – futbol stołowy OTK Opole – kajakarstwo SMS LO2 Opole – siatkówka kobiet UKS Trolik Opole – unihokej UKS MOS Opole – siatkówka, kajakarstwo Versus Opole – futsal Vetrim Opole – strzelectwo Wizards Opole – futbol amerykański Wolverines Opole – futbol amerykański Obiekty sportowe Stadion Odry Opole Lodowisko Toropol Hala widowiskowo-sportowa Gwardia Hala widowiskowo-sportowa Okrąglak Stadion lekkoatletyczny im. Opolskich Olimpijczyków stadion żużlowy Kolejarza Opole basen (pl. Róż) kryty basen „Wodna nuta” kryta pływalnia Akwarium (ul. Ozimska) hipodrom Ostrogi (Opole – Bierkowice) Zawody sportowe Opolski Festiwal Skoków – mityng lekkoatletyczny organizowany od 2006 Turniej „Mistrz świata Jerzy Szczakiel zaprasza” – towarzyski turniej żużlowy rozgrywany od 2002 W Opolu odbyły się Klubowe Mistrzostwa Świata w piłce siatkowej mężczyzn 2017, Mistrzostwa Polski w Łyżwiarstwie Figurowym 2010, 2005, 2015, 2017, Mistrzostwa Polski Seniorów w Lekkoatletyce 1956, Mistrzostwa Polski w Boksie 1970, Mistrzostwa Polski w Curlingu 2018, Mistrzostwa Polski w Judo 2011, Mistrzostwa Polski w Podnoszeniu Ciężarów Mężczyzn 2010 i Mistrzostwa Polski w Short Tracku 2017. Sportowcy związani z Opolem Służby mundurowe Policja – Komenda Wojewódzka Policji w Opolu Areszt Śledczy – położony przy ulicy Sądowej 4 obsługuje sąd i prokuraturę w Opolu Straż pożarna – Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej Służba wojskowa – 10 Batalion Remontowy, 10 Opolska Brygada Logistyczna, 27 Pułk Czołgów, 19 Batalion Łączności 10 Dywizji Pancernej (Zmechanizowanej) Straż Graniczna – Placówka Straży Granicznej w Opolu Współpraca międzynarodowa Miasta partnerskie Ponadto Opole łączą więzy przyjaźni z: Bonn, Niemcy od 2 maja 1997 Placówki międzynarodowe W Opolu znajdują się następujące urzędy konsularne: Konsulat Niemiec – 9 lipca 1992 (Birgit Fisel-Rösle) Konsulat Honorowy Republiki Chorwackiej – 7 kwietnia 2014 (Andrzej Żylak) Konsulat Honorowy Ukrainy – 14 września 2017 (Irena Pordzik) Konsulat Honorowy Republiki Czeskiej – 28 lipca 2022 (Artur Żurakowski) Turystyka Przez Opole prowadzą szlaki turystyczne: Szlak sakralny: Jemielnica – Góra Świętej Anny – Kamień Śląski – Opole Szlakiem drewnianej architektury: Opole – Laskowice – Olesno – Byczyna – Maciejów Poznaj świat sprzed lat: Opole – Krasiejów – Ozimek – Turawa – Góra Świętej Anny – Nysa – Paczków – Brzeg – Opole Opolskie Zamki i Pałace: Rogów Opolski – Kędzierzyn-Koźle – Kamień Śląski – Moszna – Nysa – Otmuchów – Brzeg – Opole Opolskie pielgrzymowanie: Opole – Kamień Śląski – Góra Świętej Anny – Głogówek – Biała – Prudnik – Nysa – Opole Blisko natury: Pokój – Maciejów – Olesno – Opole Ludzie związani z Opolem Honorowi Obywatele Miasta Sąsiednie gminy Dąbrowa, Dobrzeń Wielki, Łubniany, Turawa, Chrząstowice, Tarnów Opolski, Prószków, Komprachcice Zobacz też Ludność Opola Dzielnice i osiedla Opola Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Oficjalna strona miasta Opole Rozwój miasta Opola w Historyczno-topograficznym atlasie miast śląskich Oppeln, Berlin-Halensee 1926. Mury miejskie Opola – likwidacja fortyfikacji w XIX wieku Odbudowa starówki opolskiej, 1953 r. – wideo – Opolska starówka, PKF 44/53, Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej Miasta na prawach powiatu Miasta wojewódzkie Miasta w województwie opolskim Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku

