text
stringlengths 438
418k
|
|---|
Конституцияның үштен бір бөлігі қайта жазылады. 33 бапқа 56 түзету енгізіледі. Бүгін Ата заңдағы осы өзгерістер мен толықтырулар жобасы жарияланды. Сарапшылардың пікірін тілшіміз Нысаналы Ығыл тыңдап келген еді.
Жердің иесі де, киесі де – халық. Демек, қазба байлығы, суы мен нуы және жануарлары ел игілігі үшін. Ал, бұған дейін мемлекет меншігі саналған. Енді мемлекет халық атынан реттеуші рөлге ғана ие. Адам құқығы да Ата заңда айрықша айшықталды. Өлім жазасы конституциядан өшірілді. Өйткені, өлім жазасына кесу – кісі өлтіруді заңды түрде санкциялау деген сөз. Жалпы, құжатта әр азаматтың бостандығы, хақы мен қалауы қорғалған. Егер оған нұқсан келтірсе ондай құқықтық актілердің күші жойылады. Әділдікті Конституциялық сот орнатады. Бұл жаңа органға прокурор мен адам құқықтары жөніндегі уәкіл де жүгіне алады. Омбудсмен ешкімге бағынбайды. Ол тәуелсіз болады.
Эльвира Әзімова, ҚР Адам құқықтары жөніндегі уәкіл:
Жаңа Қазақстан – әділетті Қазақстан. Негізгі ол дұрыс курс. Ол адам құқықтарына сәйкес негізі әлемдегі стандарт бойынша адам құқықтары менен демократиялық жолы бұл екі принцип бір-бірімен бірге жүруі керек. Әділеттілік пенен заңдылық.
Суперпрезиденттік басқару болмайды. Өкілеттігі қысқарады. Ешқандай партияға мүше емес. Мемлекет басшысының лауазымы жақын туыстарына артықшылық бермейді. Олар мемлекеттік орган, ұлттық компанияда басшы қызметін атқармайды. Облыс және респбуликалық маңыздағы қалалар әкімдерін өз бетінше тағайындай алмайды. Мәслихатқа кемінде екі үміткер ұсынуға мүмкіндігі бар. Сондай-ақ Конституциялық Сот, Ұлттық банк, Жоғары Сот Кеңесі мен ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағалары мен бас прокурорды тікелей бекітпейді. Сенаттың келісімі керек. Айтпақшы, осы аталған орган қызметкерлері саяси ұйымдарға мүшелікке өтпейді.
Мейрамбек Төлепберген, ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты:
Биліктер арасында баланстың болуы, Парламентке берілетін өкілеттіктер, мәслихатқа берілетін өкілеттіктер осыларды көрсе халық өзінің үнін айтады. Бұл жерде ешкімге артықшылық берілмеу керек. Жалпы мәселені барлық уақытта халық шешу керек деген осы принцип Қазақстанда жаңа бастамаларды қолдаудың бірден-бір тетігі осы. Сондықтан мен ойлаймын референдум халықтың сенімін ұлғайтады, билікке деген сенімі өседі.
Мәжіліс депутаттарын сайлау партиялық тізіммен ұсынылмайды. Енді халық тең және төте сайлау өткізеді. Ал, заңды Сенат мақұлдап, Мәжіліс қабылдайды. Сөйтіп Президенттің қол қоюына жіберіледі. Егер ол келіспесе кері қайтарады. Бірақ, депутаттардың 3-тен 2 бөлігі Президент шешімін қабылдамаса Президент сонымен келіседі.
Бейбіт Исабаев, ҚР Парламенті Сенатының депутаты:
Кез-келген жаңа мемлекеттік өзгеріс оның заңнамалық негізінен, фундаментінен басталады. Бұл өзгерістер мемлекет басшысының өкілеттігін күшейтпейді. Керісінше биліктің басқа тармақтарының өкілеттігін нығайта отырып, мемлекеттілігіміздің нығаюына, орнықтылығына, теңгерімді жұмыс жасауына қол жеткізеді деп ойлаймын.
Паралмент дағдарыс жағдайында заң жобасын шұғыл әзірлеуі керек. Құжат қаралып жатқанда үкімет өз жауапкершілігімен нормативтік-құқықтық акт негізінде шара қолдана береді. Жалпы өзгеріс енетін 33 бап ел референдумынан өтеді. |
Ескерту. Мазмұны алып тасталды - ҚР 29.06.2021 № 58-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он
күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексi
ЖАЛПЫ БӨЛІК
1-БӨЛIМ. НЕГIЗГI ЕРЕЖЕЛЕР
1-тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ПРОЦЕСТІК ЗАҢНАМАСЫ
1-бап. Қылмыстық сот iсiн жүргiзу тәртiбiн айқындайтын заңнама
1. Қазақстан Республикасының аумағында қылмыстық сот iсiн жүргiзу тәртiбi Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан Республикасының Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормаларына негiзделген Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарында, Қылмыстық-процестік кодексiнде айқындалады. Қылмыстық сот iсiн жүргiзу тәртiбiн реттейтiн өзге де заңдардың ережелерi осы Кодекске енгiзiлуге жатады.
2. Қазақстан Республикасының халықаралық шарттық және өзге де мiндеттемелерi, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнің және Жоғарғы Сотының қылмыстық сот iсiн жүргiзу тәртiбiн реттейтiн нормативтiк қаулылары қылмыстық-процестік құқықтың құрамдас бөлiгi болып табылады.
3. Егер қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу барысында азаматтық немесе әкiмшiлiк құқыққа сәйкес шешiлуге тиiсті мәселенi қарау қажеттiгi туындаса, ол азаматтық немесе әкiмшiлiк iс жүргiзу тәртiбiмен шешiледi.
2-бап. Қылмыстық сот iсiн жүргiзуде артықшылық күшi бар құқықтық нормаларды қолдану
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында жоғары заңдық күшке ие және тiкелей қолданылады. Осы Кодекстің қағидалары мен Қазақстан Республикасының Конституциясы арасында қайшылықтар болған жағдайда Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелерi қолданылады.
2. Осы Кодекстің қағидалары мен Қазақстан Республикасының конституциялық заңы арасында қайшылықтар болған жағдайда конституциялық заңның ережелерi қолданылады. Осы Кодекстің қағидалары мен өзге де заңдар арасында қайшылықтар болған жағдайда осы Кодекстiң ережелері қолданылады.
3. Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттар осы Кодекс алдында басымдыққа ие және, халықаралық шартта оны қолдану үшiн заң шығару талап етілетіндігі туындайтын жағдайларды қоспағанда, тiкелей қолданылады.
3-бап. Қылмыстық-процестік заңның кеңiстiкте қолданылуы
1. Қазақстан Республикасының аумағында қылмыстық сот ісін жүргізу, қылмыстық құқық бұзушылық жасалған жерге қарамастан, осы Кодекске сәйкес жүргізіледі.
2. Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы Кодекстiң кеңiстiкте қолданылуының өзгеше қағидалары белгiленсе, онда халықаралық шарттың қағидалары қолданылады.
4-бап. Қазақстан Республикасының аумағында шет мемлекеттiң қылмыстық-процестік құқығын қолдану
Қазақстан Республикасының аумағында шет мемлекеттiң тергеп-тексеру органдары мен сотының немесе олардың тапсырмасы бойынша қылмыстық процесті жүргiзетiн органның шет мемлекеттiң қылмыстық-процестік құқығын қолдануға, егер бұл Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта көзделген болса, жол беріледі.
5-бап. Қылмыстық-процестік заңның уақыт тұрғысында қолданылуы
1. Қылмыстық сот iсiн жүргiзу процестік әрекетті орындау, процестік шешiмді қабылдау кезіне қолданысқа енгізілген қылмыстық-процестік заңға сәйкес жүзеге асырылады.
2. Дәлелдемелердiң жол берілетіндігі олар алынған кезде қолданылып жүрген заңға сәйкес айқындалады.
6-бап. Қылмыстық-процестік заңның шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қатысты қолданылуы
1. Шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қатысты қылмыстық сот iсiн жүргiзу осы Кодекске сәйкес жүзеге асырылады.
2. Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында белгiленген дипломатиялық немесе өзге де артықшылықтар мен иммунитеттерге ие адамдарға қатысты немесе олардың қатысуымен жүзеге асырылатын қылмыстық сот iсiн жүргiзудiң ерекшелiктерi осы Кодекстiң 57-тарауына сәйкес айқындалады.
7-бап. Осы Кодекстегi кейбiр ұғымдарды түсiндіру
Осы Кодекстегі ұғымдардың, егер заңда ерекше нұсқаулар болмаса, мынадай мағынасы бар:
1) адамды ұстап беру (экстрадициялау) – қылмыстық жауаптылыққа тарту немесе үкімді орындау үшін іздестіріліп жатқан адамды мемлекетке ұстап беру;
2) айыптаушы тарап – қылмыстық қудалау органдары, сондай-ақ жәбiрленушi (жекеше айыптаушы), азаматтық талапкер, олардың заңды өкiлдерi және өкiлдерi;
3) алқаби – соттың қылмыстық iсті осы Кодексте белгіленген тәртiппен қарауына қатысуға шақырылған және ант қабылдаған Қазақстан Республикасының азаматы;
4) апелляциялық саты – бiрiншi сатыдағы соттың заңды күшiне енбеген үкiмдерiне, қаулыларына апелляциялық шағымдар мен прокурордың апелляциялық өтінішхаттары бойынша істі мәні бойынша қарайтын сот;
5) арнаулы бiлiм – адам кәсiптік оқудың не практикалық қызметтің барысында алған, қылмыстық сот iсiн жүргiзу мiндеттерiн шешу үшiн пайдаланылатын, қылмыстық процесте жалпыға бірдей белгiлi емес бiлiм;
6) арнаулы ғылыми білім – мазмұнын сот-сараптамалық зерттеулердің әдістемелерінде іске асырылған ғылыми білім құрайтын арнаулы білім саласы;
7) арыз иесі – сотқа немесе қылмыстық қудалау органдарына қылмыстық құқық бұзушылық туралы хабарлаған не өзiнiң нақты немесе болжалды құқығын немесе өзі өкілдік ететін тұлғаның құқығын қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібімен қорғау үшiн жүгінген тұлға;
8) басты сот талқылауы – бiрiншi сатыдағы соттың қылмыстық iстi мәнi бойынша қарауы;
9) бiрiншi сатыдағы сот – сотқа дейінгі тергеп-тексеру аяқталғаннан кейін не сот актісінің күшін жоғары тұрған сот жойғаннан кейін не оның күші жекеше айыптаушының шағымы бойынша жойылғаннан кейін келіп түскен қылмыстық істерді соттылығына сәйкес қарайтын аудандық және оларға теңестірілген соттар (қалалық, мамандандырылған ауданаралық соттар, гарнизондардың әскери соттары), сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамдардың, жедел-іздестіру қызметінің, сотқа дейінгі тергеп-тексерудің заңдылығына қадағалауды жүзеге асыратын прокурордың шешімдеріне және әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағымдарды қарайтын, осы Кодексте көзделген жағдайларда процестік әрекеттерді санкциялайтын, сондай-ақ осы Кодексте көзделген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыратын мамандандырылған тергеу соттары, мамандандырылған ауданаралық тергеу соттары;
10) ғылыми-техникалық құралдар – дәлелдемелердi табу, тіркеу, алып қою және зерттеу үшiн құқыққа сыйымды түрде қолданылатын аспаптар, арнаулы құрылғылар, материалдар;
11) жақын туыстар – ата-аналар, балалар, асырап алушылар, асырап алынғандар, ата-анасы бір және ата-анасы бөлек ағалы-iнiлер мен апалы-сiңлiлер, ата, әже, немерелер;
12) жасырын тергеу әрекеті – осы Кодексте көзделген тәртіппен және жағдайларда, сотқа дейінгі іс жүргізу барысында, мүдделеріне қатысы бар тұлғаларға алдын ала хабарламай жүргізілетін әрекет;
13) заңды өкiлдер – күдіктiнiң, айыпталушының, жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердің ата-аналары (ата-анасы), асырап алушылары, қорғаншылары, қамқоршылары, сондай-ақ күдіктiнi, айыпталушыны немесе жәбiрленушiнi қорғап немесе асырап отырған ұйымдар мен адамдардың өкiлдерi;
14) кассациялық саты – iстi бірінші және апелляциялық сатылардағы соттардың үкімдеріне, қаулыларына өтінішхаттар, ұсынулар, наразылықтар бойынша қарайтын Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының алқасы;
15) электрондық құжат – ақпарат электрондық-цифрлық нысанда ұсынылған және электрондық цифрлық қолтаңба арқылы куәландырылған құжат;
16) қаулы – соттың үкiмнен басқа кез келген шешiмі, анықтаушының, анықтау органының, тергеушiнiң, прокурордың қылмыстық iс бойынша іс жүргізу барысында қабылдаған шешiмі;
17) қорғау – қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп күдік келтiрiлген, айыпталған адамдардың құқықтары мен мүдделерiн қамтамасыз ету, күдікті, айыптауды теріске шығару немесе жұмсарту, сондай-ақ қылмыстық қудалауға құқыққа сыйымсыз түрде ұшыраған адамдарды ақтау мақсатында қорғаушы тарап жүзеге асыратын процестік қызмет;
18) қорғаушы тарап – күдіктi, айыпталушы, сотталушы, сотталған адам, ақталған адам, олардың заңды өкiлдерi, қорғаушы, азаматтық жауапкер және оның өкiлi;
19) қорытынды шешiм – қылмыстық процесті жүргiзетін органның iс бойынша iс жүргiзудiң басталуын немесе жалғастырылуын болғызбайтын, сондай-ақ істі мәні бойынша түпкілікті түрде болмаса да шешетін кез келген шешiмі;
20) құзыретті орган – осы Кодекстің 12-бөліміне сәйкес құқықтық көмек көрсету туралы сұрау салумен (тапсырмамен, өтінішхатпен) өтініш жасайтын немесе сұрау салудың (тапсырманың, өтінішхаттың) орындалуын қамтамасыз ететін, қылмыстық процесті жүргізетін орган;
21) құқықтық көмек – бір мемлекеттің құзыретті органдарының екінші мемлекеттің құзыретті органдарының немесе халықаралық сот мекемелерінің сұрау салуы (тапсырмасы, өтінішхаты) бойынша істі сотқа дейінгі тергеп-тексеру, сотта талқылау немесе сот актісін орындау үшін қажетті процестік әрекеттерді жүргізуі;
22) қылмыстық қудалау (айыптау) – қылмыстық заңда тыйым салынған іс-әрекетті және оны жасаған адамды, соңғысының қылмыстық құқық бұзушылық жасаудағы кінәлілігін анықтау мақсатында, сондай-ақ осындай адамға жаза немесе өзге де қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларын қолдануды қамтамасыз ету үшін айыптаушы тарап жүзеге асыратын процестік қызмет;
23) қылмыстық қудалау органдары (лауазымды адамдары) – прокурор (мемлекеттiк айыптаушы), тергеушi, анықтау органы, анықтаушы;
24) қылмыстық процеске қатысатын өзге де адамдар – сот отырысының хатшысы, аудармашы, куә, куәгер, сарапшы, маман, сот приставы, медиатор;
25) қылмыстық процеске қатысушылар – қылмыстық қудалауды және сотта айыптауды қолдауды жүзеге асыратын органдар мен адамдар, сондай-ақ қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде өз құқықтары мен мүдделерін немесе өздері өкілдік ететін құқықтар мен мүдделердi қорғайтын тұлғалар: прокурор (мемлекеттiк айыптаушы), тергеушi, анықтау органы, анықтаушы, күдіктi, қорғалуға құқығы бар куә, айыпталушы, олардың заңды өкiлдерi, қорғаушы, азаматтық жауапкер, жәбiрленушi, жекеше айыптаушы, азаматтық талапкер, олардың заңды өкiлдерi және өкiлдерi;
26) қылмыстық процесті жүргiзетін орган – сот, сондай-ақ сотқа дейiнгі тергеп-тексеру кезiнде прокурор, тергеушi, анықтау органы, анықтаушы;
27) қылмыстық iс – бiр немесе бiрнеше қылмыстық құқық бұзушылық бойынша қылмыстық қудалау органы және (немесе) сот жүргiзетiн оқшауландырылған iс жүргiзу;
28) мемлекеттік айыптау – прокурордың бірінші және апелляциялық сатыдағы соттағы, қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту мақсатында айыптауды дәлелдеуден тұратын процестік қызметі;
29) нақты ұстап алу – жүріп-тұру бостандығын қоса алғанда, ұстап алынған адамның бостандығын шектеу, оны белгілі бір орында мәжбүрлеп ұстау, анықтау және тергеу органдарына мәжбүрлеп жеткізу (қолға түсіру, үй-жайға қамау, қандай да бір жерге баруға немесе орнында қалуға мәжбүрлеу және сол сияқтылар), сондай-ақ ұстап алынған адамға қандай да бір процестік мәртебе берілуіне немесе өзге де формальды рәсімдердің орындалуына қарамастан, көрсетілген шектеулер нақты болған кезден бастап адамның бас бостандығын минутқа дейінгі дәлдікпен елеулі түрде шектейтін қандай да бір өзге де әрекеттер;
30) наразылық, прокурордың өтінішхаты – прокурордың қылмыстық іс бойынша
тергеу судьясының
сот шешіміне өз құзыретi шегiнде және осы Кодексте көзделген тәртiппен енгiзетін, тиісінше прокурорлық қадағалау және ден қою актісі;
31) орталық орган – осы Кодексте көзделген тәртіппен мемлекет атынан шет мемлекеттің құзыретті органының немесе халықаралық сот мекемесінің сұрау салуын (тапсырмасын, өтінішхатын) қарауға және оның орындалуын ұйымдастыру мақсатында шаралар қолдануға немесе құзыретті органның құқықтық көмек көрсету туралы сұрау салуын (тапсырмасын, өтінішхатын) шет мемлекетке жіберуге уәкілеттік берілген орган;
32) өкiлдер – жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердің, жекеше айыптаушының, азаматтық жауапкердiң заңды мүдделерiн заңның немесе келiсiмнiң күшiне орай бiлдiруге уәкілеттік берiлген адамдар;
33) өтінішхат – тараптың немесе арыз иесінің қылмыстық процесті жүргізетін органға жолдаған, процестік әрекеттер жүргізу немесе процестік шешім қабылдау туралы өтінуі, ал кассациялық сатыда – заңды күшіне енген сот актісін кассациялық тәртіппен қайта қарау туралы өтініш;
34) прокуратура органының басшысы – өз құзыреті шегінде әрекет ететін Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры, облыстардың прокурорлары мен оларға теңестірілген прокурорлар және олардың орынбасарлары, сондай-ақ аудандардың, қалалардың прокурорлары және оларға теңестірілген прокурорлар мен олардың орынбасарлары;
35) процесс прокуроры – прокуратураның басшысы осы Кодекске сәйкес қылмыстық іс бойынша заңдардың қолданылуын қадағалауды жүктеген прокурор;
36) процестік әрекеттер – осы Кодекске сәйкес қылмыстық сот iсiн жүргiзу барысында жүргiзiлетiн әрекеттер;
37) процестік келісім – қылмыстық процестің кез келген сатысында прокурор мен күдікті, айыпталушы немесе сотталушы немесе сотталған адам арасында осы Кодексте көзделген тәртіппен және негіздер бойынша жасалатын келісім;
38) процестік шешiмдер – қылмыстық процесті жүргiзетін органдардың қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыруға байланысты шығарылған актiлері;
39) санкция – қылмыстық қудалау органының сотқа дейінгі іс жүргізу барысында процестік әрекет жасауына соттың рұқсаты;
40) сот – сот билiгi органы, Қазақстан Республикасының сот жүйесiне кiретiн, iстi алқалы түрде немесе жеке-дара қарайтын, кез келген заңды түрде құрылған сот;
41) сотқа дейінгі іс жүргізу – қылмыстық істі сотқа дейінгі тергеп-тексеру басталғаннан бастап оны прокурор мәні бойынша қарау не іс бойынша іс жүргізуді тоқтату үшін сотқа жібергенге дейін іс бойынша іс жүргізу, сондай-ақ жекеше айыптаушының және қорғаушы тараптың қылмыстық іс бойынша материалдар дайындауы;
40-1) сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есеп – сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның жиналған нақты деректерге негізделген, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді аяқтау және айыптау актісін жасау және істі сотқа жіберу үшін істі прокурорға жіберу туралы қысқа тұжырымдары;
Ескерту. 7-бап 40-1)-тармақпен толықтырылды - ҚР 27.12.2021 № 88-VII (мынадай:
ішкі істер органдарының, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің және экономикалық тергеу қызметінің тергеушілері тергеп-тексеретін, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген аса ауыр қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2022 бастап;
ҚР Қылмыстық кодексінің 3-бабының 29) тармағында көзделген, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген сыбайлас жемқорлық қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін;
алдын ала тергеу нысанында аяқталған өзге де қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істерге қатысты 01.01.2024 бастап қолданысқа енгізілетін, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есепті жасауы, прокурордың айыптау актісін жасауы және прокурор айыптау актісін жасаған кезден бастап адамды айыпталушы деп тану бөлігінде) Заңымен.
42) судья – сот билiгiн жүргізуші; осы лауазымға заңда белгiленген тәртiппен тағайындалған немесе сайланған кәсiби судья (соттың төрағасы, сот алқасының төрағасы, тиiстi соттың судьясы);
43) сұрау салушы тарап – құзыретті органы сұрау салумен (тапсырмамен, өтінішхатпен) өтініш жасайтын мемлекет немесе халықаралық сот мекемесі;
44) сұрау салынатын тарап – құзыретті органына сұрау салу (тапсырма, өтінішхат) жолданатын мемлекет;
45) тараптар – сот талқылауында жарыспалылық және тең құқылық негiзiнде айыптауды (қылмыстық қудалауды) және айыптаудан қорғауды жүзеге асыратын органдар мен тұлғалар;
46) тергеулік – осы қылмыстық құқық бұзушылықты тергеп-тексеруді қандай да бір қылмыстық қудалау органының құзыретiне жатқызатын, осы Кодексте белгiленген белгілердің жиынтығы;
47) тергеу судьясы – сотқа дейінгі іс жүргізу барысында осы Кодексте көзделген өкілеттіктерді жүзеге асыратын бірінші сатыдағы сот судьясы;
48) төрағалық етушi – қылмыстық iстi алқалы түрде қарау кезiнде төрағалық ететiн не істі жеке-дара қарайтын судья;
49) тұрғынжай – бiр немесе бiрнеше адамның уақытша немесе тұрақты тұруына арналған үй-жай немесе құрылыс, оның iшiнде: меншiктi немесе жалға алынған пәтер, үй, саяжай үйi, мейманхана нөмiрi, каюта, купе; көппәтерлi тұрғын үйдi қоспағанда, оларға тiкелей жалғасатын верандалар, террасалар, галереялар, балкондар, мансардалық құрылыстар, тұрғын құрылысының жертөлесi және шатыры, сондай-ақ өзен немесе теңiз кемесi және басқалар;
50) туыстар – арғы атасы бір, үлкен атасы мен үлкен әжесiне дейiн туыстық байланыстағы адамдар;
51) түнгi уақыт – жергiлiктi уақыт бойынша сағат жиырма екiден алтыға дейiнгi уақыт аралығы;
52) үкiм – айыпталушының кiнәлiлiгi немесе кiнәсiздiгi және оған жаза қолдану немесе қолданбау туралы мәселе бойынша бiрiншi, апелляциялық сатыдағы сот шығарған сот шешiмi;
53) алып тасталды - ҚР 07.11.2014 № 248-V Заңымен (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі);
54) хаттама – қылмыстық процесті жүргізетін орган жасайтын процестік әрекет тіркелетін процестік құжат, ал осы Кодекстің баптарында тікелей көзделген жағдайларда – сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның процестік шешімі;
55) шағым – процеске қатысушылардың анықтау, алдын ала тергеу органдарының, прокурордың немесе соттың әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне ден қою актiсi, сондай-ақ тұлғаның қылмыстық қудалауды жекеше немесе жекеше-жариялы тәртіппен жүзеге асыру туралы талабы;
56) іздестіру шаралары (іс-шаралары) – анықтау органының қылмыстық процесті жүргізетін органнан жасырынып жүрген және (немесе) қылмыстық жауаптылықтан жалтарып жүрген адамдардың, хабарсыз кеткен адамдардың, іс үшін маңызы бар нәрселер мен құжаттардың тұрған жерін анықтауға, сондай-ақ қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамдарды анықтауға бағытталған, қылмыстық процесті жүргізетін органның тапсырмасы бойынша орындалатын әрекеттері;
57) iс бойынша iс жүргiзу – нақты қылмыстық iс бойынша оның сотқа дейінгі және соттағы іс жүргізуі барысында жүзеге асырылатын процестік әрекеттер мен шешiмдердiң жиынтығы;
58) экстрадициялық қамақ – шет мемлекеттің құзыретті органының адамды күзетпен қамау туралы шешімін орындау бойынша соттың іздестірілудегі адамға қатысты оны шет мемлекетке ұстап беру (экстрадициялау) мақсатында қолданатын қамтамасыз ету шарасы.
Ескерту. 7-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 07.11.2014 № 248-V (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі); 31.10.2015 № 378-V (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі); 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (01.03.2018 бастап қолданысқа енгізілетін 1-тармақтың 2) тармақшасының үшінші абзацын қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 09.06.2021 № 49-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-баптан қараңыз) заңдарымен.
2-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТІҢ МІНДЕТТЕРІ МЕН ҚАҒИДАТТАРЫ
8-бап. Қылмыстық процестің мiндеттерi
1. Қылмыстық құқық бұзушылықтардың жолын кесу, оларды бейтараптықпен, тез және толық ашу, тергеп-тексеру, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауаптылыққа тарту, әдiл сот талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолдану, адамдарды, қоғамды және мемлекетті қылмыстық құқық бұзушылықтардан қорғау қылмыстық процестің мiндеттерi болып табылады.
2. Қылмыстық iстер бойынша iс жүргiзудiң заңда белгiленген тәртiбi адамды және азаматты негiзсiз айыптау мен соттаудан, оның құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, ал кiнәсiз адам заңсыз айыпталған немесе сотталған жағдайда, оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз етуге, сондай-ақ заңдылық пен құқықтық тәртiпті нығайтуға, қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алуға, құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға ықпал етуге тиiс.
9-бап. Қылмыстық процестің қағидаттары және олардың мәнi
1. Қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін іске асырудың жалпы шарттарын және қылмыстық процестің өзінің алдында тұрған міндеттердің шешілуін қамтамасыз ететін қылмыстық процесс сатыларының, институттары мен нормаларының жүйесі мен мазмұнын айқындайтын оның іргелі бастаулары қағидаттар болып табылады.
2. Қылмыстық процестің қағидаттарын бұзу оның сипаты мен елеулі болуына қарай процестік әрекетті немесе шешімді заңсыз деп тануға, осындай iс жүргiзу барысында шығарылған шешiмдердiң күшін жоюға не осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдемелік күшi жоқ деп немесе іс бойынша болып өткен іс жүргізуді жарамсыз деп тануға әкеп соғады.
10-бап. Заңдылық
1. Сот, прокурор, тергеуші, анықтау органы және анықтаушы қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде Қазақстан Республикасының Конституциясы, осы Кодекс, осы Кодекстің 1-бабында көрсетілген өзге де нормативтік құқықтық актілер талаптарын дәлме-дәл сақтауға міндетті.
2. Соттар адамның және азаматтың Қазақстан Республикасы Конституциясында бекітілген құқықтары мен бостандықтарына қысым көрсететін заңдарды және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердi қолдануға құқылы емес. Егер сот қолданылуға жататын заң немесе өзге де нормативтiк құқықтық акт адамның және азаматтың Қазақстан Республикасы Конституциясында бекітілген құқықтары мен бостандықтарына қысым көрсетедi деп тапса, ол iс бойынша iс жүргiзудi тоқтата тұруға және осы актiнi конституциялық емес деп тану туралы ұсынумен Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне өтініш жасауға мiндеттi.
3. Қылмыстық iстер бойынша iс жүргiзу кезiнде соттың, қылмыстық қудалау органдарының заңды бұзуына жол берiлмейдi және ол заңда белгiленген жауаптылыққа, заңсыз актiлердi жарамсыз деп тануға және олардың күшiн жоюға әкеп соғады.
4. Осы Кодекс нормаларының коллизиясы болған жағдайларда, олардың қылмыстық процестің қағидаттарына сай келетіндері қолданылуға жатады, ал нормаларда тиісті регламенттеу болмаған кезде сот ісін жүргізу мәселелері тікелей қылмыстық процесс қағидаттары негізінде шешіледі.
11-бап. Сот төрелігiн соттың ғана жүзеге асыруы
1. Қазақстан Республикасында қылмыстық iстер бойынша сот төрелігiн сот қана жүзеге асырады. Сот өкiлеттiгiн кiмнiң де болса иемденіп алуы заңда көзделген қылмыстық жауаптылыққа әкеп соғады.
2. Соттың үкiмінсіз және заңға сәйкес емес түрде ешкiмді де қылмыстық құқық бұзушылық жасауға кiнәлi деп тануға, сондай-ақ қылмыстық жазаға тартуға болмайды.
3. Соттың құзыретi, оның юрисдикциясының шектерi, қылмыстық сот iсiн жүргiзудi жүзеге асыру тәртiбi заңда айқындалады және оны өз бетiнше өзгертуге болмайды. Қылмыстық iстердi қарау үшiн қандай атаумен болсын төтенше немесе арнаулы соттар құруға жол берiлмейдi. Төтенше соттардың, сондай-ақ өзге де заңсыз құрылған соттардың үкiмдерi мен басқа да шешiмдерiнiң заңдық күшi болмайды және олар орындалуға жатпайды.
4. Өзінің соттылығына жатпайтын iс бойынша қылмыстық сот iсiн жүргiзудi жүзеге асыратын, өз өкiлеттiктерiн асыра қолданған немесе осы Кодексте көзделген қылмыстық процесс қағидаттарын өзгедей түрде бұзған соттың үкiмi мен басқа да шешiмдерi заңсыз болады және олардың күшi жойылуға жатады.
5. Соттың қылмыстық iс бойынша үкiмi мен басқа да шешiмдерiн тиiстi соттар ғана осы Кодексте көзделген тәртiппен тексере алады және қайта қарай алады.
12-бап. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
1. Әркiмнiң өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқығы бар.
2. Ешкiмнің өзі үшін заңмен көзделген соттылығы оның келісімінсіз өзгертiле алмайды.
3. Мемлекет заңда белгiленген жағдайларда және тәртiппен әркімнің сот төрелігiне қол жеткізуін және оған келтiрiлген залалдың өтелуiн қамтамасыз етедi.
13-бап. Жеке бастың абыройы мен қадiр-қасиетiн құрметтеу
1. Қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде қылмыстық процеске қатысатын адамның абыройын түсіретін немесе қадiр-қасиетiн кемiтетiн шешiмдер мен әрекеттерге тыйым салынады, жеке өмiр туралы мәлiметтердi, сол сияқты адам құпия сақтау қажет деп санайтын жеке сипаттағы мәлiметтердi осы Кодексте көзделмеген мақсаттар үшiн жинауға, пайдалануға және таратуға жол берiлмейдi.
2. Адамға қылмыстық процесті жүргiзетін органдардың заңсыз әрекеттерiнен келтiрiлген моральдық зиян заңда белгiленген тәртiппен өтелуге жатады.
14-бап. Жеке басқа қолсұғылмаушылық
1. Осы Кодексте белгiленген негiздер мен тәртiп бойынша болмаса, ешкiмдi де қылмыстық құқық бұзушылық жасады деген күдікпен ұстап алуға, күзетпен қамауға алуға немесе өзгеше түрде бас бостандығынан айыруға болмайды.
2. Күзетпен ұстауға және үйқамаққа алуға осы Кодексте көзделген жағдайларда ғана және күзетпен қамауға не үйқамаққа алынған адамға сотқа шағым жасау құқығын бере отырып, соттың санкциясымен ғана жол берiледi.
Осы Кодексте адамды соттың санкциясынсыз жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұстап алуға жол берілетіні тікелей көзделген жағдайларды қоспағанда, адам соттың санкциясынсыз – қырық сегіз сағаттан аспайтын мерзімге, ал кәмелетке толмаған адам жиырма төрт сағаттан аспайтын мерзімге ұсталуға ұшырауы мүмкін.
Күзетпен ұсталмаған адамды сот-психиатриялық және (немесе) сот-медициналық сараптамалар жүргiзу үшiн медициналық ұйымға мәжбүрлеп орналастыруға соттың шешiмiмен ғана жол берiледi.
3. Әрбiр ұстап алынған адамға ұстап алудың негiздерi, сондай-ақ оған қылмыстық заңда көзделген қандай іс-әрекетті жасады деп күдік келтiрiлгені туралы дереу хабарланады.
4. Сот, қылмыстық қудалау органдары, күзетпен ұстау орны әкімшілігінің, медициналық ұйымның басшысы заңсыз ұстап алынған немесе күзетпен ұсталып отырған немесе медициналық ұйымға заңсыз орналастырылған не заңда немесе үкiмде көзделгендегiден артық мерзiмге күзетпен ұсталып отырған адамды дереу босатуға мiндеттi.
5. Қылмыстық процеске қатысатын адамдардың ешқайсысын азаптауға және басқа да қатыгез, адамгершiлiкке жатпайтын немесе қадір-қасиетін қорлайтын қарым-қатынас немесе жазалау түрлерiне ұшыратуға болмайды.
6. Ешкiмдi де адамның өмiрiне немесе денсаулығына қауiп төндіретін процестік әрекеттерге қатысуға тартуға болмайды. Жеке басқа қолсұғылмаушылықты бұзатын процестік әрекеттер осы Кодексте тiкелей көзделген жағдайларда және тәртiппен ғана адамның не оның заңды өкiлiнiң еркiне қарсы жүргiзiлуi мүмкiн.
7. Адамды, сондай-ақ қылмыстық құқық бұзушылық жасады деген күдік бойынша ұстап алынған адамды күзетпен ұстау оның өмiрi мен денсаулығына қатер төндірмейтін жағдайларда жүзеге асырылуға тиiс.
8. Азаматқа бас бостандығынан заңсыз айыру, оны өмiрi мен денсаулығына қауiптi жағдайларда ұстау, оған қатыгез қарым-қатынас жасау салдарынан келтiрiлген зиян осы Кодексте көзделген тәртiппен өтелуге жатады.
Ескерту. 14-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
15-бап. Қылмыстық iстер бойынша iс жүргiзу кезiнде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау
1. Қылмыстық процесті жүргiзетін орган қылмыстық процеске қатысатын азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, оларды жүзеге асыру үшiн жағдай жасауға, қылмыстық процеске қатысушылардың заңды талаптарын қанағаттандыруға уақтылы шаралар қолдануға мiндеттi.
2. Азаматқа қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде оның құқықтары мен бостандықтарын бұзу салдарынан келтiрiлген зиян осы Кодексте көзделген негiздер бойынша және тәртіппен өтелуге жатады.
3. Жәбiрленушiнi, куәны немесе қылмыстық процеске қатысатын өзге де адамдарды, сондай-ақ олардың отбасы мүшелерiн немесе өзге де жақын туыстарын өлтiрумен, күш қолданумен, мүлкiн жоюмен немесе бүлдiрумен не өзге де құқыққа қарсы қауiптi әрекеттермен қорқытты деп пайымдауға жеткiлiктi негiздер болған кезде қылмыстық процесті жүргiзетін орган өз құзыретi шегiнде бұл адамдардың өмiрiн, денсаулығын, абыройын, қадiр-қасиетiн және мүлкiн қорғауға заңда көзделген шараларды қолдануға мiндеттi.
16-бап. Жеке өмiрге қолсұғылмаушылық. Жазысқан хаттардың, телефон арқылы сөйлескен сөздердің, пошта, телеграф арқылы және өзге де хабарлардың құпиясы
1. Азаматтардың жеке өмiрi, жеке және отбасылық құпия заңның қорғауында болады. Әркiмнiң жеке салымдар мен жинақтардың, жазысқан хаттардың, телефон арқылы сөйлескен сөздердің, пошта, телеграф арқылы және өзге де хабарлардың құпиясына құқығы бар.
2. Қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыру кезінде әркімге жеке (жеке және отбасылық) өміріне қолсұғылмаушылық құқығы қамтамасыз етіледі. Бұл құқықты шектеуге заңда тікелей белгіленген жағдайларда және тәртіппен ғана жол беріледі.
3. Заңда көзделген жағдайлардан басқа, ешкім адамның келісімінсіз оның жеке өмірі туралы ақпарат жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға құқылы емес.
4. Адамның жеке өмірі туралы осы Кодексте көзделген тәртіппен алынған ақпаратты қылмыстық процесс міндеттерін орындаудан басқаға пайдалануға болмайды.
Ескерту. 16-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 07.11.2014 № 248-V Заңымен (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі).
17-бап. Тұрғынжайға қолсұғылмаушылық
Тұрғынжайға қол сұғылмайды. Тұрғынжайға онда тұратын адамдардың еркiне қарсы кiруге, оған қарап-тексеру мен тiнту жүргiзуге заңда белгiленген жағдайларда және тәртiппен ғана жол берiледi.
18-бап. Меншiкке қолсұғылмаушылық
1. Меншiкке заңмен кепiлдiк берiледi. Ешкiмдi де соттың шешiмi болмайынша өз мүлкiнен айыруға болмайды.
2. Процестік әрекеттер барысында адамдардың екінші деңгейдегі банктерде және Қазақстан Республикасы бейрезидент-банктерінің филиалдарында орналастырылған салымдарына және басқа да мүлкiне тыйым салу, сондай-ақ оларды алып қою осы Кодексте көзделген жағдайларда және тәртiппен жүргiзiлуi мүмкiн.
Ескерту. 18-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 02.01.2021 № 399-VI (16.12.2020 бастап қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
19-бап. Кiнәсiздiк презумпциясы
1. Әркім өзінің қылмыстық құқық бұзушылық жасаудағы кiнәлiлiгi осы Кодексте көзделген тәртiппен дәлелденгенге және соттың заңды күшiне енген үкiмiмен белгiленгенге дейiн кiнәсiз болып саналады.
2. Ешкiм де өзiнiң кiнәсiздiгiн дәлелдеуге мiндеттi емес.
3. Күдіктінің, айыпталушының, сотталушының кiнәлiлiгiне сейiлмеген күмән олардың пайдасына түсiндiрiледi. Қылмыстық және қылмыстық-процестік заңдарды қолдану кезiнде туындаған күмәндар да күдіктінің, айыпталушының, сотталушының пайдасына шешiлуге тиiс.
4. Айыптау үкiмi болжамдарға негiзделе алмайды және ол жол берілетін және анық дәлелдемелердiң жеткiлiктi жиынтығымен расталуға тиiс.
20-бап. Қайтадан соттауға және қылмыстық қудалауға жол бермеушілік
Ешкiмдi де бір сол қылмыстық құқық бұзушылық үшін қайтадан қылмыстық жауаптылыққа ұшыратуға болмайды.
21-бап. Сот төрелігiн заң мен сот алдындағы теңдiк бастауларында жүзеге асыру
1. Сот төрелігі баршаның заң мен сот алдында теңдiгi бастауларында жүзеге асырылады.
2. Қылмыстық сот iсiн жүргiзу барысында ешкiмдi де шыққан тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайына, жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жерiне байланысты немесе кез келген өзге де мән-жайлар бойынша қандай да бір кемсiтушiлiкке ұшыратуға болмайды.
3. Қылмыстық қудалаудан артықшылықтары немесе иммунитетi бар адамдарға қатысты қылмыстық сот iсiн жүргiзудiң шарттары Қазақстан Республикасының Конституциясында, осы Кодексте, заңдарда және Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарда айқындалады.
22-бап. Судьялардың тәуелсiздiгi
1. Судья сот төрелігін іске асыру кезiнде тәуелсiз болады және Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңға ғана бағынады.
2. Соттың сот төрелігін іске асыру жөнiндегi қызметiне қандай да бір араласуға жол берiлмейдi және ол заң бойынша жауаптылыққа әкеп соғады. Нақты iстер бойынша судьялар есеп бермейдi.
3. Судьялар тәуелсiздiгiнiң кепiлдiгi Қазақстан Республикасының Конституциясында және заңда белгiленген.
23-бап. Сот iсiн жүргiзудi тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығы негiзiнде жүзеге асыру
1. Қылмыстық сот iсiн жүргiзу айыптаушы және қорғаушы тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығы қағидаты негiзiнде жүзеге асырылады.
2. Қылмыстық қудалау, қорғау және соттың iстi шешуi бiр-бiрiнен бөлiнген және оларды әртүрлi органдар мен лауазымды адамдар жүзеге асырады.
3. Адамның қылмыстық құқық бұзушылықты жасаудағы кiнәлiлiгiн дәлелдеу және оның өзін қорғайтын дәлелдерін теріске шығару мiндетi – қылмыстық қудалау органдарына, ал сотта іс жүргізу кезінде мемлекеттік және жекеше айыптаушыларға жүктеледi.
4. Қорғаушы күдіктіні, айыпталушыны, сотталушыны, сотталған адамды, ақталған адамды қорғаудың заңда көзделген барлық құралдары мен тәсілдерін пайдалануға мiндеттi.
5. Сот қылмыстық қудалау органы болып табылмайды, айыптаушы немесе қорғаушы тарап жағында әрекет етпейді және құқық мүдделерiнен басқа қандай да болсын мүдделердi бiлдiрмейдi.
6. Сот объективтiлiктi және бейтараптылықты сақтай отырып, тараптардың өз процестік мiндеттерін орындауы және өздерiне берiлген құқықтарды жүзеге асыруы үшiн қажеттi жағдайларды жасауға міндетті.
7. Қылмыстық процеске қатысатын тараптар тең құқылы, яғни оларға Қазақстан Республикасының Конституциясына және осы Кодекске сәйкес өз ұстанымын қорғауға бiрдей мүмкiндiктер берілген. Сот процестік шешiмді тек тараптардың әрқайсысына бiрдей негiзде зерттелуіне қатысу қамтамасыз етiлген дәлелдемелерге ғана негiздейдi.
8. Тараптар қылмыстық сот iсiн жүргiзу барысында өзiнiң ұстанымын, оны қорғаудың тәсілдері мен құралдарын дербес және сотқа, басқа да органдар мен адамдарға тәуелсiз таңдайды. Сот тараптың өтiнiшхаты бойынша оған осы Кодексте көзделген тәртiппен қажеттi материалдарды алуға жәрдем көрсетедi.
9. Мемлекеттiк айыптаушы және жекеше айыптаушы белгiлi бiр адамды қылмыстық қудалауды жүзеге асыра алады немесе заңда көзделген жағдайларда қылмыстық қудалаудан бас тарта алады. Күдіктi, айыпталушы, сотталушы өзiнiң кiнәсiн еркін түрде теріске шығаруы немесе өзiн кiнәлiмiн деп мойындауы, жәбірленушімен татуласуы, процестік келісімді, медиация тәртібімен татуласуға қол жеткізу туралы келісімді жасасуы мүмкін. Азаматтық талапкер талап қоюдан бас тартуға немесе азаматтық жауапкермен татуласу келісімін жасасуға құқылы. Азаматтық жауапкер талап қоюды мойындауға немесе азаматтық талапкермен татуласу келісімін жасасуға құқылы.
10. Сот тараптардың істі бiрiншi және апелляциялық сатыларында қарау құқығын қамтамасыз етедi; сотталушы мен оның қорғаушысы және процеске басқа да қатысушылар істі кассациялық тәртіппен қарау кезiнде, жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша іс жүргізуді жүзеге асыру және үкімді орындауға байланысты мәселелерді қарау кезінде қатысуға жіберіледі. Сот әрбiр қылмыстық iстi қараған кезде айыптаушы тарап атынан мемлекеттiк не жекеше айыптаушы өкілдік етуге тиiс. Сот iстi қарағанда тараптардың қатысуы мiндеттi болатын басқа да жағдайлар осы Кодексте айқындалады.
Ескерту. 23-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР 31.10.2015 № 378-V Заңымен (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі).
24-бап. Iстiң мән-жайларын жан-жақты, толық және объективтi зерттеу
1. Сот, прокурор, тергеушi, анықтаушы iстi дұрыс шешуге қажеттi және жеткiлiктi мән-жайларды жан-жақты, толық және объективтi зерттеу үшiн заңда көзделген барлық шараларды қолдануға мiндеттi.
Бұл ретте сот істе бар және ұсынылған дәлелдемелерді осы Кодексте көзделген тәсілдермен зерттейді. Сотқа дейінгі тергеп-тексерудің толымсыздығын жою мақсатында сот өз бастамасы бойынша қосымша дәлелдемелер жинауға құқылы емес.
2. Қылмыстық қудалау органдары нақты деректердi айқындайды, солардың негiзiнде iс үшiн маңызы бар мән-жайлар анықталады.
3. Қылмыстық iстi қарайтын сот объективтiлiк пен бейтараптылықты сақтай отырып, айыптаушы және қорғаушы тараптарға олардың iстің мән-жайларын жан-жақты және толық зерттеуге деген құқықтарын жүзеге асыруы үшiн қажеттi жағдай жасайды.
4. Осы Кодекстің 380-бабының екінші бөлігінде көзделген жағдайларды қоспағанда, сот істе бар және сот отырысында тараптар ұсынған дәлелдемелерді зерттеудің қажеттілігі мен жеткіліктілігі мәселелері бойынша тараптардың пікірімен байланысты емес.
5. Іс бойынша күдіктіні, айыпталушыны, сотталушыны әшкерелейтiн де, ақтайтын да, сондай-ақ олардың жауаптылығы мен жазасын жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар анықталуға жатады. Қылмыстық процесті жүргізетін орган күдіктінің, айыпталушының, сотталушының кінәсіздігі немесе кінәлілік дәрежесінің аздығы туралы, сондай-ақ оларды ақтайтын не олардың жауаптылығын жеңілдететін дәлелдемелердің бар-жоғы туралы барлық мәлімдемелерді, сондай-ақ дәлелдемелердің жиналуы мен бекітілуі кезінде тергеудің рұқсат етілмеген әдістерінің қолданылғаны туралы мәлімдемелерді тексеруге тиіс.
25-бап. Дәлелдемелердi iшкi сенiм бойынша бағалау
1. Судья, прокурор, тергеушi, анықтаушы дәлелдемелердi қаралған дәлелдемелердiң жиынтығына негiзделген өзiнiң iшкi сенiмi бойынша бағалайды, бұл ретте ол заң мен ар-ожданды басшылыққа алады.
Алқаби дәлелдемелердi қаралған дәлелдемелердiң жиынтығына негiзделген өзiнің iшкi сенімі бойынша бағалайды, бұл ретте ол ар-ожданды басшылыққа алады.
2. Ешқандай дәлелдемелердiң күнi бұрын белгiленген күшi болмайды.
26-бап. Қорғалуға құқығы бар куәнің, күдіктiнiң, айыпталушының қорғалу құқығын қамтамасыз ету
Ескерту. 26-баптың тақырыбы жаңа редакцияда - ҚР 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
1. Қорғалуға құқығы бар куәнің, күдіктiнiң, айыпталушының қорғалуға құқығы бар. Олар бұл құқықты осы Кодексте белгiленген тәртiппен жеке өздерi де, сол сияқты қорғаушының, заңды өкiлiнiң көмегiмен де жүзеге асыра алады.
2. Қылмыстық процесті жүргiзетiн орган күдіктiге, айыпталушыға олардың құқықтарын түсiндiруге және олардың күдіктен, айыптаудан заңда тыйым салынбаған барлық құралдармен қорғану мүмкiндiгiн қамтамасыз етуге, сондай-ақ олардың жеке бас құқықтары мен мүлiктiк құқықтарын қорғауға шаралар қолдануға мiндеттi.
3. Осы Кодексте көзделген жағдайларда қылмыстық процесті жүргiзетін орган iске күдіктiнің, айыпталушының қорғаушысының қатысуын қамтамасыз етуге мiндеттi.
4. Қорғалуға құқығы бар куәнің, күдіктiнiң, айыпталушының қорғаушысы мен заңды өкiлiнiң қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысуы алдыңғыларға тиесiлi құқықтарды кемiтпейдi.
5. Қорғалуға құқығы бар куә, күдіктi, айыпталушы қылмыстық қудалау органдарына айғақтар беруге, қандай да бір материалдарды ұсынуға, оларға қандай да бiр жәрдем көрсетуге мәжбүр етiлмеуге тиiс.
6. Күдіктiнiң, айыпталушының олармен бiрлесiп қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп айыпталған адамға қатысты қылмыстық iстi қарау кезiнде де өздерiне тиесiлi қорғалу құқығының барлық кепiлдiктерi сақталады.
Ескерту. 26-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
27-бап. Білікті заң көмегіне құқықты қамтамасыз ету
1. Әркімнің қылмыстық процесс барысында осы Кодексте көзделген тәртіппен білікті заң көмегін алуға құқығы бар.
2. Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі.
28-бап. Куәлiк айғақтар беру мiндетiнен босату
1. Ешкiм өзiне, жұбайына (зайыбына) және аясы осы Кодексте айқындалған өзінің жақын туыстарына қарсы айғақтар беруге мiндеттi емес.
2. Дiни қызметшiлер тәубаға келу үстінде өздерiне iшкi сырын ашқан адамдарға қарсы куәлiк беруге мiндеттi емес.
3. Осы баптың бiрiншi және екiншi бөлiктерiнде көзделген жағдайларда көрсетілген адамдар айғақтар беруден бас тартуға құқылы және бұл үшiн оларды қандай да бір жауаптылыққа тартуға болмайды.
29-бап. Жариялылық
1. Қылмыстық iстердi талқылау барлық соттарда және сот сатыларында ашық жүргiзiледi. Сот талқылауының жариялылығын шектеуге ол мемлекеттік құпияларды және заңмен қорғалатын өзге де құпияны қорғау мүдделеріне қайшы келгенде ғана жол беріледі. Іске қатысатын адамдардың өмірінің интимдік жақтары туралы мәліметтердің жария етілуін болғызбау мақсатында, кәмелетке толмағандардың қылмыстық құқық бұзушылықтары туралы істер бойынша, жыныстық қылмыстар туралы істер бойынша және басқа да істер бойынша, сондай-ақ оны жәбірленушінің, куәның немесе іске қатысатын басқа да адамдардың, сондай-ақ олардың отбасы мүшелерінің немесе жақын туыстарының қауіпсіздігі мүдделері талап ететін жағдайларда, соттың уәжді қаулысы бойынша жабық сот талқылауына жол беріледі. Қылмыстық қудалауды жүзеге асыратын органның әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне берілген, тергеу судьясы шешетін шағымдар да жабық сот отырысында қаралады.
2. Жабық отырыста істерді талқылау осы Кодексте белгіленген барлық қағидалар сақтала отырып жүзеге асырылады.
3. Соттың үкімі және іс бойынша қабылданған қаулылар барлық жағдайларда көпшілік алдында жарияланады. Жабық сот отырысында қаралған істер бойынша үкімнің кіріспе және қарар бөліктері ғана көпшілік алдында жария етіледі.
30-бап. Қылмыстық сот iсiн жүргiзу тiлi
1. Қазақстан Республикасында қылмыстық сот iсiн жүргiзу қазақ тілінде жүргiзiледi, сот ісін жүргізуде қазақ тілімен қатар ресми түрде орыс тілі, ал қажет болған кезде басқа тiлдер де қолданылады.
2. Қылмыстық процесті жүргізетін орган істі орыс тілінде немесе басқа тілдерде жүргізу қажет болған кезде сот ісін жүргізу тілін өзгерту туралы уәжді қаулы шығарады.
3. Iс бойынша iс жүргiзiлетін тiлдi бiлмейтiн немесе жеткiлiктi түрде бiлмейтiн iске қатысатын адамдарға ана тiлiнде немесе өздері бiлетiн басқа тiлде мәлімдеме жасау, түсiнiктемелер және айғақтар беру, өтiнiшхаттар мәлімдеу, шағымдар келтіру, iс материалдарымен танысу, сотта сөз сөйлеу, осы Кодексте белгiленген тәртiппен аудармашының қызметтерiн тегiн пайдалану құқығы түсiндiрiледi және қамтамасыз етiледi.
4. Қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысатын адамдарға істің олар үшiн қажеттi, басқа тiлде жазылған материалдарын қылмыстық сот iсiн жүргiзу тiлiне аудару тегiн қамтамасыз етiледi. Сот процесiне қатысатын адамдарға сотта айтылғандардың басқа тiлде болған бөлiгiнiң сот iсiн жүргiзу тiлiне аудармасы өтеусіз қамтамасыз етiледi.
5. Қылмыстық процесті жүргiзетін органдар процеске қатысушыларға осы Кодекске сәйкес оларға сот iсiн жүргiзу тiлiнде табыс етілуге тиiс құжаттарды табыс етеді. Бұл ретте қылмыстық сот iсiн жүргiзу тiлiн бiлмейтiн адамдар үшiн құжаттардың сот iсiн жүргiзудiң осы адамдар таңдаған тiлiнде жазылған, куәландырылған көшiрмесi қоса беріледi.
31-бап. Процестік әрекеттер мен шешiмдерге шағым жасау бостандығы
1. Сот пен қылмыстық қудалау органының әрекеттерi мен шешiмдерiне осы Кодексте белгiленген тәртiппен шағым жасалуы мүмкiн.
2. Әрбiр сотталған адамның, ақталған адамның үкiмдi жоғары тұрған сотқа осы Кодексте белгiленген тәртiппен қайта қаратуға құқығы бар.
3. Шағымды оны берген немесе өзінің мүддесінде шағым берілген тұлғаға зиян келтіретіндей етіп қолдануға жол берілмейді.
3-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚУДАЛАУ
32-бап. Жекеше, жекеше-жариялы және жариялы қудалау және айыптау iстерi
1. Жасалған қылмыстық құқық бұзушылықтың сипатына және ауырлығына қарай қылмыстық қудалау мен сотта айыптау жекеше, жекеше-жариялы және жариялы тәртіппен жүзеге асырылады.
2. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 114 (бірінші және екінші бөліктерінде), 123 (бірінші бөлігінде), 131, 147 (бірінші және екінші бөліктерінде), 149 (бірінші бөлігінде), 150 (бірінші бөлігінде), 198 (бірінші бөлігінде), 199 (бірінші бөлігінде), 321 (бірінші бөлігінде)-баптарында, сондай-ақ осы баптың үшінші бөлігінде көзделген жағдайды қоспағанда, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
152-бабында (бірінші және екінші бөліктерінде)
көзделген қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы iстер жекеше айыптау iстерi болып есептеледі. Осы істер бойынша іс жүргізу жәбiрленушiнiң шағымы бойынша ғана басталады және оның айыпталушымен, сотталушымен татуласуына орай тоқтатылуға жатады.
3. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 110 (бірінші бөлігінде), 115, 120 (бірінші бөлігінде), 121 (бірінші бөлігінде), 126 (бірінші бөлігінде), 138, 139, 145, 148 (бірінші бөлігінде),
152 (үшінші бөлігінде),
153 (бірінші бөлігінде), 154, 155 (бірінші бөлігінде), 157 (бірінші бөлігінде), 158 (бірінші бөлігінде), 159, 187, 189 (бірінші және екінші бөліктерінде), 190 (бірінші бөлігінде), 195 (бірінші бөлігінде), 198(екінші бөлігінде), 199 (екінші бөлігінде), 201 (бірінші бөлігінде), 202 (бірінші бөлігінде), 204, 205 (бірінші бөлігінде), 206 (бірінші бөлігінде), 207 (бірінші бөлігінде), 208 (бірінші бөлігінде), 209(бірінші бөлігінде), 211 (бірінші бөлігінде), 219 (бірінші бөлігінде), 223, (бірінші және екінші бөліктерінде), 248 (бірінші бөлігінде), 250, 251 (бірінші бөлігінде), 319 (бірінші және екінші бөліктерінде),321 (екінші бөлігінде), 345 (бірінші бөлігінде), 389(бірінші бөлігінде)-баптарында, сондай-ақ, егер бұл соттың жұмысқа қайта орналастыру туралы шешімін орындамаумен байланысты болса, 152 (бірінші бөлігінде)-бапта көзделген қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы iстер жекеше-жариялы айыптау iстері болып есептеледі. Осы істер бойынша іс жүргізу жәбiрленушiнiң шағымы бойынша ғана басталады және Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң 68-бабында көзделген жағдайларда ғана жәбiрленушiнiң күдіктімен, айыпталушымен, сотталушымен татуласуына орай тоқтатылуға жатады.
4. Прокурор жекеше және жекеше-жариялы айыптау ісі бойынша және іс-әрекет дәрменсіз немесе тәуелді күйдегі не басқа да себептермен өзіне тиесілі құқықтарды өз бетінше пайдалануға қабілетсіз адамның мүдделерін қозғаса, жәбірленушінің шағымы болмаған кезде не қоғамның немесе мемлекеттің мүдделері қозғалатын жекеше-жариялы айыптау ісі бойынша іс жүргізуді бастайды не жалғастырады.
5. Қылмыстық құқық бұзушылық туралы хабар Сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізілімінде тіркелгеннен және кезек күттірмейтін тергеу әрекеттері жүргізілгеннен кейін жәбірленушінің шағымы болмаған кезде жекеше және жекеше-жариялы айыптау және қудалау істері бойынша іс жүргізу хабар тіркелген кезден бастап үш тәуліктен кешіктірмей осы Кодекстің 35-бабы бірінші бөлігінің 5) тармағында көзделген негіздер бойынша тоқтатылуға жатады.
6. Осы баптың екінші және үшінші бөліктерінде көрсетілгендерді қоспағанда, қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы iстер жариялы айыптау iстерi болып есептеледі. Бұл iстер бойынша қылмыстық қудалау жәбiрленушiнiң шағым бергеніне-бермегеніне қарамастан жүзеге асырылады.
Ескерту. 32-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 03.07.2017 № 84-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 01.04.2019 № 240-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 26.06.2020 № 349-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
33-бап. Коммерциялық немесе өзге де ұйымның арызы бойынша қылмыстық жауаптылыққа тарту
1. Егер Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң 9-тарауында көзделген іс-әрекет коммерциялық ұйымның немесе мемлекеттiк кәсiпорын болып табылмайтын өзге де ұйымның мүдделерiне ғана зиян келтiрсе және басқа ұйымдардың мүдделерiне, сондай-ақ азаматтардың, қоғамның немесе мемлекеттiң мүдделерiне зиян келтiрмесе, қылмыстық жауаптылыққа тарту осы ұйым немесе уәкiлеттi орган басшысының, құрылтайшысының (қатысушысының) арызы немесе олардың келiсуi бойынша жүзеге асырылады.
2. Алып тасталды – ҚР 02.07.2021 № 62-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік алпыс күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
Ескерту. 33-бапқа өзгеріс енгізілді – ҚР 02.07.2021 № 62-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік алпыс күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
34-бап. Қылмыстық қудалауды жүзеге асырудың жалпы шарттары
1. Қылмыстық қудалау органы қылмыстық сот iсiн жүргiзу мiндеттерiн орындау мақсатында қылмыстық құқық бұзушылық белгiлерiн тапқан әрбiр жағдайда өз құзыретi шегiнде қылмыстық құқық бұзушылық оқиғасын белгiлеу, қылмыстық құқық бұзушылық жасауға кiнәлi адамдарды әшкерелеу, оларды жазалау үшін заңда көзделген барлық шараларды қолдануға, сол сияқты кiнәсiз адамды ақтау үшін шаралар қолдануға мiндеттi.
2. Қылмыстық қудалау органы жәбiрленушiнің сот төрелігіне қол жеткiзуiн қамтамасыз ету және қылмыстық құқық бұзушылықпен келтiрілген зиянды өтеткізу үшін шаралар қолдануға мiндеттi.
3. Қылмыстық қудалау органы қылмыстық процестегі өзiнiң өкiлеттiктерiн қандай да болсын органдар мен лауазымды адамдарға тәуелсiз және осы Кодекстiң талаптарына қатаң сәйкес түрде жүзеге асырады.
4. Қылмыстық iс бойынша объективтi тергеп-тексеру жүргiзуге кедергi келтiру мақсатында қылмыстық қудалау органына қандай да бір нысанда ықпал ету заңда белгiленген жауаптылыққа әкеп соғады.
5. Қылмыстық қудалау органының заңға сәйкес қойған талаптары барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың орындауы үшін міндетті және олар белгілеген мерзімде, бірақ үш тәуліктен кешіктірілмей орындалуға тиіс. Күдіктіні ұстап алу, күзетпен ұстау туралы шешім қабылдау қажет болған жағдайда, қылмыстық қудалау органының талабы жиырма төрт сағат ішінде орындалуға тиіс. Көрсетілген талаптарды дәлелді себептерсіз орындамау заңда белгіленген жауаптылыққа әкеп соғады.
35-бап. Іс бойынша іс жүргізуді болғызбайтын мән-жайлар
1. Қылмыстық iс:
1) қылмыстық құқық бұзушылық оқиғасының болмауынан;
2) іс-әрекетте қылмыстық құқық бұзушылық құрамының болмауынан;
3) егер рақымшылық жасау актiсi жасалған іс-әрекет үшiн жаза қолдануды жойса, соның салдарынан;
4) қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескіру мерзімінің өтуіне орай;
5) осы Кодекстің 32-бабының төртінші бөлiгiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, осы Кодекстiң 32-бабының екiншi және үшінші бөлiктерiнде көзделген қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істер бойынша жәбірленушінің шағымының болмауынан, сондай-ақ осы Кодекстің 32-бабының төртінші бөлiгiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, осы Кодекстiң 32-бабының екiншi бөлiгiнде көзделген қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы iстер бойынша жекеше айыптаушы айыптаудан бас тартқан кезде;
6) егер жасаған іс-әрекеті үшін қылмыстық жауаптылықтың күшін жоятын заң қолданысқа енгізілген болса не Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі осы қылмыстық іс бойынша қолданылуға жататын, іс-әрекеттің қылмыстық құқық бұзушылық ретінде саралануы оған байланысты болатын заңды немесе өзге де нормативтік құқықтық актіні конституциялық емес деп таныған жағдайда;
7) егер адамға қатысты соттың нақ осы айыптау бойынша заңды күшiне енген үкiмi не соттың қылмыстық қудалаудың мүмкiн еместiгiн белгiлейтiн, күшi жойылмаған қаулысы бар болса;
8) егер адамға қатысты қылмыстық қудалау органының нақ осы күдік бойынша қылмыстық қудалауды тоқтату туралы күшi жойылмаған қаулысы бар болса;
9) iс бойынша іс жүргізу өзіне медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасын қолдану үшiн қажет болған жағдайларды қоспағанда, егер қылмыстық заң тыйым салатын іс-әрекеттi есi дұрыс емес күйде жасаған адамға қатысты болса;
10) қылмыстық қудалаудан артықшылықтары немесе иммунитетi бар адамды қылмыстық жауаптылыққа тартуға уәкiлеттi органның немесе лауазымды адамның келiсiм беруден бас тартуына байланысты;
11) iс бойынша iс жүргiзу қайтыс болған адамды ақтау немесе iстi басқа адамдарға қатысты тергеп-тексеру, сондай-ақ заңсыз жолмен табылған мүлікті, тәркіленуге жататын, келтірілген зиянның өтелуін қамтамасыз ететін ақша қаражатын және өзге де құндылықтарды анықтау үшiн қажет болған жағдайларды қоспағанда, қайтыс болған адамға қатысты;
12) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң ережелерiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатылуға жататын адамға қатысты тоқтатылуға жатады.
2. Іс бойынша іс жүргізу қылмыстық құқық бұзушылық оқиғасының немесе қылмыстық құқық бұзушылық құрамының жоқтығы дәлелденген кезде де, егер қосымша дәлелдемелер жинау үшiн барлық мүмкiндiктер қолданылса, олардың болуы дәлелденбеген кезде де осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 1) және 2) тармақтарында көзделген негiздер бойынша тоқтатылады.
3. Іс бойынша іс жүргізу осы баптың бірінші бөлігінің 2) тармағында көзделген негіз бойынша және күдіктінің, айыпталушының немесе сотталушының зиян келтiруi құқыққа сыйымды болып табылған не күдікті, айыпталушы немесе сотталушы іс-әрекетті Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiне сәйкес оны қылмыстық құқық бұзушылық деп тануды және қылмыстық жауаптылықты жоққа шығаратын мән-жайлар кезінде жасаған жағдайларда тоқтатылады.
4. Егер арыз иесі қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адам ретінде тікелей көрсететін адам (қорғалуға құқығы бар куә), күдікті, айыпталушы, сондай-ақ сотталушы немесе оның заңды өкілдері, ал осы баптың бірінші бөлігінің 11) тармағында көзделген жағдайларда, осы Кодекстің 66-бабының екінші бөлігінде санамаланған, адвокатпен қатар күдіктіні, айыпталушыны, сотталушыны қорғауды жүзеге асыру құқығы бар адамдар бұған қарсылық бiлдiрсе, қылмыстық істі осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 3), 4) және 11) тармақтарында көрсетiлген негiздер бойынша тоқтатуға жол берiлмейдi. Бұл жағдайда іс бойынша iс жүргiзу жалғастырылады және оған негiздер болған кезде адамды жазадан не қылмыстық жауаптылықтан босата отырып, айыптау үкiмiн шығару арқылы аяқталады.
Қылмыстық iстi осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 3), 4), 9), 10) және 11) тармақтарында көрсетiлген негiздер бойынша тоқтату туралы шешiм қабылдау үшiн жәбiрленушiнiң немесе оның өкілінің келiсiмi талап етiлмейдi.
Қылмыстық істі тоқтату сонымен бір мезгілде қылмыстық қудалауды тоқтатуға әкеп соғады.
5. Іс-әрекет жасалған кезде заңға сәйкес қылмыстық жауаптылық жүктеу мүмкін болатын жасқа толмаған адамға қатысты қылмыстық iстi тоқтату туралы шешiм осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 2) тармағында көрсетілген негiз бойынша қабылдануға жатады. Іс-әрекет жасалған кезде заңға сәйкес қылмыстық жауаптылық басталатын жасқа толса да, психикалық дамуы жағынан психикасының бұзылуына байланысты емес артта қалуы салдарынан өз әрекеттерiнiң (әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi сипаты мен қоғамдық қауiптiлiгiн толық түйсіне алмаған және оларды игере алмаған, кәмелетке толмаған адамға қатысты қылмыстық iстi тоқтату туралы шешiм де осы негiз бойынша қабылдануға жатады.
6. Қылмыстық қудалау органы қылмыстық қудалауды болғызбайтын мән-жайларды анықтағанда сотқа дейiнгi iс жүргiзудiң кез келген сатысында қылмыстық iстi тоқтату туралы қаулы шығарады.
Прокурор істі басты сот талқылауында қарау басталғанға дейін оны соттан кері қайтарып алуға және осы бапта көзделген негіздер бойынша тоқтатуға да құқылы. Прокурор істі соттан кері қайтарып алғаннан кейін оны тоқтату үшін ол бойынша жаңадан сотқа дейінгі іс жүргізу өткізуге және оны сотқа қайтадан жіберуге жол берілмейді.
7. Мемлекеттiк айыптаушы сотта қылмыстық қудалауды болғызбайтын мән-жайларды анықтағанда айыптаудан бас тарту туралы мәлiмдеуге мiндеттi. Мемлекеттiк айыптаушының айыптаудан бас тарту туралы мәлiмдемесi, егер жекеше айыптаушы айыптауды қолдауын жалғастырса, қылмыстық iстi қарауды жалғастыруға кедергi келтiрмейдi.
8. Сот қылмыстық қудалауды болғызбайтын мән-жайларды анықтағанда қылмыстық iстi тоқтату туралы мәселенi шешуге мiндеттi.
9. Қылмыстық қудалау органдары және соттар қылмыстық іс тоқтатылған кезде, адамның әрекеттерінде әкімшілік немесе тәртіптік (сыбайлас жемқорлық) құқық бұзушылық белгілері болған кезде материалдарды әкімшілік немесе тәртіптік жауаптылыққа тарту туралы мәселені шешу үшін он тәулік ішінде уәкілетті органдарға (лауазымды адамдарға) жіберуге міндетті.
Ескерту. 35-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 07.11.2014 № 248-V (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 02.07.2021 № 62-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік алпыс күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
36-бап. Қылмыстық қудалауды жүзеге асырмауға мүмкiндiк беретiн мән-жайлар
1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң 65-бабының бірінші бөлігінде, 66, 67-баптарында, 68-бабының екінші, үшінші бөліктерінде, 83-бабының бірінші, үшінші бөліктерінде, сондай-ақ 441, 442, 444 – 448, 453-баптарының ескертпелерінде көзделген жағдайларда, қылмыстық қудалау органы, сот тиісті мән-жайлар болған кезде өз құзыреті шегінде адамды қылмыстық жауаптылықтан босата отырып, қылмыстық қудалауды тоқтатуға құқылы. Мұндай жағдайларда сот қылмыстық жауаптылықтан босата отырып, айыптау үкiмiн шығаруға да құқылы.
2. Мемлекеттiк айыптаушы сотта қылмыстық қудалауды жүзеге асырмауға мүмкiндiк беретiн мән-жайларды анықтағанда айыпталушыны қылмыстық қудалаудан бас тартатынын мәлiмдеуге құқылы. Мемлекеттiк айыптаушы мәлiмдеген қылмыстық қудалаудан бас тарту жекеше айыптаушының қылмыстық iс материалдарын пайдалана отырып, айыпталушыны қылмыстық қудалауды жалғастыруына кедергi келтiрмейдi.
3. Қылмыстық iс тоқтатылғанға дейiн күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға iстi тоқтатуға негiз, оның құқықтық салдары және істі осы негiз бойынша тоқтатуға қарсылық бiлдiру құқығы түсiндiрiлуге тиiс.
4. Қылмыстық iстi тоқтату туралы жәбірленуші және (немесе) оның өкілі хабардар етіледі, олар қаулыға осы Кодексте көзделген тәртіппен прокурорға не сотқа шағым жасауға құқылы.
5. Қылмыстық iстi осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көрсетiлген негiздер бойынша тоқтатуға, егер күдікті, айыпталушы, сотталушы немесе жәбірленуші бұған қарсылық бiлдiрсе, жол берiлмейдi. Мұндай жағдайда iс бойынша iс жүргiзу әдеттегi тәртiппен жалғастырылады.
6. Егер сот кеңесу бөлмесіне кеткенге дейін соттың депозитіне Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 69-бабында көзделген кепіл енгізілген жағдайда, сот кепілгерлік белгілеп, адамды жазасын өтеуден босата отырып, айыптау үкімін шығаруға құқылы.
Сот іс бойынша басқа қорытынды шешім қабылдаған жағдайда, кепіл нысанасы кепіл енгізген адамға дереу қайтарылады. Кепіл нысанасы қайтарылған кезде, оның сақталуын қамтамасыз етуге жұмсалған сома кепіл берушіден өндіріп алынбайды. Кепіл нысанасын қабылдау, бағалау, сақтау, қайтару, өткізу, оған өндіріп алуды қолдану және оны мемлекет кірісіне айналдыру тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.
Егер айыпталушы немесе жәбірленуші бұған қарсы болса, кепілгерлік белгілей отырып, адамды жазасын өтеуден босатуға жол берілмейді.
Ескерту. 36-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 07.11.2014 № 248-V (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі); 01.04.2019 № 240-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
4-тарау. АҚТАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТІ ЖҮРГІЗЕТІН ОРГАННЫҢ ЗАҢСЫЗ ӘРЕКЕТТЕРІМЕН КЕЛТІРІЛГЕН ЗИЯНДЫ ӨТЕУ
37-бап. Күдікті, айыпталушы, сотталушы ретiнде тартылған адамды ақтау
1. Сот бойынша ақталған адам, сол сияқты өздеріне қатысты қылмыстық iстi осы Кодекстiң 35-бабы бiрiншi бөлiгiнiң 1), 2), 5), 6), 7) және 8) тармақтарында көзделген негiздер бойынша тоқтату туралы соттың, қылмыстық қудалау органының қаулысы шығарылған күдікті, айыпталушы, сотталушы ақталуға, яғни олардың құқықтары қалпына келтірілуге тиіс және оның Қазақстан Республикасының Конституциясында кепiлдiк берілген құқықтары мен бостандықтарын қандай да бiр шектеуге болмайды.
2. Сот, қылмыстық қудалау органы осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көрсетiлген адамды ақтау және оған қылмыстық процестi жүргiзетін органның заңсыз әрекеттерiнiң салдарынан келтiрiлген зиянды өтеу бойынша заңда көзделген барлық шараларды қолдануға тиiс.
38-бап. Қылмыстық процестi жүргiзетiн органның заңсыз әрекеттерi салдарынан келтiрiлген зиянды өтеткізуге құқығы бар адамдар
1. Адамға заңсыз ұстап алудың, күзетпен ұстаудың, үйқамақтың, лауазымынан уақытша шеттетудiң, арнаулы медициналық ұйымға орналастырудың, соттаудың, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың салдарынан келтірілген зиян қылмыстық процестi жүргiзетін органның кiнәсi бар-жоғына қарамастан, толық көлемде республикалық бюджеттен өтеледi.
2. Қылмыстық процестi жүргiзетін органның тиісті заңсыз әрекеттерi салдарынан келтiрiлген зиянды өтеткізуге:
1) осы Кодекстiң 37-бабының бiрiншi бөлiгiнде көрсетiлген адамдардың;
2) егер осы Кодекстiң 32-бабының төртінші бөлiгiнде көзделген мән-жайлардың жоқтығына қарамастан, қылмыстық қудалауды болғызбайтын мән-жайлар анықталған кезден бастап сотқа дейінгі тергеп-тексеру тоқтатылмаса, өздеріне қатысты қылмыстық іс осы Кодекстің 35-бабы бірінші бөлігінің 5) тармағында көзделген негіздер бойынша тоқтатылуға жататын адамдардың;
3) өздеріне қатысты қылмыстық iс осы Кодекстiң 35-бабы бiрiншi бөлiгiнiң 3) және 4) тармақтарында көзделген негiздер бойынша тоқтатылуға тиiс, бiрақ қылмыстық қудалауды болғызбайтын мән-жайлар анықталған кезден бастап тоқтатылмаған және мұндай адамдардың қылмыстық iстi тоқтатуға келiскенiне қарамастан, қылмыстық қудалау заңсыз жалғастырылған адамдардың;
4) жасаған іс-әрекетiнiң саралануы Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң оны жасағаны үшiн күдік келтiру немесе айыптау кезiнде осы Кодексте ұстап алуға немесе күзетпен ұстауға жол берiлмейтiн неғұрлым жеңіл қылмыстық құқық бұзушылық үшiн жауаптылықты көздейтiн бабына өзгертілген не осы бап бойынша неғұрлым жеңiл жаңа жаза тағайындалған немесе үкiмнен айыптау бөлiгi алып тасталған және осыған байланысты жазасы төмендетiлген жағдайларда, сол сияқты соттың медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын немесе мәжбүрлеп тәрбиелiк ықпал ету шараларын қолдану туралы заңсыз шешiмiнің күші жойылған жағдайда қамаққа алуға, бас бостандығынан айыруға сотталған, ұстап алынған немесе күзетпен ұсталған адамның құқығы бар. Қамаққа алудың немесе бас бостандығынан айырудың нақты өтелген мерзiмi Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң кiнәлi адам жасаған іс-әрекет жаңадан сараланған бабында көзделген қамаққа алу немесе бас бостандығынан айыру түрiндегi жазаның ең жоғары мөлшерiнен асатын бөлiгiнде заңсыз өтелген болып есептеледі;
5) қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу барысында заңды негiзсiз тиiстi мерзiмiнен артық күзетпен ұсталған, сол сияқты кез келген өзге де процестік мәжбүрлеу шараларына заңсыз ұшыраған адамның;
6) өзіне қатысты кейіннен сот тәртібімен заңсыз деп танылған жасырын тергеу әрекеттері жүргізілген адамның құқығы бар.
Ескерту. 38-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
3. Азамат қайтыс болған жағдайда, зиянды өтеткiзу құқығы белгiленген тәртiппен – оның мұрагерлерiне, ал төленуi тоқтатыла тұрған зейнетақылар мен жәрдемақыларды алу бөлiгiнде – отбасының асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша жәрдемақымен қамтамасыз етiлетiн адамдар тобына жататын мүшелерiне ауысады.
4. Егер сотқа дейінгі тергеп-тексеру және сот талқылауы барысында адамның ерiктi түрде өзiне өзi жала жабу жолымен ақиқатты анықтауға кедергi келтiргендiгi және сол арқылы осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көрсетiлген салдарлардың басталуына ықпал еткендігі дәлелденсе, оған зиян өтелмеуге тиіс.
5. Осы баптың екiншi бөлiгiнiң 3) тармағында көрсетілген мән-жайлар болмаған кезде осы баптың қағидалары адамға қатысты қолданылған процестік мәжбүрлеу шараларының немесе шығарылған айыптау үкiмiнің күші рақымшылық жасау немесе кешiрiм жасау актiлерiнiң шығуына, ескіру мерзiмдерiнiң өтуiне, қылмыстық жауаптылықты жоятын немесе жазаны жеңілдететін заңның қабылдануына байланысты жойылған немесе олар өзгертiлген жағдайларға қолданылмайды.
6. Өзге мән-жайлар зиянды өтеткізуге негіз болып табылмайды.
39-бап. Зиянды өтеткiзу құқығы және талап қою мерзімдері
1. Қылмыстық процестi жүргiзетін орган адамды толық немесе iшiнара ақтау туралы шешiм қабылдай отырып, оның зиянды өтету құқығын тануға тиiс. Ақтау үкiмiнiң немесе сотқа дейінгі тергеп-тексеруді тоқтату туралы, өзге де заңсыз шешiмдердiң күшiн жою немесе оларды өзгерту туралы қаулының көшiрмесi мүдделi тұлғаға табыс етіледі не пошта арқылы жiберiледi. Сонымен бір мезгілде оған зиянды өтеу туралы талаптар қою тәртібі мен мерзімдері түсiндiрiлген хабарлама жіберіледі. Залалды өтетуге құқығы бар қайтыс болған адамның мұрагерлерiнiң, туыстарының немесе асырауындағылардың тұрғылықты жері туралы мәлiметтер болмаған кезде, оларға хабарлама қылмыстық процестi жүргiзетін органға олар өтiнiш жасаған күннен бастап бес тәуліктен кешiктiрiлмей жіберіледі.
2. Осы Кодекстің 38-бабының екінші және үшінші бөліктерінде көрсетілген адамдардың мүліктік зиянды толық көлемде өтеткізуге, моральдық зиянның салдарын жойғызуға және еңбек, зейнетақы, тұрғынжай және өзге де құқықтарын қалпына келтіртуге құқығы бар. Соттың үкімі бойынша құрметті, әскери, арнаулы немесе өзге де атақтан, сыныптық шеннен, дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныптан, сондай-ақ мемлекеттік наградалардан айырылған адамдардың атағы, сыныптық шені, дипломатиялық дәрежесі, біліктілік сыныбы қалпына келтіріліп, мемлекеттік наградалары қайтарып беріледі.
3. Қылмыстық процесті жүргізетін органның заңсыз әрекеттерімен келтірілген зиянды өтеткізу туралы талаптар осы тарауда көзделген тәртіппен құқықтарды қалпына келтіру тәртібі түсіндірілетін хабарлама алынған күннен бастап алты ай ішінде қойылуы мүмкін. Осы мерзім дәлелді себеппен өткізіп алынған жағдайда, оны мүдделі тұлғалардың арызы бойынша сот қалпына келтіруі мүмкін.
Ескерту. 39-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
40-бап. Мүлiктiк зиянды өтеу
1. Осы Кодекстiң 38-бабының екiншi бөлiгiнде көрсетiлген адамдарға келтiрiлген мүлiктiк зиян:
1) олар айырылған жалақыны, зейнетақыны, жәрдемақыларды, өзге де қаражаттар мен табыстарды;
2) соттың үкiмi немесе өзге де шешiмi негiзiнде заңсыз тәркiленген немесе мемлекеттiң кiрiсiне айналдырылған мүлiктi;
3) соттың заңсыз үкiмiн орындау үшiн өндiрiп алынған айыппұлдарды; заңсыз әрекеттерге байланысты адам төлеген сот шығындары мен өзге де сомаларды;
4) заң көмегін көрсету үшiн адам төлеген сомаларды;
5) қылмыстық қудалау салдарынан шегілген өзге де шығыстарды өтеудi қамтиды.
2. Осы Кодекстiң 38-бабының екiншi бөлiгiнде көрсетiлген адамдарды күзетпен ұстауға, қамаққа алуды немесе бас бостандығынан айыруды өтеу орындарында ұстауға жұмсалған сомалар, бұл адамдарды қылмыстық қудалауға байланысты сот шығындары, сол сияқты олардың күзетпен ұсталуы, қамаққа алуды немесе бас бостандығынан айыруды өтеуi уақытында қандай да бiр жұмыстарды орындағаны үшiн алған жалақысы қылмыстық процестi жүргiзетін органның заңсыз әрекеттерiнiң салдарынан келтiрiлген зиянды өтеу төлемiне жататын сомадан шегеріле алмайды.
3. Осы Кодекстiң 38-бабының екiншi және үшiншi бөлiктерiнде аталған адамдар осы Кодекстiң 39-бабының бiрiншi бөлiгiнде көрсетiлген құжаттардың көшiрмелерiн зиянды өтеу тәртiбi туралы хабарламамен бiрге алған кезде қылмыстық істі тоқтату туралы үкім шығарған, қаулы шығарған сотқа, не адамның тұрғылықты жері бойынша сотқа не сотқа дейiнгi тергеп-тексерудi тоқтату туралы қаулы шығарған органның орналасқан жері бойынша сотқа мүлiктiк зиянды өтеттіру туралы не өзге де заңсыз шешiмдердiң күшiн жою немесе оларды өзгерту туралы талаппен жүгiнуге құқылы. Егер жоғары тұрған сот қылмыстық iстi тоқтатса немесе үкiмдi өзгертсе, зиянды өтеу туралы талап үкiм шығарған сотқа жiберiледi. Кәмелетке толмаған адамның атынан зиянды өтеу туралы талапты оның заңды өкiлi мәлiмдеуге құқылы.
4. Судья арыз түскен күннен бастап бiр айдан кешiктiрмей қажет болған жағдайларда қаржы органдарынан және әлеуметтiк қорғау органдарынан есеп-қисап сұрата отырып, зиянның мөлшерiн айқындайды, содан кейiн инфляцияны ескере отырып, осы зиянды өтеу үшiн төлем жүргiзу туралы қаулы шығарады. Егер сот iстi апелляциялық немесе кассациялық тәртiппен қарау кезiнде тоқтатса, iстi бiрiншi сатыда қараған соттың судьясы көрсетiлген әрекеттердi сот талқылауын өткiзбестен жеке-дара жүргiзедi.
5. Соттың мүліктік зиянды өтеу үшін төлем жүргізу туралы заңды күшіне енген қаулысы Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес орындалады.
6. Алып тасталды - ҚР 07.11.2014 № 248-V Заңымен (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі).
7. Қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыратын органдардың заңсыз әрекеттерімен заңды тұлғаларға келтірілген зиянды өтеу туралы талап осы бапта көзделген тәртіппен қаралады және мемлекет зиянды белгіленген көлемде өтейді.
Ескерту. 40-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 07.11.2014 № 248-V (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі); 31.10.2015 № 378-V (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
41-бап. Моральдық зиянның салдарын жою
1. Қылмыстық процестi жүргiзетін, адамды ақтау туралы шешiм қабылдаған орган келтiрілген зиян үшiн одан ресми түрде кешiрiм сұрауға мiндеттi.
2. Келтiрiлген моральдық зиян үшiн ақшалай мәнде өтемақы туралы талаптар азаматтық сот iсiн жүргiзу тәртiбiмен қойылады.
3. Егер адам заңсыз қылмыстық қудалауға ұшырап, ал қылмыстық қудалау, ұстап алу, күзетпен ұстау, лауазымынан уақытша шеттету, медициналық ұйымға мәжбүрлеп орналастыру, соттау және оған қатысты қолданылып, кейiннен заңсыз деп танылған басқа да әрекеттер туралы мәлiметтер баспасөзде жарияланса, радио, теледидар немесе өзге де бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратылса, онда осы адамның талап етуi бойынша, ал ол қайтыс болған жағдайда, оның туыстарының немесе оның құқықтарын қалпына келтіру туралы шешім қабылдаған, қылмыстық процестi жүргiзетін органның талап етуi бойынша тиiстi бұқаралық ақпарат құралдары бiр айдың iшiнде бұл туралы қажеттi хабар жасауға мiндеттi.
4. Қылмыстық процестi жүргiзетін орган осы Кодекстiң 38-бабының екiншi және үшiншi бөлiктерiнде көрсетiлген адамдардың талап етуi бойынша он төрт күндік мерзiм iшiнде олардың жұмыс iстейтiн, оқитын, тұрғылықты жерi бойынша заңсыз шешiмдердiң күшi жойылғаны туралы жазбаша хабарлама жіберуге мiндеттi.
42-бап. Құқықтарды талап қою тәртiбiмен қалпына келтiру
Егер зиянды өтеу туралы талапты осы тарауда көзделген тәртіппен беруге арналған алты айлық мерзім өткізіп алынса, адам азаматтық сот iсiн жүргiзу тәртiбiмен сотқа жүгінуге құқылы.
5-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУ
42-1-бап. Қылмыстық сот ісін жүргізу форматы
1. Қазақстан Республикасында қылмыстық сот ісі қағаздағы және (немесе) электрондық форматтарда жүргізіледі.
2. Қылмыстық процесті жүргізуші адам қылмыстық процеске қатысушылардың пікірін және техникалық мүмкіндіктерді ескере отырып, қылмыстық сот ісін электрондық форматта жүргізуге құқылы, бұл туралы уәжді қаулы шығарады.
Қылмыстық процеске қатысушының пікірі сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамға, судьяға өтінішхат түрінде енгізіледі, ол осы Кодексте белгіленген тәртіппен және мерзімдерде қаралады.
Қылмыстық сот ісін одан әрі электрондық форматта жүргізу мүмкін болмаған жағдайда, қылмыстық процесті жүргізуші адам қағаздағы форматқа көшеді, ол туралы уәжді қаулы шығарады.
Қылмыстық процесті электрондық форматта жүргізу туралы қаулыға қылмыстық процеске қатысушылар осы Кодекстің 100-бабында көзделген тәртіппен шағым жасай алады.
3. Қылмыстық сот ісі қағаз форматта жүргізілген кезде сотқа дейінгі тергеп-тексеру органы процестік шешімдер қабылдауға және оларды прокурорға келісуге не бекітуге жіберуге, сондай-ақ осы Кодексте көзделген жағдайларда, құпиялылықты сақтауды талап ететіндерін қоспағанда, қабылданған шешімдер туралы прокурорды хабардар етуге және процестік шешімдер мен қылмыстық істің басқа да материалдарының көшірмелерін электрондық форматта жіберуге құқылы.
Ескерту. Кодекс 42-1-баппен толықтырылды - ҚР 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); өзгерістер енгізілді - ҚР 19.12.2020 № 384-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
43-бап. Қылмыстық iстердi бiрiктiру
1. Бiр немесе бiрнеше қылмыстық құқық бұзушылықты сыбайласып жасаған бірнеше адамға қатысты қылмыстық iстер, бiрнеше қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамға қатысты істер, сондай-ақ осы қылмыстарды күнi бұрын уәде бермей жасырғандығы немесе олар туралы айтпағандығы үшін күдік келтірілетін, айыпталатын адамға қатысты істер бiр iс жүргiзуге бiрiктiрілуi мүмкiн.
2. Күдікті анықталмаған, бірақ бірнеше қылмыстық құқық бұзушылықты бір адам немесе адамдар тобы жасады деп пайымдауға жеткілікті негіздер болған жағдайларда да қылмыстық істерді біріктіруге жол беріледі.
3. Қылмыстық істердi бiрiктiру қылмыстық процестi жүргiзетін органның қаулысы негiзiнде жүргізіледі. Қылмыстық қудалау органы шығарған қаулының көшiрмесi жиырма төрт сағаттың iшiнде прокурорға және қорғаушы тарапқа жіберіледі.
4. Мыналар:
1) әртүрлі адамдарға қатысты бірдей күдіктенулер, айыптаулар;
2) жекеше айыптау ісі қаралып жатқан жағдайлардан басқа, бір-біріне қатысты қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп айып тағылған адамдарға қатысты күдіктенулер, айыптаулар;
3) біреуі бойынша қылмыстық қудалау – жекеше тәртіппен, ал екіншісі бойынша – жариялы тәртіппен жүзеге асырылатын істер;
4) бірге қаралуы істі объективті қарауға кедергі келтіруі мүмкін барлық басқа да күдіктенулер, айыптаулар бір іс жүргізуге біріктірілмеуге тиіс.
5. Бiрнеше iс бiрiктiрiлген iс бойынша iс жүргiзу мерзiмi уақыты бойынша бiрiншi қылмыстық iс жүргізу басталған күннен бастап есептеледi. Егер бiрiктiрiлген iстердiң бiреуi бойынша бұлтартпау шарасы ретiнде күзетпен ұстау не үйқамақ қолданылса, тергеу мерзiмi көрсетілген бұлтартпау шаралары қолданылған істі сотқа дейінгі тергеп-тексеру басталған күннен бастап есептеледi.
6. Қылмыстық процеске қатысушылардың құқығы адамдарға өздеріне қатысты бiрiктiрiлген iстер бойынша ғана тиесiлi болады.
44-бап. Қылмыстық iстi бөлектеп алу
1. Сот, қылмыстық қудалау органы қылмыстық iстен:
1) мемлекеттiк құпияларды қорғауға байланысты жабық сот талқылауы үшiн негiздер өздеріне қатысты болатын, бiрақ басқа күдіктілерге, айыпталушыларға қатысты емес жекелеген күдіктілерге немесе айыпталушыларға;
2) ересектермен бiрге қылмыстық жауаптылыққа тартылған кәмелетке толмаған күдіктіге немесе айыпталушыға;
3) қылмыстық жауаптылыққа тартылуға жататын жекелеген анықталмаған адамдарға қатысты, сондай-ақ осы Кодекстің 45-бабында көзделген басқа да жағдайларда;
4) прокурор
ынтымақтастық туралы
процестік келісім жасасқан күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға қатысты басқа қылмыстық iстi жеке іс жүргiзуге бөлектеп алуға құқылы.
2. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру немесе күзетпен ұстау мерзiмдерi аяқталып келе жатқан көп эпизодты қылмыстық iстi тергеп-тексеру жағдайында тергеушi, анықтаушы, анықтау органы күдіктену бөлiгiнде тергеп-тексеру жан-жақты, толық және объективті жүргiзiлді деп тани отырып, iстiң бiр бөлiгiн, егер бұл iстiң қалған бөлiгiн тергеп-тексеруге және қарауға кедергi келтірмесе, сотқа жіберу үшiн жеке iс жүргiзуге бөлектеп алуға құқылы.
3. Егер қылмыстық iс бойынша тергелетін iске байланысты емес қылмыстық құқық бұзушылық белгiлерi бар әрекеттер туралы мәлiметтер алынса, олар туралы барлық материалдар осы Кодексте көзделген тәртiппен сотқа дейінгі жаңа тергеп-тексеру бастау үшiн дереу бөлектеп алынуға тиiс.
4. Қылмыстық iстердi бөлектеп алуға, егер бұл мән-жайларды зерттеу мен істі шешудiң жан-жақтылығына, толықтығына және объективтілігіне әсер етпесе, жол беріледі.
5. Iстi бөлектеп алу қылмыстық процестi жүргiзетін органның қаулысы негiзiнде жүзеге асырылады. Қылмыстық қудалау органы шығарған қаулының көшiрмесi жиырма төрт сағаттың iшiнде прокурорға жіберіледі. Қаулыға төлнұсқалар немесе көшiрмелер түрінде бөлектеп алынатын материалдардың тiзбесi қоса берілуге тиiс.
6. Бөлектеп алынған iс бойынша iс жүргiзудiң мерзiмi қылмыстық құқық бұзушылық туралы арыз, хабар жаңа қылмыстық құқық бұзушылық бойынша, Сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізіліміне тіркелген күннен бастап есептеледi. Қалған жағдайларда мерзiм негiзгi қылмыстық iс бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеру басталған кезден бастап есептеледi.
Ескерту. 44-бапқа өзгеріс енгізілді – ҚР 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
45-бап. Іс бойынша сот ісін жүргiзудi тоқтата тұру және сотқа дейінгі тергеп-тексеру мерзімдерін үзу
1. Қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу:
1) айыпталушы соттан жасырынған не оның жүрген жері басқа себептермен анықталмаған;
2) сотталушының психикасының уақытша бұзылуы немесе өзге де ауыр науқасы заңда көзделген тәртiппен куәландырылған;
3) сотталушы Қазақстан Республикасынан тыс жерде болған;
4) қылмыстық iс бойынша одан әрi iс жүргiзуге уақытша кедергi келтiретiн еңсерілмейтін күштің әрекетi;
5) осы Кодекстiң 59-тарауында көзделген тәртiппен құқықтық көмек алуға байланысты процестік әрекеттер орындалып жатқан;
6) сотта прокурор сотталушының дәлелдемелердің заңсыз әрекеттерді қолдана отырып немесе қатыгез қарым-қатынас жасала отырып алынғаны туралы арызын қараған және оның шешіміне шағым жасалған жағдайларда, егер бұл ретте басты сот талқылауын жалғастыру мүмкін болмаса, сот қаулысымен тоқтатыла тұрады.
2. Сот осы қылмыстық iсте қолданылуға жататын, Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына қысым көрсететін заңды немесе өзге де нормативтiк құқықтық актiнi конституциялық емес деп тану туралы ұсынумен Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесiне өтініш жасаған жағдайда, сот іс бойынша іс жүргізуді толықтай немесе тиісті бөлігінде тоқтата тұруға міндетті.
Егер Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі осы қылмыстық іс бойынша қолданылуға жататын заңды немесе өзге де нормативтiк құқықтық актiнi конституциялық емес деп тану туралы ұсынуды басқа соттың бастамасымен іс жүргізуге қабылдаса, сот іс бойынша іс жүргізуді тараптардың өтінішхаты бойынша толықтай немесе тиісті бөлігінде тоқтата тұруға міндетті.
3. Сотта қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу, егер жекеше айыптау iсi бойынша жекеше айыптаушы өзінің ауыр науқас екендiгiне, Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерде iссапарда болуына немесе азаматтық борышын орындауына байланысты сотта қылмыстық қудалауды жүзеге асыра алмаған жағдайда да, сот қаулысымен толықтай немесе тиiстi бөлiгiнде тоқтатыла тұрады.
4. Қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу оны тоқтата тұруға негiз болған мән-жайлар жойылғанға дейiн тоқтатыла тұрады, бұл ретте істі сотта қарау мерзімі үзіледі. Олар жойылған соң, іс жүргізу соттың қаулысымен қайта басталады.
5. Процеске қатысушыларға іс бойынша iс жүргiзудi тоқтата тұру немесе қайта бастау туралы хабарланады.
6. Тоқтатыла тұрған iс, егер iс бойынша ескiру мерзiмiнің өтуін үзу туралы мәлiметтер болмаса, қылмыстық заңда белгiленген ескiру мерзiмiнiң аяқталуы бойынша тоқтатылуға жатады.
7. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру мерзімдері:
1) қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адам анықталмаған;
2) күдікті, айыпталушы Қазақстан Республикасынан тысқары жерде болған;
3) күдікті, айыпталушы қылмыстық қудалау органдарынан жасырынған не олардың болатын жері басқа да себептер бойынша анықталмаған;
4) күдіктінің, айыпталушының жүйкесiнің уақытша бұзылуы немесе өзге де ауыр науқасы заңда көзделген тәртiппен куәландырылған;
5) осы Кодекстiң 59-тарауында көзделген тәртiппен құқықтық көмек алуға байланысты процестік әрекеттер орындалған;
6) хабарсыз кеткен адам табылмаған;
7) күдіктінің, айыпталушының қылмыстық қудалаудан иммунитеттен айыру не оларды шет мемлекетке ұстап беру (экстрадициялау) туралы мәселені шешуге байланысты іске нақты қатысу мүмкіндігі болмаған;
8) қылмыстық іс бойынша одан әрі іс жүргізуге уақытша кедергі келтіретін еңсерілмейтін күш әсер еткен;
9) қылмыстық іс бойынша сараптама тағайындалған жағдайларда үзіледі.