2433888

https://pl.wikipedia.org/wiki/Borys%20Budka

Borys Budka

Borys Piotr Budka (ur. 11 marca 1978 w Czeladzi) – polski prawnik, nauczyciel akademicki, samorządowiec i polityk, radca prawny, doktor nauk ekonomicznych. Poseł na Sejm VII, VIII, IX i X kadencji, w 2015 minister sprawiedliwości, w latach 2020–2021 przewodniczący Platformy Obywatelskiej, w latach 2019–2020 i od 2021 przewodniczący klubu parlamentarnego Koalicji Obywatelskiej. Życiorys Wykształcenie i działalność zawodowa W 2002 ukończył studia na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego. Odbył aplikację radcowską, w 2007 rozpoczął praktykę zawodową jako radca prawny. W 2011 na Uniwersytecie Ekonomicznym w Katowicach na podstawie rozprawy Kwalifikacje pracownicze w stosunku pracy uzyskał stopień doktora nauk ekonomicznych w zakresie ekonomii ze specjalnością w polityce zatrudnienia. Podjął pracę jako nauczyciel akademicki w Katedrze Prawa na Wydziale Finansów i Ubezpieczeń Akademii Ekonomicznej, po przekształceniach i zmianie nazw − w Katedrze Prawa i Ubezpieczeń Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach. Działalność polityczna Początkowo należał do Stronnictwa Konserwatywno-Ludowego. W 2002 z ramienia Platformy Obywatelskiej, w 2006 jako kandydat lokalnego komitetu i w 2010 ponownie z listy PO uzyskiwał mandat radnego Zabrza. Od 2002 do 2005 był wiceprzewodniczącym rady miasta, następnie przez rok pełnił funkcję jej przewodniczącego. W wyborach parlamentarnych w 2011 uzyskał mandat poselski jako kandydat z listy PO, otrzymując 10 260 głosów w okręgu gliwickim. W 2014 kandydował na prezydenta Gliwic, zajmując 3. miejsce spośród 6 kandydatów, uzyskując 6192 głosy. 30 kwietnia 2015 premier Ewa Kopacz ogłosiła jego kandydaturę na stanowisko ministra sprawiedliwości w swoim rządzie. Stanowisko to objął 4 maja 2015. W wyborach w tym samym roku z powodzeniem ubiegał się o poselską reelekcję (dostał 37 761 głosów). 16 listopada 2015 zakończył pełnienie funkcji ministra. W Sejmie VIII kadencji został członkiem Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka oraz Komisji Ustawodawczej, a ponadto został zastępcą przewodniczącego Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach. Został również powołany przez Sejm w skład Krajowej Rady Sądownictwa (wcześniej w 2015 zasiadał w KRS z urzędu jako minister sprawiedliwości). 26 lutego 2016 wybrany na wiceprzewodniczącego PO. W listopadzie został powołany na funkcję ministra spraw wewnętrznych i administracji w gabinecie cieni utworzonym przez Platformę Obywatelską. W wyborach w 2019 z powodzeniem ubiegał się o poselską reelekcję z ramienia Koalicji Obywatelskiej, otrzymując w okręgu katowickim 99 550 głosów. 12 listopada 2019 został przewodniczącym klubu parlamentarnego Koalicji Obywatelskiej, którym kierował do 25 września 2020. 3 stycznia 2020 ogłosił swój start w wyborach na przewodniczącego Platformy Obywatelskiej. 25 stycznia 2020 został wybrany na przewodniczącego Platformy Obywatelskiej, pokonując w wyborach bezpośrednich w I turze Tomasza Siemoniaka, Bogdana Zdrojewskiego i Bartłomieja Sienkiewicza. Funkcję przewodniczącego oficjalnie objął 29 stycznia 2020, gdy ogłoszono oficjalne wyniki wyborów. Zastąpił tym samym dotychczasowego lidera partii Grzegorza Schetynę. 3 lipca 2021 podczas Rady Krajowej Platformy Obywatelskiej ogłosił swoją rezygnację z funkcji przewodniczącego partii, umożliwiając objęcie funkcji p.o. przewodniczącego przez Donalda Tuska. W tym samym dniu został wybrany na wiceprzewodniczącego partii, zaś 22 lipca 2021 ponownie objął funkcję przewodniczącego klubu parlamentarnego KO, zastępując Cezarego Tomczyka. W 2023 został wybrany na posła X kadencji z wynikiem 101 258 głosów. Wyniki wyborcze Życie prywatne Jest synem Józefa (działacza PSL, wcześniej UP, Samoobrony RP i PZPR) i Marii (wykonującej zawód notariusza). Żonaty z Katarzyną Kuczyńską-Budką, wybraną na radną miejską w Gliwicach, z którą ma córkę Lenę. Jest biegaczem długodystansowym, startuje w biegach ulicznych. Rekord życiowy w maratonie (2 godziny 39 minut 3 sekundy) osiągnął w 2009 w pierwszej edycji Silesia Marathon. Przypisy Linki zewnętrzne Absolwenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego Członkowie Krajowej Rady Sądownictwa Ludzie urodzeni w Czeladzi Ministrowie sprawiedliwości III Rzeczypospolitej Politycy Stronnictwa Konserwatywno-Ludowego Polscy długodystansowcy Polscy ekonomiści Polscy radcy prawni Posłowie z okręgu Gliwice Posłowie z okręgu Katowice Przewodniczący Platformy Obywatelskiej Radni Zabrza Wykładowcy Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach Urodzeni w 1978 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