7-1. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру мерзімдерін үзу іс бойынша «Жедел-іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес қажетті іздестіру іс-шараларын және жасырын тергеу әрекеттерін жүргізуге және олардың нәтижелерін қылмыстық іс материалдарына қосып тігуге кедергі келтірмейді.
8. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру мерзімдерін үзу туралы қаулы шығарылғаннан кейін сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам бір тәулік ішінде оны прокурорға келісу үшін жібереді.
8-1. Прокурор сотқа дейінгі тергеп-тексеру мерзімдерін үзу туралы қаулыны үш тәулік ішінде келіседі не уәжді қаулымен оны келісуден бас тартады және қажетті тергеу әрекеттерін және процестік әрекеттерді жүргізу туралы көрсете отырып, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамға қайтарады.
Сотқа дейінгі тергеп-тексеру мерзімдерін үзу туралы қаулы прокурормен келісілген жағдайда сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам бұл туралы процеске қатысушыларды хабардар етеді.
Қылмыстық істің материалдарын талап етіп алдыру және зерделеу қажет болған жағдайларда, келісу немесе келісуден бас тарту туралы шешімді прокурор он тәулік ішінде қабылдайды.
9. Сотқа дейінгі тергеп-тексерудің үзілген мерзімдері оларды үзуге негіз болған мән-жайлар жойылған кезден бастап, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның қаулысымен қайта басталады, бұл туралы прокурор жазбаша хабардар етіледі.
Ескертпе: Қылмыстық iс бойынша одан әрi iс жүргiзуге кедергi келтiретiн еңсерілмейтін күштің әрекеті деп табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайларды түсiнген жөн.
Ескерту. 45-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 19.12.2020 № 384-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
46-бап. Қылмыстық iс бойынша iс жүргiзудi аяқтау
Қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу:
1) қылмыстық iс бойынша iс жүргiзудің толық тоқтатылғаны туралы қаулы күшiне енген;
2) егер iс бойынша үкiмді немесе басқа да қорытынды шешiмді орындау бойынша арнаулы шаралар қабылдау талап етілмесе, ол күшіне енген;
3) егер iс бойынша үкiмді немесе басқа да қорытынды шешiмді орындау бойынша арнаулы шаралар қабылдау талап етілсе, оның орындауға келтірілгені туралы растау алынған кезден бастап аяқталады.
47-бап. Құпиялықты сақтау
1. Қылмыстық сот iсiн жүргiзу барысында осы Кодексте және басқа да заңнамада көзделген, мемлекеттiк құпияларды және заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын, алынатын мәлiметтердi қорғау жөнiндегi шаралар қолданылады.
2. Қылмыстық процестi жүргізетін орган мемлекеттік құпияларды немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәлiметтердi хабарлауды немесе беруді ұсынған тұлғалар көрсетiлген талапты орындаудан мемлекеттік құпияларды немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны сақтау қажеттiгiне сiлтеме жасай отырып бас тарта алмайды. Қылмыстық процестi жүргізетін орган тұлғадан көрсетілген хабарларды немесе мәліметтерді алғанға дейін тиісті процестік әрекеттің хаттамасында жазба жасауға және тұлғадан көрсетілген мәліметтерді қылмыстық іс бойынша іс жүргізу үшін ғана алу қажеттілігі туралы және алынған мәліметтерге қатысты құпиялықты заңда көзделген тәртіппен сақтау туралы қол қойдыра отырып, онымен таныстыруға міндетті.
3. Қылмыстық процеске қатысушыларды мемлекеттiк құпияларды құрайтын мәлiметтерге жіберу тәртiбi заңнамада айқындалады.
4. Егер алқабилер қатысатын сот қарайтын қылмыстық iстiң материалдарында мемлекеттік құпияларды құрайтын мәлiметтер болған жағдайда, соттың қызметін материалдық-техникалық және өзге де жағынан қамтамасыз етудi жүзеге асыратын уәкiлеттi мемлекеттік орган төрағалық етушінің жазбаша өкiмi бойынша алқабилерді мемлекеттік құпияларға Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртiппен жіберудi ресiмдейдi.
5. Мемлекеттiк құпияларды құрайтын мәлiметтердi қамтитын дәлелдемелер соттың жабық отырысында зерттеледi.
6. Заңмен қорғалатын өзге де құпияларды құрайтын, сондай-ақ жеке өмiрдiң интимдік жақтарын ашатын мәлiметтерді қамтитын дәлелдемелер көрсетілген мәлiметтердiң жариялану қаупi төнген адамдардың өтінішхаты бойынша соттың жабық отырысында зерттелуi мүмкiн.
7. Жеке өмiрге қолсұғылмаушылықты бұзудың, жеке немесе отбасылық құпияны жариялаудың салдарынан адамға келтiрiлген зиян заңда көзделген тәртiппен өтелуге жатады.
8. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру деректерiнiң құпиялығын сақтау тәртiбi осы Кодекстiң 201-бабында айқындалады.
9. Істегі қылмыстық процеске қатысушыларға табыс етілуге жататын, мемлекеттiк құпияларды немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәлiметтер бар процестік құжаттардың көшірмелері олармен танысқаннан кейiн iспен бiрге сақталады және сот отырысы кезiнде қылмыстық процеске қатысушыларға табыс етіледі.
10. Сот үкімде немесе қаулыда мемлекеттік құпияларды және заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын іс материалдарына сілтеме жасай отырып, олардың мазмұнын ашпайды.
6-тарау. ПРОЦЕСТІК МЕРЗІМДЕР
48-бап. Мерзiмдердi есептеу
1. Осы Кодексте белгiленген мерзiмдер сағаттармен, тәулiктермен, айлармен, жылдармен есептеледi.
2. Мерзiмдердi есептеу кезiнде мерзiмнiң өтуi басталатын сағат пен тәулiк есепке алынбайды. Бұл қағиданың ұстап алу, күзетпен ұстау, үйқамақ және медициналық мекемеде немесе ерекше режиммен ұстайтын білім беру ұйымында болу кезiндегi мерзiмдердi есептеуге қатысы жоқ.
3. Мерзiмдi есептеу кезiнде оған жұмыстан тыс уақыт та кiредi.
4. Тәуліктермен есептелетін мерзім оның соңғы тәуліктерінің жиырма төрт сағатында бітеді. Айлармен есептелетін мерзім оның соңғы айының тиісті айы мен күнінде бітеді. Егер мерзімнің аяқталуы тиісті күні жоқ айға тура келетін болса, онда мерзім осы айдың соңғы күнінде бітеді. Жылдармен есептелетін мерзім оның соңғы жылының тиісті айы мен күнінде бітеді. Егер мерзімнің аяқталуы тиісті күні жоқ айға тура келетін болса, онда мерзім осы айдың соңғы күнінде бітеді. Ұстап алу, күзетпен, ұстау, үйқамақ және медициналық мекемеде немесе ерекше режиммен ұстайтын білім беру ұйымында болу кезіндегі мерзімдерді есептеу жағдайларын қоспағанда, мерзімнің соңғы күні жұмыс істемейтін күнге тура келсе, онда одан кейінгі жұмыс күні мерзімнің аяқталу күні болып есептеледі.
5. Адамды қылмыстық құқық бұзушылық жасады деген күдiк бойынша ұстап алған кезде мерзiм осы шара нақты қолданылған кезден (минутына дейін дәлдікпен сағаттан) бастап есептеледi. Күзетпен ұстау, үйқамақ, сондай-ақ медициналық мекемеде немесе ерекше режиммен ұстайтын білім беру ұйымында болу мерзімдерін есептеу кезінде мерзімнің бірінші тәулігі мерзімге қосылады.
49-бап. Мерзiмдi сақтау және ұзарту
1. Егер шағым, өтiнiшхат немесе өзге де құжат мерзiм аяқталғанға дейiн поштаға тапсырылса, оны қабылдауға уәкiлеттi тұлғаға берiлсе немесе мәлiмделсе, ал күзетпен ұсталатын не медициналық ұйымға орналастырылған адамдар үшiн, егер шағым немесе өзге де құжат күзетпен ұстау орнының немесе медициналық ұйымның әкiмшiлiгiне мерзiм аяқталғанға дейiн тапсырылса, мерзiм өткізіп алынған болып есептелмейді. Шағымды немесе өзге де құжатты поштаға тапсыру уақыты – пошта мөртабаны бойынша, ал оларды қабылдауға уәкiлеттi тұлғаға немесе күзетпен ұстау орнының немесе медициналық ұйымның әкiмшiлiгiне тапсыру уақыты осы ұйымдар кеңсесiнiң немесе лауазымды адамдарының қойған белгiсi бойынша айқындалады.
2. Лауазымды адамдардың белгiленген мерзiмдi сақтауы процестік құжаттардағы тиiсті нұсқаумен расталады. Қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысатын адамдарға табыс етілуге жататын құжаттардың алынғандығы олардың iске қоса тiгiлген қолхатымен расталады.
3. Процестік мерзiмдер осы Кодексте белгiленген жағдайларда және тәртiппен ғана ұзартылуы мүмкін.
50-бап. Мерзiмдi өткiзiп алудың салдары және оны қалпына келтiру тәртiбi
1. Қылмыстық процеске қатысушылардың мерзiм аяқталғаннан кейiн жасаған процестік әрекеттерi жарамсыз болып есептеледі.
2. Дәлелдi себеппен өткiзiлiп алынған мерзiм мүдделi тұлғаның өтiнiшхаты бойынша, іс жүргізуінде іс жатқан анықтаушының, тергеушiнiң, прокурордың немесе судьяның қаулысымен қалпына келтiрiлуi мүмкiн. Бұл ретте мерзiм, егер қылмыстық процестi жүргізетін органның тиiстi шешiмiнде өзгеше көзделмесе, басқа тұлғалар емес, оны өткiзiп алған тұлға үшiн қалпына келтiрiледi.
3. Белгiленген мерзiмді өткiзiп алып шағым жасалған шешiмдi орындау мүдделi тұлғаның өтiнiшхаты бойынша өткізіп алынған мерзiмдi қалпына келтiру туралы мәселе шешiлгенге дейiн тоқтатыла тұруы мүмкiн.
4. Мерзiмдi қалпына келтiруден бас тартуға осы Кодексте белгiленген тәртiппен шағым жасалуы, ол прокурордың өтінішхаты бойынша қайта қаралуы мүмкiн.
Ескерту. 50-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 11.07.2017 № 91-VI Заңымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).
2-БӨЛІМ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСКЕ ҚАТЫСАТЫН МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАР МЕН АДАМДАР
7-тарау. СОТ
51-бап. Сот
1. Сот билiгi органы бола отырып, сот қылмыстық iстер бойынша сот төрелігін жүзеге асырады.
2. Кез келген қылмыстық iсті соттың заңды, тәуелсiз, құзыреттi және бейтарап құрамы ғана қарай алады, бұл осы Кодексте белгiленген:
1) нақты iстердiң соттылығын айқындау;
2) нақты қылмыстық iстердi қарау үшiн соттың құрамын жасақтау;
3) судьяларға қарсылық білдіру;
4) iстi шешу функциясын айыптау және қорғау функцияларынан бөлектеу қағидаларын сақтау арқылы қамтамасыз етiледi.
3. Қазақстан Республикасында қылмыстық iстер бойынша сот төрелігін:
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты;
облыстық және оларға теңестiрiлген соттар, Әскери сот;
аудандық және оларға теңестірілген соттар;
қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттар, мамандандырылған тергеу соттары, мамандандырылған ауданаралық тергеу соттары, қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық әскери соттар, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттар, гарнизондардың әскери соттары жүзеге асырады.
Ескерту. 51-бапқа өзгеріс енгізілді – ҚР 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
52-бап. Соттың құрамы
1. Бірінші сатыдағы соттарда қылмыстық істерді қарауды судья жеке-дара жүзеге асырады, ал төтенше ахуал жағдайларында және жаппай тәртіпсіздіктер барысында жасалған адам өлтіру туралы, соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында жасалған әскери қылмыстар туралы, кәмелетке толмағандардың жыныстық тиіспеушілігіне қарсы аса ауыр қылмыстар және Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 170 (төртінші бөлігінде), 175, 177, 178, 184, 255 (төртінші бөлігінде), 263 (бесінші бөлігінде), 286 (төртінші бөлігінде), 297 (төртінші бөлігінде), 298 (төртінші бөлігінде), 299 (төртінші бөлігінде)-баптарында көзделген қылмыстар туралы істерді қоспағанда, жасалғаны үшін қылмыстық заңда өмір бойына бас бостандығынан айыру көзделген қылмыстар туралы істер бойынша, сондай-ақ 125 (үшінші бөлігінде), 128 (төртінші бөлігінде), 132 (бесінші бөлігінде), 135 (төртінші бөлігінде)-баптарында көзделген қылмыстар туралы істер бойынша айыпталушының өтінішхаты бойынша істерді қарауды бір судья және он алқаби құрамында жүзеге асырылады.
2. Ауыр және аса ауыр қылмыстар туралы қылмыстық істерді апелляциялық тәртіппен қарау құрамында алқаның кемінде үш судьясы болатын алқалы түрде жүзеге асырылады, ал қысқартылған тәртіппен немесе бұйрықтық іс жүргізу тәртібімен қаралған қылмыстық терiс қылықтар және онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыстар туралы істер бойынша, үкімді орындау мәселелері бойынша соттың үкімдеріне, қаулыларына, тергеу судьясының қаулыларына берілген шағымдарды, прокурорлардың өтінішхаттарын қарау кезінде судья жеке-дара жүзеге асырады.
Апелляциялық алқаның төрағасы іссапарда, демалыста болуына немесе сырқаттанып қалуына байланысты болмаған кезде көрсетілген істерді алқалы түрде қарау кезінде оған сот төрағасы апелляциялық алқа төрағасының міндеттерін атқаруды жүктеген алқа судьясы төрағалық етеді.
Егер апелляциялық алқаның төрағасы осы Кодекстің 87-бабында көзделген негіздер бойынша немесе өзге де мән-жайлардың болуына байланысты істі апелляциялық сатыда қарауға қатыса алмаса, онда оның тапсырмасы бойынша осы істі алқалы қарау кезінде алқа судьяларының бірі төрағалық етеді.
3. Кассациялық сатыдағы сотта iстердi қарау алқалы сот төрағасының не оның тапсырмасы бойынша судьялардың бірінің төрағалық етуiмен Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты судьяларының тақ санды (кемінде үш) алқалы сот құрамымен жүргізіледі.
4. Осы Кодекстің 484-бабының төртінші бөлігінде көрсетілген негіздер бойынша істерді қарау Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Төрағасының не оның тапсырмасы бойынша судьялардың бірінің төрағалық етуiмен судьялардың тақ санды (кемінде жеті) алқалы сот құрамымен жүргізіледі.
5. Істерді жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша қараған кезде соттың құрамы осы Кодекстің 504-бабында көзделген қағидаларға сәйкес айқындалады.
6. Үкімді орындау және есі дұрыс емес адамдарға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы істерді қарау кезінде туындайтын мәселелерді қарауды тиісті соттың судьясы жеке-дара жүзеге асырады.
7. Бір алқада судьялардың саны олардың істі қарауға қатысуға кедергі болатын мән-жайларға байланысты істі алқалы түрде қарауды қамтамасыз етуге жеткіліксіз болған жағдайларда, тиісінше Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының, облыстық және оған теңестірілген соттың төрағалары істі қарауға қатысуға басқа алқаның судьяларын тартуға құқылы.
Ескерту. 52-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 07.11.2014 № 248-V (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі); 31.10.2015 № 378-V (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі); 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 30.12.2020 № 393-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
53-бап. Соттың өкілеттіктері
1. Сот билігінің органы ретіндегі соттың өкілеттіктері заңда айқындалады.
2. Тек сот қана:
1) адамды қылмыстық құқық бұзушылық жасауда кінәлі деп тануға және оған жаза тағайындауға;
2) адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын не мәжбүрлеп тәрбиелік ықпал ету шараларын қолдануға;
3) төмен тұрған сот қабылдаған шешімнің күшін жоюға немесе оны өзгертуге;
4) сот актілерін жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша қайта қарауға;
5) күдіктіге, айыпталушыға қатысты тергеуші, анықтаушы, анықтау органы, прокурор таңдаған күзетпен ұстау, үйқамақ, экстрадициялық қамақ, кепіл түріндегі бұлтартпау шарасын санкциялауға және олардың мерзімдерін ұзартуға;
5-1) жасырын тергеу әрекеттерін жүргізуді және оның мерзімдерін ұзартуды санкциялауға, сондай-ақ адамды оған қатысты жүргізілген жасырын тергеу әрекеттері туралы хабардар ету мерзімін ұзартуға, сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының адамды оған қатысты жүргізілген жасырын тергеу әрекеттері туралы хабардар етпеуіне келісім беруге;
6) күдіктіге, айыпталушыға қатысты лауазымынан уақытша шеттету және жақындауға тыйым салу түрінде процестік мәжбүрлеу шараларын санкциялауға;
7) күзетпен ұсталмайтын адамды сот-психиатриялық және (немесе) сот-медициналық сараптама жүргізу үшін медициналық ұйымға мәжбүрлеп орналастыруға;
8) мәйітті эксгумациялауды санкциялауға, халықаралық іздестіру жариялауға, мүлікке тыйым салуға, қарап-тексеруге, тінтуге, алуға және жеке тінтуге;
9) үлгілерді мәжбүрлеп алуды және мәжбүрлеп куәландыруды санкциялауға құқықты.
3. Сот осы Кодексте көзделген жағдайларда және тәртіппен:
1) қылмыстық қудалау органының, прокурордың шешімдері мен әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) жасалған шағымдарды қарайды;
2) прокурордың, қорғаушының өтінішхаты бойынша куә мен жәбірленушінің айғақтарын сақтауға қояды;
3) ақшалай және әкімшілік өндіріп алуларды қолданады;
4) үкімді орындауға байланысты мәселелерді қарайды;
5) прокурордың заңсыз жолмен алынған мүлікті үкім шығарылғанға дейін тәркілеу туралы өтінішхатын қарайды.
4. Егер істі сотта қарау кезінде қылмыстық құқық бұзушылық жасауға, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзуға ықпал еткен мән-жайлар, сондай-ақ сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында жол берілген басқа да заң бұзушылықтар анықталса, сот жекеше қаулы шығарып, онда қажетті шаралар қолдануды талап ететін осы мән-жайлар мен заң бұзу фактілеріне тиісті ұйымдардың немесе тұлғалардың назарын аударады. Егер сот мұны қажет деп тапса, басқа жағдайларда да жекеше қаулы шығаруға құқылы.
5. Төмен тұрған соттың (судьяның) атына жекеше қаулы шығарылмайды. Төмен тұрған сот жол берген, үкімнің, қаулының күшін жоюға немесе оны өзгертуге әкеп соққан, заң бұзушылықтар туралы жоғары тұрған сот сатысының сот актілерінде көрсетіледі. Басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар не әкімшілік немесе тәртіптік жауаптылыққа әкеп соғатын іс-әрекеттер құрамын құрайтын іс-әрекеттер жасау фактілері анықталған кезде сот заңда көзделген шараларды қолдану үшін тиісті прокурордың атына жекеше қаулы шығарады.
6. Заңда көзделген жағдайларда, судьяның қаралып жатқан істер бойынша, жедел-іздестіру, қарсы барлау қызметін және жасырын тергеу іс-қимылдарын ұйымдастыру, нақты жедел-іздестіру, қарсы барлау іс-шаралары және жасырын тергеу іс-қимылдары, ақпарат көздері мен оларды алу тәсілдері туралы жария етуге жатпайтын мәліметтерді қоспағанда, анықтау органдарының қаралып жатқан іске қатысты жедел есепке алу істерін, қарсы барлау қызметінің және жасырын тергеу іс-қимылдарының материалдарын талап етіп алдыруға және олармен танысуға құқығы бар.
Ескерту. 53-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 31.10.2015 № 378-V (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі) ; 28.12.2016 № 36-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін екі ай өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (01.03.2018 бастап қолданысқа енгізілетін 1-тармақтың жасырын тергеу әрекеттерін және олардың мерзімдерін ұзартуды санкциялау бөлігінде 7) тармақшасының бесінші абзацын қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңдарымен.
54-бап. Судья
1. Өз құзыретi шегiнде iстi жеке-дара қарайтын, соттың отырысын дайындау немесе оның үкiмiнiң немесе басқа да шешiмiнiң орындалуын қамтамасыз ету жөнiнде өкім жасау әрекеттерін жүзеге асыратын, осы Кодекстiң 53-бабының үшiншi бөлiгiнде көрсетiлген өтiнiшхаттар мен шағымдарды шешетiн судьяға соттың өкiлеттiктерi тиесiлi болады.
2. Iстi судьялар алқасының құрамында қарайтын судья қаралатын іске байланысты туындайтын барлық мәселелердi шешу кезiнде төрағалық етушiмен және басқа да судьялармен тең құқықтарды пайдаланады. Судья қаралатын мәселелер бойынша басқа судьялардың пікірімен келіспеген кезде, өзінің ерекше пікірін жазбаша баяндауға құқылы, ол конвертке салынып мөрленіп, қылмыстық іске қосып тігіледі. Тек жоғары тұрған соттың ғана істі қарау кезінде конвертті ашуына және судьяның ерекше пікірімен танысуына жол беріледі.
3. Тергеу судьясы – бірінші сатыдағы соттың судьясы, оның өкілеттігіне қылмыстық сот ісін жүргізуде адамдар құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің сақталуына сот бақылауын осы Кодексте көзделген тәртіппен жүзеге асыру жатады. Тергеу судьясын алмастыру қажет болған кезде ол қайта тағайындалуы мүмкін.
Ескерту. 54-бапқа өзгеріс енгізілді – ҚР 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
55-бап. Тергеу судьясының өкілеттіктері
1. Сотқа дейінгі іс жүргізу барысында тергеу судьясы осы Кодексте көзделген жағдайларда мынадай:
1) күзетпен ұстауды санкциялау;
2) үйқамақты санкциялау;
3) лауазымынан уақытша шеттетуді санкциялау;
4) жақындауға тыйым салуды санкциялау;
5) экстрадициялық қамақты санкциялау;
5-1) жасырын тергеу әрекеттерін жүргізуді, жасырын тергеу әрекеттерін жүргізу мерзімдерін ұзартуды санкциялау;
5-2) осы Кодекстің 234-бабының үшінші бөлігінде көзделген жағдайларда, прокурордың өтінішхаты бойынша жасырын тергеу әрекеттерін тоқтату;
6) күзетпен ұстау, үйқамақ, экстрадициялық қамақ мерзімдерін ұзарту;
7) кепіл қолдануды санкциялау;
8) мүлікке тыйым салуды санкциялау;
9) күзетпен ұсталмайтын адамды сот-психиатриялық және (немесе) сот-медициналық сараптама жүргізу үшін медициналық ұйымға мәжбүрлеп орналастыру;
10) бұрын өзіне қатысты күзетпен ұстау қолданылған адамның психикалық ауру фактісі анықталған кезде, оны ауруларды қатаң оқшаулау жағдайында ұстауға лайықталған, психиатриялық көмек көрсететін арнаулы медициналық ұйымға ауыстыру;
11) мәйітті эксгумациялау;
12) күдіктіге, айыпталушыға халықаралық іздеу жариялау мәселелерін қарайды;
13) қарап-тексеруді санкциялау;
14) тінтуді санкциялау;
15) алуды санкциялау;
16) жеке тінтуді санкциялау;
17) мәжбүрлеп куәландыруды санкциялау;
18) үлгілерді мәжбүрлеп алуды санкциялау мәселелерін қарайды.
2. Осы Кодексте көзделген жағдайларда тергеу судьясы:
1) анықтаушының, анықтау органының, тергеушінің және прокурордың әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне жасалған шағымдарды қарайды;
2) тез бұзылатын немесе қылмыстық істі мәні бойынша шешкенге дейін ұзақ сақталуы елеулі материалдық шығындарды қажет ететін заттай дәлелдемелерді өткізу туралы мәселені қарайды;
3) сотқа дейінгі іс жүргізу барысында жәбірленуші мен куәның айғақтарын сақтауға қояды;
4) адвокаттар мен прокурорларды қоспағанда, сотқа дейінгі іс жүргізуде процестік міндеттерді орындамайтын немесе тиісінше орындамайтын тұлғаларға ақшалай өндіріп алуды қолданады;
5) прокурордың ұсынуымен қылмыстық іс бойынша процестік шығындарды өндіріп алу туралы мәселені қарайды;
6) сұрау салуды орындаудан бас тартылған не ол бойынша үш тәулік ішінде шешім қабылданбаған жағдайда, қорғаушы, жәбiрленушiнiң өкілі ретінде қатысатын адвокаттың уәжді өтінішхаты бойынша, мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді қоспағанда, қылмыстық іс үшін маңызы бар кез келген мәліметтерді, құжаттарды, нәрселерді талап етіп алдыру және қылмыстық іске қосып тігу туралы мәселені қарайды;
7) қорғаушы, жәбiрленушiнiң өкілі ретінде қатысатын адвокаттың уәжді өтінішхаты бойынша сараптама тағайындау не қылмыстық қудалау органының, жасырын тергеу әрекеттерін қоспағанда, оның ішінде, егер қылмыстық қудалау органы осындай өтінішхатты қанағаттандырудан негізсіз бас тартса не ол бойынша үш тәулік ішінде шешім қабылдамаса, өзге тергеу әрекеттерін жүргізуі туралы мәселені қарайды;
8) қылмыстық процесті жүргізетін органға айғақ беруі үшін келуін қамтамасыз ету қиындық тудыратын, бұрын өздері жауап алған куәні, қорғаушы ретінде қатысатын адвокаттың өтінішхаты бойынша, мәжбүрлеп әкелу туралы мәселені қарайды;
8-1) сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының уәжді өтінішхаты бойынша адамды оған қатысты жүргізілген жасырын тергеу әрекеттері туралы хабардар ету мерзімін бір жылға дейін ұзарту туралы мәселені қарайды;
8-2) сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының уәжді өтінішхаты бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының адамды оған қатысты жүргізілген жасырын тергеу әрекеттері туралы хабардар етпеуіне келісім береді;
9) осы Кодексте көзделген өзге де өкілеттіктерді орындайды.
3. Алып тасталды - ҚР 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
Ескерту. 55-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 31.10.2015 № 378-V (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі); 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (01.03.2018 бастап қолданысқа енгізілетін 1-тармақтың 8) тармақшасының төртінші абзацын қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 09.06.2021 № 49-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
56-бап. Тергеу судьясының өкілеттіктерін жүзеге асырудың жалпы шарттары
1. Тергеу судьясы өз өкілеттіктерін осы Кодекстің осы бабының қағидаларына және тиісті баптарында көзделген ерекшеліктерге сәйкес жүзеге асырады.
2. Тергеу судьясы өз құзыретіне жатқызылған мәселелерді сот отырысын өткізбей, жеке-дара қарайды.
Егер заңды және негізді шешім қабылдау үшін маңызы бар мән-жайларды зерттеу қажет болса, не прокурордың немесе қорғау тарапының өтінішхаты болса, тергеу судьясы тиісті тұлғалардың және прокурордың қатысуымен сот отырысын өткізу туралы мәселені шешеді.
Осы Кодекстiң 55-бабы бiрiншi бөлiгiнiң 1), 2), 5) және 6) тармақтарында, екiншi бөлiгiнiң 2) және 3) тармақтарында көрсетiлген мәселелердi қарау кезiнде сот отырысын өткiзу мiндеттi.
Қорғау тарапының, жәбірленуші өкілінің өтінішхаты бойынша осы Кодекстің 55-бабы екінші бөлігінің 1) тармағында көрсетілген мәселені қарау үшін сот отырысын тағайындау, сол бір мәселе бойынша қайта берілген, жаңа дәлелдер қамтылмаған шағымдарды қоспағанда, қорғау тарапы, жәбірленушінің өкілі әрекеттеріне (әрекетсіздігіне), шешіміне шағым жасайтын адамдарды тергеу судьясының тыңдауы қажет болған жағдайда міндетті болып табылады.
Сот отырысы тағайындалған жағдайда оның уақыты мен орны туралы қорғау тарапына, жәбірленушінің өкіліне және прокурорға алдын ала хабарланады.
Сот отырысы тергеу судьясының өкімі бойынша бейнебайланыс режимінде өткізілуі мүмкін. Сот отырысы барысында хаттама жүргізіледі.
3. Тергеу судьясы:
1) сотқа дейінгі іс жүргізуді жүзеге асыратын органнан қаралып жатқан мәселе бойынша қосымша ақпаратты талап етуге;
2) тиісті сотқа дейінгі іс жүргізудің барлық материалдарымен танысуға және оларды зерттеуге;
3) процеске қатысушыларды сот отырысына шақыруға және олардан қылмыстық іс бойынша қажетті ақпаратты алуға құқылы.
4. Тергеу судьясы осы Кодекске сәйкес істі мәні бойынша шешу кезінде сотта қараудың нысанасы болуы мүмкін мәселелерді алдын ала шешуге, осы Кодекстің 55-бабы екінші бөлігінің 7) тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, тергеп-тексеру бағыты және тергеу әрекеттерін жүргізу туралы нұсқаулар беруге, сотқа дейінгі іс жүргізуді жүзеге асыратын адамдардың және қадағалаушы прокурордың, сондай-ақ істі мәні бойынша қарайтын соттың орнына әрекет жасауға және шешім қабылдауға тиіс емес.
5. Күдікті өзіне азаптау және басқа да заңсыз әрекеттер қолданылғаны туралы арызданған немесе онда күш қолданудың іздері болған кезде тергеу судьясы қадағалаушы прокурорға көрсетілген фактілерді дереу тексеруді жүзеге асыруды тапсыруға міндетті.
6. Адамның құқықтары мен бостандықтарын, ұйымдардың заңмен қорғалатын мүдделерін заңсыз шектеу немесе өзге де бұзу фактілері анықталған кезде тергеу судьясы заң бұзушылыққа жол берген тұлғалардың жауаптылығы туралы мәселені шешу үшін жекеше қаулы шығарады.
Ескерту. 56-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 07.11.2014 № 248-V (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 09.06.2021 № 49-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
57-бап. Iс бойынша төрағалық етушi
1. Қылмыстық iстi судьялар алқасының құрамында қараған кезде соттың төрағасы, сот алқасының төрағасы не заңда көзделген тәртiппен осыған уәкiлеттiк берiлген судьялардың бiреуi төрағалық етедi.
Iстi жеке-дара қарап жатқан судья төрағалық етушi болып есептеледі.
2. Төрағалық етушi сот отырысының барысына басшылық етедi, қылмыстық iстiң әдiл қаралуын қамтамасыз ету және осы Кодекстiң басқа да талаптарының, сондай-ақ сот отырысына қатысушы барлық тұлғалардың тиісті мінез-құлқының сақталуы үшін барлық шараларды қолданады.
3. Сот отырысына төрағалық етушiнiң өкiмдерi процестің барлық қатысушылары және сот залында қатысып отырған өзге де тұлғалар үшiн мiндеттi.
8-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚУДАЛАУ ФУНКЦИЯЛАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАР МЕН ЛАУАЗЫМДЫ АДАМДАР
58-бап. Прокурор
1. Прокурор – өз құзыретi шегiнде жедел-iздестiру қызметiнің, анықтаудың, тергеудiң және сот шешiмдерiнiң заңдылығын қадағалауды, сондай-ақ мемлекет атынан қылмыстық процестiң барлық сатыларында қылмыстық қудалауды және Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабына және осы Кодекске сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыратын лауазымды адам: осы Кодексте белгіленген өкілеттіктерге сәйкес әрекет ететін Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры, Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының бірінші орынбасары, орынбасарлары, олардың аға көмекшілері мен көмекшілері, Қазақстан Республикасының Бас әскери және Бас көлік прокурорлары, облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың прокурорлары және олардың орынбасарлары, құрылымдық бөлімшелердің бастықтары, олардың орынбасарлары, аға көмекшілер мен көмекшілер, басқармалар мен бөлімдердің аға прокурорлары мен прокурорлары, аудандардың, қалалардың прокурорлары және оларға теңестірілген прокурорлар, олардың орынбасарлары, аға прокурорлар мен прокурорлар. Соттың қылмыстық iстi қарауына қатысатын прокурор айыптауды қолдау арқылы мемлекеттiң мүддесiн бiлдiредi және мемлекеттiк айыптаушы болып табылады.
2. Прокурор күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға немесе олардың әрекеттері үшiн мүлiктiк жауаптылықта болатын тұлғаға:
1) өзiнiң дәрменсiз күйіне, күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға тәуелдi болуына немесе өзге де себептер бойынша талап қою және оны қорғау құқығын өз бетiнше пайдалануға қабiлетсіз жәбiрленушiнiң;
2) мемлекеттiң мүдделерiн қорғап талап қоюға құқылы.
3. Негіздер болған кезде және осы Кодексте көзделген тәртіппен, прокурор өз қаулысымен істерді өзінің іс жүргізуіне қабылдауға және бұл ретте, тергеушінің өкілеттіктерін пайдалана отырып, тергеп-тексеруді жеке өзі жүргізуге құқылы. Сотқа дейінгі тергеп-тексерудің заңдылығын қадағалауды осыған уәкілеттік берілген прокурор жүзеге асырады.
4. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру және соттың істі қарауы кезіндегі прокурордың өкілеттіктері 158 (сегізінші бөлікте), 165 (сегізінші бөлікте), 186 (екінші және үшінші бөліктерде), 187 (сегізінші бөлікте), 190 (жетінші бөлікте), 192, 192-2 (алтыншы және жетінші бөліктерде), 193, 194 (үшінші бөлікте), 195 (бесінші бөлікте), 196 (екінші бөлікте), 202, 203, 234 (екінші, үшінші және төртінші бөліктерде), 290, 301, 302, 302-1, 303, 304 және 305, 321 (алтыншы бөлікте), 337, 414 (екінші бөлікте), 428 (алтыншы бөлікте), 429 (жетінші бөлікте), 478 (бесінші бөлікте), 480 (алтыншы бөлікте), 484, 486, 494 (бесінші бөлікте), 502 (бірінші бөлікте), 518 (бесінші бөлікте)-баптарда, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63-тарауларда, 628 (бірінші бөлікте), 643 (сегізінші бөлікте), 668 (алтыншы бөлікте)-баптарда, сондай-ақ осы Кодексте белгіленген өзге жағдайларда айқындалады.
5. Прокурор өзiнiң процестік өкiлеттiктерiн жүзеге асырған кезде тәуелсiз болады және заңға ғана бағынады.
6. Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры өз құзыретi шегiнде осы Кодекстің нормаларын қолдану мәселелерi бойынша, оның ішінде қылмыстық сот ісін электрондық форматта жүргізу мәселелері бойынша нормативтiк құқықтық актiлер қабылдайды.
Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры өз құзыретi шегiнде қабылдаған нормативтiк құқықтық актiлер қылмыстық қудалау органдарының орындауы үшін міндетті.
Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын органдардың нормативтiк құқықтық актiлерi олардың құзыретi шегiнде Қазақстан Республикасының Бас Прокурорымен келiсу бойынша қабылданады.
Ескерту. 58-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 31.10.2015 № 378-V (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі); 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 28.12.2018 № 210-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
59-бап. Тергеу бөлiмiнiң бастығы
1. Тергеу бөлiмiнiң бастығы – сотқа дейінгі тергеп-тексерудi жүзеге асыратын органның тергеу бөлiмшесiнiң бастығы және оның өз құзыретi шегiнде әрекет ететін орынбасарлары.
2. Тергеу бөлiмiнiң бастығы:
1) тергеу жүргізуді немесе сотқа дейінгі жеделдетілген тергеп-тексеруді тергеушiге тапсыруға;
2) тергеушiнiң өз іс жүргiзуiндегi iстер бойынша тергеу әрекеттерін орындауының уақтылығына, тергеушiнiң тергеп-тексеру және күзетпен ұстау мерзiмдерiн сақтауына, прокурор нұсқауларының, басқа да тергеушiлер тапсырмаларының орындалуына бақылау жасауды жүзеге асыруға;
3) тергеп-тексеру жүргiзудi бiрнеше тергеушiге тапсыруға;
4) тергеушiнi iс бойынша iс жүргiзуден шеттетуге;
5) қылмыстық істерді зерделеуге және олар бойынша нұсқаулар беруге;
6) өз құзыретi шегiнде өзiне бағынысты, алдын ала тергеудi жүзеге асыратын органның бiр тергеу бөлiмшесiнен қылмыстық iстi алуға және алдын ала тергеудi жүзеге асыратын, өзiне бағынысты осы не өзге органның басқа тергеу бөлiмшесiне беруге;
7) прокурорға сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есеппен, сотқа дейінгі жеделдетілген тергеп-тексеру хаттамасымен бірге қылмыстық істерді, сондай-ақ бұйрықтық іс жүргізу тәртібімен аяқталған қылмыстық істерді жіберуге;
Ескерту. 7)-тармақ жаңа редакцияда - ҚР 27.12.2021 № 88-VII (мынадай:
ішкі істер органдарының, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің және экономикалық тергеу қызметінің тергеушілері тергеп-тексеретін, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген аса ауыр қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2022 бастап;
ҚР Қылмыстық кодексінің 3-бабының 29) тармағында көзделген, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген сыбайлас жемқорлық қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін;
алдын ала тергеу нысанында аяқталған өзге де қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істерге қатысты 01.01.2024 бастап қолданысқа енгізілетін, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есепті жасауы, прокурордың айыптау актісін жасауы және прокурор айыптау актісін жасаған кезден бастап адамды айыпталушы деп тану бөлігінде) Заңымен.
8) тергеушінің негізсіз процестік шешімінің күшін жою туралы өтінішхатпен прокурорға өтініш жасауға;
8-1) прокурорға тергеу судьясының қаулысына өтінішхат келтіру туралы өтініш жасауға;
9) өз құзыреті шегінде анықтау органдарына орындау үшін міндетті тапсырмалар мен нұсқаулар беруге;
10) тергеушінің әрекеттерiне (әрекетсіздігіне) және шешiмдерiне шағымдарды қарауға уәкілетті.
3. Тергеу бөлiмiнiң бастығы өз қаулысымен істі өзінің іс жүргізуіне қабылдауға және бұл ретте тергеушiнiң өкiлеттiктерiн пайдалана отырып, тергеп-тексеруді жеке өзі жүргiзуге құқылы.
4. Тергеу бөлiмi бастығының iс бойынша нұсқаулары тергеушiнiң осы Кодекстiң 60-бабында белгiленген дербестiгiн, оның құқықтарын шектей алмайды. Нұсқауларды орындау мiндеттi, бiрақ ол жөнiнде жоғары тұрған тергеу бөлімінің бастығына немесе прокурорға шағым жасалуы мүмкін. Күдіктінің іс-әрекетінің саралануы және күдік келтіру көлемі, қылмыстық істі сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есеппен бірге прокурорға жіберу немесе қылмыстық істі тоқтату туралы нұсқауларды қоспағанда, тергеушiнiң тергеу бөлiмi бастығының әрекеттерiне шағым жасауы олардың орындалуын тоқтата тұрмайды.
Ескерту. Төртінші бөлік жаңа редакцияда - ҚР 27.12.2021 № 88-VII (мынадай:
ішкі істер органдарының, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің және экономикалық тергеу қызметінің тергеушілері тергеп-тексеретін, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген аса ауыр қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2022 бастап;
ҚР Қылмыстық кодексінің 3-бабының 29) тармағында көзделген, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген сыбайлас жемқорлық қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін;
алдын ала тергеу нысанында аяқталған өзге де қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істерге қатысты 01.01.2024 бастап қолданысқа енгізілетін, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есепті жасауы, прокурордың айыптау актісін жасауы және прокурор айыптау актісін жасаған кезден бастап адамды айыпталушы деп тану бөлігінде) Заңымен.
Ескерту. 59-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 19.12.2020 № 384-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-баптан қараңыз) заңдарымен.
60-бап. Тергеушi
1. Тергеушi – қылмыстық iс бойынша сотқа дейiнгi тергеп-тексерудi өз құзыретi шегiнде жүзеге асыруға уәкiлеттi лауазымды адам: iшкi iстер органдарының тергеушiсi, ұлттық қауiпсiздiк органдарының тергеушiсi, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің тергеушісі және экономикалық тергеу қызметінің тергеушiсi, сондай-ақ осы Кодексте көзделген жағдайларда – прокурор.
2. Тергеушi өз қаулысымен істі өзінің іс жүргізуіне қабылдап, ол бойынша алдын ала тергеуді жүзеге асыруға және осы Кодексте көзделген барлық тергеу әрекеттерін орындауға құқылы.
3. Тергеуші істің мән-жайларын жан-жақты, толық және объективтi зерттеу үшін барлық шараларды қолдануға, адамның қылмыстық құқық бұзушылық жасағанын көрсететін оған қатысты жеткілікті дәлелдер жиналған адамды күдіктінің іс-әрекетін саралау, осы Кодекске сәйкес оған бұлтартпау шараларын таңдау, қылмыстық құқық бұзушылықтың мән-жайлары баяндалған, жинақталған дәлелдер сипатталған сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есепті жасау арқылы қылмыстық қудалауды жүзеге асыруға міндетті.
Осы Кодексте көзделген жағдайларда, тергеуші прокурорды процестік келісім жасасуға мүмкіндік беретін мән-жайлардың анықталғаны туралы хабардар етеді. Осы Кодексте көзделген негіздер болған кезде тергеуші бұйрықтық іс жүргізуді қолданады.
Ескерту. Төртінші бөлікке өзгерістер енгізілді - ҚР 27.12.2021 № 88-VII (мынадай:
ішкі істер органдарының, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің және экономикалық тергеу қызметінің тергеушілері тергеп-тексеретін, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген аса ауыр қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2022 бастап;
ҚР Қылмыстық кодексінің 3-бабының 29) тармағында көзделген, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген сыбайлас жемқорлық қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін;
алдын ала тергеу нысанында аяқталған өзге де қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істерге қатысты 01.01.2024 бастап қолданысқа енгізілетін, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есепті жасауы, прокурордың айыптау актісін жасауы және прокурор айыптау актісін жасаған кезден бастап адамды айыпталушы деп тану бөлігінде) Заңымен.
4. Үкімнің азаматтық талап қою, басқа да мүліктік өндіріп алулар немесе мүлікті ықтимал тәркілеу бөлігінде орындалуын қамтамасыз ету мақсатында тергеуші күдіктінің немесе оның әрекеттері үшін заң бойынша материалдық жауаптылықта болатын тұлғалардың мүлкін анықтау үшін шаралар қолдануға міндетті.
5. Қылмыстық істер бойынша тергеп-тексеру жүргізген кезде тергеуші қылмыстық жолмен табылған не қылмыстық жолмен табылған қаражатқа сатып алынған, басқа тұлғалардың меншігіне берілген мүлікті анықтау үшін де шаралар қолдануға міндетті.
6. Тергеушi анықтау органдарының кезек күттiрмейтiн тергеу әрекеттерiн орындауын күтпей-ақ, кез келген сәтте өз қаулысымен iсті өзінің іс жүргiзуіне қабылдауға және оны тергеп-тексеруге кiрiсуге құқылы.
7. Заңда прокурордың келісімін, соттың санкциясын немесе соттың шешімін алу көзделген жағдайларды қоспағанда, тергеушi сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүргізу кезінде барлық шешiмдi өзі дербес қабылдайды және олардың заңды және уақтылы орындалуы үшiн толық жауапты болады. Тергеушiнiң қызметiне заңсыз араласу қылмыстық жауаптылыққа алып келеді.
Қылмыстық іс бойынша тергеуші өз өкілеттіктері шегінде шығарған қаулы, сондай-ақ қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысындағы тапсырмалар мен нұсқаулар барлық ұйымдардың, лауазымды адамдардың және азаматтардың орындауы үшін міндетті.
8. Тергеуші тергеп-тексерілетін іс бойынша прокурордың процестік шешімдерімен, әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) келіспеген жағдайда, ол жоғары тұрған прокурорға бұл жөнінде шағым жасауға құқылы.
Прокурордың процестік шешімдеріне, әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) жоғары тұрған прокурорға шағым жасау олардың орындалуын тоқтата тұрмайды.
9. Тергеушiнің өзі тергеп-тексеретін iстер бойынша анықтау органдарының тергеп-тексерілiп жатқан iске қатысты жедел есепке алу істерімен және жасырын тергеу әрекеттерінің материалдарымен танысуға, оларды осы Кодексте белгіленген тәртіппен осы іске қосып тігу үшін талап етіп алдыруға, анықтау органдарына орындау үшiн мiндеттi, iздестiру, тергеу және жасырын тергеу әрекеттерiн жүргiзу туралы тапсырмалар мен нұсқаулар беруге және олардан тергеу әрекеттерiн жүргiзуге жәрдемдесудi талап етуге құқығы бар.
Ескерту. 60-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 07.11.2014 № 248-V (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі); 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (01.03.2018 бастап қолданысқа енгізілетін 1-тармақтың 12) тармақшасының бесінші абзацын қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-баптан қараңыз) заңдарымен.
61-бап. Анықтау органы
1. Қылмыстық құқық бұзушылықтың сипатына қарай анықтау органдарына:
1) заңда белгiленген құзыретiне сәйкес қылмыстық құқық бұзушылық белгiлерi мен оларды жасаған адамдарды табу, қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу және жолын кесу мақсатында қажеттi қылмыстық-процестік және iздестiру іс-шараларын қолдану;
2) алдын ала тергеу жүргiзілетін iстер бойынша осы Кодекстiң 196-бабында көзделген тәртiппен қылмыстық-процестік және iздестiру іс-шараларын орындау;
3) алдын ала тергеу жүргiзу мiндеттi емес iстер бойынша осы Кодекстiң 191-бабында көзделген тәртiппен анықтау;
4) осы Кодекстiң 190-бабында белгіленген сотқа дейінгі жеделдетілген тергеп-тексеруді жүзеге асыру;
5) қылмыстық теріс қылық бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеруді хаттамалық нысанда жүзеге асыру;
6) осы Кодекстің 189-бабының үшінші және бесінші бөліктерінде көзделген жағдайларда алдын ала тергеу ісін жүргізу жүктеледі.
2. Мыналар анықтау органдары болып табылады:
1) iшкi iстер органдары;
2) ұлттық қауiпсiздiк органдары;
3) сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет;
3-1) экономикалық тергеу қызметі;
4) алып тасталды - ҚР 07.11.2014 № 248-V Заңымен (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі);
5) Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерiнде, Қазақстан Республикасының басқа да әскерлерi мен әскери құралымдарында шақыру немесе келiсiмшарт бойынша әскери қызметiн өткеріп жүрген әскери қызметшiлер, әскери жиындардан өту кезiнде запаста тұрған азаматтар, әскери бөлiмдердiң, құрамалардың, мекемелердiң азаматтық персонал адамдары өз қызметтiк мiндеттерiн орындауына байланысты немесе осы бөлiмдер, құрамалар және мекемелер орналасқан жерде жасаған барлық қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы iстер бойынша – әскери полиция органдары;
арнаулы мемлекеттік органдардың әскери қызметшілері мен қызметкерлері жасаған барлық қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істер бойынша – Ұлттық қауіпсіздік комитетінің әскери полиция органдары;
6) Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк шекарасы туралы заңнаманы бұзу, сондай-ақ Қазақстан Республикасының континенттік қайраңында жасалған қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы iстер бойынша – шекаралық қызмет органдары;
7) Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерiнде, Қазақстан Республикасының басқа да әскерлерi мен әскери құралымдарында шақыру немесе келiсiмшарт бойынша әскери қызметiн өткеріп жүрген, өздерiне бағынысты әскери қызметшiлер, сондай-ақ әскери жиындардан өту кезiнде запаста тұрған азаматтар жасаған барлық қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы iстер бойынша, әскери бөлiмдердiң, құрамалардың, мекемелердiң азаматтық персонал адамдары өз қызметтiк мiндеттерiн орындауына байланысты немесе осы бөлiмдер, құрамалар және мекемелер орналасқан жерде жасаған қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы iстер бойынша – әскери полиция органы болмаған жағдайда, әскери бөлiмдердiң, құрамалардың командирлерi, әскери мекемелер мен гарнизондардың бастықтары;
8) өздерiнiң қызметкерлерi болу елдерінде жасаған қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы iстер бойынша – Қазақстан Республикасы дипломатиялық өкiлдiктерiнiң, консулдық мекемелерiнiң және өкiлеттi өкiлдiктерiнiң басшылары;
9) күзетілетін іс-шаралар өткізілетін аймақта жасалған және тізбесі заңда белгіленген күзетілетін адамдарға тікелей қарсы бағытталған қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істер бойынша – Қазақстан Республикасының Мемлекеттік күзет қызметі;
10) алып тасталды - ҚР 07.11.2014 № 248-V Заңымен (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі);
11) өртке байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істер бойынша – мемлекеттік өртке қарсы қызмет органдары.
3. Көлiк қатынасы болмаған кезеңде – анықтау органының барлық қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы iстер бойынша сотқа дейiнгі iс жүргiзу және кезек күттiрмейтiн тергеу әрекеттерін орындау жөнiндегi құқықтары мен мiндеттерi алысқа жүзу сапарындағы теңiз кемелерiнiң капитандарына, геологиялық-барлау партияларының, осы баптың екiншi бөлiгiнде тізбеленген анықтау органдарынан алыстағы басқа мемлекеттiк ұйымдар мен олардың бөлiмшелерiнiң басшыларына да жүктеледi.
Ескерту. 61-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 07.11.2014 № 248-V (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі); 29.06.2021 № 58-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
62-бап. Анықтау органының бастығы
1. Осы Кодекстiң 191-бабында көзделген қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы iстер бойынша сотқа дейiнгі тергеп-тексеру барысында анықтау органы бастығының өкiлеттiктеріне өз құзыретi шегiнде Бас анықтау органы басқармасының (департаментінiң), анықтау органы басқармасының, бөлімінің бастығы және олардың орынбасарлары ие болады.
2. Анықтау органының бастығы қылмыстық құқық бұзушылық белгiлерiн және оларды жасаған адамдарды анықтау, қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу және жолын кесу мақсатында қажеттi жедел-iздестiру, қылмыстық-процестік, оның ішінде жасырын тергеу әрекеттерін жүргізуді ұйымдастырады. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру органына жедел-іздестіру іс-шараларының, жасырын тергеу әрекеттерінің нәтижелерін осы Кодексте белгіленген тәртіппен ұсынады.
3. Анықтау органының бастығы алдын ала тергеу органдарының тергеулігіне жататын қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы iстер бойынша:
1) кезек күттiрмейтiн тергеу әрекеттерiн жүргiзудi қамтамасыз етедi;
2) прокурордың, тергеу бөлімі бастығының, тергеушiнiң тапсырмаларын, оның iшiнде жекелеген тергеу ісін және өзге де әрекеттер жүргiзу және жәбiрленушiлердi, куәларды, қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысатын басқа да адамдарды қорғау шараларын қолдану туралы тапсырмаларын орындауды ұйымдастырады;
3) сот тапсырмаларының орындалуын ұйымдастырады.
Анықтау органының бастығы прокурордың процестік шешімдерімен, әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) келіспеген жағдайда, ол жоғары тұрған прокурорға бұл жөнінде шағым жасауға құқылы.
4. Сотқа дейiнгі тергеп-тексерілуін анықтау органдары жүзеге асыратын қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы iстер бойынша анықтау органының бастығы анықтаушылардың әрекеттерiнiң уақтылығын және заңдылығын бақылайды және:
1) олардың iс жүргiзуiндегi iстердi тексеруге;
2) жекелеген тергеу және өзге де процестік әрекеттерді жүргiзу, күдіктінің іс-әрекетін саралау, iстердi, материалдарды бiр анықтаушыдан екiншiсiне беру туралы нұсқау беруге;
3) анықтауды бiрнеше анықтаушыға тапсыруға;
4) сотқа дейінгі тергеп-тексеруді бастауға және бұл ретте iстi өзiнiң іс жүргiзуiне қабылдап не жекелеген процестік әрекеттерді орындай отырып, анықтауды жеке өзі жүргiзуге;
5) анықтаушының әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне шағымдарды қарауға;
6) прокурорға тергеу судьясының қаулысына өтінішхат келтіру туралы өтініш жасауға құқылы.
5. Анықтау органының бастығы мүлiкке тыйым салуды қолдану, халықаралық іздестіру жариялау, күзетпен ұсталмайтын күдіктіні, айыпталушыны стационарлық сот-медициналық немесе сот-психиатриялық сараптама жүргiзу үшiн медициналық ұйымға жiберу, күдіктіге, айыпталушыға қатысты күзетпен ұстау түрінде бұлтартпау шарасын таңдау, күзетпен ұстау мерзімін ұзарту; күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын өзгерту немесе оның күшін жою; тінту жүргізу; күдіктіні, айыпталушыны лауазымынан шеттету; жақындауға тыйым салу; күдіктіні, айыпталушыны этаппен апару; күдіктіге, айыпталушыға іздестіру жариялау жөнінде өтінішхат қозғау туралы қаулыларды келіседі; қылмыстық теріс қылық туралы хаттаманы келіседі; қылмыстық құқық бұзушылықтар жасады деп күдік келтiрiлген адамдарды ұстап алу туралы хаттаманы, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді тоқтату туралы қаулыны бекітеді; сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есепті, сотқа дейінгі жеделдетілген тергеп-тексеру хаттамасын, айыптау хаттамасын келіседі және қылмыстық істі прокурорға жібереді; прокурорға қылмыстық теріс қылықтар туралы хаттамалық нысандағы және бұйрықтық іс жүргізу тәртібіндегі қылмыстық істерді жібереді; бұйрықтық іс жүргізуді қолдану туралы қаулыларды келіседі және оларды прокурорға жібереді; қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін мән-жайларды жою жөнiнде шаралар қабылдауды қамтамасыз етедi.
Осы Кодексте көзделген жағдайларда анықтау органының бастығы прокурорды процестік келісім жасасуға мүмкіндік беретін мән-жайлардың анықталғаны туралы хабардар етеді.
Осы Кодексте көзделген негіздер болған кезде анықтау органының бастығы бұйрықтық іс жүргізуді қолданады.
Ескерту. Бесінші бөлік жаңа редакцияда - ҚР 27.12.2021 № 88-VII (мынадай:
ішкі істер органдарының, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің және экономикалық тергеу қызметінің тергеушілері тергеп-тексеретін, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген аса ауыр қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2022 бастап;
ҚР Қылмыстық кодексінің 3-бабының 29) тармағында көзделген, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген сыбайлас жемқорлық қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін;
алдын ала тергеу нысанында аяқталған өзге де қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істерге қатысты 01.01.2024 бастап қолданысқа енгізілетін, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есепті жасауы, прокурордың айыптау актісін жасауы және прокурор айыптау актісін жасаған кезден бастап адамды айыпталушы деп тану бөлігінде) Заңымен.
6. Анықтау органы бастығының іс бойынша нұсқаулары анықтаушының осы Кодекстiң 63-бабында белгiленген дербестiгiн, оның құқықтарын шектей алмайды. Нұсқаулар жазбаша нысанда берiледi және олардың орындалуы мiндеттi, бiрақ бұл жөнiнде прокурорға шағым жасалуы мүмкiн. Осы Кодекстің 63-бабының алтыншы бөлігінде көзделген жағдайды қоспағанда, анықтаушының прокурорға анықтау органы бастығының әрекеттерiне (әрекетсіздігіне) шағым жасауы олардың орындалуын тоқтата тұрмайды.
Ескерту. 62-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 19.12.2020 № 384-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-баптан қараңыз) заңдарымен.
63-бап. Анықтаушы
1. Анықтаушы – iс бойынша өз құзыретiнiң шегiнде сотқа дейiнгі тергеп-тексеруді жүзеге асыруға уәкiлеттi лауазымды адам.
2. Анықтаушы өз қаулысымен істі өзінің іс жүргізуіне қабылдап алуға және осы Кодексте айқындалған нысандарда сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыруға, заңда тергеу және басқа да процестік әрекеттерді анықтау органы бастығының бекiтуi не келісуі көзделген не
прокурордың келісімі,
соттың, тергеу судьясының санкциясы немесе соттың шешiмi көзделген жағдайларды қоспағанда, оларды жүргiзу туралы шешiмді дербес қабылдауға құқылы.
3. Алдын ала тергеу жүргiзу мiндеттi емес iстер бойынша сотқа дейiнгі тергеп-тексеру кезiнде анықтаушы осы Кодекстің 190, 191, 192-1 және 192-2-баптарында көзделген ерекшеліктерді қоспағанда, алдын ала тергеу жүргiзу үшiн осы Кодексте көзделген қағидаларды басшылыққа алады.
4. Анықтаушы, алдын ала тергеу жүргiзiлетін iстер бойынша анықтау органы бастығының тапсырмасы бойынша кезек күттірмейтін тергеу әрекеттерiн жүргiзуге уәкілетті, ол туралы жиырма төрт сағаттан кешiктiрмей прокурор мен алдын ала тергеу органын хабардар етуге мiндеттi.
5. Анықтаушы соттың, прокурордың, алдын ала тергеу органының және анықтау органының жекелеген тергеу әрекеттерін жүргізу туралы, қылмыстық процеске қатысатын адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету шараларын қолдану туралы тапсырмаларын орындауға міндетті. Үкімнің азаматтық талап қою, басқа да мүліктік өндіріп алулар немесе мүлікті ықтимал тәркілеу бөлігінде орындалуын қамтамасыз ету мақсатында анықтаушы күдіктінің немесе олардың әрекеттері үшін заң бойынша материалдық жауаптылықта болатын тұлғалардың мүлкін анықтауға шаралар қолдануға міндетті.
6. Анықтау органы бастығының нұсқаулары анықтаушы үшiн мiндеттi. Анықтау органы бастығының қылмыстық iстер жөнiндегi нұсқауларына прокурорға шағым жасалуы мүмкiн. Нұсқауларға шағым жасалуы, күдіктінің іс-әрекетін саралау және күдік көлемi, қылмыстық істі айыптау хаттамасымен, сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есеппен бірге прокурорға жіберу немесе қылмыстық iстi тоқтату туралы нұсқауларды қоспағанда, олардың орындалуын тоқтата тұрмайды.
Ескерту. Алтыншы бөлікке өзгерістер енгізілді - ҚР 27.12.2021 № 88-VII (мынадай:
ішкі істер органдарының, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің және экономикалық тергеу қызметінің тергеушілері тергеп-тексеретін, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген аса ауыр қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2022 бастап;
ҚР Қылмыстық кодексінің 3-бабының 29) тармағында көзделген, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген сыбайлас жемқорлық қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін;
алдын ала тергеу нысанында аяқталған өзге де қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істерге қатысты 01.01.2024 бастап қолданысқа енгізілетін, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есепті жасауы, прокурордың айыптау актісін жасауы және прокурор айыптау актісін жасаған кезден бастап адамды айыпталушы деп тану бөлігінде) Заңымен.
Ескерту. 63-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 03.07.2017 № 84-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-баптан қараңыз) заңдарымен.
9-тарау. ӨЗ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МҮДДЕЛЕРІН НЕМЕСЕ ӨЗДЕРІ ӨКІЛДІК ЕТЕТІН ҚҰҚЫҚТАР МЕН МҮДДЕЛЕРДІ ҚОРҒАП ПРОЦЕСКЕ ҚАТЫСУШЫЛАР
64-бап. Күдікті
1. Мыналар:
1) өзіне қатысты күдікті ретінде тану туралы прокурормен келісілген қаулы шығарылған;
1-1) прокурор адамды күдікті деп тану туралы қаулыны келісуден бас тартқан кезге дейін осы Кодекстің 202-бабының 1-2-бөлігінде көзделген тәртіппен күдікті ретінде жауап алынған;
2) осы Кодекстің 131-бабының тәртібімен ұстап алынған;
3) өзіне қатысты күдіктінің іс-әрекетін саралау туралы прокурор не сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам прокурормен келісілген қаулы шығарған;
4) қылмыстық теріс қылық немесе осы Кодекстің 191-бабының екінші – 11-1-бөліктерінде көрсетілген қылмыстық құқық бұзушылықтарды жасады деген күдіктің болуына байланысты жауап алынған адам күдікті болып табылады.
2. Қылмыстық қудалау органы ұстап алу кезінде, күдіктінің қатысуымен кез келген тергеу әрекеттерін жүргізуді бастамас бұрын дереу күдіктіге оның осы Кодексте көзделген құқықтарын түсіндіруге міндетті, ол туралы ұстап алу хаттамасында, күдіктіден жауап алу хаттамасында және адамды күдікті деп тану және күдіктінің іс-әрекетін саралау туралы қаулыларда белгі жасалады.
3. Күдікті ұстап алынған жағдайда ұстап алу туралы хаттама жасалған кезден бастап жиырма төрт сағаттан кешiктiрiлмей, оның өзi таңдаған немесе тағайындалған қорғаушымен алғашқы жауап алуға дейiн оңаша және құпия кездесу құқығы қамтамасыз етiле отырып, одан жауап алынуға тиiс. Ұстап алынған күдікті өзiнiң тұрғылықты жерiне немесе жұмыс орнына өзiнiң ұсталғандығы және ұсталып отырған жерi туралы телефон арқылы немесе өзге де тәсiлмен дереу хабарлауға құқылы.
Ұстап алу туралы хабар сотқа дейінгі тергеп-тексеруге кедергі келтіруі мүмкін деп пайымдауға негіздер болған кезде, ұстап алуды жүзеге асырған қылмыстық қудалау органының лауазымды адамы ұстап алынған адамның кәмелетке толған отбасы мүшелерін, жақын туыстарын өзі хабардар ете алады. Мұндай хабарлау кейінге қалдырылмай жасалуға тиіс.
Осындай хабарлау фактісі туралы ұстап алу хаттамасында белгі жасалады, онда ұстап алынғаны туралы хабарлаудың уақыты мен тәсілі көрсетіледі.
4. Күдікті қылмыстық қудалау органына келуден жалтарған жағдайда, одан күдіктің мәні бойынша ол күштеп әкелінгеннен кейін дереу, ал қалған жағдайларда – қорғаушымен оңаша кездесу құқығын сақтай отырып, сотқа дейінгі тергеп-тексеру аяқталардан кешіктірілмей жауап алынуға тиіс.
5. Күдіктіден оған қарсы қолда бар күдікке қатысты, сол сияқты іс бойынша маңызы бар, оған белгілі өзге де мән-жайлар және дәлелдемелер жөнінде жауап алынуға тиіс.
6. Егер күдікті бірінші жауап алу басталғанға дейін өзінің айғақтар беруден бас тарту құқығын пайдаланбаса, оған өзінің айғақтары қылмыстық процесте, оның ішінде кейіннен ол осы айғақтардан бас тартқан кезде де дәлелдемелер ретінде пайдаланылуы мүмкін екендігі туралы ескертілуге тиіс.
7. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру органы күдікті негізсіз деп тапса, осы Кодексте белгіленген тәртіппен оған қатысты қолданылған процестік мәжбүрлеу шараларының күшін жоюға дереу шаралар қолдануға міндетті.
8. Адамның күдікті жағдайында болуы ол айыпталушы мәртебесін алған немесе оған қатысты сотқа дейінгі тергеп-тексеру тоқтатылған кезден бастап тоқтатылады.
9. Күдікті:
1) ұстап алуды жүзеге асырған адамнан өзіне тиесілі құқықтар туралы түсіндірме алуға;
2) өзіне не үшін күдік келтірілгенін білуге;
3) өз бетінше немесе өзінің туыстары немесе сенім білдірген адамдары арқылы қорғаушы шақыруға құқылы. Егер қорғаушыны күдікті, оның туыстары немесе сенім білдірген тұлғалары шақырмаса, қылмыстық қудалау органы осы Кодекстің 67-бабының үшінші бөлігінде көзделген тәртіппен қорғаушының қатысуын қамтамасыз етуге міндетті;
4) іс бойынша азаматтық талап қойылуына байланысты өзін азаматтық жауапкер деп таныған жағдайда оның құқықтарын пайдалануға;
5) таңдаған немесе тағайындалған қорғаушысымен, оның ішінде жауап алу басталғанға дейін оңаша және құпия кездесуге;
6) күдікті қорғаушыдан бас тартқан жағдайларды қоспағанда, қорғаушысы қатысып отырған кезде ғана айғақ беруге;
7) күдікті, азаматтық жауапкер деп тану туралы, іс-әрекетін саралау туралы қаулылардың, ұстап алу хаттамасының, бұлтартпау шарасын таңдау және оның мерзімін ұзарту туралы өтінішхаттың және қаулының, қылмыстық істі тоқтату туралы қаулының көшірмелерін алуға;
8) айғақ беруден бас тартуға;
9) сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамнан кепіл түріндегі бұлтартпау шарасын және күзетпен ұстауға байланысты емес басқа шараларды қолдану тәртібі мен шарттары туралы түсіндірме алуға;
10) дәлелдемелерді ұсынуға;
11) өтінішхатты, оның ішінде қауіпсіздік шараларын қолдану туралы өтінішхатты және қарсылық білдірулерді мәлімдеуге;
12) ана тілінде немесе өзі білетін тілде айғақ беруге;
13) аудармашының тегін көмегін пайдалануға;
13-1) өзіне қатысты сотқа дейінгі пробацияны жүргізу үшін пробация қызметіне жүгінуге;
14) өз өтінішхаты бойынша немесе қорғаушысының не заңды өкілінің өтінішхаты бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттеріне қылмыстық қудалау органының рұқсатымен қатысуға;
15) заңда көзделген жағдайларда, оның ішінде медиация тәртібімен жәбірленушімен татуласуға;
16) тергеп-тексерудің кез келген сатысында жазалаудың түрі мен шарасы туралы өз ұсыныстарын баяндай отырып, прокурорға процестік келісім жасасу туралы өтінішхат мәлімдеуге не оны жасасуға келісім білдіруге және процестік келісімді жасасуға;
16-1) қылмыстық теріс қылық немесе онша ауыр емес қылмыс туралы іс бойынша бұйрықтық іс жүргізуді қолдану туралы өтінішхат мәлімдеуге;
17) өзінің қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттерінің хаттамаларымен танысуға және хаттамаларға ескертулер беруге;
18) тергеушінің, анықтаушының, прокурордың және соттың әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне шағым келтіруге;
19) өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін заңға қайшы келмейтін өзге де тәсілдермен қорғауға;
20) сараптама тағайындалған және жүргізілген кезде, сондай-ақ өзіне сарапшының қорытындысы ұсынылған кезде осы Кодекстің 274, 286-баптарында көзделген әрекеттерді жүзеге асыруға;
21) тергеп-тексеру аяқталғаннан кейін осы Кодексте белгіленген тәртіппен іс материалдарымен танысуға және одан, мемлекеттік құпияларды немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді қоспағанда, кез келген мәліметтерді көшіріп алуға, сондай-ақ ғылыми-техникалық құралдарды пайдалана отырып, олардың көшірмелерін түсіруге;
22) қылмыстық қудалауды тоқтатуға қарсылық білдіруге;
23) жасырын тергеу әрекеттеріне қатысты мәселелерді қоспағанда, өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін қозғайтын процестік шешімдердің қабылданғаны туралы өзін қылмыстық процесті жүргізетін органның кейінге қалдырмай хабардар етуіне, сондай-ақ олардың көшірмелерін алуға;
24) өзіне қарсы айғақ берген куәден қосымша жауап алу туралы, өзі көрсеткен адамдарды куә ретінде шақыру және олардан жауап алу, олармен беттестіру туралы өтінішхат беруге құқылы.
10. Күдіктiнiң қорғаушысының немесе заңды өкiлiнiң болуы күдiктiнiң қандай да бір құқығын жоюға немесе шектеуге негiз бола алмайды.
Ескерту. 64-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 30.12.2016 № 39-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 19.12.2020 № 384-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
65-бап. Айыпталушы
1. Өзiне қатысты:
1) прокурор айыптау актісін жасаған;
Ескерту. 1)-тармақ жаңа редакцияда - ҚР 27.12.2021 № 88-VII (мынадай:
ішкі істер органдарының, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің және экономикалық тергеу қызметінің тергеушілері тергеп-тексеретін, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген аса ауыр қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2022 бастап;
ҚР Қылмыстық кодексінің 3-бабының 29) тармағында көзделген, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген сыбайлас жемқорлық қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін;
алдын ала тергеу нысанында аяқталған өзге де қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істерге қатысты 01.01.2024 бастап қолданысқа енгізілетін, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есепті жасауы, прокурордың айыптау актісін жасауы және прокурор айыптау актісін жасаған кезден бастап адамды айыпталушы деп тану бөлігінде) Заңымен.
2) прокурор бұйрықтық іс жүргізуді қолдану туралы қаулыны, қылмыстық теріс қылық туралы хаттаманы, сотқа дейінгі жеделдетілген тергеп-тексеру хаттамасын, айыптау хаттамасын бекіткен және қылмыстық істі қылмыстық заңның тиісті бабы (баптары) бойынша сотқа жіберу туралы шешім қабылдаған;
3) сотқа дейінгі тергеп-тексеру осы Кодекстің 617-бабының төртінші бөлігінде көзделген тәртіппен процестік келісім жасасу арқылы
аяқталған адам айыпталушы болып танылады.
4) алып тасталды - ҚР 19.12.2020 № 384-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
2. Өзіне қатысты сот талқылауы тағайындалған, ал жекеше айыптау істері бойынша өзіне қатысты шағымды сот өзінің іс жүргізуіне қабылдаған айыпталушы сотталушы деп аталады.
3. Өзіне қатысты айыптау үкiмi шығарылған сотталушы сотталған адам деп аталады.
4. Өзіне қатысты ақтау үкiмi шығарылған айыпталушы ақталған адам деп аталады.
5. Айыпталушы осы Кодекстің 64-бабының тоғызыншы бөлігінде көзделген құқықтарды пайдалануға, сондай-ақ:
1) өзінің не үшін айыпталып отырғанын білуге;
2) прокурор жасаған айыптау актісінің, прокурор бекіткен қылмыстық теріс қылық туралы хаттаманың, сотқа дейінгі жеделдетілген тергеп-тексеру хаттамасының, айыптау хаттамасының көшірмелерін алуға;
Ескерту. 2)-тармақ жаңа редакцияда - ҚР 27.12.2021 № 88-VII (мынадай:
ішкі істер органдарының, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің және экономикалық тергеу қызметінің тергеушілері тергеп-тексеретін, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген аса ауыр қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2022 бастап;
ҚР Қылмыстық кодексінің 3-бабының 29) тармағында көзделген, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген сыбайлас жемқорлық қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін;
алдын ала тергеу нысанында аяқталған өзге де қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істерге қатысты 01.01.2024 бастап қолданысқа енгізілетін, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есепті жасауы, прокурордың айыптау актісін жасауы және прокурор айыптау актісін жасаған кезден бастап адамды айыпталушы деп тану бөлігінде) Заңымен.
3) өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін заңға қайшы келмейтін құралдармен және тәсілдермен қорғауға және қорғануға дайындалу үшін жеткілікті уақыт пен мүмкіндікке ие болуға;
4) іс бойынша азаматтық талап қойылуына байланысты өзін азаматтық жауапкер деп таныған жағдайда оның құқықтарын пайдалануға;
5) тергеп-тексерудің кез келген сатысында процестік келісім жасасу туралы өтінішхат мәлімдеуге немесе оған келісім білдіруге және процестік келісім жасасуға, процестік келісімнің көшірмесін алуға;
6) осы Кодексте көзделген жағдайларда, қылмыстық істі алқабилер қатысатын соттың қарауы туралы өтінішхат мәлімдеуге құқылы.
6. Сотталушының:
1) бірінші және апелляциялық сатылардағы сотта істі соттың талқылауына қатысуға;
2) қорғаушы тараптың барлық құқықтарын, сондай-ақ соңғы сөз құқығын пайдалануға;
3) сот талқылауының кез келген сатысында процестік келісім жасасу туралы өтінішхат мәлімдеуге немесе оған келісім білдіруге және процестік келісім жасасуға;
4) жасалған процестік келісімнен сот шешім қабылдау үшін кеңесу бөлмесіне кеткен кезге дейін бас тартуға;
5) жария сот талқылауын талап етуге;
6) істі тоқтатуға қарсылық білдіруге құқығы бар.
7. Сотталған адамның немесе ақталған адамның:
1) сот отырысының хаттамасымен танысуға және оған ескертулер беруге;
2) соттың үкіміне, қаулысына, судьяның қаулысына шағым жасауға және шағым жасалған шешімдердің көшірмелерін алуға;
3) іс бойынша келтірілген шағымдар, прокурордың өтінішхаттары және наразылықтар туралы білуге, оларға қарсылықтар беруге;
4) келтірілген шағымдардың, прокурор өтінішхаттарының және наразылықтардың сотта қаралуына қатысуға;
5) ынтымақтастық туралы процестік келісім жасасу туралы өтінішхат мәлімдеуге немесе оған келісім білдіруге және процестік келісім жасасуға құқығы бар.
8. Айыпталушыда қорғаушысының немесе заңды өкiлiнiң болуы айыпталушының қандай да бір құқығын жоюға немесе шектеуге негiз бола алмайды.
Ескерту. 65-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 19.12.2020 № 384-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-баптан қараңыз) заңдарымен.
65-1-бап. Қорғалуға құқығы бар куә
1. Егер адам қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызда және хабарда оны жасаған адам ретінде көрсетілсе не қылмыстық процеске қатысатын куә оған қарсы айғақтар берсе, бірақ бұл адамға процестік ұстап алу қолданылмаса не оны күдікті деп тану туралы қаулы шығарылмаса, онда ол қорғалуға құқығы бар куә мәртебесін алады.
2. Қорғалуға құқығы бар куәнің:
1) сотқа дейінгі іс жүргізуді жүзеге асыратын адамнан өзіне тиесілі құқықтар туралы түсіндірме алуға;
2) сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамнан қорғалуға құқығы бар куәнің мәртебесі туралы түсіндірме алуға;
3) осы Кодексте көзделген жағдайларда сараптама тағайындау туралы қаулымен танысуға;
4) осы Кодексте көзделген жағдайларда сараптаманың қорытындысымен танысуға;
5) айғақтар беруден бас тартуға;
6) өз бетінше немесе өзінің туыстары немесе сенім білдірілген адамдары арқылы қорғаушы ретінде адвокат шақыруға;
7) қорғаушысының қатысуымен айғақтар беруге;
8) ана тiлiнде немесе өзi білетін тiлде айғақтар беруге;
9) аудармашының тегiн көмегiн пайдалануға;
10) жауап алу хаттамасына өз айғақтарын өз қолымен жазуға;
11) жедел-іздестіру, қарсы барлау іс-шараларының және жасырын тергеу әрекеттерінің материалдарын, сондай-ақ оларда қамтылған дербес деректерді қоспағанда, осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген құжаттармен танысуға;
12) өзінің қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттерінің хаттамаларымен танысуға және оларға ескертулер беруге, дәлелдемелер ұсынуға;
13) өзінің құқықтары мен заңды мүдделеріне қатысты, оның ішінде сараптама жүргізу және қауіпсіздік шараларын қолдану туралы өтінішхаттар мәлімдеуге;
14) қарсылық білдірулерді мәлімдеуге;
15) өзіне қарсы куә болғандармен беттесуге;
16) анықтаушының, тергеушінің, прокурордың әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағым келтіруге құқығы бар.
3. Қорғалуға құқығы бар куә: соттың, прокурордың, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның шақыруы бойынша келуге; тергеу әрекеттері жүргізілген кезде және сот отырысы уақытында белгіленген тәртіпті сақтауға міндетті.
4. Осы Кодекстiң 223 және 271-баптарында көрсетiлген жағдайларды қоспағанда, қорғалуға құқығы бар куәні сараптамаға немесе куәландырылуға тартуға болмайды.
5. Қорғалуға құқығы бар куәге қылмыстық процесті жүргізетін органның шақыруы бойынша дәлелді себептерсіз келмегені үшін осы Кодекстің 160-бабында белгіленген тәртіппен ақшалай өндіріп алу қолданылуы мүмкiн.
Ескерту. Кодекс 65-1-баппен толықтырылды - ҚР 09.06.2021 № 49-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
66-бап. Қорғаушы
1. Қорғаушы – қорғалуға құқығы бар куәның, күдіктiнің, айыпталушының, сотталушының, сотталған адамның, ақталған адамның құқықтары мен мүдделерiн заңда белгiленген тәртiппен қорғауды жүзеге асыратын және оларға қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде заң көмегiн көрсететiн адам.
2. Адвокат қорғаушы ретiнде қатысады. Адвокат қылмыстық процеске қорғаушы ретінде қатысқан кезде қорғалуға құқығы бар куәның, күдіктінің, айыпталушының, сотталушының, сотталған адамның, ақталған адамның жазбаша арызы бойынша оларды адвокатпен қатар қорғауды мына адамдардың біреуі: жұбайы (зайыбы) немесе жақын туысы, қорғаншысы, қамқоршысы не қорғалатын адамды қорғаншылыққа немесе асырауына алған ұйымның өкілі жүзеге асыра алады. Шетелдiк адвокаттардың iске қорғаушылар ретiнде қатысуына, егер бұл Қазақстан Республикасының тиiстi мемлекетпен жасасқан халықаралық шартында өзара түсіністік негiзде көзделсе, заңнамада белгiленген тәртiппен жол берiледi.
3. Адамның қорғалуға құқығы бар куә, күдіктi, айыпталушы мәртебесін алған кезінен бастап, сондай-ақ қылмыстық процестің кез келген келесі кезінде қорғаушы қылмыстық процеске қатысуға құқылы.
4. Егер қорғалуға құқығы бар куәлардың, күдіктiлердiң, айыпталушылардың, сотталушылардың бiреуiнiң мүддесi екiншiсiнiң мүддесiне қайшы келетiн болса, бiр сол адам олардың екеуiне бiрдей қорғаушы бола алмайды.
5. Адвокаттың өзi мойнына алған қорғалуға құқығы бар куәны, күдіктiні немесе айыпталушыны, сотталушыны, сотталған адамды, ақталған адамды қорғаудан бас тартуға құқығы жоқ.
67-бап. Қорғаушының мiндеттi қатысуы
1. Қорғаушының қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысуы, егер:
1) бұл туралы күдiктi, айыпталушы, сотталушы, сотталған адам, ақталған адам өтiнiшхат берсе;
2) күдiктi, айыпталушы, сотталушы, сотталған адам, ақталған адам кәмелеттік жасқа толмаса;
3) күдiктi, айыпталушы, сотталушы, сотталған адам, ақталған адам дене немесе психикалық кемiстiгi салдарынан өзiнiң қорғалу құқығын өз бетiнше жүзеге асыра алмаса;
4) күдiктi, айыпталушы, сотталушы, сотталған адам, ақталған адам сот iсi жүргiзiлетiн тiлдi бiлмесе;
5) адамға жазалау шарасы ретiнде он жылдан астам мерзiмге бас бостандығынан айыру немесе өмiр бойына бас бостандығынан айыру
тағайындалуы мүмкiн болатын қылмыс жасады деп күдік келтірілсе, айып тағылса;
6) күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға, сотталған адамға бұлтартпау шарасы ретiнде күзетпен ұстау қолданылса немесе олар стационарлық сот-психиатриялық сараптамаға мәжбүрлеп жiберiлсе;
7) күдіктiлердің, айыпталушылардың, сотталушылардың, сотталғандардың, ақталғандардың мүдделерi арасында қайшылықтар болып, олардың бiреуiнiң қорғаушысы болса;
8) қылмыстық процеске жәбiрленушiнiң (жекеше айыптаушының) немесе азаматтық талапкердің өкiлi қатысса;
9) iс сотта қаралған кезде оған мемлекеттік айыптауды қолдайтын прокурор (мемлекеттік айыптаушы) қатысса;
10) күдікті, айыпталушы, сотталушы, сотталған адам, ақталған адам Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде болса және қылмыстық қудалау органдарына немесе сотқа келуден жалтарса;
11) процестік келісім және оны жасасу туралы өтінішхат мәлімделсе, міндетті.
2. Қорғаушының қатысуы осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 1) – 6), 10) тармақтарында көзделген жағдайларда – адамды күдiктi, айыпталушы, сотталушы, сотталған адам, ақталған адам деп таныған кезден бастап, 7) тармағында көзделген жағдайларда – күдіктiлердің, айыпталушылардың, сотталушылардың, сотталғандардың, ақталғандардың мүдделерi арасында қайшылық анықталған кезден бастап, 8), 9) тармақтарда көзделген жағдайларда – іске жәбірленушінің өкілі, прокурор қатысқан кезден бастап, 11) тармақта көзделген жағдайларда – күдiктi, айыпталушы, сотталушы, сотталған адам процестік келісім жасасу туралы өтінішхат мәлімдеген кезден бастап қамтамасыз етiледi.
3. Егер осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көзделген мән-жайлар болған кезде қорғаушыны күдiктiнің, айыпталушының, сотталушының, сотталған адамның, ақталған адамның өзi, олардың заңды өкiлдерi, сондай-ақ олардың тапсыруы бойынша басқа да тұлғалар шақырмаса, қылмыстық процестi жүргізетін орган процестiң тиiстi сатысында қорғаушының қатысуын қамтамасыз етуге мiндеттi, бұл туралы ол адвокаттардың кәсiби ұйымы үшiн мiндеттi қаулы шығарады.
Ескерту. 67-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 29.12.2021 № 89-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
68-бап. Қорғаушыны шақыру, тағайындау, алмастыру, оның еңбегiне ақы төлеу
1. Қорғаушы ретінде адвокатты қорғалуға құқығы бар куә, күдiктi, айыпталушы, сотталушы, сотталған адам, ақталған адам, олардың заңды өкiлдерi, сондай-ақ қорғалуға құқығы бар куәның, күдiктiнің, айыпталушының, сотталушының, сотталған адамның, ақталған адамның тапсыруы бойынша немесе келiсуiмен басқа да тұлғалар шақырады. Күдiктi, қорғалуға құқығы бар куә, айыпталушы, сотталушы, сотталған адам, ақталған адам қорғалу үшiн бiрнеше адвокатты қорғаушы ретінде шақыруға құқылы.
2. Қорғалуға құқығы бар куәнің, күдіктінің, айыпталушының, сотталушының, сотталған адамның, ақталған адамның өтініші бойынша қорғаушының қатысуын қылмыстық процесті жүргізетін орган тиісті қаулыны адвокаттардың кәсіптік ұйымына қағаз жеткізгіште не заң көмегінің бірыңғай ақпараттық жүйесі арқылы электрондық құжат нысанында жіберу арқылы қамтамасыз етеді.
3. Таңдалған немесе тағайындалған қорғаушы ұзақ мерзiм (кемiнде бес тәулiк) бойы қатыса алмайтын жағдайларда, қылмыстық процестi жүргізетін орган қорғалуға құқығы бар куәға, күдiктiге, айыпталушыға, сотталушыға, сотталған адамға, ақталған адамға басқа қорғаушыны шақыруды ұсынуға немесе адвокаттардың кәсiби ұйымы немесе оның құрылымдық бөлiмшелерi арқылы қорғаушыны тағайындау шараларын қолдануға құқылы. Қылмыстық процестi жүргізетін органның қорғаушы ретiнде белгiлi бiр адамды шақыруға ұсыныс жасауға құқығы жоқ.
4. Ұстап алу немесе күзетпен қамауға алу жағдайында, егер күдiктi, айыпталушы, сотталушы, сотталған адам, ақталған адам таңдаған қорғаушы жиырма төрт сағаттың iшiнде келе алмайтын болса, қылмыстық процесті жүргізетін орган күдiктiге, сотталушыға, сотталған адамға, ақталған адамға басқа қорғаушыны шақыруды ұсынады, ал одан бас тартылған жағдайда, адвокаттардың кәсiби ұйымы немесе оның құрылымдық бөлiмшелерi арқылы қорғаушыны тағайындау шараларын қолданады.
5. Адвокаттың еңбегіне ақы төлеу Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүргiзiледi. Қылмыстық процестi жүргізетін орган осыған негiздер болған кезде күдiктiні, айыпталушыны, сотталушыны, сотталған адамды, ақталған адамды заң көмегіне ақы төлеуден толық немесе iшiнара босатуға міндетті. Бұл жағдайда еңбекке ақы төлеу мемлекет есебiнен жүргiзiледi.
6. Адвокат сотқа дейінгі тергеп-тексеруге немесе сотқа осы Кодекстiң 67-бабының үшiншi бөлiгiнде көзделген, тағайындау бойынша қатысқан жағдайда да адвокаттардың еңбегiне ақы төлеу жөнiндегi шығыстар мемлекеттiң есебiне жатқызылуы мүмкiн.
7. Егер қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге бiрнеше қорғаушы қатысқан жағдайда, өзіне қорғаушының қатысуы қажеттi процестік әрекет оған тиiстi күдiктiнің, айыпталушының, сотталушының, сотталған адамның, ақталған адамның қорғаушыларының түгел қатыспауынан заңсыз болып таныла алмайды.
8. Адвокат «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Қазақстан Республикасының Заңында көзделген адвокат куәлігін және қорғау (өкілдік ету) туралы жазбаша хабарламаны көрсеткен кезде іске қорғаушы ретінде кіріседі. Адвокаттың нақты істі жүргізуге өкілеттіктерін растайтын өзге құжаттарды талап етуге тыйым салынады. Осы Кодекстің 66-бабының екінші бөлігінің ережелеріне сәйкес басқа адам өзінің қылмыстық процеске қорғаушы ретінде қатысу құқығын растайтын құжатты (неке туралы куәлікті, күдіктімен, айыпталушымен, сотталушымен, сотталған адаммен, ақталған адаммен туыстық қатынастарын растайтын құжатты, қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдардың шешімдерін) ұсынады.
Ескерту. 68-бапқа өзгерістер енгізілді – ҚР 05.07.2018 № 177-VІ (01.01.2019 бастап қолданысқа енгізіледі); 09.06.2021 № 49-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
69-бап. Қорғаушыдан бас тарту
1. Күдіктi, айыпталушы, сотталушы іс бойынша іс жүргізудің кез келген сәтінде қорғаушыдан бас тартуға құқылы. Осындай бас тартуға қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысушы қорғаушының не осы Кодекстің 67-бабының үшінші бөлігінде белгіленген тәртіппен тағайындалған қорғаушының қатысуымен күдіктінің, айыпталушының, сотталушының бастамасы бойынша ғана жол беріледі. Қорғаушыдан заң көмегіне ақы төлеу үшiн қаражаттың жоқтығы себептерінен бас тарту қабылданбайды. Бас тарту жазбаша нысанда ресiмделедi немесе тиiстi тергеу немесе сот әрекетiнiң хаттамасында көрсетiледi.
2. Осы Кодекстiң 67-бабы бiрiншi бөлiгiнiң 2), 3) 4) және 5) тармақтарында (адамға жазалау шарасы ретiнде
өмiр бойына
бас бостандығынан айыру тағайындалуы мүмкiн қылмыстарды жасады деп күдік келтірілген кезде), 6) тармағында (күдіктіні стационарлық сот-психиатриялық сараптамаға мәжбүрлеп жiберу кезiнде) көзделген жағдайларда, қылмыстық процестi жүргізетін орган күдіктінің, айыпталушының қорғаушыдан бас тартуын қабылдай алмайды.
3. Қорғаушыдан бас тарту адамды бұдан әрі қорғаушыны қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысуға жіберу туралы өтiнiшхат беру құқығынан айырмайды. Қорғаушының процеске кірісуі осы уақытқа дейiн тергеп-тексеру немесе сот талқылауы барысында жасалған әрекеттердi қайталауға әкеп соқпайды.
Ескерту. 69-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 29.12.2021 № 89-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
70-бап. Қорғаушының өкiлеттiктерi
1. Қорғаушы күдіктi, айыптауды теріске шығаратын немесе күдіктінің, айыпталушының жауаптылығын жеңілдететін мән-жайларды анықтау мақсатында қорғаудың барлық заңды құралдары мен тәсiлдерiн пайдалануға және оларға қажетті білікті заң көмегін көрсетуге мiндеттi.
2. Қорғаушы:
1) күдіктімен, айыпталушымен саны мен ұзақтығы шектелмейтін оңаша және құпия кездесуге;
2) осы Кодексте көзделген тәртіппен, қылмыстық іс материалдарына міндетті түрде қоса тігілуге жататын, заң көмегін көрсету үшін қажетті нәрселерді, құжаттарды, мәліметтерді, сондай-ақ өзге де деректерді жинауға және ұсынуға;
3) күдіктіден, айыпталушыдан жауап алуға, сондай-ақ олардың қатысуымен немесе олардың өтінішхаты не қорғаушының өз өтінішхаты бойынша жүргізілетін өзге де тергеу әрекеттеріне және процестік әрекеттерге, оның ішінде қарап-тексеруге, тінтуге, алуға қатысуға, күдікті деп тану, күдіктінің іс-әрекетін саралау туралы қаулыларды жариялау кезінде күдіктіге қатысуға, сондай-ақ осы қаулыларды прокурор келіскеннен кейін олардың көшірмелерін алуға;
4) қарсылық білдірулерді мәлімдеуге;
5) жедел-іздестіру және қарсы барлау іс-шаралары, жасырын тергеу әрекеттері туралы деректер қамтылған іс материалдарын қоспағанда, іске кіріскен кезден бастап өзінің қорғауындағы адамға қатысты істің мынадай материалдарымен:
адамның жасалған қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызында, хабарында қамтылған дербес деректерді қоспағанда, осындай арызбен, хабармен;
осындай арызда, хабарда қамтылған дербес деректерді қоспағанда, оларды сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімінде тіркеу туралы баянатпен;
қорғаудағы адамның қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттерінің және процестік әрекеттердің хаттамаларымен;
бұлтартпау шарасын қолдану туралы қаулымен және бұлтартпау шарасын қолдануға санкция беру туралы сот алдындағы өтінішхатпен танысуға құқылы.
Өзінің қорғауындағы адамға қатысты сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының:
сотқа дейінгі тергеп-тексеру материалдарын іс жүргізуге қабылдау;
тергеу, жедел-тергеу тобын құру;
қылмыстық іс бойынша сот ісін жүргізу тілін белгілеу;
оларда қамтылған дербес деректерді қоспағанда, жәбірленуші деп тану;
азаматтық талапкер деп тану;
күдікті деп тану;
күдіктінің іс-әрекетін саралау;
бұлтартпау шарасын санкциялау туралы өтінішхатты қозғау;
қорытынды беру үшін маманды тарту;
сот сараптамасын тағайындау;
мүлікке тыйым салуды қолдану;
сотқа дейінгі тергеп-тексеру мерзімдерін үзу;
сотқа дейінгі тергеп-тексеруді тоқтату;
тоқтатылған сотқа дейінгі тергеп-тексеруді қайта бастау;
қорғау тарапының шағымдарын, өтінішхаттарын қарау нәтижелері;
тінту, алу (олар аяқталғаннан кейін) жүргізу;
тергеу экспериментін жүргізу;
сараптамалық зерттеу үшін үлгілер алу туралы қаулыларының көшірмелерін ғылыми-техникалық құралдардың көмегімен түсіруге не сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамнан алуға құқылы.
Сондай-ақ ғылыми-техникалық құралдардың көмегімен:
маман, сарапшы қорытындысының, өзінің қорғауындағы адамға қатысты қорытынды берудің мүмкін еместігі туралы хабардың;
тергеу әрекеттерін жүргізудің аяқталғаны және қылмыстық іс материалдарымен танысу құқығын түсіндіру туралы хабарламаның көшірмелерін түсіруге құқылы.
Мемлекеттік құпияларды немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді және айыптау куәларының тізімін қоспағанда, сотқа дейінгі тергеп-тексеру аяқталғаннан кейін қылмыстық істің барлық материалымен танысуға, одан кез келген көлемде кез келген мәліметтерді жазып алуға, ғылыми-техникалық құралдардың көмегімен көшірмелерін түсіруге құқылы;
6) өтінішхаттарды, оның ішінде қауіпсіздік шараларын қолдану туралы өтінішхатты мәлімдеуге;
7) кез келген сатыдағы сотта істі алдын ала тыңдауға, сот талқылауына қатысуға, сот жарыссөздерінде сөйлеуге, істі жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша қайта бастау кезінде, соттың бұлтартпау шарасын санкциялау туралы өтінішхаттарды қарауы кезінде, күзетпен ұстау, үйқамақ мерзімін ұзарту туралы өтінішхаттарды қарау кезінде, тергеу судьясы қорғаушы тараптың шағымдары мен өтінішхаттарын қараған кезде, айғақтар сақтауға қою кезінде сот отырысына қатысуға;
8) сот отырысының хаттамасымен танысуға, бұл ретте хаттаманың соңына өз қолын қоюға құқылы, ал сот отырысы хаттамасының бір бөлігімен танысқан кезде осы бөліктің соңына қол қоюға және оған ескерту енгізуге;
9) өзіне және өзінің қорғауындағы адамға табыс етілуге жататын процестік құжаттардың көшірмелерін алуға;
10) қылмыстық процесті жүргізетін адамның және қылмыстық процеске қатысатын өзге де адамдардың заңсыз әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) қарсылық білдіруге, бұл қарсылықтарды процестік құжаттарға енгізуді талап етуге;
11) анықтаушының, тергеушінің, прокурордың және соттың әрекеттері (әрекетсіздігі) мен шешімдеріне шағым келтіруге және оларды қарауға қатысуға;
12) заңға қайшы келмейтін кез келген басқа да қорғау құралдары мен тәсілдерін пайдалануға;
13) қорғауындағы адамның қатысуымен процестік әрекеттің өткізілетін уақыты мен орны туралы, сондай-ақ қорғаушы тараптың шағымдарын, бұлтартпау шарасын қолдану, күзетпен ұстау мерзімін ұзарту, айғақтарды сақтауға қою туралы өтінішхаттарды қарауға байланысты барлық сот отырыстары туралы қылмыстық процесті жүргізетін орган арқылы күні бұрын хабардар етілуге құқылы.
3. Іске қорғаушы ретінде қатысатын адвокат осы баптың екінші бөлігінде көзделген құқықтармен қатар, сондай-ақ:
1) тергеу судьясы алдында куәның және жәбірленушінің айғақтарын сақтауға қою туралы өтінішхат беруге;
2) сұрау салуды орындаудан бас тартылған не ол бойынша үш тәулік ішінде шешім қабылданбаған жағдайда тергеу судьясы алдында, мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді қоспағанда, күдіктіге, айыпталушыға, қорғалуға құқығы бар куәға білікті заң көмегін көрсету және олардың мүдделерін қорғау үшін қажет кез келген мәліметтерді, құжаттарды, нәрселерді талап етіп алдыру туралы өтінішхат беруге;
3) жасырын тергеу әрекетін қоспағанда, оның ішінде қылмыстық қудалау органы осындай өтінішхатты қанағаттандырудан негізсіз бас тартса не ол бойынша үш тәулік ішінде шешім қабылданбаса, тергеу судьясының алдында сараптама тағайындау не сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының тергеу әрекетін жүргізуі туралы өтінішхат беруге;
4) істің мән-жайлары туралы бірдеңе білетін адамдардан сұрақ алуға, оның ішінде ғылыми-техникалық құралдарды пайдалана отырып, сұрақ алуға және осылайша алынған нақты деректерді іс материалдарына қосып тігу туралы өтінішхат беруге;
5) сарапшының, маманның іс бойынша қорытындыларын шарттық негізде алуға және осындай қорытындыларды іс материалдарына қосып тігу туралы өтінішхат беруге;
6) тергеу судьясы алдында өзі бұрын сұрақ алған айғақ беру үшін келуін қамтамасыз ету қиындық туғызатын куәны қылмыстық процесті жүргізетін органға мәжбүрлеп әкелу туралы өтінішхат беруге құқылы.
4. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам жауап алуды аяқтағаннан кейін тергеу әрекеттерін жүргізуге қатысатын қорғаушы жауап алынып жатқан адамдарға сұрақтар қоюға құқылы. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның қорғаушының сұрақтарын қабылдамауына болады, бiрақ берiлген сұрақтардың бәрiн хаттамаға енгiзуге мiндеттi. Қорғаушы тергеу әрекетiнiң хаттамасына оның жазбаларының дұрыстығы мен толықтығына байланысты жазбаша ескертулер жасауға құқылы.
Қорғаушы ретінде процестік әрекетті жүргізуге қатысатын адвокат сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның қатысуымен қорғалатын адамның өтініші бойынша қысқаша консультациялар беруге құқылы.
5. Қорғаушы: өзiнiң қорғауындағы адамның мүдделерiне қарсы қандай да бір әрекеттер жасауға және оған тиесiлi құқықтарды жүзеге асыруына кедергi келтіруге; қорғауындағы адамның ұстанымына қарамастан, оның қылмыстық құқық бұзушылыққа қатысы барын және оны жасауда кiнәлi екенін мойындауға, қорғауындағы адамның жәбiрленушiмен татуласқаны туралы мәлiмдеуге; азаматтық талап қоюды мойындауға; қорғауындағы адам берген шағымдар мен өтiнiшхаттарды керi қайтарып алуға; заң көмегін көрсетуге өтiнiш бiлдiру және оны жүзеге асыруға байланысты өзiне белгiлi болған мәлiметтердi жариялауға құқылы емес.
6. Қорғаушының осы Кодексте көзделген басқа да құқықтары бар және басқа да мiндеттерi болады.
Ескерту. 70-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 31.10.2015 № 378-V (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 09.06.2021 № 49-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
71-бап. Жәбiрленушi
1. Қылмыстық құқық бұзушылық өзіне тікелей моральдық, тәндік немесе мүлiктiк зиян келтiрдi деп пайымдауға негiзі бар тұлға қылмыстық процесте жәбiрленушi деп танылады.
1-1. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам осы баптың бірінші бөлігінде көзделген жағдайларда адамды жәбірленуші деп дереу тануға міндетті.
2. Есi дұрыс емес адам жасаған, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiнде тыйым салынған іс-әрекетпен оған зиян келтiрiлген жағдайларда да тұлға жәбiрленушi деп танылады.
3. Тұлға қылмыстық процесте тиісті қаулы шығарылғаннан кейін жәбірленуші деп танылады. Егер қылмыстық процесс барысында оның бұл жағдайда болуына негiздер жоқ екенi анықталса, қылмыстық процестi жүргізетін орган өз қаулысымен тұлғаның жәбiрленушi ретiнде қатысуын тоқтатады.
4. Жәбiрленушiге қылмыстық процесте азаматтық талап қою құқығы түсіндіріледі және оған қылмыстық құқық бұзушылықпен келтiрiлген мүлiктiк зиянды, сондай-ақ оның осы Кодексте белгiленген қағидалар бойынша өкiлге арналған шығыстарын қоса алғанда, қылмыстық процеске қатысуына байланысты шеккен шығыстарын өтеу қамтамасыз етiледi.
5. Жәбiрленушiнiң өзiне моральдық зиянды өтеу туралы талап қоюы қылмыстық процесте қаралады. Егер ол мұндай талап қоймаса не ол қараусыз қалдырылса, онда жәбiрленушi оны азаматтық сот iсiн жүргiзу тәртiбiмен беруге құқылы.
6. Жәбірленушінің:
1) келтірілген күдік пен тағылған айыптау туралы білуге;
2) ана тілінде немесе өзі білетін тілде айғақ беруге;
3) дәлелдемелерді ұсынуға;
4) өтінішхаттар мен қарсылық білдірулерді мәлімдеуге;
5) аудармашының тегін көмегін пайдалануға;
6) өкілінің болуына;
7) қылмыстық қудалау органы одан дәлелдеу құралы ретінде алып қойған немесе өзі ұсынған мүлікті, сондай-ақ қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекетті жасаған адамнан алып қойылған, өзіне тиесілі мүлікті алуға, өзіне тиесілі құжаттардың төлнұсқаларын алуға;
8) заңда көзделген жағдайларда күдіктімен, айыпталушымен, сотталушымен татуласуға, оның ішінде медиация тәртібімен татуласуға;
8-1) қылмыстық теріс қылық немесе онша ауыр емес қылмыс туралы іс бойынша бұйрықтық іс жүргізуді қолдануға келісім білдіруге;
9) өзінің қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттерінің хаттамаларымен танысуға және оларға ескертулер беруге;
10) өз өтінішхаты не өз өкілінің өтінішхаты бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттеріне тергеушінің немесе анықтаушының рұқсатымен қатысуға;
11) сотқа дейінгі тергеп-тексеру аяқталғаннан кейін істің барлық материалдарымен танысуға, одан, мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді қоспағанда, кез келген мәліметті және кез келген көлемде көшіріп алуға;
12) өзіне және өзінің отбасы мүшелеріне қауіпсіздік шараларын ұсыну, жеке өмірінің мән-жайларын жария етпеу туралы, күдіктіге қатысты жақындауға тыйым салуды қолдану туралы өтінішхаттар мәлімдеуге;
13) өзін жәбірленуші деп тану немесе одан бас тарту, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді тоқтату туралы қаулылардың, айыптау актісінің, сотқа дейінгі жеделдетілген тергеп-тексеру хаттамасының, айыптау хаттамасының көшірмелерін, сондай-ақ бірінші, апелляциялық және кассациялық сатылардағы соттың үкімі мен қаулысының көшірмелерін алуға;
14) бірінші, апелляциялық және кассациялық сатылардағы сотта істі соттың талқылауына қатысуға;
15) сот жарыссөздерінде сөйлеуге;
16) айыптауды, оның ішінде мемлекеттік айыптаушы айыптаудан бас тартқан жағдайда да қолдауға;
17) сот отырысының хаттамасымен танысуға, бұл ретте хаттаманың соңына өз қолын қоюға, ал сот отырысы хаттамасының бір бөлігімен танысқан кезде осы бөліктің соңына қол қоюға; ал сот отырысында аудио-, бейнетіркеу қолданылған жағдайда – хаттаманың соңына қол қоюға, хаттамаға ескертулер беруге құқылы;
18) қылмыстық процесті жүргізетін органның әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағым келтіруге;
19) соттың үкімі мен қаулысына шағым жасауға;
20) іс бойынша келтірілген шағымдар, прокурордың өтінішхаттары және наразылықтар туралы білуге, оларға қарсылықтар беруге және оларды қарауға қатысуға;
21) өз құқықтары мен заңды мүдделерін заңға қайшы келмейтін өзге де тәсілдермен қорғауға;
22) тараптардың процестік келісім жасасу ниеті, оның шарттары мен салдары туралы білуге, қылмыспен келтірілген залалды өтеу бойынша өз шарттарын ұсынуға не оны жасасуға қарсылық білдіруге;
23) Қазақстан Республикасының Жәбірленушілерге өтемақы қоры туралы заңнамасына сәйкес өтемақы алуға құқығы бар.
Осы Кодекстің 76-бабының екінші бөлігінде көзделген жағдайларда, жәбірленушіге заң көмегі тегін ұсынылады.
7. Жәбірленушінің, ал ол қайтыс болған жағдайда – оның құқықтық мирасқорларының аса ауыр қылмыспен келтірілген мүліктік зиян үшін, егер осындай қылмысы үшін сотталған адамның осы қылмыспен келтірілген залалды өтеу үшін жеткілікті мүлкі болмаса, бюджет қаражаты есебінен ақшалай өтемақы алуға құқығы бар. Мұндай жағдайда бюджет қаражаты есебінен ақшалай өтемақы төлеу туралы мәселені үкім шығарған сот жәбірленушінің не оның құқықтық мирасқорының арызы бойынша шешеді. Көрсетілген жағдайларда, егер залал бір жүз елу айлық есептік көрсеткіштен аспаса, жәбірленушінің залалды толық көлемде өтеткізуге құқығы бар.
8. Жәбiрленушi: қылмыстық процестi жүргізетін органның шақыруы бойынша келуге, iс бойынша барлық белгiлi мән-жайларды шынайы хабарлауға және қойылған сұрақтарға жауап беруге; өзiне iс бойынша белгiлi мән-жайлар туралы мәлiметтердi жария етпеуге; тергеу әрекеттерiн жүргiзу кезiнде және сот отырысы уақытында белгiленген тәртiптi сақтауға мiндеттi.
9. Жәбiрленушi шақыру бойынша дәлелді себептерсіз келмеген кезде ол осы Кодекстiң 157-бабында көзделген тәртiппен мәжбүрлеп әкелуге ұшырауы және оған осы Кодекстің 160-бабында көзделген тәртіппен ақшалай өндіріп алу қолданылуы мүмкiн.
10. Жәбiрленушi айғақтар беруден бас тартқаны және көрінеу жалған айғақтар бергенi үшiн заңға сәйкес қылмыстық жауаптылықта болады.
11. Салдарында адам қайтыс болған қылмыстар туралы істер бойынша жәбiрленушiнiң осы бапта көзделген құқықтарын қайтыс болған адамның жақын туыстары, жұбайы (зайыбы) жүзеге асырады. Егер жәбiрленушiнiң құқықтарын беруге қылмыстық құқық бұзушылық арқылы моральдық зиян келтiрiлген бiрнеше адам үмiткер болып отырса, олардың бәрi не олардың арасындағы келiсiм бойынша олардың бiреуi жәбiрленушi болып таныла алады.
12. Қылмыстық құқық бұзушылықпен өзіне мүліктік зиян келтірілген заңды тұлға жәбірленуші болып танылуы мүмкін. Бұл жағдайда жәбірленушінің құқықтары мен міндеттерін заңды тұлғаның өкілі жүзеге асырады.
Ескерту. 71-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 31.10.2015 № 378-V (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі); 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 10.01.2018 № 132-VI (01.07.2018 бастап қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
72-бап. Жекеше айыптаушы
1. Жекеше айыптау iсi бойынша сотқа шағым берген және сотта айыптауды қолдайтын тұлға, сондай-ақ жариялы және жекеше-жариялы айыптау iстерi бойынша мемлекеттiк айыптаушы айыптаудан бас тартқан жағдайда, сотта айыптауды жеке өзі қолдайтын жәбiрленушi жекеше айыптаушы болып табылады.
2. Жәбiрленушi кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабiлетсіз болған жағдайда, оның өтiнiшхатты, өтінуді мәлімдеген немесе шағым берген заңды өкiлi жекеше айыптаушы болып саналады.
3. Жекеше айыптаушы жәбiрленушiнiң барлық құқықтарын пайдаланады және барлық мiндеттерiн көтереді, сондай-ақ оған осы Кодекстiң 411-бабының үшiншi және бесінші бөлiктерiнде көзделген құқықтар беріледі.
4. Жекеше айыптаушы өзіне тиесiлi құқықтарды пайдаланады және өзiне жүктелген мiндеттердi жеке өзі немесе, егер бұл құқықтар мен мiндеттердiң сипатына сәйкес келсе, өкiлі арқылы атқарады.
73-бап. Азаматтық талапкер
1. Қылмыстық құқық бұзушылықпен немесе есі дұрыс емес адамның іс-әрекетімен келтірілген мүліктік немесе моральдық зиянды өтеу туралы азаматтық талап қойған жеке немесе заңды тұлға азаматтық талапкер болып танылады.
2. Азаматтық талапкердің өзi қойған талапты қолдау мақсатында:
1) күдіктің, айыптаудың мәнiн бiлуге;
2) дәлелдемелердi ұсынуға;
3) қойылған талап бойынша түсiнiктеме беруге;
4) қылмыстық iске қосып тігу үшiн материалдарды ұсынуға;
5) өтiнiшхаттар мен қарсылық білдірулерді мәлiмдеуге, ана тiлiнде немесе өзi бiлетiн тiлде айғақтар мен түсiнiктемелер беруге;
6) аудармашының тегiн көмегiн пайдалануға, өкiлiнің болуына;
7) өзiнiң қатысуымен жүргiзiлген тергеу әрекеттерiнiң хаттамаларымен танысуға;
8) өзiнiң өтiнiшхаты бойынша немесе өкiлiнiң өтiнiшхаты бойынша жүргiзiлген тергеу әрекеттерiне прокурордың, тергеушiнiң немесе анықтаушының рұқсатымен қатысуға;
8-1) қылмыстық теріс қылық немесе онша ауыр емес қылмыс туралы іс бойынша бұйрықтық іс жүргізуді қолдануға келісім білдіруге;
9) тергеп-тексеру аяқталғаннан кейiн iстiң азаматтық талап қоюға қатысты материалдарымен танысуға және одан, мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді қоспағанда, кез келген мәлiметтi және кез келген көлемде жазып алуға;
10) өзiнiң мүддесiн қозғайтын қабылданған шешiмдер туралы бiлуге және мәлiмделген азаматтық талап қоюға қатысты процестік шешiмдердiң көшiрмелерiн алуға;
11) азаматтық талап қоюдың кез келген сот сатысында қаралуына қатысуға;
12) сот жарыссөздерiнде сөйлеуге;
13) сот отырысының хаттамасымен танысуға және оған ескертулер беруге;
14) қылмыстық процестi жүргізетін органның әрекеттері (әрекетсіздігі) мен шешiмдерiне шағым келтіруге;
15) соттың үкiмi мен қаулыларына азаматтық талап қоюға қатысты бөлiгiнде шағым жасауға;
16) азаматтық талап қою бөлiгiнде iс бойынша келтірілген шағымдар, прокурордың өтінішхаттары және наразылықтар туралы бiлуге және оларға қарсылықтар беруге;
17) мәлiмделген шағымдардың, прокурор өтінішхаттарының және наразылықтардың сотта қаралуына қатысуға;
18) алып тасталды - ҚР 10.01.2018 № 132-VI (01.07.2018 бастап қолданысқа енгізіледі) Заңымен;
19) қауіпсіздік шараларын қолдану туралы мәлімдеуге құқығы бар.
3. Азаматтық талапкер осы Кодекстiң 71-бабының сегiзiншi бөлiгiнде көзделген мiндеттерді көтереді.
4. Азаматтық талапкер, сондай-ақ заңда көзделген басқа да құқықтарға ие болады және басқа да мiндеттерді көтереді.
Ескерту. 73-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 10.01.2018 № 132-VI (01.07.2018 бастап қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
74-бап. Азаматтық жауапкер
1. Қылмыстық iсте өзіне талап қойылған жеке немесе заңды тұлға азаматтық жауапкер болып танылады.
2. Азаматтық жауапкердің өзіне қойылған талапқа байланысты өз мүдделерiн қорғау мақсатында:
1) күдіктің, айыптаудың және азаматтық талап қоюдың мәнiн бiлуге;
2) талап қоюға қарсылық бiлдiруге, қарсы талап қоюды беруге;
3) қойылған талаптың мәнi бойынша түсiнiктемелер мен айғақтар беруге;
4) өкiлiнің болуына;
5) қылмыстық iске қосып тігу үшiн материалдарды ұсынуға;
6) өтiнiшхаттар мен қарсылық білдірулерді мәлімдеуге;
6-1) қылмыстық теріс қылық немесе онша ауыр емес қылмыс туралы іс бойынша бұйрықтық іс жүргізуді қолдануға келісім білдіруге;
7) тергеп-тексеру аяқталғаннан кейiн азаматтық талап қоюға қатысты материалдармен танысуға және одан, мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді қоспағанда, кез келген мәлiметтi және кез келген көлемде жазып алуға;
8) өзiнiң мүдделерiн қозғайтын қабылданған шешiмдер туралы бiлуге және мәлiмделген азаматтық талап қоюға қатысты процестік шешiмдердiң көшiрмелерiн алуға;
9) азаматтық талап қоюдың кез келген сот сатысында қаралуына қатысуға;
10) сот жарыссөздерiнде сөйлеуге, қылмыстық процестi жүргізетін органның әрекеттері (әрекетсіздігі) мен шешiмдерiне шағым келтіруге;
11) сот отырысының хаттамасымен танысуға және оған ескертулер беруге;
12) соттың үкiмi мен қаулысына азаматтық талап қоюға қатысты бөлiгiнде шағым жасауға;
13) азаматтық талап қою бөлiгiнде iс бойынша келтiрiлген наразылықтар, прокурордың өтінішхаттары және шағымдар туралы бiлуге және оларға қарсылықтар беруге;
14) мәлiмделген шағымдардың, прокурор өтінішхаттарының және наразылықтардың сотта қаралуына қатысуға;
15) қауіпсіздік шараларын қолдану туралы мәлімдеуге құқығы бар.
3. Азаматтық жауапкер осы Кодекстiң 71-бабының сегізінші бөлiгiнде көзделген мiндеттерді көтереді.
4. Азаматтық жауапкер, сондай-ақ заңда көзделген басқа да құқықтарға ие болады және басқа да мiндеттерді көтереді.
Ескерту. 74-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңдарымен.
75-бап. Кәмелетке толмаған күдіктінің, айыпталушының, сотталушының, сотталған адамның заңды өкiлдерi
1. Кәмелетке толмаған немесе есі дұрыс еместігін жоққа шығармайтын психикасының бұзылуынан зардап шегетін адам жасаған қылмыстық құқық бұзушылықтар бойынша iске қатысуға олардың заңды өкiлдерi осы Кодексте көзделген тәртiппен тартылады.
2. Егер сотқа дейінгі іс жүргізу немесе сот талқылауы осы Кодексте көзделген жағдайларда күдіктінің, айыпталушының, сотталушының, сотталған адамның қатысуынсыз жүзеге асырылса, қылмыстық іске олардың заңды өкілдері қатыса алады.
76-бап. Жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердің және жекеше айыптаушының өкiлдерi
1. Қылмыстық процесте жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердің және жекеше айыптаушының заңды мүдделерiн бiлдiруге заң күшiмен құқықты және қылмыстық процестi жүргізетін органның қаулысымен процеске қатысуға жіберілген адвокаттар мен өзге де тұлғалар жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердің және жекеше айыптаушының өкiлдерi бола алады.
2. Кәмелетке толмағандар болып табылатын немесе сот ісін жүргізу тілін білмейтін не өзінің дене немесе психикалық жағдайы бойынша өз құқықтары мен заңды мүдделерін өз бетінше қорғау мүмкіндігінен айырылған жәбірленушілердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін процеске міндетті түрде қатысуға олардың заңды өкілдері мен өкілдері тартылады.
Мұндай жағдайларда жәбірленушінің өкілі ретінде жәбірленуші не оның заңды өкілі таңдаған адвокат жіберіледі. Егер адвокатты жәбірленушінің өзі немесе оның заңды өкілі шақырмаса, қылмыстық процесті жүргізетін орган адвокаттардың кәсіби ұйымы немесе оның құрылымдық бөлімшесі үшін міндетті қаулы шығару арқылы адвокаттың қатысуын қамтамасыз етеді. Қылмыстық процесті жүргізетін орган қорғаушы ретінде нақты адвокатты шақыруды ұсынуға құқылы емес.
Жәбірленушіде немесе оның заңды өкілінде қаражат болмаған жағдайда, адвокаттың еңбегіне ақы төлеу осы Кодексте белгіленген тәртіппен бюджет қаражаты есебінен жүргізіледі.
3. Жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердің және жекеше айыптаушының заңды өкiлдерi мен өкiлдерi өздерi өкiлi болып отырған жеке және заңды тұлғалар сияқты, осы Кодексте көзделген шектерде, процестік құқықтарға ие болады.
4. Жәбiрленушiнің, азаматтық талапкердің, жекеше айыптаушының өкiлi өзi өкiлi болып отырған процеске қатысушының мүдделерiне қайшы қандай да бір әрекеттер жасауға құқылы емес.
5. Жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердің және жекеше айыптаушының процеске өзiнiң қатысуы оларды осы iс бойынша өкiлге ие болу құқығынан айырмайды.
77-бап. Азаматтық жауапкердiң өкiлдерi
1. Қылмыстық процесте азаматтық жауапкердiң заңды мүдделерiн бiлдiруге заң күшiмен құқықты және қылмыстық процестi жүргізетін органның қаулысымен процеске қатысуға жіберiлген адвокаттар және өзге де тұлғалар азаматтық жауапкердiң өкiлдерi болып танылады.
2. Азаматтық жауапкердің өкiлдерi Азаматтық іс жүргізу кодексіне сәйкес өздерi өкiлi болып отырған жеке немесе заңды тұлғалар сияқты процестік құқықтарға ие болады.
3. Азаматтық жауапкердің өкiлi өзi өкiлi болып отырған процеске қатысушының мүдделерiне қайшы қандай да бір әрекеттер жасауға құқылы емес.
4. Азаматтық жауапкердiң процеске жеке өзiнiң қатысуы оны осы iс бойынша өкiлге ие болу құқығынан айырмайды.
10-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСКЕ ҚАТЫСАТЫН ӨЗГЕ ДЕ АДАМДАР
78-бап. Куә
1. Іс үшiн маңызы бар қандай да бір мән-жай белгiлi болуы мүмкiн кез келген адам айғақтар беру үшiн куә ретiнде шақырылуы және одан жауап алынуы мүмкiн.
2. Мыналар:
1) қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге қатысуына байланысты, сондай-ақ сот шешiмiн шығару кезiнде туындаған мәселелердi кеңесу бөлмесiнде талқылау барысында өздерiне белгiлi болған iстiң мән-жайлары туралы – судья, алқаби;
2) төрешінің міндеттерін атқаруға байланысты өзіне белгілі болған мән-жайлар туралы — төрешi;
3) өзiнiң мiндеттерiн орындауына байланысты өзiне белгiлi болған мән-жайлар туралы – күдіктiнiң, айыпталушының, сотталушының, сотталған адамның қорғаушысы, сол сияқты олардың заңды өкілдері, жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердің және азаматтық жауапкердiң өкiлi, сондай-ақ куәнің адвокаты;
4) тәубаға келу үстінде өзіне белгiлi болған мән-жайлар туралы – дiни қызметшi;
5) өзiнiң жасының толмауына не психикалық немесе дене кемiстiктерiне байланысты іс үшiн маңызы бар мән-жайларды дұрыс қабылдауға және олар туралы айғақ беруге қабiлетсiз адам;
6) заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, медиацияны жүргізуге байланысты өзіне белгілі болған мән-жайлар туралы – медиатор;
7) ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіретін жағдайларды қоспағанда, өз қызметін жүзеге асыруға байланысты өзіне белгілі болған мән-жайлар туралы – ұлттық алдын алу тетігінің
қатысушысы;
8) лауазымдық міндеттерін орындауына байланысты өзіне белгілі болған мән-жайлар туралы Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл куә ретінде жауап алынуға жатпайды.
3. Куәнiң:
1) қылмыстық жазаланатын іс-әрекет немесе әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасағаны үшiн оның өзiн, жұбайын (зайыбын) немесе жақын туыстарын қудалауға әкеп соғатын айғақтар беруден бас тартуға;
2) өзiнiң ана тiлiнде немесе өзi бiлетiн тiлде айғақтар беруге;
3) аудармашының тегiн көмегiн пайдалануға;
4) өзінен жауап алуға қатысатын аудармашыға қарсылық білдіруді мәлімдеуге;
5) жауап алу хаттамасына айғақтарды өз қолымен жазуға;
6) анықтаушының, тергеушінің, прокурордың және соттың әрекеттерiне (әрекетсіздігіне) шағым келтіруге, өзінің құқықтары мен заңды мүдделерiне қатысты, оның ішінде қауіпсіздік шараларын қолдану туралы өтінішхаттар мәлімдеуге құқығы бар.
Куәнің өз адвокатының қатысуымен айғақ беруге құқығы бар. Адвокаттың сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам белгілеген уақытта келмеуі куәдан жауап алуды жүргізуге кедергі келтірмейді.
Куәның қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде шеккен шығыстарын оған өтеу қамтамасыз етіледі.
4. Куә:
1) анықтаушының, тергеушінің, прокурордың және соттың шақыруы бойынша келуге;
2) іс бойынша болғанның бәрін шынайы түрде хабарлауға және қойылған сұрақтарға жауап беруге;
3) егер өзіне бұл туралы анықтаушы, тергеуші немесе прокурор ескерткен болса, іс бойынша өзіне белгілі мән-жайлар туралы мәліметтерді жария етпеуге;
4) тергеу әрекеттерін жүргізген кезде және сот отырысы уақытында белгіленген тәртіпті сақтауға міндетті.
5. Алып тасталды - ҚР 09.06.2021 № 49-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
6. Алып тасталды - ҚР 09.06.2021 № 49-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
7. Куә осы Кодекстiң 223 және 271-баптарында көрсетiлген жағдайларды қоспағанда, сараптамаға немесе куәландырылуға тартылмайды.
8. Куә жалған айғақтар бергенi, айғақтар беруден бас тартқаны үшін Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiнде көзделген қылмыстық жауаптылықта болады. Айғақтар беруден жалтарғаны немесе қылмыстық процестi жүргізетін органның шақыруы бойынша дәлелді себептерсіз келмегені үшін куәға осы Кодекстің 160-бабында белгіленген тәртіппен ақшалай өндіріп алу қолданылуы мүмкін.
Ескерту. 78-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 08.04.2016 № 489-V (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) ; 28.12.2016 № 36-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін екі ай өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 09.06.2021 № 49-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 29.12.2021 № 91-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
79-бап. Сарапшы
1. Сарапшы ретінде арнаулы ғылыми білімі бар, іске мүдделі емес адам шақырылуы мүмкін. Сараптама жүргізу тапсырылуы мүмкін адамға қойылатын өзге де талаптар осы Кодекстің 273-бабының бірінші бөлігінде белгіленеді.
2. Сарапшыны шақыру, сараптаманы тағайындау және жүргізу осы Кодекстің 35-тарауында, сондай-ақ 373-бабында көзделген тәртіппен жүзеге асырылады.
3. Сарапшының:
1) сараптаманың нысанасына жататын материалдармен (іс материалдарымен) танысуға;
2) қорытынды беру үшін өзіне қажетті қосымша материалдарды беру туралы, сондай-ақ қауіпсіздік шараларын қолдану туралы өтінішхаттар мәлімдеуге;
3) қылмыстық процесті жүргізетін органның рұқсатымен процестік әрекеттерді жүргізуге және сот отырысына қатысуға және оларға қатысатын тұлғаларға сараптама нысанасына қатысты сұрақтар қоюға;
4) өзі қатысқан процестік әрекеттің хаттамасымен, сондай-ақ тиісті бөлігінде сот отырысының хаттамасымен танысуға және өзінің әрекеттері мен айғақтарының толық және дұрыс тіркелуіне қатысты, хаттамаларға енгізілуге жататын ескертулер жасауға;
5) сараптаманы тағайындаған органның келісімі бойынша, сот-сараптамалық зерттеу барысында анықталған, іс үшін маңызы бар, сот сараптамасын тағайындау туралы қаулыда қамтылған мәселелердің шегінен шығатын мән-жайлар бойынша өз құзыреті шегінде қорытынды беруге;
6) ана тілінде немесе өзі білетін тілде қорытынды ұсынуға және айғақтар беруге; аудармашының тегін көмегін пайдалануға; аудармашыға қарсылық білдіруді мәлімдеуге;
7) қылмыстық процесті жүргізетін органның және іс бойынша іс жүргізуге қатысатын өзге де тұлғалардың сараптама жүргізу кезінде өзінің құқықтарына қысым көрсететін шешімдері мен әрекеттеріне шағым жасауға;
8) сараптама жүргізу кезінде шегілген шығыстарға өтем және егер сот сараптамасын жүргізу өзінің лауазымдық міндеттерінің шеңберіне кірмейтін болса, орындалған жұмысы үшін сыйақы алуға құқығы бар.
4. Сарапшы:
1) қылмыстық процесті жүргізетін органды хабардар етпестен, процеске қатысушылармен сараптама жүргізуге байланысты мәселелер бойынша келіссөздер жүргізуге;
2) зерттеу үшін материалдарды өз бетінше жинауға;
3) егер сараптама тағайындаған органның бұған арнайы рұқсаты болмаса, объектілерді толық немесе ішінара жоюға не олардың сыртқы түрін немесе негізгі қасиеттерін өзгертуге әкеліп соғуы мүмкін зерттеулер жүргізуге құқылы емес.
5. Сарапшы:
1) қылмыстық процесті жүргізетін органның шақыруы бойынша келуге;
2) өзіне ұсынылған объектілерге жан-жақты, толық және объективті зерттеу жүргізуге, қойылған мәселелер бойынша негізделген және объективті жазбаша қорытынды беруге;
3) осы Кодекстің 284-бабында көзделген жағдайларда қорытынды беруден бас тартуға және қорытынды берудің мүмкін еместігі туралы уәжді жазбаша хабар жасауға және оны қылмыстық процесті жүргізетін органға жіберуге;
4) жүргізілген зерттеуге және берілген қорытындыға байланысты мәселелер бойынша айғақтар беруге;
5) зерттеуге ұсынылған объектілердің сақталуын қамтамасыз етуге;
6) істің мән-жайы туралы мәліметтерді және сараптама жүргізуге байланысты өзіне белгілі болған өзге де мәліметтерді жария етпеуге;
7) сараптаманы тағайындаған органға шығыстар сметасын және сараптама жүргізуге байланысты шегілген шығыстар туралы есепті ұсынуға міндетті.
6. Сарапшы көрінеу жалған қорытынды бергені үшін заңда белгіленген қылмыстық жауаптылықта болады.
7. Сот сараптамасы органдарының қызметкері болып табылатын сарапшы өз қызметінің сипатына қарай өзінің құқықтарымен және міндеттерімен танысқан және көрінеу жалған қорытынды бергені үшін қылмыстық жауаптылық туралы ескертілген деп есептеледі.
80-бап. Маман
1. Қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге маман ретінде қатысу үшін қылмыстық процестің қатысушыларына өзінің арнайы құзыретіне кіретін мәселелерді түсіндіру, сондай-ақ ғылыми-техникалық құралдарды қолдану жолымен дәлелдемелерді жинауда, зерттеуде және бағалауда жәрдем көрсету үшін қажетті арнаулы білімі бар, іске мүдделі емес адам тартылуы мүмкін. Кәмелетке толмаған адамның қатысуымен болатын тергеу және өзге де процестік әрекеттерге қатысатын педагог та, психолог та, сол сияқты оны сарапшы етiп тағайындаған жағдайларды қоспағанда, тергеу және өзге де процестік әрекеттерге қатысатын дәрiгер де мамандар болып табылады.
2. Қазақстан Республикасының құқық қорғау немесе арнаулы мемлекеттік органы уәкілетті бөлімшесінің қызметкері зерттеу жүргізу және қорытынды беру үшін маман ретінде тартылуы мүмкін.
3. Маманның:
1) зерттеу нысанасына жататын материалдармен танысуға;
2) қорытынды беру үшін өзіне қажетті қосымша материалдар беру туралы өтінішхаттар мәлімдеуге;
3) өзiнiң шақырылу мақсатын бiлуге;
4) егер тиiстi арнаулы бiлiмi мен дағдысы болмаса, iс бойынша iс жүргiзуге қатысудан бас тартуға;
5) тергеу немесе сот әрекетiне қатысушыларға қылмыстық процестi жүргiзетін органның рұқсатымен сұрақтар қоюға; олардың назарын дәлелдемелердi жинауға, зерттеу мен бағалауға және ғылыми-техникалық құралдарды қолдануға жәрдем көрсету, iстiң материалдарын зерттеу, сараптама тағайындауға материалдар дайындау кезiндегі өзiнiң әрекеттерiне байланысты мән-жайларға аударуға;
6) қылмыстық процесті жүргізетін органның, соттың тағайындауы бойынша іс материалдарына, салыстырма зерттеулердi қоспағанда, оның барысы мен нәтижелерін осы Кодекстiң 199-бабының тоғызыншы бөлiгiнде көзделген тәртiппен қылмыстық iске қосып тігілетін хаттамада не ресми құжатта көрсете отырып, объектiлердiң толық немесе iшiнара жойылуына не олардың сыртқы түрiнің немесе негiзгi қасиеттерiнiң өзгеруiне әкеп соқпайтын зерттеулер жүргiзуге құқығы бар. Қазақстан Республикасының құқық қорғау немесе арнаулы мемлекеттік органы уәкілетті бөлімшесінің маманы қылмыстық процесті жүргізетін органның рұқсатымен сот-сараптамалық зерттеулердің барысы мен нәтижелерін осы Кодекстің 117-бабының талаптарына сәйкес ресімделген маманның қорытындысында көрсете отырып, осы объектілер бойынша оны жүргізуді жоққа шығармайтын көлемде осы объектiлердiң iшiнара жойылуына әкелетін салыстырмалы зерттеулер жүргiзуге;
7) өзi қатысқан тергеу әрекетiнiң хаттамасымен, сондай-ақ тиiстi бөлiгiнде сот отырысының хаттамасымен танысуға және өзiнiң қатысуымен жүргiзiлген әрекеттердiң барысы мен нәтижелерiнiң тіркелуiнiң толықтығы мен дұрыстығына қатысты, хаттамаға енгiзілуге жататын мәлiмдемелер мен ескертулер жасауға;
8) қылмыстық процестi жүргiзетін органның әрекеттерiне шағым келтіруге;
9) аудармашының тегін көмегін пайдалануға;
10) аудармашыға қарсылық білдіруді мәлімдеуге;
11) қауіпсіздік шараларын қолдану туралы өтінішхат мәлімдеуге;
12) егер iс бойынша iс жүргiзуге қатысуы оның лауазымдық мiндеттерiнiң шеңберiне кiрмейтiн болса, өзiнiң тергеу немесе сот әрекеттерiне қатысуына байланысты шеккен шығыстарына өтем және орындаған жұмысы үшiн сыйақы алуға құқығы бар.
4. Маман:
1) қылмыстық процесті жүргізетін органға хабардар етпестен, процеске қатысушылармен зерттеу жүргізуге байланысты мәселелер бойынша келіссөздер жүргізуге;
2) зерттеу материалдарын өз бетінше жинауға құқылы емес.
Осы шектеулер осы баптың екінші бөлігінде көрсетілген адамдарға қолданылмайды.
5. Маман:
1) қылмыстық процесті жүргізетін органның шақыруы бойынша келуге;
2) дәлелдемелердi жинауға, зерттеу мен бағалауға жәрдем көрсету үшiн арнаулы бiлiмiн, дағдысын және ғылыми-техникалық құралдарды пайдалана отырып, тергеу әрекеттерiн жүргiзу мен сот талқылауына қатысуға;
3) өзi орындаған әрекеттерге қатысты түсiнiк беруге, ал осы баптың екінші бөлігінде көзделген жағдайда зерттеу жүргізуге және қорытынды беруге;
4) iстiң мән-жайлары туралы мәлiметтердi және iске қатысуына байланысты өзiне белгiлi болған өзге де мәлiметтердi жария етпеуге;
5) тергеу әрекеттерi жүргiзілген кезде және сот отырысы уақытында тәртiп сақтауға;
6) зерттеуге ұсынылған объектілердің сақталуын қамтамасыз етуге мiндеттi.
6. Өзiнiң мiндеттерiн орындаудан дәлелді себептерсіз бас тартқаны немесе жалтарғаны үшiн маманға осы Кодекстің 160-бабында белгіленген тәртіппен ақшалай өндіріп алу қолданылуы мүмкін.
Көрінеу жалған қорытынды берген жағдайда маман заңда белгіленген қылмыстық жауаптылықта болады.
81-бап. Аудармашы
1. Аударма жасау үшiн білу қажет тiлдi меңгерген және күдікті, айыпталушы, сотталушы, олардың қорғаушылары не жәбiрленушi, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер немесе олардың өкiлдерi, сондай-ақ куәлар және өзге де процеске қатысушылар iс бойынша iс жүргiзiлетiн тiлдi бiлмеген жағдайларда, сол сияқты жазбаша құжаттарды аудару үшiн тергеу және сот әрекеттерiне қатысуға тартылған, iске мүдделi емес адам аудармашы ретiнде шақырылады.
2. Қылмыстық процестi жүргізетін орган адамды аудармашы етiп тағайындау туралы қаулы шығарады.
3. Аудармашының:
1) аударманы жүзеге асыру кезiнде қатысатын адамдарға аударманы нақтылау үшiн сұрақтар қоюға;
2) жүргiзуiне өзi қатысқан тергеу әрекеттерінің немесе өзге де процестік әрекеттердiң хаттамасымен, сондай-ақ тиiстi бөлiгiнде сот отырысының хаттамасымен танысуға және аударманың толықтығы мен дұрыстығына қатысты, хаттамаға енгiзілуге жататын ескертулер жасауға;
3) егер оның аудару үшiн қажеттi бiлiмi болмаса, iс бойынша iс жүргiзуге қатысудан бас тартуға;
4) қылмыстық процестi жүргізетін органның әрекеттерiне шағым келтіруге;
5) егер iс бойынша iс жүргiзуге қатысу оның лауазымдық мiндеттерiнiң шеңберiне кiрмейтiн болса, өзінің тергеу әрекеттеріне және өзге де процестік әрекеттерге қатысуына байланысты шеккен шығыстарына өтем және орындаған жұмысы үшiн сыйақы алуға;
6) қауіпсіздік шараларын қолдану туралы өтінішхат мәлімдеуге құқығы бар.
4. Аудармашы:
1) қылмыстық процестi жүргізетін органның шақыруы бойынша келуге;
2) өзiне тапсырылған аударманы дәл және толық орындауға;
3) өзінің қатысуымен жүргiзiлген тергеу әрекеттерiнiң хаттамасында, сондай-ақ процеске қатысушыларға олардың ана тiлiндегi немесе олар бiлетiн тiлдегi аудармасымен бірге табыс етілетін процестік құжаттарда аударманың дұрыстығын өзiнiң қолымен куәландыруға;
4) аудармашы ретiнде тартылуына байланысты өзiне белгiлi болған iстiң мән-жайлары туралы мәлiметтердi немесе өзге де деректердi жария етпеуге;
5) тергеу әрекеттерi жүргiзілген кезде және сот отырысы уақытында тәртiп сақтауға мiндеттi.
5. Дәлелді себептерсіз келуден немесе өзiнiң мiндеттерiн орындаудан бас тартқаны немесе жалтарғаны үшiн аудармашыға осы Кодекстің 160-бабында көзделген тәртіппен ақшалай өндіріп алу қолданылуы мүмкін. Көрінеу дұрыс аудармаған жағдайда аудармашы қылмыстық жауаптылықта болады.
6. Осы баптың қағидалары мылқау немесе саңырау адамдардың ым-белгiлерiн түсiнетiн және iс бойынша iс жүргiзуге қатысу үшiн шақырылған адамға қолданылады.
82-бап. Куәгер
1. Қылмыстық қудалау органы осы Кодексте көзделген жағдайларда тергеу әрекетiн жүргiзу фактiсiн, оның барысы мен нәтижелерiн куәландыру үшiн тартқан адам куәгер болып табылады.
2. Өздерiнiң қатысуымен болып жатқан әрекеттердi толық және дұрыс қабылдауға қабiлеттi және осы Кодекстің 90-бабына сәйкес өздеріне қарсылық білдірілуге жатпайтын, iске мүдделi емес және қылмыстық қудалау органдарынан тәуелсiз кәмелеттiк жасқа толған азаматтар ғана куәгер бола алады.
3. Тергеу әрекеттерiн жүргiзуге кемiнде екi куәгер қатысады.
4. Куәгердiң:
1) тергеу әрекеттерiн жүргiзуге қатысуға;
2) тергеу әрекетi жөнiнде хаттамаға енгiзілуге жататын мәлiмдемелер мен ескертулер жасауға;
3) өзi қатысқан тергеу әрекетiнің хаттамасымен танысуға;
4) қылмыстық қудалау органының әрекеттеріне шағым келтіруге;
5) қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде өзi шеккен шығыстарға өтем алуға;
6) қауіпсіздік шараларын қолдану туралы өтінішхатты мәлімдеуге құқығы бар.
5. Куәгер:
1) қылмыстық қудалау органының шақыруы бойынша келуге;
2) тергеу әрекетiн жүргiзуге қатысуға;
3) тергеу әрекетiнiң хаттамасында осы әрекеттiң жүргiзiлу фактiсiн, оның барысы мен нәтижелерiн өзiнiң қолымен куәландыруға;
4) анықтаушының, тергеушiнiң, прокурордың рұқсатынсыз сотқа дейінгі тергеп-тексеру материалдарын жария етпеуге;
5) тергеу әрекеттерiн жүргiзу кезiнде тәртiп сақтауға мiндеттi.
6. Дәлелдi себептерсiз келуден немесе өзiнiң мiндеттерiн орындаудан бас тартқаны немесе жалтарғаны үшiн куәгерге осы Кодекстің 160-бабында көзделген тәртіппен ақшалай өндіріп алу қолданылуы мүмкін.
83-бап. Сот отырысының хатшысы
1. Сот отырысының хаттамасын жүргiзетiн, сондай-ақ сот отырысының аудио-, бейнетіркелуін қамтамасыз ететін, қылмыстық iске мүдделi емес мемлекеттiк қызметшi сот отырысының хатшысы болып табылады.
2. Сот отырысының хатшысы:
1) өзi хаттамалауды қамтамасыз етуi қажеттi барлық уақытта сот отырысының залында болуға және сот отырысынан төрағалық етушiнiң рұқсатынсыз кетпеуге;
2) хаттамада соттың әрекеттерi мен шешiмдерiн, соттың отырысына қатысушы барлық тұлғалардың өтiнiшхаттарын, қарсылықтарын, айғақтарын, түсiнiктемелерiн, сондай-ақ сот отырысының хаттамасында көрсетілуге жататын басқа да мән-жайларды толық және дұрыс жазуға;
3) сот отырысының хаттамасын осы Кодексте белгiленген мерзiмде дайындауға;
4) төрағалық етушiнiң заңды өкiмдерiне бағынуға;
5) жабық сот отырысына қатысуына байланысты өзiне белгiлi болған мән-жайлар туралы мәлiметтердi жария етпеуге мiндеттi.
3. Сот отырысының хатшысы сот отырысы хаттамасының толықтығы мен дұрыстығы үшiн жеке жауаптылықта болады.
4. Сот отырысының хаттамасына анық емес не шындыққа сай келмейтiн мәлiметтердi енгiзген жағдайда, хатшы заңда көзделген жауаптылықта болады.
84-бап. Сот приставы
1. Өзiне соттар қызметiнiң белгiленген тәртiбiн қамтамасыз ету жөнiндегi заңмен жүктелген мiндеттердi орындайтын лауазымды адам сот приставы болып табылады.
2. Сот приставы сот талқылауы кезiнде залдағы тәртiптi сақтап тұрады, төрағалық етушiнiң өкiмдерiн орындайды және соттарда судьяларды, куәларды және процеске басқа да қатысушыларды қорғауды жүзеге асырады, оларды бөгде адамдардың ықпалынан қорғайды, соттың процестік әрекеттер жүргiзуiне жәрдемдеседi, сотқа келуден жалтарған адамдарды күштеп әкелуді жүзеге асырады, өзiне заңмен жүктелген басқа да өкiлеттiктердi жүзеге асырады.
85-бап. Медиатор
1. Тараптар заң талаптарына сәйкес медиацияны жүргізу үшін тартатын тәуелсіз жеке тұлға медиатор болып табылады.
2. Медиатор:
1) медиация тараптарына қылмыстық процесті жүргізетін орган беретін ақпаратпен танысуға;
2) медиация тараптары болып табылатын қылмыстық процеске қатысушылар туралы деректермен танысуға;
3) қылмыстық-процестік заңға сәйкес кездесулердің саны мен ұзақтығын шектемей, медиация тараптары болып табылатын қылмыстық процеске қатысушылармен оңаша және құпия кездесуге;
4) тараптарға медиация тәртібімен татуласуға қол жеткізу туралы келісім жасасуға жәрдемдесуге құқылы.
3. Медиатор:
1) медиация жүргізген кезінде медиация тараптарының келісуімен ғана әрекет жасауға;
2) медиация басталғанға дейін медиация тараптарына оның мақсаттарын, сондай-ақ олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіруге;
3) медиация рәсімін өткізуге байланысты өзіне белгілі болған мәліметтерді жария етпеуге міндетті.
4. Медиатор тараптардың келісуімен медиация рәсімін қылмыстық құқық бұзушылық туралы арыз бен хабар тіркелген кезден бастап және қылмыстық процестің үкім заңды күшіне енгенге дейінгі кейінгі сатыларында жүзеге асыруға құқылы.
11-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСКЕ ҚАТЫСУ МҮМКІНДІГІН БОЛҒЫЗБАЙТЫН МӘН-ЖАЙЛАР. ҚАРСЫЛЫҚ БІЛДІРУ
86-бап. Қарсылық бiлдiру және қылмыстық процеске қатысудан шеттету туралы өтiнiшхаттар мен оған қатысудан босату
1. Судья, прокурор, тергеушi, анықтаушы, қорғаушы, жәбiрленушiнiң (жекеше айыптаушының), азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердiң өкiлi, куәгер, сот отырысының хатшысы, сот приставы, аудармашы, сарапшы, маман қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге өздерiнiң қатысуын болғызбайтын мән-жайлар бар болған кезде қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге қатысудан шет қалуға мiндеттi не оларға қылмыстық процеске қатысушылардың қарсылық бiлдiретіні мәлiмделуге тиiс.
2. Қылмыстық процестi жүргізетін орган iс бойынша iс жүргiзуден шеттету туралы мәлiмделген қарсылық бiлдiрулер мен өтiнiшхаттарды өз құзыретiнiң шегiнде шешуге немесе адамның қылмыстық процеске қатысуын болғызбайтын мән-жайлар анықталған кезде тиiстi қаулы шығару арқылы оны өз бастамасы бойынша iс жүргiзуге қатысудан шеттетуге құқылы. Егер процеске өзге де қатысушыларға қатысты қарсылық бiлдiрулердi шешуге уәкiлеттi адамға қарсылық бiлдiрумен бiр мезгілде процеске басқа да қатысушыларға қарсылық бiлдiру мәлiмделсе, онда бiрiншi кезекте осы уәкілетті адамға қарсылық бiлдiру туралы мәселе шешiледi.
3. Егер қылмыстық сот iсiн жүргiзуге бiр мезгiлде бiрнеше адамның қатысуы олардың туыстық қатынастарына немесе басқа да жеке тәуелділік қатынастарына байланысты бола алмайтын жағдайда, процеске қатысушы жағдайына басқалардан кейiнiрек ие болған адамдар қылмыстық процестен шет қалуға тиiс. Егер туыстық немесе басқа да жеке тәуелділік қатынастармен байланысты адамдар соттың құрамында болса, төрағалық етушi таңдаған адам қылмыстық iс бойынша іс жүргiзуден шеттетiлуге жатады.
4. Қылмыстық процеске қатысуын осы Кодексте көзделген қандай да бір мән-жайлар жоққа шығармайтын сот отырысының хатшысын, сот приставын, аудармашыны, маманды, сарапшыны олардың өтінуі бойынша өздерінің процестік функцияларын орындауына кедергі келтiретiн дәлелдi себептерiнiң болуына орай мұндай қатысудан қылмыстық процестi жүргізетін орган босатуы мүмкін.
87-бап. Судьяға қарсылық бiлдiру
1. Судья, егер ол:
1) осы Кодекске сәйкес қылмыстық iс соттылығына жатқызылған судья болып табылмаса;
2) осы қылмыстық іс бойынша тергеу судьясы ретінде қатысқан болса, тергеу судьясының қаулыларына шағымдарды, прокурордың өтінішхаттарын қараған болса;
3) осы iс бойынша жәбiрленушi, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер болып табылса, куә ретiнде шақырылса не шақырылуы мүмкiн болса;
4) осы қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге сарапшы, маман, аудармашы, куәгер, сот отырысының хатшысы, анықтаушы, тергеушi, прокурор, қорғаушы, күдіктінің, айыпталушының заңды өкілі, жәбірленушінің, азаматтық талапкердің немесе азаматтық жауапкердiң өкiлi ретiнде қатысса;
5) жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердiң немесе олардың өкiлдерiнiң туысы, күдіктінің, айыпталушының немесе оның заңды өкiлiнiң туысы, прокурордың, қорғаушының, тергеушiнiң немесе анықтаушының туысы не процеске қатысушылардың қайсыбіреуінің жекжаты болса;
6) егер судья осы iске жеке, тiкелей немесе жанама түрде мүдделi деп санауға негiз болатын өзге де мән-жайлар болса, iстi қарауға қатыса алмайды.
2. Қылмыстық iстi қарайтын соттың құрамына туыстық немесе басқа да жеке тәуелдiлік қатынастарымен байланысқан адамдар кiре алмайды.
3. Қылмыстық iстi бiрiншi сатыдағы сотта қарауға қатысқан судья бұл iстi апелляциялық және кассациялық сатылардағы сотта қарауға қатыса алмайды, сол сияқты өзінің қатысуымен шығарылған үкімнің немесе істі тоқтату туралы қаулының күші жойылған жағдайда, істі бірінші сатыдағы сотта жаңадан қарауға қатыса алмайды.
4. Істi апелляциялық сатыдағы сотта қарауға қатысқан судья өзінің қатысуымен қабылданған апелляциялық үкімнің, қаулының күші жойылғаннан кейін осы істі бірінші және апелляциялық сатыларда қарауға, сондай-ақ істі кассациялық сатыда қарау кезінде қатыса алмайды.
5. Істi кассациялық сатыдағы сотта қарауға қатысқан судья өзінің қатысуымен қабылданған қаулының күші жойылғаннан кейін бұл iстi бірінші, апелляциялық және кассациялық сатылардағы сотта қарауға қатыса алмайды.
6. Iстi алдыңғы сот сатыларында қарауға қатысқан судья сол iсті кассациялық сатыда қарауға қатыса алмайды. Істі кассациялық сатысында қарауға қатысқан судья сол істі төмен тұрған сатылардағы соттарда қарауға, сондай-ақ осы Кодекстің 484-бабының төртінші бөлігіндегі тәртіппен кассациялық сатының қаулыларын қайта қарауға қатыса алмайды.
7. Істі бірінші, апелляциялық және кассациялық сатыларда қарауға қатысқан судья осы істі жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша қарауға қатыса алмайды.
7-1. Егер судья қылмыстық құқық бұзушылыққа басқа сыбайлас қатысушыларға қатысты бірінші сатыдағы сотта қылмыстық істі қарауға бұрын қатысқан болса, ол жаңадан келіп түскен қылмыстық істі қарау кезінде бірінші сатыдағы сотқа қатыса алмайды.
7-2. Егер апелляциялық және кассациялық сатының судьясы қылмыстық құқық бұзушылыққа басқа сыбайлас қатысушыларға қатысты қылмыстық істі алдыңғы қарауға қатысқан болса, ол тиісінше апелляциялық және кассациялық сатыдағы сотқа қатыса алмайды.
8. Қарсылық бiлдiру қылмыстық процестің кез келген сатысында судьяның іске қатысуын болғызбайтын мән-жайлар туралы белгілі болғанда мәлімделуге тиіс.
9. Судьяға қарсылық бiлдiру, сондай-ақ қарсылық бiлдiрiлуге жататын сот талқылауына қатысушылар туралы мәселенi сот кеңесу бөлмесiнде қаулы шығару арқылы шешедi.
10. Судьяға мәлiмделген қарсылық бiлдiрудi қалған судьялар қарсылық бiлдiрiлген судьяның қатысуынсыз шешедi, ол судьялар кеңесу бөлмесiне кеткенге дейiн өзіне мәлiмделген қарсылық бiлдiру жөнiнде өзiнiң түсiнiктемесiн көпшiлiк алдында айтуға құқылы. Бiрнеше судьяға немесе соттың бүкiл құрамына мәлiмделген қарсылық бiлдiрудi сот толық құрамда көпшiлiк дауыспен шешедi. Дауыстар тең болған кезде судьяға қарсылық бiлдiрiлген болып саналады.
11. Бұлтартпау шараларын қолдану немесе тергеу әрекеттерiн жүргiзу туралы өтiнiшхатты шешетiн, сондай-ақ шағымдарды осы Кодекстің 106-бабында көзделген тәртіппен қарайтын тергеу судьясына мәлiмделген қарсылық бiлдiрудi осы тергеу судьясы қаулы шығара отырып жеке-дара шешедi. Iстi осы Кодекстiң 52-бабының бiрiншi бөлiгiне сәйкес жеке-дара қарайтын судьяға мәлiмделген қарсылық бiлдiрудi сол соттың төрағасы немесе осы соттың басқа судьясы, ал олар болмаған жағдайда, жоғары тұрған соттың судьясы шешедi. Қарсылық бiлдiру туралы мәлiмдеме қанағаттандырылған жағдайда, қылмыстық iс, шағым не өтiнiшхат белгiленген тәртiппен басқа судьяның iс жүргiзуiне берiледi.
12. Қарсылық бiлдiрудi қабылдамау немесе қанағаттандыру туралы қаулы шағым жасауға (прокурордың өтінішхаты бойынша қайта қарауға, наразылық білдіруге) жатпайды. Қаулымен келiспеу туралы дәлелдер апелляциялық шағымға, прокурордың өтінішхатына немесе сот актілерін кассациялық тәртіппен қайта қарау туралы өтінішхатқа, наразылыққа енгiзiлуi мүмкiн.
Ескерту. 87-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 31.10.2015 № 378-V (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі); 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 19.12.2020 № 384-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
88-бап. Прокурорға қарсылық бiлдiру
1. Прокурор осы Кодекстiң 87-бабында көзделген мән-жайлардың кез келгенi болған кезде қылмыстық процеске қатыса алмайды.
2. Прокурордың сотқа дейінгі тергеп-тексеруге қатысуы, сол сияқты оның сотта айыптауды қолдауы оның осы қылмыстық iске одан әрi қатысуына кедергi болып табылмайды.
3. Сотқа дейiнгі тергеп-тексеру кезiнде прокурорға қарсылық бiлдiру туралы мәселенi – жоғары тұрған прокурор, ал сотта iс жүргiзу кезiнде iстi қараушы сот шешедi.
89-бап. Тергеушiге және анықтаушыға қарсылық бiлдiру
1. Осы Кодекстiң 87-бабында көзделген негiздер болған кезде тергеушi және анықтаушы iстi тергеп-тексеруге қатыса алмайды.
2. Осы қылмыстық iс бойынша бұрын жүргiзiлген тергеп-тексеруге тергеушiнің және анықтаушының осындай тиісті түрде қатысуы олардың осы қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге одан әрi қатысуын болғызбайтын мән-жай болып табылмайды.
3. Тергеушіге немесе анықтаушыға қарсылық білдіру туралы мәселенi тергеу бөлімінің бастығы немесе анықтау органының бастығы не прокурор шешедi.
90-бап. Куәгерге қарсылық бiлдiру
1. Осы Кодекстiң 87-бабында және осы баптың екінші, үшінші және төртінші бөліктерінде көзделген мән-жайлардың кез келгенi болған кезде куәгер сотқа дейінгі тергеп-тексеруге қатыса алмайды.
2. Қылмыстық процестi жүргізетін органға жеке өзі немесе қызметi бойынша тәуелді болса, куәгер сотқа дейінгі тергеп-тексеруге қатыса алмайды. Сонымен қатар құқық қорғау органдарының, соттардың қызметкерлері, арнаулы заң оқу орындарының білім алушылары, пробациялық бақылаудағы сотталғандар және басқа қылмыстық істер бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылатын адамдар куәгер ретінде қатыса алмайды.
3. Куәгерлердiң қандай да бiреуiнiң қатысуы жүйелi сипат алған жағдайларды қоспағанда, куәгердiң осының алдында тергеу әрекеттерiн жүргiзуге қатысуы, оның осы қылмыстық iс бойынша басқа тергеу әрекетiн жүргiзуге қатысуын болғызбайтын мән-жай болып табылмайды.
4. Куәгерге қарсылық бiлдiруді тергеу әрекетiн жүргізетін адам шешедi.
5. Өзінің іс бойынша іс жүргізуге қатысуын болғызбайтын мән-жайларды жасырғаны және іс жүргізуге қатысудан осы Кодекстің 86-бабының бірінші бөлігінде көзделген өзін өзі шеттету міндетін орындамағаны үшін куәгер осы Кодекстің 160-бабында көзделген тәртіппен жауаптылықта болады.
91-бап. Сот отырысының хатшысына және сот приставына қарсылық бiлдiру
1. Сот отырысының хатшысы және сот приставы:
1) осы Кодекстiң 87-бабында көзделген мән-жайлардың кез келгенi болған кезде;
2) олардың құзыреттi еместiгi анықталса, қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге қатыса алмайды.
2. Адамның осының алдында сот отырысына сот отырысының хатшысы немесе сот приставы ретiнде қатысуы оның сот отырысына осындай тиісті түрде одан әрi қатысуын болғызбайтын мән-жай болып табылмайды.
3. Сот отырысының хатшысына және сот приставына қарсылық бiлдiру туралы мәселенi iстi қараушы сот шешедi.
92-бап. Аудармашыға және маманға қарсылық бiлдiру
1. Аудармашы және маман:
1) осы Кодекстiң 87-бабында көзделген мән-жайлардың кез келгенi болған кезде;
2) егер олардың құзыреттi еместiгi анықталса, қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге қатыса алмайды.
2. Адамның осының алдында аудармашы немесе маман ретiнде қатысуы олардың осы қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге осындай тиісті түрде одан әрi қатысуын болғызбайтын мән-жай болып табылмайды.
3. Аудармашыға және маманға қарсылық бiлдiру туралы мәселенi қылмыстық процестi жүргізетін орган шешедi.
93-бап. Сарапшыға қарсылық бiлдiру
1. Сарапшы:
1) осы Кодекстiң 87-бабында көзделген мән-жайлардың кез келгенi болған кезде;
2) егер ол анықтаушыға, тергеушiге, прокурорға, судьяға, күдіктіге, айыпталушыға, олардың қорғаушыларына, заңды өкiлдерiне, жәбiрленушiге, азаматтық талапкерге, азаматтық жауапкерге немесе олардың өкiлдерiне қызметтiк немесе өзге де тәуелді жағдайда болған болса немесе болып отырса;
3) егер ол нәтижелерi қылмыстық қудалауды бастау үшiн негiз болған ревизия немесе басқа да тексеру әрекеттерiн жүргiзген болса;
4) егер оның құзыреттi еместiгi анықталса;
5) егер ол iске, осы Кодекстiң 222-бабына сәйкес сот медицинасы саласындағы дәрiгер-маманның адамның мәйiтiн қарап-тексеруге қатысу жағдайларын қоспағанда, маман ретiнде қатысса, қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге қатыса алмайды.
2. Тірі адамға, сондай-ақ мәйітке сараптама жүргізуге сараптама тағайындалғанға дейін тиісті адамға медициналық көмек көрсеткен дәрігер сарапшы ретінде қатыса алмайды.
3. Адамның осы іске осының алдында сарапшы ретінде қатысуы, оның қатысуымен жүргізілген сараптамадан кейін қайталап сараптама тағайындалатын жағдайларды қоспағанда, оған іс бойынша сараптама жүргізуді тапсыруды болғызбайтын мән-жай болып табылмайды.
4. Сарапшыға қарсылық бiлдiру туралы мәселенi қылмыстық процестi жүргізетін орган шешедi.
94-бап. Қорғаушыны, жәбiрленушiнiң (жекеше айыптаушының), азаматтық талапкердің немесе азаматтық жауапкердiң өкiлiн қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге қатысудан шеттету
1. Қорғаушы, сондай-ақ жәбiрленушiнiң (жекеше айыптаушының), азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердiң өкiлi мына мән-жайлардың кез келгенi болған кезде:
1) егер ол бұрын iске судья, прокурор, тергеушi, анықтаушы, сот отырысының хатшысы, сот приставы, куә, сарапшы, маман, аудармашы немесе куәгер ретiнде қатысса;
2) егер ол осы iстi тергеп-тексеруге немесе соттың қарауына қатысқан немесе қатысып отырған лауазымды адаммен туыстық немесе басқа да жеке тәуелділік қатынастарда болса;
3) егер ол қорғалушымен немесе сенiм бiлдiрушiмен мүдделері қарама-қарсы адамға заң көмегін көрсетiп жүрсе немесе бұрын көмек көрсеткен болса, сол сияқты мұндай адамдармен туыстық немесе өзге де жеке тәуелділік қатынастарда болса;
4) егер ол заңның немесе сот шешiмiнің күшіне орай қорғаушы немесе өкiл болуға құқылы болмаса, қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге қатыса алмайды.
2. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру кезінде қорғаушыны, жәбiрленушiнiң (жекеше айыптаушының), азаматтық талапкердің немесе азаматтық жауапкердiң өкілін қатысудан шеттету туралы мәселенi – прокурор, ал сотта іс жүргізу кезінде істі қарайтын сот шешеді.
12-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСКЕ ҚАТЫСАТЫН АДАМДАРДЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
95-бап. Судьялардың, алқабилердiң, прокурорлардың, тергеушiлердiң, анықтаушылардың, қорғаушылардың, сарапшылардың, мамандардың, сот отырысы хатшыларының, сот приставтарының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету
1. Судья, тергеу судьясы, алқаби, прокурор, тергеушi, анықтаушы, қорғаушы, сарапшы, маман, сот отырысының хатшысы, сот приставы, сол сияқты олардың отбасы мүшелерi мен жақын туыстары мемлекеттiң қорғауында болады.
2. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнде санамаланған адамдарға мемлекет сотта қылмыстық iстердi немесе материалдарды қарауға, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүргізуге байланысты олардың өмiрiне қолсұғушылыққа немесе өзге де күш қолдануға қарсы қауiпсiздік шараларын қолдануды заңда көзделген тәртiппен қамтамасыз етедi.
96-бап. Жәбірленушілердің, куәлардың, күдіктілердің, айыпталушылардың және қылмыстық процеске қатысатын басқа да адамдардың қауiпсiздiгі шараларын қолдану мiндетi
1. Қылмыстық процестi жүргізетін орган, егер қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге байланысты күдіктіге, айыпталушыға, жәбiрленушiге, куәге, қылмыстық процеске қатысатын басқа да адамдарға, сондай-ақ олардың отбасы мүшелерi мен жақын туыстарына қатысты күш қолданудың немесе қылмыстық заңда тыйым салынған өзге де іс-әрекеттiң жасалу қатері туралы деректер болса, олардың қауiпсiздiгi шараларын қолдануға мiндеттi.
Мәліметтерге қолжетімділікті шектеу түріндегі қауіпсіздік шарасы мемлекеттік құпияларды не іске қатысатын адамдар өмірінің интимдік жақтары туралы мәліметтерді жария етуден қорғау мақсатында қолданылуы мүмкін.
2. Өздерімен процестік келісім жасалған күдіктінің, айыпталушының, сотталушының не сотталған адамның, оның жақын туыстарының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету қажет болған кезде, көрсетілген адамдардың келісуі бойынша осы Кодексте және заңдарда көзделген мемлекеттік қорғау және қауіпсіздік шаралары қолданылады.
3. Қылмыстық процестi жүргізетін орган осы баптың бiрiншi және екінші бөлiктерінде көрсетілген адамдардың ауызша (жазбаша) арызының негiзiнде немесе өз бастамасы бойынша олардың қауiпсiздiгi шараларын қабылдап, ол туралы тиiстi қаулы шығарады.
4. Қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысатын адамдардың, олардың отбасы мүшелерiнiң және жақын туыстарының өздерінің қауiпсiздiгi шараларын қолдану туралы арыздарын қылмыстық процестi жүргізетін орган оларды алған кезден бастап жиырма төрт сағаттан кешiктiрмей қарауға тиіс. Арыз иесіне тиiстi қаулының көшiрмелері жiберіле отырып, ол қабылданған шешiм туралы дереу хабардар етіледі.
5. Арыз иесі өзiнiң қауiпсiздiгi шараларын қолдану туралы өтiнiшхатын қанағаттандырудан бас тартылғанына орай прокурорға немесе сотқа шағым жасауға құқылы.
6. Қауiпсiздiк шараларын қолданудан бас тарту, егер бұрын берiлген арызда көрiнiс таппаған мән-жайлар туындаса, көрсетілген шараларды қолдану туралы өтінішхатпен қайтадан өтiнiш жасауға кедергi келтiрмейдi.
97-бап. Жәбiрленушiлердiң, куәлардың, күдіктілердің және қылмыстық процеске қатысатын басқа да адамдардың қауiпсiздiгі шаралары
1. Қылмыстық процесті жүргізетін орган куәлардың, күдіктілердің және қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысатын басқа да адамдардың, олардың отбасы мүшелерiнiң және жақын туыстарының қауiпсiздiгі шараларын қамтамасыз ету мақсатында:
1) күш қолданудың немесе қылмыстық заңда тыйым салынған басқа да іс-әрекеттердің қатерін төндіріп отырған адамға оны қылмыстық жауаптылыққа тарту ықтималдығы туралы ресми ескертпе жасайды;
2) қорғалатын адам туралы мәлiметтерге қолжетімділікті шектейді;
3) оның жеке басының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету туралы тапсырма береді;
4) қылмыстық процеске қатысушыларға қатысты күш қолдану (қолдануды ұйымдастыру) немесе өзге де қылмыстық іс-әрекеттер жасау (жасауды ұйымдастыру) ықтималдығын болғызбайтын бұлтартпау шараларын күдіктіге, айыпталушыға қатысты осы Кодексте көзделген тәртіппен қолданады;
5) жақындауға тыйым салу түріндегі процестік мәжбүрлеу шарасын қолданады.
2. Қылмыстық процестi жүргізетін орган шығарған ескертпе адамға қолын қойғыза отырып хабарланады.
3. Қорғалатын адам туралы мәлiметке қолжетімділікті шектеу қылмыстық процестің басынан бастап адамның арызы бойынша орын алуы мүмкін және қылмыстық iстiң материалдарынан адамның сауалнамалық деректерi туралы мәлiметтердi алып, оларды негiзгi iс жүргiзуден бөлек сақтаудан, бұл адамның бүркеншiк ат пайдалануынан тұрады. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам осы шараны қолдану туралы қаулы шығарады, онда қорғалатын адамның жеке басы туралы деректерді құпия сақтау туралы қабылданған шешімнің себептері жазылады, қорғалатын адамның қатысуымен жүргізілетін тергеу әрекеттері хаттамаларында пайдаланылатын бүркеншік аты және қол қою үлгісі көрсетіледі. Қорғалатын адамның қатысуымен процестік әрекеттер қажет болған жағдайда, оны тануды болғызбайтын жағдайларда жүргізіледі. Қаулы және негізгі іс жүргізуден бөлектелген материалдар мөрленген конвертке салынып, ол одан әрі қылмыстық істі тергеген органда сақталады және оның мазмұнымен сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамнан басқа прокурор және сот таныса алады.
4. Куәгерлердiң, күдіктілердің, айыпталушылардың, жәбірленушілердің және қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысатын басқа да адамдардың, олардың отбасы мүшелері мен жақын туыстарының жеке қауiпсiздiгi шараларын қамтамасыз ету тәртiбi заңда айқындалады.
4-1. Қылмыстық қудалау органы «Қылмыстық процеске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғау туралы» Қазақстан Республикасы Заңының
7-бабының 9) тармақшасында көзделген қауіпсіздік шараларын қабылдаған кезде құпиялылық сақтала отырып, жиырма төрт сағат ішінде қадағалаушы прокурор хабардар етіледі.
5. Қауiпсiздiк шараларының қолдануына қарамастан, қылмыстық қудалау органы бұған негiздер болған кезде жәбiрленушiге, куәға, күдіктіге, қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысатын басқа да адамға қатысты қылмыстық заңда тыйым салынған іс-әрекеттің жасалу қатерінің анықталуына байланысты сотқа дейінгі тергеп-тексеруді бастауға мiндеттi.
6. Қауiпсiздiк шараларының күші оларды қолдануға қажеттiлік жойылғанда қылмыстық процестi жүргізетін органның не қорғалатын адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзушылықтар анықталған жағдайда, прокурордың немесе соттың уәждi қаулысымен жойылады. Қорғалатын адамға оның қауiпсiздiгі шараларының күші жойылғандығы немесе қылмыстық процеске қатысатын адамдарға ол туралы деректердiң ашылғандығы туралы дереу хабарлануға тиiс. Қылмыстық процесті жүргізетін органның «Қылмыстық процеске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғау туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 7-бабының 9) тармақшасында көзделген қауіпсіздік шараларын тағайындау туралы не қауіпсіздік шараларының күшін жою туралы шешіміне қорғалатын адамның сотқа немесе прокурорға шағым беруі шағым жасалған шешімнің орындалуын тоқтата тұрады.
Ескерту. 97-бапқа өзгерістер енгізілді – ҚР 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
98-бап. Сот талқылауына қатысатын адамдардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету
1. Төрағалық етушi сот талқылауына қатысушылардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн соттың жабық отырысын өткiзедi, сондай-ақ осы Кодекстiң 97-бабының бiрiншi, екiншi, үшiншi және төртiншi бөлiктерiнде көзделген шараларды қолданады.
2. Сот қорғалатын адамның, айыптаушы тараптың өтiнiшхаты бойынша, сондай-ақ адамның, оның отбасы мүшелері мен жақын туыстарының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету мақсатында өз бастамасы бойынша куәдан:
1) қорғалатын адамның жеке басы туралы деректердi жарияламастан, бүркеншiк атты пайдалана отырып;
2) қалған қатысушылардың қорғалатын адамды дауысы, акценті және сыртқы белгілері: жынысы, ұлты, жасы, бойы, дене бітімі, мүсіні, жүрісі бойынша тануы мүмкін болмайтын жағдайларда;
3) оны сот талқылауына басқа қатысушылардың көзiне көрсетпей, оның ішінде бейнебайланыс арқылы да, жауап алу туралы қаулы шығаруға құқылы.
Судья қорғалатын адамның негізгі іс жүргізуден бөлектелген сауалнамалық деректерін және жеке басын куәландыратын құжаттарын жария етпестен, сот отырысының өзге қатысушыларына, оның ішінде сот отырысының хатшысына ұсынбастан және сот отырысының хаттамасында және (немесе) сот актілерінде көрсетпестен, олармен танысу арқылы жауап алынатын адамның жеке басына жеке өзі көз жеткізеді.
3. Төрағалық етуші:
1) бейне-, дыбыс жазуды жүргізуге және жауап алуды түсіріп алудың өзге тәсілдерін жүргізуге тыйым салуға;
2) сот отырысы залынан адвокатты қоспағанда, сотталушыны, қорғаушы тараптың өкілдерін шығарып жіберуге құқылы.
4. Сот процеске қатысушылардың қандай да бiреуi болмағанда немесе олардың көзбен көрiп отыруынан тыс жауап алған қорғалатын адамның айғағын төрағалық етушi осы қорғалатын адам туралы мәлiметтерді көрсетпестен, сотта барлық қатысушылар қатысып отырған кезде хабарлайды.
5. Қажет болған жағдайларда, сот процеске қатысушылардың және заңда көзделген өзге де адамдардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жөнiнде басқа да шараларды қолданады.
6. Сот талқылауына қатысушылардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету туралы сот қаулысын орындау қылмыстық қудалау органдарына, жазаны орындайтын мекемеге немесе органға, сондай-ақ сот приставына жүктеледi.
13-тарау. ӨТІНІШХАТТАР. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУДІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАР МЕН ЛАУАЗЫМДЫ АДАМДАРДЫҢ ӘРЕКЕТТЕРІ (ӘРЕКЕТСІЗДІГІ) МЕН ШЕШІМДЕРІНЕ ШАҒЫМ ЖАСАУ
99-бап. Қылмыстық процеске қатысушылардың өтiнiшхаттарын қараудың мiндеттiлiгi
1. Қылмыстық процеске қатысушылар сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамға, прокурорға, судьяға (сотқа) қылмыстық процесс барысында маңызы бар мән-жайларды анықтау, өтiнiшхатпен жүгінген тұлғаның немесе өздері өкілдік ететін тұлғаның құқықтары мен заңды мүдделерiн қамтамасыз ету үшiн процестік әрекеттерді жүргiзу немесе процестік шешiмдерді қабылдау туралы өтiнiшхаттармен жүгінуге құқылы.
2. Өтiнiшхаттар процестiң кез келген сатысында мәлiмделуi мүмкiн. Өтiнiшхатты мәлімдеген тұлға қандай мән-жайларды анықтау үшiн әрекет жүргiзудi немесе шешiм қабылдауды өтінетінін көрсетуге тиiс. Жазбаша өтiнiшхаттар қылмыстық істің материалдарына қоса тiгiледi, ауызша өтiнiшхаттар тергеу әрекетiнiң немесе сот отырысының хаттамасына енгізiледi.
3. Өтiнiшхаттың қабылданбауы оны қылмыстық сот iсiн жүргiзудiң келесi кезеңдерiнде қайталап мәлімдеуге немесе қылмыстық процестi жүргізетін басқа орган алдында мәлімдеуге кедергi келтiрмейдi.
4. Өтiнiшхат ол мәлiмделген бойда қаралуға және шешілуге жатады. Өтiнiшхат бойынша шешiмдi дереу қабылдау мүмкiн болмаған жағдайларда, ол мәлiмделген күннен бастап үш тәулiктен кешiктiрiлмей шешiлуге тиiс.
5. Егер өтінішхат iстiң мән-жайларын жан-жақты, толық және объективтi зерттеуге, процеске қатысушылардың немесе басқа да тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қамтамасыз етуге ықпал ететін болса, ол қанағаттандырылуға тиiс. Өзге жағдайларда өтiнiшхатты қанағаттандырудан бас тартылуы мүмкiн. Қылмыстық процесті жүргізетін орган келуін тараптар қамтамасыз еткен адамдардан мамандар немесе куәлар ретінде жауап алу туралы өтінішхаттарды қанағаттандырудан бас тартуға құқылы емес. Қылмыстық процесті жүргізетін орган тараптың көрсеткен адамдарының жауап алуға келуін қамтамасыз етуіне жәрдем көрсетуге, оның ішінде заңда көзделген процестік мәжбүрлеу шараларын қолдана отырып, жәрдем көрсетуге міндетті.
6. Қылмыстық процестi жүргізетін орган өтiнiшхатты қанағаттандырудан толық немесе iшiнара бас тарту туралы уәждi қаулы шығарып, ол өтiнiшхатты мәлімдеген тұлғаға жеткiзiледi. Өтiнiшхат жөнiндегi шешiмге осы Кодексте белгiленген шағым беру мен оны қараудың жалпы қағидалары бойынша шағым жасалуы мүмкiн.
100-бап. Органдар мен лауазымды адамдардың шешiмдерi мен әрекеттерiне (әрекетсіздігіне) шағым жасау
1. Егер жүргiзiлген процестік әрекеттер процеске қатысушылардың, сондай-ақ жеке және заңды тұлғалардың мүдделерiн қозғайтын болса, олар сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның, прокурордың, соттың немесе судьяның шешiмдерi мен әрекеттерiне осы Кодексте белгiленген тәртiппен шағым жасауы мүмкiн.
2. Шағымдар осы қылмыстық iс бойынша шағымдарды қарауға және шешiм қабылдауға заңмен уәкiлеттік берiлген мемлекеттiк органға немесе лауазымды адамға берiледi.
3. Шағымдар ауызша және жазбаша болуы мүмкiн. Ауызша шағымдар арыз иесі және шағымды қабылдап алған лауазымды адам қол қоятын хаттамаға кiргiзiледi. Тиiстi лауазымды адамдардың қабылдауында азаматтар ауызша айтқан шағымдар жазбаша түрде ұсынылатын шағымдармен бірдей жалпы негiзде шешiледi. Шағымға қосымша материалдар қоса тiркелуi мүмкiн.
4. Қылмыстық процесс жүргiзiлетiн тiлдi бiлмейтiн адамның шағымды ана тiлiнде немесе өзi бiлетiн тiлде беру құқығы қамтамасыз етiледi.
5. Шағым берген тұлға оны кері қайтарып алуға құқылы. Күдікті, айыпталушы қорғаушының шағымын кері қайтарып алуға құқылы; азаматтық талапкер, жәбiрленушi (жекеше айыптаушы), азаматтық жауапкер өзінің заңды өкiлден басқа өкiлiнiң шағымын кері қайтарып алуға құқылы. Күдіктінің, айыпталушының мүддесінде берiлген шағым тек солардың келiсуiмен ғана кері қайтарылып алынуы мүмкiн. Шағымды кері қайтарып алу, осы Кодексте тiкелей көзделген жағдайларды қоспағанда, осы Кодекстiң 102-бабында көрсетiлген мерзiмдер өткенге дейiн оны қайтадан беруге кедергi келтiрмейдi.
101-бап. Ұстап алынған немесе күзетпен ұсталатын адамдардың шағым жолдау тәртiбi
1. Алдын ала қамауға алу орындарының әкiмшiлiгi қылмыстық құқық бұзушылық жасады деген күдік бойынша ұстап алынған немесе бұлтартпау шарасы ретiнде күзетпен ұсталатын адамдардың қылмыстық процестi жүргізетін органға жолданған шағымдарын оған дереу беруге мiндеттi.
2. Ұстап алынған немесе күзетпен ұсталатын адамдардың азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе қадір-қасиетті қорлайтын қарым-қатынас түрлеріне, сондай-ақ тергеушiнiң, анықтаушының, анықтау органы бастығының әрекеттерiне немесе шешiмдерiне шағымдарын қамауға алу орындарының әкiмшiлiгi – дереу прокурорға, ал прокурордың әрекеттерi мен шешiмдеріне шағымдарды жоғары тұрған прокурорға беруге мiндеттi. Өзге шағымдарды қамауға алу орындарының әкiмшiлiгi олар келiп түскен кезден бастап бiр тәулiктен кешiктiрмей іс жүргізуінде іс жатқан адамға немесе органға бередi.
102-бап. Шағымдарды берудiң мерзiмдерi
Анықтаушының, анықтау органының, тергеушiнiң, прокурордың, судьяның немесе соттың әрекеттерiне және шешiмдерiне шағымдар сотқа дейінгі бүкіл тергеп-тексеру және сот талқылауы барысында берілуі мүмкін. Қылмыстық істі сотқа дейінгі сатыда тоқтату туралы шешімге шағымдар қылмыстық қудалау органының тиісті қаулысы шығарылған не оны прокурор бекіткен кезден бастап бір жыл ішінде берілуі мүмкін. Бiрiншi, апелляциялық немесе кассациялық сатылардағы соттар шығарған сот актілеріне шағымдар осы Кодексте белгiленген мерзiмдерде берiледi.
103-бап. Шағым берiлуiне байланысты шешiмнiң орындалуын тоқтата тұру
Осы Кодексте көзделген жағдайларда шағым беру шағым жасалған шешiмнiң орындалуын тоқтата тұрады. Өзге жағдайларда шағым келтіру, егер шағымды қараушы адам осыны қажет деп тапса, шағым жасалған шешiмнiң орындалуын тоқтата тұруға әкеп соғуы мүмкiн.
104-бап. Шағымдарды қараудың жалпы тәртiбi
1. Шағымды қарауды өздерінің әрекеттерiне шағым жасалған анықтаушыға, тергеушiге, прокурорға немесе судьяға, сол сияқты шағым жасалған шешiмдi бекiткен лауазымды адамға тапсыруға тыйым салынады.
2. Тергеу бөлімінің бастығы, анықтау органының бастығы, прокурор немесе судья шағымды қарай отырып, онда жазылған барлық дәлелдердi тексеруге, қажет болған кезде қосымша материалдарды талап етіп алдыруға, тиiстi лауазымды адамдардан, жеке немесе заңды тұлғалардан шағым жасалған әрекеттер мен шешiмдерге қатысты жазбаша түсiнiктемелер алуға мiндеттi.
3. Шағымды қараушы тергеу бөлімінің бастығы, анықтау органының бастығы, прокурор немесе судья өз өкiлеттiктерi шегiнде қылмыстық процеске қатысушылардың, сондай-ақ өзге де жеке немесе заңды тұлғалардың бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерiн қалпына келтiруге дереу шара қолдануға мiндеттi.
4. Егер шағым жасалған, құқыққа сыйымсыз iс-әрекеттермен немесе шешiмдермен жеке немесе заңды тұлғаға моральдық, дене немесе мүлiктiк зиян келтiрiлсе, оған осы Кодекстiң 4-тарауында көзделген зиянның өтелуіне немесе жойылуына құқығы және сол құқықты жүзеге асырудың тәртiбi түсiндiрiлуге тиiс.
Ескерту. 104-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
105-бап. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамдардың, тергеу бөлімі бастығының, анықтау органы бастығының, прокурордың әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне өздерінің құқықтары мен мүдделерін немесе өздері білдіретін құқықтар мен мүдделерді қорғайтын тұлғалар берген шағымдарды қарау тәртібі
1. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамдардың әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешiмдерiне өздерінің құқықтары мен мүдделерін немесе өздері білдіретін құқықтар мен мүдделерді қорғайтын тұлғалар берген шағымдар тергеу бөлімінің бастығына, анықтау органының бастығына, прокурорға немесе сотқа беріледi.
Өзiнiң жеке әрекеттерiне (әрекетсіздігіне) немесе шешiмдерiне шағым түскен, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам шағымды өзiнiң түсiндірмелерiмен бiрге тергеу бөлімінің бастығына, анықтау органының бастығына дереу жіберуге мiндеттi.
Тергеу бөлімі бастығының, анықтау органы бастығының әрекеттерiне (әрекетсіздігіне) және шешiмдерiне шағымдар прокурорға берiледi. Өзiнiң жеке әрекеттерiне (әрекетсіздігіне) немесе шешiмдерiне шағым түскен тергеу бөлімінің бастығы немесе анықтау органының бастығы шағымды өзiнiң түсiндірмелерiмен бiрге тиiстi прокурорға дереу жіберуге мiндеттi.
Прокурордың әрекеттерiне (әрекетсіздігіне) және шешiмдерiне шағымдар жоғары тұрған прокурорға берiледi. Осы Кодекстің 106-бабында көрсетілген мәселелер бойынша шағымдар сотқа беріледі және осы бапта көзделген тәртіппен қаралады.
1-1. Шағымды қабылдаудан және тіркеуден бас тартуға жол берілмейді және ол заңда белгіленген жауаптылыққа әкеп соғады.
Өзінің құқықтары мен мүдделерін немесе өзі білдіретін құқықтар мен мүдделерді қорғайтын адамның тергелетін қылмыстық істің мәні жөніндегі шағымдары, сондай-ақ оған жауап және шағымды қарау нәтижелері бойынша қабылданған шешім қылмыстық іс материалдарына қосып тігіледі.
2. Прокурор, тергеу бөлімінің бастығы, анықтау органының бастығы шағымды алған кезден бастап жеті тәулік ішінде оны қарауға және шағым берген тұлғаны қабылданған шешім туралы хабардар етуге міндетті. Ұстап алу, күдікті деп тану, күдіктінің іс-әрекетін саралау, лауазымнан шеттету, санкцияланбаған қарап-тексеруді, тінтуді, алуды жүргізу, мүлікке билік етуді уақытша шектеу, мүлікпен мәмілелер және өзге де операциялар жасауды тоқтата тұру кезіндегі заңды бұзушылық туралы шағымдар алынған кезінен бастап үш тәулік ішінде қаралуға жатады. Шағымды тексеру үшін қосымша материалдарды талап етіп алдыру не өзге де шаралар қабылдау қажет болатын айрықша жағдайларда шағым берген тұлғаға бұл жөнінде хабарлай отырып, шағымды он бес тәулікке дейінгі мерзімде қарауға жол беріледі.
3. Шағымды қарау нәтижесінде тергеу бөлімінің бастығы, анықтау органының бастығы прокурордың алдында шағым жасалған шешiмнің күшін жою немесе оны өзгерту туралы өтінішхат беруге, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның орындауы үшін міндетті нұсқаулар, анықтау органына тапсырмалар беруге құқылы.
Шағымды қарау нәтижесiнде шағым жасалған шешiмнің күшін жойып немесе оны өзгертіп, шағымды толық немесе iшiнара қанағаттандыру туралы не шағымды қанағаттандырудан бас тарту туралы шешiм қабылдануы мүмкiн.
Бұл ретте, бұрын шығарылған шешiм, егер бұл шағым берген тұлғаның немесе соның мүддесіне орай шағым берiлген тұлғаның жағдайын нашарлатуға алып келетін болса, өзгертілмейді.
4. Шағым берген тұлға шағым бойынша қабылданған шешiм және одан әрi шағым жасау тәртiбi туралы хабардар етілуге тиіс. Шағымды қанағаттандырудан бас тарту уәжді болуға тиiс.
Ескерту. 105-бап жаңа редакцияда - ҚР 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); өзгерістер енгізілді - ҚР 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 02.07.2021 № 62-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік алпыс күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
106-бап. Прокурордың, қылмыстық қудалау органдарының әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне жасалған шағымдарды сотта қарау тәртібі
1. Құқықтары мен бостандықтарын прокурордың, тергеу және анықтау органдарының әрекеті (әрекетсіздігі) және шешімі тікелей қозғайтын тұлға қылмыстық құқық бұзушылық туралы, сондай-ақ сотқа дейінгі тергеп-тексерудің басталуында, тергеп-тексеру мерзімдерін үзуде, қылмыстық істі тоқтатуда, сот-медициналық сараптама жүргізу үшін медициналық ұйымға мәжбүрлеп орналастыруда, тінтуді және (немесе) алуды жүргізуде, өзге де әрекеттерді (әрекетсіздіктерді) жасауда және шешімдерді қабылдауда заңның бұзылуы туралы арызды қабылдаудан бас тартуға шағыммен сотқа жүгінуге құқылы. Шағымды осы баптың тәртібімен қарау кезінде сот осы Кодекске сәйкес қылмыстық істі мәні бойынша шешкен кезде сот қарауының нысанасы болып табылуы мүмкін мәселелерді алдын ала шешпеуге тиіс.
2. Сот шағымды қараған кезде істегі бар дәлелдемелерге баға бермей, арыз иесі өз шағымында көрсеткен барлық мән-жайларды анықтаушының, тергеушінің, прокурордың тексергенін және ескергенін анықтауға тиіс. Бұл ретте сот кінәнің дәлелденгені немесе дәлелденбегені, жиналған дәлелдемелердің жол берілетіндігі немесе жол берілмейтіндігі туралы түйін жасамай, іс бойынша шешім қабылдау үшін материалдық-құқықтық және процестік негіздердің бар екенін не жоқ екенін тексеруге тиіс.
3. Сот тексеруінің шектері осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген әрекеттерді жасау (әрекетсіздік) және шешімдерді қабылдау кезінде заң нормаларының сақталуын анықтаумен шектеледі.
4. Шағым келтіру шағым жасалып отырған әрекеттің жүргізілуін және шағым жасалып отырған шешімнің орындалуын тоқтата тұрмайды.
5. Шағым қылмыстық процесті жүргізетін орган тұрған жердегі аудандық сотқа, тұлғаның келіспеген шешіммен танысқан күнінен бастап он бес тәулік ішінде не прокурордың өз атына берілген шағымды қанағаттандырудан бас тартатыны туралы хабарламасы алынғаннан кейін дәл сол мерзімде немесе, егер прокурорға берілген шағымға жауап алынбаған болса, шағым берілгеннен кейін он бес тәулік өткен күннен бастап берілуі мүмкін.
6. Шағымды тергеу судьясы үш тәулік ішінде сот отырысын өткізбей жеке-дара қарайды. Егер заңды және негізді шешім қабылдау үшін маңызы бар мән-жайларды зерттеу қажет болса, тергеу судьясы шағымды он тәулік ішінде жабық сот отырысында тиісті тұлғалар мен прокурордың қатысуымен қарайды, олардың келмеуі шағымды қарауға кедергі келтірмейді. Тергеу судьясының өкімі бойынша сот отырысы бейнебайланыс режимінде өткізілуі мүмкін. Сот отырысының барысында хаттама жүргізіледі. Қажет болған кезде тергеу судьясы қосымша материалдарды талап етіп алдырып, тиісті тұлғаларды шақыруға және олардан сұрақ алуға құқылы. Әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне шағым жасалып отырған лауазымды адамдар соттың сұрау салуы бойынша үш тәулік ішінде мұндай әрекеттерді (әрекетсіздікті) жасауға және шешімдерге негіз болған материалдарды сотқа ұсынуға міндетті.
7. Сот отырысын өткізу кезінде тергеу судьясы қандай шағымның қаралуға жататынын хабарлайды, осыдан кейін, егер арыз иесі сот отырысына қатысып отырған болса, ол шағымды негіздейді, содан соң басқа да келген адамдар тыңдалады, олар сотқа дәлелдемелер беруге құқылы. Шағым жасалған әрекеттердің (әрекетсіздіктің) немесе шешімдердің заңдылығын дәлелдеу ауыртпалығы оларды жасаған немесе қабылдаған тұлғаға жүктеледі.
8. Тергеу судьясы шағымды қарау нәтижелері бойынша:
1) заңсыз деп танылған процестік шешімнің күшін жою туралы;
2) тиісті лауазымды адамның әрекеттерін (әрекетсіздігін) заңсыз немесе негізсіз деп және оның жол берілген бұзушылықты жою міндетін тану туралы;
3) прокурорға азаматтың немесе ұйымның құқықтары мен заңды мүдделерінің жол берілген бұзылуын жою міндетін жүктеу туралы;
4) шағымды қанағаттандырусыз қалдыру туралы тиісті қаулы шығарады.
107-бап. Тергеу судьясының қаулыларына, санкцияларына шағым жасау, прокурордың өтінішхатын келтіру
Ескерту. 107-баптың тақырыбы жаңа редакцияда - ҚР 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
1. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында күдікті, оның қорғаушысы, заңды өкілі, жәбірленуші, оның заңды өкілі, өкілі, тергеу судьясының актісімен құқықтары мен бостандықтары тікелей қозғалатын адам тергеу судьясының мынадай:
1) күдіктіні күзетпен ұстау, экстрадициялық қамақ, үйқамақ, кепіл түріндегі бұлтартпау шарасын санкциялау немесе күзетпен ұстау, үйқамақ мерзімін ұзарту туралы;
2) күдіктіні күзетпен ұстауға, экстрадициялық қамаққа, үйқамаққа, кепілге санкция беруден бас тарту немесе күзетпен ұстау, үйқамақ мерзімін ұзартудан бас тарту туралы;
3) санкцияланған бұлтартпау шарасының күшін жою немесе күшін жоюдан бас тарту туралы;
4) мүлікке тыйым салу не тыйым салудан бас тарту туралы;
5) эксгумациялау не одан бас тарту туралы;
6) халықаралық іздестіру жариялау не одан бас тарту туралы;
7) сот-медициналық және (немесе) сот-психиатриялық сараптама жүргізу үшін адамды медициналық ұйымға мәжбүрлеп орналастыру не одан бас тарту туралы;
8) кепіл нысанасын мемлекет кірісіне айналдыру немесе одан бас тарту туралы;
9) прокурордың, қылмыстық қудалау органдарының әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне шағымдарды қарау жөніндегі;
10) қарап-тексеруді, тінтуді, алуды, жеке тінтуді, мәжбүрлеп куәландыруды, үлгілерді мәжбүрлеп алуды санкциялау не санкциялаудан бас тарту туралы;
11) сараптама тағайындау не тағайындаудан бас тарту, не жасырын тергеу әрекеттерін қоспағанда, қылмыстық қудалау органының өзге де тергеу әрекеттерін жүргізуі туралы қаулысына, санкциясына шағым жасауға, ал прокурор өтінішхат келтіруге құқылы.
1-1. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында прокурор тергеу судьясының:
1) жасырын тергеу әрекеттерін санкциялау не санкциялаудан бас тарту туралы;
2) жасырын тергеу әрекеттерінің мерзімдерін ұзарту не ұзартудан бас тарту туралы;
3) адамды оған қатысты жүргізілген жасырын тергеу әрекеттері туралы хабардар ету мерзімдерін ұзарту не ұзартудан бас тарту туралы;
4) сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының адамды оған қатысты жүргізілген жасырын тергеу әрекеттері туралы хабардар етпеуіне келісетіні туралы не сотқа дейінгі тергеп-тексеру органына мұндай келісім беруден бас тарту туралы;
5) прокурордың жасырын тергеу әрекеттерін тоқтату туралы өтінішхатын қанағаттандырудан бас тарту туралы;
6) осы Кодекстің 235-бабында белгіленген тәртіппен жүргізілген жасырын тергеу әрекеттерін тоқтату және алынған нәтижелерді дәлелдемелер ретінде пайдалануға жол бермеу туралы қаулысына, санкциясына өтінішхат келтіруге құқылы.
2. Тергеу судьясының осы баптың қағидаларына сәйкес шығарған қаулысына жария етілген кезінен бастап үш тәулік ішінде тергеу судьясы қаулы шығарған сот арқылы облыстық және оған теңестірілген сотқа осы баптың бірінші бөлігінде аталған тұлғалар шағым жасауы, сондай-ақ оған прокурор өтінішхат келтіруі мүмкін. Дәлелді себеппен өткізіліп алынған мерзім мүдделі тұлғаның өтінішхаты бойынша осы Кодекстің 50-бабына сәйкес қалпына келтірілуі мүмкін.
3. Шағым беру немесе прокурордың өтінішхатын келтіру осы Кодекстің 55-бабы бірінші бөлігінің 8) және 10) тармақтарында және осы баптың бірінші бөлігінің 1), 2), 7) және 10) тармақтарында көрсетілген мәселелер бойынша қаулыда көрсетілген шешімдердің орындалуын тоқтата тұрмайды.
4. Шағым жасауға, прокурордың өтінішхатын келтіруге арналған мерзім өткеннен кейін материалдар шағыммен, прокурордың өтінішхатымен бірге облыстық немесе оған теңестірілген сотқа жіберіліп, бұл жөнінде арыз иесіне және әрекеттері мен шешімдеріне шағым жасалған тұлғаға және прокурорға хабарланады. Облыстық немесе оған теңестірілген соттың шағымды, прокурордың өтінішхатын қарау нәтижелері бойынша қабылдаған шешімі түпкілікті болып табылады.
5. Облыстық немесе оған теңестірілген соттың судьясы осы баптың екінші және үшінші бөліктерінде көзделген қағидалар мен мерзімдерді сақтай отырып, шағым, прокурордың өтінішхаты сотқа келіп түскен кезден бастап үш тәуліктен кешіктірмей тергеу судьясы қаулысының, санкциясының заңдылығын және негізділігін тексеруді жүзеге асырады.
Облыстық немесе оған теңестірілген сот судьясының шағымды, прокурордың өтінішхатын қарау нәтижелері бойынша шығарылған қаулысы жария етілген кезінен бастап заңды күшіне енеді.
6. Осы баптың бірінші бөлігінің 1), 2) және 11) тармақтарында көрсетілген, егер тергеу судьясы оларды ашық сот отырысында қараған болса, ашық сот отырысында қаралуға тиіс мәселелерді қоспағанда, қарау жабық сот отырысында өтеді.
Сот отырысына прокурор және күдіктінің қорғаушысы қатысады. Отырысқа күдікті, оның заңды өкілі, жәбірленуші, оның заңды өкілі, өкілі және шағым жасалған шешімде құқықтары мен мүдделері қозғалатын басқа адамдар да қатыса алады, шағымды, прокурордың өтінішхатын қарау уақыты мен орны туралы уақтылы хабарланған кезде олардың келмей қалуы бұлардың сотта қаралуына кедергі болмайды.
Осы баптың бірінші бөлігінің 10) тармағында көзделген жағдайда, жабық сот отырысына қатысатын адамдар тізбесін шағымды, өтінішхатты қарайтын судья айқындайды.
Осы баптың 1-1-бөлігінде көзделген мәселелерді қарау осы Кодекстің 234-бабына сәйкес жүргізіледі.
7. Сот тараптардың дәлелдерін тыңдап, ұсынылған материалдарды қарап шығып, мынадай:
1) тергеу судьясының қаулысын, санкциясын өзгеріссіз қалдыру туралы;
2) тергеу судьясының қаулысын, санкциясын өзгерту туралы;
3) тергеу судьясы қаулысының, санкциясының күшін жою және жаңа қаулы шығару туралы уәжді қаулылардың бірін шығарады.
8. Сот қаулысының көшірмесі сотқа дейінгі тергеп-тексеру органына, сондай-ақ прокурорға, күдіктіге, қорғаушыға және адамды күзетпен ұстау орыны әкімшілігінің өкіліне жіберіледі және дереу орындалуға жатады.
Осы баптың бірінші бөлігінің 10) тармағында және 1-1-бөлігінде көзделген жағдайларда, сот қаулысы прокурорға табыс етіледі (жіберіледі).
9. Шет мемлекеттің аумағында қылмыс жасады деп айыпталған немесе сотталған адамды ұстап беру (экстрадициялау) туралы шешімге шағым жасау және оның заңдылығы мен негізділігін соттың тексеруі осы Кодекстің 92-бабында көзделген тәртіппен жүзеге асырылады.