5536214

https://pl.wikipedia.org/wiki/Patryk%20Peda

Patryk Peda

Patryk Peda (ur. 16 kwietnia 2002 w Zalesiu Górnym) – polski piłkarz, występujący na pozycji obrońcy, we włoskim klubie SPAL, do którego został w 2023 wypożyczony z Palermo FC. Dwukrotny reprezentant Polski. Kariera klubowa Peda przeszedł przez młodzieżowe szeregi Kosy Konstancin oraz Legii Warszawa, zanim dołączył do klubu Serie A SPAL w styczniu 2019, na zasadzie wypożyczenia z opcją wykupu. Wykupiony został po zakończeniu sezonu. 18 września 2021 zadebiutował w klubie, zastępując Riccardo Spaltro, w przegranym 1:2 meczu Serie B przeciwko Regginie 1914. 24 września 2021 przedłużył kontrakt do czerwca 2024. 1 września 2023 podpisał obowiązujący do 30 czerwca 2028 kontrakt z Palermo FC, z natychmiastowym wypożyczeniem do SPAL na sezon Serie C 2023/2024. Kariera reprezentacyjna Zagrał 5 meczów dla Polski U-16 (debiut 27 października 2017 przeciwko Holandii), 2 mecze dla Polski U-17 (debiut 7 września 2018 przeciwko Estonii), 2 mecze dla Polski U-19 (debiut 3 września 2020 przeciwko Niemcom) i 4 mecze dla Polski U-20 (debiut 2 września 2021 przeciwko Włochom). 23 września 2022 zadebiutował w reprezentacji Polski U-21, w przegranym 0:1 meczu przeciwko Grecji. Pod wodzą selekcjonera Michała Probierza wystąpił we wszystkich dziesięciu spotkaniach za jego kadencji. Kiedy Probierz został selekcjonerem seniorskiej reprezentacji Polski, powołał Pedę 5 października 2023 na mecze eliminacji Mistrzostw Europy 2024. Został pierwszym w historii Polski piłkarzem z trzeciego szczebla rozgrywkowego, który otrzymał taką nominację na mecze „o punkty”. 12 października 2023 zadebiutował w wygranym 2:0 wyjazdowym meczu eliminacji przeciwko Wyspom Owczym. Życie prywatne Syn Elżbiety i Zbigniewa Pedów (Zbigniew Peda występował w Okęciu Warszawa, zmarł w październiku 2020). Statystyki Klubowe Ostatnia aktualizacja: 6 października 2023. Reprezentacyjne Uczestniczył w rozgrywkach Turnieju Ośmiu Narodów, eliminacjach Mistrzostw Europy U-21 2025 i eliminacjach Mistrzostw Europy 2024. (aktualne na dzień 15 października 2023) Przypisy Urodzeni w 2002 Piłkarze SPAL Reprezentanci Polski w piłce nożnej Piłkarze Palermo FC