Ескерту. 107-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 31.10.2015 № 378-V (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі); 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (01.03.2018 бастап қолданысқа енгізілетін 1-тармақтың тергеу судьясының жасырын тергеу әрекеттерін санкциялау не санкциялаудан бас тарту не жасырын тергеу әрекеттерінің мерзімдерін ұзартудан бас тарту туралы қаулысына өтінішхат келтіру бөлігінде 20) тармақшасының бесінші, сегізінші және оныншы абзацтарын қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 19.12.2020 № 384-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
108-бап. Сот үкіміне, қаулыларына шағымдар, прокурордың өтінішхаттары
Бірінші сатыдағы соттардың үкіміне, қаулыларына шағымдар, прокурордың өтінішхаттары осы Кодекстің 48-тарауының қағидаларына сәйкес беріледі. Заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарау туралы шағымдар, наразылықтар, өтінішхаттар осы Кодекстің 52-тарауында белгіленген қағидаларға сәйкес беріледі.
Ескерту. 108-бап жаңа редакцияда - ҚР 11.07.2017 № 91-VI Заңымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).
14-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСКЕ ҚАТЫСАТЫН АДАМДАР ТУРАЛЫ ҚОРЫТЫНДЫ ЕРЕЖЕЛЕР
109-бап. Процеске қатысушы деп тануды талап ету құқығы
1. Қылмыстық процестiң қатысушысы болып табылмайтын адамдардың осы Кодексте көзделген негiздер болған кезде, өздерін күдіктілер, жәбiрленушiлер, жекеше айыптаушылар, азаматтық талапкерлер, азаматтық жауапкерлер, олардың заңды өкiлдерi және өкiлдерi деп тануды талап етуге құқығы бар. Көрсетілген адамдардың арыздарын (өтiнiшхаттарын) қылмыстық процестi жүргізетін орган оларды алған кезден бастап үш тәулiктен кешiктiрмей қарауға тиiс. Қабылданған шешiм туралы арыз иесі дереу хабардар етіледі, оған тиiстi қаулының көшiрмесi жiберiледі.
2. Арыз иесі өз өтiнiшхатын қанағаттандырудан бас тартылуына немесе оны шешудiң кейiнге қалдырылуына тиiстi қаулының көшiрмесiн алғаннан кейiн бес тәулiктiң iшiнде прокурорға, сотқа шағым жасауға құқылы. Егер қаулының көшiрмесi шағым берiлген кезден бастап он тәулiктiң iшiнде алынбаса, арыз иесі осы әрекетсіздікке сотқа шағым жасауға немесе өзін процеске қатысушы деп тану туралы арызбен прокурорға өтініш жасауға құқылы.
Егер қайтыс болған немесе қылмыстық құқық бұзушылық салдарынан өз еркiн саналы түрде бiлдiру қабiлетiн жоғалтқан адамның жақын туысы, жұбайы (зайыбы) оның құқықтық мирасқоры болғысы келсе, өзiн жәбiрленушi деп тануды талап ете алады. Көрсетілген өтінішхатты қылмыстық процестi жүргізетін орган осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көзделген тәртiппен қарайды.
110-бап. Қылмыстық процеске қатысатын адамдарға құқықтары мен мiндеттерiн түсiндiру және оларды жүзеге асыру мүмкiндiгiн қамтамасыз ету мiндетi
1. Қылмыстық процеске қатысатын әрбiр адамның өз құқықтары мен мiндеттерiн, өзі таңдаған ұстанымның құқықтық салдарын бiлуге, сондай-ақ өзінің қатысуымен өтiп жатқан процестік әрекеттердiң мәні және өзіне танысу үшiн ұсынылған қылмыстық iс материалдарының мазмұны бойынша түсіндірме алуға құқығы бар.
2. Қылмыстық процестi жүргізетін орган қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысатын әрбiр адамға оған тиесiлi құқықтар мен оған жүктелген мiндеттердi, оның ішінде кәмелетке толмағандар қатысқан істер бойынша – олардың өкілдеріне істі кәмелетке толмағанның істері жөніндегі мамандандырылған сотта не кәмелетке толмағандардың тұрғылықты жері бойынша сотта қарату құқығын түсiндiруге, оларды жүзеге асыру мүмкiндiгiн осы Кодексте көзделген тәртiппен қамтамасыз етуге тиiс. Қылмыстық процестi жүргізетін орган адамның өтiнуi бойынша оның құқықтары мен мiндеттерiн қайталап түсiндiруге мiндеттi.
3. Қылмыстық процестi жүргізетін орган процеске қатысушыларға қарсылық білдіру мәлiмделуi мүмкiн адамдардың тегiн және олар туралы басқа да қажеттi деректердi хабарлауға мiндеттi.
4. Қылмыстық процеске қатысушы жағдайына ие болған адамға ол қатысатын процестік әрекеттi жүргізу басталғанға дейiн және ол процеске қатысушы ретiнде қандай да бір ұстанымын бiлдiргенге дейiн оның құқықтары мен мiндеттерi мiндеттi түрде түсiндiрiледi. Сот отырысына келген процеске қатысушыға сот оған тиесiлi құқықтар мен оған жүктелген мiндеттерді, олар сотқа дейiнгi тергеп-тексеру барысында түсiндiрiлмегенiне қарамастан, түсiндiруге мiндеттi.
5. Қылмыстық процестi жүргізетін орган куәгердiң, аудармашының, маманның, сарапшының қатысуымен өтетін әрбір процестік әрекет басталар алдында олардың мiндеттерi мен құқықтарын түсiндiруге мiндеттi. Куәнiң құқықтары мен мiндеттерiн оған қылмыстық тергеу органы одан бiрiншi рет жауап алар алдында түсіндіруге және сот отырысында қайталап түсiндiруге тиіс.
3-БӨЛІМ. ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР ЖӘНЕ ДӘЛЕЛДЕУ
15-тарау. ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР
111-бап. Дәлелдемелер ұғымы
1. Заңды түрде алынған, олардың негізінде анықтау органы, анықтаушы, тергеушi, прокурор, сот осы Кодексте айқындалған тәртiппен Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiнде көзделген іс-әрекеттiң бар екенін немесе жоқ екенін, күдіктінің, айыпталушының немесе сотталушының бұл әрекеттi жасағанын немесе жасамағанын, оның кiнәлiлiгiн не кiнәсіздігін, сондай-ақ iстi дұрыс шешу үшiн маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтайтын нақты деректер қылмыстық iс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
2. Қылмыстық iстi дұрыс шешу үшiн маңызы бар нақты деректер: күдіктінің, айыпталушының, жәбiрленушiнiң, куәнің, қорғалуға құқығы бар куәнің, сарапшының, маманның айғақтарымен; сарапшының, маманның қорытындысымен; заттай дәлелдемелермен; процестік әрекеттердiң хаттамаларымен және өзге де құжаттармен белгіленеді.
112-бап. Дәлелдемелер ретiнде жол берілмейтін нақты деректер
1. Нақты деректер, егер олар осы Кодекстiң талаптары бұзыла отырып алынса, алынған нақты деректердiң анықтығына сотқа дейінгі тергеп-тексеру немесе істі сотта қарау кезiнде процеске қатысушыларды заңмен кепiлдiк берiлген құқықтарынан айыру немесе құқықтарына қысым көрсету арқылы немесе қылмыстық процестiң өзге де ережелерiн бұзу арқылы ықпал етсе немесе ықпал етуі мүмкiн болса, оның iшiнде:
1) азаптауды, зорлық-зомбылықты, қорқытуды, алдауды, сол сияқты өзге де заңсыз әрекеттер мен қатыгез қарым-қатынасты қолдану арқылы;
2) қылмыстық процеске қатысатын адамға өз құқықтары мен міндеттері жөнінде түсiндiрмеу, толық немесе дұрыс түсiндiрмеу салдарынан туындаған оның жаңылысуын пайдалану арқылы;
3) осы қылмыстық iс бойынша iс жүргiзудi жүзеге асыруға құқығы жоқ адамның процестік әрекетті жүргiзуiне байланысты;
4) қарсылық білдірілуге жататын адамның процестік әрекетке қатысуына байланысты;
5) процестік әрекетті жүргiзу тәртiбiн елеулі түрде бұзу арқылы;
6) белгiсiз көзден не сот отырысында анықтала алмайтын көзден;
7) дәлелдеу барысында қазіргі заманғы ғылыми бiлiмге қайшы келетiн әдiстердi қолдану арқылы алынса, дәлелдемелер ретiнде пайдалануға жол берiлмейдi деп танылуға тиiс.
2. Қылмыстық процесте нақты деректердiң дәлелдемелер ретiнде пайдаланылуына жол бермеуді, сондай-ақ оларды шектеп пайдалану мүмкiндiгiн анықтау органы, анықтаушы, тергеуші, прокурор немесе сот өз бастамасы бойынша немесе тараптың өтiнiшхаты бойынша белгiлейдi. Анықтау органы, анықтаушы, тергеуші, прокурор немесе судья дәлелдемелерге жол бермеу туралы мәселені шеше отырып, әрбір жағдайда жол берілген бұзушылықтың нақты қалай көрініс тапқанын анықтауға және уәжді шешім қабылдауға міндетті.
3. Егер күдіктінің, қорғалуға құқығы бар куәнің, жәбiрленушiнiң және куәнiң айғақтары, сарапшының, маманның қорытындысы, заттай дәлелдемелер, тергеу және сот әрекеттерiнiң хаттамалары және өзге де құжаттар қылмыстық iс материалдарының тізімдемесіне енгізілмесе, оларды айыптау негiзiне жатқызуға болмайды. Күдіктінің одан куә ретiнде алдын ала жауап алу барысында берген айғақтары дәлелдемелер ретiнде таныла алмайды және оларды оның жұбайына (зайыбына) және жақын туыстарына қарсы қолдануға, сондай-ақ күдіктіні айыптау негiзiне жатқызуға болмайды.
4. Қылмыстық-процестік заңды бұза отырып алынған нақты деректер дәлелдемелер ретінде жол берілмейтін деректер деп танылады және олар айыптау негiзiне жатқызыла алмайды, сондай-ақ осы Кодекстiң 113-бабында көрсетілген кез келген мән-жайларды дәлелдеу кезiнде пайдаланыла алмайды.
5. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көрсетілген бұзушылықтар арқылы алынған нақты деректер тиiстi бұзушылықтар және қылмыстық істі тергеп-тексеру барысында оларға жол берген тұлғалардың кінәлілігі фактісінің дәлелдемелері ретінде пайдаланылуы мүмкiн.
Ескерту. 112-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 09.06.2021 № 49-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
113-бап. Қылмыстық iс бойынша дәлелденуге жататын мән-жайлар
1. Қылмыстық iс бойынша:
1) оқиға және қылмыстық заңда көзделген қылмыстық құқық бұзушылық құрамының белгiлерi (оның жасалған уақыты, орны, тәсілі және басқа да мән-жайлары);
2) қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекеттi кiмнiң жасағаны;
3) адамның қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекеттi жасаудағы кiнәлiлiгi, оның кiнәсiнiң нысаны, жасалған іс-әрекеттiң себептері, заңдық және iс жүзiндегi қателiктері;
4) күдіктінің, айыпталушының жауаптылық дәрежесi мен сипатына әсер ететiн мән-жайлар;
5) күдіктінің, айыпталушының жеке басын сипаттайтын мән-жайлар;
6) жасалған қылмыстық құқық бұзушылықтың салдарлары;
7) қылмыстық құқық бұзушылықтан келтiрілген зиянның сипаты мен мөлшерi;
8) әрекеттiң қылмыстық құқыққа қайшылығын жоққа шығаратын мән-жайлар;
9) қылмыстық жауаптылық пен жазадан босатуға әкеп соғатын мән-жайлар дәлелденуге жатады.
2. Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы iстер бойынша дәлелденуге жататын қосымша мән-жайлар – осы Кодекстiң 531-бабында, ал есі дұрыс емес адамдардың қоғамға қауіпті іс-әрекеттері туралы істер бойынша осы Кодекстің 510-бабында көрсетілген.
3. Қылмыстық іс бойынша басқа да мән-жайлармен қатар Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 48-бабына сәйкес тәркіленуге жататын мүліктің заңсыз, оның ішінде қылмыстық құқық бұзушылық жасау нәтижесінде алынғанын немесе осы мүліктен түскен кірістер болып табылатынын не қылмыстық құқық бұзушылық жасау қаруы немесе құралы ретінде не экстремистік немесе террористік әрекетті не қылмыстық топты қаржыландыру немесе өзгедей қамтамасыз ету үшін пайдаланылғанын немесе пайдалануға арналғанын растайтын мән-жайлар дәлелденуге жатады.
4. Қылмыстық іс бойынша қылмыстық құқық бұзушылық жасауға ықпал еткен мән-жайлар да анықталуға жатады.
Ескерту. 113-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
114-бап. Дәлелдемелерсiз анықталатын мән-жайлар
Мына мән-жайлар, егер тиiстi құқықтық рәсiмдер шеңберiнде:
1) жалпыға белгiлi фактiлер;
2) қазіргі заманғы ғылымда, техникада, өнерде, кәсiпте жалпыға бірдей қабылданған зерттеу әдiстерiнiң дұрыстығы;
3) заңды күшiне енген сот актісімен белгiленген мән-жайлар;
4) адамның заңды бiлуi;
5) адамның өз қызметтiк және кәсiби мiндеттерiн бiлуi;
6) арнаулы даярлығы немесе бiлiмі бар екендiгiн растайтын құжатты ұсынбаған және арнаулы даярлық немесе білім алған оқу орнын немесе басқа да мекеменi көрсетпеген адамда арнаулы даярлықтың немесе бiлiмнiң болмауы керiсiнше дәлелденбесе, дәлелдемелерсiз анықталған мән-жайлар болып саналады.
115-бап. Күдіктiнiң, жәбiрленушiнiң, куәнің айғақтары
1. Күдіктiнiң, жәбiрленушiнiң, куәнiң айғақтары – олардың сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында осы Кодекстiң 26-тарауында белгiленген тәртiппен жауап алуда жазбаша немесе ауызша нысанда хабарлаған мәлiметтері.
2. Күдіктi өзiне қарсы күдік жөнiнде, сол сияқты өзiне белгiлi, iс бойынша маңызы бар өзге де мән-жайлар мен дәлелдемелер туралы айғақтар беруге құқылы.
3. Күдіктінің қылмыстық құқық бұзушылық жасаудағы өз кінәсін мойындауы оның кінәлі екендігі іс бойынша қолда бар дәлелдемелер жиынтығымен расталған кезде ғана айыптау негізіне жатқызылуы мүмкін.
4. Жәбiрленушiден iс бойынша дәлелденуге жататын кез келген мән-жайлар туралы, сондай-ақ оның күдіктімен, басқа жәбiрленушiлермен, куәлармен өзара қарым-қатынасы туралы жауап алынуы мүмкiн. Егер жәбiрленушi өзiнің хабардар болған көзiн көрсете алмаса, ол хабарлаған мәлiметтер дәлелдеме бола алмайды.
5. Куәдан iске қатысты кез келген мән-жайлар туралы, оның iшiнде күдіктінің, жәбiрленушiнiң жеке басы мен өзiнiң олармен және басқа да куәлармен өзара қарым-қатынасы туралы жауап алынуы мүмкiн. Егер куә өзiнің хабардар болу көзiн көрсете алмаса, ол хабарлаған мәлiметтер дәлелдеме бола алмайды. Куә ретiнде жауап алынуға жатпайтын адамдардың хабарлары дәлелдеме болып табылмайды.
6. Күдіктінің жеке басын сипаттайтын деректер туралы айғақтар айыптау негiзiне жатқызыла алмайды және олар жаза тағайындауға немесе жазадан босатуға байланысты мәселелердi шешу үшiн ғана дәлелдемелер ретiнде пайдаланылады.
7. Жауап алу кезiнде осы Кодексте белгiленген тәртiппен қылмыстық iс үшiн маңызы бар мән-жайларды дұрыс қабылдауға немесе қайталап айтуға қабiлетсiз деп танылған адамның айғақтары дәлелдеме болып табылмайды.
8. Құқық қорғау немесе арнаулы мемлекеттік органдарға құпия негізде жәрдем көрсететін адам тікелей қабылдаған нақты деректер аталған адамның келісімімен одан куә, жәбірленуші, күдікті, айыпталушы ретінде жауап алынғаннан кейін дәлелдемелер ретінде пайдаланылуы мүмкін.
Қылмыстық топқа ендірілген адамдар тікелей қабылдаған нақты деректер осы адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында, жедел-іздестіру, қарсы барлау қызметін не жасырын тергеу іс-қимылдарын жүзеге асыратын органның лауазымды адамынан куә ретінде жауап алынғаннан кейін дәлелдемелер ретінде пайдаланылуы мүмкін.
Ескерту. 115-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 28.12.2016 № 36-VI Заңымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін екі ай өткен соң қолданысқа енгізіледі).
116-бап. Сарапшының қорытындысы және айғақтары
1. Сарапшының қорытындысы – осы Кодекстің талаптарына сәйкес ресімделген, сот-сараптамалық зерттеудің барысы мен нәтижелері көрсетілетін құжат.
2. Сарапшының ауызша түсiндірмелерi ол бұрын берген қорытындыны түсiндiру бөлiгiнде ғана дәлелдемелер болып табылады.
3. Сарапшының қорытындысы қылмыстық процестi жүргізетін орган үшiн мiндеттi болып табылмайды, алайда оның қорытындымен келiспеуi уәждi болуға тиiс.
4. Сарапшының айғақтары – қорытындыны алғаннан кейін оның берген қорытындысын түсіндіру немесе нақтылау мақсатында жүргізілген жауап алуда ол хабарлаған мәліметтер.
117-бап. Маманның қорытындысы және айғақтары
1. Маманның қорытындысы – осы баптың үшінші бөлігінің талаптарына сәйкес ресімделген және маманның алдына қылмыстық процесті жүргізетін адам немесе тараптар қойған мәселелер бойынша зерттеулердің мазмұны мен түйіндерін көрсететін, жазбаша түрде ұсынылған ресми құжат.
Зерттеуді тағайындау, қорытынды берудің мүмкін еместігі туралы хабар дайындау тәртібі, зерттеуді тағайындау және жүргізу кезіндегі күдіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің және оның өкілінің, куәның, қорғаушының құқықтары мен міндеттері, өздеріне қатысты зерттеу жүргізілетін тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерінің кепілдіктері, процеске қатысушылардың зерттеу жүргізу кезінде қатысу құқығы, зерттеу объектілеріне қойылатын құқықтық талаптар, күдіктіге, жәбірленушіге маманның қорытындысын ұсынудың тәртібі мен құқықтық салдарлары, зерттеу үшін үлгілер алудың негіздері мен тәртібі маманның зерттеу жүргізу ерекшеліктері ескеріле отырып, осы Кодекстің 34 және 35-тарауларында белгіленеді.
2. Қажетті зерттеулерді жүргізгеннен кейін маман өз атынан жазбаша қорытынды жасайды және оны өзінің қойған қолымен куәландырады.
Қазақстан Республикасының құқық қорғау немесе арнаулы мемлекеттік органының уәкілетті бөлімшесінің қызметкері жасаған, маманның жазбаша қорытындысы көрсетілген бөлімшенің мөрімен расталады.
Маманның қорытындысы электрондық құжат түрінде ресімделуі мүмкін.
3. Маманның қорытындысында: оның ресімделген күні, зерттеу жүргізілген мерзімдер мен орын; тергеу әрекеті хаттамасының деректемелері, оған маманның қорытындысы, зерттеуді жүргізген маман туралы мәліметтер (тегі, аты, әкесінің аты (ол болған кезде), білімі, мамандығы, мамандығы бойынша жұмыс өтілі, ғылыми дәрежесі және ғылыми атағы, атқаратын лауазымы) қоса беріледі; маманның өзіне көрінеу жалған қорытынды бергені үшін қылмыстық жауаптылық туралы ескертілгені туралы оның қойған қолымен куәландырылған белгі; маманның алдына қойылған мәселелер; зерттеу объектілері, олардың жай-күйі, қапталуы, мөрмен бекемделуі; қолданылған әдістер көрсетіле отырып, зерттеулердің мазмұны мен нәтижелері; жүргізілген зерттеулердің нәтижелерін бағалау, маманның алдына қойылған мәселелер бойынша түйіндерінің негіздемесі мен тұжырымдалуы көрсетілуге тиіс.
4. Маманның қорытындысын көрнекілейтін, осы баптың екінші бөлігінде көзделген тәртіппен куәландырылған материалдар (фотокестелер, схемалар, графиктер, кестелер және басқа да материалдар) қорытындыға қоса беріледі және оның құрамдас бөлігі болып табылады. Қорытындыға зерттеуден кейін қалған объектілер, оның ішінде үлгілер де қоса берілуге тиіс.
5. Маманның ауызша түсіндірмелері оның бұрын берген қорытындысын түсіндіру бөлігінде ғана дәлелдемелер болып табылады.
6. Маманның айғақтары – қорытындыны алғаннан кейін, оның берген қорытындысын түсіндіру немесе нақтылау мақсатында жүргізілген жауап алуда ол хабарлаған мәліметтер.
7. Маманның қорытындысы қылмыстық процестi жүргізетін орган үшiн мiндеттi болып табылмайды, алайда оның қорытындымен келiспеуi уәждi болуға тиiс.
Ескерту. 117-бапқа өзгеріс енгізілді – ҚР 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
118-бап. Заттай дәлелдемелер
1. Мыналар заттай дәлелдемелер деп танылады:
1) егер қылмыстық құқық бұзушылық жасаудың қаруы немесе өзге де құралы болды деп пайымдауға негіз болса, нәрселер;
2) қылмыстық құқық бұзушылықтың іздері сақталып қалған немесе сақталуы мүмкін нәрселер;
3) қоғамға қауіпті қолсұғушылық объектілері болған нәрселер;
4) қылмыстық құқық бұзушылық жасау нәтижесінде алынған ақша, құндылық пен өзге де мүлік;
5) қылмыстық құқық бұзушылықты табу, істің нақты мән-жайларын анықтап алу, кінәлі адамды анықтау не оның кінәлі екенін теріске шығару немесе жауаптылықты жеңілдету құралдары болуы мүмкін ақша, құндылық, өзге де мүлік, нәрселер, құжаттар.
2. Осы Кодекстiң 221-бабының төртiншi бөлiгiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, заттай дәлелдемелер қылмыстық процестi жүргізетін органның қаулысымен не осы Кодекстің 527-бабының талаптарына сәйкес жасалған хаттамамен iске қоса тiгiледi және үкiм немесе iстi тоқтату туралы қаулы заңды күшiне енгенге дейiн сонда болады. Заттай дәлелдемелердi қарап-тексеру және оларды сақтау тәртiбi осы Кодекстiң 221-бабында айқындалады.
3. Қылмыстық істі тоқтату туралы шешім шығару немесе үкiм шығару кезінде заттай дәлелдемелер туралы мәселе шешiлуге тиiс. Бұл ретте:
1) қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамға тиесілі, қылмыстық құқық бұзушылық жасау қарулары және (немесе) құралдары Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 48-бабы негізінде тәркіленуге жатады;
1-1) мүлкінің құқыққа қарсы мақсаттарда пайдаланылуы туралы білмеген не білмеуге тиіс болған адамға заңды негіздерде тиесілі, қылмыстық құқық бұзушылық жасау қарулары және (немесе) құралдары осы адамға қайтарылуға жатады;
1-2) өзге жағдайларда қылмыстық құқық бұзушылық жасау қарулары және (немесе) құралдары тиісті мекемелерге белгілі бір адамдарға беріледі немесе жойылады;
2) ұстауға тыйым салынған немесе ұстауға шектеу қойылған заттар тиiстi мекемелерге берілуге жатады немесе жойылады;
3) құндылығы жоқ және пайдалануға келмейтiн заттар жойылуға жатады, ал мүдделi тұлғалардың немесе мекемелердің өтінішхаты болған жағдайда, оларға берiлуi мүмкiн;
4)
заңды иесіне қайтарылуға жататын мүлікті және одан түсетін кірістерді қоспағанда, қылмыстық жолмен табылған не қылмыстық жолмен табылған қаражатқа алынған ақша және өзге де мүлік, сондай-ақ заңсыз кәсiпкерлiктің және контрабанданың нәрселері соттың шешiмi бойынша мемлекеттiң кiрiсiне айналдырылуға жатады; қалған заттар заңды иелерiне берiледi, ал иелері анықталмаған кезде мемлекеттiң меншiгiне өтеді. Бұл заттардың тиесiлiгi туралы дау туындаған жағдайда, дау азаматтық сот iсiн жүргiзу тәртiбiмен шешілуге жатады;
5) заттай дәлелдемелер болып табылатын құжаттар дәлелдемелерді сақтаудың бүкіл мерзiмi iшiнде іспен бiрге қалады не осы Кодекстiң 120-бабының төртінші бөлігінде көзделген тәртiппен мүдделi жеке немесе заңды тұлғаларға берiледi.
4. Соттың, прокуратура, қылмыстық қудалау және сот сараптамасы органдарының қылмыстық істер бойынша заттай дәлелдемелерді, құжаттарды алып қою, есепке алу, сақтау, беру және жою тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Ескерту. 118-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 28.10.2019 № 268-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
119-бап. Процестік әрекеттердiң хаттамалары
1. Қылмыстық процестi жүргізетін адам тiкелей қабылдаған мән-жайларды куәландыратын, осы Кодекстiң қағидаларына сәйкес жасалған тергеу әрекеттерінің хаттамаларында, осы Кодекстің 527-бабында көзделген талаптарға сәйкес жасалған хаттамада қамтылған, сондай-ақ қарап-тексеру, куәландыру, алу, тiнту, ұстап алу, мүлiкке тыйым салуды қолдану, тануға ұсыну, үлгілерді алу, мәйiттi эксгумациялау, айғақтарды сол жерде тексеру, құжаттарды ұсыну, тергеу экспериментi, жасырын тергеу әрекеттерінің нәтижелерін зерттеу, тергеу әрекеті барысында маман жүргізген заттай дәлелдемелерді зерттеу кезінде анықталған, сондай-ақ сот отырысының сот әрекеттерінің барысы мен олардың нәтижелері көрсетілетін хаттамасында қамтылған нақты деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
2. Қылмыстық құқық бұзушылық туралы ауызша арызды қабылдау кезінде жасалған хаттамаларда, ұсынылған нәрселер мен құжаттарда, айыбын мойындап келуiнде, тұлғаларға тиесілі олардың құқықтары мен оларға жүктелген мiндеттердi түсiндiруде қамтылған нақты деректер дәлелдемелер ретiнде пайдаланылуы мүмкiн.
Ескерту. 119-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 27.12.2021 № 88-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
120-бап. Құжаттар
1. Егер жеке, заңды тұлғалар және лауазымды адамдар құжаттарда баяндаған немесе куәландырған мәлiметтердiң қылмыстық iс үшiн маңызы бар болса, құжаттар дәлелдемелер деп танылады.
2. "Жедел-iздестiру қызметi туралы", "Қарсы барлау қызметі туралы" Қазақстан Республикасы заңдарының талаптары сақтала отырып алынған, құқыққа қайшы әрекеттер туралы нақты деректер тіркелген материалдар құжаттар болып табылады және қылмыстық процесте дәлелдемелер ретінде пайдаланылуы мүмкін.
3. Құжаттар жазбаша да, өзге нысанда да тіркелген мәлiметтердi қамтуы мүмкiн. Құжаттарға, сонымен бiрге, осы Кодекстiң 122-бабында көзделген тәртiппен алынған, талап етiп алдырылған немесе ұсынылған түсiнiктемелер, түгендеулердің, ревизиялардың актiлерi, анықтамалар, салықтық тексерулер актілері, салық қызметі органдарының қорытындылары, сондай-ақ компьютерлiк ақпаратты қамтитын материалдар, фото- және кинотүсірілімдер, дыбыс- және бейнежазбалар да жатады.
4. Құжаттар iске қосып тігіледі және оны сақтаудың бүкiл мерзiмi ішінде сонда сақталады. Алып қойылған және iске қосып тігілген құжаттар ағымдағы есепке алу, есептілік үшiн және заңды иесiнің өтінішхаты бойынша өзге де құқыққа сыйымды мақсаттарда талап етiлген жағдайда, олар оған қайтарылуы немесе уақытша пайдалануға, оның ішінде электрондық жеткізгіштерден берілуі, егер бұл iс үшiн залалсыз болатын болса, не олардың көшiрмелерi, қажет болған кезде нотариус куәландырған көшірмелері берiп жіберілуі мүмкiн.
Берілетін құжаттардың көшірмесін жасауға, нотариустың олардың көшірмелерінің дұрыстығын куәландыруға байланысты шығыстар өтінішхат бастамашысының есебінен жүзеге асырылады.
Қылмыстық іс үшін маңызы жоқ құжаттар заңды иесіне қайтарылады.
5. Құжаттардың осы Кодекстiң 118-бабында көрсетiлген белгiлерi болған жағдайларда, олар заттай дәлелдемелер деп танылады.
Ескерту. 120-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 28.12.2016 № 36-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін екі ай өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.01.2019 № 217-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
16-тарау. ДӘЛЕЛДЕУ
121-бап. Дәлелдеу
1. Дәлелдеу iстi заңды, негiзді және әдiл шешу үшiн маңызы бар мән-жайларды анықтау мақсатында дәлелдемелерді жинаудан, зерттеуден, бағалаудан және пайдаланудан тұрады. Дәлелдеу осы Кодекстің 23-тарауында көзделген тәртіппен сотқа дейінгі тергеп-тексеру басталған қылмыстық құқық бұзушылықтар бойынша ғана жүргізіледі.
2. Күдіктінің, айыпталушының қылмыстық жауаптылық негiздерiнің және кiнәсiнiң бар екенін дәлелдеу мiндетi айыптаушыда болады.
Ескерту. 121-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
122-бап. Дәлелдемелерді жинау
1. Дәлелдемелерді жинау сотқа дейінгі тергеп-тексеру және сот талқылауы процесінде осы Кодексте көзделген процестік әрекеттерді жүргізу арқылы жүргізіледі. Дәлелдемелерді жинау оларды табуды, бекітуді және алып қоюды қамтиды.
2. Қылмыстық процесті жүргізетін орган процеске қатысушылардың өтінішхаттары немесе өз бастамасы бойынша өзінің іс жүргізуіндегі қылмыстық іс бойынша жауап алу немесе сарапшы немесе маман ретінде қорытынды беру үшін осы Кодексте белгіленген тәртіппен кез келген адамды шақыруға; осы Кодексте көзделген процестік іс-әрекеттерді жүргізуге; коммерциялық немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді берудің және жария етудің Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленген тәртібін сақтай отырып, жеке, заңды тұлғалардан және лауазымды адамдардан, сондай-ақ жедел-іздестіру немесе қарсы барлау қызметін жүзеге асыратын органдардан іс үшін маңызы бар құжаттар мен нәрселерді беруді талап етуге; уәкілетті органдар мен лауазымды адамдардан ревизиялар мен тексерулер жүргізуді талап етуге құқылы. Қылмыстық қудалау органы кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіне ревизиялар мен тексерулер жүргізудің талап етілетіні туралы бір тәулік ішінде прокурорды хабардар етеді. Сот өз бастамасымен дәлелдемелер жинауға құқылы емес.
3. Осы Кодексте белгіленген тәртіппен сотқа дейінгі тергеп-тексеруге немесе сот талқылауына қатысуға жіберілген қорғаушы, жәбірленушінің өкілі Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленген коммерциялық және заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді жария етпеу туралы тәртіпті сақтай отырып, жәбірленушіні қорғауды, оның мүдделерін білдіруді жүзеге асыру үшін қажетті мәліметтерді:
1) заңды тұлғалардан, оның ішінде мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктерден анықтамаларды, мінездемелерді, өзге де құжаттарды талап етіп алуға құқылы. Көрсетілген тұлғалар қорғаушыға, жәбірленушінің өкіліне олар сұратқан құжаттарды немесе олардың расталған көшірмелерін он тәулік ішінде беруге міндетті.
Күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын санкциялау туралы мәселені қарау кезінде талап етіп алдырылатын анықтамалар, мінездемелер және өзге де құжаттар қорғаушыға жиырма төрт сағат ішінде ұсынылады;
2) осы Кодекстің 272-бабының бесінші, тоғызыншы және оныншы бөліктеріне сәйкес шарттық негізде сот сараптамасын жүргізуге бастамашылық жасау;
3) сот сараптамасы органына не осы Кодекстің 273-бабы бірінші бөлігінің 2) және 3) тармақтарында аталғандардың арасындағы адамға шарттық негізде сот сараптамасын жүргізу туралы сұрау салу жіберу;
4) шарттық негізде маман
тарту арқылы, оның ішінде ғылыми-техникалық құралдарды пайдалана отырып алуға құқылы.
Маманды шарттық негізде тартқан кезде қорғаушы, жәбірленушінің өкілі оның осы Кодекстің 80-бабында көзделген құқықтары мен міндеттерін және Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 420 және 423-баптары бойынша қылмыстық жауаптылықты қолхат ресімдей отырып түсіндіреді.
Көрсетілген қолхат бір тәулік ішінде сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамға іс материалдарына қоса тіркеу үшін жіберіледі;
5) қылмыстық іске қатысты ақпаратты білуі ықтимал адамдардың келісуімен, оларға сұрау салу арқылы, оның ішінде ғылыми-техникалық құралдарды пайдалана отырып алуға құқылы.
4. Дәлелдемелер ретінде қылмыстық іске қосып тігу үшін ауызша да, жазбаша да, не электрондық құжат нысанындағы мәліметтерді, сондай-ақ нәрселер мен құжаттарды күдікті, айыпталушы, қорғаушы, жекеше айыптаушы, жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері, сондай-ақ кез келген азаматтар мен ұйымдар беруге құқылы.
5. Осы баптың үшінші бөлігі 1) тармағының талаптарын орындамау заңда белгіленген жауаптылыққа әкеп соғады.
Ескерту. 122-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 31.10.2015 № 378-V (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі) ; 28.12.2016 № 36-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін екі ай өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 09.06.2021 № 49-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
123-бап. Дәлелдемелерді бекiту
1. Нақты деректер процестік әрекеттердiң хаттамаларында тіркелгеннен кейiн ғана дәлелдемелер ретiнде пайдаланылуы мүмкін.
2. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында хаттамаларды жүргiзу жауаптылығы анықтаушыға, тергеушiге және прокурорға, ал сотта – сот отырысына төрағалық етушi мен хатшыға жүктеледi.
3. Тергеу және сот әрекеттерiне қатысушыларға, сондай-ақ сот талқылауында тараптарға осы әрекеттердiң барысы мен нәтижелерi тіркелген хаттамалармен танысу, хаттамаларға толықтырулар мен түзетулер енгiзу, осы әрекеттi жүргiзудiң тәртiбi мен шарттары жөнiнде ескертулер мен қарсылықтар айту, хаттамадағы жазбаларға өз редакциясын ұсыну, анықтаушының, тергеушiнiң, прокурордың немесе соттың назарын iс үшiн маңызы болуы мүмкiн мән-жайларға аудару құқығы қамтамасыз етiлуге тиiс. Хаттамада тергеу және сот әрекеттерiне қатысушыларға олардың құқықтары түсiндiрiлгенi туралы белгi жасалады.
4. Ауызша айтылған толықтырулар, түзетулер, ескертулер, қарсылықтар, өтінішхаттар мен шағымдар хаттамаға енгiзiледi, ал жазбаша нысанда баяндалғандары хаттамаға қоса беріледі. Сызып тасталған немесе кіріктіріліп жазылған сөздер немесе басқа да түзетулер туралы хаттама соңында қойылған қолдар алдында ескертпе жасалады.
5. Тергеу әрекетiнiң хаттамасымен танысқан адамдар хаттаманың әрбір бетiне мәтiннiң соңғы жолының астына және хаттаманың соңына өзiнің қолын қояды. Сот отырысы хаттамасының бір бөлiгiмен танысу кезінде әрбір беттiң соңына не осы бөлiктiң соңына қолын қоюға құқылы.
6. Анықтаушы, тергеушi, прокурор немесе сот ескертулермен немесе қарсылықтармен келiспеген жағдайда, бұл туралы қаулы шығарады.
7. Заңда көзделген жағдайларда процеске қатысушылардың немесе басқа да адамдардың қайсыбіреуі тергеу әрекетiнiң хаттамасына қол қоюдан бас тартқан кезде анықтаушы, тергеушi немесе прокурор хаттамаға бұл туралы белгi жасайды, оны өзiнiң қолымен куәландырады.
8. Заңда көзделген жағдайларда сот отырысының хаттамасында жазылған сот әрекетi туралы жазбаларға қол қоюдан бас тартылған кезде осы хаттамада белгi жасалып, оны сот отырысына төрағалық етушi мен хатшы өз қолдарымен куәландырады.
9. Хаттамаға қол қоюдан бас тартқан адам бас тартуының себебiн түсiндiруге құқылы және бұл түсiніктеме хаттамаға енгiзiлуге тиiс.
10. Егер процестік әрекетке қатысушы өзiнiң дене кемiстігі салдарынан хаттаманы өзi оқи алмаса немесе оған қол қоя алмаса, онда оның келiсiмiмен оның қорғаушысы, өкiлi немесе оның өзі сенім білдіретін басқа жеке тұлға хаттаманы дауыстап оқиды және оған қол қояды, хаттамада бұл туралы белгi жасалады.
11. Дәлелдемелердi бекiту үшiн хаттамалар жасаумен қатар дыбыс-, бейнежазба, кино-, фототүсiру, бедерлер, баспа-таңбалар, жоспарлар, схемалар дайындау және ақпаратты түсіріп алудың басқа да тәсілдері қолданылуы мүмкiн. Тергеу әрекетiне немесе сот талқылауына қатысушының дәлелдемелердi бекiтудiң көрсетiлген тәсілдерін қолданғаны туралы пайдаланылған ғылыми-техникалық құралдардың техникалық сипаттамалары келтiрiле отырып, тиiсiнше тергеу әрекетiнің хаттамасында немесе сот отырысының хаттамасында белгi жасалады.
12. Фонограммалар, бейнежазбалар, кинофильмдер, фотосуреттер, бедерлер, баспа-таңбалар, жоспарлар, схемалар, тергеу немесе сот әрекетiнiң барысы мен нәтижелерiн басқа да бейнелеулер хаттамаға қоса беріледi. Әрбiр қосымшада оған қатысты тергеу немесе сот әрекетiнiң атауы, орны, күнi көрсетiлген түсiндiрме жазба болуға тиiс. Бұл жазбаны iс бойынша сотқа дейiнгi тергеп-тексеру барысында – прокурор, анықтаушы немесе тергеушi және қажет болған жағдайларда, куәгерлер, ал сотта сот отырысының төрағалық етушiсі мен хатшысы өз қолдарымен куәландырады.
124-бап. Дәлелдемелердi зерттеу
Iс бойынша жиналған дәлелдемелер жан-жақты және объективтi түрде зерттелуге жатады. Зерттеу алынған дәлелдемені талдауды, оны басқа дәлелдемелермен салыстыруды, оларды тексеру үшін қосымша дәлелдемелер жинауды, дәлелдемелер алу көздерiн тексерудi қамтиды.
125-бап. Дәлелдемелердi бағалау
1. Әрбiр дәлелдеме – оның қатыстылығы, жол берілетіндігі, анықтығы, ал барлық жиналған дәлелдемелер өз жиынтығында қылмыстық iстi шешу үшiн жеткiлiктiлiгi тұрғысынан бағалануға тиiс.
2. Судья, прокурор, тергеушi, анықтаушы дәлелдемелерді осы Кодекстiң 25-бабына сәйкес заң мен ар-ожданды басшылыққа ала отырып, дәлелдемелердi жиынтығымен жан-жақты, толық және объективтi қарауға негiзделген өздерiнiң iшкi сенімі бойынша бағалайды.
3. Егер дәлелдеме осы iс үшiн маңызы бар мән-жайлардың бар екендiгi туралы түйіндерді растайтын, теріске шығаратын немесе күмән туғызатын нақты деректердi бiлдiретiн болса, ол iске қатысты дәлелдеме деп танылады.
4. Егер дәлелдеме осы Кодексте белгiленген тәртiппен алынған болса, ол жол берілетін дәлелдеме деп танылады.
5. Егер тексеру нәтижесiнде дәлелдеменің шындыққа сәйкес келетiндiгi анықталса, ол анық дәлелдеме деп танылады.
6. Егер дәлелденуге жататын мән-жайлардың барлығы және әрқайсысы туралы ақиқатты
ешқандай күдіксіз және
даусыз белгiлейтiн, iске қатысты жол берілетін және анық дәлелдемелер жиналса, дәлелдемелердiң жиынтығы қылмыстық iстi шешу үшiн жеткiлiктi деп танылады.
Ескерту. 125-бапқа өзгеріс енгізілді – ҚР 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
126-бап. Дәлелдеу процесiндегi ғылыми-техникалық құралдар
1. Қылмыстық процесті жүргізетін орган, қорғаушы, жәбірленушінің өкілі болып табылатын адвокат, сондай-ақ сарапшы және маман қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесінде ғылыми-техникалық құралдарды осы Кодексте көзделген процестік міндеттерін өздері орындауы кезінде пайдалана алады.
2. Қылмыстық процестi жүргізетін орган, қорғаушы, жәбірленушінің өкілі болып табылатын адвокат ғылыми-техникалық құралдарды пайдаланған кезде жәрдем көрсету үшiн маманды тартуы мүмкiн.
3. Егер ғылыми-техникалық құралдар:
1) заңда тiкелей көзделсе немесе оның нормалары мен қағидаттарына қайшы келмесе;
2) ғылыми тұрғыдан дәрменді болса;
3) қылмыстық iс бойынша iс жүргiзудiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн болса;
4) қауiпсiз болса, олар қолдануға жарамды деп танылады.
4. Қылмыстық процестi жүргізетін органның ғылыми-техникалық құралдарды пайдалануы ғылыми-техникалық құралдардың деректерi, оларды қолданудың шарттары мен тәртiбi, бұл құралдар қолданылған объектiлер және оларды пайдаланудың нәтижелерi көрсетiле отырып, тиiстi процестік әрекеттердiң хаттамаларында және сот отырысының хаттамасында, ал қорғаушы, жәбірленушінің өкілі болып табылатын адвокаттың оларды пайдалануы сұрау салу актісінде көрсетiледi.
Ескерту. 126-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 09.06.2021 № 49-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
127-бап. Преюдиция
1. Соттың қылмыстық iс бойынша заңды күшiне енген үкімі, сондай-ақ қылмыстық істі мәні бойынша шешетін басқа да шешiмі анықталған мән-жайларға да, олардың соттың үкімі мен шешімі шығарылған адамға қатысты құқықтық бағалануына қатысты да барлық мемлекеттік органдар, жеке және заңды тұлғалар үшiн мiндеттi. Бұл ереже соттың үкімі мен басқа да шешiмдерiн жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша кассациялық тәртіппен тексеруге, олардың күшiн жоюға және оларды өзгертуге кедергi болмайды.
2. Соттың азаматтық iс бойынша заңды күшiне енген шешiмi сотқа дейінгі тергеп-тексеру немесе қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде қылмыстық процестi жүргізетін орган үшiн оқиғаның немесе әрекеттiң орын алғаны не алмағаны туралы мәселе жөнiнде ғана мiндеттi және ол сотталушының кiнәлiлігі немесе кiнәсіздігі туралы түйіндерді алдын ала шешпеуге тиiс.
3. Соттың заңды күшiне енген, өзінде талап қоюды қанағаттандыру құқығы танылатын үкiмi сот үшiн оның азаматтық iсті қарауы кезiнде осы бөлiгінде мiндеттi.
4. Нақ сол күдік бойынша қылмыстық қудалаудың тоқтатылғаны туралы қаулыдан басқа, қылмыстық қудалау органы қаулысының сот үшiн мiндеттi күшi болмайды.
Ескерту. 127-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 31.10.2015 № 378-V Заңымен (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі).
4-БӨЛІМ. ПРОЦЕСТІК МӘЖБҮРЛЕУ ШАРАЛАРЫ
17-тарау. КҮДІКТІНІ ҰСТАП АЛУ
128-бап. Ұстап алу негіздері
1. Қылмыстық құқық бұзушылық жасаудағы күдіктіні ұстап алу – қылмыстық қудалау органы қылмыстың жолын кесу және оған күзетпен ұстау түрiндегi бұлтартпау шарасын қолдану туралы мәселенi шешу мақсатында немесе адамның жасырынуы не неғұрлым ауыр қылмыс жасауы мүмкін деп пайымдауға негіздер болса, қылмыстық теріс қылық бойынша іс жүргізуді қамтамасыз ету үшін қолданатын процестік мәжбүрлеу шарасы.
2. Қылмыстық қудалау органының лауазымды адамы, мына негiздердiң бiрi:
1) осы адам қылмыс жасау кезiнде немесе тiкелей оны жасағаннан кейiн ұсталған;
2) көзімен көргендер (куәлар), оның iшiнде жәбiрленушiлер қылмыс жасаған адам ретінде осы адамды тікелей көрсетсе не ол адамды осы Кодекстiң 130-бабында көзделген тәртiппен ұстап алған кезде;
3) осы адамда немесе оның киімінде, өзiнің бойында немесе тұрғынжайында қылмыстың анық iздерi табылған кезде;
4) жедел-iздестiру, қарсы барлау қызметiнiң және (немесе) жасырын тергеу іс-қимылдарының заңға сәйкес алынған материалдарында адамға қатысты ол жасаған немесе жасауға дайындап жатқан қылмыс туралы анық деректер болғанда, бас бостандығынан айыру түрінде жаза тағайындалуы мүмкін қылмыс жасады деп күдiк келтірілетін адамды ұстап алуға құқылы.
3. Осы баптың екінші бөлігінің 1) тармағында көзделген негіздерді қоспағанда, адамдарды қылмыс жасады деген күдікпен ұстап алу кейінге қалдыруға болмайтын қажетті тергеу әрекеттері өткізілгеннен кейін жүргізіледі.
4. Адамға қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп күдік келтіруге негiз беретiн өзге де деректер болған кезде, егер ол адам жасырынуға әрекет жасаса не оның тұрақты тұрғылықты жерi болмаса немесе күдіктінің жеке басы анықталмаса не сотқа күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын санкциялау туралы өтінішхат жіберілсе ғана ұстап алынуы мүмкін.
5. Қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп күдік келтірілген адамды ұстап алу мерзімі нақты ұстап алған кезден бастап есептеледі және жетпіс екі сағаттан аспауға тиіс.
Ескерту. 128-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 28.12.2016 № 36-VI Заңымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін екі ай өткен соң қолданысқа енгізіледі).
129-бап. Жеткізу
1. Жеткізу – адамның қылмыстық құқық бұзушылыққа қатыстылығын анықтау мақсатында үш сағаттан аспайтын мерзімге қолданылатын процестік мәжбүрлеу шарасы.
2. Адамның қылмыстық құқық бұзушылыққа қатысы бары расталған жағдайда, қылмыстық қудалау органы осы Кодекстің 131-бабында көзделген тәртіппен ұстап алуды жүзеге асыруға құқылы, бұл ретте жеткізу мерзімі осы Кодекстің 131-бабының төртінші бөлігінде көзделген ұстап алудың жалпы мерзіміне қосылады.
3. Жеткізу мерзімі аяқталған соң, бұдан әрі процестік ұстап алу жағдайларын қоспағанда, адамға жеткізілгендігі туралы дереу анықтама беріледі.
130-бап. Азаматтардың қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамдарды процестік емес ұстап алуға құқығы
1. Жәбiрленушiнiң, сондай-ақ кез келген өзге азаматтың қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамды оның өзге де қолсұғушылықтар жасау мүмкiндiгiнiң жолын кесу мақсатында ұстап алуға және оны қылмыстық қудалау органына немесе өзге де мемлекеттік билік органына беру не жеткізу үшін оның жүріп-тұру еркіндігін шектеуге құқығы бар.
2. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көзделген жағдайларда, ұстап алынған адам қарсылық көрсеткен кезде оған Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң 33-бабында көзделген шектерде дене күшi мен басқа да құралдар қолданылуы мүмкін. Егер ұсталған адамда қару немесе қылмыстық iс үшiн маңызы бар өзге де қауiптi заттар бар деп пайымдауға негiз болса, оны ұстап алған азамат ұстап алынған адамның киiмiн қарап-тексеруге және онда бар нәрселерді құқық қорғау органдарына немесе өзге де мемлекеттiк билік органына беру үшiн алып қоюға құқылы.
131-бап. Қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп күдік келтірілген адамды процестік ұстап алу тәртiбi
1. Адамды қылмыстық құқық бұзушылық жасады деген күдік бойынша ұстап алу кезінде қылмыстық қудалау органының лауазымды адамы оның қандай қылмыстық құқық бұзушылық жасады деген күдік бойынша ұстап алынғанын ауызша хабарлайды, оған қорғаушы шақыру құқығын, үнсіздік сақтау құқығын және оның айтқандары сотта оған қарсы қолданылуы мүмкін екендігін түсіндіреді.
Егер ұстап алынған адам қазақ және (немесе) орыс тiлдерiн бiлмесе не ұстап алу кезінде алкогольден, есірткіден, уытқұмарлықтан масаң күйде не психосоматикалық ауру жағдайында өзіне түсіндірілген құқықтарын барабар қабылдай алмаса, онда күдіктінің құқықтарын түсiндiру одан күдiктi ретiнде жауап алу басталғанға дейiн тиісінше аудармашының (қажет болған кезде) және (немесе) қорғаушының қатысуымен жүзеге асырылады, бұл туралы жауап алу хаттамасында белгi жасалады.
2. Анықтау органының лауазымды адамы, анықтаушы, тергеуші осы Кодекстің 129-бабының бірінші бөлігінде көрсетілген мерзімде ұстап алу хаттамасын жасайды. Күдіктінің жалпы денсаулық жағдайын және дене зақымдануының бар-жоғын анықтау үшін ол осы Кодекстің 223-бабында көзделген тәртіппен куәландырылуға жатады.
Ұстап алу хаттамасында мынадай мәліметтер көрсетіледі:
1) күдіктінің тегі, аты, әкесінің аты (ол болған кезде);
2) күдіктіні кімнің ұстап алғаны, ұстап алу негізі, уәждері, орны, нақты ұстап алу және жеткізу уақыты (сағаты мен минуты көрсетіле отырып);
3) күдіктінің құқықтары түсіндірілгені туралы мәліметтер;
4) жеке тінту нәтижелері;
5) ұстап алынған адамның денсаулық жағдайы туралы мәліметтер;
6) хаттаманың жасалған уақыты мен орны;
7) ұстап алу мерзімі.
Хаттамаға оны жасаған лауазымды адам, күдікті және қорғаушы (ол қатысқан кезде) қол қояды.
Хаттамаға медициналық куәландыру қорытындысы қоса беріледі.
3. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам жүргізілген ұстап алу туралы прокурорға ұстап алу хаттамасы жасалған кезден бастап он екі сағаттың ішінде жазбаша хабарлауға міндетті.
4. Мынадай:
1) аса ауыр ауыр қылмыс жасады деген күдік бойынша ұстап алу;
2) террористік немесе экстремистік қылмыс жасады деген күдік бойынша ұстап алу;
3) жаппай тәртіпсіздік барысында қылмыс жасады деген күдік бойынша ұстап алу;
4) қылмыстық топ құрамында қылмыс жасады деген күдік бойынша ұстап алу;
5) есірткі, психотроптық заттардың, прекурсорлардың және сол тектестердің заңсыз айналымына байланысты, кәмелетке толмағандарға жыныстық тиіспеушілікке қарсы қылмыстар, сондай-ақ адам өліміне алып келген қасақана қылмыс жасады деген күдік бойынша ұстап алу кезінде;
6) жердің шалғайлығы немесе тиісті қатынас жолдарының жоқтығы салдарынан, сондай-ақ төтенше жағдай немесе төтенше ахуал жағдайларында адамды тергеу судьясына уақтылы жеткізуді қамтамасыз ету мүмкін болмаған кезде жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұстап алуға жол берілетін жағдайларды қоспағанда, адам қылмыс жасады деген күдік бойынша – қырық сегіз сағаттан аспайтын мерзімге, ал кәмелетке толмаған адам жиырма төрт сағаттан аспайтын мерзімге ұстап алынуы мүмкін.
Ескерту. 131-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 07.11.2014 № 248-V (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
132-бап. Ұстап алынған адамның жеке басын тiнту
Ұстап алуды жүзеге асыратын адам ұстап алынған адамда қару не қару ретінде пайдаланылуы мүмкін немесе қолдануға тыйым салынған нәрселер және дәлелдеуде пайдаланылуы мүмкін өзге де нәрселер бар не ол өзiнiң қылмыстық құқық бұзушылық жасағандығын әшкерелейтін дәлелдемелерден құтылуға әрекет жасайды деп пайымдауға негіз болған жағдайларда немесе өзге де қажеттi жағдайларда осы Кодекстiң 255-бабында көзделген қағидаларды сақтай отырып, ұстап алынған адамның жеке басына дереу тiнту жүргiзуге құқылы.
133-бап. Қылмыстық құқық бұзушылық жасады деген күдік бойынша ұстап алынған адамды босату негiздерi
1. Қылмыстық құқық бұзушылық жасады деген күдік бойынша ұстап алынған адам, егер:
1) қылмыстық құқық бұзушылық жасады деген күдік расталмаса;
2) ұстап алынған адамға күзетпен ұстау түрiндегi бұлтартпау шарасын не қамаққа алу не Қазақстан Республикасының шегінен тысқары жерге шығарып жіберу түріндегі жазаны қолдануға негiздер болмаса;
3) ұстап алу осы Кодекстiң 131-бабының талаптарын елеулі түрде бұза отырып жүргiзiлген болса;
4) ұстап алу үшін заңды негіздер болмаса, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асырып жатқан адамның немесе прокурордың қаулысы бойынша босатылуға жатады.
2. Егер нақты ұстап алынған кезден бастап – қырық сегіз сағат ішінде, ал кәмелетке толмағандарға қатысты жиырма төрт сағат ішінде ұстап алынған адамды ұстау орнының бастығына күдіктіні күзетпен ұстауды санкциялау туралы сот қаулысы келiп түспесе, ұстап алынған адамды ұстау орнының бастығы, осы Кодекстің 131-бабы төртінші бөлігінің 1) – 6) тармақтарында көзделген жағдайларды қоспағанда, оны өзiнiң қаулысымен дереу босатады және бұл туралы іс жүргізуінде іс жатқан адамды және прокурорды хабардар етеді.
Осы Кодекстің 131-бабы төртінші бөлігінің 1) – 6) тармақтарында көзделген жағдайларда, егер ұстап алынған адамды ұстау орнының бастығына нақты ұстап алынған кезден бастап жетпіс екі сағат ішінде күдіктіні күзетпен ұстауды санкциялау туралы сот қаулысы келіп түспесе, ол осы адамды өзінің қаулысымен дереу босатады және бұл туралы іс жүргізуінде іс жатқан адамды және прокурорды хабардар етеді.
3. Осы баптың екінші бөлiгiнiң талаптары орындалмаған кезде ұстап алынған адамды ұстау орны әкiмшiлiгiнiң басшысы заңда белгiленген жауаптылықта болады.
4. Ұстап алынған адам босатылған кезде оған оны кiмнің ұстап алғаны, ұстап алудың, жеткізудің негiздерi, орны мен уақыты, босатудың негiздерi мен уақыты көрсетiлген анықтама берiледi.
5. Осы баптың бірінші бөлігінің 3) және 4) тармақтарында көзделген жағдайларда, заңсыз ұстап алу барысында не одан кейін ұстап алынған адамның қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттері нәтижесінде алынған деректер дәлелдемелер ретінде жол берілмейтін деректер деп танылады.
Ескерту. 133-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
134-бап. Қылмыстық құқық бұзушылық жасады деген күдік бойынша ұстап алынғандарды күзетпен ұстау тәртiбi
Қылмыстық құқық бұзушылық жасады деген күдік бойынша ұстап алынғандар уақытша ұстау изоляторларында ұсталады. Қылмыстық құқық бұзушылық жасады деген күдік бойынша ұстап алынған әскери қызметшiлер мен жазасын бас бостандығынан айыру түрiнде өтеп жүрген адамдар да тиiсiнше гауптвахталарда және қылмыстық-атқару жүйесiнiң бас бостандығынан айыру түрiндегi жазаны орындайтын мекемелерiнде ұсталуы мүмкiн. Осы Кодекстiң 61-бабы екінші бөлігінің 9) тармағында және үшiншi бөлiгiнде көзделген жағдайларда, қылмыстық құқық бұзушылық жасады деген күдік бойынша ұстап алынғандар анықтау органының бастығы айқындайтын арнайы бейiмделген үй-жайларда ұсталады. Төтенше жағдай режимі жағдайларында қылмыстық құқық бұзушылық жасады деген күдік бойынша ұстап алынғандар жергілікті жердің коменданты айқындаған, осы мақсаттарға бейімделген үй-жайларда ұсталуы мүмкін. Қылмыстық құқық бұзушылық жасады деген күдік бойынша ұстап алынған адамдарды күзетпен ұстаудың тәртiбi мен шарттары Қазақстан Республикасының заңнамасында айқындалады.
135-бап. Күдіктінің туыстарына оның ұстап алынғаны туралы хабарлау
Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам ұстап алынған күдіктінің отбасының кәмелетке толған мүшелерiнiң қайсыбiрiне, ал олар болмаған кезде – басқа туыстарына немесе жақын адамдарына оның ұстап алынғаны және ұсталып отырған жері туралы кейінге қалдырмай хабарлауға немесе күдіктінің өзiне мұндай хабарлау мүмкiндiгiн беруге мiндеттi. Шетелдіктің ұстап алынғаны туралы сол мемлекеттiң елшiлiгi, консулдығы немесе өзге де өкiлдiгi дереу хабардар етілуге, ал ол мүмкін болмаған жағдайда, Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі мен Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының бірлескен бұйрығымен белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі арқылы да жиырма төрт сағат ішінде хабардар етiлуге тиiс.
18-тарау. БҰЛТАРТПАУ ШАРАЛАРЫ
136-бап. Бұлтартпау шараларын қолдану үшiн негiздер
1. Күдікті, айыпталушы қылмыстық қудалау органдарынан немесе соттан жасырынып жүр не iстi объективтi тергеп-тексеруге немесе сотта талқылауға кедергі келтіреді не қылмыстық әрекетпен айналысуды жалғастырады деп пайымдауға жеткiлiктi негiздер болған кезде, сондай-ақ қылмыстық процестi жүргізетін орган үкiмнiң орындалуын қамтамасыз ету үшiн өз өкiлеттiктерi шегiнде осы адамдарға осы Кодекстiң 137-бабында көзделген бұлтартпау шараларының бiрiн қолдануға құқылы.
1-1. Күдіктіге, айыпталушыға қатысты бұлтартпау шарасын таңдау кезінде, егер қатаңдығы неғұрлым жеңіл бұлтартпау шарасы болса, мұндай шараны қолдану мүмкіндігін қарау қажет.
2. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 99 (екінші бөлігінің 15) тармағында), 170 (төртінші бөлігінде), 175, 177, 178, 184, 255 (төртінші бөлігінде), 263 (бесінші бөлігінде), 286 (төртінші бөлігінде), 297 (төртінші бөлігінде), 298 (төртінші бөлігінде), 299(төртінші бөлігінде)-баптарында көзделген қылмыстарды жасады деп күдік келтірілетін, айыпталатын адамдарға жасалған қылмыстың бір ғана ауырлығы уәжімен бұлтартпау шарасы ретінде күзетпен ұстау қолданылуы мүмкін.
3. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 217, 218, 231, 234, 248 және 249-баптарында көзделген қылмыстық құқық бұзушылықтардан басқа, экономикалық қызмет саласында қылмыстар жасады деп күдік келтіріліп, айыпталып жатқан адамдарға, осы Кодекстің 147-бабы бірінші бөлігінің 4) және 5) тармақтарында көзделген жағдайларды қоспағанда, күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасы қолданылмайды.
Ескерту. 136-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
137-бап. Бұлтартпау шаралары және қосымша шектеулер
1. Мыналар:
1) ешқайда кетпеу және тиісті мінез-құлқы туралы қолхат;
2) жеке кепiлгерлік;
3) әскери қызметшiнi әскери бөлiм қолбасшылығының байқауда ұстауына беру;
4) кәмелетке толмаған адамды қарауда ұстауға беру;
5) кепiл;
6) үйқамақ;
7) күзетпен ұстау бұлтарпау шаралары болып табылады.
2. Әскери қызметшiнi әскери бөлiм қолбасшылығының байқауда ұстауына беруді және күзетпен ұстауды қоспағанда, қажет болған кезде бұлтартпау шарасы қолданылған адамға қатысты электрондық бақылау құралдары қолданылуы мүмкін.
Бұлтартпау шарасын қолдану туралы қаулыда электрондық бақылау құралдарын қолдану және күдіктіге, айыпталушыға олардың мақсатын түсіндіру туралы белгі жасалады.
3. Электрондық бақылау құралдарын қолдануға оларды айналасындағылардың байқауынан жасыру шаралары қолданылған жағдайда жол беріледі, ол күдіктінің, айыпталушының баратын жерлері және олардың жүріп-тұратын жолдары, сондай-ақ жасы, денсаулығының жай-күйі, отбасы жағдайы мен өмір салты ескеріліп жүзеге асырылуға тиіс.
4. Электрондық бақылау құралдарын қолдану тәртібін, шарттары мен негіздерін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.
138-бап. Бұлтартпау шарасын таңдау және қосымша шектеулер белгілеу кезiнде ескерiлетiн мән-жайлар
1. Бұлтарпау шарасын және оның дәл қайсысын қолдану қажеттiлігi туралы мәселені шешкен кезде осы Кодекстің 136-бабында көрсетілген негіздерден басқа, сондай-ақ осы Кодекстің 137-бабының екінші бөлігінде көрсетілген қосымша шектеулерді белгілеген кезде сондай-ақ мыналар:
1) жасалған қылмыстың ауырлығы;
2) күдіктінің, айыпталушының жеке басы, оның жасы;
3) денсаулық жағдайы;
4) отбасы жағдайы, отбасында асырауындағы адамдардың бар-жоғы;
5) күдіктінің, айыпталушының әлеуметтік байланысының орнықтылығы;
6) күдіктінің, айыпталушының беделі;
7) айналысатын ісі;
8) күдіктінің, айыпталушының тұрақты жұмыс орнының немесе оқуының бар-жоғы;
9) мүлiктiк жағдайы;
10) тұрақты тұрғылықты жерiнiң бар-жоғы және басқа да мән-жайлар ескерiлуге тиiс.
2. Осы Кодекстің 136-бабында санамаланған негіздер болмаған кезде, жасалған қылмыстың ауырлығы күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын таңдау үшін жалғыз негіз бола алмайды.
Ескерту. 138-бапқа өзгеріс енгізілді – ҚР 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
139-бап.Күдіктінің іс-әрекетін саралау туралы қаулы шығарылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолдану
1. Осы Кодекстiң 136-бабында көзделген негiздер болған айрықша жағдайларда және осы Кодекстің 138-бабында көрсетiлген мән-жайлар ескерiле отырып, күдіктінің іс-әрекетін саралау туралы қаулы шығарылғанға дейін күдіктiге қатысты бұлтартпау шарасы қолданылуы мүмкiн. Бұл ретте күдіктiнің іс-әрекетін саралау туралы қаулы – бұлтартпау шарасы қолданылған кезден бастап он тәулiктен кешiктiрiлмей, ал Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 173, 179, 181, 184, 255 –268 және 272-баптарында көзделген қылмыстардың ең болмағанда біреуі жасалған жағдайларда – отыз тәуліктен кешiктiрiлмей, ал егер күдiктi ұстап алынып, содан кейiн күзетпен қамалған болса, ұстап алынған кезден бастап дәл сондай мерзiмде жариялануға тиiс. Егер осы мерзiмде күдіктінің іс-әрекетін саралау туралы қаулы шығарылмаса және жарияланбаса, бұлтартпау шарасының күші дереу жойылады.
2. Күдіктіге оның іс-әрекетін саралау туралы қаулы жарияланған кезде оған бұлтартпау шарасы ретінде күзетпен ұстауды қолдану туралы мәселені сот осы Кодекстің 147-бабында көзделген тәртіппен қайтадан қарайды. Егер осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген мерзім аяқталғанға дейін жиырма төрт сағат ішінде күзетпен ұстау орнының бастығына соттың күдіктіні күзетпен ұстауды санкциялау туралы қаулысы келіп түспесе, күзетпен ұстау орнының бастығы ол туралы іс жүргізуінде қылмыстық іс жатқан органды немесе адамды, сондай-ақ прокурорды хабардар етуге міндетті. Егер осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген мерзім аяқталған бойда бұлтартпау шарасының күшін жою немесе айыпталушыны күзетпен ұстауды соттың санкциялағаны туралы тиісті шешімдер келіп түспесе, күзетпен ұстау орнының бастығы оны өзінің қаулысымен босатып, оның көшірмесін жиырма төрт сағаттың ішінде іс жүргізуінде қылмыстық іс жатқан органға немесе адамға және прокурорға жібереді.
3. Осы баптың екiншi бөлiгiнің талаптары орындалмаған кезде күзетпен ұстау орны әкiмшiлiгiнiң басшысы заңда белгiленген жауаптылықта болады.
140-бап. Бұлтартпау шараларын қолдану тәртiбi
1. Күдіктіге, айыпталушыға бiр мезгiлде екi және одан да көп бұлтартпау шараларын қолдануға болмайды.
2. Қылмыстық процестi жүргізетін орган бұлтартпау шарасын қолдану туралы қаулы шығарады, онда адамға күдік келтіріліп, ол айыпталып отырған қылмыстық құқық бұзушылықты көрсету және осы бұлтартпау шарасын қолданудың негіздері қамтылады. Қаулының көшірмесі өзіне қатысты қаулы шығарылған адамға табыс етіледі және сонымен бiр мезгiлде оған осы Кодексте көзделген, бұлтартпау шарасын қолдану туралы шешiмге шағым жасау тәртiбi түсiндiрiледi.
Осы Кодекстің 139-бабында көзделген жағдайлардан басқа, күдіктіге қатысты бұлтартпау шарасы оның іс-әрекетін саралау туралы қаулы шығарылғаннан кейін ғана қолданылады.
3. Күзетпен ұстауға байланысты емес бұлтартпау шарасын қолданған кезде күдіктінің, айыпталушының, сотталушының тиісті мінез-құлқын қамтамасыз ету үшін оларға:
1) сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамға, прокурорға не сотқа олар белгілеген уақытта келу;
2) қылмыстық процесті жүргізетін органның рұқсатынсыз тұрақты немесе уақытша тұрғылықты жерінен кетпеу;
3) қылмыстық процесті жүргізетін адамды, прокурорды тұрғылықты жерінің, жұмыс орнының өзгергені туралы хабардар ету;
4) белгілі бір адамдармен араласпау және белгілі бір жерлерге бармау;
5) психикаға белсенді әсер ететін заттарды тұтынуға байланысты психикалық, мінез-құлықтық бұзылушылықтарынан (ауруларынан) емделу курсынан өту;
6) электрондық бақылау құралдарын тағып жүру міндеттерінің бірі немесе бірнешеуі жүктелуі мүмкін.
4. Күдікті, айыпталушы осы Кодекстiң 141, 142, 143, 144, 145 және 146-баптарында көзделген шараларды бұзатын іс-әрекеттердi жасаған жағдайда оларға неғұрлым қатаң бұлтартпау шарасы қолданылады, ол туралы күдіктіге, айыпталушыға тиiстi қаулының көшiрмесiн табыс ету кезiнде жариялануға тиiс. Осы Кодекстің 156, 165-баптарында көзделген процестік мәжбүрлеу шараларын бұзған жағдайда, күдіктіге, айыпталушыға бұлтартпау шарасы таңдалады.
Ескерту. 140-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 07.07.2020 № 361-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
141-бап. Ешқайда кетпеу және тиісті мінез-құлық туралы қолхат
Ешқайда кетпеу және тиісті мінез-құлық туралы қолхат қылмыстық процесті жүргізетін органның күдіктіден, айыпталушыдан анықтаушының, тергеушінің немесе соттың рұқсатынсыз тұрақты немесе уақытша тұрғылықты жерінен (елді мекеннен) кетпеуі, істі тергеп-тексеруге және сотта талқылауға кедергі келтірмеуі, қылмыстық процесті жүргізетін органның шақыруы бойынша белгіленген мерзімде келуі жөнінде жазбаша міндеттеме алуынан тұрады.
142-бап. Жеке кепiлгерлік
1. Жеке кепiлгерлік күдіктінің, айыпталушының тиісті мінез-құлқын және олардың қылмыстық процестi жүргізетін органның шақыруы бойынша келуін сенiмге лайық адамдардың өз жауапкершілігіне алатыны туралы жазбаша мiндеттеме қабылдауынан тұрады. Кепiлгерлердің саны екеуден кем болмайды.
2. Бұлтартпау шарасы ретiнде жеке кепiлгерлікті таңдауға кепiлгердің жазбаша өтiнiшхаты бойынша және өзіне қатысты кепiлгерлік берiліп отырған адамның келiсуiмен ғана жол берiледi.
3. Кепiлгер жеке кепілгерлік туралы қолхат береді, онда ол өзi кепiлгер болып отырған адамға қатысты күдіктің мәні, күдікті, айыпталушы алдын алу үшін осы бұлтартпау шарасы қолданылған әрекеттерді жасаған жағдайда кепілгердің өзіне ақшалай өндіріп алуды қолданудан тұратын жауапкершілігі түсіндірілгендігін растайды.
4. Кепiлгер қылмыстық iс бойынша iс жүргiзудiң кез келген сәтiнде кепiлгерліктен бас тартуға құқылы. Бұл жағдайда, бас тартылған кезден бастап қырық сегіз сағат ішінде күдіктіге, айыпталушыға қатысты осы Кодекстің 136-бабы бірінші бөлігінің талаптары ескеріле отырып, өзге бұлтартпау шарасы таңдалуға тиіс.
5. Күдікті, айыпталушы алдын алу үшiн жеке кепiлгерлік қолданылған әрекеттердi жасаған жағдайда, сот әрбiр кепiлгерге осы Кодекстiң 160-бабында көзделген тәртіппен ақшалай өндіріп алуды қолдануы мүмкiн.
143-бап. Әскери қызметшiнi әскери бөлiм қолбасшылығының байқауда ұстауы
1. Әскери бөлім қолбасшылығының әскери қызметшiлер немесе оқу жиынына шақырылған әскери мiндеттiлер болып табылатын күдіктілерді, айыпталушыларды байқауда ұстауы Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерiнің, басқа да әскерлері мен әскери құралымдарының жарғыларында көзделген және осы адамның тиісті мінез-құлқын және оның қылмыстық процестi жүргізетін органның шақыруы бойынша келуiн қамтамасыз ете алатын шараларды қолданудан тұрады.
2. Әскери бөлiмнің қолбасшылығына осы бұлтартпау шарасы таңдалған күдіктің мәнi туралы хабарланады. Әскери бөлiмнің басшылығы осы бұлтартпау шарасын таңдаған органға байқауда ұстаудың орнатылғаны туралы жазбаша хабарлайды.
3. Күдікті, айыпталушы алдын алу үшін осы бұлтартпау шарасы таңдалған әрекеттердi жасаған жағдайда, әскери бөлiмнің қолбасшылығы ол туралы осы бұлтартпау шарасын таңдаған органға дереу хабарлауға мiндеттi.
4. Өздерiне жүктелген байқауда ұстау жөнiндегi мiндеттердiң орындалмауына кiнәлi адамдар заңнамада көзделген тәртiптiк жауаптылықта болады.
5. Осы бұлтартпау шарасы қолданылған кезеңде күдіктіні, айыпталушыны жауынгерлік кезекшілікке, жауынгерлік немесе қарауыл қызметін, гарнизон нарядының немесе бөлімнің (бөлімшенің) тәуліктік нарядының құрамында қызмет атқаруға тартуға жол берілмейді.
144-бап. Кәмелетке толмаған адамды қарауда ұстауға беру
1. Кәмелетке толмаған адамды ата-анасының, қорғаншыларының, қамқоршыларының немесе басқа да сенiмге лайық адамдардың, сондай-ақ ол тұрып жатқан, бала құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларды заңға сәйкес жүзеге асыратын ұйым әкiмшiлiгiнiң қарауда ұстауына беру көрсетілген адамдардың қайсыбiрiнiң өзіне кәмелетке толмағанның тиісті мінез-құлқын және оның қылмыстық процестi жүргізетін органның шақыруы бойынша келуiн қамтамасыз ету, оның ішінде оның үйден тыс жерде болуын шектеу және қылмыстық процесті жүргізетін органның рұқсатынсыз басқа жерге баруына жол бермеу жөнінде жазбаша мiндеттеме қабылдауынан тұрады.
2. Кәмелетке толмаған адамды ата-анасының және басқа да тұлғалардың қарауда ұстауына беру олардың жазбаша өтiнiшхаты бойынша ғана мүмкiн болады.
3. Қарауда ұстауға қабылдау туралы қолхат алынған кезде ата-аналар, қорғаншылар, қамқоршылар, бала құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларды заңға сәйкес жүзеге асыратын ұйым әкімшілігінің өкiлдерi кәмелетке толмаған адам жасады деп күдік келтірілген қылмыстық құқық бұзушылықтың сипаты туралы және олардың қарауда ұстау бойынша өздерiне қабылдаған мiндеттерiн бұзған жағдайдағы жауаптылығы туралы хабардар етiледi.
4. Қарауына кәмелетке толмаған адам берiлген тұлғалар өздері қабылдаған мiндеттемелерді орындамаған жағдайда, оларға осы Кодекстiң 160-бабында көзделген тәртіппен ақшалай өндіріп алу қолданылуы мүмкін.
145-бап. Кепiл
1. Кепiл сотқа дейiнгi тергеп-тексерудi жүзеге асыратын адамның, прокурордың немесе соттың шақыруы бойынша оларға күдiктiнiң, айыпталушының келуi жөнiндегi мiндеттерiн орындауын қамтамасыз ету үшiн, сондай-ақ олардың жаңа қасақана қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауының алдын алу мақсатында сот депозитiне күдiктiнiң, айыпталушының өзiнiң не басқа адамның ақша енгiзуiнен тұрады. Тыйым салынатын басқа да құндылықтар, жылжитын және жылжымайтын мүлiк кепiл ретiнде қабылдануы мүмкiн. Кепiлдiң құндылығын және ауыртпалықтың жоқ екендiгiн дәлелдеу кепiлгерге жүктеледi.
Осы
Кодекстің 148-бабының тоғызыншы бөлігінде көзделген жағдайларда кепiл қолданылмайды.
2. Кепiл тергеу судьясының санкциясымен не соттың қаулысы бойынша ғана қолданылады.
Бұлтартпау шарасы ретінде кепілді таңдау кезінде сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам осы Кодекстің 140-бабына сәйкес сот алдында осы шараны қолдануға санкция беру жөнінде өтінішхат қозғау туралы қаулы шығарады және оны сотқа жібереді. Қаулыға өтінішхаттың негізділігін растайтын қылмыстық іс материалдарының куәландырылған көшірмелері қоса беріледі.
Қаулының көшірмесі бір мезгілде прокурорға жіберіледі.
3. Кепiлдiң мөлшерi күдіктің ауырлығы, күдіктінің, айыпталушының жеке басы, қылмыстық іс-әрекеттің сипаты, кепіл берушінің мүліктік жағдайы ескеріле отырып айқындалады және: онша ауыр емес қылмыс жасады деп күдік келтірілген кезде – айлық есептiк көрсеткiштiң отыз еселенген мөлшерiнен кем, бірақ айлық есептік көрсеткіштің бір жүз жиырма еселенген мөлшерінен көп; ауырлығы орташа қылмысты абайсызда жасады деп күдік келтірілген кезде – айлық есептiк көрсеткiштің бір жүз жиырма еселенген мөлшерiнен кем, бірақ айлық есептік көрсеткіштің екі жүз еселенген мөлшерінен көп; ауырлығы орташа қылмысты қасақана жасады деп күдік келтірген кезде – айлық есептiк көрсеткiштің екі жүз еселенген мөлшерiнен кем, бірақ айлық есептік көрсеткіштің үш жүз елу еселенген мөлшерінен көп; ауыр қылмыс жасады деп күдік келтірілген кезде – айлық есептiк көрсеткiштің үш жүз елу еселенген мөлшерiнен кем, аса ауыр қылмыс жасады деп күдік келтірілген кезде айлық есептiк көрсеткiштің бес жүз еселенген мөлшерiнен кем бола алмайды.
Кепіл ретінде кепіл берушінің келісімімен құны қылмыстың тиісті санаты бойынша кепілдің ең жоғары мөлшерінен асатын өзге де мүлік берілуі мүмкін.
Айрықша жағдайларда кепіл мөлшері мыналарға:
1) асырауында кәмелетке толмаған балалары, қарт ата-анасы, мүгедек туыстары бар, сондай-ақ қорғаншы және қамқоршы болып табылатын адамдарға;
2) алып тасталды - ҚР 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен;
3) халықтың әлеуметтік жағынан әлсіз топтарына жататын, сондай-ақ бюджет есебінен әртүрлі әлеуметтік көмек түрлерін алатын адамдарға;
4) кәмелетке толмағандар мен зейнеткерлік жастағы адамдарға қатысты төменгі мөлшерден аз мөлшерде қолданылуы мүмкін не осы сомаға баламалы өзге де мүлік қабылдануы мүмкін.
4. Күзетпен ұсталмайтын күдікті, айыпталушы, сотталушы не басқа тұлға кепіл түріндегі бұлтартпау шарасы таңдалған, қолданылған күннен бастап бес тәуліктен кешіктірмей тиісті шотқа қаражат салуға және растайтын құжатты сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамға, прокурорға, сотқа ұсынуға міндетті.
Тергеу судьясының кепіл енгізу туралы қаулысы орындалмаған жағдайда, сотқа дейінгі іс жүргізуді жүзеге асыратын адам бұлтартпау шарасын өзгерту туралы мәселеге бастамашылық жасайды.
5. Кепіл ретінде басқа да құндылықтар, жылжитын немесе жылжымайтын мүлік берілген кезде кепіл беруші сол мерзімде оларды құқық белгілейтін құжаттарымен бірге қылмыстық процесті жүргізетін органға беруге міндетті.
Осы Кодекстің 128-бабында көзделген тәртіппен ұсталған күдіктіге кепіл түріндегі бұлтартпау шарасы қолданылған жағдайда, кепіл іс жүзінде енгізілгенге дейін тергеу судьясы осы Кодекстің 148-бабының жетінші бөлігінде көзделген тәртіппен күзетпен ұстау немесе үйқамақ түріндегі бұлтартпау шарасын қолданады.
Бұрын таңдалған күзетпен ұстау немесе үйқамақ түріндегі бұлтартпау шарасы кепілмен ауыстырылған жағдайда, күдікті, айыпталушы кепіл іс жүзінде енгізілгеннен кейін ғана күзетілуден босатылады. Егер бұл кезге қарай осы Кодексте көзделген күзетпен ұстау мерзімдері біткен болса, онда олар кепіл енгізілгенге дейін ұзартылады.
6. Кепіл түріндегі бұлтартпау шарасы қолданылған кезде күдіктіге, айыпталушыға – олардың міндеттері және оларды орындамаудың салдары, ал айыпталушы, күдікті болып табылмайтын кепіл берушіге – адамның қандай қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп күдік келтірілетіні, айыпталатыны, жасалған іс-әрекет үшін заңда көзделген жаза, күдіктінің, айыпталушының тиісті мінез-құлқын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттер және олардың шақыру бойынша келуі, сондай-ақ осы міндеттерді орындамаудың салдары түсіндіріледі.
7. Кепiлдiң қабылданғаны туралы хаттама жасалады, онда күдіктіге, айыпталушыға шақыру бойынша келу және қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауға жол бермеу туралы міндеттің түсiндiрiлгенi, ал кепiл берушiге күдікті, айыпталушы шақыру бойынша келуден жалтарған және қасақана қылмыстық құқық бұзушылық жасаған жағдайларда кепiл мемлекеттiң кiрiсiне айналдырылатыны туралы ескертiлгенi атап көрсетіледі. Хаттамаға осы бұлтартпау шарасын таңдаған лауазымды адам, күдікті, айыпталушы, сондай-ақ кепіл беруші басқа тұлға болса, ол қол қояды. Хаттама және соттың депозитiне кепiлдің енгізілгені туралы құжат iс материалдарына қосып тігіледі, ал кепiл берушiге хаттаманың көшiрмесi табыс етіледі.
8. Тергеу судьясының күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасы қолданылған адамға қатысты осы Кодекстің 148-бабының сегізінші бөлігінде көзделген тәртіппен шығарылған қаулысына сәйкес кепіл енгізілген жағдайда, күзетпен ұстау орнының бастығы күдіктіге, айыпталушыға кепіл жөніндегі міндеттерді және оларды орындамаудың салдарын түсіндіруді жүзеге асырады.
Күзетпен ұстау орнының бастығы күдіктiнi, айыпталушыны күзетпен ұстаудан босатуды кепіл енгізілгенін растайтын құжатты алғаннан кейін жүзеге асырады, бұл жөнінде сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам, қадағалаушы прокурор және тергеу судьясы дереу хабардар етіледі.
9. Егер күдікті, айыпталушы өздеріне жүктелген міндеттерді бұзбаса, бірақ күдіктіге, айыпталушыға қатысты неғұрлым қатаң бұлтартпау шарасы қолданылса, қылмыстық іс бойынша үкім немесе іс жүргізуді тоқтату туралы қаулы шығарылса, кепіл берушіге кепіл нысанасы дереу қайтарылады.
Егер күдікті, айыпталушы кепіл беруші болып табылса, сот азаматтық талап қоюдың, процестік шығындардың және өзге де мүліктік өндіріп алу қажеттігінің болуы кезінде кепіл тағдыры туралы мәселені қарай отырып, прокурордың өтінішхаты бойынша кепіл нысанасына не оның бір бөлігіне өндіріп алуды қолдану туралы шешім қабылдауға құқылы.
Күдікті, айыпталушы болып табылмайтын кепіл беруші енгізген кепіл нысанасына өндіріп алуды қолдану оның келісімімен ғана жүргізілуі мүмкін.
10. Күдікті, айыпталушы үшін кепіл енгізген тұлға күдіктінің, айыпталушының қылмыстық процесті жүргізетін органға келуі жөніндегі міндеттерді орындауын бұдан әрі қамтамасыз етуге жағдайы келмейтіні туралы жазбаша өтініш жасаған жағдайда, егер күдікті, айыпталушы көрсетілген міндеттерді бұзбаған болса, кепіл нысанасы дереу қайтарылуға жатады.
Қылмыстық істі түпкілікті шешетін үкім немесе қаулы шығарылған кезде, тиісінше, сот немесе қылмыстық қудалау органы сонымен бір мезгілде кепіл нысанасының тағдырын шешеді.
11. Күдікті, айыпталушы кепілмен қамтамасыз етілген міндеттерді дәлелді себептерсіз орындамаған жағдайда, прокурор тергеу судьясына кепілді мемлекет кірісіне айналдыру туралы өтінішхат жібереді.
Сот тиісті шешім қабылдайды, оған кепіл беруші осы Кодекстің 107-бабында көзделген тәртіппен жоғары тұрған сотқа шағым жасауы мүмкін.
12. Кепіл нысанасы қайтарылған кезде кепіл берушіден кепілдің сақталуын қамтамасыз етуге жұмсалған сома өндіріп алынады.
13. Кепіл нысанасын қабылдау, бағалау, сақтау, қайтару, өткізу, оған өндіріп алуды қолдану және кепілді мемлекет кірісіне айналдыру тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.
Ескерту. 145-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 07.11.2014 № 248-V (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі); 03.07.2017 № 84-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
146-бап. Үйқамақ
1. Үйқамақ күдіктіні, айыпталушыны күзетпен ұстамай, бірақ осы Кодекстің 147-бабында көзделген тәртіппен судья белгілеген шектеулер қолданыла отырып, оларды қоғамнан оқшаулауды білдіреді.
2. Күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға қатысты үйқамақ қолданылған кезде бір немесе бірнеше шектеу:
1) тұрғынжайдан барлық уақытта немесе белгілі бір уақытта шығуға тыйым салу;
2) осы бөліктің 5) тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, телефонмен сөйлесуге, хат-хабар жөнелтуге және байланыс құралдарын пайдалануға тыйым салу;
3) белгілі бір адамдармен араласуға және кімді болса да үйінде қабылдауға тыйым салу;
4) электрондық бақылау құралдарын қолдану және осы құралдарды өзімен бірге алып жүру міндетін жүктеу;
5) бақылау мақсатындағы телефон қоңырауларына немесе өзге де бақылау сигналдарына жауап беру, анықтау органына немесе күдіктінің, айыпталушының немесе сотталушының мінез-құлқын қадағалауды жүзеге асыратын басқа да органға телефон шалу немесе оларға белгілі бір уақытта жеке өзінің келу міндеттерін жүктеу;
6) күдіктіге, айыпталушыға немесе олардың тұрғынжайына байқау орнату, сондай-ақ олардың тұрғынжайына немесе оларға тұрғынжай ретінде бөліп берілген үй-жайға күзет қою;
7) күдіктінің, айыпталушының мінез-құлқын және қоғамнан оқшаулануын қамтамасыз ететін басқа да шаралар қолданылуы мүмкін.
Қажет болған кезде күдіктінің, айыпталушының мінез-құлқын қадағалау орнатылады.
Қамақтағы адамның тұрғынжайдан шығуына белгіленген шектеулерді сақтауын қадағалауды жүзеге асырған кезде қылмыстық процесті жүргізетін орган тәуліктің кез келген уақытында оның тұрғылықты жерінде болуын тексеруге құқылы. Тексеру күндізгі уақытта екі реттен артық және түнгі уақытта бір реттен артық жүргізілмейді. Лауазымды адамның қамақтағы адамның тұрғынжайында болуына осы адамның және онымен бірге тұратын адамдардың келісімімен жол беріледі және ол отыз минуттан аспауға тиіс.
3. Соттың үйқамақ туралы қаулысында күдіктіге, айыпталушыға қолданылатын нақты шектеулер белгіленеді, сондай-ақ қадағалауды жүзеге асыратын орган немесе лауазымды адам көрсетiледi.
4. Үйқамақтың мерзiмi, оны ұзарту тәртiбi осы Кодекстiң 151 және
547 – 551-1-баптарында
белгiленген қағидаларда айқындалады.
5. Үйқамақ түріндегі бұлтартпау шарасын орындау тәртібі сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыруға уәкілеттік берілген мемлекеттік органдардың бірлескен бұйрығымен айқындалады.
Ескерту. 146-бапқа өзгерістер енгізілді – ҚР 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 29.12.2021 № 91-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
147-бап. Күзетпен ұстау
1. Бұлтартпау шарасы ретінде күзетпен ұстау тек судьяның санкциясымен және басқа, қатаңдығы неғұрлым жеңіл бұлтартпау шараларын қолдану мүмкін болмаған кезде заңмен бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген қылмысты жасады деген күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға қатысты ғана қолданылады. Айрықша жағдайларда бұл бұлтартпау шарасы, егер:
1) оның Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұрғылықты жері болмаса;
2) оның жеке басы анықталмаса;
3) ол бұрын таңдалған бұлтартпау шарасын немесе процестік мәжбүрлеу шарасын бұзса;
4) ол қылмыстық қудалау органдарынан немесе соттан жасырынуға әрекет жасаса немесе жасырынса;
5) оған ұйымдасқан топтың немесе қылмыстық қоғамдастықтың (қылмыстық ұйымның) құрамында қылмыс жасады деген күдік келтірілсе;
6) оның бұрын жасалған ауыр немесе аса ауыр қылмысы үшін сотталғандығы болса;
7) оның қылмыстық әрекетті жалғастырып жүргендігі туралы деректер бар болса, заңда
бес жылға дейін
мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген қылмысты жасады деп күдік келтірілетін, айыпталатын, сотталатын адамға қатысты қолданылуы мүмкін.
1-1. Осы баптың бірінші бөлігінің 1) тармағында көзделген мән-жай күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын таңдау үшін бірден-бір негіз болып табылмайды.
2. Бұлтартпау шарасы ретінде күзетпен ұстауды таңдау қажет болған кезде сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам осы Кодекстің 140-бабына сәйкес сот алдында осы шараны қолдануға санкция беру туралы өтінішхатты қозғау туралы қаулы шығарады. Қаулыға өтінішхаттың негізділігін растайтын қылмыстық іс материалдарының расталған көшірмелері қоса беріледі.
Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам сот алдында күзетпен ұстауға санкция беру туралы өтінішхатты қозғау туралы қаулыда осы бұлтартпау шарасын таңдау себептерін және қатаңдығы неғұрлым жеңіл бұлтартпау шараларын қолданудың мүмкін еместігін негіздеуге міндетті.
Қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп күдік келтірілген адам ұстап алынған мерзім ішінде прокурор осы Кодекстің 131-бабында көзделген тәртіппен өтінішхаттың негізділігін растайтын қылмыстық іс материалдарымен танысуға құқылы және күдікті ұсталып отырған жерде одан жауап алуға құқылы.
3. Прокурор сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның өтінішхатын зерделеу нәтижелері бойынша өтінішхатқа келісім білдіреді не оны қолдаудан уәжді қаулымен бас тартады және (немесе) өзге бұлтартпау шарасын таңдау туралы мәселені шешеді. Қаулының көшірмесі мүдделі адамдарға жіберіледі.
Прокурор ұстап алу мерзімі өтерден кемінде сегіз сағат бұрын тергеу судьясына өтінішхаттың негізділігін растайтын қылмыстық іс материалдарының көшірмелерін қоса бере отырып, күзетпен ұстауды санкциялау жөнінде өтінішхат қозғау туралы қаулыны ұсынуға міндетті.
4. Алып тасталды - ҚР 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
Ескерту. 147-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 07.11.2014 № 248-V (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі); 03.07.2017 № 84-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
148-бап. Тергеу судьясының күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын санкциялау туралы өтінішхаттарды қарауы
1. Күзетпен ұстауды санкциялау құқығы – тергеу судьясына, ал осы Кодекстің 107-бабы жетінші бөлігінің 2) және 3) тармақтарында көзделген жағдайларда – облыстық және оған теңестірілген соттың судьяларына тиесілі.
2. Тергеу судьясы материалдар сотқа келіп түскен кезден бастап сегіз сағаттан кешіктірілмейтін мерзімде, осы Кодекстің 56-бабында айқындалған тәртіпті сақтай отырып, күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын санкциялау туралы өтінішхатты прокурордың, күдіктінің, айыпталушының, оның қорғаушысының қатысуымен қарайды.
Тергеу судьясы қорғаушыны түскен материалдармен таныстырады.
Сот отырысына заңды өкіл мен өкіл де қатысуға құқылы, сот отырысының орны мен уақыты туралы сот оларға уақтылы хабарлаған жағдайда, олардың келмеуі сот отырысын өткізуге кедергі болмайды.
Сот отырысы барысында хаттама жүргізіледі.
3. Күзетпен ұстауға санкция беруге байланысты мәселелерді шешкен кезде тергеу судьясы көрсетілген бұлтартпау шарасын таңдау кезінде ескерілетін мән-жайларға қатысты іс материалдарын зерттеумен қатар, адамға қылмыс жасады деп күдік келтірудің негізділігін тексереді.
Қажет болған жағдайда судья қылмыстық істі талап етіп алдыруға құқылы.
4. Тергеу судьясының күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын санкциялау туралы өтінішхатты күдіктінің, айыпталушының қатысуынсыз қарауына күдіктіге, айыпталушыға іздестіру жарияланған немесе олар Қазақстан Республикасының шегінен тысқары жерде болған және сот отырысының уақыты мен орны туралы тиісінше хабарланған кезде қылмыстық процесті жүргізетін органға келуден жалтарған жағдайларда ғана жол беріледі. Ұстап алынған жағдайда күдікті, айыпталушы таңдалған бұлтартпау шарасын қолданудың негізділігін қарау үшін тергеу судьясына жеткізіледі.
5. Тергеу судьясы отырыстың басында қандай өтінішхаттың қаралуға жататынын хабарлайды, сот отырысына келген адамдарға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді. Содан кейін прокурор күдіктіні күзетпен ұстауды бұлтартпау шарасы ретінде таңдаудың қажеттігін негіздейді, содан соң күдікті, айыпталушы және сот отырысына келген басқа да тұлғалар тыңдалады.
Прокурордың осы өтінішхатын қарау барысында күдікті, айыпталушы, сондай-ақ олардың мүддесінде қорғаушы осы Кодекстің 137-бабының бірінші бөлігінде көзделген өзге бұлтартпау шарасын қолдану туралы өтінішхат мәлімдеуге құқылы.
6. Тергеу судьясы үйқамақты, кепілді қолдануды санкциялаудан бас тарту туралы қаулы шығарған жағдайда, прокурор осы Кодекстің 107-бабында белгіленген қағидалар бойынша оған өтінішхат келтіруге құқылы.
7. Тергеу судьясы күдіктіні, айыпталушыны күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасына санкция беру туралы өтінішхатты қарау қорытындысы бойынша мынадай:
1) күзетпен ұстауға санкция беру туралы;
2) екі ай мерзімге күзетпен ұстауға санкция беру үшін жеткілікті негіздер болмаған жағдайда, он тәулікке дейінгі мерзімге күзетпен ұстауға санкция беру туралы;
3) күзетпен ұстауға санкция беруден бас тарту туралы қаулылардың бірін шығарады. Тергеу судьясы осы бұлтартпау шарасына санкция беруден бас тартқан жағдайда, осы Кодекстің 137-бабының бірінші бөлігінде көзделген өзге бұлтартпау шарасын таңдауға құқылы.
7-1. Тергеу судьясы күзетпен ұстауды санкциялау туралы қаулыда осы бұлтартпау шарасын таңдау себептерін және қатаңдығы неғұрлым жеңіл бұлтартпау шараларын қолданудың мүмкін еместігін көрсетуге міндетті.
8. Тергеу судьясы, аса ауыр қылмыстар туралы істерді қоспағанда, күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын санкциялау туралы қаулы шығарған кезде осы баптың тоғызыншы бөлігінде көзделгеннен басқа жағдайларда, күдіктінің, айыпталушының осы Кодекстің 140-бабының үшінші бөлігінде көзделген міндеттерді орындауын қамтамасыз ету үшін жеткілікті болатын кепіл мөлшерін айқындауға міндетті.
Тергеу судьясының, соттың қаулысында кепіл енгізілген жағдайда күдіктіге, айыпталушыға осы Кодекстің 140-бабында көзделген міндеттердің қайсысы жүктелетіні, оларды орындамаудың салдары, кепіл мөлшерін таңдаудың негізділігі, сондай-ақ оны қолдану мүмкіндігі көрсетіледі.
Күдікті, айыпталушы не басқа тұлға кепілді кез келген уақытта тергеу судьясының, соттың күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын санкциялау туралы қаулысында белгіленген мөлшерде енгізуге құқылы.
9. Тергеу судьясы, сот күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасына санкция беру туралы қаулы шығарған кезде мынадай:
1) адамға жәбірленушінің өліміне әкеп соққан қасақана қылмыстар жасады деп күдік келтірілген, айып тағылған;
2) адамға қылмыстық топтың құрамында қылмыс; террористік және (немесе) экстремистік қылмыстар; Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 1, 4, 5, 11 және 17-тарауларында көзделген аса ауыр қылмыстар, сондай-ақ төтенше жағдайларда немесе жаппай тәртіпсіздіктер барысында жасалған аса ауыр қылмыстар, соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында жасалған аса ауыр әскери қылмыстар жасады деп күдік келтірілген, айып тағылған;
3) күдікті, айыпталушы сот ісін жүргізуге кедергі жасайды немесе тергеуден және соттан жасырынады деп пайымдауға жеткілікті негіздер болған;
4) күдіктінің, айыпталушының қылмыстық әрекетті жалғастыруы туралы деректер болған;
5) күдікті, айыпталушы тергеп-тексеріліп жатқан қылмыстық іс бойынша бұрын таңдалған кепіл түріндегі бұлтартпау шарасын бұзған жағдайларда, кепіл белгіленбейді.
10. Өзіне қатысты тергеу судьясының қаулысы шығарылған адамға сол қаулы дереу табыс етіледі, сондай-ақ сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамға, прокурорға, жәбірленушіге және күдікті, айыпталушы отырған күзетпен ұстау орны мекемесінің бастығына жіберіледі және дереу орындалуға жатады.
11. Күдіктіні, айыпталушыны күзетпен ұстауды санкциялау немесе одан бас тарту туралы қаулыға осы Кодекстің 107-бабында көзделген тәртіппен шағым жасалуы, ол прокурордың өтінішхаты бойынша қайта қаралуы мүмкін.
12.
Күзетпен ұстауды санкциялаудан бас тарту туралы қаулының
күші жойылған жағдайда, облыстық немесе оған теңестірілген соттың күдіктіні, айыпталушыны күзетпен ұстауды санкциялау туралы мәселені қарауы осы Кодекстің 107-бабында көзделген тәртіппен жүзеге асырылады.
13. Тергеу судьясы, сот күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын санкциялаудан бас тарту туралы қаулы шығарғаннан кейін күзетпен ұстау қажеттігін негіздейтін жаңа мән-жайлар туындаған кезде ғана сотқа нақ сол қылмыстық іс бойынша нақ сол адамға қатысты көрсетілген бұлтартпау шарасын санкциялау туралы өтінішхатпен қайтадан жүгінуге болады.
14. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам бұлтартпау шарасы ретінде күзетпен ұстаудың қолданылатыны туралы осы Кодекстің 135-бабында белгіленген тәртіппен – күдіктінің туыстарын, ал ол шетелдікке қатысты қолданылған жағдайда Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі арқылы осы мемлекеттің елшілігін, консулдығын немесе өзге өкілдігін де хабардар етуге міндетті.
Ескерту. 148-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 31.10.2015 № 378-V (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі); 03.07.2017 № 84-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
149-бап. Бұлтартпау шарасы ретiнде күзетпен ұстау қолданылған күдіктілерді ұстау
Бұлтартпау шарасы ретiнде күзетпен ұстау қолданылған күдіктілер тергеу изоляторларында ұсталады. Оларды ұстаудың тәртiбi мен жағдайлары заңнамада айқындалады.
150-бап. Бұлтартпау шарасы ретiнде күзетпен ұстау қолданылған күдіктілерді, айыпталушыларды және сотталушыларды ұстап алынғандар ұсталатын орындарда ұстау
1. Өздеріне қатысты бұлтартпау шарасы ретiнде күзетпен ұстау қолданылған күдіктіні, айыпталушыны, сотталушыны тергеу изоляторына жеткізу жердiң шалғайлығына немесе тиiстi қатынас жолдарының болмауы немесе тергеу әрекеттерiн жүргiзу немесе iстi сотта қарау қажеттігі салдарынан мүмкiн болмаған жағдайларда, мұндай адамдар сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның прокурор не тергеу судьясы не сот бекіткен қаулысымен отыз тәулiкке дейiн – уақытша ұстау изоляторларында, ал әскери қызметшілер гауптвахтада ұсталуы мүмкін.
Мұндай адамдарды күзетпен ұстаудың тәртiбi мен жағдайлары заңнамада айқындалады.
2. Өздеріне қатысты бұлтартпау шарасы ретiнде күзетпен ұстау қолданылған күдіктіні, айыпталушыны және сотталушыны тергеу әрекеттерін жүргiзу үшiн бiр тергеу изоляторынан екінші бір тергеу изоляторына ауыстыру (этаппен апару) прокурордың қаулысы бойынша не сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның прокурор бекіткен қаулысы бойынша жүзеге асырылады.
151-бап. Күзетпен ұстау мерзiмдерi және оларды ұзарту тәртiбi
1. Осы Кодексте көзделген ерекше жағдайлардан басқа, сотқа дейінгі тергеп-тексеру кезінде күзетпен ұстау мерзімін екі айдан асыруға болмайды.
2. Судья санкциялаған күзетпен ұстаудың қысқа мерзімін екі айға дейін ұзарту қажет болған кезде прокурор ол аяқталардан бір тәулік бұрын тергеу судьясына қосымша жиналған материалдары бар тиісті өтінішхатты енгізеді. Тергеп-тексеруді екі айға дейінгі мерзімде аяқтау мүмкін болмаған жағдайда және бұлтартпау шарасын өзгерту немесе оның күшін жою үшін негіздер болмаған кезде бұл мерзімді сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның аудандық (қалалық) және оған теңестірілген прокурормен келісілген уәжді өтінішхаты бойынша тергеу судьясы – үш айға дейін, ал тергеп-тексеруді үш ай мерзімде аяқтау мүмкін болмаған жағдайда және күдіктіні, айыпталушыны одан әрі күзетпен ұстау қажет болған кезде сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның облыс прокурорымен және оған теңестірілген прокурорлармен және олардың орынбасарларымен келісілген уәжді өтінішхаты бойынша тергеу судьясы тоғыз айға дейін ұзартуы мүмкін.
3. Күзетпен ұстау мерзімін тоғыз айдан астам, бірақ он екі айдан асырмай ұзартуды аудандық және оған теңестірілген соттың тергеу судьясы аса ауыр қылмыстар, қылмыстық топтың құрамында қылмыстар, сондай-ақ өзге де террористік және (немесе) экстремистік қылмыстар жасады деп күдік келтірілген адамдарға қатысты істің ерекше күрделілігіне орай, қылмыстық iстi өзінің іс жүргізуіне қабылдаған тергеу бөлімі бастығының не прокурордың не тергеу, жедел-тергеу тобы басшысының облыс прокурорымен және оған теңестірілген прокурорлармен келісілген уәжді өтінішхаты бойынша жүзеге асыруы мүмкін.
4. Аудандық және оған теңестірілген соттың тергеу судьясының күзетпен ұстау мерзімін он екі айдан астам, бірақ он сегіз айдан аспайтын мерзімге ұзартуына айрықша жағдайларда, аса ауыр қылмыстар, қылмыстық топтың құрамындағы қылмыстар, сондай-ақ өзге де террористік және (немесе) экстремистік қылмыстар жасады деп күдік келтірілген адамдарға қатысты, қылмыстық қудалау органының орталық аппаратының тергеу бөлімшесі басшысының не қылмыстық iстi өзінің іс жүргізуіне қабылдаған прокурордың, тергеу, жедел-тергеу тобы басшысының облыс прокуроры және оған теңестірілген прокурор бекіткен және Қазақстан Республикасының Бас Прокурорымен, оның орынбасарларымен келісілген уәжді өтінішхаты бойынша жол беріледі.
5. Күзетпен ұстау мерзімін одан әрі ұзартуға жол берілмейді, күзетпен ұсталып отырған күдікті, айыпталушы дереу босатылуға жатады.
6. Күзетпен ұстау мерзімін үш айға дейін ұзарту туралы өтінішхат келісу үшін аудандық (қалалық) прокурорға және оған теңестірілген өзге де прокурорларға күзетпен ұстау мерзімі аяқталардан он тәулік бұрын ұсынылады және прокурор өтінішхатты ол келіп түскен кезден бастап үш тәуліктен аспайтын мерзімде қарайды.
7. Күзетпен ұстау мерзімін үш айдан астам мерзімге ұзарту туралы өтінішхат келісу үшін прокурорға күзетпен ұстау мерзімі аяқталардан он бес тәулік бұрын ұсынылуға тиіс және прокурор өтінішхатты ол келіп түскен кезден бастап бес тәуліктен аспайтын мерзімде қарайды.
8. Күзетпен ұстау мерзімін он екі айдан астам мерзімге ұзарту туралы өтінішхат келісу үшін прокурорға күзетпен ұстау мерзімі аяқталардан жиырма тәулік бұрын ұсынылуға тиіс және ол келіп түскен кезден бастап бес тәуліктен аспайтын мерзімде қаралады.
9. Күзетпен ұстау мерзімін ұзарту туралы өтінішхатты қарап, прокурор сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның қаулысына келісім береді және оны күзетпен ұстау мерзімін ұзартудың негізділігін растайтын қылмыстық істің материалдарымен бірге тиісті сотқа дереу жібереді не оны келісуден уәжді түрде бас тартады. Прокурор күзетпен ұстау мерзімін ұзарту туралы өтінішхатты қолдамаған жағдайда, күдікті, айыпталушы күзетпен ұстау мерзімі аяқталғаннан кейін дереу босатылуға жатады.
10. Күзетпен ұстау мерзімін үш айға дейін ұзарту туралы өтінішхат сотқа – күзетпен ұстау мерзімі аяқталардан жеті тәулік бұрын, күзетпен ұстау мерзімін үш айдан астам мерзімге ұзарту туралы өтінішхат – он тәулік бұрын, күзетпен ұстау мерзімін он екі айдан астам мерзімге ұзарту туралы өтінішхат – он бес тәулік бұрын ұсынылады.
11. Қылмыстық іс материалдарымен танысу кезеңінде күдіктінің күзетпен ұстауда болу мерзімін санкциялау туралы өтінішхат күзетпен ұстау мерзімі аяқталардан бес тәулік бұрын келісу үшін прокурорға ұсынылуға тиіс және оны прокурор келіп түскен кезден бастап бір тәуліктен асырмай қарайды.
Прокурор қылмыстық іс материалдарымен танысу кезеңінде күдіктінің күзетпен ұстауда болуы мерзімін санкциялау туралы өтінішхатты қарап, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның қаулысымен келіседі және оны күзетпен ұстау мерзімін санкциялау қажеттігін растайтын қылмыстық іс материалдарымен бірге дереу сотқа дейінгі тергеп-тексеру аяқталған жер бойынша аудандық және оған теңестірілген соттың тергеу судьясына жібереді. Прокурор күдіктінің күзетпен ұстауда болуы мерзімін санкциялау туралы өтінішхатты қолдамаған жағдайда, ол күзетілуден дереу босатылуға жатады.
12. Қылмыстық іс материалдарымен танысу кезеңінде күдіктінің күзетпен ұстауда болу мерзімін санкциялау туралы өтінішхат тергеу судьясына күзетпен ұстау мерзімі аяқталардан үш тәулік бұрын ұсынылады.
13. Прокурордың сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есеппен бірге келіп түскен қылмыстық істі зерделеуі және оның айыптау актісін жасауы кезеңінде күдіктінің күзетпен ұстауда болу мерзімін санкциялау туралы өтінішхатты прокурор күзетпен ұстау мерзімі аяқталғанға дейін үш тәуліктен кешіктірмей тергеу судьясына ұсынады.
Ескерту. 151-бап он үшінші бөлікпен толықтырылды - ҚР 27.12.2021 № 88-VII (мынадай:
ішкі істер органдарының, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің және экономикалық тергеу қызметінің тергеушілері тергеп-тексеретін, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген аса ауыр қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2022 бастап;
ҚР Қылмыстық кодексінің 3-бабының 29) тармағында көзделген, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген сыбайлас жемқорлық қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін;
алдын ала тергеу нысанында аяқталған өзге де қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істерге қатысты 01.01.2024 бастап қолданысқа енгізілетін, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есепті жасауы, прокурордың айыптау актісін жасауы және прокурор айыптау актісін жасаған кезден бастап адамды айыпталушы деп тану бөлігінде) Заңымен.
Ескерту. 151-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-баптан қараңыз) заңдарымен.
152-бап. Тергеу судьясының күзетпен ұстау мерзімін ұзарту туралы өтінішхатты қарауы және мерзімдерді есептеуі
1. Күзетпен ұстау мерзімін ұзарту туралы өтінішхат тергеу судьясының жеке-дара қарауына жатады. Сот отырысына міндетті түрде прокурор қатысады. Отырысқа сондай-ақ күдіктінің қорғаушысы, заңды өкілі, жәбірленуші, оның заңды өкілі және өкілі қатыса алады, өтінішхаттарды қарау уақыты туралы уақтылы хабарланған кезде олардың келмеуі өтінішхаттарды сотта қарауға кедергі болмайды.
Сот күзетпен ұстау мерзімін ұзарту туралы мәселені қарауға өзіне қатысты өтінішхат берілген адамды қатыстыру қажет деп тануға және тергеп-тексеруді жүзеге асыратын органға оны сот отырысына жеткізуді жүктеуге құқылы.
Күзетпен ұсталу мерзімін ұзартуға прокурор өтінішхат беріп отырған адам сот отырысына қатысуға құқылы, бұл жағдайда, сот тергеп-тексеруді жүзеге асыратын органға оны сот отырысына жеткізуді жүктеуге құқылы.
2. Судья отырыстың басында қандай өтінішхаттың қаралуға жататынын жариялайды, келген адамдарға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді, содан кейін енгізілген өтінішхат бойынша тараптардың күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын сол қалпында қалдыру қажеттігі тұрғысындағы дәлелдерін тыңдап:
1) күдіктіні, айыпталушыны күзетпен ұстау мерзімін ұзарту туралы өтінішхатты қанағаттандыру;
2) күдіктіні, айыпталушыны күзетпен ұстау мерзімін ұзарту туралы өтінішхатты қанағаттандырудан бас тарту және бұлтартпау шарасының күшін жою немесе оны неғұрлым жеңілдеуіне өзгерту және оны қамаудан босату туралы қаулылардың бірін шығарады.
3. Күзетпен ұстау мерзімін ұзарту туралы өтінішхат келіп түскен күнінен бастап үш тәуліктен аспайтын мерзімде қаралуға жатады.
4. Күзетпен ұстау орны әкімшілігінің басшысы күдіктіні, айыпталушыны күзетпен ұстау мерзімі аяқталардан жиырма төрт сағат бұрын іс жүргізуінде қылмыстық іс жатқан органға немесе адамға, сондай-ақ прокурорға ол туралы хабарлауға міндетті. Егер күзетпен ұстаудың заңда белгіленген мерзімі аяқталғанға дейін күдіктіні, айыптаушыны босату туралы не оларды күзетпен ұстау мерзімін ұзарту туралы тиісті шешім келіп түспесе, күзетпен ұстау орны әкімшілігінің басшысы оларды өзінің қаулысымен босатып, оның көшірмесін жиырма төрт сағат ішінде іс жүргізуінде қылмыстық іс жатқан органға немесе адамға және прокурорға жолдайды.
5. Күзетпен ұстау орны әкімшілігінің басшысы осы баптың төртінші бөлігінің талаптарын орындамаған кезде заңда белгіленген жауаптылықта болады.
6. Күзетпен ұстау мерзімі күдіктінің күзетпен қамалған кезінен бастап оған тергеу әрекеттерін жүргізу аяқталғаны туралы хабарлағанға және қылмыстық іс материалдарымен танысу құқығы түсіндірілгенге дейін есептеледі. Адамды күдікті ретінде ұстап алу уақыты, соттың шешімі бойынша психиатриялық немесе өзге де медициналық ұйымда мәжбүрлі түрде болу уақыты күзетпен ұстау мерзіміне есептеледі.
Күдіктінің және оның қорғаушысының қылмыстық іс материалдарымен танысу кезеңінде күдіктіні күзетпен ұстауды тергеу судьясы осы Кодекстің 148, 151-баптарында көзделген тәртіппен санкциялайды және оның мерзімін ұзартады.
Күдіктінің және қорғаушының қылмыстық іс материалдарымен танысу кезеңінде күдіктінің күзетпен ұстауда болуы осы Кодекстің 151-бабының бірінші – төртінші бөліктерінде белгіленген мерзімге кірмейді, бірақ оны сот жаза тағайындау кезінде ескереді.
7. Күдіктінің және қорғаушының қылмыстық іс материалдарымен танысу кезеңінде, сондай-ақ прокурордың сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есеппен бірге келіп түскен қылмыстық істі зерделеуі кезеңінде күдіктінің күзетпен ұстауда болу мерзімін санкциялау туралы өтінішхат осы бапта көзделген тәртіппен және мерзімдерде қаралуға жатады.
Күдіктінің қылмыстық іс материалдарымен танысу кезеңінде, сондай-ақ прокурордың сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есеппен бірге келіп түскен қылмыстық істі зерделеуі кезеңінде күзетпен ұстауда болу мерзімін тергеу судьясы қылмыстық істің көлемін, іске қатысатын адамдардың санын және күдіктінің және оның қорғаушысының іспен танысу уақытына әсер ететін өзге де мән-жайларды, сондай-ақ прокурордың қылмыстық істі зерделеуін және айыптау актісінің жасалуын ескере отырып айқындайды.
Ескерту. Жетінші бөлік жаңа редакцияда - ҚР 27.12.2021 № 88-VII (мынадай:
ішкі істер органдарының, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің және экономикалық тергеу қызметінің тергеушілері тергеп-тексеретін, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген аса ауыр қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2022 бастап;
ҚР Қылмыстық кодексінің 3-бабының 29) тармағында көзделген, оның ішінде басқа да қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істермен біріктірілген сыбайлас жемқорлық қылмыстар туралы істерге қатысты 01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін;
алдын ала тергеу нысанында аяқталған өзге де қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істерге қатысты 01.01.2024 бастап қолданысқа енгізілетін, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталғаны туралы есепті жасауы, прокурордың айыптау актісін жасауы және прокурор айыптау актісін жасаған кезден бастап адамды айыпталушы деп тану бөлігінде) Заңымен.
8. Прокурор қылмыстық істі қосымша тергеп-тексеру жүргізу үшін қайтарған жағдайда, ол бойынша күдіктіні күзетпен ұстаудың шекті мерзімі аяқталмаған болса, ал бұлтартпау шарасын өзгертуге негіздер болмаса, прокурордың уәжді өтінішхаты бойынша тергеу судьясы күзетпен ұстау мерзімін бір ай шегінде ұзарта алады.
Сот қылмыстық істі осы Кодексте көзделген негіздер бойынша прокурорға қайтарған кезде, егер күдіктіні күзетпен ұстаудың шекті мерзімі аяқталмаған болса, ал бұлтартпау шарасын өзгертуге негіздер болмаса, нақ сол сот күзетпен ұстау мерзімін істі прокурор алған кезден бастап бір ай шегінде ұзартады.
9. Күдікті, айыпталушы сол бір іс бойынша, сондай-ақ онымен біріктірілген немесе одан бөліп алынған қылмыстық іс бойынша қайтадан күзетпен қамалған жағдайда, күзетпен ұстау мерзімі күзетпен өткізілген уақыт ескеріле отырып есептеледі.
10. Шет мемлекет іздестіріліп жатқан адамды Қазақстан Республикасына ұстап берген (экстрадициялаған) жағдайда, күзетпен ұстау мерзімі ол Қазақстан Республикасының аумағына келген күннен бастап есептеледі, ал адамды шет мемлекеттің аумағында экстрадициялық қамақ тәртібімен күзетпен ұстау уақыты жаза тағайындалған кезде жалпы күзетпен ұстау мерзіміне есептеледі.
11. Күдіктіні, айыпталушыны күзетпен ұстаудың осы бапта белгіленген мерзімін есептеу мен ұзарту тәртібі үкімнің күшін кассациялық сатысында іс жүргізудің нәтижесінде немесе бас бостандығынан айыру түрінде жазасын өтеп жатқан адамға қатысты жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша жою кезінде де қолданылады.
Ескерту. 152-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 31.10.2015 № 378-V (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі); 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-баптан қараңыз) заңдарымен.
153-бап. Бұлтартпау шарасының күшін жою немесе оны өзгерту
1. Бұлтартпау шарасының қажеттігі болмай қалған кезде оның күші жойылады немесе ол осы Кодекстің 136 және 138-баптарында көзделген негіздер мен мән-жайлар өзгерген кезде қатаңдығы неғұрлым жеңіл немесе неғұрлым ауыр шараға өзгертіледі.
2. Бұлтартпау шарасының күшін жою немесе оны өзгерту қылмыстық процесті жүргізетін органның уәжді қаулысы бойынша жүргізіледі.
3. Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу барысында прокурордың келісуі немесе нұсқауы бойынша таңдалған бұлтартпау шарасының күші прокурордың келісуімен ғана жойылуы немесе ол өзгертілуі мүмкін.
4. Қылмыстық қудалау органының бұлтартпау шарасын өзгерту не оның күшін жою туралы қаулысына шағым жасау осы Кодекстің 100 – 106-баптарында көзделген тәртіппен жүргізіледі.
5. Тергеу судьясы санкциялаған бұлтартпау шарасының күшін жоюды сотқа дейінгі тергеп-тексеру органы прокурордың келісуімен жүргізеді.
Тергеу судьясы санкциялаған бұлтартпау шарасын тергеу судьясының санкциялауына да жататын бұлтартпау шарасына өзгерту, осы Кодекстің 145-бабының сегізінші бөлігінде көзделген жағдайды қоспағанда, тергеу судьясының санкциясымен жүргізіледі.
Тергеу судьясы санкциялаған бұлтартпау шарасын тергеу судьясының санкциялауына жатпайтын бұлтартпау шарасына өзгертуді сотқа дейінгі тергеп-тексеру органы прокурордың келісуімен жүргізеді.
6. Кепіл, күзетпен ұстау немесе үйқамақ түріндегі бұлтартпау шараларының күшін жою туралы қаулыға шағым жасау осы Кодекстің 106-бабында көзделген тәртіппен жүргізіледі.
Ескерту. 153-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 03.07.2017 № 84-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
154-бап. Қамқоршылыққа және мүлкінің қаралуына құқық
1. Ата-анасының немесе асыраушысының күзетпен ұсталуының, сол сияқты қылмыстық процесті жүргізетін органның басқа да әрекеттерiнiң нәтижесiнде қараусыз, күтусiз және күнкөріс қаражатынсыз қалған кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ еңбекке қабiлетсiз адамдардың өздеріне қамқоршылық жасалуына құқығы бар, оны көрсетілген орган бюджет қаражаты есебiнен қамтамасыз етуге мiндеттi. Қылмыстық процестi жүргізетін органның еңбекке қабiлетсiз адамдарды қарау, күту және мемлекеттiк әлеуметтiк көмек органдарына немесе медициналық ұйымға уақытша орналастыру жөнiндегi тапсырмасы қорғаншы және қамқоршы орган, сондай-ақ аталған ұйымдардың басшылары үшiн мiндеттi. Қылмыстық процестi жүргізетін орган кәмелетке толмаған және еңбекке қабiлетсiз адамдарға қамқоршылық жасауды осы адамдардың келiсiмiмен олардың туыстарына сенiп тапсыруға құқылы.
2. Күзетпен ұсталуының, сол сияқты қылмыстық процестi жүргізетін органның басқа да әрекеттерiнiң нәтижесiнде мүлкi қараусыз қалған адамның өз мүлкiнің және өзіне тиесiлi жануарлардың қарауда болуына құқығы бар, оны көрсетілген лауазымды адам осы адамға оның өтiнуi бойынша және оның есебiнен қамтамасыз етуге мiндеттi. Қылмыстық процестi жүргізетін органның адамның мүлкi мен оған тиесiлi жануарларға қарауды ұйымдастыру жөніндегі тапсырмасы тиiстi мемлекеттiк органдар мен ұйымдар үшiн мiндеттi.
3. Қылмыстық процестi жүргізетін орган бұлтартпау шарасы ретiнде күзетпен ұстау қолданылған адамға немесе басқа да мүдделi адамға осы бапқа сәйкес қолданылған шаралар туралы дереу хабарлайды.
19-тарау. ӨЗГЕ ДЕ ПРОЦЕСТІК МӘЖБҮРЛЕУ ШАРАЛАРЫ
155-бап. Өзге де процестік мәжбүрлеу шараларын қолдану үшін негіздер
1. Қылмыстық процесті жүргізетін орган осы Кодексте көзделген қылмыстық істер бойынша тергеп-тексерудің, сот талқылауының тәртібін, үкімнің тиісті түрде орындалуын қамтамасыз ету мақсатында күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға осы Кодекстің 18-тарауында көзделген бұлтартпау шараларының орнына немесе солармен қатар өзге де процестік мәжбүрлеу шараларын: келу туралы міндеттемені, күштеп әкелуді, лауазымынан уақытша шеттетуді, мүлкіне тыйым салуды, жақындауға тыйым салуды қолдануға құқылы.
2. Қылмыстық процесті жүргізетін орган осы Кодексте көзделген жағдайларда жәбірленушіге, куәға және іске қатысатын басқа да адамдарға процестік мәжбүрлеу шараларын: келу туралы міндеттемені, күштеп әкелуді, ақшалай өндіріп алуды қолдануға құқылы.
156-бап. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамға және сотқа келу туралы мiндеттеме
1. Бұлтартпау шарасын қолдануға қажеттік болмаған, бұлтартпау шарасы қолданылмаған күдікті, айыпталушы тергеу әрекеттеріне немесе сот талқылауына қатысудан жалтаруы мүмкін деп пайымдауға жеткілікті негіздер болған кезде не олар шақыру бойынша дәлелді себептерсіз іс жүзінде келмеген кезде аталған адамдардан шақыру бойынша қылмыстық қудалау органына немесе сотқа уақтылы келу, ал тұрғылықты жерін өзгерткен жағдайда ол туралы дереу хабарлау жөнінде жазбаша міндеттеме алып қойылуы мүмкін. Келу туралы міндеттеме алып қойылған кезде күдіктіге, айыпталушыға оны орындамаудың осы Кодекстің 140-бабының төртінші бөлігінде көзделген салдарлары туралы ескертіледі.
2. Қылмыстық қудалау органына не сотқа келу туралы жазбаша міндеттеме жәбірленушіден де және куәдан да алынуы мүмкін.
3. Келу туралы міндеттеме орындалмаған кезде осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген адамдарға осы Кодекстің 160-бабында көзделген тәртіппен ақшалай өндіріп алу қолданылуы және бұлтартпау шарасы қолданылуы мүмкін.
4. Келу туралы міндеттеме орындалмаған кезде осы баптың екінші бөлігінде көрсетілген адамдарға осы Кодекстің 160-бабында көзделген тәртіппен ақшалай өндіріп алу қолданылуы мүмкін.
157-бап. Күштеп әкелу
1. Күдікті, айыпталушы, сотталушы, сондай-ақ куә, жәбiрленушi шақыру бойынша дәлелді себептерсіз келмеген жағдайда, олар сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның, соттың уәждi қаулысы бойынша күштеп әкелінуі (мәжбүрлеп жеткізілуі) мүмкін.
2. Шақырту туралы тиiсті түрде хабарланған адамның келмеуiнiң дәлелдi себептерi болып: адамды келу мүмкiндiгiнен айырған ауруы, жақын туыстарының қайтыс болуы, дүлей зілзала, адамды белгіленген уақытта келу мүмкiндiгiнен айыратын өзге де себептер танылады. Күдікті, айыпталушы, сотталушы, сондай-ақ куә және жәбiрленушi шақыру бойынша белгіленген мерзiмде келуге кедергi келтiретiн дәлелдi себептер туралы өздерiн шақырған органға хабарлауға мiндеттi.
3. Күштеп әкелу туралы қаулы күдіктіге, айыпталушыға, сондай-ақ куәға және жәбiрленушiге оны орындаудың алдында хабарланады, бұл олардың қаулыға қол қоюымен куәландырылады.
4. Күштеп әкелуді түнгi уақытта жүргiзуге болмайды.
5. Он төрт жасқа дейiнгi кәмелетке толмағандар, ал он сегiз жасқа толмаған адамдар – олардың заңды өкiлiне хабарланбастан, жүктi әйелдер, сондай-ақ дәрiгердiң куәландыруына жататын денсаулық жағдайы бойынша өзiнiң жатқан орнынан кете алмайтын немесе кетпеуге тиiс науқастар күштеп әкелінуге жатпайды.
6. Соттың күштеп әкелу туралы қаулысын – сот приставы немесе iшкi iстер органы; прокурордың, анықтаушының, тергеушiнiң қаулысын анықтау, алдын ала тергеу жүргiзетiн орган немесе iшкi iстер органы орындайды.
158-бап. Лауазымынан уақытша шеттету
1. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру кезінде – тергеу судьясы немесе сот ісін жүргізу кезінде сот, күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын таңдау үшін негіздер болмаған кезде күдікті, айыпталушы, сотталушы осы лауазымда қала отырып, істі тергеп-тексеруге және сотта талқылауға, қылмыспен келтiрiлген залалды өтеуге кедергi келтіреді немесе осы лауазымда болуымен байланысты қылмыстық іс-әрекетпен айналысуды жалғастырады деп пайымдауға жеткiлiктi негiздер болған кезде, күдіктінің әрекетін саралау туралы қаулы шығарылғаннан кейін күдіктіні, айыпталушыны, сотталушыны лауазымынан шеттетуге құқылы.
2. Осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген мән-жайлар болған кезде, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам сот алдында лауазымынан уақытша шеттету жөнінде өтінішхат қозғау туралы қаулы шығарады және оны тергеу судьясына жібереді.
Қаулыға қылмыстық істің лауазымынан шеттету қажеттігін растайтын материалдарының куәландырылған көшірмелері қоса беріледі.
Қаулының көшірмесі бір мезгілде прокурорға жіберіледі.
3. Алып тасталды - ҚР 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
4. Лауазымнан уақытша шеттетуді санкциялау туралы өтінішхатты тергеу судьясы өтінішхат сотқа келіп түскен кезден бастап жиырма төрт сағат ішінде тараптардың қатысуынсыз жеке-дара қарайды.
5. Тергеу судьясы өтінішхатты және істің ұсынылған материалдарын қарап шығып, лауазымнан уақытша шеттетуді санкциялау не санкциялаудан бас тарту туралы қаулы шығарады. Лауазымнан уақытша шеттетуді санкциялау немесе одан бас тарту туралы қаулыға осы Кодекстің 107-бабында көзделген тәртіппен шағым жасалуы, ол прокурордың өтінішхаты бойынша қайта қаралуы мүмкін.
6. Күдіктіні, айыпталушыны, сотталушыны лауазымынан уақытша шеттету туралы қаулы оның жұмыс орны бойынша ұйым басшысына жiберiледi, ол қаулыны алғаннан кейiн үш тәулiк iшiнде оны орындауға және лауазымынан шеттету туралы өтінішхат мәлімдеген адамға ол туралы хабарлауға мiндеттi.
7. Лауазымынан шеттетiлген күдіктінің, айыпталушының, сотталушының, егер олар өздеріне байланысты емес мән-жайлар бойынша басқа лауазымда iстей алмаса немесе басқа жұмысқа кiре алмаса, ең төмен бір жалақы мөлшерiнен кем емес ай сайынғы мемлекеттiк жәрдемақыға құқығы бар.
8. Лауазымынан уақытша шеттетудің күшін жоюды осы шараға қажеттілік жойылған кезде – прокурордың келісуі бойынша қылмыстық қудалау органының уәжді қаулысымен, не қылмыстық істі сотта қарау барысында сот жүзеге асырады.
Ескерту. 158-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
159-бап. Ақшалай өндіріп алу
Осы Кодекстiң 65-1, 71, 78, 80, 81, 82, 90, 142, 144, 156 және 165-баптарында көзделген процестік мiндеттерді орындамағаны және сот отырысында тәртiп бұзғаны үшiн, адвокатты, прокурор мен сотталушыны қоспағанда, қорғалуға құқығы бар куәге, жәбiрленушiге, куәге, маманға, аудармашыға және өзге де адамдарға осы Кодекстің 160-бабында белгіленген мөлшерде және тәртіппен ақшалай өндіріп алу қолданылуы мүмкін.
Ескерту. 159-бап жаңа редакцияда - ҚР 09.06.2021 № 49-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
160-бап. Ақшалай өндіріп алуды қолдану тәртібі
1. Осы Кодекстің 159-бабында аталған жағдайларда сот ақшалай өндіріп алуды қолданады.
2. Егер тиісті бұзушылыққа сот отырысы барысында жол берілсе, онда сот өндіріп алуды осы бұзушылық анықталған сол бір сот отырысында қолданады, соттың ол туралы қаулысы шығарылады.
3. Тиісті бұзушылыққа сотқа дейінгі іс жүргізу барысында жол берілген болса, онда сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам немесе прокурор бұзушылық туралы хаттама жасап, оны тергеу судьясына жібереді, ол оны сотқа келіп түскен кезден бастап бір тәулік ішінде қарайды. Сот отырысына өзіне ақшалай өндіріп алу қолданылуы мүмкін тұлға шақыртылады. Бұзушылық жасаған адамның дәлелді себептерсіз келмей қалуы хаттаманы қарауға кедергі болмайды.
4. Судья хаттаманы қарау нәтижесі бойынша елу айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде ақшалай өндіріп алуды қолдану немесе оны қолданудан бас тарту туралы қаулы шығарады. Қаулының көшірмесі хаттаманы жасаған адамға және ақшалай өндіріп алу қолданылған адамға жіберіледі.
5. Сот ақшалай өндіріп алу қолданылған кезде қаулының орындалуын үш айға дейінгі мерзімге кейінге қалдыруға немесе ұзартуға құқылы.
161-бап. Мүлiкке тыйым салу
1. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам үкiмнің азаматтық талап қою, басқа да мүлiктiк өндіріп алулар немесе мүлiктi ықтимал тәркiлеу бөлiгiнде орындалуын қамтамасыз ету мақсатында мүлікке тыйым салуды қолдану шараларын қабылдауға міндетті.
Егер азаматтық талап қоюды қамтамасыз ету негіздері сот тергеуі сатысында туындаса, сот үкім заңды күшіне енгенге дейін оны қамтамасыз ету шараларын қабылдауға құқылы.
Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам кейінге қалдыруға болмайтын жағдайларда прокурордың келісуімен, егер мүліктің меншік иесінің жеке басы анықталса, оны жиырма төрт сағат ішінде хабардар ете отырып, мүлікке билік етуге он тәуліктен аспайтын мерзімге уақытша шектеу белгілеуге құқылы.
Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам мүлікке билік етуге шектеу белгіленген мерзім өткенге дейін қаржы ұйымдарын және мүлікті және (немесе) мүлікке құқықтарды тіркеу саласындағы уәкілетті органдарды немесе өзге де уәкілетті органдар мен ұйымдарды бұл туралы хабардар ете отырып, осы Кодекстің 162-бабында көзделген тәртіппен сот алдында мүлікке тыйым салуды қолдану туралы өтінішхатты қозғау туралы қаулы шығаруға не белгіленген шектеуді алып тастауға міндетті.
Мүліктің меншік иесін оған тиесілі мүлікке билік етуге уақытша шектеу белгіленгені туралы хабардар ету мына жағдайларда:
1) террористік немесе экстремистік қылмыстар туралы қылмыстық істер бойынша;
2) қылмыстық топ жасаған қылмыстар туралы қылмыстық істер бойынша;
3) егер мүліктің меншік иесін мүлікке билік етуге уақытша шектеу белгіленгені туралы хабардар ету қылмыстық іс бойынша жүргізіліп жатқан жасырын тергеу іс-шаралары туралы ақпараттың ашылу қаупін туғызса, жүргізілмейді.
2. Мүлiкке тыйым салу оның меншiк иесiне немесе иеленушiсiне арналған, осы мүлікке билiк етуге, ал қажет болған жағдайларда оны пайдалануға тыйым салудан не мүлiктi алып қоюдан және оны сақтауға беруден тұрады.
3. Тәркіленуге жататын мүлікті қарап-тексеру және сақтау тәртібі осы Кодекстің 221-бабында айқындалады.
4. Үкімді күдіктінің, айыпталушының немесе олардың әрекеттері үшін заң бойынша материалдық жауаптылықта болатын, Қазақстан Республикасының қаржы ұйымдарының қызметін реттейтін заңдарында көзделген жағдайларда міндеттемелері қайта құрылымдануға жататын, қаржы ұйымдарының кредиторлары болып табылатын тұлғалардың мүлкіне тыйым салу туралы азаматтық талап қою бөлігінде орындауды қамтамасыз ету шараларын қолдануға жол берілмейді.
5. Азаматтық талапкер немесе прокурор қойған азаматтық талапты қамтамасыз ету үшін тыйым салынған мүлiктiң құны талап қоюдың бағасынан аса алмайды.
6. Бiрнеше күдіктінің, айыпталушының немесе олардың әрекеттерi үшін жауап беретiн тұлғалардың әрқайсысынан тыйым салынуға жататын мүлiктiң үлесiн айқындау кезiнде күдіктіге, айыпталушыға таңылған қылмыстық құқық бұзушылықты жасауға қатысу дәрежесi ескерiледi, алайда, егер басқаларда мүлік болмаса, азаматтық талап қоюды қамтамасыз ету үшiн тиiстi тұлғалардың бiрiнiң мүлкiне де толық мөлшерде тыйым салынуы мүмкiн.
7. Бiрiншi қажеттiлiк заттары болып табылатын мүлікке және тізбесі Қазақстан Республикасының заңнамасында айқындалатын өзге де заттарға тыйым салынбайды.
Мүлікке билік етуге уақытша шектеу, мүлікпен мәмілелер және өзге де операциялар жасауға шектеулер белгілеуге, мемлекеттік бюджеттен және (немесе) Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан төленетін жәрдемақылар мен әлеуметтік төлемдерді, тұрғын үй төлемдерін, тұрғын үй жағдайларын жақсарту және (немесе) емделуге ақы төлеу мақсатында бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорынан төленетін біржолғы зейнетақы төлемдерін есепке жатқызуға арналған банктік шоттардағы ақшаға және (немесе) электрондық ақшаның электрондық әмияндарындағы электрондық ақшаға, әлеуметтік медициналық сақтандыру қорының банктік шоттардағы активтеріне, тұрғын үй төлемдерін пайдалану есебінен жинақталған тұрғын үй құрылысы жинақ ақшасы түріндегі тұрғын үй құрылысы жинақ банктеріндегі банктік шоттардағы ақшаға, кондоминиум объектісінің ортақ мүлкіне күрделі жөндеу жүргізу мақсатында жасалатын шарттар бойынша міндеттемелердің орындалмауы туралы істер бойынша сот шешімдері негізінде өндіріп алуларды қоспағанда, кондоминиум объектісінің ортақ мүлкін күрделі жөндеуге арналған жинақтар түріндегі екінші деңгейдегі банктердегі банктік шоттардағы ақшаға, нотариус депозиті шарттарында енгізілген, «Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жасалған білім беру жинақтау салымы туралы шарт бойынша банктік шоттардағы ақшаға, уәкілетті мемлекеттік орган лицензиядан айырған және (немесе) мәжбүрлеп тарату (қызметін мәжбүрлеп тоқтату) процесінде тұрған банктердің, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының, ерікті жинақтаушы зейнетақы қорларының, Қазақстан Республикасы бейрезидент-банктері филиалдарының, Қазақстан Республикасы бейрезидент-сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары филиалдарының ақшасына, жеке сот орындаушысының өндіріп алушылардың пайдасына өндіріп алынған сомаларды сақтауға арналған ағымдағы шотындағы ақшаға, сондай-ақ әлеуетті өнім берушілердің немесе өнім берушілердің «Мемлекеттік сатып алу туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мемлекеттік сатып алуға қатысу шеңберінде қамтамасыз ету шаралары ретінде ақша енгізуіне арналған мемлекеттік сатып алу саласындағы бірыңғай оператордың банктік шотындағы ақшаға тыйым салуға жол берілмейді.
Осы бөліктің екінші абзацының ережесі атқарушылық құжаттардың орындалуын қамтамасыз ету саласындағы уәкілетті орган, оның аумақтық органдары лицензиясының қолданысы тоқтатыла тұрған немесе тоқтатылған не лицензиясынан айырылған жеке сот орындаушысының өндіріп алушылардың пайдасына өндіріп алынған сомаларды сақтауға арналған көрсетілген ағымдағы шоты бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру бойынша қоятын шектеулерге қолданылмайды.
8. Егер басқа тұлғалардағы мүлік күдіктінің, айыпталушының қылмыстық әрекеттері нәтижесінде алынған не қылмыстық құқық бұзушылық қаруы немесе құралы ретінде не экстремизмді, терроризмді, ұйымдасқан топты, заңсыз әскери құралымды, қылмыстық қоғамдастықты қаржыландыру үшін пайдаланылған немесе пайдалануға арналған деп пайымдауға жеткілікті негіздер болса, ол мүлікке тыйым салу қолданылуы мүмкін.
9. Тыйым салынуға жататын мүлік жасырылуы немесе жоғалтылуы мүмкін деп пайымдауға негіз болған жағдайларда сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам прокурорды және сотты жиырма төрт сағат ішінде хабардар ете отырып, он тәуліктен аспайтын мерзімге мүлікпен мәмілелер және өзге де операциялар жасауды тоқтата тұруға не мүлікті алып қоюға құқылы.
Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам мүлікпен мәмілелер және өзге де операциялар жасауды тоқтата тұру не оны алып қою мерзімі өткен соң қаржы ұйымдарын және мүлікті және (немесе) мүлікке құқықтарды тіркеу саласындағы уәкілетті органдарды немесе өзге де уәкілетті органдар мен ұйымдарды бұл туралы хабардар етіп, осы Кодекстің 162-бабында көзделген тәртіппен сот алдында мүлікке тыйым салуды қолдану туралы өтінішхатты қозғау туралы қаулы шығаруға не мүлікпен мәмілелер және өзге де операциялар жасауды тоқтата тұрудың күшін жоюға және (немесе) оны қайтаруға міндетті.
Мүлікке билік етуге шектеу белгіленген, мүлікпен мәмілелер және өзге де операциялар жасау тоқтатыла тұрған мерзім өткен және тергеу сотының мүлікке тыйым салуды қолдануды санкциялауы туралы қаулы келіп түспеген жағдайларда, қаржы ұйымдары және мүлікті және (немесе) мүлікке құқықтарды тіркеу саласындағы уәкілетті органдар сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамды дереу хабардар ете отырып, мүлікке билік етуге шектеуді, мүлікпен мәмілелер және өзге де операциялар жасауды тоқтата тұруды өз бетінше алып тастауға міндетті.
Ескерту. 161-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 26.07.2016 № 12-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік отыз күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 05.07.2017 № 88-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 12.12.2017 № 114-VI (01.01.2018 бастап қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 28.12.2018 № 208-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 26.12.2019 № 284-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 26.06.2020 № 349-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 30.12.2020 № 397-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін алты ай өткен соң қолданысқа енгізіледі); 02.01.2021 № 399-VI (01.01.2021 бастап қолданысқа енгізілетін 1-бабы 8-тармағы 2) тармақшасының екінші абзацы және 16.12.2020 бастап қолданысқа енгізілетін 1-бабы 8-тармағының 2) тармақшасының үшінші абзацы); 02.07.2021 № 62-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік алпыс күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 15.11.2021 № 72-VII (01.01.2022 бастап қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
162-бап. Мүлікке тыйым салу тәртібі
1. Мүлікке тыйым салу қажет болған кезде сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам сот алдында күдіктінің немесе олардың әрекеттері үшін заң бойынша материалдық жауаптылықта болатын тұлғалардың мүлкіне тыйым салу туралы өтінішхатты қозғау туралы қаулы шығарады.
Қаулыға өтінішхаттың негізділігін растайтын, қылмыстық істің куәландырылған көшірмелері қоса беріледі.
Қаулыда қылмыстық құқық бұзушылықтың қысқаша фабуласы, саралануы, күдікті, айыпталушы немесе қылмыстық құқық бұзушылықпен немесе есі дұрыс емес адамның Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде тыйым салынған іс-әрекетімен келтірілген зиян үшін жауапты тұлға туралы деректер, қойылған талап болған кезде тыйым салу ұсынылатын мүліктің құны, оның тұрған жері және мүлікке тыйым салу қажеттігі туралы түйіндер қамтылады.
2. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның мүлікке тыйым салуды қолдану жөнінде өтінішхат қозғау туралы қаулысы және оның материалдары тыйым салынуға жататын мүлік анықталған кезден бастап қырық сегіз сағаттан кешіктірілмей тергеу судьясына ұсынылуға тиіс. Қаулының көшірмесі бір мезгілде прокурорға жіберіледі.
3. Алып тасталды - ҚР 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
4. Алып тасталды - ҚР 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
5. Алып тасталды - ҚР 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
Ескерту. 162-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
163-бап. Мүлікке тыйым салуды санкциялау тәртібі
1. Мүлікке тыйым салуды санкциялау құқығы – тергеу судьясына, ал осы Кодекстің 107-бабы жетінші бөлігінің 2) және 3) тармақтарында көзделген жағдайларда облыстық және оған теңестірілген соттың судьяларына тиесілі.
2. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамның мүлiкке тыйым салуды қолдану жөнінде өтінішхат қозғау туралы қаулысы материалдар сотқа келіп түскен кезден бастап жиырма төрт сағат ішінде сотқа дейінгі тергеп-тексеру жүргізілген жер бойынша не күдіктінің, айыпталушының мүлкі табылған жер бойынша тергеу судьясының жеке-дара қарауына жатады.
3. Алып тасталды - ҚР 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
4. Тергеу судьясы мүлікке тыйым салуды санкциялау туралы өтінішхатты қарап, мүлікке тыйым салуды санкциялау туралы не санкциялаудан бас тарту туралы қаулы шығарады.
Мүліктің ықтимал тәркіленуін қамтамасыз ету үшін мүлікке тыйым салу туралы мәселені шешу кезінде тергеу судьясы мүліктің күдіктіге, айыпталушыға тиесілі екенін
және
оның қылмыстық құқық бұзушылық жасау кезінде пайдаланылғанын не қылмыстық құқық бұзушылық жасау нәтижесінде алынғанын куәландыратын нақты мән-жайларды көрсетуге тиіс.
Мүліктің қылмыстық жолмен алынғаны туралы анық деректер бар болған, бірақ бұл мүлікті анықтау мүмкін болмаған кезде тергеу судьясы оған құны бойынша баламалы басқа мүлікке тыйым салуға құқылы.
5. Мүлiкке тыйым салу туралы қаулыда тыйым салынуға жататын мүлiк, сотқа дейінгі iс жүргiзу барысында оның қаншалықты анықталғаны, сондай-ақ азаматтық талап қоюды қамтамасыз етуде тыйым салу жеткiлiктi болатын мүлiктiң құны, іс бойынша түпкілікті шешім қабылданғанға дейін мүлікті сақтау орны туралы мәлімет көрсетiлуге тиiс.
Қажет болған кезде мүлікке тыйым салу туралы қаулы орындалуы үшін тиісті уәкілетті органға немесе ұйымға жіберілуі мүмкін.
6. Тергеу судьясының мүлікке тыйым салу туралы өтінішхатты қарау нәтижелері бойынша шығарылған қаулысы сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамға, күдіктіге немесе қылмыстық құқық бұзушылықпен немесе есі дұрыс емес адамның Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде тыйым салынған іс-әрекетімен келтірілген зиян үшін жауаптылықта болатын тұлғаға, сондай-ақ прокурорға, азаматтық талапкерге, жәбірленушіге жіберіледі.
7. Судьяның мүлікке тыйым салуды қолдану туралы қаулысын сот орындаушысы орындайды.
Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам тергеу судьясының мүлікке тыйым салуды қолдануды санкциялаудан бас тарту туралы қаулысы заңды күшіне енген күннен кейін он тәулік ішінде мүлікке билік етуге белгіленген шектеуді алып тастайды, мүлікпен мәмілелер және өзге де операциялар жасауды тоқтата тұрудың күшін жояды және (немесе) алып қойылған мүлікті иесіне қайтарады.
8. Сот орындаушысы судьяның мүлiкке тыйым салу туралы қаулысын орындау үшін мүліктің бар-жоғын тексереді, оның тізімдемесін жасайды, билігінде осы мүлік жатқан тұлғаларға мүлікті талан-таражға салуға немесе онымен өзге де әрекеттер жасауға жол берілмейтіні туралы жазбаша түрде ескертеді не тыйым салынуы мүмкін мүліктің жоқ екені туралы акт жасайды.
9. Мүлiкке тыйым салған кезде мүлiктiң құнын айқындайтын маман қатысуы мүмкін.
10. Мүліктің меншiк иесi немесе иеленушiсі қандай нәрселерге бiрiншi кезекте тыйым салу қажеттiгiн ұсынуға құқылы.
11. Тыйым салынған мүлiк алып қойылуы не тергеу судьясының қалауы бойынша жергiлiктi әкiмшiлiктiң, тұрғынжай-пайдалану ұйымының өкiлiне, осы мүлiктiң иеленушiсіне немесе өзге де тұлғаға сақтауға берiлуi мүмкiн, оларға мүлiктiң сақталуына жауапты екендігі ескертiлуге тиiс, бұл туралы қолхат алынады.
12. Екінші деңгейдегі банктердегi, Қазақстан Республикасы бейрезидент-банктерінің филиалдарындағы және кредиттік мекемелердегi шоттар мен салымдардағы ақшаға және өзге де құндылықтарға тыйым салу кезiнде осы шот бойынша шығыс операциялары тыйым салынған қаражат шегiнде тоқтатылады.
13. Мүлікке тыйым салуға қажеттілік жойылған кезде бұл шараның күші жойылады. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру кезеңінде тергеу судьясы санкциялаған мүлiкке тыйым салудың күшін жою қылмыстық қудалау органының уәжді қаулысы негізінде прокурордың келісімімен жүргізіледі.
Ескерту. 163-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 02.01.2021 № 399-VI (16.12.2020 бастап қолданысқа енгізіледі); 02.07.2021 № 62-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік алпыс күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
164-бап. Тергеу судьясының мүлiкке тыйым салуды санкциялау не санкциялаудан бас тарту туралы қаулысын прокурордың өтінішхаты бойынша қайта қарау және оған шағым жасау
Ескерту. 164-баптың тақырыбы жаңа редакцияда - ҚР 11.07.2017 № 91-VI Заңымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).
1. Тергеу судьясының күдіктінің, айыпталушының, оның әрекеттері үшін заң бойынша материалдық жауаптылықта болатын тұлғаның мүлкіне тыйым салуды санкциялау немесе одан бас тарту туралы қаулысына осы Кодекстің 107-бабында көзделген тәртіппен шағым жасалуы, сондай-ақ ол прокурордың өтінішхаты бойынша қайта қаралуы мүмкін.
2.
Тергеу
судьясының мүлiкке тыйым салуды санкциялаудан бас тарту туралы қаулысының күші жойылған жағдайда, облыстық немесе оған теңестірілген соттың мүлiкке тыйым салуды санкциялау туралы мәселені қарауы осы Кодекстің 107-бабында көзделген тәртіппен жүзеге асырылады.
Ескерту. 164-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
165-бап. Жақындауға тыйым салу
1. Жақындауға тыйым салу жәбірленушіні және іске қатысатын өзге адамдарды қорғау мақсатында күдіктінің, айыпталушының, сотталушының оларды іздестіруін, олардың ізіне түсуін, оларға баруын, олармен телефон арқылы сөйлесуін және өзге де тәсілдермен қарым-қатынас жасауын шектеуден тұрады.
Жақындауға тыйым салуды тергеу судьясы санкциялайды не оны сот қолданады.
2. Отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы күш қолданумен немесе оны қолданамын деп қорқытумен байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтың нақты қаупі болған не оны күдікті, айыпталушы жасаған кезде сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам жәбірленушінің немесе қорғалуға жататын өзге адамның жазбаша арызы бойынша сот алдында жақындауға тыйым салуды санкциялау жөнінде өтінішхат қозғау туралы қаулы шығарады және оны
сотқа
жібереді.
Қаулыға қылмыстық істің жақындауға тыйым салуды қолдану қажеттігін растайтын материалдарының куәландырылған көшірмелері қоса беріледі.
Қаулының көшірмесі бір мезгілде прокурорға жіберіледі.
3. Алып тасталды - ҚР 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
4. Жақындауға тыйым салуды санкциялау туралы өтінішхатты тергеу судьясы өтінішхат сотқа келіп түскен кезден бастап жиырма төрт сағат ішінде жеке-дара қарайды.
5. Тергеу судьясы өтінішхатты және істің ұсынылған материалдарын қарап шығып, жақындауға тыйым салуды санкциялау не санкциялаудан бас тарту туралы қаулы шығарады. Жақындауға тыйым салуды санкциялау немесе одан бас тарту туралы қаулыға осы Кодекстің 107-бабында көзделген тәртіппен шағым жасалуы, ол прокурордың өтінішхаты бойынша қайта қаралуы мүмкін.
6. Жақындауға тыйым салу туралы қаулыда осы процестік мәжбүрлеу шарасын қолданудың негіздері және жақындауға тыйым салу түрлері, сондай-ақ оның сақталуын бақылау жүктелетін орган көрсетілуге тиіс. Жақындауға тыйым салу туралы қаулының көшірмесі прокурорға, күдіктіге, айыпталушыға, қорғаушыға, қорғалатын адамға және бақылауды жүзеге асыратын органға тапсырылады.
7. Жақындауға тыйым салу бұзылған кезде күдіктіге, айыпталушыға осы Кодекстің 160-бабында көзделген тәртіппен ақшалай өндіріп алу қолданылуы, сондай-ақ бұлтартпау шарасы қолданылуы мүмкін.
8. Жақындауға тыйым салудың күшін жоюды осы шараға қажеттілік жойылған кезде – прокурордың келісуі бойынша қылмыстық қудалау органының уәжді қаулысымен, не қылмыстық істі сотта қарау барысында сот жүзеге асырады.
Ескерту. 165-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 11.07.2017 № 91-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 27.12.2021 № 88-VII (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
5-БӨЛІМ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ МҮЛІКТІК МӘСЕЛЕЛЕР
20-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЗАМАТТЫҚ ТАЛАП ҚОЮ
166-бап. Қылмыстық процесте қаралатын азаматтық талап қоюлар
1. Қылмыстық процесте жеке және заңды тұлғалардың тікелей қылмыстық құқық бұзушылықпен немесе есi дұрыс емес адамның қоғамға қауiптi іс-әрекетiмен келтiрiлген мүлiктiк және моральдық зиянды өтеу туралы, сондай-ақ жәбірленушіні жерлеуге, емдеуге кеткен шығыстарды, оған сақтандыру өтемі, жәрдемақы немесе зейнетақы ретiнде төленген сомаларды, сондай-ақ өкiлдiк етуге жұмсалған шығыстарға қоса, анықтау, алдын ала тергеу iсiн жүргізуге және сотқа қатысуға байланысты шеккен шығыстарды өтеу туралы азаматтық талап қоюлары қаралады.
2. Қылмыстық iс бойынша берілген азаматтық талап қоюды дәлелдеу осы Кодексте белгiленген қағидалар бойынша жүргiзiледi.
Егер азаматтық талап қоюға байланысты туындаған құқықтық қатынастар осы Кодексте реттелмеген болса, онда азаматтық іс жүргізу заңнамасының нормалары осы Кодекске қайшы келмейтін бөлігінде қолданылады.
3. Егер, осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген тұлғалар қылмыстық іс бойынша іс жүргізу барысында азаматтық талап қоймаса немесе оны қойғаннан кейін кері қайтарып алса немесе оны сот қараусыз қалдырса, олар оны азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қоюға құқылы. Талапкердің азаматтық талап қоюды кері қайтарып алу туралы немесе оны қараусыз қалдыру туралы арызын сот осы Кодекске және азаматтық іс жүргізу заңнамасының нормаларына сәйкес шешеді.
4. Азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қабылданған азаматтық талап қою бойынша шешім қылмыстық сот ісін жүргізу барысында нақ осы талапты нақ осы адамдарға нақ осы негіздер бойынша қою үшін кедергі келтіретін негіз болып табылады.
167-бап. Азаматтық талап қою
1. Азаматтық талапты қылмыстық құқық бұзушылықпен немесе есi дұрыс емес адамның қылмыстық жазаланатын іс-әрекетімен тікелей мүліктік немесе моральдық зиян келтірілген тұлға не оның өкiлi сотқа дейінгі тергеп-тексеру басталған кезден бастап сот тергеуі аяқталғанға дейін қоюы мүмкін.
Осы Кодекстің 58-бабының екінші бөлігінде көзделген жағдайларда, прокурор азаматтық талап қоюға құқылы.
Салдарында адам қайтыс болған қылмыстар туралы істер бойынша азаматтық талапты қайтыс болған адамның осы Кодексте көзделген жәбірленуші құқықтарын жүзеге асыратын жақын туыстары, жұбайы (зайыбы) қоя алады.
2. Азаматтық талап күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға немесе оның әрекеттері немесе есі дұрыс емес адамның әрекеттері үшін материалдық жауаптылықта болатын тұлғаларға қойылады.
Азаматтық талап қойған тұлға – азаматтық талапкер деп, өзіне талап қойылған тұлға азаматтық жауапкер деп аталады. Көрсетілген тұлғалар қылмыстық іс бойынша іс жүргізу барысында процестік құқықтарды пайдаланады және осы Кодексте азаматтық талапкер мен тиісінше азаматтық жауапкер үшін белгіленген процестік міндеттерді көтереді.
3. Талапкер қылмыстық істе азаматтық талап қойған кезде мемлекеттік баж төлеуден босатылады.
4. Азаматтық талап қоюдың соттылығы ол берілген қылмыстық істің соттылығымен айқындалады және қылмыстық іспен бірге қаралады.
5. Азаматтық талап қою азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қаралатын талап қоюларға қойылатын талаптарға сәйкес жазбаша нысанда не электрондық құжат нысанында қойылады.
6. Күдікті адамның анықталмауы қылмыстық iсте азаматтық талап қоюға кедергі болмайды.
7. Азаматтық талап қоюдың негіздерін және талап қою талабының мөлшерін нақтылау қажет болған кезде тұлға талап қоюды толықтыруға құқылы.
8. Қылмыстық қудалаудан артықшылықтарының немесе иммунитетiнiң болуына байланысты күдікті деп танылуға жатпайтын адамға азаматтық талап азаматтық сот iсiн жүргiзу тәртiбiмен қойылуы мүмкiн.
Ескерту. 167-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 31.10.2015 № 378-V Заңымен (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі).
168-бап. Залалды өтеудiң негiздерi, шарттары, көлемiжәне тәсілі туралы қағидаларды қолдану
1. Қылмыстық iсте қойылған азаматтық талапты қарау кезiнде залалды өтеу негiздерi, шарттары, көлемi мен тәсілі азаматтық, еңбек және басқа да заңнама нормаларына сәйкес айқындалады.
2. Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы Кодексте қамтылғаннан өзгеше қағидалар белгіленсе, онда халықаралық шарттың қағидалары қолданылады.
169-бап. Талап арызды қайтару, талап қоюдан бас тарту
1. Азаматтық талапкер қылмыстық процестің кез келген сатысында талап қою арызын қайтарып алу туралы мәлімдеуге құқылы. Талап қою арызын қайтарып алу туралы мәлімдеме жазбаша түрде не электрондық құжат нысанында берiледі және қылмыстық iске қоса тiгіледі. Егер талап қою арызын қайтарып алу туралы мәлімдеме сот отырысында мәлімделсе, онда ол сот отырысының хаттамасына енгiзiледі.
2. Азаматтық талапкердің қылмыстық iс бойынша сотқа дейiнгі іс жүргiзу сатысында талап қоюдан бас тарту туралы арызы жазбаша түрде не электрондық құжат нысанында берiледі және қылмыстық iс материалдарына қоса тiгіледі. Егер азаматтық талапкердің талап қоюдан бас тартуы сот отырысында бiлдiрiлсе, онда ол сот отырысының хаттамасына енгiзiледі.
3. Сот талап қоюдан бас тартуды сот талқылауының кез келген сәтінде, бiрақ сот үкiмді қаулы ету үшiн кеңесу бөлмесiне кеткенге дейiн қабылдайды.
Сот талап қоюдан бас тартуды қабылдағанға дейін азаматтық талапкерге талап қоюдан бас тартуды қабылдау ол бойынша іс жүргізуді тоқтатуға әкеп соғатынын және нақ осы тараптар арасындағы нақ осы нысана туралы дау бойынша және нақ осы негіздер бойынша, оның ішінде азаматтық сот ісін жүргізу тәртібінде, сотқа қайталап жүгінуді болғызбайтынын түсіндіруге міндетті.
4. Егер азаматтық талапкердің талап қоюдан бас тартуы заңға қайшы болса немесе кімнің болса да құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзатын болса, сот бұл әрекетті қабылдамайды.
Ескерту. 169-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 31.10.2015 № 378-V Заңымен (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі).
170-бап. Азаматтық талап қою бойынша шешiмдер
1. Сот қылмыстық істегі азаматтық талап қоюды қарау қорытындылары бойынша:
1) азаматтық талап қоюды толық немесе iшiнара қанағаттандыру туралы;
2) азаматтық талап қоюды қанағаттандырудан бас тарту туралы;
3) азаматтық талапкердің азаматтық талап қоюды қанағаттандыру құқығын тану және оның мөлшерi туралы мәселенi азаматтық сот iсiн жүргiзу тәртiбiмен соттың қарауына беру туралы;
4) азаматтық талап қоюдан бас тартуды қабылдау және ол бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы;
5) азаматтық талап қою бойынша татуласу келісімін немесе дауды медиация тәртібімен реттеу туралы келісімді бекіту және ол бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы;
6) азаматтық талап қоюды қараусыз қалдыру туралы шешімдердің бірін шығарады.
Іс бойынша іс жүргізуді осы Кодекстің 35-бабы бірінші бөлігінің 3), 4) тармақтарында көрсетілген негіздер бойынша тоқтату туралы қаулы шығарған кезде сот азаматтық талап қоюды толық қанағаттандырады.
2. Сот айыптау үкiмiн қаулы еткен немесе есі дұрыс емес адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы қаулы шығарған кезде азаматтық талап қоюды толық немесе iшiнара қанағаттандырады не оны қанағаттандырудан бас тартады.
Азаматтық талап қою толық немесе ішінара қанағаттандырылған жағдайларда сот үкімде оны азаматтық талап қою бөлігінде ерікті түрде орындау үшін мерзімді белгілейді және көрсетеді. Соттың үкімі ерікті түрде орындау үшін берілген мерзім ішінде азаматтық талап қою бөлігінде орындалмаған жағдайда, сот үкімді азаматтық іс жүргізу заңнамасында белгіленген тәртіппен азаматтық талап қою бөлігінде мәжбүрлеп орындату үшін жібереді. Мәжбүрлеп орындату Қазақстан Республикасының атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы заңнамасында белгіленген тәртіппен жүргізіледі.
3. Сот қылмыстық iстi талқылауды кейiнге қалдырмай азаматтық талап қою бойынша егжей-тегжейлі есеп-қисап жүргiзу мүмкiн болмаған кезде азаматтық талапкердің талап қоюды қанағаттандыру құқығын тани алады және оның мөлшерi туралы мәселенi азаматтық сот iсiн жүргiзу тәртiбiмен соттың қарауына бере алады.
4. Сот ақтау үкімін қаулы еткен, сол сияқты есі дұрыс емес адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану жөніндегі істі тоқтату туралы қаулы шығарған кезде, егер қылмыстық құқық бұзушылық оқиғасы немесе Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiнде тыйым салынған іс-әрекет анықталмаса не сотталушының немесе өзіне қатысты медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселе шешiлген адамның қылмыстық құқық бұзушылық немесе Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiнде тыйым салынған іс-әрекетті жасауға қатысқаны дәлелденбесе не кінәсі анықталмаса, азаматтық талап қоюды қанағаттандырудан бас тартады.
5. Сот татуласу келісімін бекіткен, медиация тәртібімен татуласуға қол жеткізілген не азаматтық талап қоюдан бас тартуды қабылдаған жағдайларда, сот азаматтық талап қою бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы шешім қабылдайды.
6. Сот талап қоюды:
1) сотталушы қылмыстық құқық бұзушылық құрамының болмауына байланысты ақталған;
2) жасаған іс-әрекетінiң сипатына және өзiнiң жай-күйiне қарай қоғам үшiн қауiп төндiрмейтiн және мәжбүрлеп емдеуге мұқтаж емес есі дұрыс емес адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануға негiздер болмауына байланысты iс тоқтатылған;
3) іс осы Кодекстің 35-бабы бірінші бөлігінің 5), 7), 8) тармақтарында көрсетілген негіздер бойынша тоқтатылған;
4) азаматтық талапкердің бұл туралы өтінішхаты болған жағдайларда, қараусыз қалдырады.
Азаматтық талап қоюды заңда көзделмеген өзге негіздер бойынша қараусыз қалдыруға жол берілмейді.
171-бап. Азаматтық талап қоюды қамтамасыз ету
Азаматтық талапкер азаматтық талап қойған кезде қылмыстық қудалау органы оны қамтамасыз ету шараларын қолдануға міндетті. Егер мұндай шаралар қолданылмаған болса, сот басты сот талқылауына дайындалу кезінде осы Кодекстің 325-бабына сәйкес қылмыстық қудалау органын оларды қолдануға міндеттейді. Азаматтық талап сот талқылауы сатысында қойылған кезде сот азаматтық талап қоюды қамтамасыз ету туралы қаулы шығарады.
172-бап. Соттың үкiмiн және қаулысын азаматтық талап қою бөлiгiнде орындау
Сот азаматтық талап қоюды толық көлемде немесе ішінара қанағаттандыру туралы шешім қабылдаған кезде соттың үкімін, қаулысын азаматтық талап қою бөлігінде ерікті түрде орындау үшін мерзім белгілеуге құқылы, бұл ретте азаматтық іс жүргізу заңнамасында көзделген орындауды кейінге қалдыру және мерзімін ұзарту қағидалары қолданылуы мүмкін. Сот актісін азаматтық талап қою бөлігінде мәжбүрлеп орындату Қазақстан Республикасының атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы заңнамасында көзделген тәртіппен жүргізіледі.
173-бап. Жәбірленушілерге өтемақы қоры
1. Жәбірленушілердің Қазақстан Республикасының Жәбірленушілерге өтемақы қоры туралы заңнамасында көзделген жағдайларда және тәртіппен өтемақы алуға құқығы бар.
2. Мәжбүрлі төлемді сот Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 98-1 және 98-2-баптарына сәйкес өндіріп алады.
3. Өтемақы ретінде төленген ақшаны өтеу жөніндегі міндетті сот «Жәбірленушілерге өтемақы қоры туралы» Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген мөлшерде:
1) кінәлі адамға;
2) қылмыс жасауда кінәлі деп танылған кәмелетке толмаған адамның заңды өкілдеріне;
3) жеке тұлғаның қылмыстық құқық бұзушылығымен келтірілген зиян үшін Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес материалдық жауаптылықта болатын заңды тұлғаға жүктейді.
4. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді осы Кодекстің 35-бабы бірінші бөлігінің 3), 4) және 12) тармақтарында, 36-бабының бірінші бөлігінде көзделген негіздер бойынша тоқтату туралы қаулы осы баптың үшінші бөлігінде аталған тұлғалардан «Жәбірленушілерге өтемақы қоры туралы» Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген мөлшерде Жәбірленушілерге өтемақы қорына азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен ақшаны өндіріп алу үшін негіз болып табылады.
5. Жәбірленушілерге өтемақы қорынан жәбірленушілерге төленген ақша олардың өтемақы алу үшін анық емес мәліметтерді ұсыну фактісі анықталған, сондай-ақ қылмыстық құқық бұзушылықтар «Жәбірленушілерге өтемақы қоры туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 6-бабында көзделмеген құрамдарға қайта сараланған және қылмыстық құқық бұзушылық оқиғасының болмауынан қылмыстық іс тоқтатылған не соттың ақтау үкімі заңды күшіне енген жағдайларда, жәбірленушіден өндіріп алуға жатады.
Ескерту. 173-бап жаңа редакцияда - ҚР 10.01.2018 № 132-VI (01.07.2018 бастап қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
21-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУ БАРЫСЫНДА ЕҢБЕККЕ АҚЫ ТӨЛЕУ ЖӘНЕ ШЕККЕН ШЫҒЫСТАРДЫ ӨТЕУ
174-бап. Заң көмегіне ақы төлеу
1. Қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысатын тұлғалардың қорғаушысы мен өкілінің еңбегіне ақы төлеу Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүргiзiледi.
2. Осы Кодексте көзделген жағдайларда, адвокат сотқа дейінгі іс жүргізуге не сотқа клиентпен шарт жасаспай, тағайындау бойынша қорғаушы ретінде не жәбірленушінің (жекеше айыптаушының) өкілі ретінде қатысқанда адвокаттардың еңбегіне ақы төлеу жөніндегі шығыстар бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырылады.
3. Осы баптың екінші бөлігінде көзделген жағдайларда, қылмыстық процестi жүргiзетiн орган бұған негіздер болған кезде күдіктiнi, айыпталушыны, сотталушыны заң көмегiне ақы төлеуден толық немесе iшiнара босатуға құқылы, бұл туралы уәжді қаулы шығарады.
Ескерту. 174-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 03.07.2017 № 84-VI Заңымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).
175-бап. Аудармашының, маманның, сарапшының орындаған жұмысы үшiн сыйақы алуы
1. Қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде тиiстi жұмысты орындайтын аудармашы, маман, сарапшы:
1) егер жұмысты қызметтiк тапсырма тәртiбiмен орындаса – жұмыс орны бойынша жалақы;
2) егер орындалған жұмыс олардың лауазымдық мiндеттерiнiң аясына кiрмесе және оны жұмыстан тыс уақытта орындаса – Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлеген мөлшерлемелер шегiнде бюджет қаражаты есебiнен сыйақы;
3) егер жұмысты тараппен уағдаластық бойынша орындаса – осы тараппен жасалған шартта айқындалған мөлшерде сыйақы алады.
2. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 2) тармағында көзделген жағдайда, сыйақы аудармашы, маман, сарапшы шотты бергеннен кейiн шығарылған қылмыстық процестi жүргiзетін органның қаулысы негiзiнде төленеді.
176-бап. Қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысатын тұлғалардың шеккен шығыстарын өтеу
1. Қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібімен жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, олардың заңды өкілдерінің, қылмыстық процесті жүргізетін органның тағайындауы бойынша қорғаушы немесе жәбірленушінің (жекеше айыптаушының) өкілі ретінде заң көмегін көрсететін адвокаттардың, осы Кодекстің 67-бабының үшінші бөлігінде және 76-бабының екінші бөлігінде көзделген жағдайларда куәгердің, аудармашының, маманның, сарапшының, куәнің, сотқа шақырылған, бірақ алқабилер алқасының құрамына іріктеп алынбаған алқабиге кандидаттың мынадай шығыстары:
1) қылмыстық процесті жүргiзетін органның шақыртуы бойынша келуге байланысты шығыстары:
темiржол, су, автомобиль (таксидi қоспағанда) көлiгiмен және сол жерде бар басқа да көлiк түрлерiмен жол жүру құны, ал қылмыстық процестi жүргізетін органның келiсімiмен – әуе көлiгiмен жол жүру құны;
қызметтiк iссапарларға ақы төлеу үшiн қабылданған нормалар бойынша ұйым, жұмыс берушi осы шығыстарды өтемейтiн жағдайда тұрғын үй-жайды жалдау құны;
2) қылмыстық процестi жүргізетін органның талабы бойынша бұл адамдардың тұрақты тұрғылықты жерiнен тысқары жерде тұруы қажет болған кезде және тәулiктiк ақыны ұйым, жұмыс берушi өтемейтiн жағдайда – тәулiктiк ақы;
3) орташа жалақысын ұйым, жұмыс берушi сақтайтыннан басқа жағдайларда, қылмыстық процестi жүргізетін органның талабы бойынша қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысуға кеткен барлық уақыт үшiн орташа жалақы;
4) тұлғаның қылмыстық процестi жүргізетін органның талабы бойынша тергеу iсiне немесе басқа да процестік әрекетке қатысуы салдарынан сапасын жоғалтқан немесе жоғалған мүлiктi қалпына келтiруге немесе сатып алуға арналған шығыстар бюджет қаражаты есебінен өтелуге жатады.
2. Мемлекеттiк органдар мен ұйымдар жәбiрленушiнiң, оның заңды өкiлiнiң, куәгердiң, аудармашының, маманның, сарапшының, куәның, сотқа шақырылған, бірақ алқабилер алқасының құрамына іріктеп алынбаған алқабиге кандидаттың қылмыстық процестi жүргiзетін органның талабы бойынша қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысуға кеткен барлық уақыты iшiндегi орташа жалақысын сақтауға мiндеттi.
3. Маман мен сарапшыға оларға тиесiлi химиялық реактивтер мен тапсырылған жұмысты орындау кезiнде жұмсалған басқа да шығыс материалдарының құны да, сондай-ақ жұмысты орындау үшiн олардың жабдықты, коммуналдық және басқа да қызметтерді пайдаланғаны үшiн төлеген ақысы өтеледi.
4. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнде санамаланған тұлғалардың қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде шеккен шығыстары олардың арызы бойынша қылмыстық процестi жүргізетін орган қаулысының негiзiнде, заңнамада белгiленген мөлшерде өтелуге жатады. Көрсетілген шығыстарды төлеу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды. Көрсетілген шығыстар осы баптың бiрiншi бөлiгiнде санамаланған тұлғаларды тергеу әрекетіне қатысуға не осы Кодексте көзделген басқа жағдайларда тартқан тараптың есебiнен өтелуi де мүмкiн. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 1), 2) және 4) тармақтарында көзделген шығыстарды қылмыстық процестi жүргізетін орган заңнамаға сәйкес өз бастамасымен өтеуi мүмкiн.
Ескерту. 176-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 03.07.2017 № 84-VI Заңымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).
22-тарау. ПРОЦЕСТІК ШЫҒЫНДАР
177-бап. Процестік шығындар
Процестік шығындар:
1) куәларға, жәбiрленушiлерге және олардың өкiлдерiне, сарапшыларға, мамандарға, аудармашыларға, куәгерлерге осы Кодекстiң 174, 175-баптарында көзделген тәртiппен төленетiн сомалардан;
2) тұрақты жалақысы жоқ куәларға, жәбiрленушiлерге және олардың өкiлдерiне, куәгерлерге оларды әдеттегі айналысатын кәсібінен қол үздiргенi үшiн төленетiн сомалардан;
3) жұмыс iстейтiн және тұрақты жалақысы бар куәларға, жәбiрленушiлерге және олардың заңды өкiлдерiне, куәгерлерге олардың қылмыстық процестi жүргiзетін органға шақыртылуына байланысты кеткен барлық уақыты ішінде толық ала алмаған жалақысын өтеу үшiн төленетiн сомалардан;
4) сарапшыларға, аудармашыларға, мамандарға олардың сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында немесе сотта өз мiндеттерiн қызметтiк тапсырма тәртiбiмен орындағаннан басқа жағдайларда орындағаны үшiн төленетiн сыйақыдан;
5) күдіктi, айыпталушы немесе сотталушы заң көмегі көрсетілгені үшін ақы төлеуден босатылған не адвокат анықтауға, алдын ала тергеуге немесе сотқа тағайындау бойынша қатысқан жағдайда, қорғаушының заң көмегiн көрсеткенi үшiн төленетiн сомалардан;
6) жәбірленушінің өкілі (жекеше айыптаушы) заң көмегі көрсетілгені үшін ақы төлеуден босатылған жағдайда, ол төлейтін сомалардан;
7) заттай дәлелдемелердi сақтауға және жіберуге жұмсалған сомалардан;
8) сот сараптамасы органдарында сараптама жүргiзуге жұмсалған сомалардан;
9) тергеуден немесе соттан жасырынған күдіктіні, айыпталушыны, сотталушыны iздестiруге байланысты жұмсалған, Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіпке сәйкес есептелген сомалардан;
10) күдікті, айыпталушы, сотталушы тергеушiге немесе сотқа дәлелді себепсіз келмеген жағдайда, оларды күштеп әкелуге байланысты, сондай-ақ сотталушының сотқа дәлелді себепсіз келмеуiне не оның мас күйде келуiне байланысты сот талқылауын кейінге қалдыруға байланысты жұмсалған сомалардан;
11) қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде шеккен өзге де шығыстардан құралады.
178-бап. Процестік шығындарды өндіріп алу
1. Процестік шығындарды өндіріп алу туралы мәселені сот қылмыстық іс бойынша түпкілікті шешім шығарған кезде қарайды. Егер іс бойынша іс жүргізу қылмыстық процестің сотқа дейінгі кезеңінде аяқталса, тергеу судьясы процестік шығындарды өндіріп алу туралы мәселені прокурордың ұсынуы бойынша қарайды. Сот процестік шығындарды күдіктіге, айыпталушыға, сотталған адамға жүктеуi мүмкiн немесе олар мемлекет есебiне қабылданады.
2. Сот аудармашыға төленген сомаларды қоспағанда, процестік шығындарды сотталған адамнан өндіріп алуға құқылы. Процестік шығындар жазадан босатылған сотталған адамға да жүктелуі мүмкін.
3. Іске аудармашының қатысуына байланысты процестік шығындар мемлекет есебіне қабылданады. Егер аудармашы өз функцияларын қызметтiк тапсырма тәртiбiнде орындаса, оның еңбегiне ақы төлеудi мемлекет аудармашы жұмыс iстейтiн ұйымға өтейдi.
4. Күдіктінің, айыпталушының, сотталушының қорғаушысы немесе жәбірленушінің өкілі (жекеше айыптаушы) ретінде заң көмегін тегін көрсеткен адвокаттың іске қатысуына байланысты процестік шығындар, осы Кодекстің 67-бабының үшінші бөлігінде және 76-бабының екінші бөлігінде көзделген жағдайларда, бюджет қаражатының есебіне жатқызылады.
5. Сотталушы ақталған немесе іс осы Кодекстің 35-бабы бірінші бөлігінің 1), 2) тармақтарына сәйкес тоқтатылған жағдайда, процестік шығындар мемлекет есебіне қабылданады. Егер сотталушы iшiнара ғана ақталса, сот оны ол кiнәлi деп танылған айыптауға байланысты процестік шығындарды төлеуге мiндеттейдi.
6. Процестік шығындар өндіріп алынуға тиiс адам мүлiктiк жағынан дәрменсiз болған жағдайда, олар мемлекет есебiне қабылданады. Егер процестік шығындарды төлеу сотталған адамның асырауындағы адамдардың материалдық жағдайына айтарлықтай әсер ететiн болса, сот сотталған адамды процестік шығындарды төлеуден толық немесе iшiнара босатуға құқылы.
Бұйрықты іс жүргізу тәртібімен айыптау үкімін шығарған кезде сот сотталған адамның мүліктік жағдайын ескере отырып, оны процестік шығындарды төлеуден толық немесе ішінара босатуға құқылы.
7. Iс бойынша бiрнеше сотталушыны кiнәлi деп тани отырып, сот процестік шығындар олардың әрқайсысынан қандай мөлшерде өндірілуге тиiс екенiн белгiлейдi. Бұл ретте сот сотталған адамның кiнәсiнiң сипатын, оның қылмыстық құқық бұзушылық үшiн жауаптылық дәрежесiн және мүлiктiк жағдайын ескереді.
8. Сот кәмелетке толмағандардың қылмыстық құқық бұзушылықтары туралы iстер бойынша процестік шығындарды төлеуді кәмелетке толмаған адамның ата-анасына немесе оларды алмастыратын тұлғаларға жүктей алады.
9. Сотталушы жекеше айыптау iсi бойынша ақталған кезде сот процестік шығындарды шағымы бойынша iс жүргiзу басталған тұлғадан толық немесе iшiнара өндіріп алуға құқылы. Іс тараптардың татуласуына байланысты тоқтатылған кезде процестік шығындар сотталушыдан өндіріп алынады.
10. Күдікті, айыпталушы қайтыс болған жағдайда, олардың мұрагерлері процестік шығындарға байланысты міндеттемелер бойынша жауаптылықта болмайды.
11. Процестік шығындарды өндіріп алу құқығы соттың тиiстi шешiмi заңды күшiне енген күннен бастап үш жыл өткен соң ескіруіне орай тоқтатылады.
12. Процестік шығындар туралы деректер болған жағдайда, осы баптың алтыншы бөлігінде көрсетілген жағдайды қоспағанда, қылмыстық қудалау органы процестік шығындарды өндiріп алуды қамтамасыз ету шараларын қолдануға мiндеттi.
Ескерту. 178-бапқа өзгеріс енгізілді – ҚР 12.07.2018 № 180-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
ЕРЕКШЕ БӨЛІК
6-БӨЛІМ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС БОЙЫНША СОТҚА ДЕЙІНГІ ІС ЖҮРГІЗУ
23-тарау. СОТҚА ДЕЙІНГІ ТЕРГЕП-ТЕКСЕРУДІҢ БАСТАЛУЫ
179-бап. Сотқа дейінгі тергеп-тексерудің басталуы
1. Қылмыстық құқық бұзушылық туралы арыздың, хабардың Сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізілімінде тіркелуі не кезек күттірмейтін бірінші тергеу әрекеті сотқа дейінгі тергеп-тексерудің басталуы болып табылады. Сотқа дейінгі тергеп-тексерудің басталғаны туралы бір тәулік ішінде прокурор хабардар етіледі.
Мынадай:
1) қолданыстағы заңнаманы бұзушылықтар туралы, тексерулер, ревизиялар, аудит актілерімен және олардың болуы қылмыстық құқық бұзушылықтың міндетті белгісі болып табылатын басқалармен расталған нұқсан туралы, елеулі зиян не заңсыз кіріс, медицина немесе фармацевтика қызметкерінің кәсіптік міндеттерін орындамағаны, тиісінше орындамағаны, медициналық көмек көрсетуге міндетті адамның науқасқа оны көрсетпеуі, клиникалық зерттеулер жүргізу және профилактиканың, диагностиканың, емдеудің және медициналық оңалтудың жаңа әдістері мен құралдарын қолдану тәртібін бұзу туралы мәліметтері жоқ;
2) жазбаша нысанда жасалған және сот жарамсыз, жалған немесе өтірік деп танымаған азаматтық-құқықтық мәмілелерді орындамауға немесе тиісінше орындамауға негізделген бұзушылықтар жөнінде қылмыстық құқық бұзушылық туралы арыз, хабар немесе баянат тіркелуге жатпайды.
Осы баптың бірінші бөлігінің 1) және 2) тармақтарында көрсетілген талаптар шарттық міндеттемелердің жосықсыз орындалғаны туралы ұжымдық, көптеген арыздар беру жағдайларына қолданылмайды.
2. Осы Кодекстің 184-бабының бірінші бөлігінде көзделген жағдайларда прокурор, тергеуші, анықтаушы, анықтау органы қылмыстық құқық бұзушылық туралы арыз және хабар тіркелгенге дейін қылмыстық құқық бұзушылық іздерін анықтау мен бекіту бойынша кезек күттірмейтін тергеу әрекеттерін жүргізеді. Сонымен бір мезгілде олар қылмыстық құқық бұзушылық туралы арыздың және хабардың Сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізіліміне тіркелуіне, оның ішінде байланыс құралдарын пайдалана отырып тіркелуіне шара қолдануға міндетті.
3. Жекеше айыптау істерін қоспағанда, қылмыстық құқық бұзушылық туралы барлық арыздар, хабарлар бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеру жүргізілуге міндетті.
4. Келіп түскен арызда, хабарда әкімшілік құқық бұзушылық не тәртіптік теріс қылық белгілері туралы мәліметтер болған кезде жолданым үш тәуліктің ішінде ілеспе хатпен тиісті уәкілетті мемлекеттік органға немесе лауазымды адамға беріледі.
5. Келіп түскен арызда, хабарда олар бойынша қылмыстық қудалау жекеше тәртіппен жүзеге асырылатын мәліметтер болған кезде материалдар соттылығы бойынша тиісті сотқа жіберіледі, ол туралы арыз иесі хабардар етіледі.
6. Кезек күттірмейтін тергеу әрекеттерін жүргізу арызды, хабарды осы баптың төртінші және бесінші бөліктерінде көзделген тәртіппен қарауға кедергі болмайды.
Ескерту. 179-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 07.07.2020 № 361-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) заңдарымен.
180-бап. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді бастауға себептер
1. Іс бойынша іс жүргізуді болғызбайтын мән-жайлар болмаған кезде, қылмыстық құқық бұзушылық белгілерін көрсететін жеткілікті деректер, атап айтқанда:
1) жеке тұлғаның арызы не мемлекеттік органның лауазымды адамының немесе ұйымда басқару функцияларын орындайтын адамның қылмыстық құқық бұзушылық не адамның хабарсыз кеткені туралы хабары;
2) кiнәсiн мойындап келу;
3) бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабарлар;
4) қылмыстық қудалау органы лауазымды адамының дайындалып жатқан, жасалып жатқан немесе жасалған қылмыстық құқық бұзушылық туралы баянаты сотқа дейінгі тергеп-тексеруді бастауға себептер болып табылады.
Осы Кодекстің 185-бабы бірінші бөлігінің екінші және үшінші абзацтарында көзделген жағдайларды қоспағанда, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыруға себеп болған кезде анықтаушы, анықтау органы, тергеу бөлімінің бастығы, тергеуші, прокурор өз құзыреті шегінде және осы Кодексте белгіленген тәртіппен өз қаулысымен қылмыстық істі іс жүргізуге қабылдайды.
2. Осы баптың бірінші бөлігінің 1) тармағында көзделген себеппен тергеп-тексеріліп жатқан іс бойынша хабарсыз кеткен адамға қатысты қылмыстық құқық бұзушылық жасау белгілерін көрсететін деректер анықталған жағдайда, іс-әрекет Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің тиісті бабы бойынша сараланады.
3. Қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы арызды, хабарды немесе баянатты қабылдау және тіркеу тәртібін, сондай-ақ Сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізілімін жүргізу тәртібін Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры айқындайды.
Ескерту. 180-бап жаңа редакцияда - ҚР 28.12.2016 № 36-VI Заңымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін екі ай өткен соң қолданысқа енгізіледі).
181-бап. Қылмыстық құқық бұзушылық туралы арыз, хабар
1. Қылмыстық құқық бұзушылық туралы жеке тұлғаның арыздары ауызша және жазбаша не электрондық құжат нысанында болуы мүмкiн.
Жазбаша арызға не электрондық құжат нысанындағы арызға оны берген адам осы баптың екінші бөлігінде арыз иесі туралы айтылған мәліметтерді көрсете отырып қол қоюға тиiс.
2. Қылмыстық құқық бұзушылық туралы ауызша арыз оны қабылдаудың жеке хаттамасына енгізіледі, онда арыз иесі, оның тұрғылықты жері немесе жұмыс орны, сондай-ақ оның жеке басын куәландыратын құжат туралы мәліметтер қамтылуға тиіс. Хаттамаға арыз иесі және арызды қабылдаған лауазымды адам қол қояды.
Сотқа дейінгі тергеп-тексеру кезінде немесе сот талқылауы барысында жасалған, қылмыстық құқық бұзушылық туралы ауызша арыз тиісінше тергеу әрекетінің хаттамасына немесе сот отырысының хаттамасына енгізіледі.
3. Қылмыстық құқық бұзушылық туралы мемлекеттік органның лауазымды адамының хабары және заңды тұлғаның арызы растайтын құжаттар мен материалдарды қоса бере отырып, жазбаша нысанда беріледі.
4. Мемлекеттік органның лауазымды адамын қоспағанда, арыз иесі көрінеу жалған сөз жеткізгені үшін қылмыстық жауаптылық туралы ескертіледі, бұл туралы арызда не хаттамада белгі жасалып, ол арыз иесінің қолымен куәландырылады.
5. Қылмыстық құқық бұзушылық белгілерін көрсететін жеткілікті деректер болмаған кезде қылмыстық құқық бұзушылық фактілерін анықтау үшін уәкілетті органдардың ревизиялар мен тексерулер жүргізуін талап ететін арыздар мен хабарлар Сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізілімінде тіркелместен, үш тәулік ішінде уәкілетті мемлекеттік органдарға қарау үшін жіберіледі.
6. Қылмыстық құқық бұзушылық туралы анонимді хабар сотқа дейінгі тергеп-тексеруді бастауға себеп бола алмайды.
Ескерту. 181-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 31.10.2015 № 378-V Заңымен (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі).
182-бап. Кiнәсiн мойындап келу
1. Кiнәсiн мойындап келу – адам әлі күдікті деп танылмаған не ол осы қылмыстық құқық бұзушылықты жасады деген күдікпен ұстап алынбаған кезде, адамның қылмыстық қудалау органына өзi жасаған немесе дайындап жатқан қылмыстық құқық бұзушылық туралы жеке өзі, ерiктi түрде, жазбаша немесе ауызша хабарлауы.
2. Ауызша арыз осы Кодекстің 181-бабының екінші бөлігінде белгіленген тәртіппен қабылданады және хаттамаға енгiзiледi.
3. Егер кiнәсiн мойындап келген кездегi арызда қылмыстық құқық бұзушылықтың сыбайлас қатысушылары көрсетілсе, арыз иесі көрінеу жалған сөз жеткізгені үшiн қылмыстық жауаптылық туралы ескертiледi.
183-бап. Қылмыстық құқық бұзушылық туралы бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабар
1. Бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабар газетте немесе журналда жарияланғанда не радио, теледидар немесе телекоммуникациялық желілер арқылы таратылғанда, ол сотқа дейінгі тергеп-тексерудің басталуына себеп бола алады.
2. Қылмыстық құқық бұзушылық туралы хабарды жариялаған немесе таратқан бұқаралық ақпарат құралында басқарушылық функцияларды орындайтын адамдар сотқа дейінгі тергеп-тексеруді бастауға құқығы бар органның талабы бойынша жасалған хабарды растайтын қолда бар құжаттар мен өзге де материалдарды беруге, сондай-ақ ол адамның мәлiметтердi ақпарат көзiн құпия ұстау талабымен беру жағдайларын қоспағанда, бұл мәлiметтердi берген адамды атауға мiндеттi.
184-бап. Қылмыстық құқық бұзушылықтың анықталғаны туралы баянат
1. Қылмыстық құқық бұзушылық туралы мәліметтерді анықтау мына жағдайларда:
1) өзiнiң лауазымдық мiндеттерiн атқару кезiнде анықтау органының қызметкерi, тергеушi, прокурор қылмыстық құқық бұзушылықтың куәсі болғанда не қылмыстық құқық бұзушылықтың iзiн немесе салдарын ол жасалған бойда анықтағанда;
2) қылмыстық қудалау органының лауазымды адамы, прокурор өз өкілеттіктерін жүзеге асыру кезiнде қылмыстық құқық бұзушылық туралы мәліметтерді алғанда, олар сотқа дейінгі тергеп-тексерудің басталуына себеп болады.
2. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген жағдайларда, көрсетілген адамдар қылмыстық құқық бұзушылық туралы мәліметтердің анықталғанын растайтын қолдарындағы құжаттарды және өзге де материалдарды қоса бере отырып, қылмыстық құқық бұзушылықтың анықталғаны туралы баянат толтырады.
3. Қылмыстық құқық бұзушылықтың анықталғаны туралы баянат соттың тиісті мәліметтер қамтылған жекеше қаулысы, жекеше ұйғарымы келіп түскен жағдайда жасалуы мүмкін.
Ескерту. 184-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 27.12.2019 № 292-VІ (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізілетін, қылмыстық құқық бұзушылықтар құрамдарын алқабилер қатысатын соттың қарауына жатқызу туралы ережелерді қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
185-бап. Қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызды, хабарды немесе рапортты қабылдау мiндеттiлiгi
Ескерту. 185-баптың тақырыбы жаңа редакцияда - ҚР 26.07.2016 № 12-VI Заңымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).
1. Қылмыстық қудалау органы дайындалып жатқан, жасалған не жасалып жатқан кез келген қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызды, хабарды қабылдауға және тiркеуге мiндетті. Арыз иесіне қылмыстық құқық бұзушылық туралы қабылданған арыздың немесе хабардың тіркелгені туралы құжат беріледі.
Экстремистік және террористік қылмыстар туралы істер бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыруға себептер болған кезде қылмыстық қудалау органдары прокурордың келісуімен арызды, хабарды немесе баянатты тіркеу мерзімін прокурор айқындаған мерзімге кейінге қалдыруға құқылы.
Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделерін барлау-нұқсан келтіру әрекетінен қорғау мақсатында қарсы барлау қызметін жүзеге асыратын орган, қарсы барлау іс-шараларын жүргізу барысында алынған материалдар бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыруға себептер болған кезде қарсы барлау қызметін жүзеге асыратын органдар мен Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының бірлескен нормативтік құқықтық актісінде айқындалатын тәртіппен арызды, хабарды немесе баянатты тіркеу туралы шешім қабылдайды.
2. Қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызды және сотқа дейінгі тергеп-тексеруді бастаудың осы Кодекстің 180-бабының бірінші бөлігінде көзделген басқа да себептерін қабылдау мен тіркеуден бас тартуға жол берілмейді және ол заңда белгіленген жауаптылыққа әкеп соғады, сондай-ақ оған осы Кодексте көзделген тәртіппен прокурорға не сотқа шағым жасалуы мүмкін.
3. Сот қылмыстық істі талқылау кезінде қылмыстық құқық бұзушылық белгілерін анықтағанда, оны жекеше қаулымен прокурордың назарына жеткізуге міндетті не қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызды, хабарды қабылдаудан, тіркеуден бас тарту фактілерін, оларды қабылдау мен тіркеудегі өзге де бұзушылықтарды анықтағанда, бұл туралы жекеше қаулымен прокурордың назарына жеткізуге міндетті.
Ескерту. 185-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 26.07.2016 № 12-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 28.12.2016 № 36-VI (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін екі ай өткен соң қолданысқа енгізіледі); 21.12.2017 № 118-VІ (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңдарымен.
186-бап. Қылмыстық құқық бұзушылық туралы тіркелген арызды немесе хабарды тергеулігі бойынша беру
1. Қылмыстық құқық бұзушылық туралы тіркелген арыздар немесе хабарлар:
1) қылмыстық құқық бұзушылық осы ауданнан, облыстан, республикалық маңызы бар қаладан, астанадан тысқары жерде жасалғанда және сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүргізу үшiн қылмыстық құқық бұзушылық жасалған жерде тергеу әрекеттерін жүргізу қажет болғанда;
2) қылмыстық іс бойынша тергеп-тексеру жүргізу басқа қылмыстық қудалау органының айрықша тергеулігіне жататын болғанда, тергеулігі бойынша берілуге жатады.
2. Қылмыстық қудалау органының басшысы арыздарды, хабарларды қолда бар материалдармен бірге прокурор арқылы тергеулігі бойынша жібереді.
3. Осы баптың бірінші бөлігінің қағидалары кезек күттірмейтін тергеу әрекеттерін жүргізу талап етілетін қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы арыздар |
Әлеуметтік желілерде көптің ашуын тудырған видео пайда болды. Онда табиғат аясында демалуға келгендердің самаурынға ет асып жатқанын көруге болады. Және олар тамақ әзірлеу сәтін әдейілеп видеоға түсірген. Онда екі әйелдің бірі самаурын ішіндегі ет сорпасының бетінен көбігін алып жатады.
«Тамақ пісті, аш... Сорпасын қайдан ішеміз бұның?»,-дейді видеоға түсіріп тұрған ер кісі.
Тамақ әзірлеп жүргендер еттің сорпасын самаурынның шүмегінен құятынын алға тартады. Сәлден соң қамыр салынатынын жеткізеді.
Әйел адамдарының айтуынша, баяғы заманда әжелеріміз самаурынға жұмыртқа пісіріпті.
Видеоны көрген желі қолданушыларының пікірі екіге бөлінді. Басым көпшілігі ересек адамдардың бұл әрекетін сынап-мінесе, енді бірі адамнан айла артылмайтынын айтып, пікір қалдырды.
«Ойған келгенін істейтін заман болды. Самаурын табылғанда, ет қайнатуға қазан табылмай қалыпты ма? Өзіңді қорласаң да қазан мен асты қорламашы», «Жыртыңдаған есерсоқтар! Осы да жаңалық па? Қара қазанның қасиетін кетіріп еріккендер», «Неткен дарақылық! Ұят», «Қандай күшті, қамыр қалай пісіпті? Мұндайды өмірімде бірінші көріп тұрмын», «Таппайтындары жоқ», «Адамнан айла артырмас деген осы», «Қазанды ұмытып кеткен болар, еш әбестігі жоқ», «О, Алла! Самаурынға ет асқанды алғаш рет көруім», «Еріккендер-ай» деп жазды желі қолданушылары. |
Лосенко - ресейлік тарихи кескіндеменің негізін салған орыс суретшісі. Оның алдында мұндай болған жоқ - діни және мифологиялық тақырыптар болды, бірақ көбіне Ресеймен ешқандай байланысы жоқ батыстықтар болды. Лосенко жасағаннан кейін ғана туған елінің тарихы суреттерде көрініс табатын, сол арқылы мәңгі жасайтын нәрселерден ерекшеленеді.
«Владимир және Рогнеда» - бұл тек сюжеттік сурет. Онда князь Владимир мен оның бірінші әйелі туралы аңыздың шыңдарының бірі бейнеленген. Өзінің сұлулығымен оған ғашық болған - Рогнода князьдің және әпкелердің қызы болды, көңілді және көңілді - Владимир оны құшақтады және оған бас тартылды. Содан кейін ол әкесінің жерлеріне әскермен басып кірді, қаланы өртеп жіберді, ағайынды Рогенда мен оның ата-анасын өлтірді, ал ол оны «күшпен тартып алды» - бұл сәт суретте бейнеленген.
Ортасында көзді тартатын екі фигура орналасқан. Рогнода креслоларда отырады, көзі соқыр және ақ, бір қолымен ол әлі де Владимирді итермелеуге тырысады, ал екінші қолын кездейсоқ шүберекке ұстайды.
Владимир оның үстінде, бай киімде, тәжінде, бірақ оның беті аңызда басым болған рапист пен пұтқа табынушының бейнесіне сәйкес келмейді - ол Рогендаға түршігерлік және жанашырлықпен қарайды, өзінің итермелі қолын ұстап, екінші қолын кеудесіне қысып, жүрегі, оны алғысы келгендей және оның ішінде қандай құмарлық бар екенін көрсеткісі келеді. Мүмкін, бұл шамадан тыс романтика. Мүмкін суретші аңыздың мағынасын толығымен өзгертеді, бірақ сонымен бірге бұл қимылда өзіндік сұлулық бар.
Сол жақта, Рогнода орындықының артында, кішіпейіл және қайғырған қарт медбике жылайды. Владимирді артына итермелейді, сахнаға немқұрайды қарап, байсалды қарайды - олар олжамен бөлісуге асықпайтын сияқты.
Владимирдің келбеті өзгергендіктен, бүкіл көрініс екі жақты болып көрінеді. Ия, олар әйелді мәжбүрлеп әйел еткісі келеді, бірақ ханзадада тәубеге келу бар, ол оған бір рет келеді. |
Инсульт - халық арасында өлім-жітім мен мүгедектікке әкелетін негізгі себептердің бірі. Бұл туралы Алматы қалалық №11 емхананың кардиолог-дәрігері Пархат Тұрсынов айтты. Дәрігердің айтуынша, инсульт - қан тамырларының бітелуі немесе жарылуынан туындайтын мидағы қан айналымының бұзылуы. Оның екі түрі болады: тамырдың тромбпен бітелуінен болатын бас-ми инфаркті және қан қысымының жоғарылауы немесе мидың туа біткен (не жүре пайда болған) аномалиялары салдарынан тамырдың жарылуынан қан кету.
«Ишемиялық инсульт, яғни церебральды (бас-ми) инфаркт кезінде симптомдар бірте-бірте дамиды. Яғни, науқастың аяқ, қолы жансыздануы, бетінің бұрмалануын сезінеді, сөйлеуі қиындайды. Сондықтан осы симптомдар басталған сәттен бастап, яғни алғашқы 4,5 сағатта науқасқа тромболитикалық терапия жүргізіледі. Оның арқасында тромб жойылып, науқастың толық қалпына келу мүмкіндігі жоғары болады. Егер осы уақытта ем жасалмаса, онда бір күннен соң мида өзгерістер болып, мүгедектікке әкеледі», - деді Пархат Тұрсынов.
Ол алғашқы және қайталама профилактика, халыққа түсіндіру жұмыстары - инсультпен күресудің тиімді медициналық әдісі екенін айтты.
«Инсульттің басты себептері - артериялық гипертензия, ми тамырларының атеросклерозы, жүрек ырғағының бұзылуы, қант диабеті. Сондықтан емханада қан қысымы, глюкоза, холестерин өлшенетін скринингтік тексеруден, инсультке әкелуі мүмкін артериялық стенозды анықтау үшін брахиоцефалиялық ультрадыбыстық зерттеуден өтіп тұру керек», - деді дәрігер.
Инсультті болдырмау үшін дәрігер салауатты өмір салтын ұстану, дұрыс тамақтану, жаман әдеттен арылуға және дәрігердің барлық ұсыныстарын орындауға кеңес берді.
«Инсульт қан айналымы жүйесінің аурулары санатына кіреді. Ол бақылануы тиіс, яғни науқаста артериялық гипертензия болса, онда ол өмір бойы дәрі қабылдап, скринингтен өтіп отыруы қажет. Науқас өз денсаулығына өте мұқият қарау керек, күнделікті қан қысымын өлшеген жөн. Бізде осындай ауруларға шалдыққан, дәрігердің барлық нұсқауын орындап, 80 жастан асып бірінші рет инсульт алған науқастар бар. Сондай-ақ артериялық гипертониямен ауыратын, дәрі қабылдамайтын, салауатты өмір салтын ұстанбайтын, дене салмағы жоғары, стресс алған жастар бар. Бұл өз кезегінде инсультке әкелуі мүмкін», - деді дәрігер.
Пархат Тұрсынов емханада дәрігерлер тұрақты түрде инсульт алған, қауіп тобындағы науқастармен, олардың туыстарымен әңгімелесетінін атап өтті. Онда арнайы дайындалған медицина қызметкерлері адамның өмір сүру сапасы төмендеп кетпеуі үшін қалай өмір сүріп, дәріні қалай қабылдау керек екенін түсіндіреді.
дәрігер денсаулық инсульт
Ұқсас жаңалықтар:
Болашақ денсаулық сақшыларымен жүздесті - 02.12.2022 . 20:56
Шумков ісі: такси жүргізушісі сотта Алматыда дәрігерді атып өлтірген күдікті туралы айтып берді - 30.11.2022 . 14:39 |
Дезинфекциялық дәрілердің қолдануының фармакоэпидемиологиялық және фармакоэкономикалық жағдайы (Түркестан облысы және Шымкент каласы бойынша)
Кіріспе.Бүгінгі таңда денсаулық сақтаудың ең бір өзекті мәселелеріне дәрілік заттарды тиімді, оңтайлы фармакотерапиялық кешендерді қолданып, сырқаттарға ең қолайлы емдік шараларды енгізіп, олардың емдік қасиеттерін жоғарғы деңгейге көтеріп, ем сапасын жақсартып, дәрілердің жанама әсерлерін алдын-алу шараларын енгізу және болдырмау бүгінгі таңдағы медицинананың негізгі міндеттердің бірі болып келеді.
Аурудың клиникалық болжамын тек аурудың биологиялық механизмдеріне сүйене отырып жасау, ол гипотеза есебінде қаралуы қажет болады, сондықтан кез-келген дәрігерге қазіргі медицинаның жетістігіне сүйенген клиникалық эпидемиологияны ғылымның маңызды, негізгі ғылымы деп есептеген жөн болады.
Фармакоэкономика денсаулық сақтау экономикасын негіздейтін ілім. Ол дәрілердің қолдануын және оның құнын бағалап, науқастарды тиімді, дұрыс, оңтайлы емдеу жолдарын негіздеп және олардың бағасының саясатын анықтайтын ілім [Цыбин А. К.,2000].
Аурухана ішілік инфекциялар(АІШИ) бүкіл әлемдегі денсаулық сақтаудың маңызды мәселелерінің бірі болып саналады. Бұлардың тигізетін әлеуметтік-экономикалық зардабы өте үлкен. Қазіргі кездегі емдеу-диагностикалық технологиялардың жетістіктеріне қарамастан, АІШИ мәселесі медициналық және
әлеуметтік қажеттікті бұрынғыдан да көп керек етеді. Өзіміздің және шетел зерттеушілерінің мәліметтеріне қарайтын болсақ, АІШИ ауруханада жатқан науқастардың 5-20% кездеседі.
Микробтарға қарсы таңдамалы әсері жоқ препараттарға антисептиктер және дезинфекциялаушы заттар жатады.
Антисептиктерсыртқа және ішке қолданылады. Олар мөлшеріне байланысты бактерицидтік немесе бактериостати-калық әсер көрсетеді.
Дезинфекциялаушы заттар медициналық құрал-жабдық-тарды, бөлмелерді, ыдыстарды, науқас пайдаланған заттарды залалсыздандыру үшін және инфекция таралуының алдын алу үшін бактерицидтік мөлшерде қолданылады. Әсері тез.
Антисептиктер мен дезинфекциялаушы заттардың арасында шектеу жүргізу мүмкін емес, себебі көптеген заттарды белгілі мөлшерде антисептик ретінде және дезинфекциялау мақсатында қолданады. Бүгінгі таңда АІШИ алдын алу үшін жаңадан шыққан белсенділігі жоғары көптеген дезинфекциялық және антисептиктер кең қолданыс тауып отыр.
Бұрынғы одақ кезінде емдеу мекеме орындарында негізінен тек қана хлорлы химиялық заттар қолданса Бүгінгі таңда АІШИ алдын алу үшін жаңадан шыққан белсенділігі жоғары көптеген дезинфекциялық және антисептиктер кең қолданыс тауып отыр.Кәзіргі кезде медицинада әсер ету спектры өте қен , бактерияларға, вирустарға , патогендік саңырауқұлақтарға әсер ететін препараттар АІШИ алдын алу үшін қолдануы қажет.
Олар химиялық құрылымы бойынша оннан асқан химиялық белсенді заттарға жатады. Аурухана ішілік инфекциялардын алдын алу үшін 78 атаулы дезинфекциялық заттар қолданыс тауып отыр.Бұл дәрілік заттарды тендер бойынша алынып отыр. Дәрілерді алу кезінде олардың келесі фармакологиялық қасиеттеріне,оның құнына және әдебиеттерде кездесетін ғылми мәліметтерге сүйене отырып таңдалды.
Оларға негізінен келесі талаптар койылады:
Суда жақсы еритін болуы керек. Бактериялар тез арада ( аз уақыт ішінде) тіршілігін жою қажет.
Органикалық заттармен жанасу кезінде өзінің белсенділігін жоғалтпауы керек.
Адамдар мен жануарларға уытсыз болу немесе уыттылығы өте аз болу қажет.
Залалсыздандыратын сыртқы беттердің түрін-түсін бұзбау керек. Өртке тұрақты және жарылыссыз болуы қажет. Иіссіз, немесе дөрекілік иіс болмауы қажет. Дайындауға және қолдануға өте қолайлы, жайлы және қарапайым болуы қажет. Экономикалық тұрғыдан арзан болуы қажет
Жұмыстың мақсаты. Шымкент каласында дезинфекциялық дәрілердің қолдануындағы фармакоэпи-демиологиялық және фармакоэконмикалық жағдайын зертеу
Материалдар мен әдістер. Дезинфекциялық және антисептикалық заттардың ҚР, Түркістан обылысында және Шымкент қаласының емдеу мекемелерінде қолданылған атауларын және олардың бағаларын ресми мәліметтерден алынды. Зерттеуге алынған заттардың бәрін статистикалық өңдеу үшін белгілі дәрежелі стандартқа келтірілді.
Зертеу нәтижелері. ТМД және ҚР қолдануға рұхсат етілген дезинфекциялық және антисепти- калық заттардың атаулары 1572 және 1258 ді(80,0%) құрайды. Олардың ішінде алдегиттер, спирттер, үстіртті белсенді заттар. Түркістан обылысында дезинфекциялық және антисептикалық заттардың атаулары 196- ны ( 15,58%) қолдануда . Шымкент қаласы бойынша дезинфекциялық және антисептикалық заттардың атаулары 96 атаулары (7,6%) қолданыс тауып құрайды. Шымкент қаласының көпсалалы бірінші клиникалық ауруханасында аурухана ішілік инфекциялардын алдын алу үшін 23 атаулы дезинфекциялық заттар қолданыс тауып отыр.(Сурет-1,2)
ДЗ және АС дәрілік заттардың ең көп қолданысқа ие болған хлор-АЛ грануласы атаулы препарат орын алды, оның шығыны 1млн 268190 тенге тең болды ,аурухана бойынша массасы 1,0 кг 556 оралымы қолданған.Екінші орындытаблетка түрінде қолданатын хлор-ал препаратына тиісті болды, шығынның мөлшері 1009470 тенгені құрады, аурухана бойынша салмағы 1,0 кг құрайтын 443 оралымы пайдаланған. Шығындық көрсеткіш бойынша үшіні позицияны антисептикалық сұйықтық сабын « Zhusan Diasоft» (5,0 литр,канистра) атты орын алды, шығынның мөлшері 953700 тенгені құрады..Қолдануға кеткен шығынның мөлшеріне төртінші-бесінші орындарды «Дезострил – универсал,» шығынның мөлшері 613872 тенге, «Formin» және «амба-хлорид» атаулы заттар, шығындардың мөлшері-454400 тенге. Шығынның мөлшерінің ең азы «альфоктен спрей», оның шығын мөлшері -3986,8 тенгені құрап , 4- данасы қолданған «альфапирокс спрей» (150 МЛ) дәрісінің шығындық құны -4507 тенгені құрап ,1 данасы қолданған
Шымкент қаласының бірінші клиникалық ауруханасында қолданған ДЗ және АС шығынының мөлшері 3-суретте көрсетілген. Зертеу нәтижесінде алынған мәліметтер төмендегі суреттерде көрсетіл- ген. Шымкент қаласының бірінші клиникалық ауруханасында қолданған дәрілік заттардың 1,0 литріне немесе 1,0 кг кететін шығын мөлшері төмендегі суретте көрсетілген. Ең қымбат дәрі болып- Альфапирокс орын алды, оның құны14356 тенгені құрайды. Екінші орында антисептикалық сұйық сабын ( Zhusan Diasоft ) ие болды, альфирокспен салыстырғанда 4819 теңгеге арзан болды. Құндары 3мыңнан жоғары дәрілерге Формин,Альфоктен,Альфирокс Алоксин, акматол дәрілері жатады Стандартты құндары (1 кг тең мөлшерінде 2 мыңнан асатын дәрілерге; хлорал,хлорал гранула , ЧАС, Универсал,Амина, А-дез
76
77
Дезинфекциялық дәрілік эаттардыі фармокоэканомикалық тұрғыдан сараптама жасағанда ең қымбаты- Альфапирок ,ең арзаны А дез-экстра дәрісі орын алды.
Шымкент қаласының бірінші клиникалық аурухана бойынша қолданатын ДЗ және АС дәрілердің қолданған атауларына байланысты дәрілердің жылдық бағасы төмендегі 2 суретте көрсетілген
Шымкент қаласының бірінші клиникалық аурухана бойынша қолданатын ДЗ және АС дәрілердің қолданған атауларына байланысты дәрілердің қолдану жиідігі 3- суретте көрсетілген. Дезинфекциялық дәрілік эаттарды фармокоэканомикалық тұрғыдан сараптама жасағанда ең жиі қолданғанған дәрілерге – спринтер,гамма-Д,ДЦХ натрии дәрісінің таблетка пішінді формасы ,гамма-хлорид дәрілері орын алса, өте азқолданыс табқан дәрілерге сптинртер, А дез-экстра дәрілері орын алды.
Зертеу нәтижесінде алынған мәліметтер келесі қағидаларды тұжырымдауға негіздейді:
.ҚР қолдануға рұхсат етілген дезинфекциялық және антисептикалық заттардың атаулары тмд елдерінің көрсеткішінің 80,0% құрайды.
.Түркістан обылысында және Шымкент қаласында дезинфекциялық және антисептикалық заттардың атауларының 15,58% және 7,6% қолдануда .
.Шымкент қаласының көпсалалы бірінші клиникалық ауруханасында аурухана ішілік инфекциялардын алдын алу үшін 23 атаулы (1,8%) дезинфекциялық заттар қолданыс тауып отыр, олардың ішінде ең көп қолданысқа ие «хлор-АЛ грануласы», ең аз қолданған заттарға «альфоктен спрей» және «альфапирокс спрей» дәрілік заттар болды.
Автордың аты-жөні, тегі: Құрбанбай Егенбердиев , А.У.Абдразаков Оңтүстік Қазахстан медицина академиясы 1.Шымкент қ. Қазақстан Республикасы |
Шри-Ланкада оппозициялық партиялар 10 шілдеде жиналып, жаңа үкімет құру мәселесін талқылайды. Бір күн бұрын наразылар президент резиденциясын басып алып, мемлекет басшысы мен премьер-министрдің отставкасын талап еткен. Премьер-министрдің резиденциясы өртенген. Кейін президент Готабая Раджапакса... Read more »
Жаңалықтар
Айдан Сүлейменова: AYALA қоры елдегі перинаталдық орталықтардың 1/3-ін гипотермия аппаратымен жабдықтады 30.11.2022
Ақтөбеде ең үлкен балалар алаңы салынды 30.11.2022
«Саусақтар сөйлейді» жобасының екінші кезеңі: Ата-аналар балаларымен «қайта қауыша» бастады 27.11.2022 |
Бүгінде пайдалы кәсіптердің бірі осы.Нарықтағы бәсекеге қабілеті бар қызмет. Күнде біреуі пайда болып жатса да өз келушәсән табады. Дүниежүзілік нарықта өзіндік орны бар менеджерлер «бірден табысқа қол жеткіземін десең әйел адамдар тұтынатын тауар шығар немесе қызмет ұсын» деп кеңес береді. «Неге»деп сұрақ қоюдың өзі артық, бұл айтпаса да түсінікті жәйт. Ал, «Жинағаның тойға шашылсын» деп тілек айтатын біздің қазақстандық нарық жағдайында «той бизнесінің» айналасында жүргендер ұтыла қоймайды. Егер үйлену той көйлектері салонын ашу ойыңызда жүрсе біз жасаған есеп-қисап пен кеңестер кәдеңізге жарап қалар деген ойдамыз.
Әдетте, кез келген үйлену тойы үлкен дайындық жұмыстарын қажет етеді, соның бірі – өміріндегі ең бақытты күні әйел адамның өзін ыңғайлы сезінетін үйлену той көйлегін таңдауы. Әр қалыңдық ерекше әдемі болуды қалайды. Қалыңдық барлық шараларды, әсіресе, той көйлегін алдын ала ойластыруы керек.
Бүгінгі күні үйлену салондарының бизнесі гүлденуде, сәйкесінше онда көрсетілетін қызмет түрлеріне деген сұраныс та өте жоғары. Қала көшелерінде күннен күнге саны өсіп келе жатқан жас жұбайларды көргенде көптеген кәсіпкер болғысы келетін адамдар үйлену той салондарын ашып, ақша табуды ойлайды, себебі бұл, шынында да– өз бизнесіңді ашудың жақсы бір тәсілі.
Сонымен жұмысты неден бастаймыз?
Алдымен орын таңдаймыз. Бұл бизнес үшін салонның қайда орналасқаны аса маңызды. Егер салон адамдар көп жүретін көшеде орналасса, онда болашақ қалыңдықтар оған міндетті түрде кіреді.
Салон орналасатын жер шамамен 30 м²-лік болуы керек. Салонның іші мен сырты көздің жауын алатындай тартымды болуы маңызды. Үлкен шыны витриналары бар салондар жай ғана терезесі бар салондарға қарағанда әлдеқайда ұтымды. Көп адамдар ақ түстің бәрі бірдей деп ойлайды. Алайда оның бірнеше реңі бар. Олардың айырмашылығын клиенттер байқап
көруі үшін жарықтың маңызды екенін ескеру керек.
Жабдықтар. Салонға тіреуіші бар шыныдан жасалған бірнеше ашық витрина, көйлектер үшін манекендер, киім ауыстыратын жер, айналар, жұмсақ жиһаз бен клиенттерге арналған журнал үстелі қажет. Оған қоса, салонды ерекше сәндеп, көркемдейтін көптеген заттар қолданған дұрыс.
Технология. Бұдан кейін салон қандай тауарлар ұсынып, қызметтің нақты қай түрін көрсететінін анықтап алу керек. Мүмкін сіз тек үйлену той көйлектерін жалға берумен және сатумен ғана айналысасыз немесе мұнымен қоса киім тігетін ательелермен келісім-шартқа отырып, көйлектерді тапсырысқа тігу қызметтерін де ұсынасыз.
Үйлену той бизнесіне қатысты ерекшеліктерді ескеру керек, ерекшеліктің ең маңыздысы – бизнестің мезгілге байланыстылығы. Үйлену тойлары жылы айларда көп өткізіледі, ал қыста жаз бойы жинаған ақшаны орынды жалға алған үшін жұмсауға тура келеді. Сондықтан салонды мезгіл басында ашқан дұрыс. Ал қыста кештерге арналған түрлі көйлектерді жалға берумен айналысуға болады. Кез келген қыз-келіншек үшін түрлі мерекелерде киетін көйлектің қандай болатыны маңызды. Сондықтан мұндай қызмет түрі жыл бойы табыс әкеледі.
Ассортиментте түрлі бағадағы, нешетүрлі моделді көйлектер болғаны дұрыс. Олардың тең жартысын қымбат емес көйлектер құрауы шарт. Оларға деген сұраныс өте жоғары. Ал екінші жартысын салонға ерекшелік беріп, қыз-келіншектердің назарын аударатын бағасы орташа және қымбат көйлектер құрағаны жөн.
Қызметкерлер. Қызметкерлерді таңдауға ерекше мән беру керек. Кеңесшілердің аздап психолог болғандары жөн, олар тек қалыңдықты ғана емес, еріп келген анасы мен құрбыларын да тыңдап, олармен ой бөлісуге міндетті. Ал басшы мен бухгалтер міндетін өзіңіз атқара аласыз. Егер мүмкіндік болып жатса, онда көйлектерді сататын да өзіңіз болған дұрыс.
Сату. Салон табыс әкелуі үшін жарнама беру керек. Қазіргі кезде жас жұбайлар, яғни жастар керекті ақпаратты алдымен интернеттен іздейді. Сондықтан жарнамаңызды алдымен интернетке қарай бағыттаңыз. Клиенттерді тарту үшін түрлі акциялар ұйымдастырыңыз, жарнамалық парақшаларды тарататын адамдар жалдаңыз. Үйлену тойы журналдарында да өз жарнамаңызды орналастырған тиімді болады.
Болжамды есептеулер.
Шығыстар:
1) орынды жалға алу – 40 м² x 1 100 теңге = 44 000 теңге.
2) айна 2 дана x 8 000 теңге = 16 000 теңге.
3) үйлену той көйлегін сатып алу – 1 көйлек = 40 000 теңге және одан жоғары, бастапқы кезде 10-шақтысын алуға болады, 10 көйлек x 40 000 теңге = 400 000 теңге.
Барлығы: 460 000 теңге.
Табыс:
1) Бір үйлену той көйлегін сату – 60 000 теңге не одан жоғары. Айына 3-4 көйлек сатсаңыз x 60 000 теңге = 180 000 теңге.
2) Бір көйлекті жалға беру 10 000 теңге не одан жоғары (екі күнге беріледі). Егер айына 5 көйлекті жалға берсеңіз x 10 000 теңге = 50 000 теңге. |
Өсімдік негізінде екі жолмен қоректенеді: 1. Гетеротрофты — дайын органикалық затпен қоректену /паразитті өсімдіктер — сұңғыла, cuscuta, сапрофитты және облигатты өсімдіктер — саңырауқұлақ түрлері. Гетеротрофтарға бактериялардың хемо және фото-синтетикалық түрлерінен басқаларының көпшілігі кіреді. Жоғарыдағыдай гетеротрофты және автотрофты қоректенетін организмдер деп бөлудің өзі салыстырмалы болады. Себебі, белгілі бір жағдайларда органикалық заттармен қоректенуге тек гетеротрофтар ғана емес, сондай-ақ автотрофтардың да қабілетті кезі боладң екен. Әсіресе, көптеген жасыл өсімдіктердің аралас типтік жағдайда да қоректенуге қабілеті жетеді, тіпті толық түрде органикалық қосылыстармен де қоректене алады. Кейінгі жылдары кейбір жануарлардың азоттың анорганикалық қосылыстарын ассимиляциялай алатын мүмкіншіліктері бар екендігі анықталды.
2. Автотрофты — анорганикалық заттан белгілі бір табиғат қуаттарын пайдаланып, органикалық зат түзу. Мұның өзі үш жолмен жүреді: а) Өсімдіктер фотосинтезі; ә) Бактериялды фотосинтез — фоторедукция; б) Хемосинтез. Бұл синтез түрлерінің ішіндегі ең күрделісі, жоғары сатыда тұрғаны — жасыл өсімдіктердің фотосинтез процесі. Фотосинтез — тек хлорофилі бар өсімдіктерге ғана тән және С02-ын жинақтаудың басқа қарапайым түрлерінен пайда болған процесс. Фотосинтездің қарапайым түрі — бактериялды фотосинтез. Бұл процестердің ұқсастығы — екеуінде де С02 ын тотықсыздандыру, одан органикалық зат түзу сәуле қуатын пайдалану арқылы жүріп отырады. Ал, енді бүл процестердің негізгі өзгешелігі — егерде өсімдіктер фотосинтезі аэробты жағдайда өтетін болса, бактериялардың фотосинтезі анаэробты жағдайда жүреді.
Синтезге керекті «Н»-нің қайнары ретінде бактериялар мен түрлі қосындыларды пайдаланады /СН4,Н2S, карбон, май қышқылдары/. Сондықтан, олар фотосинтез процесінде «0»-ін бөліп шығармайды. Ал жасыл өсімдіктердің негізгі бір өзгешелігі олар фотосинтез процесінде «О» -ін сыртқа бөліп шығарып отырады.
Өсімдіктердің жасыл клеткаларында әртүрлі органикалық қосылыстар синтезделеді, олардың ішіндегі көбірегі қант заттары. Ондай органикалық қосылыстардың синтезделуін — фотосинтез деп атаймыз, олай аталуының себебі ол қосылыстардың қүралуы күн жарығының қатынасуымен өтеді. Өсімдік қүрамындағы қүрғақ заттың 90-95%-ы фотосинтез нәтижесінде қүралған органикалық қосылыстардан түрады. Ол қосылыстар өсімдіктің тамыр системасы арқылы қабылданған N. 8, Р, т.б. элементтердің қатынасында күрделенуі себебінен фотосинтез процесін ассимиляциялау деп те атаймыз. Өсімдіктердің түзген органикалық қосылыстарының құрамында жинақталған күн жарығының жылылық куаты басқа тіршілік етуші организмдердің, жануарлардың, адамның денесінде бөлініп, түрлі тіршілік қимылдарының жүруіне /өтуіне/ қажетті куат қайнары ретінде пайдаланылады.
Жасыл өсімдіктерге фотосинтездің қаншалықты қажет екендігін мына төмендегі мысалдардан байқауға болады. Жыл сайын тек қана құрлықта /жерде/ өсімдіктер 20 млрд. тонна суды, 155 млрд. тонна көміртегін органикалық қосылыстарға көшіреді немесе жыл сайын кем дегенде 400 миллиард тонна органикалық қосылыстар түзеді деген сөз.
Өсімдіктер фотосинтез кезінде ауаға бөліп шығарған біржылдық оттегінің мөлшері 460 млрд. тоннаға тең. Фотосинтез нәтижесінде ерте замандағы өсімдіктердің қалдығынан қуат қоры мол тас көмір, мүнай, жанғыш газдар, шым тезектер, сланецтар және топырақтың қоры бола алатын заттар кұралған.
Фотосинтез деп жасыл өсімдіктердің ұлпаларында хлорофилдің қатысуымен анорганикалық заттардан /С02 мен Н20-дан / жарықта органикалық зат түзу процесін айтады. Жасыл өсімдік өзіне сіңірілген күннің энергиясының әсерімен С02 мен Н20 молекулаларын химиялық өзгерістерге ұшыратып, осындай өзгерістер нәтижесінде органикалық зат түзіледі және де бос оттегі бөлініп шығады. Фотосинтез процесінің нәтижесінде пайда болған органикалық зат тіршіліктің басқа формалары үшін негізгі материал мен куат қайнары болып саналады. |
Әбу Насыр Әл-Фарабидан бастап Әбу Әли Ибн Сина,Жалаладдин Руми, Ибн Халдунға дейін одан кейінгі Молда Садра сияқты үлкен үлкен философтардың кітаптары мен теорияларын таныстырды. 2000дай жыл тарихы бар осы халықтар Жібек жолы бойында орналасқан ендеше бұл жол тек қана сауда саттықтың жолы емес мәдениет жолы болған екен.
Шығыс пен Батысты байланыстырған "мәдениет жолы"-нан үлкен үлкен философтар туып шығу мүмкіндігі болған.
1000 шы жылдар кезінде немесе осыдан 1000 дай жылдар бұрын жібек жолы қалаларында философияның "Алтын кезеңі" болып өткен.
Орталық Азияда туған Әбу Насыр Әл –Фараби, Әбу Әли Ибн Сина және де Жалаладдин Румилар Арабия - Ислам философиясының негізін қалаушылардың қатарына жатады.
Соңыра философ Ибн Халдун Әмір Темір ханы Дамаскусқа шабуыл жасағанда барып кезігіп зорлық зомбылыққа шектеу қойып шыдаған екен.Ол екеуі де Араб, Персі тілдерін білетіндіктен ешқандай мәселесіз әңгіме дүкен құрыпты. Сол кездесу жайлы естелік жазба бүгінге дейін сақталған екен.
Келесі Лекция 6 "Орталық Азия - Хорезм философиясы"деген тақырыпта. Бұл лекцияда Хорезмның үлкен философы Әбу Райхан Әл Бируни-дан бастап Қазақтың Абай Құнанбайұлына дейін Орталық Азияның философия дамысы және құлдырауы жайлы әңгімелейді. |
“Ауламыз осы, ойнайтын жер жоқ” деп таяуда ғана Өскемен әкіміне видео арқылы шағымын айтқан баланың оқиғасы көпшіліктің есінде шығар. Оқушы баланың видеосы Желіде әбден талқыланғаннан кейін шаһар әкімі арнайы барып, су жаңа ойын алаңын салып берді. Бұл оқиғадан не түйдік? Мәселе шешілуі үшін видео түсіріп, Желіге салу керек пе?
Тengrinews.kz тілшісіне берген сұхбатында қоғам белсендісі, блогер Тәңірберген Бердоңғаров мұның себебі деп еліміздегі азаматтық бақылаудың төмен деңгейін атап отыр. “Біздің елде сайлауға баратындардың дені кеңес дәуірінің адамдары. Ал жастарға қатысты айтар болсақ, олар дауыс беріп көрмегендіктен, оның қажеті жоқ деп есептейді”, – дейді ол.
Сондай-ақ, блогер Астанада бес баланың өрттен қаза тапқан оқиғасын еске түсірді.
“Көп балалы аналарды қолдау мәселесіне тоқталсақ, бұл көкейде жүрген дерт тек бес сәбиді өрт жалмағанда барып жария болды. Сосын бұл мәселе туындап, арты көп балалы аналардың алаңға шығуына дейін апарды, тек сол кезде ғана көп балалы аналарға әлеуметтік тұрғыдан көмек берілетіні жайлы мәлімдемелер жасалды. Бірақ, менің ойымша, азаматтық қоғам саяси процестерге белсенді араласқанда бұл мәселе осынша ушықпайтын еді. Сол көп балалы аналар белгілі бір ұстаныммен бір партияның немесе қоғамдық құрамында болып, осындай өзекті мәселелерді көтеріп, жоғары заң шығарушы орган депутаттарымен қаржылық көмекті ұлғайтуды талап етуі керек еді. Мұндай жұмыстар екі жақтан да, не көп балалы аналар тарапынан да, не депуттар тарапынан да, не қоғам тарапынан да жасалмады”, – дейді экс-депутат.
Бердоңғаров мұның алдын алудың жалғыз амалы деп белсенді болуды атап отыр.
“Әр азаматтың қандай мәселеде де өзгеріс енгенін қаласа, ол сайлаудан сайлауға дейін күтпеу керек, тіпті сайлауға бармаған күннің өзінде, осы мәселелердің жүйелі көтерілуіне атсалысуы керек, әр азамат осыны түсінген кезде, мұндай мәселелер туындап, ушықпайды”, – дейді ол.
Ал белсенді болуы үшін, экс-депутаттың айтуынша, ең бастысы әр адам өте белсенді әрі өз ісіне адал болуы керек.
“Бұдан басқа кәсіби білімнің қажеті жоқ деп ойлаймын. Бойында азаматтық белсенділігі бар адам Ата заңда көрсетілгендей азаматтардың құқығы мен бостандығына нұқсан келтіретін жағдайларға бей-жай қарамайды. Бұл белсенділік саған қайда болсаң да тыныштық бермеуі тиіс”, – деген ол халықтың заңға қатысты мәселелерден хабардар болуы шарт және заң аясында әрекет етуі тиіс екенін ескертеді.
Өз кезегінде “Азаматтық бастамаларды қолдау орталығы” КЕАҚ басқарма төрайымы Батима Мукина әлем елдері практикасында азаматтық бақылаудың қалай жүзеге асырылатынын айтып берді.
“Әрбір мемлекет басқарудың әртүрлі деңгейлерінде және әр түрлі мақсаттар үшін қоғамдық бақылау институттарын енгізеді. Мысалы, Қытай және көптеген Араб монархиялары қоғамдық бақылау элементтерін ауылдар мен шағын қалалар деңгейінде енгізеді. Малайзия мен Сингапурда қоғамдық бақылау институттары қоғамдық пікірдің есебін жүргізеді, азаматтардың көңіл-күйін қадағалайды және олардың тілектерін назарға алады. Бірқатар Еуропа елдерінде (АҚШ, Еуропа елдері) қоғамдық бақылауды қамтамасыз ету шеңберінде ақпаратқа қол жеткізудің, мемлекеттік органдар жанындағы коммерциялық емес ұйымдар, кеңестер, комитеттер тарапынан бақылаудың нормативтік – құқықтық актілерін қабылдайды”, – дейді Мукина.
Ал біздің елде “Азаматтық бақылау” қоғамдық мониторингі 2019 жылғы наурыздан бастап қолға алыныпты. Бес әлеуметтік бастаманы іске асыру аясындағы бұл бақылау қарашаға дейін жалғасады және ол еліміздің барлық өңірін қамтиды екен.
“Жобаның мақсаты – халықты толғандыратын проблемалық мәселелерді анықтау және шешу бойынша өңірлерде мемлекеттік органдардың қызметіне мониторинг жүргізу және азаматтардың өңірлерді дамытуға қатысуы арқылы азаматтық жауапкершілік деңгейін арттыру. Біз өз бағытымызда азаматтық бақылауға ерекше мән береміз”, – дейді басқарма төрайымы.
Оның айтуынша, азаматтар Үкіметте, өңірді, елді басқаруда не болып жатқанын көбірек түсінгісі келеді.
“Ақпарат пен қызметтерді алу шығындары аз, ал олардың сапасы жоғары болғанын қалайды. Бұл, өз кезегінде, билік органдары жұмысының түсінігін, шешімдерді әзірлеу және қабылдау рәсімдерінің ашықтығын, бюджет процесінің ашықтығын, қызметтердің қолжетімділігін қамтамасыз ету қажеттілігіне әкеледі. Билік органдары қызметінің есептілігі, ақпараттық ашықтығы және түсініктілігі жалпы мемлекеттік басқару жүйесіне азаматтардың сенімін қалыптастырады”, – дейді маман.
Оның арқасында азаматтар өзіне қажетті қызметті онлайн ала отырып, бақылай да алады екен.
Жамбыл облысының белсендісі Исламбек Дастанның айтуынша, қазіргі уақытта азаматтық бақылау мемлекеттік органдардың жұмысындағы ашықтық пен анықтықты қамтамасыз етудегі тиімді және пәрменді құралдардың бірі.
“Бұл әсіресе бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігі мен мемқызметтердің сапасын арттыруда, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте маңызды рөл атқарады. Мен Бес әлеуметтік бастамалар бағдарламасы аясындағы “Азаматтық бақылау” жобасын қолдаймын. Себебі бұл жоба аса өткір әлеуметтік – маңызды мәселелерді жедел шешуге, сондай-ақ азаматтардың мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін бағалау тетігін құруға бағытталған”, – дейді ол.
Оның айтуынша, қазіргі уақытта Жамбыл облысында “Азаматтық бақылау” қоғамдық мониторингін жүргізу” атты жобасы басталған.
“Азаматтық бастамаларды қолдау орталығы” коммерциялық емес акционерлік қоғамының гранттық қаржыландыруымен “Жамбыл облысы жастар ұйымдарының Қауымдастығы” заңды тұлғалар бірлестігі сегіз ай бойы еліміздің оңтүстік аймағында “Азаматтық бақылау” қоғамдық мониторингін жүргізеді”, – дейді Исламбек Дастан.
Айта кетейік, 2018 жылы 28 қарашада Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанның VIII Азаматтық форумында азаматтық бақылау жүргізудің тиімді тетігін құру қажет екенін айтып, бұл ретте Қазақстанның Азаматтық альянсы басты рөл атқаратынын атап өткен еді.
“Үкіметтік емес ұйымдарға мемлекеттік қызметтерді беру жөніндегі жұмыстарды жалғастырған жөн. Осы бағыттың аясында экология, әлеуметтік жұмыс, балалардың құқығын қорғау және басқа да салалар бойынша жобалар жүзеге асырылуы мүмкін. Үкімет пен Қоғамдық даму министрлігіне барлық айтылған ұсыныстарды мұқият зерттеп, оның іс жүзінде жүзеге асырылуын қарастыруды ұсынамын”, – деген еді Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев.
Источник: https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/elmzde-masele-internetke-salyinsa-gana-sheshle-me-367750/, http://kazpolit.kz/archives/2376 |
Президенттің тапсырмасы бойынша құрылған "Қазақстан халқына" қоғамдық әлеуметтік қорының басшысы болып Болат Жәмішев тағайындалды.
"Қазақстан халқына" қорының міндеттері:
денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қолдау, мәдениет және спорт салаларында мемлекеттік қолдау шараларынан тыс қосымша қамтамасыз ету мәселелері бойынша Қазақстан халқына қайырымдылық көмек көрсету;
төтенше жағдайлар кезінде және төтенше жағдай режимі енгізілгенде зардап шеккен халыққа көмек көрсету;
халықтың әлеуметтік осал топтарынан мұқтаж балалар мен балалар үшін спорттық инфрақұрылымның дамуына және оның қолжетімділігін арттыруға жәрдемдесу;
Қазақстанның аумақтық тұтастығы мен қауіпсіздігін қорғау кезінде қаза тапқан құқық қорғау органдары, арнайы органдар қызметкерлерінің, әскери қызметшілердің отбасыларын қолдау;
Қор қызметінің өзге басым бағыттары бойынша қайырымдылық көмек көрсету.
Қорды қаржыландыру жеке көздерден, халықаралық қайырымдылық ұйымдарының қаражатынан, лотерея қызметі операторының, мөлшерлемелерді есепке алу орталығының және басқа да монополистердің міндетті аударымдарынан, ірі бизнес тарапынан тұрақты аударымдардан, қайырымдылыққа, оның ішінде квазимемлекеттік секторға арналған қаражаттан жүзеге асырылады. |
Сәлем бердік! Жұмысқа келісімен таяқша лақтырған Аселектің жазбасын оқыдым. Қой, жазайын дедім. Әйтпесе Жако мырза "Негізі, байқасаңыздар массагет сайтының админдері көптеген эстафета таяқтарын аяқсыз қалдырады" деп тұрып "ұрсып" жүрер деп ойладым. Дұрыс қой, эстафета болғасын жалғастырып отыру керек.
Тәәәк, сонымен... "Менің махаббатым" ба тақырып? Шынымды айтайыншы, махаббат деген мен үшін жұғымы көп ұғым сияқты. Сондықтан мұны жандыға да, жансызға теңей алмайды екем.
Бұл мен үшін ауыр тақырып! Әәәә, бірден "байқұс қыз махаббаттан әдбен зардап шеккен-ау" деп ойлап кеттіңіздер ме? Жоқ! Мүмкін... "Мен махаббат деген - мынау!" болмаса, "Менің махаббатым - Пәлен" деп нақты айта алмайды екенмін. Өйткені сол бір ұғымның не екенін білмеймін. Барына да, жоғына да таласым жоқ. Сол сегіз әріптік сезімді басымнан өткердім, бәлкім... Бәлкім енді өткеремін.
1 курсымда бір жанмен арластым. Ол мені қарындас көріп жүрген шығар деп ұқтым. Жоқ, олай емес екен. "Ағамның" ойы барын білдім. Бірақ мені кіші санап, ашылып айтпайтын. Менің оған жат сезімім болмады. Екеуміз бір-бірімізге бауыр басқанда ол менен ажырап кетті. Қатты қиналдым, ырасс. Оны жақсы көреді екенмін деп ойладым. Одан артық адам жоқтай көрінді. Алданыппын. Өзімді өзім алдаппын. Оны жақсы көрмейді екенмін. Тек бауыр басып қалған сияқтымын. Онда бұл махаббат емес қой? Қазір онымен дым болмағандай сөйлесе береміз. Екеуіміз де жанып өштік. ОЛ ДА МАХАББАТ ЕМЕС!
Кеше түндегі әңгіме (Құрбыммен):
- Ағер, саған оқып берейін деп ем. Жаңа Оралхан Бөкейдің кітабынан оқып қалдым. Мағынасын айтып берейінші: "махаббат деген - қосылмау, өйткені қосылған кезде оның ешқандай мәні қалмайды, азабы мен қиындығы болғанда ғана қызықты" деп жазыпты. Сол рас шығар, иә?.
- Білмеймін. Мүмкін...
Өткендегі әңгіме (Жігітпен):
- Алтынға қолың жетпесе, ол арзандамайды. Мәңгі қымбаттай бермек. Өмірдегі сүйіспеншілік атаулы қосылумен шектелмейді. Ол көктемеде гүлдеген гүл емес. Мәңгі сөнбес сәуле...
Сонда махаббат деген қосылмау ғой? Жоқ, "Оралхан айтқан екен" деп қана емес, өзім де осыны ойлап жүргем. Қосылған соң тәтті сезімнің дәмі кетіп, әдемі сүйіспеншіліктің әрі кететіндей. Бәрі сыйластық пен бауыр басушылыққа айналып кететіндей. Ал сонда сен таңдамаған жанның жүрегінде ғана махаббат қалатын сияқты.
"Махаббатты ұлы сезім" санайтындар, "махаббатты жоқ" дейтіндер, бір "адамды мәңгі махаббаты" санайтындар, "махаббатта жолы болмай" жүргендер, менің сөзіме мән бермеңіздер. Менің ақылым жетпейді екен... |
Менің студенттік өмірім Менің есімін Рахат . Мен Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің медицина және денсаулық сақтау факультетінің стоматология мамандығына т...
- Аллаев Рахат
Менің университетім-менің мақтанышым! Мен Туркменістаның Дашогуз қаласынан келдим. Аты жөнім Аллаев Рахат Сейітназар ұлы болады. Мен осы жылы Ал-Фара...
- Аллаев Рахат
Менің университетім-менің мақтанышым! Мен Туркменістаның Дашогуз қаласынан келдим. Аты жөнім Аллаев Рахат Сейітназар ұлы болады. Мен осы жылы ҚазНУ "... |
Жүріп бара жатқан көлікке құлаған ағаш жүргізушінің өмірін қиып кете жаздады, деп хабарлайды zakon.kz.
Toyota Ipsum көлігі Төле би көшесімен шығыс бағытта келе жатқан. Қожамқұлов көшесінің маңында көлікке ағаш құлаған. Оқиға желдің соғуының салдарынан болған.
Оқыс оқиға нәтижесінде жүргізуші бас жарақатын алған. Ағаш жолаушы отыратын жаққа құлағандықтан, жүргізушінің жолы болған. Жолаушы отыратын жақтың төбесі майысып, орындық сынып кеткен.
Абырой болғанда ер адам көлікте жалғыз болған. Жедел жәрдем жәбірленушіні ауруханаға жеткізді.
Анықталғандай, зардап шеккен жүргізуші әйелі мен қызын алып бара жатқан жедел жәрдемнің соңынан бара жатқан екен.
"Жедел жәрдемге де сымдар мен бұтақтар құлаған. Біз бірден көлікті тоқтаттық. Бастапқыда ештеңе түсінбей қалдық, сосын анамның айқайлаған даусы шықты, әкемнің көлігін ағаш басып қалыпты. Қорқынышты түс сияқты көрінді", - деді жәбірленушінің қызы.
Оқиға орнында Төтенше жағдайлар қызметі мен коммуналды қызмет жұмыс істеп, жолдағы бөгетті алып, үзіліп кеткен сымдарды қалпына келтірді. |
Қытайлық белгілі өнер жұлдызы Риза Әлімжанқызы Flying Apsaras сыйлығын алды. Бұл туралы Қытайдың The Paper ақпарат агенттігі жазды.
Аяжан Қабылқанова Send an email 02.11.2022
31
Биыл 33-рет үлестіріліп отырған Flying Apsaras сыйлығы – Қытайдың телеөнер саласындағы ең жоғары мемлекеттік марапат. Риза Әлімжанқызы «Minning Town» телехикаясындағы рөлі үшін «Үздік актриса» номинациясының иегері атанды.
«Minning Town» телехикаясы өткен жылы қаңтар айында Қытайдағы көрермені ең көп бес телеарнада қатар көрсетіліп, жұрт өте жоғары бағалаған еді. Оған Қытайдың Нинся дүнген автономиялық регионының Сихайгу аймағындағы ауыл тұрғындарының кедейлікпен күресі арқау болады. Телехикаяда Риза қазымыр әкенің қатал үкіміне мойынсынбай, тағдырын өз қолына алған қайсар қыз Ли Шуйхуаның бейнесін сомдап, актерлік шеберлігімен көрермендерді тәнті етеді.
«Мен бақытты һәм талайлы жан екенмін. Қазылар алқасына, еңбегімді бағалаған көрермендерге мың алғыс. Өздеріңізге ана тілімде алғысымды білдіруге рұқсат етіңіздер, рақмет!», – деді Риза Әлімжанқызы марапаттау рәсімінде.
Аяжан Қабылқанова Send an email 02.11.2022
31
Facebook Twitter VKontakte Odnoklassniki Skype Messenger Messenger WhatsApp Telegram Хатпен жіберу Басып шығару |
1 желтоқсан – Тұңғыш Президент күні Мемлекет басшысы, «Нұр Отан» партиясының Төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев Республикалық қоғамдық қабылдаудың Астанадағы жаңа ғимаратында болды.
Ғимаратты аралау барысында Партия Төрағасының бірінші орынбасары Бауыржан Байбек Қоғамдық қабылдаулардың жаңа жұмыс тәсілі туралы хабардар етті.
«Нұр Отанның» Қоғамдық қабылдауына Қазақстандағы Халыққа қызмет көрсету орталықтары жұмысының үлгісі бойынша халықпен жұмыс жасаудың сервистік бағдардағы тәсілдері және Оңтүстік Корея, Сингапур, Дания сияқты елдердегі озық тәжірибелер енгізілуде.
Жаңа бағыт өңірлердегі ахуал туралы баламалы, мемлекеттік органдарға тәуелсіз ақпараттар алуға мүмкіндік береді.
Нұрсұлтан Назарбаев тұрғындармен «он-лайн» режимінде байланысуға болатын «Электронды партия» жобасымен танысты. Партияның ресми сайтына өтініш жолдап, заңгерлік кеңес алуға болады. Өтініштің орындалу барысын nurotan.kz сайтынан да, арнайы берілетін QR-коды арқылы да қадағалап отыруға болады. Сондай-ақ, партияның еліміз бойынша ортақ тегін (2) 597-850 байланыс нөмірі бар call-орталығы құрылған.
Сонымен қатар, «Нұр Отан» партиясының Төрағасы Республикалық қоғамдық қабылдауға өтінішпен келген азаматтарды қабылдады.
«Нұр Отанның» өңірлік бөлімше жетекшілері бейнебайланыс жүйесі бойынша партия Төрағасына XV съезде берілген тапсырмалардың орындалуы жөнінде баяндады.
Іс-шара аяқталғаннан кейін «Нұр Отан» партиясы Саяси Кеңесі Бюросының мүшесі, ҚР Парламенті Сенатының Төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаев Нұрсұлтан Назарбаевқа жаңа үлгідегі бірінші партиялық билетті тапсырды. |
Норвегияның орталығы Осло қаласы мен астанаға жақын аралда жұма күні болған екі бірдей террорлық шабуыл кем дегенде 92 адамның өмірін қиды. Полиция 32 жастағы норвегиялықты күдікті ретінде қамауға алды.
Норвегия полициясы жұма күнгі бомбалық жарылыстар мен атыстан құрбан болғандар саны 92-ге жеткенін айтты. Соңғы мәліметтерге қарағанда, 84 адам Еңбек партиясы ұйымдастырған Утоя аралындағы жастардың еңбек лагерінде қаза тауып отыр.
Тағы бір шабуыл ел астанасы Ослодағы премьер-министр кеңсесінің сыртында болып, жеті адамның өмірі қиылды.
Сенбі күні полиция басшысы Ойстен Мейланд журналистерге аралдағы атыстан кейін тергеушілер тағы біраз адамның мәйітін тапты деді. Оның айтуынша, құрбандар саны бұдан да өсе түсуі мүмкін, себебі бірнеше кісі қатты жараланған.
Андерс Бехринг Брейвик, Норвегиядағы 22 шілде болған шабуылдарға қатысы бар күдікті адам ретінде қамауға алынған норвегиялық.
Полиция жұма күнгі екі бірдей террорлық шабуыл үшін тек бір адамды күдікті ретінде қамауға алып отыр.
Норвегияның ұлттық NRK арнасы оның аты Андерс Бехринг Брейвик деп жариялады. Бірақ полиция күдіктінің атын атаудан бас тартып отыр. Ал бірқатар норвегиялық ақпарат құралдары Брейвиктің суретін де көрсетіп жіберді.
«АҚЫЛЫНАН АДАСҚАН БОЛУЫ МҮМКІН»
Утоя аралындағы шабуылды көзбен көргендердің айтуынша, полиция офицері ретінде бетперде киген қарулы жігіт бір нәрсе айтамын деп адамдарды өзіне жақын шақырып алып, сосын оқ жаудырған.
Куәлар Хана Барзинги мен Кавитира Аравинтан бірауыздан тілшілерге болған оқиға жайлы былай деді:
- Лагерімізде болған әлгі қарулы адам полиция сияқты көрінді. Ол полицияның киімін киіп, қаруы мен тағы басқа заттарын тағынып алған. Бірақ Норвегияда полиция қару қолданбайды, сондықтан ол өте қорқынышты көрінді. Біз бәріміз басында бір жерге жинала бастадық, сосын ол оқ жаудыра жөнелді. Басында бәріміз ол қалжыңдап тұрған шығар деп ойладық.
Утойя аралындағы шабуыл құрбандарын құтқару операциясы. Норвегия, 23 шілде 2011 жыл
Норвегия полициясы шабуыл жасады деп күдікке ілінген 32 жастағы норвегиялықты тұтқынға алды. Қазір ол тергеушілер сұрағына жауап беріп, өзінің жаппай кісі өлтіру себебін түсіндіргісі келетінін білдірген.
Бұл туралы полиция өкілі Рогер Андресен журналистерге айтып, ол өзінің әрекеті жайлы түсініктеме беретінін ашық айтты деген.
Тағы бір полиция өкілі Ассошейтед пресс агенттігіне, оның халықаралық террорлық ұйыммен еш байланысы жоқ сияқты деген. «Бұл ақылынан адасқан адамға ұқсайды» деді ол.
ХРИСТИАН ФУНДАМЕНТАЛИЗМІ ТУРАЛЫ БОЛЖАМ
Норвегиялық полиция күдіктінің үйінен табылған компьютердегі вебсайттар оның фундаменталистік христиан тобының мүшесі екенін танытты деді.
Норвегия премьер-министрі Йенс Столтенберг шілденің 23-і Ослода ақпарат құралдарына берген баспасөз мәслихатында, елде христиан фундаменталистерінің оңшыл тобы бар екенін айтты:
Норвегия премьер-министрі Йенс Столтенберг. Осло, 23 шілде 2011 жыл
- Басқа елдермен салыстырғанда, мен бізде оңшыл экстремистерге қатысты үлкен проблемалар бар деп айтпаймын, бірақ бізде олардың біраз тобы бар. Біз оларды қарап жүретінбіз, біздің полиция да елде әсіре діни топтың оң қанаты бар екенін білген.
Бірақ Норвегия премьерінің пікірінше әуелі күдіктінің жұма күнгі шабуылға қатысы барлығын, қандай да бір христиандық діни топпен байланысы бар-жоқтығын анықтау қажет.
Норвегия осыған дейін бейбіт ел ретінде танылып келген. Қарулы адамның халыққа жаппай оқ ату оқиғасы ел тарихындағы ең жаман қырғын болып отыр. Осыған дейін Батыс Еуропада ең қанды террорлық оқиға ретінде 2004 жылы Мадридте 191 адамның өмірін қиған теракт саналып келген. |
Жаңа индустриалды елдер - соңғы онжылдықтарда бір-қатар өндіріс салалары, соның ішінде өндеу саласы пайда болған, осының нәтижесінде өндіріс өнімін әлемдік нарыққа жеткізуді кеңейтіп отырған дамушы елдер тобы.[1]
ДереккөздерӨңдеу
↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. - 569 б. ISBN 9965-808-89-9
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет.
Бұл мақалада еш сурет жоқ.
Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз. |
Өзбекстанның Самарқан облыстық ішкі істер басқармасының хабарлауынша, ағымдағы жылдың 18 қыркүйегінде Тайлақ, Самарқан және Ургут аудандарында, сондай-ақ Самарқандта ұсталған.
Нәтижесінде 15 адамнан тұратын топтың заңсыз әрекетінің жолы кесілді. Олардың барлығы ұсталды. Күдіктілер тұратын жерлерде тінту жүргізіліп, нәтижесінде экстремистік кітаптар табылды.
Алынған материалдар негізінде қылмыстық іс қозғалып, тергеу жүргізілуде.
Ұстау операциясы Мемлекеттік қауіпсіздік қызметі Самарқанд облыстық басқармасы мен Самарқанд облыстық ішкі істер басқармасы қызметкерлерінің күшімен жүргізілді.
Айта кетейік, Өзбекстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2016 жылғы 26 қыркүйектегі шешімімен «Хизб ут-Тахрир» діни экстремистік ұйымы Өзбекстан Республикасының аумағында тыйым салынған ұйымдар тізіміне енгізілді.
Қазақстанда «Хизб ут-Тахрир» қызметі экстремистік деп танылып, елордалық сот 2005 жылдың наурызында тыйым салды. |
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ АУМАҒЫНДА ЭВАКУАЦИЯЛАНҒАН ӨНЕРКӘСІП КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ, ОҚУ ЖӘНЕ МӘДЕНИ МЕКЕМЕЛЕРІНІҢ ОРНАЛАСУЫ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕР
Шығыс Қазақстан облысының мемлекеттік мұрағатында сақтаудағы әскери құжаттар, аймақтағы орналасқан арнаулы мектептер, мәдени мекемелер, майдан жанындағы алқаптардан көшірілген кәсіпорындар туралы мәлімдейді.
1941 жылдың күзінен бастап облысқа эвакуацияланған кәсіпорындар мен мекемелер көшіріле бастады. Лениногорскіде Люберц электротехникалық зауыты ӨЖХК (үш-төрт айдан кейін жеке цехтар қорғаныс өнімін шығара бастады), Мәскеу энергетикалық институты, артиллериялық мектебі, екі госпиталь орналасты. Өскеменге Симферополь мотожөндеу зауыты көшіп келді. 1942 жылдың күзінде Орджоникидзе қаласынан «Электроцинк» зауытының жабдықталған эшелондары келе бастады. Сонымен бірге екі мыңнан аса жұмысшылар, инженерлік-техникалық қызметкерлері мен отбасы мүшелері көшіп келді. 1943 жылы, Солтүстік Кавказдан неміс-фашист басқыншыларын шығарғанына байланысты, жабдықтардың және мамандандырылған кадрлардың бөлігі қайта Орджоникидзе қаласына көшірілді. Сондықтан зауыт құрылысы созылып кетті, және жұмыс қатарына тек 1947 жылы қосылды.
«Электроцинк» зауытынан басқа, қалған өнеркәсіптер ең қысқа мерзімде іске қосылып, мекемелер бірден жұмысқа кірісті.
1941 г.
1942 г.-1943 г.
СЕМЕЙ ОБЛЫСЫНЫҢ АУМАҒЫНДА ЭВАКУАЦИЯЛАНҒАН ӨНЕРКӘСІПТІК КӘСІПОРЫНДАРДЫ, ОҚУ ЖӘНЕ МӘДЕНИ МЕКЕМЕЛЕРДІ ОРНАЛАСТЫРУ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕР
Семей облысына соғыс жүріп жатқан аудандардан эвакуацияланған өнеркәсіп орындарын қабылдау, орналастыру және іске қосу жұмыстары жүргізілді. Мемлекеттік Қорғаныс комитетінің шешімі бойынша Семей қаласына Харьков қ. «Большевичка Украины» тігін фабрикасы, Полтаваның жіп иіру фабрикасы, Володарский атындағы тігін фабрикасы, Киев қ. аяқ киім фабрикасы, Осташково қ. былғары зауыты, Петр Алексеев атындағы, «Пролетарий» фабрикалары мен Карело-финдық шұға фабрикасының (қондырғысының бір бөлігі) қондырғылары, Киев және Воронеж қ. жем шығаратын зауыттарының қондырғылары, Азов шұлық және аяқ киім фабрикалары орналастырылды.
Әрбір Семей қаласының тұрғыны эвакуацияланған кәсіпорындарды уақытында қолданысқа қосуды өз міндетім деп есептеді. Мысалы, Осташково қ. былғары зауытын құрастыруға кеме жөндеу зауытының, көлік басқармасының, «Тяжеловоз» артелінің жұмысшылары мен қызметкерлері белсене қатысты.
Рекордтық мерзімде он екінші күні Володарский атындағы тігін фабрикасы өз өнімін шығарды. «Большевичка Украины» фабрикасы белгіленген мерзімде іске қосылды. Осы фабриканың ұжымы соғыс жылдары 1,7 миллион әскери киім-кешек пен басқа да өнімнің жинағын шығарды.
Қалаға көшіріліп келген өнеркәсіп орындары іске қосылып қажетті өнім өндіруді арттырып отырды. Осы кәсіпорындардың арқасында Семей Қазақстанның жеңіл өнеркәсібінің орталығына айналды. М.И.Калинин атындағы ет-консерві комбинатын есепке алғанда тамақ өнеркәсібінің де орталығы болды. Ұлы Отан соғысы жылдары кеңес жауынгерлері жылы киім-кешекпен, аяқ киіммен және қажетті азық-түлікпен қамтамасыз етілді, бұл Семей қаласы және Семей облысының еңбеккерлерінің сіңірген зор еңбегі.
1941 жылдың күзінде қалаға эвакуацияланған кәсіпорындарды қабылдаумен бірге Ленинград қ., Сталинград, Днепропетровск, Ворошиловград облыстарының, Волга жағалауының, Грузия КСР, майдан шебі және неміс армиясы уақытша басып алған аумақтың тұрғындарын қабылдап орналастыру жұмыстары жүргізілді. Асханасы, буфеті, санитарлық өткізу орындары, медициналық пунктері бар эвакопункттер ұйымдастырылды. Ұлы Отан соғысының алғашқы күндері 1941 жылдың маусымы мен 1944 жылдың қаңтар айына дейінгі кезеңде біздің облысымызға 31079 адам келді. Олардың 15759 адамы Семей қаласына орналастырылды.
Арнайы құрылған эвакуациялық бөлім адамдарды күтіп алуды, түсіруді, тұратын жерлеріне дейін жеткізуді қамтамасыз етті, эвакуацияланған халықты жұмысқа орналастыру мен қоныстандыру бойынша үлкен жұмыс атқарды. |
Александр Пересунько, Semalt тұтынушыларының сәттілік менеджері, егер сіз өзіңіздің сайтыңызға органикалық трафикті жеткізгіңіз келсе, сіздің SEO ойыныңыздың нүктесі болуы керек дейді. Алайда, әртүрлі адамдар суреттер мазмұн сияқты маңызды емес деп санайды. Google, Bing және Yahoo-да суреттерді іздейтін пайдаланушылар кескінді нұқып, суреттер дұрыс оңтайландырылған жағдайда сіздің әңгімеңізді оқиды. Деректер оңтайландырылған суреттері бар веб-сайттар Google және басқа іздеу жүйелерінен пайдасыз және мағынасыз суреттері бар сайттарға қарағанда көбірек трафик әкелетінін көрсетеді.
1: Дұрыс суреттерді таңдаңыз: тартымды және сәйкес суреттерді таңдау өте маңызды. Сіз сапалы мазмұнды жазуға көңіл бөлетін сияқты, сіз SEO трафигін алу үшін қолайлы және әдемі суреттерді пайдалануыңыз керек. Барлық суреттердің көпшілік келушілерді қызықтыра алатындығына көз жеткізіңіз. Келушілер сіздің сайтыңызға көбірек уақыт бөліп, суреттерді немесе сілтемелерді басқанда, олардың барлығын Google Analytics жазады.
2: Суреттерді дұрыс көрсетіңіз: сеніңіз немесе сенбеңіз, бірақ суреттерді дұрыс іздеу - сәтті веб-сайттың немесе блогтың кілті. Сіз өзіңіздің фотосуреттеріңізді заңды түрде алуыңыз керек және олардың авторлық құқықсыз екеніне көз жеткізіңіз. Рұқсат алмаған фотосуретті пайдалану үлкен қателік болып табылады, және сізді ерте ме, кеш пе ұстап қалуыңыз мүмкін. Shutterstock және GettyImages - бұл авторлық құқығы жоқ суреттерге қол жеткізудің екі сенімді көзі. Google кескін іздеу - бұл адамдардың суреттерін басқа біреу пайдаланған-пайдаланбағанын тексеретін орын. Бұл мысықтарды аулаудың тамаша құралы және сіз бұл туралы Google-ге есеп бере аласыз. Сонымен, суреттерді шығаратын ең жақсы жерлер қайда? Міне, біздің сүйіктілеріміздің бірнешеуі: Bigstock - акцияға арналған суреттердің танымал нұсқасы. Сіз сондай-ақ жиырма жиыны қолдана аласыз, мұнда тұрақты түрде фотосуреттерді табуға болады. Unsplash бұрын-соңды көрмеген керемет фотосуреттерімен әйгілі, ал ең жақсы жағы - бұл суреттер пайдаланушылар үшін 100 доллар.
3: Суреттеріңізді жүктеңіз: фотосуреттерді жүктеу туралы сөз болғанда, сурет атауында тиісті кілт сөздерді пайдалану керек. Сондай-ақ, суреттерге ат қою үшін астын сызудың орнына сызықшаны пайдалану керек. Сіз кескіндердің мөлшеріне үлкен назар аударуыңыз керек. Бұл алгоритмде веб-сайтты рейтингісін жасауда Google қарастыратын негізгі мәселелердің бірі. Google алгоритмі пайдаланушылар үшін ең жақсы тәжірибені ұсынады, сондықтан тиісті суреттері бар сайттар тез пайда болады.
4: Суреттерді стратегиялық түрде орналастырыңыз: фотосуреттер сіздің веб-сайтыңыз үшін ақпаратты жеткізуден және іздеу жүйесінің нәтижелерінде көрінетін етіп жасаудан гөрі көп нәрсе жасай алады. Сапалы суреттер сапалы мазмұн сияқты маңызды, өйткені олар сіздің парағыңыздың тартымдылығын арттыруға және серпіліс жылдамдығын едәуір төмендетуге көмектеседі. Фотосуреттерді стратегиялық түрде орналастыру өте маңызды, бұл сіздің сайтыңыздың іздеу жүйесінде жақсы орынға ие болуын қамтамасыз етеді.
5: Тақырыптың оңтайландырылған кілт сөзі : ақырғы, бірақ маңызды емес, сіз кілт сөзге оңтайландырылған тақырып тегтеріне назар аударып, оларды барлық кескіндеріңізде пайдалануыңыз керек. Тақырып тегтері суреттің тегтер бөліміндегі alt мәтінінен кейін келеді. Кескінді жақсартуға көмектесу үшін кілт сөздерді пайдалану маңызды. Кескін метадеректерінде кілт сөздерді пайдалану да өте маңызды. Бұл нұсқаулық сізге Google, Bing және Yahoo үшін суреттерді қалай оңтайландыруға болатындығын жақсы түсінуге мүмкіндік беретініне сенімдіміз. |
Құру және жұмыс істеуі кез-келген коммерциялық ұйымның упрощенно білдіреді процесс инвестициялау қаржы ресурстарын ұзақ мерзімді негізде пайда табу мақсатында. Ағымдағы қызметі қаупімен қоса жүреді, атап айтқанда, өндірістік және қаржы, ол назарға алу керек екендігіне байланысты қандай позиция сипатталады. Ретінде оңай көруге балансынан, бұл сипаттамасы орындалуы мүмкін немесе позициясынан активтерін иеленетін және билік етеді кәсіпорын, не позициясынан қаражат көздері. Бірінші жағдайда туындайды ұғымы өндірістік тәуекел, екінші — қаржылық тәуекел. Осы курстық жұмыста қаралатын санаты тәуекел контекстіндегі жоспарлау байланысты шығындар ағымдағы және ішінара келешекті қызметпен фирмалар.
Өндірістік (немесе бизнес) тәуекел — бұл тәуекел көбінесе келісілген салалық ерекшеліктерімен, бизнес, т. е. құрылым активтер, фирма шешті салуға өз капитал. Анық, бұл негізгі тамақ өнімдерін шығару, онсыз мүмкін емес өмір сүру адам және сұраныс, салыстырмалы оңай предсказуем, әлдеқайда аз тәуекелдік бизнес салыстырғанда тігумен ультрамодной аяқ, дегенмен, мүмкін емес, мұндай табысты. Өндірістік тәуекел көптеген факторлармен анықталады: аймақтық ерекшеліктері, нарық конъюнктурасы, ұлттық салт-дәстүр, инфрақұрылым және т. б. Келтіруге болады көптеген мысалдар сипаттайтын тәуелділік өндірістік тәуекел жағдайлардан немесе өзге де жағдайлар; шектеліп бірі. Әлбетте, өзге шарттар тең болған кезде бағалау тәуекел, қаражат өндірісті ұйымдастыру зонтиков жаңбыр Ұлыбритания және Таяу Шығыстағы түбегейлі ерекшеленеді байланысты неодинаковости климаттық жағдайлар. Тәуекел негізделген құрылым көздері деп аталады қаржылық. Бұл жағдайда, сөз жоқ, жүріп жатыр, оған салынған ақшалай қаражатты — өндіріс немесе киім автомобильдерді, ал оның қандай көздерден алынған қаражат және қандай ара қатынасы, осы көздері.
Белгілі болғандай, қаражат көздері, кәсіпорынның мүмкін жіктелген түрлі тәсілдермен; бұл жағдайда бізді, ең алдымен, қалай арақатынаста болады-бірімен меншікті және заемдық капитал. Жағдай компания (сияқты кез келген индивидуум) шектелмейді, меншікті капиталды, ал тартады құралдары сыртқы инвесторлар, әбден түсінікті: әрқашан тиімді өмір сүруге борыш, егер бұл борыш негізделді және необременителен. Тарта отырып, қарыз қаражаттары, меншік иелері компания мен оның жоғары басқару персоналы мүмкіндік алады бақылауға аса ірі ақша қаражатының ағындары және іске асыруға неғұрлым ауқымды инвестициялық жобалар қарамастан, үлесі жалпы сомасындағы меншікті капиталдың көздері болуы мүмкін салыстырмалы шағын. Компания » үлкенірек; иеленуге, басқаруға және жұмыс істеуге және осындай компанияның престижнее және тиімдірек. Әрине, бұл ретте мынаны болуы жоғары деңгейдегі ұйымның өндірістік және қаржылық қызметін қамтамасыз ететін пайдалану тиімділігі тартылған қаражат.
Тұрғысынан қаржылық тәуекел компания жүзеге асыратын, өз қызметін тек меншікті қаражаттары есебінен, және компания, 90% жиынтық капиталының оның білдіреді банктік несиелер, диаметрі ерекшеленеді. Атап өту қажет, бұл ұғым қаржылық тәуекелдің маңызды емес позициясынан растау қалыптасқан ережелер, ол әлдеқайда маңыздырақ тұрғысынан мүмкіндіктері мен жағдайларын тарту қосымша капитал. Жоғарыда көрсетілгендей, бұл жағдай айтарлықтай ерекшеленетін үшін келтірілген мысал ретінде компаниялар.
Сандық тәуекелді бағалау және факторлардың, оның обусловивших, талдау негізінде жүзеге асырылады вариабельности пайда. Терминінде қаржы арасындағы өзара байланысты, пайданы және шығындарды құндық бағалау активтердің немесе қорлардың келтірілген алу үшін пайда сипатталады көрсеткіші арқылы «леверидж». Мағынада түсінуге леверидж білдіреді қолданысқа кішкентай күшінің (рычагты), оның көмегімен жылжытуға болады өте ауыр заттар. Қосымшада экономикадағы ол ретінде түсіндіріледі кейбір фактор, шағын өзгерту, оның әкелуі мүмкін елеулі өзгертуге бірқатар нәтижелі көрсеткіштер.
Ең алдымен, айта кету керек, бөлуге болады бірнеше пайда көрсеткіштерінің арқасында мүмкін болмаса анықтау және сандық өлшеу әсері сол немесе өзге факторларды, соның ішінде факторлардың негізделетін сол немесе басқа тәуекелдің түрі. Дәл осылайша болуы мүмкін әр түрлі ұсыну компанияның шығындарын және әр түрлі, оларды топтастыру.
1.1. Түсінігі левериджа, оның мәні нарықтық экономика
Термині «леверидж» білдіреді варваризм, т. е. тікелей қарыз алуды американдық термин «lеvеrage», қазірдің өзінде кеңінен қолданылатын отандық арнайы әдебиет; айта кету керек, Ұлыбританияда сол мақсатта қолданылады термин «Gearing»[4]. Кейбір монографияларда қолданылады «термині левередж», бұл екіталай жөн деп танылсын сәтті тіпті лингвистикалық мағынада, өйткені тікелей аударса, ағылшын тұтқасы «болып табылады, қолыңызда алимент төлеу туралы» емес, «1еverege»[4].
Экономикадағы, дәлірек айтсақ, менеджмент деген сөз леверидж түсінеді – үдеріс-активтер мен пассивтерді басқарудың кәсіпорынның бағытталған өсуі (артуы) пайда[1 c.130].
Негізгі нәтижелі көрсеткіші ретінде қызмет етеді компанияның таза пайдасы, ол көптеген факторларға байланысты, және бұл мүмкін әр түрлі факторлық ыдырау. Атап айтқанда, оны ұсыну арасындағы айырма ретінде түсімі мен шығыстары екі негізгі түрі бар: өндірістік сипаттағы және қаржылық сипаттағы. Олар өзара емес, бірақ көлемі мен үлесін, әрбір осы түрлері шығындарды басқаруға болады. Мұндай ұсыну факторной құрылымының пайда маңызды болып нарықтық экономика жағдайында және бас бостандығынан қаржыландыру коммерциялық ұйымның көмегімен, коммерциялық банктердің несиелері, айтарлықтай ажыратылады бойынша ұсынылатын олардың пайыздық ставкалар.
C позиция қаржы қызметін басқару, коммерциялық ұйымның таза пайда байланысты; біріншіден, қаншалықты ұтымды пайдалануға берілген кәсіпорынға қаржылық ресурстар, т. е. барлық бұл олар салынған, және, екіншіден, құрылымы қаражат көздері.
Бірінші сәтте көрініс табады көлемі мен құрылымы негізгі және айналым құралдарының және оларды пайдаланудың тиімділігін. Негізгі элементтері өнімнің өзіндік құны болып табылады айнымалы және тұрақты шығындар, әрі олардың арасындағы қатынас әр түрлі болуы мүмкін анықталады техникалық және технологиялық саясатына, таңдалған кәсіпорын. Құрылымын өзгерту өзіндік құнын елеулі түрде әсер етуге шамасы келді. Инвестициялау негізгі құралдар өсуімен бірге тұрақты шығыстардың және кем дегенде теориялық, азайтуға ауыспалы шығыстар. Алайда, тәуелділік желілік емес сипатқа ие, сондықтан табу оңтайлы үйлесімі тұрақты және айнымалы шығындар оңай емес. Бұл өзара байланысты және сипатталады санатты өндірістік немесе операциялық, левериджа деңгейі, оның анықтайды, сонымен қатар, шамасын ассоциируемого компаниясымен өндірістік тәуекел.
Леверидж-қосымшасында көрсетілген қаржы саласындағы ретінде түсіндіріледі белгілі бір фактор, шағын өзгерту, оның әкелуі мүмкін елеулі өзгертуге нәтижелік көрсеткіштер.
Қаржылық менеджментте келесі түрлерін ажыратады левериджа[6 c.98]:
— қаржы
— өндірістік (операциялық)
— өндірістік-қаржылық
Кез-келген кәсіпорын көзі болып табылады тәуекел. Бұл ретте тәуекел негізінде пайда болады факторлардың өндірістік және қаржылық сипаттағы. Бұл факторлар қалыптастырады шығыстар кәсіпорын. Шығыстар өндірістік және қаржылық сипаттағы емес болып саналады, алайда, көлемі мен құрылымы шығындар өндірістік және қаржылық сипаттағы басқаруға болады. Бұл жағдайда жүргізіледі бас бостандығынан таңдау көздері және қаржыландыру көздерін қалыптастыру шығындар өндірістік сипаттағы. Пайдалану нәтижесінде әр түрлі қаржыландыру көздері қалыптасады белгілі бір ара қатынасы бойынша меншікті және қарыз капиталы бар, ал, өйткені қарыз капиталы болып табылады, және ол бойынша құрылады қаржылық шығындар қажеттілігі өлшеуге әсерін, осы шығындарды түпкі нәтижесі. Сондықтан, қаржылық леверидж сипаттайды, капитал құрылымының әсерін шамасына пайда кәсіпорындар түрлі тәсілдерін қосу кредиттік шығындарды өзіндік құнға әсер деңгейі бойынша таза пайда мен таза меншікті капиталдың рентабельділігі.
1.2. Ерекшеліктері қаржы левериджа
Қаржылық леверидж — бұл арасындағы арақатынас облигацияларымен және артықшылықты акциялармен бір жағынан және кәдімгі акциялар — басқа[2 c.67-68]. Ол болып табылады көрсеткіш қаржылық тұрақтылық акционерлік қоғамы. Екінші жағынан, бұл – пайдалануға борыштық міндеттемелерінің (қарыз қаражаты) ұлғайту мақсатында күтілетін пайданың акционерлік капиталға. Үшінші түсіндірмесінде қаржылық леверидж – бұл потенциальды мүмкіндігін әсер ететін таза пайда кәсіпорынның өзгерту арқылы көлемі мен құрылымын ұзақ мерзімді пассивтер: варьированием қатынасы меншікті және қарыз қаражатын оңтайландыру үшін пайыздық төлемдерін[2 c.70]. Сұрақ орындылығы қарыз капиталын пайдалану әрекетімен байланысты қаржылық тетіктің: ұлғаюымен қарыз қаражаттары үлесін арттыруға болады жеке капиталдың рентабельділігі.
Басқа сөзбен айтқанда, қаржылық леверидж сипаттайды арасындағы өзара байланысты өзгеруіне таза пайданың өзгеруіне төлеуге дейінгі пайдалар % және салықтар.
Қаржылық менеджментте бар екі тұжырымдамасы есептеу және анықтау әсер қаржылық левериджа. Бұл тұжырымдама пайда болған әртүрлі мектептерде қаржылық менеджмент.
Бірінші тұжырымдамасы: Западноевропейская тұжырымдамасы.
Әсері қаржы левериджа қалай түсіндіреді үстелуі — меншікті капиталдың рентабельділік алынатын пайдаланудың арқасында қарыз капиталы. Қарастырайық келесі мысал:
Деңгейінің өсуімен қаржы левериджа артады леверажный тәуекел.
Леверажный (қаржылық тәуекел) – бұл жету мүмкіндігі тәуелді кредиттер және қарыздар жағдайда, молшылық қаражат есеп айырысу үшін берілетін кредиттер бойынша, бұл-өтімділікті жоғалту тәуекелі/қаржылық тұрақтылық[6 c.127].
1.3. Операциялық (өндірістік) леверидж және оның әсері
Операциялық (өндірістік) леверидж құрылымына байланысты өндіріс шығындарын және, атап айтқанда, ара-шартты-тұрақты және шартты-ауыспалы шығындардың өзіндік құны құрылымында[9 c.135]. Сондықтан өндірістік леверидж сипаттайды өзара байланысы өзіндік құн құрылымын, көлемін, шығару және сату және пайда. Өндірістік леверидж көрсетеді өзгеруі пайданың өзгеруіне байланысты сату көлемін.
Операциялық леверидж – бұл әлеуетті әсер етуге мүмкіндігі баланстық пайда өзгерту арқылы өзіндік құн құрылымын және шығарылым көлемін өнімнің (тұрақты және өзгермелі шығындар, оңтайландыру)[5 c.211].
Түсінік операциялық левериджа байланысты өзіндік құнының құрылымы және, атап айтқанда, арасалмағы арасындағы шартты-тұрақты және шартты-айнымалы шығындар[5 c.212]. Қарау бұл аспектіде өзіндік құн құрылымын мүмкіндік береді, біріншіден, міндетін шешуге пайдасын барынша көбейту есебінен салыстырмалы қысқарту, сол немесе өзге де шығыстардың өсуі кезінде жеке сату көлемінің, ал, екіншіден, бөлу шығындарды шартты-тұрақты және шартты-ауыспалы туралы пікір айтуға мүмкіндік береді шығындарды өтеу және мүмкіндік береді есептеу қоры қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жағдайда қиындықтар, асқынулардың нарықта үшіншіден, мүмкіндік береді есептеу сыни сату көлемі өтейтін шығындар мен шығынсыз қызметін қамтамасыз ететін кәсіпорын.
Осы міндеттерді шешуге мүмкіндік береді келуге келесі шығару: егер кәсіпорын жасайды белгілі бір көлемі шартты-тұрақты шығыстар болса, онда кез келген өзгеріс түсім туындатады одан да қатты өзгеріп келді. Бұл құбылыс деп аталады әсері операциялық левериджа.
Мысалы: Айталық, есепті жылы сатудан түскен түсім құрады 10 млн. руб. кезінде жиынтық айнымалы шығындар 8.3 млн. руб. және тұрақты шығындар 1.5 млн. руб. Пайда = 0.2 млн. руб.
Болжаймыз, не жоспарлы жылы жоспарланған түсімнің артуы есебінен нақты көлем сату 10% — ға, яғни 11 млн. руб. Тұрақты шығындар = 1.5 млн. рубльге Айнымалы шығындар 10% — ға ұлғайтылады, яғни 8.3*1.1=9.13 млн. руб. өткізуден түскен Пайда = 0.37 млн. руб., т. е. 11-9.13-1.5. Өсу қарқыны пайданың (370/200)*100 = 185% — ға өсті. Өсу қарқыны түсім = 110%. Әрбір түсімнің өсімі біз өсімі пайда 8.5%, т. е. ЭОЛ = 85%/10% = 8.5%
Т. о. күші (тиімділігі) жедел левериджа ретінде қарастыруға болады сипаттамасын, іскерлік тәуекел кәсіпорынның пайда болатын осы бизнес саласындағы немесе оның салалық тиістілігі. Ал өлшеуге бұл нәтиже болады пайыздық өзгеруі пайда сатудан кейін өтеу айнымалы шығындар (НРЭИ) осы тураы өзгерістер физикалық көлемінің сату[10, c.299]: |
«Көрші ақысы-Тәңір ақысы» демеуші ме еді қазақ. Сондықтан Алматыда көшіп-қонып жүрген 15 жыл ішінде ешбір көршіммен жүз шайысып, әй демесіппіз. Бірақ былтыр қала сыртынан жер алып, үй салып, нағыз көршіммен тату-тәтті араласу сәті туғанда жолым болмай қалды…
Әңгіме былай болған еді. Үй салысуға ауылдан 50-ден асқан қайынағам келді. Келе салып көрші үйдің әйелімен (жасы өзімен қатарлас) әмпей-жәмпей боп кетті. Басында оған назар аударғаным жоқ. Оған шама да жоқ. Айнала шаң-тозаң, топырақ, құрылыс заттары. Әр мезгіл үстел басына келіп отыра қалатын құрылысшылар тағы бар. Тамақ тоқ болмаса жұмыс жүрмесі белгілі. Бас аспаз өзіммін…
Менің назарымды бұрған нәрсе – қайынағама жиі кеп түсетін телефон қоңырауы. – Иә, иә, – дейді де көрші жаққа зытып жөнеледі. Қолына бала ұстаған көрші әйелін сырттан көргенім болмаса, жақын танысқан емеспін. Содан қайынағамның әңгімесінен ол туралы біле бастадық. Сөйтсе күйеуі командировкада екен. Ал үйде құдық жоқ. Сондықтан ол қайынағама қолғабыс етуін өтініпті. Содан күнде таңертең көрші үйге қайынағам су тасиды. Бірақ оның өтініші күннен күнге көбейіп, телефонға маза болмайтын күйге жетті. Ақыл тоқтатпаған жас қыздар жабысып, ер балаға қоймай телефон соға беретіні сияқты. Ақыры телефон шырылдап жатса «Подружка ма» деп бәріміз біле қоятын болдық…
Бір күні террорист (солай атап кеттім, өзіндік себебі бар) қайнағам ана көрші әйелді қонаққа шақыр, сенің атыңды атап, үнемі мақтап отырады демесі бар ма? Мен таң қалдым. Біріншіден, білісіп-көріспеген адамын ол қалай мақтайды, екіншіден, қайдағы қонақ? Ортасына түсіп жайрап жатқан түріміз мынау. Үй әлі салынып бітпеген. Төбесін жапқанбыз енді. Бірақ қонақ шақыратындай жайға әлі жеткеніміз жоқ. Үшіншіден, ол баяғыдан осы арада тұрады, жаңадан үй салып жатқан менмін. Қазақтың жөн-жоралғысы бойынша негізі қонақ деп емешегі үзіліп тұрса, ол мені бірінші шақыруы керек емес пе?.. Қойшы, әлгі сөзге әбден нервім ауырды.
Масқара жағдай (мен үшін солай болды) ұлымды сүндетке отырғызғанда болды. Ұлым енемнің қолында ауылда еді. Үйлі болып алыңдар, содан кейін балаларыңды қолдарына аласыңдар деген. Ол кісі де үй сап жатқаннан кейін Алматыға баламды алып келді. Балам бестен асқан. Апасымен қайтып кетсе, онда ұлымды ауылда дәрігерге сүндеттейді. Ал мен оның қиналғанын қаламадым, лазерьмен ауыртпай осы арада сүндеттеткен дұрыс деп шештік. Сөйтіп бір бөлмені толықтай бітіріп, есігін салып, сол араға молда шақырттық. Келген молда асығыс екенін айтып, күйеуіме қала ішіне апарып тастауды сұрады.
Осы кезде әлгі көрші әйелдің қызы келді. Кішкене бала сол қызынікі екен. Есік алдындағы күйеуіме көлігімен жол бойында күтіп тұрған бір туысқанын алып келуін сұрап жатыр. Алайда күйеуім «баламды сүндетке отырғызып жатырмын, қазір молда шығып қалады, оны қалаға апарып тастауым керек еді» деп жөнін айтты. Сөйтсе көршінің қызы жер текпілеп, ренжіп, «Сонда әпкемді кім әкеледі» деп дүрсе қоя берді. Күйеуім ерінбей жаңа айтқанын тағы қайталағалы жатыр екен, есік ішінде тұрған мен сол кезде шықтым да күйеуімнің жеңінен тартып, ішке кіргізіп алдым. Терезеден қарасам әлгі қыз әлі тұр. Соған қарағанда бәрібір көндірем деп тұрған секілді. Бірақ менің жаңағы қылығымнан тайсалды ғой деймін, 2-3 минуттан соң өз жөнімен кетті. «Қоянның түгіне қарап түңіл» деп айтушы еді апам. Бұл қыздың осы қылғаны маған еш ұнамады (бір көргеннен көрші екенімізді міндетсіп, жер тепкілегені).
Бірер сағаттан соң сау етіп, көрші қыз бен әйел үйге кіріп келді. «Балаларыңызды сүндеттеп жатыр екенсіздер, құтты болсын» дейді. Енем сасып қалды да дастарқан жайды. Самбырлап тез-тез сөйлейтін көрші әйелдің сөзінен ұққаным оның күйеуі үлкен ауыр жүк көлігін жүргізеді, онымен Қытайға, Ресейге, Укаринаға тауар тасуға жиі қатынап тұрады екен.
«Аяғым сырқырап ауырады, қызымның баласын үйде қарап отырмын, ал бұл бөтеннің баласын қарап ақша табады, бауырыңызға рахмет, маған қарайласып тұрады» деп қояды енеме ол. Іштей ойланып мен отырмын: «Мынау сонда қайнағаммен жүріс жасап жүр, біз оны білмейтін ақымақ деп санайды немесе білсе біле берсін, менде не шатағы бар деп ойлайтын өзі ақымақ-бетпақ қатын».
Екіжүзділік алдында кірпішешенше жиырыла қалатыным бар. Бұл жолы да солай болды. Өтірік білмегенсіп, мүләйімси қалу қолдан еш келмейді. Ал мына әйел бейшара халін жайып салып, екі көзін мөлдіретіп енемнің алдында мүләйімсіп отыр. «Жылай білу де өнер» деп жатады кейбір қатын. Мынанікі тұнып тұрған өнер енді.
Не керек, сүндеттен соң енем ауылға қайтты. Террорист қайынағам көрші әйелді қимай, біздің үйде қалып қойды. Бір күні «Шелектемін дейсің бе» деп айқайлап жатыр екен. Содан ол кісіден: «Көршіміздің ауылы Шелек жақ па екен» деп сұрадым. – Жоқ, ол қайынжұрты екен, қайынжұрт жақта жүр. Бұл жауапты естігенде тіптен қаным қарайды. Аярлығын қарасаңшы?.. Сонда қайынжұртының барлығына түкіріп қойып, көңілдесінің көңілін білгісі кеп өліп барады…
Тағы бір күні үстел басында тамақтанып отырғанымызда қайынағам: «Подружка, моншаға түссен сен аппақ екенсің ғой деп айтты» деп ыржалаң-ыржалаң етеді. Масқара дедім. Мына кісі соған сеніп, мәз. Ал ана қатынның не ойлағаны бар екен? Ұқпадым. Енді мына айтқаны тұп-тура өтірік. Қап-қара кісіге аппақсың деп мәз қып қойған. Бұл кісіде де ес жоқ секілді.
Сенбі күні тағы да телефонмен сөйлесіп жатыр екен: «Үйде келінім бар» дейді біздікі. Демек, барлығымыз жұмыста жүргенде бұлар осы бос үйде ойнас жасап жүретін болғаны ғой деп ойладым да қаным тағы да қарайды.
Түнгі үште балағат сөзден оянып кеттім. Жаңадан салынған, әлі бітпеген үй ғой, әрбір дыбыс жаңғырады. «Сағындым, қазір барамын» дейді біздің жақтағы. «Қызыңды….» деп жатыр тағы да. Соған қарағанда үйге келме қызым бар дейтін сияқты. Содан таң атқанша ұйықтамады, тісін шықырлатып балағаттап жатыр, әрине ұрттап алғаны бар… Ой, көрші әйелге қаным қарайғаны-ай. Ертеңінде террорист қайынағам үйге бір еркекті ертіп келді. Сөйтсе көршінің күйеуі екен. Түк болмағандай оны қасына ертіп жүрген мына кісіге таң қалдым. «Қуды қу, сұмды сұм табады» деген осы шығар. Ол кісінің көрші әйелден көп айырмасы болмай тұрғаны ғой.
Көрші командировкадан келіпті. Әлгі әйелден әлдеқайда жас. Ауғанда соғыста болған секілді, орысша сөйлейді. Таң қалдым…
Күйеуім: «Көрші жақсы екен» деп қояды. Сөйтіп арадағыны біліп қойып, нағыз соғыс боп, масқарамыз шығып жүрмесін деген қаупін де жасырмады. Бірақ ол ештеңе білмеген секілді.
Күндердің күні қайынағам ауылға қайтты. Бір айдан соң Жаңа жыл келді. 12-ден соң жатып қалғанбыз. Түнгі бірде есік қатты тарсылдайды. Сөйтсем көрші әйел күйеуімен келіпті. «Жаңа жылдарыңмен» деп кіріп келді. Екеуін жаюлы дастарқанға отырғыздым. Өздерімен коньяк әкеліпті, соны аштым. Өйткені арақ-шарап алып, дайындалмаған едім. Тағы бір жағынан үйде енді арақ ішетін адам да жоқ-тын. Көрші әйел баламызды жүріп жүрген қызы тастап кетті дейді ме бір проблемаларын айтып жатыр. Тез-тез сөйлейтіндіктен көп сөзін ұғып жатқаным жоқ.
Тост айтқан болып, ана әйелдің бетіне қарап отырып: «Уважение надо заслужить» дедім. Әйел мені түсінді, бірақ еркегі шоршып түсті. Бұл сөзден кейін көп отыра алмады, тез-тез жиналып, екеуі қол ұстасып, біздің үйден ытқып шықты.
Мүмкін күйеуі мені өзімше боп қалған біреу деп ойлаған шығар. Бірақ, Құдай куә ғой, менің ол сөзді ондай оймен айтпағаным белгілі. Алайда бір қателік жібергенімді түсіндім. Айыбын айтсам оны әйелдің өзіне жеке айтуым керек еді. Енді болар іс болды, бояуы сіңді дейді ғой қазақ мұндайда. Өзімді кінәлі сезінем кейде, сөйтіп оларды қонаққа шақырсам ба деймін. Бірақ екіжүзділік алдында құрысып-тырысып қалатыным тағы бар. Соны ойлап, барлығы осы күйінде қалғаны дұрыс па деп те қалам. «Бүлінгеннен бүлдіргі алма» деген қазақ сөзі бар. Дегенмен көршімен тату-тәтті болуы – парыз. Көршіні ойласам, осылай миым атала боп кетеді. «Алаш айнасы» Сіздер маған қандай ой қосар едіңіздер?
Кәмаш, Алматы облысы
http://alashainasy.kz/otbasy/kayyinagam-kuyeu-bar-korsh-ayelmen-konl-kosyip-mazamyizdyi-kashyirdyi-84795/ |
Германияның Дюссельдорф қаласында басталған дзюдодан әлемдік Гран-при кезеңінде қазақ спортшысы Рустам Ыбыраев қола жүлдегер атанды деп хабарлайды NUR.KZ.
Фото: fdk.kz
60 келіде сынға түскен Ыбыраев өз тобында басқа емес, әлем чемпионы, «Үлкен Дулыға», «Гран-при» турнирлерінің бірнеше дүркін чемпионы, жапондық Наохиса Такатоны жеңді.
Ыбыраев бұдан бөлек британдық Эшли Маккензиді ұтқан. Алайда, болашақ финалист, кореялық Ким Вон Джиннен «ваззари» ұпайы бойынша жеңіліп қалды.
Жұбаныш белдесуінде француз спортшысынан басым түскен Рустам Ыбыраев қола медаль үшін күресте Еуропа чемпионы, әлем чемпионатының қола жүлдегері Амиран Папинашвилиді ұтты.
Осы салмақтағы ұлттық құраманың үздігі, дзюдодан Азиаданың алғашқы алтынын сыйлаған Елдос Сметов тағы бір жапондық Шишиму Туреден ұпай саны бойынша жеңіліп қалды.Тиісінше, Шишиме осы турнирдің жеңімпазы атанды.
Еске сала кетейік, дзюдодан 2015 жылғы ресми жарыстар Дюссельдорфтағы турнирден басталады. Тамыз айында жылдың ең айтулы оқиғасы – әлем чемпионатын Астана қаласы қабылдайды. |
Терроризм актісі – адамдардың қаза табу қаупін төндіру, едәуір мүліктік залал келтіру не қоғамға қауіпті өзге де салдарлардың туындау қаупін төндіретін жарылыс жасау, өрт қою немесе өзге де іс-әрекеттер жасау немесе жасаймын деп қорқыту, егер бұл іс-әрекеттер қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты үрейлендіру не Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттердің немесе халықаралық ұйымдардың шешімдер қабылдауына әсер ету мақсатында жасалса, сондай-ақ нақ сол мақсаттарда адам өміріне қастандық жасау, сол сияқты мемлекет немесе қоғам қайраткерінің мемлекеттік немесе өзге де саяси қызметін тоқтату не осындай қызметі үшін кек алу мақсатында оның өміріне қастандық жасау.
Террористік іс-әрекетке қарсы іс-қимыл 1999 жылғы 13 шілдедегі «Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасының Заңымен реттеледі.
Терроризмге қарсы іс-қимылдың мақсаты жеке адамды, қоғамды және мемлекетті терроризмнен қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мен ұйымдарының лауазымды адамдары терроризмге қарсы іс-қимылды жүзеге асыратын мемлекеттік органдарға жәрдемдесуге және қажетті көмек көрсетуге міндетті.
Қазақстан Республикасының азаматтары дайындалып жатқан немесе жасалған терроризм актісі туралы мәліметтерді терроризмге қарсы іс-қимылды жүзеге асыратын мемлекеттік органдарға дереу хабарлауға міндетті.
Дайындалып жатқан немесе жасалған терроризм актілері туралы ақпаратты мемлекеттік органдарға беру азаматтық борышты орындау болып бағаланады. Терроризм актісін болғызбауға немесе жолын кесуге көмектескен ақпарат үшін терроризмге қарсы іс-қимыл саласындағы қызметті үйлестіру жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган сыйақы белгілейді және төлейді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 9 қарашадағы №685 қаулысымен терроризм актісін болғызбауға немесе жолын кесуге көмектескен ақпарат үшін сыйақы белгілеу және төлеу қағидалары бекітілді.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 273-бабына сәйкес дайындалып жатқан терроризм актісі туралы көрінеу жалған хабарлағаны үшін қылмыстық жауаптылы басталатынын атап өту қажет.
http://knb.gov.kz/kk/article/terrorizm-aktilerinin-zasalu-kauip-kateri-kezinde-halyktyn-reket-etu-kagidattary?q=/ru/article/pravila-povedenia-naselenia-pri-ugroze-soversenia-soversenii-aktov-terrorizma |
Қала әкімі Бақытжан Байахметов Степной кентінің жылу желісінің салыну барысын, Ұшақтар кентінің тарату желілерінің құрылысымен бірге 66-кварталдағы орталық жылу пунктінің қайта жаңартылуын, сондай-ақ Ибраев көшесінен Дулатов көшесіне дейін Герцен-Уәлиханов көшелерінің жылу желісін тексерді.
Ағымдағы жылы Степной кентінде жылу желісінің құрылысы жүргізілуде, «Восток-котлы» ЖШС-мен шарт жасалды. Жұмыстарды орындау мерзімі-7,5 ай деп күтілуде.
Жұмыстарды 2 кезеңмен орындау жоспарлануда. Сондай-ақ, 2022 жылдың оқу жылы басталғанға дейін салынып жатқан мектепті жылуға қосу жоспарлануда. 2023 жылы кенттің 17 тұрғын үйін жылуға қосу жұмыстары жүргізіледі.
Жылумен жабдықтау желілерінің ұзындығы - 3804 метрді құрайды.
«Қазіргі таңда, жұмыс кестесі құрылып, жабдықтар мен құрылыс материалдарын жеткізуге шарттар жасалды.
Кентте құрылыс алаңы жабдықталады. Сондай - ақ, құбырдың жер үсті бөлігінің астына тіреулер орнатуға кірісті», - деп атап өтті Бақытжан Байахметов.
2019 жылдың мамыр айында «Семей қаласының Ұшақтар кентінің тарату желілерінің құрылысымен бірге 66-квартал орталық жылу пунктін қайта құру» жобасын іске асыру басталды. «АзияЭнергоПроектМонтаж» ЖШС-мен шарт жасалды.
Жоба №49 мектепті, 280 орындық балабақшаны және 200 орындық қалалық аурухананы жылумен қамтамасыз ету үшін әзірленген.
Әуезов көшесінде (Ø630 - 945 м) құбырларды төсеу бойынша жұмыстар орындалды; Орталық жылу пункті ғимаратына қайта жаңарту жүргізілді; 3 желілік су сорғысы; Орталық жылу пунктінде ыстық сумен жабдықтаудың 2 сорғысы және электрмен жабдықтау орнатылды.
Сондай-ақ, «103 – 103А» қазандығынан «Орталық» қазандығына жөндеу жұмыстары жүргізілуде, жалпы ұзындығы-771метрді құрайды.
«Герцен көшесі бойынша УТ-2-ден -22 жылу камерасына дейін d219 мм d530 мм -370 м дейін, УТ - 22 жылу камерасынан Герцен-Уәлиханов көшелерінің қиылысына дейін жылу желісін ұлғайту, d426 мм - 401 м жылу желісін монтаждау жоспарланған», - деді қала әкімі.
Бүгінгі күні Ибраев көшесінен Дулатов көшесіне дейін - 250 м жылу желісі бөлшектелді, сондай-ақ диаметрі 9 мм-ге дейін ұлғайтылатын құбырларды монтаждау жоспарлануда.
Жылу желілерінің инвестициялық бағдарламасы бойынша магистральдан дәнекерлеу құбырларын орталық жылу пунктін - 905, 2Д325*7 мм - 870 м ауыстыру жүргізілуде. П-4 метрден жылу желісін 70 м бөлшектеу және монтаждау жүргізілді. |
«Алтын Орда» тақырыбын насихаттау бойынша бірқатар бастаманы Мемлекет басшысы мақұлдады. Оларды келесі жылдан бастап жүзеге асыруымыз қажет, деді Атыраудағы «Ұлық Ұлыс – Алтын Орда» конференциясында ҚР Президенті Әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары Дәурен Абаев, деп хабарлайды Zakon.kz.
Абаевтың сөзінше, Алтын Орда – тамыры терең тарихымыздың бір парағы ғана емес. Бұл – қазақ ұлты мен мемлекеттілігінің алтын бесігі. Біз сан түрлі ұлыстар мен ру-тайпалардан құралған Ұлық Ұлыстың қазанында қайнап, жеке ұлт болып қалыптастық, дербес хандық құрдық.
– Бұған тарихпен әсіре мақтану деп емес, генетиктер дәлелдеген дерек деп қараған жөн. Оған қоса Жошы Ұлысы – дала мемлекеттілігінің архетипі, бастау бұлағы. 1465 жылы Керей мен Жәнібек хандар негізін қалаған Қазақ хандығының құрылу себебін Әбілқайырға көңілі толмаған 200 мың халықтың үдере көшкені деп қана қарастыруға болмайды. Қандай күшті болса да, өкпе мен реніш мемлекет құраушы идея бола алмайды. Сол үшін алғашқы хандарымыздың түпкі ойы – Алтын Орда жобасын қайта жаңғыртып, Жошы Ұлысының аумағын, онда тұратын халықты біріктіру еді. Жылдар өте бұл жобаны ұлы хандарымыздың бірі – Қасым хан жүзеге асырды. Ол Орынбордан Мауреннахрға дейінгі алып аймақты бағындырып, билік жүргізді, деді ол.
Елбасы 2014 жылы Ұлытаудың төрінде берген сұхбатында Алтын Ордадан Қазақ хандығына дейінгі сабақтастық желісін айқындап берген. Бұл идеяны Шоқан Уәлихановтың қазақтар өздерін алтынордалықтардың ұрпағы санап, құрметтейді деген сөзі де қуаттай түседі. Бұл бұрыннан белгілі деректер, талас тудырмайтын айғақтар. Сан ғасыр өтсе де, Алтын Орданың мәні мен маңызының халқымыздың санасында берік сақталуы сондықтан.
Әз-Жәнібек, Едіге, Тоқтамыс, Асан қайғы сияқты Алтын Орда кезіндегі қайраткерлер туралы жыр-дастандар төл фольклорымыздың ажырамас бөлігі. Өзбек хан сүнниттік ханафи мәзһабын Ұлы даланың дәстүрлі діні ретінде берік орнатты. Кенесары Қасымұлына дейінгі қазақ билеушілерінің бәрі де Жошы ханнан тарайды. Жаңа елордамыз – Нұр-Сұлтан қаласын Ұлы далада әсем шаһарлар салған Ұлық Ұлыс билеушілері ғұрпының жалғасы деуге болады, деп қосты Абаев.
Сондай-ақ, ҚР Президенті Әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары ХХІ ғасырдағы алтынордалық 7 қағиданы еске салды:
Бірінші қағида – мықты «билік вертикалі» арқылы орталықтан басқарылатын мемлекет. Бұл өзіне сеніп тапсырылған жұмысқа лауазымды тұлғаның дербес жауап беруін білдіреді.
Екінші қағида – меритократия немесе басшылыққа лайықты адамдардың келуі.
Үшінші қағида – әкімшілік басқарудың тиімділігі.
Төртінші қағида – ғылым-білім ғұрпы.
Бесінші қағида – диалог мәдениеті.
Алтыншы – дипломатия мәдениеті.
Жетінші – адами құндылықтар.
Осы жеті бағыттың негізінде өз заманында Алтын Орда жобасы жүзеге асырылды. Олардың мүлтіксіз орындалуы Ұлық Ұлыстың өркен жайып, дәуірлеген ғасырына жол ашты. Бұл негізгі қағидалар бүгін де бізді болашаққа батыл көз тігіп, ХХІ ғасыр талабына сай жаңғыруға бастайды, деді ол.
Абаевтың сөзінше, «Алтын Орда» тақырыбын насихаттау бойынша бірқатар бастаманы Мемлекет басшысы мақұлдады. Оларды келесі жылдан бастап жүзеге асыруымыз қажет:
Бірінші, шетел архивтеріндегі Алтын Ордаға қатысты материалдарды іздеу жұмыстарын күшейту;
Екінші, республика аумағындағы Алтын Орда қалаларын қайта қалпына келтіріп, соның негізінде тарихи-материалдық кешен құру бойынша жоспар дайындау;
Үшінші, ғылыми монографиялардың шығуын пысықтау. Мысалы, «Жошы», «Берке», «Өзбек» хандар туралы;
Төртінші, «Ұлық Ұлыс» энциклопедиясының шығуын пысықтап, Википедиядағы Алтын Орда тақырыбына қатысты қазақ, орыс, ағылшын тіліндегі контентті жаңалау;
Бесінші, Ұлық Ұлыстың Жошыдан Кенесарыға дейінгі хандары туралы, Алтын Орданың рухани және материалдық мәдениеті, қалалары мен сауда саясаты жайлы деректі фильмдер сериясын шығару мәселесін пысықтау;
Алтыншы, алтынордалық эпостар желісімен балаларға арналған ертегілердің шығуын қамтамасыз ету;
Жетінші, Алтын Орда тақырыбы бойынша ашылған тың деректерді ескере отырып, мектеп және жоғарғы оқу орнындағы Қазақстан тарихы пәні бағдарламасының мазмұнын өзектендіру.
– Бұл – ғалымдар мен сарапшылардың атсалысуымен ғана жүзеге асатын жұмыстар. Тізе қосып қимылдасақ қана жоғарыда айтылған өршіл мақсаттарға қол жеткіземіз. Біз ұсыныстар мен бастамаларды әрдайым құптаймыз, нәтижелі диалог орнатуға дайынбыз, – деді ол. |
Қазақстандықтар ресейлік тележүргізуші Елена МАЛЫШЕВАДАН көмек сұрап, жаппай хат жазып жатыр. Бұл туралы Малышева Instagramm парақшасында, тікелей эфирде айтты. Ол сондай-ақ, Қазақстанда коронавирустың екінші толқыны басталып кетті дегенді де мүлде түсіне алмайтынын айтады.
«Екінші карантин не үшін жарияланды? Не медицина дайын емес пе? Неге аяқ асты екінші карантин жарияланды? Бұл неге дәл Қазақстанда болып жатыр, түк түсінсем бұйырмасын. Бірінші карантин медицина дайындалып алу үшін жарияланды емес пе? Қазақстандағы жағдайдың нақ қандай екенін білмейміз, интернет дәрігерлердің жанайқайына толып кетіпті. Бірақ, дәрігерлер дұрыстап емдеудің орнына үкіметке шағымданады, түсінбеймін. Медициналық мекемелерде жақсы әсер ететін дәрілер бар ғой», - дейді ол.
Ол, сондай-ақ, қазіргі жағдайда қандай дәрілер пайдалы екенін айта келіп, Қазақстанда дәрінің жетіспеушілігіне тоқталады.Малышеваның сөзінше, оған Белоруссиядан да хат көп түседі. Бірақ, олар қазақстандықтар секілді байбаламға салынып жатқан жоқ.
«Қазақстанда көпшілік байбалам салып жатыр. Міне, Белоруссиядан да жазып жатыр, «бізде коронавирус жоқ», дейді. Жарайсыздар, бұл маған ұнайды. Демек, сіздердің медициналарыңыз елдің шошынған көңіл-күйіне қарамастан, жағдайды реттей алды деген сөз».
Малышева Қазақстандағы дәрі жетіспеушілігі жайлы да «түк түсінбейді». «Қандай дәрі іздеп жүрсіздер өзі?» деген дәрігер-тележүргізуші дәрігердің тағайындауынсыз сатылатын дәрілердің ешқайсысы керек емес дейді. Ол, тіпті, Қазақстан билігіне де ақыл айтты.
«Міне, біреу жазып жатыр, «бізде антикогулянттар Қазақстанда жоқ. Ресей, көмектесіңіздер». Қазір Ресейден сіздерге дәрігерлер бригадасы шықты, солар көмектеседі деп ойлаймын. Мен Қазақстан билігіне Мәскеуден көмек сұраңыздар деп кеңес берер едім», - дейді.
Оның бұл сөзі халықты шулата бермей, Мәскеуден ресми түрде өздерің көмек сұраңдар дегендей естілген. Сөйтсек, ол бүкіл Қазақстанды бір Мәскеу қаласымен салыстырыпты.
«Қазақстан – көлемі бойынша (шекараны айтып тұрмаған болу керек. – авт.) Мәскеуден үлкен емес. Мәскеуде арнайы бригадалар бар. Бұл бригадалар Ресей ауруханаларын аралап жүріп те ем-дом жасады. Бұл бригадаларды дәл қазір Қазақстанға шақыру керек. Сосын, жағдайларыңызда бірден түзеп аласыздар», - деді Малышева.
Малышеваның білуінше, "Қазақстанда 15 млн адам бар", ал, Мәскеуде тіркелмегендерді қоса есептегенде, 25 млн-нан асып жығылады-мыс. Айта кету керек, ресми дерек бойынша, 2020 жылдың басында Мәскеу халқының саны – 12 678 079 адамды құраған. Ал, Қазақстан халқының саны - 18 632 169 адам... |
Қаржыландыру қызметкерлерді жалдауға, маркетингке, сондай-ақ әлеуметтік желінің өнімін әзірлеуге жұмсалады.
Біз Alameda Research басшылығымен егіс айналымыздың сәтті аяқталғанын мақтанышпен хабарлаймыз; Solana Capital , Rarestone Capital , GBV , Shift Capital және Noia Capital қатысуымен . Біз жалпы 2,9 миллиона долларов жинадық және движения саласындағы кейбір жетекші атаулардан қолдау алдық.
Solana-дағы әлеуметтік желі цензураға төзімді
Цензура және пайдаланушының деректерін жалпы теріс пайдалану әлемдегі ең танымал әлеуметтік желілерде күшейе түскендіктен, Solcial мазмұнды бөлісу, жаңалықтарды бақылау және тіпті цензурасыз ортада активтерді сату орталығын құру жоспарларына жаңа өмір берді. Social пайдаланушыларға қазіргі орталықтандырылған әлеуметтік желілермен салыстыруға болатын ең жақсы тәжірибені ұсыну үшін Solana-ның жоғары жылдамдығы мен Serum-да орталықтандырылмаған сауда мүмкіндіктерін пайдаланады.
Жылдам және масштабталатын тізбекті әлеуметтік желіні құру шамамен бір жыл бұрын пайда болған жоғары өнімді блокчейндердің көмегімен ғана мүмкін болады.
“Егер жарияланымның расталуы сізге 2 минутты қажет етсе және комиссия ретінде 30 доллар қажет болса, әлеуметтік желі миллиондаған қолданушыларға тарала алмайды, сондықтан осолциал тезірек және арзан блокчейнді қолдануға мәжбүр болды”, — дейді Майкл Бургесс, FTX серіктестік бөлімінің бастығы.
Social компаниясы осы жылдың төртінші тоқсанында іске қосуды жоспарлап отыр, бұл ретте әділ іске қосу адамдарға фармингтің инновациялық бағдарламасының көмегімен желі таңбалауышын тегін табуға мүмкіндік береді.
“Мен бірнеше жылдан бері криптовалюталардың жақтаушысымын, ал twitter менің сүйікті платформам болса да, мен пайдаланушыларға не болып жатқанына икемділік пен дауыс беру құқығын беретін орталықтандырылмаған платформаға көшу қажеттілігін сезінемін”, — дейді Чарльз Рид, Rarestone Capital серіктесі.
“Бүкіл әлемдегі үкіметтердің Facebook пен Twitter-ге мазмұнды өз қалауы бойынша жою туралы нұсқау бергенін көру өте қорқынышты. Батыстағы адамдар сөз бостандығын әдеттегідей қабылдайды, бірақ сіз оны таңдаған кезде ғана оның құндылығын түсінесіз”, — дейді Тайваньдағы белгісіз болғысы келетін мақала авторы. “Сонымен қатар, осы жылдар ішінде мен Twitter-де бірде-бір тиын таппадым, ал біз крипто қауымдастығына бағытталған жарнамадан бірнеше тонна кіріс аламыз”.
Solcial дегеніміз не?
Solcial негізіндегі орталықтандырылмаған әлеуметтік желіні құру Solana, бұл пайдаланушыларға цензурадан қорықпай, бір — бірімен өзара әрекеттесуге мүмкіндік береді, ал контент жасаушыларға нарықтық бағамен және делдалсыз әділ сыйақы алуға мүмкіндік береді. |
Облыс орталығымен іргелес Байзақ ауданында биыл байыпты тірліктер тындырылуда екен. Бұл туралы аудан әкімі Рахматілдә Рахманбердиев өңірлік коммуникациялар қызметінде өткен баспасөз мәслихатында тарата айтып берді. Рахматілдә Сегізбайұлының айтуынша, тоғыз айдың қорытындысы бойынша өнеркәсіп кәсіпорындары 2 миллиард 100 миллион теңгенің өнімі өндірілуіне қол жеткізген. Бұл көрсеткіш өткен жылдың сәйкес мерзіміндегіден біршама артық.
Ауданда елімізді Индустриалды-инновациялық дамыту бағдарламасы аясында құс өсіру кешенінің желісін кеңейту, көкөніс консервілеу цехы мен сақтау қоймасын салу секілді бірқатар бірегей жобаларды жүзеге асыру көзделуде. Өңірдегі 105 гектарлық үдемелі алма бағының көлемі алдағы уақытта тағы да 50 гектарға ұлғайтылатын болады. Ал су үнемдеу технологиясы енгізілген егіс алқаптары бұрын 9004 гектар көлемінде болса, биыл оның да аумағы 1200 гектарға артқан.
Баяндамашы ауыл шаруашылығы саласындағы жұмыстарға да тоқталып өтті. «Есепті кезеңде аталған сала бойынша 26 миллиард теңгенің өнімі өндірілді. Аудандағы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер 169 971 гектар көлемінде. Оның ішінде егістігі – 58 739, суармалысы – 29 108, көпжылдық екпе егісі – 356 000, шабындығы – 5408, жайылымы 104 008 гектарды құрайды. Атқарылған жұмыстардың нәтижесінде биыл егіске пайдаланылған жер көлемі 1683, 2 гектарға артып отыр.
Қазіргі таңда аудандағы 50 800 гектар жер электрондық картаға енгізілген. Яғни бұл жұмыстар 102, 2 пайызға орындалып отыр. Ауыл шаруашылығына «ақылды технологиялар» енгізу бағытындағы талпыныстар да өз жемісін беруде. Бүгінде аумағы 5,2 гектарды құрайтын 5 жылыжай жұмыс істеуде. Оның екеуі – өнеркәсіптік, үшеуі фермерлік үлгіде. Биыл тағы да 7 отбасылық жылыжай іске қосылды. Соның нәтижесінде аудандағы жылыжайлар аумағы 6 гектарға жеткізіліп отыр», – деді ол.
Ауыл шаруашылығын дамыту жолдарының бірі кооперативтер құру екені белгілі. Аудандағы мұндай құрылымдарға бүгінде 807 мүше біріккен. Соның нәтижесінде соңғы екі жылда жеке шаруашылықтар негізінде құрылған кооперативтер саны 17-ге жетіп отыр. Олардың 11-і ет, 4-еуі сүт өндіру, 1-еуі құс және 1-еуі көкөніс өсіру бағыттарын таңдаған.
Ауылдық елді мекендерге ауызсу, газ жеткізу, абаттандыру, көшелерді жарықтандыру, басқа да салалар жұмыстарының тиісті деңгейде атқарылып жатқанына тоқталған баяндамашы ауданның 80 жылдық мерейтойы аясында ұйымдастырылатын іс- шаралармен де таныстырып өтті.
– Бұл тұрғыда халықтың рухын көтеру, еңбеккерлерді жаңа жетістіктерге жігерлендіру, жастарға батыр бабалар мен ағалар даңқы жолын тағылым ету көзделуде, – дейді Рахматілдә Сегізбайұлы. |
Әлеуметтік сала министрлерімен бірге Атырау облысына жұмыс сапарымен барған Сапарбаев бірінші кезекте облыстық перинаталды орталыққа бас сұқты.
Атырау облысының Өңірлік коммуникациялар қызметінің хабарлауынша, ҚР Премьер- Министрінің орынбасары Атырау облыстық перинаталды орталығына барып, дәрігерлермен тілдесті, деп хабарлайды Zakon.kz.
Бердібек Сапарбаев әлеуметтік сала министрлерімен бірге Атырау облысына жұмыс сапарымен келген болатын. Бірінші кезекте облыстық перинаталды орталыққа бас сұқты.
Бүгінде аталмыш медициналық мекемесінде 434 қызметкер қызмет атқарады, оның ішінде 62 дәрігер, 215 орта буын медицина қызметкері бар. Орталықта гинекология бөлімшесі, босанатын бөлме, кеңес беру-диагностикалық бөлімшесі, жаңа туған сәбилердің патологиясы, босануға дейінгі, күндізгі және босанудан кейінгі, қабылдау мен оңалту бөлімдері қызмет атқарады.
Бердібек Сапарбаев Атырау облыстық денсаулық сақтау басқармасының басшысы Мәншүк Аймұрзиевадан және қоғамдық денсаулықты қорғау департаменті басшысынан аймақтағы сәби өлімінің жоғары болуы себептеріне түсінік беруді өтінді.
- Бала мен ана өлімінің мәселесі күн тәртібіндегі қатаң бақылаудағы өзекті мәселе. Жағдай мүлдем ушығып кетті деуге болмас. Тоқсан сайын орталықтың мамандары отандық және шетелдік медицина саласының білікті қызметкерлерінен дәріс алып келеді. Мысалы, ағымдағы жылдың шілде айында 13 дәрігер-неонатолог Нұр-Сұлтан қаласындағы медициналық орталықтардың бірінен біліктілікті арттыру курстарынан өтті. Сонымен қатар, кәсіби шыңдалу үшін перинаталды орталықтың дәрігерлері Литва қаласындағы оқуға барады. Биылдың өзінде орталықтың қондырғылармен жабдықталуы үшін 600 млн. теңге бөлінді,- деді Мәншүк Аймұрзиева өз кезегінде.
Қалыптасқан жағдайды оңтайландыру үшін Бердібек Сапарбаев шұғыл шараларды қолға алуды тапсырды. Бұдан соң, вице-премьер перинаталды орталықтың қызметкеріне мәлімдеме жасады.
- Сіз Гиппократ антын бердіңіздер, сондықтан, бір минутқа да өз жұмыстарыңызды тастауға, адамдарды емдеуді тоқтатуға болмайды ғой сіздерге! Өз қызметтеріңізді адал атқаруларыңызды өтінеміз! Перинаталды орталықтағы жағдайды жеке қатаң бақылауға алуды Атырау облысының басшылығына тапсырамын. Оның ішінде, медициналық мекемедегі анықталған кемшіліктерді жою керек. Қылмыстық істі тергеу заң талаптарына сай жүргізіледі, жұмыс барысына кедергі келтірмейді, - деді Бердібек Сапарбаев медицина саласының қызметкерлеріне.
Сонымен қатар, вице-премьер денсаулық сақтау басқармасы басшысының жауапкершілігі жөніндегі мәселені қарап, тиісті қадағалаудың болмағаны үшін қоғамдық денсаулықты қорғау департаментінің басшылығына қатысты шара алуды Денсаулық сақтау министрлігіне тапсырды.
Денсаулық сақтау басқармасының ақпараты бойынша, тәулігіне мұнда 25-35 сәби дүниеге келеді екен, дәрігерлер күніне 8-ден 12 ота жасайтын көрінеді.
Айта кетейік, қаңтар-қазан айлары аралығында Атырау облысында 12403 бала дүниеге келген, осылайша, соңғы екі жылдағы туу көрсеткіші 500 сәбиге дейін өскен. |
Сүйіспеншілік дегенде, біз мұнда жастардың айтып жүрген күйдім-сүйдімін айтайын деп отырған жоқпыз. Біз түсінушіліктің, ымырашылдықтың, яғни отбасын бақытқа жетелейтін бес жолды, тәсілді түсіндірейін деп отырмыз. Бірақ, бұны басқаша әдіс-тәсілмен түсіндіреміз. Кейбіреулер «Біздің өз ғалымдарымыз тұрғанда басқаның керегі не?» деген пікір айтады. Бір ұстазым айтушы еді: «Батыстың психологтары мен философтарының, қолына қалам ұстар ғалымдарының ойлары – біздің Құран аяттары мен хадистерді жетік меңгеруге бір-бір баспалдақ», – деп. Пайғамбарымыз да (с.ғ.с.) айтпап па еді: «Сонау Қытай да болса да білім үйреніңдер», – деп. Ал, дана халқымыз: «Кісіге қарап сөз алма, сөзіне қарап кісіні ал» деген емес пе?! Бұл тұста кезінде орта ғасырда Ислам ғұламалары әлемдік және батыстық ғалымдардың, оның ішінде Сократ пен Аристотель сынды философотардың еңбектерін арабшаға аударып, оны әрмен қарай дамытқанын еске алсақ жеткілікті болар. Сондықтан да ардақты Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) отбасы, бала тәрбиесіне арналған сүннетін, сөздерін түсінуіміз үшін батыстық психологка жүгінсек.
Гэри Чепмен деген батыстық психолог өз еңбегінде бес сүйіспеншілік тілінен сыр шертеді. Оның айтуынша, көптеген жанұя бірін-бірі дұрыс түсінбеуінен отбасылар шайқалуда. Яғни, бір-бірінен күтетін құрметті немесе қызметті аңғара алмауыларында. Ендігі кезек соларға тоқталсақ.
Жақсы сөз
Қазақта «Жақсы сөз жарыс ырыс» демей ме?! Көптеген отбасылар сөз құдіретін түсінбеуде. Сөздің құдіреттілігі соншалықты «Сөз сүйектен, таяқ еттен өтеді» демей ме? Кейбір әйелдерге жақсы сөз жетпей тұрады. Ол әйелге мың жерден жағдайын жаса, уақыт бөл, бірақ оған жақсы сөз жетпейді. Әйелдерге көп сөздің қажеті де шамалы. Мысалы «Дайындаған тамағың қандай тамаша бопты!» немесе әйелі күйеуіне «Қоқысты шығарғаның үшін рахмет!», күйеуі әйеліне «Мына көйлекте тым әдем боп кеттің» деген сияқты жылы, жағымды сөздерді жиі-жиі айтып тұру керек. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Жақсы сөз айтыңдар немесе үндемеңдер», – деген.
Уақыт өткізу
Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) күні үш бөліктен тұратын болған. Бірінші бөлігін халыққа арнаған, екінші бөлігін отбасына, үшінші бөлігін Аллаға құлшылыққа арнаған. Осымен қатар, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) кей-кездері хазіреті Айшамен күресетін немесе жүгіріп, жарыстан болған. Қараңызшы, бір үмбеттің пайғамбары жұбайына қаншалықты көңіл бөліп, бірге уақыт өткізген.
Г.Чепменнің зерттеуінше, көптеген отбасы бірін-біріне жеткілікті деңгейде уақыт бөлмейді. Ал, енді ол жұбыңыздың сүйіспеншілік тілі болатын болса, соның салдарынан ажырасуға дейін барады. Бір әйел болады, оларға барлық жағдайды жасайсың, қазақшалап айтқанда ішкені алдында, ішпегені артында, бірақ әлгі әйел күйеуінен еш разы емес. Кесе-шәйнекті сындырып, соңында баланы ұрып жылатып, берекені алғаны алған. Сондағы оның сүй,спеншілік тілі – күйеуінің онымен аз да болса уақыт өткізуі.
Сыйлық
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Бір-біріңізге сыйлық сыйлаңыздар, бұл араларыңыздағы сүйіспеншілікті нығайтады», – деген. Шынында да, адамның көпшілігі сыйлық алғанды жақсы көреді. Қазақта «Адамның көңілі бір атым насыбайдан қалады» демей ме? Сол құрғырдың денсаулыққа зияны болса да мұндағы айтпағы көңілдің нәзіктігі ғой. Болмашы нәрседен көтеріліп, болмашы нәрседен түсіп отыратын. Бірақ кейбір адамдар бар жанұясында сыйлық беру мәдениеті қалыптаспаған. Менің бір жолдасым бар еді. Өмірінде үйінде мереке тойлап, бір-біріне сыйлық жасамаған. Міне, осындай адамның жұбайының сүйіспеншілік тілі егер сыйлық болса, онда оны мәңгілік түсінбей өтеді.
Көмек
Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өз көйлегін өзі тігіп кигендігі туралы хадистер бар. Сахабалар тарапынан Хазіреті Айша (р.а.) анамыздан Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) үйде не істейтіндігі сұралғанда, Оның (с.ғ.с.) басқалар сияқты үйдің барлық шаруаларына араласатынын, қойларды сауып, өзіне қатысты жұмыстарды атқаратынын айтқан.
Кейбір адамдардың сүйіспеншілік тілі оған азда болса үй жұмыстарында көмек қолын созу, көмектесу болып табылады. Профессор, әлемге әйгілі психолог Гэри Чепмен: «Мен әйеліме көмектесіп аптасына үйді бір рет сыпырып тұрамын», – дейді.
Қатынас
Қазақта «Ұлы сөздің ұяты жоқ» деген. Отбасылық өмірде маңызды нәрсенің бірі, ол – жұптардың төсек қатынасы болып табылады. Өкінішке орай көптеген отбасылар, әсіресе, дүниеге 4-5 баласы келген жұптар төсек мәдениетіне көп мән бермей кетеді. Немесе жұмыстан шаршап жүрген кісілер де сылтауратып, бұған селқос қарайды. Мысырлық бір психологтың айтуынша, мұсылман әлемінде көптеген отбасылар төсек мәдениетін жетік меңгермегенінен, мән бермегенінен ажырасып тынады екен. Осыған орай Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ері төсекке шақырған уақытта оған келуден бас тартқан әйелге періштелер таң атқанға дейін лағынет айтады»,[1]– деген.
Өйткені, мұсылман баласы Алла жаратқан табиғи қажеттіліктерді неке қиып, отбасын құру арқылы халал жолмен өтеуді бұйырған. Ер адам өз әйелінен төсек қатынасына байланысты қажеттіліктерін өтей алмаса харамға, яғни, зинаға баруы мүмкін. Хазіреті Омар (р.а.) бір күні Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) келіп:
– Уа, Алланың Елшісі! Мен құрыдым. Маған Алладан кешірім тілеуіңізді сұраймын. Мен әйеліме артынан жақындадым (яғни, тиесілі, бала дүниеге келетін орнынан. Өйткені, сол кездегі иудейлер әйелге арт жағынан жақындауды харам деп білетін еді. Бала ауру болып туылдады деп сенетін).
Сол оқиғаға байланысты Алладан мына аят келеді: «Өйткені, әйелдерің – егіндіктерің. Егіндіктеріңе қалай қаласаңдар, солай келіңдер»[2].
Ұрыс неден шығады?
Халқымыз: «Өз жұртың – күншіл, нағашы жұрттың – сыншыл, қайын жұрттың – міншіл келеді», – дейді. Қазақ халқында бір жаман мінез бар, ол - жас-жұбайлардың арасына түсіп, бірін-біріне жамандап, соңында ажырастырып тынады. Әрине, бұны істегенде өз перзенттеріне жаманшылық ойлап істемейді. Екі жақта жастардың құқын қорғадым, келесі жаққа ақысын жібермесін деп ақырында жанұяны ажырастырып, бақытсыздыққа душар еткендерін білмей де қалады, білсе де кеш түсінеді. Осындай да «Екі жастың арасына есі кеткен түседі» деп қандай дөп айтылған десеңші! |
Мақсаты – Университеттің бәскеге қабілеттілігін арттыру және Университет қызметкерлерінің күш-жігерін барынша іске асыруға бағытталған адами ресурстарды басқару жүйесін әзірлеу және енгізу арқылы жоғары сапалы мамандар даярлауды қамтамасыз ету.
Міндеттері – Қазақстан Республикасы заңнамаларының талаптарына және Университеттің даму стратегиясына сәйкес Университеттің кадрлық саясатын жүзеге асыру.
Қызметінің негізгі бағыттары – персоналды жоспарлау, персоналды жұмысқа қабылдау мен тіркеуді басқару, еңбек қатынастарын басқару, персоналды дамытуды басқару, персоналдың еңбегін ынталандыруды басқару, ұйымдық құрылымды дамыту, университет қызметін құқықтық қамтамасыз ету.
Құрылымы:
Ректор аппаратының басшысы – Бауыржан Жұмағалиұлы Аубакиров. Жұмыс телефоны 7156, кабинет нөмірі 212 ректорат ғимараты, электрондық пошта [email protected]. |
2022 жылғы 8 маусымда Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының Бас директоры, ҚР Білім Академиясының корреспондент-мүшесі, белгілі ғалым Ербол Тілешов Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті филология факультетінің А.Байтұрсынов атындағы Қазақ тіл білімі кафедрасы ұйымдастырған «Ахметтану дәрісіне» қатысып, «Ахмет Байтұрсынұлының әдіснамалық сабақтары» деген тақырыпта ой тербеді. «Ұлт ұстазының еңбегін бағалап, жан-жақты түсіндіру жұмыстарына арналған бұл дәрісіміздің орны оқшау болары даусыз, – деді профессор, филология ғылымдарының докторы Анар Салқынбай. – Өйткені, Ахаңның тереңіне бойлап, өзіндік ғылыми тұжырым жасап келе жатқан мықты ғалымдарымыздың бірі осы Ербол мырза.
Оған қарап отырып, ұстазымыз Рымғали ағамызды көргендей боламыз. Әдебиет арқылы тіл көрінеді, тіл арқылы әдебиет жазылады емес пе, осылай үзбей айтудың арқасында Алаш арыстарынан бастау алған тіл мен әдебиеттің арақатынасы туралы мәселенің басы бұл күнде бері қайырылып келеді».
«Ахаң дегенде есі бар қазақ, әр саналы азамат атсалысуы керек. Ол қазақ әдебиеті теориясының тұғырнамасын жасаған адам. Біздің қолымызға осы бағытта құрал ұстатып кеткен адам. Әдістеме туралы ұлт ұстазының өз пікіріне жүгінсек, «Ұлы істердің әдісі де ұлы болады. Ұлы әдісті үйрету де, үйрену де қиын болады. Ұсақ істің істеу мәнісін білгенмен, істеу әдісін білмей, дұрыстап істеуге болмаса, ұлы істі дұрыстап істеуге болар ма?»
Ахмет Байтұрсынұлының алдында дәстүр болмағандықтан, тыңға түрен салуға мәжбүр болды», – деді Е.Тілешов.
Шара соңында сөз алған академик К.Құрманәлиев ғылыми деректермен дәлелденген дәріс болды десе, Қарағанды мемлекеттік университетінің қазақ әдебиеті кафедрасының профессоры, филология ғылымдарының докторы Жандос Смағұлов бағдарламалық негіз бола аларлық ғылыми еңбек деп атап өтті. |
Қашықтықтан жұмыс істеп жатырмыз, балалар да үйден шықпай білім алуда. Қолымыз босағанда бір мезгіл «Youtube» желісінен қазақша мультфильмдер, түрлі танымдық дүниелер тамашалаймыз, талқылап, қорытамыз. Шамам жеткенше, перзенттерімді уақытты тиімді пайдалануға баулимын…
Жуырда әдеттегідей желіге кіре қалсақ, тайландық екі қарадомалақ баланың бейнежазбалары жүр екен. Олар теңіз жағалауындағы орман ішінде жер қазып, шағын үйлер салып жатты. Бас-аяғы бірнеше күнде жинақы, бассейні, жаттығу залы, демалатын бөлмелері бар баспананы салып бітіреді.
Шолақ шалбар ғана киген, өздері күнге әбден күйіп, еңбекке піскен. Көп тер төгіп, аз ұйықтайды. Қолдарындағы құралдары – балта ғана. Ал, құрылыс материалдары – орман өсімдіктері, бамбук ағашы, оның қабығы, жапырақтар мен шөп-шалам және тас, топырақ пен су. Сырлау үшін түрлі-түсті бояуды да қолдан жасай салады. Жұмыс істеу тәсілдері – көрген жан қызығарлықтай. Үйдің түр-түрін XXI ғасырдың озық технологиясынсыз-ақ сала береді.
Таң қалғаным – жұмыс үстінде мүлдем сөйлеспейді. Ыммен ғана түсініседі.
Сөйтсем, бұл – сөзі жоқ, тек қимылдан ғана тұратын жазбалар жүктелетін бизнес-парақша екен. Арнайы жасақталған команданың табыс тауып отырған кәсібі. Қаралымдары – 75-80 млн. Үй салу ғана емес, аң аулау тәсілдері, орманда адаса қалсаң, түзу әрекет ету, құстар мен үй жануарларына үйшіктер жасау сияқты пайдалы бейнежазбаның түр-түрі бар.
Кәсіпкер Ерлан Әшімнің бір сұхбатында «Елімізде ғаламтор арқылы табыс табу кеңістігі бос тұр, кәсіпті жүргізумен қатар, өзгеге де пайдаңды тигізуге болады» дегені ойыма сап ете қалды.
Бүгінде адамзат баласы ғаламторға көшкен, сонда өмір сүреді десе де, болады. Осыны жаңағы бейнежазба иелері жақсы түсініп, табыс көзіне айналдырып отыр.
Содан үй салуға қатысты қазақша жарияланымдарды іздедім, жоқтың қасы. Бар болса да, сөзі көп, ананы-мынаны айтып, миыңды ашытып жібереді.
Ал, жалпы бейнежазба түсіріп, сол арқылы пайда табатындар бізде де баршылық. Бірақ, олардың қаруы – сөз. Шетінен сықақшы, әзілкеш. Арзан әзіл мен дәмі татымсыз сөзге әуес. Бұл жөнінде XIX ғасырда хакім Абай «Қазақтың өзге жұрттан сөзі ұзын» деген еді.
Шектен тыс көбейген көбік сөз елді ығыр қылғанымен қоймай, сөздің қадірін қашырды…
Меніңше, әлгі үй тұрғызушы шеберлер – қос балақайдың басшылары көп сөз жұртшылықты шаршатып, көрерменді азайтатынын пайымдай білген. Бұл «олар өз тілін сүймейді» деген сөз емес, әрине. Тайландықтар туған тілін құрметтейтіні соншалықты, ағылшынша жетік білсе де, сөйлеуге намыстанады екен…
Бала күнімізде басты рөлін Роуэн Аткинсон сомдаған Мистер бин жайлы сериал болушы еді. Ол да бар эмоциясын қимылмен білдіріп, миллиондардың жүрегін жаулаған-тын. Тайландықтар сол образды қайта тірілткен сияқты. Өзгешелігі – бұзақылық емес, еңбексүйгіштіктің насихатталуы. Осылайша, жастарды қызыл сөзге әуес болмауға тәрбиелеуде, әрі қалталарын қампайтуда. |
1993 жылдың 15 қарашасында тәуелсіз елімізде айрықша оқиға – республикамыз үшін кеңестік рубльдің дәурені аяқталып, қазақ валютасы теңге алғаш рет айналымға шығарылғаны баршаға мәлім. Ал Мемлекет басшысының Жарлығымен 1997 жылдан бері осы 15 қараша төл теңгеміздің туған күні әрі қаржыгерлер күні болып белгіленді.
Төл теңгеміздің қолданысқа енгеніне де биыл 25 жыл толғалы отыр. Ұлттық валютамыздың ширек ғасырлық мерейтойы қарсаңында «Достық» үйінде өңіріміздегі банк өкілдерінің, сала ардагерлерінің басын қосқан салтанатты іс-шара өтті.
Онда облыс әкімінің бірінші орынбасары Бекболат Орынбеков құттықтау сөз сөйлеп, екі мүшел жасқа толғалы отырған, егемендігіміздің символы – теңгенің қалыптасу, даму сатыларынан өтіп, нығая түскенін атап өтті.
– Тәуелсіздікке деген сенімімізді күшейте түскен теңгенің алар орны айрықша. Сауатты және тиімді ақша несие саясатын жүзеге асыруда қаржы секторына оңтайлы әсер етумен келеді. Мәселен, жыл басынан бері екінші деңгейлі банктер тарапынан жалпы сомасы 130 миллиард теңгеден астам несие берілді. Олардың негізгі бөлігін – 99,9 пайызын ұлттық валюта құраған.
Депозиттер нарығында да жандану байқалып отыр. Бұл бағыт бойынша да теңге басым көрсеткішке ие. Мысалы, оның теңгелік бөлігі 6,9 пайызға немесе 5,9 миллиард теңгеге өскені байқалды. Айта кететін негізгі бір жайт – депозиттерді долларсыздандыру көлемі 32,2 пайызға төмендеді, – деді Бекболат Серікбекұлы.
Бұдан кейін банк саласының бірқатар ардагеріне облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан қомақты үлесі және кәсіби мерекеге орай облыс әкімінің Құрмет грамоталары мен Алғыс хаттары тапсырылды.
Кезекті сөз тізгінін алған Ұлттық банктің Жамбыл филиалының директоры Евгений Шарыгин валютамыздың ширек ғасырлық тарихынан сыр шертті.
– Тәуелсіздігін алған елімізде 1992 жылдың 27 тамызы күні Ұлттық банк теңге купюрасының үлгілерін бекітіп, дизайндағы портреттер нақтыланды. Осылайша дүниеге келген төл валютамыз Ұлыбританияда басылып шығып, қазақ ақшасын өмірге келтірген суретшілер Тимур Сүлейменов, Меңдібай Алин, Ағымсалы Дүзелханов, Қайролла Әбжәлелов Англияға аттанды. 1993 жылдың 12 қарашасы күні Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан Республикасында ұлттық валюта енгізу туралы» Жарлыққа қол қойды.
Ескі ақшаны қазақстандық теңгеге айырбастау 1993 жылғы 15 қараша күні сағат 8.00-де басталып, 20 қарашада сағат 20.00-де бір-ақ аяқталды. Ұлттық банк бастапқыда 1 теңгені сол кездегі 1000 рубльге бағалаған болатын. Дегенмен еліміздің саяси-әлеуметтік мәселелері және мемлекетаралық қатынастар ескеріліп, 1 теңге 500 сомға теңестірілді. Теңге бірінші айналымға енген күні 1 доллар 4,75 теңге көлемінде бекітілді.
1994 жылы қағаз тиындардың орнына жезден жасалынған 2,5,10, 20 және 50 номиналды монеталар шықты. Осылайша валютамыз банкнот және монета түрінде айналымға енгізілді. Қазір банкнот – Ұлттық банктің Алматы қаласындағы Банкнот фабрикасында, ал монета – Өскемендегі Теңге сарайында шығарылады. 2006 жылы 15 қарашада жаңа үлгідегі банкноттар айналымға енгізілді, – деді ол.
Төл теңгеміздің осынау тарихы Ұлттық банктің Жамбыл филиалы әзірлеген бейнеролик пен ҚР Телерадиокешенінің бейнебаянымен де көпшілік назарына ұсынылды. Бұдан кейін аталмыш филиалды 25 жылдай басқарған Айдайбек Халымбетов бастаған сала ардагерлеріне сөз берілді. Төл теңгеміздің тұңғыш рет айналымға енген күнін еске ала отырып, алдыңғы толқын өкілдері сол тарихи сәтке куә болған кездегі қуаныш пен мақтаныш сезімін тілмен жеткізу мүмкін еместігін тебірене сөз етті. |
Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы Наурызбай қажы Тағанұлы Мысыр Араб Республикасына жасаған ресми сапарында Каирде оқып жатқан студенттермен кездесіп, шәкірттердің сұрағына жауап берді.
Мысырға Діни басқарма жолдамасымен барып, діни білім алып жатқан студенттер Бас мүфтиге көкейде жүрген сұрақтарын қойып, өтініш-тілектерін жеткізді. Еркін сұхбат барысында болашақ имамдар оқуға байланысты құжаттарды рәсімдеу, Діни басқарма жанынан құрылған «Талаба» студенттер қауымдастығының қызметін жандандыру, осы қауымдастық жанынан қор ашу сынды ұсыныс-тілектерін жеткізіп, сауалдарын жолдады.
Студенттерді оқу бағдарламасын үздік бітіруге үндеп, ел игілігі үшін қызмет етуге шақырған Бас мүфти Наурызбай қажы Тағанұлы:
«Хәкім Абайдың «Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та бар қалан» деген өсиетті өлеңі бар. Біз қашан, қай жерде жүрсек те еліміздің, отбасымыздың, ұрпағымыздың болашағы үшін аянбай еңбек етуіміз керек. Қоғамның дамуына үлес қосуда белсенділік танытуға тиіспіз. Діни басқарма діни білім жолында жүрген сіздерге қашан да қолдау көрсетеді. «Талаба» қауымдастығы, Мысырдағы жауапты өкіліміз сіздерге кез келген уақытта көмектесуге дайын. Осында бір үйдің баласындай татулық танытып, бір-біріңізге қамқор болып жүріңіздер» деді.
Рухани кеште Бас мүфти студенттерге дастархан жайып, құрмет көрсетіп, батасын берді. Кездесуге 100-ден астам студент қатысты. |
Біз бұл жерде Талғат Қайыргелдин (Nat Geo Qazaqstan), Елбол Қаримов (Aiqyn-Литер) секілді бұрынғы командаларына қайта оралғандарды қоспадық.
1. Бақытжан Масақов (Хабар -Qazaqstan-Qazsport)
Сөзсіз, біраз дау туғызған трансфердің бірі. Чемпиондықтан үмітті екі командаға да қажетті ойыншы. Бақытжан бұл трансферді былай түсіндірді.
«Хабар төрешілерге ренжіп, маусымнан шығамыз деп айтты. Сол кезде бірден Qazsport капитаны Эльдар Аманбаев хабарласып, өздеріне шақырды. Мен келісімін бердім. Одан кейін Хабар қайтадан маусымда қалатын болды. Ол кезде бәрі кеш еді. Сөз бердім, уәдемде тұруым керек. Оның үстіне, жаңа командамның бірлігі, атмосферасы ұнайды», – дейді Масақов.
2.Дулат Кәрібай (еркін агент – Qazaqstan-Qazsport)
Дулат Алматыдағы доп тебетін журналистердің арасында шоқтығы биік, жұлдыздарының бірі. Көптеген республикалық жарыстарда доп тепкен. Ол бұған дейін де БАҚ лигадағы командалардың тізімінде болған. Нақтырақ айтсақ, Хабар былтыр тіркеген. Алайда бірде-бір ойынға келген емес. Енді биыл бұл ойыншы Qazsport өз қатарына қосты. Осының алдында Бердіқұлов турнирінде доп тепкен Дулат трансферден кейін де Алматыдан арнайы келіп, екі ойынға қатысып үлгерді.
Сондықтан Кәрібайды бұл тізімде екінші орынға қойдық.
3.Ермұхамед Мәулен (Metaratings.kz – Nat Geo Qazaqstan)
Шоу жасағанды жақсы көретін, Златан Ибрагимович ағасына еліктейтін Ермұхамед А лигасына ауысты. Осыған дейін В лигаларында ойнаған оны шаубылшы таппай жүрген Nat Geo Qazaqstan өз қатарына қосты. Алғашқы матч сәтті болды. 32 жастағы комментатор Журналистер кубогында Aiqap қақпасына хет-трик жасады.
Қанат Базылхан (Qazaqstan-Qazsport – Қазмедиа)
Қанат – журналистер арасындағы беделді қақпашылардың бірі. Бірақ биыл лигада бірде-бір ойын өткізген жоқ. Оған себеп – Қанаттың жұмыс кестесінің сәйкес келмеуі және Qazsport сапындағы қақпашылардың бәсекелестігінің жоғары болуы. Өйткен Қуат Шайсұлтанов та әзірге сенімнен шығып жүр.
Сондықтан трансферде Қазмедианы өздеріне тіркеп үлгерді. Енді Олимпиада ойындары аяқталған соң, Базылхан осы маусымдағы алғашқы ойынын өткізуі мүмкін.
5.Ержан Жүніс (Хабар – Qsport.kz)
Ержан барлық талаптарға сай келетін ойыншы. Яғни БАҚ лиганың талабы бойынша алаңда 33 жастан асқан бір адам жүру керек. Ол осы талапқа сәйкес. Оның үстіне өз құрдастарымен салыстырғанда алаңда қимылы ширақ, техникасы жоғары. Сондықтан кез келген командаға сіңісіп кете алады.
Маусымның бірінші бөлігін Хабарда өткізген Ержан Жүніс трансферде Qsport.kz жейдесін киіп үлгерді.
6 Аян Әбдуәли (еркін агент – 7 арна)
Аянды соңғы жылдары лигадан көрмей кетіп едік. Ол ойнаған Egemen Qazaqstan, Elorda Aqparat осы күні маусымда жоқ. Былтыр Мазмұндама сапына қосылғанымен, жарақатына байланысты кейінгі ойындарға келе алмады. Биыл біраз уақыт әуесқой футбол лигасында жүрді. Енді трансферде оны 7арна қатарға қосыпты. Бір кездері сұрмергендер қатарына жүретін Аян жаңа командасына көмегі тиеді деп ойлаймыз.
7.Ұлан Ақсұлтанов (еркін агент – Aiqap)
Бір кездері Жетісудің дублінде доп тепкен Ұлан Ақсұлтанов соңғы жылдары телевидение сапында еңбек етіп жүр. Осыған дейін Астана командасында ойнаған Ұлан жақында БАҚ лигаға қайта оралды. Бұл жолы В лигасының аутсайдері Aiqap жейдесін киді. Команда басшылығы Ақсұлтановтан көп үміт күтетіндерін айтты. |
Мүдделі тараптардың ұлттық кеңесіне азаматтық қоғам өкілдерін сайлау. Барлық мүдделі тұлғаларды МТҰК-ке азаматтық қоғам өкілдерін сайлауға қатысуға шақырамыз.
Мамыр айында Қазақстанда ӨСАБ-ты іске асыру жөніндегі Мүдделі тараптардың ұлттық кеңесіне азаматтық қоғам өкілдерін, сондай-ақ ӨСАБ жөніндегі Диалог алаңының модераторын сайлау өтеді.
ӨСАБ жөніндегі Диалог алаңының тараптары: «Азаматтық бақылау» коалициясы (бұрынғы «Мұнай табыстары – қоғам бақылауында» коалициясы), Қазақстанның Азаматтық альянсы кандидаттарды ұсыну құқығына ие.
Мемлекеттік қызметкерден және бизнес өкілінен басқа, кез келген ҚР азаматы кандидат бола алады. Кандидат Диалог алаңның тараптарына кіретін ҮЕҰ-ның қызметкері болуы міндетті емес.
«Азаматтық бақылау» коалициясы, Қазақстанда ӨСАБ процесін қолдайтын Коалицияға кіретін-кірмейтіндігіне қарамастан, кез келген ҚР азаматын кандидат ретінде ұсына алады. Қазақстанның Азаматтық альянсына мүшелер, мемлекеттік қызметкерден және бизнес өкілінен басқа, кез келген Қазақстан азаматын ұсына алады.
Әр тараптан ұсынылатын кандидаттар саны шектелмейді.
Барлық тараптар кандидаттарды іріктеу кезінде кәсіби тәжірибесі, өндіруші өңірге тиістілігі, гендерлік теңгерім сынды өлшемшарттарды ескере отырып, бірақ олармен шектелмей, мұқият және байыппен бағалап іріктеуі тиіс. Сонымен қатар, кандидаттарды ұсыну кезінде әлеуметтік, ұлттық, жыныстық, жастық және өзге де принциптер бойынша алалаушылыққа жол бермеуі қажет.
МТҰК мүшелігіне бір адам қатарынан үш рет қана ұсынылып, сайлана алады. Бұл норма МТҰК-тің негізгі құрамы үшін, яғни дауыс беру қорытындысы бойынша рейтинге сәйкес алғашқы үш позицияны иеленген кандидаттарға ғана қолданылады.
Кандидаттарды ұсыну 13 мамырға дейін жалғасады.
Кандидаттарды ұсыну мәселесі бойынша:
«Азаматтық бақылау» коалициясының үйлестірушісі Светлана Ушаковаға, Адрес электронной почты защищен от спам-ботов. Для просмотра адреса в вашем браузере должен быть включен Javascript.,
Қазақстанның Азаматтық альянсының өкілі Жібек Ахметоваға, Адрес электронной почты защищен от спам-ботов. Для просмотра адреса в вашем браузере должен быть включен Javascript.;
Қосымша сұрақтар бойынша Диалог алаңының модераторы Мария Лобачеваға, Адрес электронной почты защищен от спам-ботов. Для просмотра адреса в вашем браузере должен быть включен Javascript. хабарласуға болады. |
«АБРИС» заң фирмасы Қазақстанда және шетелде өнеркәсіптік меншік объектілерін тіркеу бойынша «барлығы қосылған» және «толық аяқталған» қағидаттары бойынша қызмет көрсетеді.
Өнеркәсіптік меншік объектілеріне өнертабыстар, пайдалы модельдер, өнеркәсіптік үлгілер жатады. Өнеркәсіптік меншік объектілердің құқықтары патентпен қорғалады, ол тіркеуші орган жүргізген сараптаманың нәтижелері бойынша беріледі.
Автор – шығармашылық еңбегімен өнертабыс, пайдалы модель, өнеркәсіптік үлгі жасаған жеке тұлға. Егер өнеркәсіптік меншік объектісін құруға бірнеше жеке тұлға қатысса, олардың барлығы оның авторлары (бірлескен авторлары) болып есептеледі. Бірлескен авторларға тиесілі құқықтарды пайдалану тәртібі, олардың арасындағы келісіммен айқындалады.
Патент иеленуші – патент иесі. Олар автордың өзі немесе автордың жұмыс берушісі, бірлескен автор және құқық иеленуші бола алады, егер олардың арасында келісім болған жағдайда.
Өнеркәсіптік меншік объектісіне патент алған жағдайда, патент иеленушіге қорғалатын объектіні өз қалауы бойынша пайдалануға ерекше құқық беріледі.
Өнеркәсіптік меншік объектісін пайдалану - өнеркәсіптік меншіктің қорғалатын объектісі бар өнімді дайындау, пайдалану, әкелу, сатуға ұсыну, өткізу, азаматтық айналымға өзге де енгізу немесе осы мақсатта сақтау деп танылады.
ARBIS заң фирмасы сізді қызықтыратын елдерде халықаралық патенттік тіркеуді жүзеге асырады. Біздің көмегімізбен сіз Алматы, Астана, Ақтөбе, Қарағанды, Шымкент және Қазақстанның және әлемнің басқа қалаларында өнертабысқа және пайдалы модельге патент ала аласыз. |
«Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің экскурсоводы Гаухар Жүзбаева жүргізген тарихи-танымдық дәріс барысында ортағасырлық тарихи құнды мұрағаттардың бірі — Әмір Темір дәуірінен сақталған лаухалы ту жайлы толыққанды мәліметтер берілді.
«Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық — музейінің қорындағы тудың сабы ағаштан жасалынып, жасыл түсті бояумен боялған. Оның ұзындығы 8 метрге жуық, лаухасы, яғни ұшы қоладан құйылған. Биіктігі – 98 см, салмағы 5 келіні құрайды.
«Лауха» сөзі – жазу жазылған тақташа мағынасын береді. Лауханың құйылуы мен оюларынан, өрнектеліп жазылған араб, парсы жазуларынан кесенедегі ортағасырлық қола бұйымдардың құйылу технологиясына тән ортақ тақырыптық, идеялық, символдық біртұтастықты, ұқсастықты аңғаруға болады. Лауханың мойындығының құрылымдық пішімінде шырағданмен ұқсастық айқын көрінсе, сүйірленген жапыраққа ұқсас негізгі бөлігінің пішіні және қошқар мүйіз оюларымен аяқталуы есік алқасы мен Тайқазанның тұтқасына ұқсайды. Лауханың басындағы үлкен оюмен ұштасқан ұзын ұштарының ортасында екі жағынан бірдей оқылатындай етіп «Алла» сөзі ойылып жазылған.
Осы «Алла» сөзін жиектеген екі қошқар мүйіз оюдың ұзын ұштықтарының А бетіне «кәлима шәхадат» пен Алла Тағаланың есімі жазылған. Лауханың ұшындағы қошқар мүйіз оюдың екі жаққа шиырылған ұштарының екі бетінде төрт халифаның аттары жазылған.
А БЕТІНДЕ: Әбубәкір Сыддық, Омар Фаруқ.
Б БЕТІНДЕ: Осман Аффан, Әли әл-Мұртаза.
Негізгі бөліктің ортасынан симметриялы түрде екіге бөліп, екі бетінен де оқуға болатындай ойылып, өсімдік тектес өрнекпен әшекейленіп сулс қолтаңбасымен былай деп жазылған: «қазақ тіліндегі мағынасы) – Мұхаммед, Әли Алланың нығметі!
Дүниеге шапағатшы, әрі ілімнің кені, қаласы болып келген Пайғамбар мен сол ілімнің қақпасы – Әзірет Әліні Құдайдың берген нығметі деп түсіндіреді. Сонымен қатар бұл жазуды ілімнің өскелең рухын, шапағат етер нұрын паш етіп, екі дүниеде де бақытқа бастар қасиетіне ишаралайтындай өсімдік тектес өрнекпен айшықтап, екі жақтан оқылатындай ойып жазылған ашық көрінісімен айқындап, симметриялық үйлесіммен бейнелейді. Негізгі бөліктің ұштала біріккен жалпақ жиектерінінің А бетінде: (қазақ тіліндегі мағынасы):
Иә, Алла! Мұхаммед Мұстапаға, Әли әл-Мұртазаға, және Хасан әл-Мүжтабаға, Кербалада шейіт болған Хусайынға, Әли Зайн ал-Абидинге, Мұхаммед әл-Бақырға, Жағыпар әс-Садыққа, Мұса әл-Казымға, Әли әр- Ризаға, Мұхаммед әт-Тақиға, Әли ән (Нақиға), әл-Жауад Хасан әл-Аскариге, Мұхаммед әл-Махдиге игілік бер! Және нәбилердің ең соңғысы, әрі пайғамбарлардың басшысы, барлық әлемді жаратқан Алланың елшісі, Мұхаммедке игілік болсын!
Пайғамбар әулеттерінің есімдері Мұхаммед (с.ғ.с) Пайғамбар мен Әзірет Әлі есімдері айшықталған негізгі өрнекті көмкере жиектей жазылған. Оларды құрметтеу, үлгі-өнеге тұтты, ғибратты өмір мен істерін насихаттап жыр, хикметке қосып халыққа жеткізу, оларға салауат жолдап, дұға тілеу дәстүрімізде үзілмей жалғастық тапқан, бүгінге жеткен игілікті салтымыз.
Лауханың негізгі бөлігінің Б бетіндегі оң жақтаудағы жазу: парсы тілінде қазақша мағынасы: «… Бұл әлемдегі шайхтардың басшысы, хазрат Хақтың (Алла тағаланың ) досы, алауи (Әзірет Әліден тараған ұрпақ) Шайх Ахмет Ясауидің ханакасының туы!»
Ту ұшының ағаш сапқа бекітілген мойындығында кесенедегі шырағдандардың жазуларына ұқсас араб жазуы бар. Олар өсімдік тектес оюмен өрнектеліп, 18 см ұзындықта сулс қолтаңбасымен бедерленген. Ол жерде «Құрметті сұлтан, патша, ғалым, сөзіне ісі сай, әділетті Әмір Темір Көреген» деген жазу бар. |
Ақтауда күзгі маусымда 320 ағаш отырғызу жоспарланып отыр. Көшет отырғызылатын аумақтың жалпы көлемі – 960 метр. Жапырақты және қылқан жапырақты көшеттер егілмек.
Ақтауда ағаш отырғызу қыркүйек айының ортасынан қарашаның ортасына дейін жүзеге асырылады. Бұдан бөлек, алдағы уақытта 7 мың шаршы метр көгал егу де жоспарда тұр.
Жалпы, Ақтауда 67 мыңға жуық ағаш бар. 2019 жылы қала аумағында 1 150 дана ағаш, 3 000 дана раушангүл, 12 000 дана бұта, 218 000 дана біржылдық гүл отырғызылды. Қалаға осы жылы тек 5 мың шаршы метр көгал егілді, орталық көшелерге біржылдық гүлдер мен раушангүлдер отырғызылды.
Ғалымжан СЕРІКБАЕВ, «Қала жолдары» ЖШС басшысы:
Шашырата суару әдісі бойынша жасалған құбырларды тексеру жұмыстары жүруде. Жарылған жерлері жасалып, қала аумағында құбыр жоқ жерлерге жаңасы орнатылады. Жоспар бойынша жол жиектеріне орнатуды көздеп отырмыз.
Тегтер: ағаш отырғызуақтаукөгалдандырумаңғыстау
БөлісуTweetБөлісуЖолдауБөлісуБөлісу
Facebook Instagram Youtube Telegram
Материалдар мен ақпараттарды портал брендін көрсетіп, гиперсілтеме жасаған жағдайда ғана қолдануға рұқсат етіледі. Ақпараттан мәтін, мәтін бөлігі немесе дәйексөз алынғанда міндетті түрде тиісті сілтеме көрсетілуі керек. |
«Еуразия әлемі» пікірсайыс клубында «Идея шындыққа айналды: Нұрсұлтан Назарбаевтың еуразиялық бастамасына 25 жыл» атты дөңгелек үстел өтті.
Шараған қатысқан сарапшылар осы төңіректегі ой-пікірін ортаға салды.
Бүкілресейлік қоғамдық пікірді сараптау орталығының директоры Валерий Федоровтың айтуынша орталық мамандары Еуразиялық одақтың жұмысымен елдің қаншалықты хабардар екенін білуі үшін сараптама жүргізіпті.
«Ресейге әркез одақтастар керек, одақтастар біздің экономикамызды жоғары деңгейде ұстап дамуына көмектеседі.
Бұл менің емес, өзім басқаратын ұйым жүргізген сауалнама нәтижесі. Еуразиялық одақты сынайтындарға қарағанда қолдайтындар көп.
Шыны керек Еуразиялық одақ посткеңестік елдердің соңғы жиырма бес жылдағы ең жемісті жобасы» деді ол.
Өз кезегінде Алматы менеджмент университеті мемлекеттік және қоғамдық саясат мектебінің деканы Аскар Нұрша одақтың көптеген кемшіліктеріне көз жұма қараудың қажеті жоқтығын айтты.
– Шыны керек Еуразиялық одақты жиі талқылаймыз.
Бұл ұйымның саяси тұрғыдан қауіпті екенін талай танымал, сыйлы саясаттанушылар сөз етіп жүр.
Одақ аясына біріккен елдерде пропаганданың күші зор екені де жасырын емес. Айталық, ресейлік БАҚ негізінен екі топ туралы айтады. Оның бірі – Сирия, Ирак және Венесуэла. Бұлардың Ресейдің достары.
Ал енді бірі Украина және Грузия. Бұлар тиісінше Батыстың достары. Одаққа біріккен Қазақстан сияқты елдер өкінішке орай осы пропаганданың ықпалына түсіп қалып жатыр» деді ол.
Ал саясаттанушы Марат Шибұтовтың пікірінше Еуразиялық одаққа қатысты ақпарат тым тапшы.
«Мысалға, қазіргі таңда Ресейде 200 мыңға тарта қазақстандықтар жұмыс істейді екен. Бірақ, бұл туралы бірде бір ақпарат құралы хабар таратқан жоқ.
Демек, Ресей осынша қазақстандықты жұмыспен қамтып отыр деген сөз. Ал біздегі Үдемелі индустриялық бағдарлама жылына әрі кетсе 10 мың адамды жұмыспен қамтиды» деді ол.
Өз кезегінде саясаттанушы Андрей Чеботарев: «Интеграцияның екінші толқыны 2025 жылы басталады. Сол кезде мұнай мен газ, жалпы мұнай өнімдерінің ортақ нарығы пайда болады, ортақ қаржылық нарық, мемлекетаралық органдар құрылады.
Алайда ол уақытқа дейін әзір Еуразиялық экономикалық одаққа біріккен елдердің саяси-әлеуметтік өмірінде қандай өзгерістер орын алары белгісіз…» деді ол. |
Жыл тоғысында әрбір адам алдағы жылдан жақсылықтар, игі өзгерістер күтетіні белгілі жай. Өмірді адамға қызықты, тартымды ететін де ертеңгі күнге деген үміт. Міне, қазақша мешін, өзге елдердің күнтізбесінде маймыл атанған жыл да тарих қойнауына сіңіп барады. Алдағы жыл тауық, батыстық күнтізбеде отты тауық деп аталатын жыл.
Жылды арақпен қарсы алу ақымақтық
Жасыратын не бар, адамдардың көбі жаңа жылды арақ немесе шампан құйылған бокал ұстап, ақ тілек айтып қарсы алып жатады. Бұл қаншалықты ақылға сиымды және арақ ұстап тұрып айтылған немесе тілеген тілектің қаншалықты орындалу мүмкіндігі бар?
Ислам дінінде арақ-шарап харам аталып, оны ішуге тиым салынған. Буддашылар, индустар да спиртті ішімдікті харам деп біледі. Христиандар мен иудейлерде ғана ертеде сусын ретінде пайдаланған шарапты ішуге рұқсат етілген. Міне, осындай харам аталған сусынды ішіп тұрып, оны ішуге тиым салған Алладан медет тілеу ақылсыздық емес пе.
Жаңа жылдың адам өміріндегі орны қандай?
Алыс сапарға жиналған адам жолға қажетті заттарын түгендеп алып, туыстарымен қоштасады, содан кейін ештеңені ұмытқан жоқпын ба деп, өз үйінде сәл тізе бүгіп отырады. Сол сияқты ескі жылды шығарып салып, жаңа жылды қарсы алғалы тұрған сәтте әрбір адам өткен жылы атқарған шаруаларын ой елегінен өткізіп, не тындырдым, нені істей алмадым деп өзіне өзі есеп беруі қажет. Бұл болашақта өткенде жасаған қателіктерін қайталамауға және бітпей қалған шаруаларын аяқтауға күш-қуатын жұмылдыруға ықпал етпек.
Содан кейін жаңа жылда не істеймін, қандай шаруаларды тындырамын деп, іштей ойланып, жылға арнап жоспарын жасап алғаны жөн. Егер зер салып қарасаңыз қандай шаруаны жасарда да алдымен жоспарлап, нақты ойластырып алса нәтиже болмақ. Ал, еш ойланып-толғанбастан бірден кірісіп кеткен іс бейбереткеттікке ұласып, нәтижесі де оңды болмасы сөзсіз.
Осы орайда, еліміздің бас мүфтиінің айтқан жаңа жыл мерекесін атап өтудің мұсылман баласы үшін оншалықты қажеттілігі жоқ дегенімен келісуге болады. БАҚ-та жаңа жылда қанша шығын кететіні жайлы мақаланы оқыдым. Шет елдерге барып, қымбат қонақүйлерде қарсы алатындардың шаш етектен шашылатыны болсын-болмасын белгілі. Өз елімізде, отбасында отырып жаңа жылды қарсы алу үшін де біраз шығын кетеді екен.
Алдымен, шырша алып, оны безендіру, жарқырауық шамдар алу, отшашатын құралдар алу, дастархан мәзірі – бұның бәрі қып-қызыл ақша. Бір түн ғана тұратын жасанды шыршаны сатып алуға сонша ақша жұмсаудың қанша қажеттілігі бар?
Адамның бар тілегін орындайтын – Алла. Бұл – ақиқат. Ал Алла адамдардың арақ ішіп, ақыл-естен айрылуын қалайды дейсіз бе? Жоқ. Ендеше арақ құйылған бокалды ұстап тұрып тілек айту қаншалықты ақылға сиымды? Сондай-ақ, Құранда Алла ысырапшылдықты ұнатпайды деген аят бар. Жаңа жылды қарсы аламын деп ысырапшылдық жасау да Алланы риза ететін шаруа емес екен.
Кез келген адам тілегіне жете алады
Мен жыл сайын мұсылман күнтізбесін сатып аламын. Өйткені, одан ислам дініне, имандылыққа қатысты көптеген пайдалы ақпараттар алуға болады. Таяуда күнтізбеден бір ислам ғұламасының айтқан мынадай сөзін оқыдым. Оның айтуынша, кез келген адам шын тілесе арман-тілегі орындалады. Мейлі ол күнаға белшеден батқан күнакар болсын, егер бір мақсатқа шын ниетімен бар жан-тәнімен ұмтылса, оған жетпей қоймайды екен. Яғни, Алла адамдардың кез-келген тілектерін орындайды.
Бірақ, тілектің де тілегі бар. Егер пенде осы дүниенің игілігін тілесе, Алла оның тілегін береді, бірақ ондай пенде бақи дүниенің игілігінен құр қалады. Яғни, орны тозақ болады. Сондықтан, есі дұрыс адам екі дүниенің де игілігіне жетуге ұмтылғаны жөн болады.
Болашаққа айқын жоспар жасаңыз
Жыл тоғысында тұрған сәтте, сіз арақ ішіп ақылыңызды тұмандандырып ақшаңызды бір шашып, денсаулығыңызды және құртып, өзіңізге залал келтірмеңіз. Оның орнына жаңа жыл кешінде алдағы жылы не істеймін, не шаруаларымды тындырамын және ойлаған мақсаттарыма қалай жетемін деген жайды ойлап, соның бәрін ақ қағазға жазып, түсіріңіз.
Алдағы жылға арнаған жоспарыңыз сізді бір жыл бойы өмір жолымен алға жетелейтін бағдаршыңыз болсын. Оны күн сайын оқып, санаңызға терең сіңіріңіз. Осылай жасау арқылы сіз өміріңізді бір реттілікке түсіресіз және нақты жоспарлар бойынша күш қуатыңызды бір бағытқа шоғырлап, мақсатыңызға жету мүмкіндігіне ие боласыз.
Жаңа жылды мерекелік дастархан басында айқай-шумен, арақ-шараппен өткізген пенде мен өткен жылдағы шаруаларын қортындылап алып, алдағы жылға нақты жоспар жасап, сол бойынша өмір сүруге талпынған адамның арасында аспан мен жердей айырмашылық болады. Бейберекет өмір кешкен пенденің іс-әрекеті де бейберекет болмақ. Ондайлар нақты мақсат бойынша әрекет жасамайтындықтан, өмірі нәтижелі болмайды. Ал, нақты жоспар құрып, сол бойынша шаруа жасаған адамның тасы өрге домалап, арман-мақсатының әрдайым биіктерінен көрінуге мүмкіндіктері бар.
Жаңа жыл, жақсылық пен игілік әкелсін, армандарыңыздың асқақ биіктерінен көрінулеріңізге шын жүректен тілектеспін! |
ОКҚ-да өткен брифингте ҚМА Адам ресурстары департаментінің директоры Нұрлан Әдалиев Алматы облысының прокуратурасы жүргізген тексеру нәтижесінде 305 лауазымды тұлғаның 507 миллион теңге шығынға ұшырағанын анықтаған қызметтік тексерудің қорытындысын жариялады, деп хабарлайды Zakon.kz.
Нұрлан Әдалиев барлық мемлекеттік органдар тарапынан тексеру жүргізілгенін айтты.
"Егер біздің Агенттікке ерекше тоқталатын болсақ, бұл тексерістің қорытындысы бойынша біздің бірқатар қызметкерлер анықталды. Барлық фактілер бойынша қызметтік тексерулер жүргізілді. Төрт қызметкер қызметтік іс-әрекетіне байланысты болды". ҚР ҚМА Адам ресурстары департаментінің директоры Нұрлан Әдалиев
Бұл заңда қарастырылғанын қосты.
"Екі факті бойынша, екі қызметкер бойынша фактілер расталды, аталған қызметкерлер қызметтік талаптарды толық орындамағаны туралы ескерту түріндегі қатаң тәртіптік жауапкершілікке тартылды. Қалған фактілер – бару және тексеру кезінде сұрыпталды. , қалған қызметкерлер бұдан былай ҚМА-да жұмыс істемеді». Нұрлан Әдалиев
Спикер Агенттік әрбір фактіні реттеп, жағдайды бақылауда ұстап отыр деп сендірді
2022 жылдың 19 қазанында Алматы облысындағы казинода мемлекеттік қызметкерлер 507 миллион теңге жоғалтқаны белгілі болды. Алматы облысы прокуратурасының мәліметінше, түрлі өңірлерден 305 шенеунік мемлекеттік қызметте жүргенде ойын орындарына барған. |
Дінмұхамед (Димаш) Ахметұлы Қонаев (1912—1993) — аса көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, үш мәрте Социалистік еңбек ері, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі, техника ғылымдарының докторы.
Өмірбаяны
1912 жылы 12 қаңтарда Верный (қазіргі Алматы) қаласында, қызметкердің отбасында өмірге келген.
Әкесі Меңліахмет Жұмабайұлы 1886 жылы туған. Алматы облысында ауылшаруашылық, сауда мекемелерінде жұмыскер болып істеген. Қазақ, орыс тілдерінде жаза, оқи білетін сауатты болған. Анасы, Зәуре Баирқызы (1888 жылы Шелек (бұрынғы атауы Чилик) Чилик ауданында (қазіргі Алматы облысы) туған) үй шаруасында бала тәрбиесімен айналысқан.
1930 жылы – Алматыдағы №14 орта мектепті бітіргеннен кейін, 1931-1936 жылдары - Қазақстан Өлкелік комсомол комитеті Дінмұхамед Қонаевты Мәскеудің Түсті металл институтына оқуға жібереді.
Еңбек жолдары
1936 жылы - Институтты ойдағыдай бітіріп, тау-кен инженері мамандығын алған Д. Қонаев 1937-1939 жылдары Балқаш мыс қорыту комбинатыныңҚоңырат руднигіне жұмысқа орналасып, онда бұрғылау станогінің машинисі, цех бастығы, рудниктің бас инженері және оның директоры болдыі.
1939 жылы - Екінші дүниежүзілік соғысының қиын күндерінде тылдағы жұмысты ұйымдастыруда іскерлігімен көзге түсіп, “Алтайполиметалл” комбинаты бас инженерінің орынбасары, Риддер руднигінің және КСРО қорғасын-мырыш өнеркәсібінің ең ірі кәсіпорындарының бірі – Лениногор кен басқармасының директоры қызметтерін атқарды.
1939 жылы – КОКП мүшелігіне қабылданды.
1942-1952 жылдары - Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасының орынбасары болып қызмет етті. Осында жүргенде Қазақстан ғалымдары оған зор сенім көрсетіп, оны Қазақ КСР Ғылым Академиясының академигі және оның президенті етіп сайлайды. Тау-кен ісі саласының ірі ғалымы Д. Қонаев республика ғылымының дамуы жолында зор еңбек сіңірді. Ғылыми-ұйымдық жұмыстарды жақсарту, ғылыми зерттеулердің негізгі салаларын білікті кадрлармен нығайту шаралары оның басшылығымен жүзеге асырылды.
1955-1960 жылдары - Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы болды.
1960-1986 жылдары – Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Бірінші хатшысы қызметін атқарды.
Марапаттары
Үш мәрте Социалистік Еңбек Ері (1972, 1976, 1982)
8 Ленин ордені
Еңбек Қызыл Ту ордені
Медальдар
Игі істері мен жетістіктері
Бірнеше мәрте КСРО Жоғары Кеңесінің депутатыболып сайланды. КОКП-ның XIX-съезінен бастап, кейінгі съездерінің бәріне делегат болды. Парламент және партия делегациясын басқарып, әлденеше рет шетелдерде болып қайтты.
1956 жылдан бастап СОКП-ның Орталық Комитетінің мүшесі. Партияның XXIII-съезінде ол КОКП-ның Орталық Комитетінің Саяси Бюросының мүшелігіне кандидат, ал XXIV-съезде мүше болып сайланды. КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының мүшесі болды.
Дінмұхамед Ахметұлы ел басқарған жылдары кең байтақ қазақ жерінде 68 жұмысшылар кентімен 43 қала пайда болды. Оның ішінде, өнеркәсіп орталығы болып саналған Рудный, Екібастұз, Шевченко (қазіргі Ақтау), Никольский, Степногорск, Теміртау, Жаңатас, Кентау, Арқалық қалалары салынды.
Ауыл шаруашылығы қарқынды дамып, тың және тыңайған жерлер игерілді. Кеңшарлар мен ұжымшарлар салынды. Мал саны көбейіп, ауыл шаруашылығының өнімдері жыл сайын артып отырды.
Дінмұхамед Ахметұлы арқасында Қазақстанның өнеркәсіп, оның ішінде түрлі-түсті металлургия саласы жоғары деңгейде дамыды. Бүкілодақтық көлем бойынша мыстың үштен бір бөлігі, қорғасынның 70%-ынан астамы, мырыштың 40%-ынан астамы қазақ жерінде өндірілді. Өскемен қорғасын-мырыш және титан-магний комбинаттары, Соколов-Сарыбай мен Лисаков кен-байыту комбинаттары, Жезқазған мен Балқаш таукен-металлургия комбинаттары, Ермаков пен Ақтөбе ферроқорытпа зауыттары іске қосылып, Ақтөбе қаласындағы шығарылған хром кенінің көлемі артты. Д.А.Қонаев металл өңдеу және көлік жасау салаларында өндіріс тиімділігін арттырып,Өскемен, Орал, Қарағанды, Петропавл, Шымкент, Алматы қалаларында көлік жасау зауыттары құрылды. Алматы ауыр машина жасау зауыты шығарған өнім әлемнің 40-тан астам мемлекетіне таралды. Қазақ жерінің аумағында көмір мен мұнай кен орындары ашылып, Қазақстан отын-энергетика өнеркәсібінің ірі орталығына айналды. Тараз және Шымкент қалаларында орналасқан комбинаттар сары фосфор өндіру бойынша әлемде бірінші орында болды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев ғылым саласында орасан зор қызмет етті. 100-ден аса ғылыми еңбектермен зерттеулер жазды. Біраз ғылыми жұмыстарын шаруашылық пен өндірістік тәжірибеден өткізді. Өз еңбектерінің халық шаруашылығына тигізер пайдасының зор екендігін іс жүзінде дәлелдеген еді. Өндіріс тиімділігін арттырумен қатар, ол жас ғалымдарды қолдап, білім жүйесіне ерекше көңіл бөлді.
Қазақ өнерін жоғары бағалаған Дінмұхамед Ахметұлы өнерде жүрген жандарды жан-жақты қолдап, қазақ мәдениетінің дамуына ықпал етті. Өнер ордалары салынып, мәдениет үйлері өз қызметін бастады. Қазақ жерінің барлық аймақтарында дерлік білім және мәдени ошақтар ашылып, тұрғын үйлер тұрғызылып, әлеуметтік нысандар салынды.
Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың бастамасы бойынша қазақ жерінің сол кездегі астанасы Алматы қаласында Үкімет үйі, Қазақстан Компартиясының Орталық Комитетінің ғимараты, Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясының ғимараты тұрғызылды. Қала көшелерінің саны артып, жаңа тұрғын үйлер салынып, 12 ықшам аудан ашылды. Мектеп пен бала-бақша ғимараттарының құрылысы басталып, Оқушылар сарайы жас өнерпаздарға есігін айқара ашты. Республика Сарайы, Спорт және Мәдениет Сарайы, «Медеу» спорт кешені, Ұлттық Кітапхана, цирк сынды мәдениет, білім және спорт нысандары бой көтерді. Авто, аэро және темір жол вокзалдары, әуежай, «Алматы», «Отырар», «Жетісу», «Алатау», «Достық», «Қазақстан» қонақүйлері салынып, қала көркін ашты.
Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев Республика партия ұйымын басқарған ширек ғасырға жуық ішінде өзінің үлкен мәдениеттілігімен, иманжүзді ізеттілігімен, танылып, халық дәстүрін жақсы білетін, тағылымы терең, ой-өресі биік жан екенін көрсетті. Кейін мемлекет ісінен қол үзген кезде де ол білімдар білікті жан ретінде елде жүріп жатқан реформа бағыттарын, қоғамды демократияландыру қажет екенін терең түсініп, қолдай білді.
Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев 1993 жылғы тамыздың 22-сінде, 82-жасқа қараған шағында кенеттен қайтыс болды. |
Нұр-Сұлтан қаласына дейін «Сарыарқа» магистральдық газ құбырын салу жобасының 1-кезеңі аясында Ақмола облысының Аршалы және Целиноград аудандарын газдандыру мүмкіндігі бар, деп хабарлайды Zakon.kz.
Бұл туралы ҚР Энергетика министрі Болат Ақшолақов Ақмола облысы тұрғындарымен кездесуі кезіне мәлім етті.
Жалпы, бүгінгі таңда Ақмола облысын газдандыру 2 кезекке бөлінген. 20 елдімекенді газдандыру үшін 13 жобадан тұратын газдандырудың 1-ші кезегіне облыс әкімдігі ЖСҚ әзірледі. 2020-2021 жылдар кезеңінде облыс әкімдігіне 8 жобаны іске асыруға республикалық бюджеттен 6,4 млрд теңге бөлінді. Энергетика министрі Болат Ақшолақов
Аталған жобалар бойынша 2021 жылы 14 елдімекенді газдандыруды көздейтін құрылыс-монтаждау жұмыстары толық аяқталды, бұл 9 мыңнан астам адамды газбен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді (Аршалы ауданы - Волгодоновка, Қойгелді а., 42 разъезд, Берсуат, Байдалы, Анар, Донецк, Арнасай, Бабатай, Ақбұлақ, Ақтасты, Түрген, Ижевск, Шөптікөл).
Түрген, Анар және Донецк елді мекендеріне табиғи газды беру жүргізілді.
Табиғи газды қалған елді мекендерге беру газбен жабдықтау объектілерін сенімгерлік басқаруға бергеннен кейін қамтамасыз етіледі.
2022-2023 жылдарға әкімдікке республикалық бюджеттен 9,3 млрд теңге мөлшерінде қаражат көзделген. Осы қаражатқа қосымша 6 елді мекенді – Аққайың, Шұбар және Қоянды (Целиноград ауданы) және Аршалы, Жібек-Жолы және Жалтыркөлді (Аршалы ауданы) газдандыруды аяқтау жоспарлануда, бұл жобалар шамамен 26 мың адамды газбен қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар Энергетика министрі қазіргі уақытта әкімдік Целиноград ауданының 9 елдімекенін (Қосшы қаласы, Ақмол, Талапкер, Тайтөбе, Қызылсуат, Ы. Алтынсарин, Қараөткел, Қаражар ауылы, «Нұрлы» ӨК.) газдандыру бойынша жобалау-сметалық құжаттаманы әзірлеп жатқанын атап өтті.
Облыс әкімдігінің ақпараты бойынша, мемлекеттік сараптама алудың болжамды мерзімі – ағымдағы жылдың 3-ші тоқсаны. |
Сен 28, 2014 coursera, Duke, international students, Scotland, Глазго, кездесу, сенбі, университет, Шотландия
Шотландияға сапарым: 11-күн
Бүгін сенбі, таңертең жұмысқа бармайтын күн болғандықтан онлайн курсымның видеоларын көруді бастадым, жартысын алдында көрген болатынмын. Бұл Duke University ұсынып отырған курс «English Composition I: Achieving Expertise» деп аталады. Ағылшын тілінде жазу стилін жақсартамын дегендердің бәріне пайдалы. Оқып жатқандарыңыз бар болар. Сол жердегі оқуға ұсынылған тізімнен 11 Rules for Better Writing http://thetalentcode.com/2013/04/02/11-rules-for-better-writing/
Қай саланың маманы болсаңыз да есеп, мақала, түсініктеме т.с.с. толып жатқан қағза жазуыңызға тура келеді. Жазуға үйрету мені қызықтырып жүрген саланың бірі, Глазго университетінде Creative writing деген курс бар, соған жазылып қойғанымды айтқан болатынмын. Екінші қазанда басталады, жаңалықтарымен бөлісіп отырамын ғой.
Сонымен бірінші аптаның видеоларын көріп, қосымша оқитын нәрселерді шолып шығып жатырмын. Әсіресе мына қосымша видеолар ұнады, сіздерге де көруге кеңес беремін:
Түстен кейін осында оқып жатқан қыздар қонаққа шақырып, соған бардым. Сөйтсе бір пәтерді бірге бөлісіп тұратын қазақ және үнді қызы өзімен бірге оқитын студенттерді танысуға, сөйлесуге шақырған екен. Дәмді тамақ, қызық әңгіме, әзіл-қалжың, уақыт қызықты өтті. |
Ту – мемлекеттің егемендік пен біртұтастықты білдіретін басты рәміздерінің бірі. «Флаг» термині «vlag» деген нидерланд сөзінен шыққан және белгіленген көлем мен түстегі, әдетте елтаңба немесе эмблема түрінде бейнеленген, діңгекке немесе бауға бекітілген мата ұғымын білдіреді. Ту ежелден елдің халқын біріктіру және оны белгілі бір мемлекеттік құрылымға сәйкестендіру міндетін атқарып келеді.
Тәуелсіз Қазақстанның Мемлекеттік туы ресми түрде 1992 жылы қабылданды. Оның авторы – белгілі суретші Шәкен Ниязбеков.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туы – ортасында шұғылалы күн, оның астында қалықтап ұшқан қыран бейнеленген тік бұрышты көгілдір түсті мата. Тудың сабының тұсында тік жолақ түрінде ұлттық өрнек нақышталған. Күн, оның шұғыласы, қыран және ұлттық өрнек бейнесі алтын түстес. Тудың ені мен ұзындығының арақатынасы – 1:2
Геральдика дәстүрінде әрбір түс белгілі бір ұғымды танытады. Мәселен, аспандай көк түс адам бойындағы адалдық, тазалық, сенімділік, мінсіздік сияқты қасиеттерді білдіреді. Сонымен қатар, көк түс түркі мәдениетінде терең символдық мәнге ие. Ежелгі түркілер аспанды тәңір-атаға балаған, ал олардың көк туы арғы ата-бабаларға деген адалдықты бейнеледі. Қазақстанның Мемлекеттік туында ол ашық аспанды, бейбітшілікті, игілікті білдірсе, түстің біркелкілігі еліміздің тұтастығын меңзейді.
Геральдика қағидаттарына сәйкес, күн байлық пен молшылықты, өмірді және күш-қуатты бейнелейді. Сондықтан еліміздің туындағы күн шапағы дәулеттілік пен бақуаттылықтың символы – алтын масақ пішінінде берілген. Қазақстанның мемлекеттік атрибутикасында күннің бейнеленуі еліміздің жалпыадамзаттық құндылықтарды қастерлейтінін дәлелдейді және жас мемлекеттің жасампаздық күш-қуатын, серіктестік пен ынтымақтастық үшін әлемнің барлық еліне ашық екенін айғақтайды..
Қыран (бүркіт) бейнесі – көптеген халықтардың елтаңбалары мен туларында ерте кезден бері қолданылып келе жатқан басты геральдикалық атрибуттардың бірі. Бұл бейне әдетте биліктің, қырағылық пен мәрттіктің символы ретінде қабылданады. Күн астында қалықтаған бүркіт мемлекеттің қуат-күшін, оның егемендігі мен тәуелсіздігін, биік мақсаттар мен жарқын болашаққа деген ұмтылысын танытады. Бүркіт бейнесі еуразиялық көшпенділердің дүниетанымында айрықша орын алады және олардың түсінігінде бостандық пен адалдық, өрлік пен ерлік, қуат пен ниет тазалығы тәрізді ұғымдармен ұштасып жатады. Алтын бүркіт кескіні жас егемен мемлекеттің әлемдік өркениет биігіне деген ұмылысын көрсетеді.
Мемлекеттік тудың сабының тұсына тігінен ұзына бойына кескінделген ұлттық өрнектер – оның маңызды элементі. Қазақ ою-өрнектері – дүниені көркемдік тұрғыдан қабылдаудың халықтың эстетикалық талғамына сай келетін ерекше бір түрі. Түрлі формалар мен желілер үйлесімін танытатын өрнектер халықтың ішкі әлемін ашып көрсететін мәнерлі көркемдік құрал болып саналады. Тудың сабын жағалай салынған ұлттық өрнектер Қазақстан халқының мәдениеті мен дәстүрін символдық тұрғыда бейнелейді.
Кері қайту
Заңдар
2022 жылғы 24 қараша
Мемлекет басшысы «Еуразиялық экономикалық одақтың техникалық регламенттері талаптарының сақталуына мемлекеттік бақылауды (қадағалауды) Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттердің көрсетілген саладағы заңнамасын үйлестіру мақсатында жүзеге асыру қағидаттары мен тәсілдері туралы келісімді ратификациялау туралы» Қазақстан Республикасының Заңына қол қойды |
azərbaycanAfrikaansBahasa IndonesiaMelayucatalàčeštinadanskDeutscheestiEnglishespañolfrançaisGaeilgehrvatskiitalianoKiswahililatviešulietuviųmagyarNederlandsnorsk bokmålo‘zbekFilipinopolskiPortuguês (Brasil)Português (Portugal)românăshqipslovenčinaslovenščinasuomisvenskaTiếng ViệtTürkçeΕλληνικάбългарскиқазақ тілімакедонскирусскийсрпскиукраїнськаעבריתالعربيةفارسیاردوবাংলাहिन्दीગુજરાતીಕನ್ನಡमराठीਪੰਜਾਬੀதமிழ்తెలుగుമലയാളംไทย简体中文繁體中文（台灣）繁體中文（香港）日本語한국어
WhatsApp-қа қосылу
WhatsApp – дүние жүзіндегі кез келген адаммен тілдесудің жылдам, қарапайым және сенімді жолы. 180-нен астам мемлекетте 2 миллиардтан көп адам WhatsApp қолданбасы арқылы достарымен және отбасы мүшелерімен кез келген уақытта кез келген жерден хабарласа алады. WhatsApp тегін қызмет ұсынып қоймайды, сонымен қатар түрлі ұялы құрылғыларда және интернет нашар ұстайтын аумақтарда қолжетімді бола отырып сіздің қай жерде орналасқаныңызға қарамастан тілдесудің жеңіл әрі сенімді жолын қамтамасыз етеді. Сүйікті сәттеріңізді бөлісудің, маңызды ақпарат жіберудің немесе достарыңызбен хабар алысудың қарапайым әрі қауіпсіз жолы болып табылады. WhatsApp пайдаланушыларының қай жерде орналасқанына қарамастан өзара байланысуларына мүмкіндік береді.
«WhatsApp» жұмысқа орналасудың тең мүмкіндігін ұсынатын және миноритарлық топтарға тең мүмкіндіктер беру саясатын ұстанатын жұмыс беруші болғанын мақтан тұтады. Біз нәсіл, дін, тері түсі, ұлт, жыныс (соның ішінде жүктілік, босану, репродуктивті денсаулық туралы шешімдер немесе тиісті медициналық жағдайлар), жыныстық ориентация, гендерлік сәйкестік, гендерлік танытым, жас, қорғалған ардагер статусы, мүгедектігі бар жеке тұлға статусы, генетикалық ақпарат, саяси көзқарастар, іс-әрекеттер немесе заңмен қорғалатын басқа да қолданылатын сипаттар бойынша кемсітпейміз. Жұмысқа орналасудың тең мүмкіндігі туралы хабарламамызды осы жерде қарауға болады. Сонымен қатар, қолданыстағы федералдық, штаттық және жергілікті заңдарға сәйкес бұрын қылмыс жасаған білікті үміткерлерді де қарастырамыз. Ақпаратыңызды заң бойынша талап етілген немесе рұқсат етілген түрде пайдаланып Facebook компаниясының, оның қызметкерлерінің және басқа тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуіміз мүмкін. Facebook компаниясының Pay Transparency Policy және Equal Employment Opportunity is the Law хабарламасын тиісті сілтемелерін басып қарауға болады. Бұған қоса, WhatsApp компаниясы заң талаптарына сәйкес белгілі жерлерде E-Verify бағдарламасына қатысады.
WhatsApp компаниясы жұмысқа қабылдау барысында мүмкіндігі шектеулі үміткерлерге ақылға қонымды баспана ұсынуға тырысады. Мүгедектікке байланысты сізге көмек немесе баспана қажет болса, бізге мына мекенжай бойынша хабарлаңыз: accommodations-ext@fb.com . |
Короновирус дегенді естігенде бойымызды үрей билейтіні анық. Індет адамдардың өмірін жалмап, экономикаға соққы жасап жатыр. Адамдардың көкейінде болашақта не болады деген күдік бар… Алайда адамзаттың басынан талай сұмдық өтті емес пе?
Бұл адамзаттың уақытын, ақшасы мен өмірін алған жалғыз ауру\індет емес. Тарихқа көз жүгіртсек бұрында жер жүзіне бұндай пандемия болған. Назарларыңызға ең қауіпті және танымал індеттер туралы ақпаратты ұсынып отырмыз.
2009: шошқа тұмауы
2009 жылы таралған пандемия 285 мыңнан 580 мыңға дейінгі адамдардың өмірін алып кетті деген болжам жасалды.
Шошқа тұмауы 1918 жылы таралған испанка індетінің H1N1 штамының бір түрі. Бұл ауруды әлем халқының кем дегенде 20%-ы жұқтырды. Құрама Штаттарда 3 мың адам қаза болды. Ол туралы кейінірек айтамыз.
Бұл штамның басқа мутациялары 1958 және 1968 жылдары көптеген адамның өмірін әкетті.
Юстиниан обасы
Осыдан бір жарым мың жыл бұрын оба жер шарындағы халықтың (әрине сол уақыттағы) төрттен бір бөлігін жалмаған еді. Ол екі жүз жыл бойы Еуропаның аумағына қаһарын төгіп, күн сайын 10 мың адамды өлтірген.
ВИЧ/СПИД
Біз маска сатып алып, үйден шығудан қорқамыз. Ал қорғалмаған жыныстық қатынасқа түсуден қорықпаймыз. Қарап тұрсақ, СПИД-тің кесірінен 35 млн адам қаза болған жоқ па?
Алғашқы клиникалық есеп салыстырмалы түрде жақында, 1981 жылы жасалды. Келесі жылдың аяғына дейін олардың саны 771-ге үлғайды.
Бірақ қазіргі таңда бұл ауруды 30 млн адам жұқтырған. Тарихта екі адам ғана ВИЧ-тен емделген.
1918: испан тұмауы
1918 жыл. Әлем Ұлы Отан соғысынан кейін енді іс жиып жатқан кезде бұл індет пайда болды. Вирус Жер шары бойынша 500 млн адамға жұққан. Ажал құшқандардың саны 100 млн адамға дейін жетеді.
1919-1920 жылдары мектептер мен театрларды жауып, мәйітхана ретінде пайдаланған.
Алайда вирус қалай пайда болса, солай жақын арада жойылып кетті. Біреулердің болжамынша, ол түрін өзгертіп, әлсіздеу түрде қайта пайда болды.
«Қара ажал»
Тарихтағы ең кең тараған пандемия миллиондаған адамдардың (200 млнға дейін) өмірін алды.
Триахшылар аурудың Қытайдан тарағанына сенімді. Вирус Жібек жолы арқылы Қырым әкелініп, ары қарай Европаға тараған.
Ол уақытта (1300 жылдары) жер халқының саны 475 млн болған. Осы обадан кейін халықтың санын көбейтү үшін екі жүзжылдық қажет болды.
Еуропада ХІХ ғасырға дейін «қара ажал» індеті таралды. АҚШ-та — 1908 жылға дейін, әлемде — 2017 жылға дейін ауру белгілері байқалды. Бұл індеттен соңғы рет Мадагаскар жапа шекті, онда 170 адам қайтыс болды.
Оспа
Біздің тізіміміздегі бүгінгі күнде түбегейлі жойылған жалғыз ауру. Алайда оны жойғанға дейін, ХХ ғасырда ол 300 млн адамның өмірін алған.
Вирустың көнелігі соншалық, оның іздері египеттегі мумиялардан да анықталған. XVIII ғасырға дейін күн сайын 400 мың еуропалық осы аурудың кесірінен көз жұмған. Халықтың көбі соқыр немесе сырт келбеті сұрықсыз болып қалған.
Сондай-ақ, әлемде шешек алғашқы биологиялық қару ретінде қолданылған. Ұлыбритания оны француздарға және де америкалық үндістерге қарсы қолданған. Олар өздерінің қарсыластарына аурулар жатқан клиникалардан алынған бет орамалдар мен төсек жапқыштар сыйлаған.
Эбола
Эбола ауруын жұқтырған 13 мың адам қаза болған. Бұл тарихта тіркелген бүгінгі күнге дейін соңғы пандемия. |
Біз FoodExpo Qazaqstan 2022 және Agroworld Qazaqstan 2022 көрмелеріне келдік. Мұнда біздің қазіргі клиенттеріміз де, келешекке деген болашағымыз да өте көп. Біздің жабдық орау өндірісінде және сусындарды құюда қолданылады. Қатысушылар құрамы мен көрмелердің өзі өте жақсы, бізге бәрі ұнады. Келесі жылы стендпен қатысуды жоспарлап отырмыз, өйткені көрмеге келушілердің жабдыққа деген жоғары қызығушылығын көреміз. Біздің жабдықты пайдаланатын көптеген серіктестеріміз бар.
Кадамшоев Шакар, Asl Asal:
Мен Agroworld Qazaqstan көрмесіне екінші жыл қатысып келемін, Тәжікстаннан ұшып келдім. Өткен жылмен салыстырғанда ассортименттің саны да, көрменің сапасы да әлдеқайда жақсарды. Өткен жылы біз бес адам болып келдік, биыл біздің құрам он адамнан тұрады. Жыл сайын қызықты бола түсуде, ынтымақтастық әлеуеті артып келеді және біздің де санымыз артып келеді. Біз жаңа бизнес-серіктестер таптық, көптеген жақсы байланыстар таптық.
Мукангалиев Талгат, Жеке кәсіпкер:
Мені екі көрме қызықтырады – азық-түлік және ауылшаруашылық. Біз кондитерлік өнімдер шығаратын жаңа жабдықты іздедік, итальяндық компаниялармен болжасды келісімшарттар бар. Қазір бізге осы жабдықты жобалауға және алуға көмектесетін өкілдер көрмеге қатысуда. Кеше олармен кездесу өткіздік. Біздің салада көмектесетін, бізді түзететін, жаңалықтар туралы білуге көмектесетін осындай форматтағы көрмелер бар екеніне қуаныштымыз. Сондай-ақ, көрменің жағымды жақтарын атап өткім келеді, өндірушілер қосымша консультациялар өткізеді, өнімдер мен техниканы көрнекі түрде айтады және көрсетеді. Көрмелер өте қызықты, бізге ұнады. Рахмет!
Нагметов Каиржан, «Кублей» ЖШС:
Көрме туралы өз әсеріммен бөліскім келеді, ұйымның деңгейі менің күткеніммен толық сәйкес келеді. Мен бұл көрмеге алғаш рет келіп отырымн, бұрын мен негізінен ресейлік көрмелерге қатысатынмын. Соңғы уақытқа дейін бізде агро бағыт пен жабдық болды, қазір бағытты өзгерттік. Сондықтан маған ауылшаруашылық көрмесі мен азық-түлік кооперациясы ұнайды. Біріншіден, кез-келген көрме - бұл қажетті ақпараттың шоғырлануын жинаудың тамаша мүмкіндігі. Здесь есть определённые намётки на будущее, возможные наработки, присутствуют партнёры, с которыми мы работаем. Біз үшін көрмеге бару әрқашан қызықты және біздің дамуымызға ықпал етеді. Менің ойымша, көрме – бұл менеджерлер ретінде біз үшін өз саламызда дамуға қызықты әрі жақсы іс-шара болып табылады.
Федоров Ярослав, A-line:
Өз жұмысымның ерекшелігі бойынша мені осы жерде ұсынылған барлық көрмелер қызықтырады. Көрмелер өте қызықты - маған жабдықтар мен бизнесті кеңейтудің ұсынылған мүмкіндіктері ұнады. Көрмелердің арқасында мен бұрын байқамаған және олардың бар екендігі туралы білмеген өнімдер туралы білдім. Қазірдің өзінде келісімшарттар жасалуы мүмкін. Ұйымдастырушылар мен қатысушыларға рахмет!
КЕЛУШІЛЕРІНІҢ ПІКІРЛЕРІ AgroWorld 2021
Махамбет Жибек, «МАГОНИЯ» ЖК
Мен бұл көрмеге бірінші рет қатысып отырған жоқпын. Бірінші кезекте мен мұнда іскерлік бағдарлама үшін келдім. Мен фермер болғандықтан, мені агробизнестегі инновациялар қызықтырады. Жылыжайлар бойынша, Беларуссиядағы басқа залда өте қызықты семинарлар болды. Жалпы, қаныққан іскерлік бағдарлама. Мен болашақ өндіруші ретінде маған бұл өте қызықты болды. Көрмеде мені қызықтырған қайта өңдеуге арналған жабдықтар ұсынылды. Маған атмосфера өте ұнады. Пандемия кезінде біз осындай іс-шаралардың болуын асыға күтіп, сағынып та қалдық, жанды кездесулер онлайн режимінен әлдеқайда қызықты. Сондай-ақ, ұйым, осы саланың мамандарымен қызықты бағдарлама, қатысушылар арасында қызықты өндірушілер маған өте ұнады. Біз дүкендердегі сөрелерде жоқ көптеген нәрселерді сынап көрдік. 2019 жылы стендтер көп болды, бірақ менің ойымша, келесі жылы пандемия азаяды және одан да қызықты болады. Келесі 2022 жылы көрмеге міндетті түрде барамын.
Панов Владимир Владиславович, «ЦОТ» ЖК
Бұл көрмеге мен өзім үшін жаңа нәрсені білуге және осы немесе басқа компания туралы ақпарат табуға келдім. Мен мұнда көбінесе AgroWorld-ға келдім, бірақ мені QazPack те қызықтырады. Ұйымдастыру деңгейі іс жүзінде керемет, бәрі қызықты және әдемі. Ұйымдастырушылар мен қатысушылардың тырысқаны көрініп тұр. Павильонға кіргенде әдемі заманауи дизайндағы көптеген пайдалы ақпаратты көресіз. Екі жылда бір рет біз осындай көрмелерге қатысамыз. Бүгінгі көрмеден кейін біз оған жыл сайын қатысамыз деп айтқым келеді.
Махмадов Шамиль, «AGRO» ЖШС
Келудің мақсаты – жаңа салалық ақпарат алу. Біз өндірушілерміз және жаңа технологияларды көруге қуаныштымыз. Мәдениеттің өзі бізді қызықтырады. Біріншіден, біз мұнда пандемиядан кейін нарықтың қалай өмір сүретінін көруге келдік. Екінші, бұл біздің өндірісімізге, яғни құрама жем өндіруге және ауыл шаруашылығы жануарларына арналған жемшөп қоспаларын өндіруге арналған нәрсені қарау. Үшіншіден, нарықта не пайда болғанын көру. Ұйымдастыру деңгейі қанағаттанарлық, павильондардың басым бөлігі өте сапалы толтырылған. Біз көрмелерге жыл сайын барамыз және келесі жылы да осы алаңға барамыз деп үміттенеміз!
Молдынова Алия Андреевна, «Elementum» ЖШС сату жөніндегі менеджері
Біз ауылшаруашылық өнімдерін талдау жабдықтарын жеткіземіз, серіктестерді табу үшін осында келдік. Мен сіздің көрмелеріңізге бірінші рет қатысып отырмын, бірден бағдарланбадым, көптеген қатысушылар ұсынылды. Мен осындай салалық көрмелерге олардың ұйымдастырылуына қарай қатысуға тырысамын, өйткені бұл бизнес үшін өте пайдалы. Көптеген адамдар мен көптеген компаниялар өсу үшін көптеген мүмкіндіктер береді. Келесі жылы осы көрмеге міндетті түрде барамын деп ойлаймын.
Владимир Малунин, «PRADO SILOS» ЖШС сату бөлімінің менеджері
Мен өз өнімімді алға жылжыту мақсатымен келдім, бұл элеваторларға арналған жабдық. Көрменің жұмысын бағалау үшін де, мұнда қатысу керек пе, жоқ па, бұл жерде қандай аудитория бар дегендей. Келушілер туралы ақпарат алуға тырысамын. Көрмеге қатысу үшін келушінің кім екенін түсіну керек. Себебі Қазақстан біз үшін жаңа аумақ, мен испан зауытының өкілімін және бұл ақпарат біз үшін қызықты болады. Өзім үшін бұл жерде көптеген ресейлік компаниялар болғанын атап өттім, бұл күтпеген жағдай. Мен Қазақстанды, ал мұнда Ресейді көремін деп күткен едім, бұл ерекше болды. Дегенмен, көрме өте пайдалы болды. Барлығы керемет, көрме өте қарқынды жұмыс істеді, мен өте нәтижелі уақыт өткіздім. Мұнда біздің құрама жеммен серіктестеріміз бар және оларға да осы көрме ұнады, барлығы жақсы. Әрине, келесі жылы біз кеңейтілген құраммен келеміз. |
”Ол кінәлі, заң алдында жауап береді”. Ақтөбеде ұлы мектеп оқушысын қағып кеткен депутат пікір білдірді: 10 желтоқсан 2021, 21:32 - жаңалықтар Alashainasy.kz
Басты Алаш-ақпарат Оқиға
"Ол кінәлі, заң алдында жауап береді". Ақтөбеде ұлы мектеп оқушысын қағып кеткен депутат пікір білдірді
10 желтоқсан 2021, 21:32
Облыстық мәслихат депутаты Бүрихан Беркімбаев Ақтөбеде жаяу жүргіншілер өткелінде мектеп оқушысын қағып өлтірген ұлын ақтамайтынын айтты, - деп хабарлайды Tengrinews.kz тілшісі "Диапазон" басылымына сілтеме жасап.
Қайғылы оқиға 3 желтоқсанда кешке қала орталығындағы жаяу жүргіншілер өткелінде болған. Сол күні 15 жастағы Әділет Бақытов әжесіне барған. Оның айтуынша, жаяу жүргіншілер жолына бір-екі қадам ғана қалғанда оны көлік қаққан. Соққының қатты болғаны сонша, баланың аяқкиімі ұшып кеткен. Анасы Әділетті шұлығынан әлеуметтік желіде тараған сурттерден таныған.
Кейін Toyota Land Cruiser Prado көлігін тізгіндеген облыстық мәслихат депутаты Бурихан Беркімбаевтің 32 жастағы ұлы екені белгілі болған. Шенеунік ұлын ақтамайтынын, заң бойынша жазаланатынын айтты.
"Иә, көлікті менің ұлым жүргізген. Ертесінде мен отбасына көңіл айтып, жерлеуге қатыстым. Ол кінәлі, заң алдында жауап береді. Қазір ол уақытша ұстау изоляторында. Мен ұлымды ақтап отырған жоқпын, қалай болғанын айтайын деп едім. Өйткені әлеуметтік желіде әртүрлі нәрсе жазылып жатыр", - деді ол.
Беркімбаев ұлы сол күні кешке жаттығуға кетіп бара жатқанын және сау болғанын айтты, "бұның бәрі сараптамада анықталды". Депутаттың айтуынша, оның мәртебесі жол-көлік оқиғасын жасаған адамның тағдырын еш жағдайда жеңілдетпейді, керісінше қиындатады.
"Ол жерде жарыс болған жоқ, интернетте жазып жатыр. Менің балам жұмыс істейді, үш бала тәрбиелеп отыр, ол жерде қандай жарыс болсын. Апат болғаннан кейін ұлым ешқайда қашпады, бірден жедел жәрдем шақырды. Ол өз кінәсін 100 пайыз мойындап, заң бойынша жазаланатынын айтты. Мен марқұмның отбасын түсінемін, шығынның орнын ешкім толтыра алмайды. Мен жай ғана бұлай болғанын ешкім қаламағанын, бірақ ешкім одан қорғалмағанын айтсам деп едім. Бұл ешкімнің басына келмесін", - деп түйіндеді сөзін Бурихан Беркімбаев.
Марқұм Әділет Бақытовтың туыстары апат болған жерде бейнекамералар барын алға тартады, бірақ олар апат болған кезде жұмыс істемегенін айтты. Марқұм мектеп оқушысының анасы Қазақстан халқына және Елбасына үндеу жолдады. Ол істің объектив түрде зерттелуін және жол-көлік оқиғасының кінәлісін заң аясында жазалауды сұрайды. |
Осы Шымкент қаласы мәслихатының регламенті (бұдан әрі – регламент) «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Заң) 9-бабына сәйкес әзірленді және мәслихат сессияларын, оның органдарының отырыстарын өткізу, оларға мәселелерді енгізу және қарау, мәслихат органдарын құру және сайлау, олардың қызметі туралы есептерді, халық алдында мәслихаттың атқарған жұмысы және оның тұрақты комиссияларының қызметі туралы есептерді тыңдау, депутаттардың сауалдарын қарау тәртібін, мәслихаттағы депутаттық бірлестіктердің өкілеттіктерін, қызметін ұйымдастыруды, сондай-ақ дауыс беру, аппарат жұмысының тәртібін және басқа да рәсімдік және ұйымдастырушылық мәселелерді белгілейді.
Шымкент қаласының мәслихаты (жергілікті өкілді орган) – қала сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті шараларды айқындайтын және олардың жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы орган болып табылады. Мәслихат заңды тұлға құқығын иеленбейді.
Мәслихаттың қызметі Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Заңмен, Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерімен және осы регламентпен реттеледі.
Мәслихат сессияларын өткізу тәртібі
2.1. Мәслихат сессиялары
Мәслихат қызметінің негізгі нысаны сессия болып табылады, онда Қазақстан Республикасының заңдары бойынша оның құзыретіне жатқызылған мәселелер шешіледі.
Егер мәслихаттың сессиясына мәслихат депутаттарының жалпы санының кемінде үштен екісі қатысса, ол заңды. Сессия жалпы отырыс нысанында өткізіледі.
Сессияны өткiзу күніне дейін бір жұмыс күнінен кешiктiрiлмей мәслихат хатшысымен келісім бойынша депутаттардың мәслихат сессиясына қашықтан қатысуына жол беріледі. Депутаттың мәслихат сессиясына қашықтан қатысуы сәйкестендірілуін қамтамасыз ететін ақпараттық-коммуникациялық технологияларды (бейнеконференцбайланыс, бейнетрансляция қолдануымен телефондық байланыс) қолдана отырып жүзеге асырылады. Бұл ретте, мәслихат сессиясына қашықтан қатысатын депутаттар саны мәслихат депутаттарының жалпы санының 10 пайызынан аспауы қажет.
Шектеу шараларын енгізу кезеңінде (табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар, эпидемиялар, пандемиялар, карантин шараларын енгізуі туралы Бас санитариялық дәрігердің қаулысы қабылданған кезінде) санитариялық-эпидемиологиялық талаптарға сәйкес Депутаттардың сессия жұмысына қатысуына қатысты қосымша шектеу шаралары белгіленуі мүмкін.
Мәслихаттың шешімі бойынша сессия жұмысында мәслихат белгілеген мерзімге, бірақ күнтізбелік он бес күннен аспайтын үзіліс жариялануы мүмкін. Сессияның ұзақтығын мәслихат айқындайды.
Мәслихаттың әрбір отырысының алдында қатысып отырған депутаттарды тіркеу жүргізіледі, оның нәтижесін мәслихат хатшысы отырыс басталардан бұрын жария етеді.
Мәслихаттың сессиясы, әдетте, ашық сипатта болады. Егер бұған қатысып отырған депутаттардың жалпы санының көпшілігі дауыс берсе, жабық сессияларды өткізуге мәслихат хатшысының немесе мәслихат сессиясына қатысып отырған депутаттар санының үштен бір бөлігінің ұсынысы бойынша жол беріледі.
Жаңадан сайланған мәслихаттың бірінші сессиясын депутаттардың осы мәслихат үшін белгіленген санының кемінде төрттен үш бөлігі болған кезде, мәслихат депутаттары тіркелген күннен бастап отыз күндік мерзімнен кешіктірмей тиісті аумақтық сайлау комиссиясының төрағасы шақырады.
Мәслихаттың бiрiншi сессиясын тиiстi аумақтық сайлау комиссиясының төрағасы ашады және мәслихат хатшысы сайланғанға дейiн жүргiзедi. Одан әрi мәслихат сессиясын мәслихат хатшысы жүргiзедi.
Мәслихаттың кезектi сессиясы жылына төрт реттен сиретпей шақырылады және оны мәслихат хатшысы жүргiзедi.
Мәслихаттың кезектен тыс сессиясын осы мәслихатқа сайланған депутаттар санының кемiнде үштен бiрiнiң ұсынысы немесе әкiмнiң ұсынысы бойынша мәслихат хатшысы шақырады және жүргiзедi.
Кезектен тыс сессия кезектен тыс сессияны өткiзу туралы шешiм қабылданған күннен бастап бес жұмыс күнінен кешiктiрiлмей шақырылады. Кезектен тыс сессияда оны шақыруға негiз болған ерекше мәселелер қаралуы мүмкiн.
Мәслихат хатшысы мәслихат сессиясын шақыру уақыты мен өткiзiлетiн орны туралы, сондай-ақ сессияның қарауына енгiзiлетiн мәселелер туралы депутаттарға, халыққа және әкiмге – сессияға кемiнде он күн қалғанда, ал кезектен тыс сессия шақырылған жағдайда кемiнде үш күн бұрын хабарлайды.
Мәслихат хатшысы сессияның қарауына енгiзiлетiн мәселелер бойынша қажеттi материалдарды депутаттарға және әкiмге – сессияға кемiнде бес күн қалғанда, ал кезектен тыс сессия шақырылған жағдайда кемiнде үш күн қалғанда табыс етедi.
Депутат тиісті мәслихаттың регламентінде айқындалған тәртіппен, депутаттық өкілеттіктерді жүзеге асыруға байланысты мәслихат сессияларын, тұрақты комиссияларының және өзге де органдарының отырыстарын өткізу кезеңінде, депутаттық өкілеттіктерді жүзеге асыру уақытында және мәслихат депутаттарының біліктілігін арттыру кезеңінде оған негізгі жұмыс орны бойынша жергілікті бюджет қаражаты есебінен орташа жалақысы, бірақ осы қызметте бір жылға дейінгі жұмыс өтілі бар тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік әкімі аппараты басшысының жалақысынан аспайтын мөлшерде және жол жүру уақыты ескеріліп, мәслихат сессиялары, тұрақты комиссиялары мен өзге де органдарының отырыстары өтетін, біліктілікті арттырудан өтетін мерзімдегі іссапар шығыстары өтеле отырып, қызметтік міндеттерін орындаудан босатылады.
Сессияның күн тәртібін мәслихаттың жұмыс жоспарының, мәслихат хатшысы, мәслихаттың тұрақты комиссиялары мен өзге де органдары, депутаттар топтары мен депутаттар, тиісті аумақтың әкімі ұсынған мәселелердің негізінде мәслихат хатшысы қалыптастырады.
Сессияның күн тәртібіне ұсыныстарды мәслихат хатшысына жергілікті қоғамдастықтың жиналыстары, қоғамдық ұйымдар ұсынуы мүмкін.
Сессияның күн тәртібін талқылау барысында ол толықтырылуы және өзгертілуі мүмкін. Сессияның күн тәртібін бекіту туралы мәслихат шешім қабылдайды.
Күн тәртібі бойынша дауыс беру әрбір мәселе бойынша жеке өткізіледі. Егер мәселеге мәслихат депутаттарының көпшілігі дауыс берсе, ол күн тәртібіне енгізілді деп есептеледі.
Сессияға енгізілетін мәселелерді сапалы дайындау үшін мәслихат хатшысы сессияны дайындау жөніндегі іс-шаралар жоспарын әзірлеуді уақтылы ұйымдастырады, оны мәслихат хатшысы бекітеді.
Мәслихаттың қарауына жататын мәселелер бойынша мәслихаттың сессияларына Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, Шымкент қаласындағы аудандардың әкімдері, жұмысы туралы ақпарат сессияда қаралатын ұйымдардың басшылары мен өзге де лауазымды адамдары шақырылады. Сессияларға мәслихат хатшысының шақыруымен бұқаралық ақпарат құралдары, мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар өкілдерінің қатысуына жол беріледі.
Мәслихаттың отырысына шақырылған адамдар үшін мәжіліс залында арнайы орындар бөлінеді. Шақырылған адамдардың мәслихат сессиясының жұмысына араласуына, мәслихат сессиясының шешімдерін қолдайтынын немесе қолдамайтынын білдіруіне жол берілмейді.
Шақырылған адам тәртіпті өрескел бұзған жағдайда, мәслихат хатшысының шешімі немесе сессияға қатысып отырған депутаттардың көпшілігінің талабы бойынша мәжіліс залынан шығарылуы мүмкін.
Мәслихат хатшысы өз бастамасы бойынша немесе депутаттардың дәлелді ұсыныстары бойынша үзілістер жариялай алады. Жалпы отырыстың соңында депутаттарға қысқа мәлімдемелер немесе хабарламалар жасау үшін уақыт беріледі, олар бойынша жарыссөз ашылмайды.
Мәслихат отырыстарында баяндамалар, қосымша баяндамалар, жарыссөзде сөйлеу үшін және отырыстарды өткізу тәртібі бойынша, кандидатураларды талқылау, дауыс беру, анықтамалар мен сұрақтар үшін сөз сөйлеу ұзақтығы 15 (он бес) минуттан аспайды. Баяндамашылар мен қосымша баяндамашыларға сұрақтарға жауап беру үшін уақыт бөлінеді. Егер сөз сөйлеуші бөлінген уақыттан асып кетсе, мәслихат хатшысы оның сөзін тоқтатады немесе отырысқа қатысып отырған депутаттардың көпшілігінің келісімімен сөз сөйлеу уақытын ұзартады.
Мәслихат депутаты бір мәселе бойынша екі реттен артық сөйлей алмайды. Жарыссөздердегі депутаттық сауалдар, түсіндірме және сұрақтарға жауап беру үшін сөйлеу сөз сөйлеу деп есептелмейді. Сөйлеу құқығын басқа депутатқа беруге жол берілмейді.
Жарыссөз сессияға қатысып отырған депутаттардың көпшілігінің ашық дауыс беруімен тоқтатылады. Жарыссөзді тоқтату туралы мәселе қойылған кезде, мәслихат хатшысы сөз сөйлеуге жазылған және сөйлеген депутаттардың саны туралы хабарлайды, кімнің сөз алуды талап ететіндігін анықтайды.
Отырысты өткізу тәртібі бойынша сөз депутатқа сөз сөйлеп тұрған адамның сөзі аяқталған соң кезектен тыс беріледі. Мәслихат хатшысы анықтама, депутаттық сауал, сұраққа жауап және талқыланып отырған мәселе бойынша түсіндірме беру үшін кезектен тыс сөз бере алады.
Баяндамашыларға сұрақтар жазбаша немесе ауызша түрде беріледі. Жазбаша сұрақтар мәслихат хатшысына беріледі және мәслихат отырысында жария етіледі.
Мәслихат сессиясының отырысына келе алмау туралы депутат отырысқа дейін үш күн бұрын мәслихат хатшысына maslihat_shm@mail.ru электрондық пошта мекенжайына электрондық хат (хабарлама) жолдау арқылы хабарлайды.
Мәслихат депутаты мәслихат сессиясының жалпы отырыстарында немесе мәслихат органдарының отырыстарында қатарынан екі және одан көп рет дәлелсіз себептермен болмаған жағдайда, мәслихат хатшысы саяси партияның тиісті филиалының (өкілдігінің) басшы органына және аумақтық сайлау комиссиясына хабарлама хат жібереді.
2.2. Мәслихат актілерін қабылдау тәртібі
Егер заңда өзгеше белгіленбесе, мәслихат өз құзыретінің мәселелері бойынша мәслихат депутаттарының жалпы санының көпшілік дауысымен шешімдер қабылдайды.
Шешімдердің жобалары мәслихат хатшысына беріледі.
Мәслихаттың хатшысы қарауға қабылданған шешімдердің жобаларын барлық қажетті материалдарымен бірге тұрақты комиссияларға қарау және ұсыныстар дайындау үшін жолдайды. Бір мезгілде тұрақты комиссиялардың біріне мәслихат актісінің жобасы бойынша қорытынды, сессияға қосымша баяндама дайындау, қосымша ақпарат жинау және талдау жүргізу жүктелуі мүмкін.
Шешімдердің жобаларымен жұмыс істеу және басқа да мәселелерді дайындау үшін тұрақты комиссиялар жұмыс топтарын құра алады. Қажет болған жағдайда жұмыс тобының құрамына басқа тұрақты комиссиялардың депутаттары тартылуы мүмкін. Жұмыс тобының жұмысына кез келген депутат қатыса алады.
Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларда, жергілікті атқарушы органның ұсынымы бойынша мәслихат онымен бірлескен шешім қабылдайды.
Мәслихаттың жалпыға міндетті маңызы бар, азаматтардың құқығына, еркіндігі мен міндеттеріне қатысты шешімдері Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуге және Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен жариялануға тиіс.
Шешімдердің баламалы жобаларын мәслихат және оның органдары негізгі жобамен бірге қарайды. Сессияға мәселе дайындауға қатысушы тұрақты комиссиялар арасында келіспеушіліктер болған жағдайда, комиссиялардың төрағалары және мәслихат хатшысы оларды жою бойынша шаралар қабылдайды, қалған келіспеушіліктер мәслихаттың назарына жеткізіледі.
Сессияда мәселені қараған кезде баяндама, қажет болған жағдайда, тұрақты комиссиялардың, жұмыс топтары мен уақытша комиссиялардың қосымша баяндамалары тыңдалады.
Комиссияның баяндамасында жобаға енгізілген және қайтарылған ұсыныстар көрсетіледі, түзетулерді қабылдаудың немесе қайтарудың себептері дәлелденеді.
Қосымша баяндаманың ережелерімен немесе шешімнің жобасы бойынша қорытындылармен келіспейтін тұрақты комиссиялар, комиссиялардың және жұмыс топтарының жекелеген мүшелері өз пікірлерін қаралатын мәселе бойынша жалпы жарыссөз басталғанға дейін баяндай алады.
Шешімнің жобасын талқылау тармақтар бойынша жүргізіледі. Жобаларға түзетулер ұсынылып отырған өзгерістер немесе толықтырулар нақты тұжырымдалып, олардың шешім жобасының мәтініндегі орны көрсетіліп, жазбаша түрде беріледі. Осы талаптарды қанағаттандырмайтын түзетулер қарауға қабылданбайды.
Мәслихат сессиясы күн тәртібінің әрбір мәселесі бойынша шешім қабылдайды. Бір мәселе бойынша шешімдердің бірнеше нұсқасы енгізілген жағдайда, олардың әрқайсысы сессияға қатысып отырған депутаттарға беріледі.
Мәслихаттың уақытша комиссиясы болып табылатын редакциялық комиссия шешімдердің ұсынылған нұсқаларын қабылдау немесе кері қайтару туралы өзінің пікірін жеткізеді және дәлелдейді.
Шешімдердің енгізілген барлық жобалары дауысқа салынады. Жобалардың бірі негізге алынғаннан кейін депутаттар оған түзетулер қабылдау рәсіміне кіріседі.
Мәслихат шешімінің жобасына түзетулер болған жағдайда, дауыс беру мынадай ретпен жүзеге асырылады:
1) мәслихат шешімінің ұсынылған (пысықталған) жобасы негізге алынады, ол кері қайтарылған жағдайда, түзетулер бойынша одан әрі дауыс беру тоқтатылады;
2) негізге алынған жобаға кірмеген барлық түзетулер кезек бойынша дауысқа салынады;
3) сессия шешімі қабылданған түзетулерді ескере отырып, тұтастай дауысқа салынады. Шешімдердің қабылданбаған жобалары және оларға түзетулер бойынша ағымдағы сессияда қайта дауыс беруге жол берілмейді.
Түзетулер жеке-жеке дауысқа салынады, оларға дауыс берудің ретін төрағалық етуші айқындайды. Өзара қарама-қайшы келетін түзетулер бойынша дауыс беру алдында соңғысын төрағалық етуші оқиды. Түзету авторларының олардың мәні бойынша түсінік беріп немесе оларды талқылаудан алып тастау туралы ұсыныспен сөз сөйлеуіне жол беріледі.
Мәслихат шешімдеріне өзгерістер оларды қабылдау үшін белгіленген тәртіппен енгізіледі.
Сессиялардың хаттамалары сессиядан кейін бір айдан кешіктірілмей басылып, заңнамада белгіленген тәртіппен сақталады.
Жоспарлардың, аумақтарды әлеуметтік-экономикалық дамыту бағдарламаларының, олардың орындалуы туралы есептердің, аумақты басқару схемаларының жобалары және мәслихат сессиясының қарауына шығарылатын басқа да мәселелер, сондай-ақ олар бойынша шешімдердің келісу бұрыштамалары қойылған, барлық қажетті материалдары қоса берілген қазақ және орыс тілдеріндегі жобалары мәслихатқа кезекті сессияға дейін үш апта бұрын мәслихаттың тұрақты комиссияларының қарауына енгізіледі.
Шымкент қаласы бюджетінің жобасы мәслихаттың тұрақты комиссияларында қаралады. Мәслихаттың хатшысы бюджеттің жобасын қарау жөніндегі депутаттық уақытша жұмыс тобын құра алады, оның құрамына мәслихат аппаратының қызметкерлері, жергілікті атқарушы органның өкілдері, сондай-ақ, тәуелсіз сарапшылар қосылуы мүмкін.
Тұрақты комиссиялар уақытша жұмыс тобының пікірін ескере отырып, тиісті негіздемелермен және есептеулермен тиісті аумақ бюджетінің жобасы бойынша ұсыныстар әзірлейді және оларды ұсыныстарды жинақтау мен қала бюджетінің жобасы бойынша қорытынды әзірлеуді жүзеге асыратын бейінді тұрақты комиссияға жібереді.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган сессия басталуынан кемінде екі апта бұрын мәслихаттың хатшысына барлық қажетті материалдарды қоса бере отырып, бюджет туралы шешім жобасының түпкілікті нұсқасын ұсынады.
Шымкент қаласының бюджеті Қазақстан Республикасының Президенті Республикалық бюджет туралы заңға қол қойғаннан кейін екі апта мерзімнен кешіктірмей тиісті мәслихаттың сессиясында бекітіледі.
Мәслихаттың кезекті сессиясына тиісті жылға арналған жергілікті бюджетті нақтылауға қатысты жоспардан тыс мәселелер енгізілген жағдайда, материалдарды ұсыну бюджеттік заңнамадакөзделген мерзімдерде жүзеге асырылады.
Шымкент қаласының бюджеті нақтыланған кезде, мәслихаттың кезектен тыс сессиясында оны шақыру туралы шешім қабылданған күнінен бастап екі күн ішінде тұрақты (уақытша) комиссияларда бюджет жобасын қарау бойынша жұмыстар жүргізіледі.
Есептерді тыңдау тәртібі
Мәслихат Шымкент қаласы әкімінің есептерін тыңдау жолымен жергілікті бюджеттің атқарылуын, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларының орындалуын бақылауды жүзеге асырады.
Мәслихат «Әкімдердің мәслихаттар алдында есеп беруін өткізу туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 18 қаңтардағы №19 Жарлығынасәйкес сессияда қала әкімінің есебін тыңдайды.
Әкімнің (оның міндетін атқарушы адамның) өзіне жүктелген функциялар мен міндеттерді орындауы туралы есебі және ол бойынша шешімнің жобасы тиісті сессиядан үш апта бұрын мәслихаттың тұрақты комиссияларының қарауына енгізіледі.
Аумақты дамыту жоспарларының, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларының орындалуы, жергілікті бюджеттің атқарылуы туралы әкім ұсынған есептерді мәслихаттың екі рет бекітпеуі мәслихаттың әкімге сенімсіздік білдіру туралы мәселені қарауы үшін негіз болып табылады.
Мәслихат мәслихат хатшысының, тұрақты комиссиялар төрағаларының және мәслихаттың өзге органдарының есебін тыңдайды.
Мәслихат хатшысы жылына кемінде бір рет мәслихаттың кезекті сессияларында мәслихаттың қызметін ұйымдастыру бойынша атқарылған жұмыс, депутаттардың сауалдары мен депутаттық өтініштердің қаралу барысы, сайлаушылардың өтініштері және олар бойынша қабылданған шаралар, мәслихаттың жергілікті өзін өзі басқарудың өзге де органдарымен өзара іс-қимыл жасауы, мәслихат аппаратының қызметі туралы есеп береді.
Мәслихаттың тұрақты комиссияларының және өзге де органдарының төрағалары жылына кемінде бір рет мәслихаттың кезекті сессияларында жүктелген функциялар мен өкілеттіктердің орындалуы туралы есеп береді.
Шымкент қаласы бойынша тексеру комиссиясының бюджеттің атқарылуы туралы есебін мәслихат жыл сайын қарайды.
Мәслихат жылына кемінде бір рет халық алдында мәслихаттың атқарған жұмысы, оның тұрақты комиссияларының қызметі туралы есеп береді.
Есеп Шымкент қаласының аумағында таратылатын мерзімді баспа басылымдарында жарияланады және Шымкент қаласы мәслихатының интернет-ресурсында орналастырылады.
Депутаттардың сауалдарын қарау тәртібі
Мәслихат депутаты мәслихат құзыретіне жатқызылған мәселелер бойынша ресми жазбаша сауалмен әкімге, тиісті аумақтық сайлау комиссиясының төрағасы мен мүшелеріне, прокурорға және орталық мемлекеттік органдардың аумақтық бөлімшелерінің, жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдардың лауазымды адамдарына жүгінеді.
Сессия басталғанға дейін енгізілетін сауалдар мәслихат хатшысына беріледі және мәселені сессияның күн тәртібіне енгізу туралы шешілген жағдайда оның отырысында қаралады. Сауал бағытталған органға немесе лауазымды адамға мәслихаттың хатшысы оның көшірмесін жолдайды. Сессияны өткізу барысында енгізілетін сауалдар мәслихат хатшысына отырыста беріледі.
Сессияның қарауына енгізілетін депутаттық сауал бойынша депутат сауалға бастамашылық жасаған атқарушы органмен бірлесіп, оның мәнін тұрақты комиссиялардың отырыстарында баяндауға тиіс.
Бұл ретте, депутаттардың бюджет жобасына өзгерістер немесе толықтырулар енгізу туралы кез келген ұсыныстары осы түзетулерді енгізу қажеттілігін, оларға тиісті есеп-қисаптар мен аумақтарды дамыту бағдарламаларының көрсеткіштерін, сондай-ақ бюджеттік бағдарламаларда көзделген көрсеткіштерді түзету жөніндегі ұсыныстар қоса беріле отырып, олардың әлеуметтік-экономикалық даму басымдықтарына сәйкестігінің жазбаша баяндалып берілуге тиіс.
Сондай-ақ, депутаттар бюджет жобасына кез келген өзгеріс немесе толықтыру енгізген кезде бюджет тапшылығының мөлшерін бюджет жобасында белгіленгеннен асырмай сақтау үшін түсімдердің қосымша көздері не қысқартылатын шығыстар айқындалуға тиіс.
Сессияда қаралуға тиіс басқа мәселелерге байланысы жоқ сауал күн тәртібіне жеке мәселе ретінде енгізіледі не сессия жұмысының соңында бұл үшін арнайы бөлінген уақытта қаралады. Мәслихат сессияның күн тәртібін сауалдармен және сұрақтармен жұмыс істеуге уақыт резерві көзделетіндей етіп айқындайды. Сессияда шешілуге тиіс басқа мәселелермен байланысты сауалдар күн тәртібіне енгізілмейді және мәслихат хатшысы оларды сессияда тиісті мәселе бойынша жарыссөздер басталғанға дейін жария етеді.
Мәслихат сауалды қарауды басқа сессияға ауыстыра алады. Сауалдарды енгізген депутаттар сессияның күн тәртібі бекітілгенге дейін оларды кері қайтарып ала алады. Күн тәртібі бекітілгеннен кейін сауалды қараудан алып тастау мәслихаттың шешімі бойынша жүзеге асырылады. Жазбаша түрде берілген сауалдар сессияның хаттамасына тіркеледі.
Депутаттық сауалға жауап қолданыстағы заңнамамен белгіленген мерзімде жазбаша нысанда берілуі тиіс.
Депутат сауалға берілген жауап бойынша өз пікірін білдіруге құқылы. Прокурорға жолданған сауалдар қылмыстық қудалауды жүзеге асырумен байланысты болмауы тиіс.
Депутаттық сауалға берілетін жауапқа осы регламенттің 37-тармағында аталған адамдар немесе атына сауал жіберілген мемлекеттік органның бірінші басшысы не оның орынбасары қол қоюға тиіс.
Мәслихаттың лауазымды адамдары, тұрақты комиссиялары және өзге де органдары, мәслихаттың депутаттық бірлестіктері
5.1. Мәслихат хатшысы
Бірінші сессияда мәслихат депутаттар арасынан мәслихаттың хатшысын сайлайды, ол тұрақты негізде жұмыс істейтін және мәслихатқа есеп беретін лауазымды адам болып табылады. Мәслихат хатшысы мәслихат өкілеттігінің мерзіміне сайланады.
Мәслихат хатшысы өкілеттіктерін Заңға, Қазақстан Республикасының заңнамасына, осы регламентке және мәслихат шешімдеріне сәйкес жүзеге асырады.
Мәслихат хатшысының лауазымына кандидатураларды мәслихаттың депутаттары мәслихаттың сессиясында ұсынады. Ұсынылатын кандидатуралардың санына шек қойылмайды. Кандидаттар өздерінің алдағы қызметінің үлгі бағдарламаларымен таныстырады. Егер ашық немесе жасырын дауыс беру нәтижесінде мәслихат депутаттарының жалпы санының көпшілік даусын алса, кандидат мәслихаттың хатшысы лауазымына сайланды деп есептеледі.
Егер мәслихат хатшысының лауазымына екіден көп кандидат ұсынылған болса және олардың бірде-бірі сайлану үшін талап етілетін дауыс санын ала алмаса, неғұрлым көп дауыс алған екі кандидатура бойынша қайтадан дауыс беру жүргізіледі.
Егер қайтадан дауыс беру кезінде осы кандидаттардың бірде-бірі депутаттардың жалпы санының жартысынан астам даусын ала алмаса, қайтадан сайлау өткізіледі.
Мәслихат хатшысының мәслихаттың тұрақты комиссияларының құрамына кіруге құқығы жоқ. Мәслихат хатшысының өкілеттіктері мерзімінен бұрын тоқтатылған жағдайда, жаңа хатшыны сайлау Заңда және осы регламентте белгіленген тәртіппен өткізіледі.
Егер мәслихат сессиясында дауыс беру кезiнде мәслихат депутаттарының дауысы тең бөлiнген жағдайда, мәслихат хатшысы шешушi дауыс құқығын пайдаланады.
Мәслихат хатшысы болмаған кезде оның өкілеттігін мәслихаттың тұрақты комиссияларының бірінің тұрақты негізде жұмыс істейтін төрағасы уақытша жүзеге асырады.
5.2. Мәслихаттың тұрақты және уақытша комиссиялары
Мәслихат өз өкілеттігінің мерзіміне бірінші сессияда депутаттар қатарынан мәслихаттың қарауына жататын мәселелерді алдын ала қарау және дайындау, оның шешімдерін жүзеге асыруға ықпал ету, өз құзыреті шегінде бақылау функцияларын жүзеге асыру үшін тұрақты комиссиялар құрады. Тұрақты комиссиялардың төрағалары мен мүшелерін депутаттар арасынан ашық дауыс беру арқылы мәслихат сайлайды.
Әрбір тұрақты комиссияның тізбесі, саны және құрамы жеке-жеке дауысқа салынады. Олардың сандық және дербес құрамы мәслихат хатшысының ұсынысы бойынша мәслихатпен айқындалады.
Тұрақты комиссиялардың саны жетіден аспауға тиіс.
Қажет болған жағдайда, мәслихат тұрақты комиссияларды жаңадан құрып, таратып және қайта ұйымдастыра алады.
Тұрақты комиссиялар жұмыс топтарын құра алады.
49. Тұрақты комиссиялардың қызметін ұйымдастыру, функциялары мен өкілеттіктері Заңменайқындалады.
Тұрақты комиссиялар өздерiн сайлаған мәслихат алдында жауапты және жылына кемiнде бiр рет өз қызметi туралы есеп бередi.
Мәслихаттың құзырына жатқызылған мәселелердi сессияларда қарауға әзiрлеу мақсатында мәслихат не мәслихат хатшысы уақытша комиссиялар құруға құқылы. Уақытша комиссиялардың құрамын, мiндеттерiн, өкiлеттiк мерзiмдерiн және құқықтарын оларды құру кезiнде мәслихат немесе олардың құрамына кіретін депутаттармен келісім бойынша мәслихат хатшысы белгiлейдi.
51. Тұрақты комиссиялар өз бастамасы немесе мәслихат шешімі бойынша көпшілік тыңдаулар өткізе алады.
Көпшілік тыңдаулар депутаттардың, атқарушы органдар, жергілікті өзін өзі басқару органдары, ұйымдар, бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің, азаматтардың қатысуымен осы комиссиялардың кеңейтілген отырыстары нысанында тұрақты комиссиялардың қарауына жатқызылған өте маңызды және қоғамдық маңызы бар мәселелерді талқылау мақсатында өткізіледі.
Көпшілік тыңдаулар өткізу үшін депутаттар қатарынан жұмыс тобы құрылады. Тыңдауларды дайындау үшін өзге мемлекеттік органдар мен ұйымдардың мамандары жұмылдырылуы мүмкін.
Тұрақты комиссия алда болатын көпшілік тыңдаулардың тақырыбын бұқаралық ақпарат құралдары арқылы халықтың назарына жеткізеді.
Көпшілік тыңдауларға тұрақты комиссия мүдделі мемлекеттік органдардың, жұртшылықтың, бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдерін шақырады. Көпшілік тыңдауларда мәслихаттың басқа тұрақты комиссияларының депутаттары қатыса алады.
52. Қаралатын мәселелер «Мемлекеттік құпиялар туралы» Қазақстан Республикасының Заңынасәйкес мемлекеттік немесе қызметтік құпияға жатқызылған жағдайларды қоспағанда, тұрақты комиссиялардың отырыстары, әдетте, ашық болады.
Тұрақты комиссиялардың отырыстары қажеттiлiгiне қарай шақырылады және егер отырысқа олардың құрамына кiретiн депутаттардың жалпы санының жартысынан астамы қатысса, заңды болып есептеледi.
Бұл ретте бір мәселелерді талқылау үшін үштен аспайтын отырыс өткізіледі.
Тұрақты комиссиялардың отырыстарында қосымша зерделеуді қажет етпейтін мәселелер немесе бірнеше тұрақты комиссияның құзыретіне кіретін мәселелер қаралған жағдайда бірнеше тұрақты комиссияның бірлескен отырысы өткізілуі мүмкін. Бірнеше тұрақты комиссияның бірлескен отырысы осы тұрақты комиссиялардың төрағаларының ұсынысы бойынша өткізіледі.
Бірнеше тұрақты комиссияның бірлескен отырысын осы тұрақты комиссиялардың төрағаларының келісімімен тұрақты комиссия төрағаларының бірі немесе мәслихат хатшысы өткізеді.
Бұл ретте мәслихат хатшысы төрағалық етуші функциясын жүзеге асырады және шешімдер қабылдау кезінде дауыс беруге қатыспайды.
Тұрақты комиссияның қаулысы комиссия мүшелерiнің жалпы санының көпшiлiк дауысымен қабылданады.
Тұрақты комиссияның қаулысы мен отырыстың хаттамасына оның төрағасы қол қояды, ал бiрнеше тұрақты комиссияның бiрлескен отырысы өткiзiлген жағдайда, тиiстi комиссиялардың төрағалары қол қояды.
5.3. Мәслихаттың тұрақты комиссиясының төрағасы
Мәслихаттың тұрақты комиссиясының төрағасын мәслихат сессиясында депутаттар арасынан ашық дауыс беру арқылы депутаттардың жалпы санының көпшілік дауысымен мәслихат сайлайды және лауазымынан босатады.
Егер мәслихаттың тұрақты комиссиясының отырысында дауыс беру кезінде депутаттардың дауысы тең бөлінген жағдайда, мәслихаттың тұрақты комиссиясының төрағасы шешуші дауыс құқығын пайдаланады.
Мәслихаттың тұрақты комиссиясының төрағасы лауазымына кандидатураларды мәслихат депутаттары мәслихат сессиясында ұсынады.
Кандидатуралардың санына шек қойылмайды. Мәслихат отырысында төрағалардың кандидатураларын талқылау әр комиссия бойынша жеке-жеке өткізіледі.
Егер осы регламенттің 59-тармағында өзгеше көзделмесе, мәслихаттың тұрақты комиссияларының бірінің төрағасы болмаған кезде мәслихат хатшысының шешімі бойынша оның өкілеттігін мәслихаттың басқа тұрақты комиссиясының төрағасы немесе мәслихаттың осы тұрақты комиссиясының мүшесі болып табылатын депутат уақытша жүзеге асырады.
Мәслихаттың тұрақты комиссиясының төрағасы тұрақты негізде жұмыс істейтін лауазымды адам болуы мүмкін.
Тұрақты комиссиялардың тұрақты негізде жұмыс істейтін төрағаларының санын мәслихат айқындайды және ол екіден аспауға тиіс.
Мәслихаттың тұрақты комиссиясының тұрақты негізде жұмыс істейтін төрағасы мәслихаттың өкілеттігі мерзіміне сайланады және қатарынан екі реттен артық сайлана алмайды.
Бір саяси партияның мүшелері болып табылатын депутаттар мәслихаттың тұрақты комиссияларының тұрақты негізде жұмыс істейтін төрағалары бола алмайды.
Мәслихаттың тұрақты комиссияларының бірінің тұрақты негізде жұмыс істейтін төрағасы болмаған кезде оның өкілеттігін мәслихаттың тұрақты комиссиясының тұрақты негізде жұмыс істейтін басқа төрағасы немесе мәслихат хатшысының шешімі бойынша мәслихаттың осы тұрақты комиссиясының мүшесі болып табылатын депутат уақытша жүзеге асырады.
5.4. Мәслихаттың редакциялық және есеп комиссиялары
Мәслихат ашық дауыс беру арқылы депутаттар қатарынан құрамы тақ санды құрайтын есеп және редакциялық комиссияларын сайлайды. Есеп және редакциялық комиссияларының құрамына мәслихат аппаратының және басқа мемлекеттік ұйымдардың қызметкерлері енгізілуі мүмкін.
Редакциялық комиссияның құрамы қаралатын мәселенің ерекшелігі, комиссия мүшелерінің мамандықтары, біліктіліктері мен жұмыс тәжірибелері ескеріле отырып қалыптастырылады.
Редакциялық комиссия кезекті сессияға да сайлануы мүмкін.
62. Ашық дауыс беру өткізілгенде есеп комиссиясы дауыс беру және оның қорытындысын шығару процесін ұйымдастырады.
Есеп комиссиясы өз құрамынан төраға мен комиссия хатшысын сайлайды, оның шешімдері ашық дауыс беру арқылы көпшілік дауыспен қабылданады.
Ашық дауыс беру басталмас бұрын мәслихат хатшысы дауысқа түскен ұсыныстардың санын көрсетеді, олардың мазмұнын оқиды.
Жасырын дауыс берудің уақыты мен орнын, оны өткізудің тәртібін есеп комиссиясы мәслихат регламентінің негізінде белгілейді және есеп комиссиясының төрағасы хабарлайды. Бюллетеньдер беру тікелей дауыс беру алдында жүргізіледі, олар есеп комиссиясы белгілеген нысанда оның бақылауымен, отырысқа қатысып отырған депутаттардың санына тең мөлшерде жасалады және есеп комиссиясының төрағасы қол қояды. Белгіленген нысанға сәйкес келмейтін бюллетеньдер санақта есепке алынбайды.
5.5. Мәслихаттардағы депутаттық бірлестіктер
63. Мәслихат депутаттары саяси партиялардың фракциялары және өзге де қоғамдық бірлестіктер, депутаттық топтар түрінде депутаттық бірлестіктер құра алады. Мәслихат хатшысы депутаттық бірлестіктерге кірмейді. Депутаттың тек бiр ғана депутаттық фракцияда болуға құқығы бар.
64. Депутаттық фракциялар мен топтарды тіркеу мәслихат сессиясында жүзеге асырылады, келіп тіркелу тәртібімен жүргізіледі және тек ақпараттық сипатта болады.
65. Депутаттық бірлестіктердің мүшелері:
1) мәслихаттың күн тәртібі, талқыланатын мәселелерді қарау тәртібі және олардың мәні бойынша ескертулер мен ұсыныстар енгізуі;
2) мәслихат сайлайтын немесе тағайындайтын лауазымды адамдардың кандидатуралары бойынша пікірлерін айтуы;
3) мәслихат шешімдерінің жобаларына түзетулер ұсынуы;
4) депутаттық бірлестіктің қызметі үшін қажетті материалдар мен құжаттарды сұратуы мүмкін.
66. Саяси партияның фракциясы өз қызметінде саяси партияның басшы органдарымен өзара іс-қимыл жасайды, сондай-ақ саяси партияның қоғамдық қабылдау бөлмесінің жұмысына қатысады. Фракция мәслихаттың кемiнде үш депутатын бiрiктiруге тиiс. Депутаттық топтың құрамында мәслихаттың кемiнде бес депутаты болуға тиiс.
Депутаттық этика
67. Мәслихат депутаттары:
1) бір-біріне және мәслихат сессияларының, мәслихат комиссиялары мен оның жұмыс органдарының жұмысына қатысатын барлық басқа да тұлғаларға құрметпен қарауға тиіс;
2) өздері сөз сөйлегенде дәлелсіз айыптауларды, мәслихат депутаттарының және басқа тұлғалардың ар-намысы мен абыройына нұқсан келтіретін дөрекі, жәбірлейтін сөздерді қолданбауға тиіс;
3) заңсыз және зорлық-зомбылық әрекеттерге шақырмауға тиіс;
4) мәслихаттың, мәслихаттың тұрақты комиссияларының және өзге де органдарының қалыпты жұмыс істеуіне кедергі келтірмеуге тиіс;
5) сөйлеушілердің сөзін бөлмеуге тиіс.
68. Көпшілік іс-шараларды өткізген кезде бұқаралық ақпарат құралдарында сөз сөйлегенде, мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың қызметіне пікір білдіргенде депутат дәлелденген, тексерілген фактілерді ғана пайдалануы тиіс.
69. Депутат мемлекеттік органдармен және ұйымдармен, бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара қатынастарда өзінің депутаттық мәртебесінің артықшылығын жеке мүддесі үшін пайдаланбауға тиіс.
70. Мәслихат депутаты өзіне депутаттық өкілеттігін жүзеге асыру барысында белгілі болған мәліметтерді, егер бұл мәліметтер сессиялардың, мәслихаттың тұрақты комиссиялары мен оның өзге де органдарының жабық отырыстарында қаралған мәселелерге қатысты болса, жария ете алмайды.
71. Мәслихат атынан өкілдік етуге арнайы өкілеттігі жоқ мәслихат депутаты мемлекеттік органдармен және ұйымдармен тек қана өз атынан байланысқа түсе алады.
72. Мәслихат депутатына өз міндеттерін орындамағаны және (немесе) тиісінше орындамағаны, сондай-ақ мәслихат регламентінде белгіленген депутаттық этика қағидаларын бұзғаны үшін Заңның 21-бабынасәйкес жазалау шаралары қолданылуы мүмкін.
Мәслихат аппаратының жұмысын ұйымдастыру
73. Мәслихат аппараты мәслихат пен оның органдарын ұйымдастырушылық, құқықтық, материалдық-техникалық және өзге де қамтамасыз етудi жүзеге асырады, депутаттарға өздерiнiң өкiлеттiгiн жүзеге асыруға көмек көрсетедi.
Мәслихат аппараты жергiлiктi бюджет есебiнен ұсталатын мемлекеттiк мекеме болып табылады.
Мәслихат аппараты туралы ережені мәслихат бекітеді.
74. Мәслихат Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген штат саны мен бөлінген қаражат лимитi шегiнде мәслихат аппаратының құрылымын бекiтедi, оны қамтуға және материалдық-техникалық қамтамасыз етуге арналған шығыстарды айқындайды.
75. Мәслихат аппаратының мемлекеттiк қызметшiлерiнiң қызметi Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.
Мәслихаттың өкiлеттiк мерзiмi аяқталғанда, мәслихат өкiлеттiгi мерзiмiнен бұрын тоқтатылған және оның депутаттарының жаңа құрамы сайланған жағдайларда, мәслихат аппаратының мемлекеттiк қызметшiлерiнiң қызметi тоқтатылмайды. |
Ежелгі Қытaйлaрдың діни дүниетaнымы дa aсa бір фaнaттық діншілдікке негізделмегендіктен, ол дa екінші бір қырынaн дүниеге көзқaрaс, үшінші бір қырынaн концептуaльді негіздері бaр өмірлік-тәжірибелік ілім болып тaбылaды.
Бұл тұстa әсіресе, дaосизм мен конфуциaндық бaсшылыққa aлынaды. Күрделі және әртaрaпты түсіндірілетін ортaқ ұғым – Дaо мaтерия дa, рухaни болмыс тa емес тaнылмaйтын, тұңғиық мaғынaлы екендігі белгілі. Оның «aйқындaлуының» aйқындaлмaйтындық сaпaсын бейнелеу үшін – Тaзaлық, Шексіздік, Бaстaлмaйтындық, Әрекетсіздік, aлaңсыздық, тыныштық, бостық т.б. әр түрлі сaпaлaр мен қaсиеттер оғaн жaмaлaды. Дaосизмде космологиямен, онтологиямен, гносеологиямен aнтропология келіп түйіседі: «Формa жоқ кезде, aйырмaшылық болды. Қозғaлысқa тоқтaлу aрқылы зaттaр пaйдa болды. Өзінің өмірлік принципін іске aсырғaн зaттaр, формaны шaқырaды. Формa өзінде Рухты сaқтaйды. Әрбір формaның өзінің ережесі болaды, сонымен қaтaр олaр Тaбиғaтқa шaқырылaды».
Бұндa дa өмір сүру турaлы этикaлық ілімдер жaй ғaнa жерлік-дидaктикaлық сaрындa емес, aдaм болмысын кемелдендіретін ғaрыштық-онтологиялық мәнде өрбиді. Мысaлы; «Егер сенің рухың бүтін болсa, ондa бостыққa орaлa aлaсың. Егер рухтың бүтіндігіне жеткің келсе, aлдымен ойдың тaзaлығынa жету қaжет. Ойдың тaзaлығы aрқылы оргaнизм және жүрек бостыққa қaйтa орaлып онымен бірігеді», – деген қысқaшa aлынғaн тұжырымдaрдaн оның космологиялық-aнтропологиялық мәнін толығырaқ aшaтын мәліметтер aлa aлaмыз.
Дaоның aнтропологиялық және тәжірибелік мәні: aдaмгершілік нормaлaрын сaқтaп, ой тaзaлығынa дейін өрбуге жол көрсететін, әлеммен үйлесімділікті негіздейтін, тұлғaны жaнжaқты жетілдіруді қaлaйтын ілім болуындa. Бұл ілімнің тaғы бір ерекшелігі aдaмның рухaни өрлеуімен қaтaр, тәндік жетілуін де нaзaрдaн тыс қaлдырмaуындa болып отыр. Дінтaнушылaр aтaп өткендей, дaосизмнің өмірмәнділік-тәжірибелік қырлaры: ұзaқ өмір сүруге жaттығу, эликсир мен aлхимия, фэн-шуй, диетa сaқтaу, гимнaстикaлaр, цигун, жекпе-жек өнері, шөппен және инемен емдеу т.б. дәстүрлер мен қaзіргі ғылым негіздеріне aлғышaрттaр болды.
Дaосизммен қaтaрлaс қaлыптaсқaн Конфуциaндықтaғы бaсты нысaнaлaрдың бірі – aдaм. Бұндa дa aдaм бейнесінің кемелденген үлгісін қaлыптaстыру ілімі бaр, ол дa көп жaғдaйдa aдaмгершілік сaпaлaр мен өзіндік этикaлық ережелер жүйесі бойыншa құрылaды және кaтегориялaр түзілімімен жүйеленеді: «жэнь», «ли», «Инь-Ян» т.б. Демек, дaосизм мен конфуциaндықтың ерекшеліктерін өзіміз қaрaстырып отырғaн негізгі мәселеміз бойыншa былaйшa тиянaқтaп өтуімізге болaды.
1. Бұлaрдa aнтропоморфтaнғaн құдaй бейнесі түгілі жеке дaрa персонификaциялaнғaн тәңірі де жоқ. Сондықтaн дa діни уaғыз бен нaсихaттaр көп жaғдaйдa aдaм болмысын нысaнaғa aлумен келіп сaбaқтaсaды. Олaй болсa, бұлaрды «дін философиясы бойыншa негізделген aдaм болмысы турaсындaғы ілім» деп түйіндей aлaмыз.
2. Aдaм болмысын теологиялық, космологиялық, онтологиялық, aксиологиялық т.б. ұстaнымдaрмен тұтaстaндырaды. Сондықтaн ол құр дидaктикaлық уaғыздaрдaн гөрі діни және философиялық сипaт aлaтын өмірмәнділік ережелер болып ыңғaйлaстырылғaн.
3. «Дін философиясының aнтропологиясы» болып құрылғaн бұл ілімдер жүйесіндегі aдaмғa қaтысты бaсты ұстaнымдaрды былaйшa көрсете aлaмыз: этикaлық-эстетикaлық принциптермен тоғыстыру, өмірдің мәні мен тіршілік етудің aлғышaрттaрымен бaйлaныстыру; әлеммен және қоғaммен, тұлғaның ішкі дүниесінің өзімен-өзінің үйлесімділігін пaш ету; «қaйырымды ер», «Қaсиетті ер» сияқты тұлғa қaлыптaстыру идеaлын жaсaу, дaнaлықты құрмет тұту мен физикaлық жекпе-жек өнеріндегі жетілген тұлғa бейнесін қaлыптaстыру т.б.
Aнтикa дәуіріндегі діни философия зaмaнынa бaйлaнысты политеизмге немесе aбстрaктілі күштерге негізделген жaртылaй мифтік, жaртылaй діни негізде өрбігендігі белгілі. Сондықтaн біз, aлдымен, Сокрaтқa дейінгі философиядaғы діни түсініктердің космологиялық сипaтынa, ондaғы aдaм мәселесіне шолу жaсaп өтетін болсaқ; Фaлестің – Құдaй ғaрыштың aқылы түсінігі, Aнaксaгордың – Нус, Пифaгоршылдaрдың – сaндaрдың сaны ретіндегі құдaйы 1 сaны, Герклиттің – Құдaй, Логос, Әлемдік Aқыл, От субстaнциялaры т.б. құдaйдың космологиялық сипaтын әйгілеп, оны тым aбстрaктілі кейіппен бейнелеп, түптеп келгенде, құдaйлaнғaн от, құдaйлaнғaн су деген сияқты «пaнтеистік» деп aтaуғa болaтындaй тұжырымдaрғa тірелді. Бұлaрдың діни философиясындa aдaм екінші жоспaрғa шығaрылып елеусіз қaлды. Мысaлы, Герaклитте aдaм сол Логостың зaңдылықтaрынa aжырaмaу керектігі турaлы жaлпы ұстaнымдaрмен негізделеді.
Aл Протaгор – құдaйдың бaр немесе жоқ екендігін біле aлмaйтын скептицизмін ұсынсa, Ксенофaн құдaйды мойындaғaнмен, оның aнтропоморфтық идеясын сынaй отырa, егер жылқы, өгіздер сурет сaлa aлaтын болсa, ондa олaр дa өздеріне ұқсaс құдaйлaрын бейнелеп aлaр еді деп келекеледі. Aдaмзaт бaлaсының зaмaнaуи жaңa жaғдaйлaрмен бетпе-бет келуін сaрaлaй отырып, философ және психолог Кен Уилбер, егер біз әлем діндері мен мәдениеттерін белгілі бір мөлшерде қaбылдaй отырып, олaрдың aдaмның рухaни, психологиялық және әлеуметтік дaмуы тетіктерін бaғaмдaй отырып aдaмзaт үшін жaңғыртa aлaмыз бa деген суaл.
Ендеше, біз мынaдaй түйін жaсaй aлaмыз: Сокрaтқa дейінгі Гректердің дінге қaтысты көзқaрaстaры көп жaғдaйдa, сол дәуірде үстемдік етіп келген «aнтропоморфтaнғaн политеистік діннің еркін-ой сaнaсының келбетін» пaш етті. Aдaм мәселесімен шұғылдaнғaнмен, оны дінге қaтысты тұрғыдaн толықтaй бітістірген жоқ. Сондықтaн дa бұл дәуірді космоцентристік сипaтынa сәйкес, «жердегі құдaйды aсқaқтaндырaтын-ғaрыштaндырaтын космоцентризм» деп aтaуымызғa болaды. Aл жaн турaлы, оның мәңгілігі турaлы идея құбылғaнмен, түп мaзмұны сол қaлпындa сaқтaлып қaлғaн еді. Мысaлы, Пифaгордың жaнның мәңгі өмір сүретіндігі және оның көшіп жүретіндігі турaлы идеясы.
Келесі Гректердің клaссикaлық философиясының ойшылы Плaтон – Демиург, Эйдос, Ештеңе, Хaос т.б. ұғымдaрды кіріктіріп, «Жaнның еске aлу теориясын» негіздесе, Aристотель өзінің Жaн турaлы түсініктемелерінде жaнды формaның орны, бірaқ бaрлық жaн емес, тек ойлaйтын жaн екендігі турaлы пікірлерін ұсынaды. Aл Формa – болмысқa мән енгізуші, aсқaқ, жоғaры деңгейдегі Рухтық кейіпте. Формaны aсқaқтaндырып, оны aбстрaкциялaу, жaқсыздығын ұсыну – Aристотельді теологиялық ілімінің негізі болды.
Бірaқ, кейіннен перепaтетиктер мектебінде Aристотельдің діни түсініктеріне қaрсы бaғыттaлғaн шәкірттері де пaйдa болa бaстaды. Мысaлы, Феофрaст (Теофрaст) Aристотельдің «aлғaшқы от aлдырғыш» ұғымын сынaп, жaнуaрлaр мен aдaмдaр ұқсaс дей келе, жaнуaрлaрдың қaтaлдықпен құрбaндыққa шaлынуымен келіскісі келмеді, себебі, бaрлық тіршілік иелері туыс деген космоэтикaғa жуықтaйтын пікірлерін тұжырымдaсa, Дикеaрх, Aристоксен Плaтон іліміндегі жaнның мәңгі өлмейтіндігі жөніндегі түсінікке қaрсы шықты. Бұл әрине, сол дәуір үшін діни реформaторлық, тіпті еретиктік деп aтaуғa болaтындaй көзқaрaстaр еді. Сол дәуірдегі діни түсінікке өзгерістер енгізгісі келген немесе оны жоққa шығaруғa тырысқaнмен, олaр өзіндік идеялaрын нaқты ұсынбaды.
Көне Стоиктерде көпқұдaйшылдықты бір құдaйғa біріктіруге деген ұмтылыс туындaп, ол «Зевс-Логос» кейпінде көрініс тaпты, одaн соң aуa мен оттың физикaлық aрaлaсуы болa отырып, рухaни нәрсеге aйнaлaтын – пневмa түсінігі туындaды. Ол – әлемдік рух, әлемдік aқыл, тaзa от – құдaй, ғaрыштың логосы, әрі спермaтикaлық логос, тұқым болып түсініліп, космоцентрлік құдaй ұғымы жaлғaсын тaпты.
Олaр сондaй-aқ, Жaн өледі, бірaқ дaнaлaрдың жaны келесі әлемдік өртке, 10800 жылғa дейін өмір сүреді деп түйсінді. Қуaныштың негізінде құдaйлық ғaрышпен үйлесімділік орнaйды деген түсініктерін де ұсынды.
Ортaңғы стоя өкілдері, мысaлы Посидоний тaбиғaт пен құдaйды бөліп қaрaстырды: құдaй – әлемге енгізілген, оның тұтaстығын қaмтaмaсыз ететін, бaсқaрaтын, формa құрушы күші бaр пaрaсaтты әлемдік aқыл дей келе, зұлымдыққa бaғдaрлaнғaн өмірдің себебі – жaнның құдaйлық емес, пaрaсaтты емес, хaйуaндық бөлігіне ұмтылуынaн пaйдa болaды, бұдaн ықшaм ғaрыш (aдaм) пен ұлы ғaрыштың (құдaй) үйлесімділігі бұзылaды деп түсіндірді.
Демек, стоиктер мектебінде пaнтеистік тұрпaттaғы идеялaр aйқын көрініс тaуып, aдaм жaны турaлы көзқaрaстaр дa осы идеяғa сіңірілді, aл рaционaлды пaйымдaулaрдың көрінісі ретінде пaйдa болғaн теодицея кейіннен де ортa ғaсырдaғы бaтыс еуропaдaғы схолaстикaғa негіз болды.
Aл киниктер мектебі дін философиясының aрнaсындaғы мәселелермен шұғылдaнбaсa дa, aдaм мен құдaйдың aрaқaтынaсы, діни aнтропологиялық деп aйтуғa болaтындaй өмірмәнділік aхуaлдaрды қозғaды дa, этикaны бетке ұстaп, оның aскеттік стилін қолдaп, өздері де сол бaғыттың прaктиктері болып, идеялaрын бaршaғa уaғыздaды: ең игілікті өмір мәдениет белгілері әлі келмеген, отты игергенге дейінгі кезең деп, бәріне Прометейді кінәлі деп есептеді, Құдaйлaр aдaмдaрғa жеңіл, бaқытты өмір құру үшін, оны қaмтaмaсыз ету үшін, бaрыншa минимaлды ең қaжеттілерді берді, бірaқ aдaмдaр өз қaжеттіліктерінің мөлшерін білмей, оғaн қaнaғaттaнбaй, өздерін бaқытсыздыққa қaрaй жетеледі, сондықтaн құдaйлaрдaн ешнәрсе де тілемеу керек деген сияқты пікірлерін ұсынa келіп, қaйырымды aдaмдaрды құдaйғa ұқсaтқaн еді.
Еркін ойғa қaрaй ұмтылғaн Эпикур философияның мaқсaты – рухтың жaйбaрaқaттығын қaмтaмaсыз ету және aдaмды 3 қорқудaн aзaт ету: өлімнен, тaбиғaттaн, құдaйдaн дей келе, aнимистік түсініктері бойыншa, aтомист болғaндықтaн, aдaмның жaны дa aтомдaрдaн тұрaды, бірaқ олaр бүкіл денеге жaйылғaн және нәзік, кез келген дене уaқыт өте келе ыдырaйды, олaй болсa, aдaмның тәні де жaнымен бірге ыдырaйды деп ой түйіндеген болaтын. Сонымен қaтaр өзінің деистік ұстaнымын дa былaйшa тиянaқтaйды: құдaйлaрдың әлемдер aрaсындaғы кеңістікте өмір сүреді және рaхaт күй кешеді, олaр тaбиғaт құбылыстaрының жүру бaғытынa және aдaмдaрдың ісіне aрaлaспaйды, бұл aдaмдaрдың aлaңсыз өмірін қaмтaмaсыз етеді, бірaқ aдaм құдaйлaрғa бaс июі қaжет, дегенмен, олaрдaн қорықпaу керек және көмек күтіп те қaжеті жоқ.
Эпикурдың дін мен aдaм aрaсындaғы бaйлaнысының бaсты ұстaнымы – еркіндік. Тұлғaның еркіндігі ол үшін ең мaңызды, сондықтaн дa ол ерікті-еріксіз түрде құдaй өзіменөзі болaтын, aдaмдaрғa кері ықпaл етпейтіндей болу үшін, мүмкін ерікті-еріксіз түрде деистік ұстaнымды тaңдaды.
Римдік философ Цицерон Мaрк Туллий: «Құдaйлaр толық әрекетсіздікте ме, ештеңеге aрaлaспaй, әлемді бaсқaруғa қaтыспaй мa, әлде бaсынaн-aқ жaрaтқaн, тіпті бәрін орнaлaстырып қойғaн бa?» деген сияқты скептикaлық сaуaлдaр тaстaсa, Мaрк Aврелий Aнтонии – Құдaй бaрлық тіршіліктің түп негізі, тaбиғaтқa еніп зaттaрды біріктіреді деп, aскетизм, фaтaлизм қaғидaлaрын қуaттaғaн болaтын. Aл Тит Лукреций Кaр – жaн тәнсіз, тән жaнсыз өмір сүрмейді, екеуі бірлікте, жaн дa тәнмен бірге өледі, бірaқ ол дa туaды, өмір сүреді, өледі деген aтеистік пікірлерін ұсынa келе, Плaтонның мәңгі жaн түсінігін терістеді. Бaқыт деген тұрмыс қaлпындaғы сыйымдылық және жaн тыныштығы. Дін Дүниені дұрыс түсінбеуден туғaн, ол aдaмғa қорлық пен aзaп әкелді. Шындығындa, құдaй aдaмдaрдың шығaрмaшылықпен ойлaп тaбуынaн шыққaн, aл тaбиғaт мәңгі, өзінің зaңдaрымен дaмиды деп тұжырымдaды.
Сенекa пaнтеистік көзқaрaс ұстaнды: тaбиғaтсыз құдaй, құдaйсыз тaбиғaт болмaйды, құдaй болып тaбылaтын әлемдік aқыл тaбиғaттa дүниенің әсемдігі, үйлесімділігі aрқылы көрініс тaбaды. Aдaмдaр құрбaндық aрқылы игілікті құдaйдaн сaтып aлғысы келеді, бірaқ олaр құрбaндықтың шынaйы тaбиғaтын түсінбейді. Aл өмір өзгертуге келмейді, бірaқ тaғдырдың соққысынa қaрсы тұру – өмірдегі бaсты іс болып тaбылaды, тaғдыр белсенді, aл aдaм енжaр деген ойлaрын түйіндейді.
Волтерсторфтың пікірінше aдaм құдaйғa оның мейірімінен және сүйіспеншілігінен үміт ете отырып сенетіндігін aйтaды.
Римде христиaн дінінің пaйдa болып қaнaт жaя бaстaғaндығы кейбір философтaрғa ұнaғaн жоқ, сондықтaн олaр бұрынғы политеизмді aңсaды. Мысaлы, Порфирий «Христиaнғa қaрсы», «Жaнуaрлық тaғaмдaрдaн бaстaрту» т.б. шығaрмaлaр жaзып, жaнды құтқaру үшін – тәннен безу, жaнды тaзaрту, әлемдік aқылғa қaйтa орaлу, құдaйғa ұқсaу қaғидaсын ұстaнды. Бұл орaлу кеңістіктік немесе тәндік емес, білім aрқылы іске aсaды, жaн өзінің тaңдaу жолындa еркін болaды деген сияқты пікірлерін ұсынсa, Ямвлих Плотиннің Бірлік түпнегізін екі Бірлікке бөлді; біріншіден, Бірлік бaрлық пaрaсaтты тaным мен бүткіл болмыстaн жоғaры, екіншіден, Бірлік тaным мен болмыс үшін бaстaу болып тaбылaды. Ямвлих Бірлік пен Aқыл, Бірлік пен көптік, Жоғaры болмыс пен Болмыс aрaсынa aрaлық «көпір» орнaтуғa тырысты. Прaктикaлық өмірде құдaйлaрғa сеніммен қaрaуды ұсынды. Aл политеистік түсінікке өзге де құдaйлaрды қосып, олaрдың сaнын 360-қa дейін жеткізді.
Нумений болмыстың иерaрхиялық қaбaттaры турaлы іліммен aйнaлысты: бірінші сaтыдa құдaй (қозғaлыссыз, монaдо), бұнымен қaтaр мaтерия мәңгі өмір сүреді (пaрaсaтсыз, тaнылмaйтын, бейберекетсіз), aдaм өмірлік кеңістікті, плaнетaлaр мен жұлдыздaрды бaқылaғaндa, ол ондaғы бaрлық әсем және өзгеріске ұшырaмaғaн вибрaция мен ритмдер зaңын біледі, ол космостық жүйенің музыкa зaңы мен гaрмония зaңынa сәйкес жұмыс жaсaйтынын түсінеді.
Демиургтaн екінші aқыл бөлініп шығaды, бірінші aқылғa қaрaғaндa, екінші aқыл қозғaлмaлы; ол мaтерияны ретке келтіреді, олaрғa үйлесімділік орнaтaды және ғaрышты тудырaды, үшінші зұлым әлемдік жaн, бұдaн aдaм жaнының өлетін бөлігі немесе пaрaсaтсыз жaн туғaн. Ортa ғaсырдaғы діни философияның ерекшеліктері: біріншіден, aнтикa дәуірінде белең aлғaн пaнтеистік сияқты еркін-ойлылық көзқaрaстaр өрістеген жоқ, aдaм мәселесі діни тұрғыдaн қaрaстырылды.
Екіншіден, aдaм болмысын тaну трaнсценденциялық aрнaдa aсқaқтaндырылды, ол үшін періште, жaн, рух, құдaйлық жaрaту aктісі мен оның игілігі сияқты құбылыстaр қaтыстырылды.
Үшіншіден, теодицея әртaрaптa, әр түрлі нұсқaдa бaсымдылық aлды. Тіпті, оны жоққa шығaру үшін Ештеңе ұғымы дa қaтыстырылды. Мысaлы, Aниций Мaнлий Торквaт Северин Боэциидің «зұлымдық дегеніміз ештеңе» деген тұжырымы, түптеп келгенде, оны жоққa шығaрудың өзіндік бір психологиялық тетігіне aйнaлды.
Төртіншіден, aдaм еркі, aқылы, дaнaлық, жaуaпкершілік сияқты тұлғaны бaсқa бір қырынaн қaрaстырaтын көзқaрaстaр мен идеялaр қaлыптaсты. Мысaлы, Ф. Aквинскийдің теориясындa ол діни философиямен дәйекті логикaлық үйлесім бойыншa тұжырымдaлды. Бесіншіден, aдaмның құдaйғa қaтынaсы діни философиялық негізде қaрaстырылып, құдaйдың өмір сүретіндігін логикaлық жолмен дәлелдеудің тәсілдері ұсынылды. Түптеп келгенде, бұның бaрлығы сaнa-сезім aрқылы aдaмнaн құдaйғa қaрaй емес, құдaйдaн aдaмғa бaғыттaлғaн ойлaу жүйесі мен бaғдaрды тaңдaп aлды. Дегенмен, бұндaй дәстүр мың жылдaн aстaм уaқыт бойы бaтыс еуропaдa християндық рухaнияттың іргетaсы ретінде өмір сүргенмен, қaйтa өрлеу дәуірінде рухaнияттық тaнымды қaнaғaттaндырa қоймaды.
Мәліметтер алынған дереккөз: Абдрасилов Т.Қ., Қалдыбай Қ.Қ. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршы. Философия, мəдениеттану, саясаттану сериясы. №1 (59). 2017
дін діни философия дін философиясы адам мәселесі теодицея болмыс адам антропология шығыс философиясы Ежелгі Қытай даосизм дао әрекетсіздік Конфуциaндық Конфуций Протогор гректер Сократ Ксенофaн Аристотель стоиктер Эпикур философиясы
Оқи отырыңыз
Діндегі қасиеттілік ұғымы
Қaсиеттілік – діндегі мaңызды ұғымдaрдың бірі. Қaсиеттілік aдaм бойындaғы әлдебір тылсым күшке деген сеніммен тығыз бaйлaнысты. Aдaм үшін оның
Aврелий Aвгустиннің философия-теологиялық
Діни философиялық ойлaрын кей сәттерде дін философиясынa қaрaй бұрып, aдaм мәселесіне көбірек тоқтaлғaн ойшылдaрдың бірі – Aвгустиннің ұстaнымы
Aнтикaлық дәуірдегі aдaм мәселесі
Aнтикaлық дәуірдегі діни философия мен ондaғы aдaм мәселесінің қозғaлуын мынaдaй бaғыттaрғa жіктеп беруімізге болaды. Жердегі құдaйды
Діни философия
Дінді философиялық тұрғыдaн пaйымдaйтын бaстaпқы көзқaрaстaр мен ондaғы aдaм мәселесіне келіп ойысaтын идеялaр жaңa зaмaндa, aтaп aйтқaндa, оның
ТЕАТР
Теaтр – тaбиғaтынaн көпшілік қaуымғa ғaнa aрнaлғaн, қоғaмдық-мәдени мән-мaңызы үлкен өнердің бірі. Ол көрерменсіз, жеке өз aлдынa өмір сүре aлмaйды.
Пікірлер (0)
Пікір білдіру
Пікір білдіру
Суреттегі кодты енгізіңіз:
Жіберу
ҮздікПікірлер
Наурыз көже
Философиялық герменевтика, постмодернизм, структурализм және
Экзистенциализм: жаңа философияда адам проблемасының жаңаша
Позитивизм мен рационализмнің дәстүрлері мен инновациялары
Дін философиясы
Наурыз көже
Философиялық герменевтика, постмодернизм, структурализм және
Экзистенциализм: жаңа философияда адам проблемасының жаңаша
Позитивизм мен рационализмнің дәстүрлері мен инновациялары
Дін философиясы
Бұл қызықты
Наурыз көже
Философиялық герменевтика, постмодернизм, структурализм және
Экзистенциализм: жаңа философияда адам проблемасының жаңаша
Позитивизм мен рационализмнің дәстүрлері мен инновациялары
Дін философиясы
Ілмек сөздер
Ішкі дүние Ішкі сана Аристотель БАҚ Білім Бұқаралық ақпарат құралдары Діни философия Ойлау Саясат Сыртқы дүние Фиқһ Христиан діні Шариғат адам болашақ ана болмыс джон кехо дін дін философиясы дінтану жүкті әйел жүктілік ислам көзқарастары мемлекет отбасы подсознание может все сана саясаттану таңдау мүмкіндігі түйсігіңмен ойлай біл философия шіркеу энергия ғылым Құдай Құран қоғам әйел әлеуметтік жұмыс |
Картоп елдің сүйікті тамағына айналған өсімтал дақыл. Оның екінші нан аталуы да жайдан-жай емес. Астықтан кейінгі орынға шығуының себебі де оның құнарлылығында жатыр. Бүгінгі таңда картоп көп ас мәзірінің құрамына енген.
Картоп өсірумен облыста айналысатын ауданның бірі – Жуалы. Ол бүгінде аудан өндірісіндегі негізгі өнім болып табылады. Республикамызда картоп 15 ауданда өсірілсе, алдыңғы орында 26,3 пайызбен Алматы облысы тұр, соның ішінде Жамбыл облысының үлесі 8,4 пайыз ғана.
Картопты экспортқа шығару 2015 жылға дейін 8 мың тоннадан аспаса, одан бергі жылдары оның көлемі 50 мың тоннаға жетті. Соңғы уақытта картоп экспорты арта түсті, өткен жылы экспортқа 347 мың тонна жіберілді. Осылайша Қазақстан әлемдегі картоп экспорттаушы елдер арасындағы он мемлекеттің қатарына енді.
Біздің картоптың негізгі экспорты Өзбекстан Республикасы. Дақылдың 92,6 пайызы сонда, ал 6,1 пайызы Түркменстан, бір пайызы Тәжікстан мемлекеттеріне өткерілуде. Ресей мен Украинаға жіберілген экспорт көлемі өте төмен. Ал азықтық картоптың импорт көлемі экспортқа қарағанда тым аз мөлшерде. Қазақстанға картоп Ресейден, Ираннан және Қырғыстаннан жеткізілуде.
Биыл облыста картоп 11639 гектар алқапқа отырғызылды. Мұндағы негізгі үлес Қордай (3750 га) мен Жуалы (2708 га) аудандарының үлесінде. Жуалы ауданындағы картоп өсірушілердің 70 пайызын шаруа қожалықтар, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер мен ауыл шаруашылығы кооперативтері құрайды. Өткен жылы аудандағы ішкі жалпы өнім 61,9 мың теңгені құрап, оның 60 пайызға жуығы, яғни, 36,5 миллион теңгесі ауыл шаруашылығы үлесіне тиесілі болды.
Жылына бір адам орта есеппен 95-105 килограмм картоп өнімін тұтынады екен. Ауданда отырғызылған 2708 гектар картоп алқабынан 60 мың тоннадан астам өнім жиналады. Оны әр адамға шаққанда 1169 килограмнан айналып, өзін-өзі асыру деңгейі 9 есені құрайды. Бұл наннан кейінгі екінші орын. Ал бұл тұтыну норма көрсеткіштері әр мемлекетте аймақ ерекшелігінің, ұлттық асханасының өзгешеліктеріне байланысты құбылып отырады. Мысалы, Италияда 36, Финляндияда 60, Әзірбайжанда 75, Белоруссияда 170 килограмнан айналады.
Тарихқа жүгінетін болсақ, картоптың отаны – Оңтүстік Америка (Перу, Боливия, Чили). Титикака көлінің бассейнінде тұрғылықты үндістер жабайы картоп өнімін пайдаланудан басталған дерек бар. Көпшілік зерттеуші ғалымдардың деректері бойынша Еуропаға жер шарын аралап өткен монах-саяхатшы Нероним Кордан XVI ғасырда Испания жеріне жабайы картопты корзинамен жеткізген екен… Еуропада да бұл «жер алмасы» деп аталып, ел халқы оны тағам ретінде қабылдамапты.
Францияның бір дәріхана меңгерушісі Пармантье деген кісі өз үйінің ауласында картоп өсіріп, оны тағамға пайдаланып жүреді. Біраз уақыттан кейін «өзім жей бергенше, басқалар да жесін», деген ниетпен, әрі бұл дақылды ел арасына тез тарату мақсатымен картоптан түрлі тағам дайындап, ел патшасымен қоса белді адамдарын қонаққа шақырады. Дастарқанға басқа тағамдармен қатар картоптан әзірленген тағамдарды басымдау етіп қояды. Тағам оларға ұнайды. Бұл жағдайды байқаған Пармантье патшадан осы дақылдың халық арасына кеңірек тарауына қолдау көрсетуді сұрайды.
Дегенмен бұл мәселеде патшадан көрі, оның жұбайы – ханым Мария Антуанеттаның әсері көбірек болса керек. Үй иесі дастарқан жайылар алдында ханымға картоп гүлін ұсынады. Ханым гүлдің әдемілігіне сүйсіне қарап тұрып шашына қадайды. Осылай істеуі мұң екен, патша айналасындағыларға ертеңгі күні-ақ картоп гүлін сұрап алып шашына, камзолға таға бастайды. Осылай картоп гүлін тағу Францияға әрі тез, әрі кең тарайды. Ақырында картоп гүлі жетіспеуге айналады. Оны барқыттан қолдан жасап таға бастаған. Қолдан жасалған гүлден гөрі табиғи гүлге не жетсін – гүлді көбейту үшін үйлерінің қасына картоп егумен айналысады. Сөйтіп картоп егу көлемі артады. Сөйтіп картоп басты тағамдардың бірі есебінде бүкіл Еуропаға тарап, дастарқан үстінен құрметті орынды алған.
Ресейге картоптың тарауы бірінші Петрдің тұсында басталған. Ол XVII ғасырдың аяғында Голландиядан жолдастары арқылы бір қап картопты граф Шереметьевке сыйлық ретінде беріп жібереді. Сөйтіп оған оны отырғызуды бұйырған. Ал ІІ Екатерина патшаның тұсында картопты таратуға жаңадан күш салынады. 1765 жылы мемлекеттік медициналық коллегияның ұсынысы бойынша үкімет «тартуфель» немесе «картофель» деп аталатын «жер алмасын» өсіру жөнінде жарлық шығарады.
1975 жылы Қазақтың картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының қызметкерлері Л.Бобров пен Л.Терехинаның «Картоп: әрі нәрлі, әрі дәнді» деп аталатын кітабын «Қайнар» баспасы қазақ тілінде басып шығарды. Онда картоптан жасалатын 600 тағамның түрі көрсетілген.
Картоп қазір жер шарының барлық түкпірінде өсіріледі. Бүгінде оның 200-ден астам түрі бар, оның 150 түрі түйнек береді. Біздің Отанымызда картоптың бір ғана түріне жататын 50-ден астам сорты отырғызылады.
Картоп тағамдық мақсатта ғана егілмейді. Ол жақсы мал азығы болып табылады. Оның бір килограмында 840 калория күш беретін углевод, белок, витамин, тұз бар. Бұдан кейін оған техникалық шикізат деген атақ беріліпті. Одан спирт, басқа да толып жатқан заттар алынады. Мысалы, бір гектар алқапқа егілетін картоптан 1700 литр спирт алсынса, осындай алқапқа себілген арпадан бар болғаны 360, бидайдан 350 литр спирт алынады екен.
Картоп түйнегінің бірі тағам ретінде күш берсе, екінші бірі автомобиль дөңгелегі мен кинофотопленкаға, сүңгуір қайықтар мен ұшақтарға жағылатын лакқа, жасанды жібек пен иіс майға, түрлі пластмассаларға, тағы басқа да жүздеген қажетті заттарға айналады.
Ауданда жыл сайын картопқа арналған алқап көлемі 3-5 пайызға ұлғаюда. Негізінен Нұрлыкент, Ақтөбе, Қызыларық, Мыңбұлақ, Көкбастау, Ақсай ауылдық округтеріндегі елді мекендерде картоптың «Крона», «Алладин», «Латона», «Гала» және «Ароза» сияқты өңірге бейімделген, аудандастырылған сұрыптары отырғызылуда. Соңғы жылдары бұл бағыттағы нәтижелі жұмыстар қолға алынып, агротехникалық шаралар, тұқым мәселесі тыңайтқыштар мен арнайы техникалар қамтамасыз етіліп, ғылыми жолмен бұл рентабельді өсімдікті қолға алынғаны қуантады. Ауданда картоп өндірумен елге белгілі азаматтар, шаруа қожалық жетекшілері К.Бегалиев, А.Елекбаев, А.Мұртаза, Е.Сейдалиев, Д.Үсенбеев, Р.Панштейн, Б.Тәжіхан, Т.Тойдыбаев, Н.Исақов, З.Сұлтанмұратовтар тұрақты айналысуда.
Сапалы тұқым – мол өнімнің кепілі. Жуалылық картоп отырғызушылар жоғары репродукциялы тұқымдарды отырғызып, жыл сайын мол өнімге қол жеткізуде. Үстіміздегі жылы агротехникалық шараларды сақтай отырып 64 мың тонна өнім жиналады деп жоспарлануда. Қазіргі таңда әрбір гектарынан орташа өнім 240 центнерді құрауда. Кез келген өсімдікті өндіруде ауыл шаруашылығы техникаларының рөлі зор. Ауданымызда картоп агротехникасына арналған ауыл шаруашылық техникалық парк жыл сайын 7-15 пайызға жаңаруда.
Ауданда диқандарды жоғары репродукциялы картоп тұқымымен қамтамасыз ету мақсатында биыл «Зылиха» шаруа қожалығы – репродукциялы тұқым өндіретін «Тұқым шаруашылығы» статусына өтті. Бүгінгі таңда қожалық биыл Голландия мемлекетінен алдырған «Артемис» сұрыпты элиталы картоп тұқымын жерсіндіруде. Олар «Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы» ғылыми-зерттеу институтымен тығыз өндірістік-экономикалық байланыс орнатқан. Сонымен қатар – картоп облыстағы, республикадағы әлеуметтік маңызы бар 19 азық-түлік тауары тізіміне енген. «Зылиха» шаруа қожалығы ғана бүгінгі таңда «Тараз кәсіпкерлік корпорациясы» АҚ мен тиянақты жұмыс істеуде. Осылайша аймақты жергілікті картоппен қамтуға өз үлестерін қосуда. |
Қостанай облысының тұрғыны мәйітті екі ай бойы үйінің ауласында жасырып келген: 09 маусым 2022, 11:00 - жаңалықтар Alashainasy.kz
Басты Алаш-ақпарат Қылмыс
Қостанай облысының тұрғыны мәйітті екі ай бойы үйінің ауласында жасырып келген
09 маусым 2022, 11:00
Қостанай облысында ауыл тұрғыны досын өлтіргені үшін 11 жылға бас бостандығынан айырылды. Ол мәйітті бір ай бойы үйінің ауласында жасырып келген, деп хабарлайды Stan.kz ақпарат агенттігі Хабар 24 арнасына сілтеме жасап.
Ер адам өзінің досын ішімдік ішіп отырған кезде темір құбырмен ұрған. Ал мәйітін жазғы ас үйде жасырған.
"Тұрғын абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соққан денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіргені үшін 11 жылға бас бостандығынан айырылды. Жазасын қауіпсіздігі орташа деңгейдегі мекемеде өтейді. Жапа шеккен тарапқа, яғни марқұмның әпкесіне моральдық өтемақы төленді. Сот шешімі заңды күшіне енген жоқ", – деді Қостанай облыстық соты баспасөз қызметінің басшысы Зәуре Едикова. |
Күн санап еселеп өскен азық-түлік бағасы алқымнан алған шақта қоғам сапалы әрі қуатты тамақтану мәселесімен бетпе-бет келді.
Ұлттық статистика бюросы Қазақстанда 1,3 миллион адамның тойып тамақ ішпейтінін мәлімдеді. Тіпті, қазақстандықтардың тамақтану калориясы 9 пайызға дейін азайыпты. Осы орайда Jusan Analytics зерттеу орталығы еліміздегі жеке инфляция деңгейі мен «Дастархан» индексін есептеп шығыпты.
Орталық талдаушысы Айжан Әлибекованың пікірінше, бұл есептеу арқылы әрбір қазақстандықтың, жалпы халықтың сатып алу қабілетін анықтауға болады.
«Жеке инфляция – адамның жеке тұтыну себеті, яғни күнделікті пайдаланып жүрген азық-түлігі негізінде қалыптасады. Әрине, жеке тұтыну себетіне адамның тұрғылықты жері мен талғамы да тиісінше әсер етеді. Базардағы, дүкендегі бір тауардың бағасына қарап өзгеруіне қарап, бүкіл елдегі инфляция туралы тұжырым жасауға болмайды», – дейді Айжан Әлибекова.
Орталық әзірлеген жаңа «Дастархан» индексі халық жиі тұтынатын азық-түліктің түрлерінен тұрады. Әзірге мамандар тек Нұр-Сұлтан қаласы мен Алматы қалаларындағы «Дастархан» индексін әзірлеген. Оны есептеу үшін қазақтың ұлттық тағамдарынан тұратын ас мәзірі таңдап алынған. Атап айтқанда, мәзір сорпа, қазақша ет, көкөніс салаты, бауырсақ, жент және сүт қосылған шайдан тұрады.
Дәл осындай мәзірмен тамақтану үшін елорда тұрғындары орта есеппен 1 807 теңге жұмсаса, алматылықтар 2 055 теңгеге шығындалады екен. Дәл осы соманы елдегі орташа жалақы деңгейіне бөлсеңіз, «Дастархан» индексі белгілі болады. Яғни, бас қаладағы «Дастархан» индексі 203 порцияны құрайды. Ал оңтүстікастаналықтар елдегі орташа жалақыға 159 порция тамақ ішеді екен.
Бір қызығы, «Дастархан» индексімен азық-түлік бағасына қатысты Ұлттық статистика бюросы келтірген мәлімет арасында едәуір айырмашылық бар. Мәселен, тізімдегі азық-түлік жиынтығының бағасы Ұлттық статистика бюросы келтірген деректерге қарағанда Нұр-Сұлтан қаласы бойынша 7,9 пайызға, ал Алматы қаласы бойынша 27,9 пайызға жоғары екен. Атап айтқанда, ресми статистика бойынша Нұр-Сұлтан қаласындағы бірретік астың бағасы 1 671 теңге болса, Алматыда 1 607 теңгеге түстене алады.
«Есептеу нәтижелеріне сәйкес бағалардың өзгеру қарқыны бойынша Jusan Analytics пен статистика бюросы келтірген деректер арасында елеулі алшақтық бар. Демек, Алматыда азық-түлік тауарларының бағасы елордаға қарағанда айтарлықтай жоғары. Бұдан елордалықтардың сатып алу қабілеті алматылықтарға қарағанда жоғары деп тұжырым жасауға болады», – дейді Айжан Әлибекова. |
22 қыркүйек күні кітапханамызда мерейтойы ЮНЕСКО көлемінде тойланып жатқан алаштың арысы, ақын, аудармашы, қоғам қайраткері, ұлтымыздың рухани көсемі Ахмет Байтұрсынұлының туғанына 150 жыл толуына арналған "Дәуірдің жарық жұлдызы" атты әдеби-тарихи кеш өтті.
Әдеби-тарихи кешке Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университетінің "Тұлғатану" пәнаралық ғылыми-зерттеу орталығының басшысы, т.ғ.к., доцент, профессор Н.А. Бейсембекова, т.ғ.к., доцент, профессор Л.Қ. Шотбакова, тарих ғылымының доценті, профессор Г.М. Смагулова, тарих ғылымының, доценті, профессор Б.Т. Төлеуова және де тарих факультетінің аға оқытушысы, доцент Н.Б.Смағұловтар сөз сөйлеп, Ахмет Байтұрсынұлының саяси қызмет жолы мен қазақ тіліне қосқан үлесі жайында, шығармашылық мұрасы туралы тың мәліметтермен бөлісті.
Кездесу барысында А.Байтұрсынұлы атындағы гимназиясы және С.Саттаров атындағы мектеп-лицейінің оқушылары Ахмет Байтұрсынұлының халықтың мұң қайғысын тұспалдап жеткізген мысалдарын, ойлы өлеңдерін мәнерлеп оқыды. Қазақ музыкасы мен ән-күй өнеріне де терең ой жіберген ғалымның "Екі жирен" әнін Тілеуғали Нұрәли орындап, көрермендер көңілінен шықты.
Осы кеште А.Байтұрсынұлы атындағы гимназиясының 11"A"сынып оқушысы Тілеубек Бердібек Ахмет Байтұрсынұлына өзіне арнау өлеңін орындады.
Кеш барысында "Ұлттың ұлы ұстазы" атты кітап көрмесіне әдеби танымдық мұрасымен баспасөз беттеріне шыққан мақалаларымен және де кітапхана қорына жаңадан түскен ұлы тұлғаның шығармаларымен таныстырылды. |
Президент сайлауына байланысты заңгерлер де белсенді іске кіріскен. Қазірдің өзінде олар өңірлерде әр адамның құқықтық сауатын арттыруға атсалысып жатыр, деп хабарлайды Экспресс К.
Қазақстан заңгерлер одағының атқарушы директоры Әбдікәрім Ақжанов алдағы сайлаудың маңызы үлкен дейді. Себебі қазақстандықтар үшін болашағымызға таңдау жасау мүмкіндігі беріліп отыр. Осы сәтте халықтың құқықтық сауаты жоғары болса әділдік үстемдік етпек.
«Халық 30 жыл бойы 1 адамға дауыс беріп шаршады. Алдағы сайлаудың маңыздылығы әділдігінде болуы керек. Себебі, бұған дейінгі сайлауларда көпшілік сайлау учаскелеріне бара бермейтін. Менсіз де сайланады ғой деген оймен алаңсыз өз тіршілігімен жүруші еді. Салдарынан бума-бума бюллетендер жәшікке салынды. Тіпті 5-10 мәртеден айналдыра әр учаскені аралап дауыс беретіндер болды. Сондықтан бұл сайлау барынша адал болуы тиіс», — дейді заңгер.
Осы мақсатта одақта арнайы штаб құрылған. Осылайша бүкіл облыстағы филиалдарды жұмылдыран жергілікті халыққа сайлау заңнамаларын, әр адамның құқын түсіндіру жұмыстары жүргізіліп жатыр.
– Әркім өз сайлау учаскесіне барып, аты-жөнін түгендеп, бюллетенін алып таңдау жасаса. Жалпы дауыс беруге құқылы азаматтар түгел, яғни, жүз пайызы сайлауға қатысса ешкім дауысты ұрлай алмайды. Сондықтан бұл сайлаудың маңыздылығын түсінуіміз керек, — дейді Әбдікәрім Ақжанов |
Ақпанның ортасы мен сәуірдің басында екі мәрте АҚШ-қа іссапармен барғанымда Вашингтонның орталығынан көлікпен қырық минуттай жүретін жерде - Мэриленд штатының Роквилл қаласында тұрып жатқан қазақтың классик жазушысы Мұхтар Мағауин ақсақалмен жүздесіп, жата-жастана әңгімелесіп қайттым. Жасы 77-ден асқан шағында да өзіне тән жазу дағдысы мен дисциплинасынан айнымаған екен.
Қазіргі күн тәртібі шамамен мынадай. Таңертең тұрғасын қазақша таңғы ас ішеді: бал қосқан жылы су, шағын құтыдағы женьшень тұнбасы, ірімшік, авокадо мен май жаққан ақ нан, бір жілік суық қой еті, сүт қатқан шай. Сосын бірден жазу бөлмесіне кіріп кетеді. Сырт-сырт еткен машинка дауысы үзілмейді. Түс уағында жарты сағатқа шығып, үй ішінде, патио-балконда аяқ жазып жүреді. Қолына немересі сыйлап, қатты тапсырып кеткен адым санағыш сағатын тағып алады. "Жағанбике күніне мың жарым қадам жүр деген, соған толтыруым керек, интернет арқылы қашықтан қадағалап отырады екен" дейді. Сосын үйде қызмет қылуға әзір адамдары бола тұра ешкімді әурелемей өзі бір тостақ шайы мен сусынын құйып алып, қайта бөлмесіне кіріп кетеді. Кешке дейін бас-аяғы кемінде жеті сағат тапжылмай отырып жазады. Жазу бөлмесінің үш қабырғасы түгел шыны есікті биік кітап сөресі. АҚШ-қа әкеткен кітаптарының дені - өзі сүйіп оқитын әлемдік классиктер, әдебиеттану бойынша көрнекі жазбалар мен түркі-моғол жұртының тарихына қатысты жазылған фундаменталдық еңбектер. Сөрелерге бала-шағасымен түскен фотолар да қойылған. Бір бұрышта - теріге салынған Шыңғысханның алып суреті. Мен барған кезде Ілияс Есенберлин туралы 120 беттік естелігін аяқтап, көңілі көтеріңкі жүрді.
Бұл естелікті жазу кезінде әрбір деректі академиялық дәлдікпен өлшеп, Қазақстандағы кітапханасынан көптеген құжаттар алдырумен болды. Алматыда тұратын қызы Айғаным айтқан сәтінде әлгі құжатты жазушы тұрған пәтерден тауып, WhatsApp-пен ағасы Едігеге салып жібереді, Едекең оны дереу әкесіне принтерден шығарып бере қояды. Сол себепті Роквилдегі үйдің қонақ күтетін орта бөлмесінде тұрған Brother принтері - ақсақалдың машинкасынан кейін үздіксіз үн шығарып тұратын екінші құрылғы. Жазу үстелінің үстінде машинкасынан бөлек қалам мен қарындаш, қайшы, ұстараның жүзі, өшіргіш пен штрих-корректор жатады. Машинкамен терген жазбасын әуелі бір сүзіп оқып, штрих-корректормен қателерін түзеп шығады. Сосын қайта көшіріп басады. Таза көшірмені Едекең жақын бір адамдарына компьютермен теруге жібереді. Әдеби шығармаларын тек қаламмен жазатын ақсақал публицистика мен мақалаларға келгенде жазу машинкасын қолайлы көреді. Кешкі сағат алтыдан аса жазушы бөлмесінен шығады. Сосын әр тараптан келіп ас үйге жинала бастаған бала-шағасымен һәм немерелерімен бірге кешкі асқа отырады. Едекең қызметінен, келіні Алтын мен Бақытжамал әжеміз сырттағы шаруаларын пысықтап үйге оралады. Одан бөлек қай елде тұрса да, бұл шаңырақты ақсақал мен Едекеңнің үш жұртынан келген ағайын-туыс пен бала-шаға түрлі себеппен уақытша паналап жатады. Біреуі қоныс аударушы, біреуі білім іздеуші дегендей. АҚШ-тағы саяси ахуал мен халықаралық оқиғалар туралы бізбен әңгімелесіп болған соң жазушы Dell деген ноутбугын ашып, бір жарым сағаттай Қазақстанның, Қытай мен Моңғолияның қазақша сайттарын қарайды. Сосын орыс тілінде америкалық және ресейлік бірнеше сайтты оқиды. Кейде Бақытжамал әжеміз екеуі YouTube-тан тарихи телесериал көріп отырады.
Мұхтар Мағауин жазу бөлмесінен шыққан соң, кешкісін патио-балконында жаңалық оқып отыр. Роквилл, 14 сәуір 2017 жыл
Әзірше интернетте игерген тараптары - осылар. Әлеуметтік желілер туралы естуі ғана бар. Түнгі оннан көп асырмай ұйқыға жатады.
Ақсақалдың күн сайын тынбай 8-9 сағатын ой еңбегіне, шығармашылық жұмысына арнайтын кестесіне қайран қалмасқа болмайды. Бір әңгімелесіп отырғанда жазушы болам дейтін адамның кем дегенде екі нәрсені ескеруі тиіс екенін айтты.
Біріншісі, қуатты көркем шығарманың өзегі мен ажары - адам тағдыры. Екіншісі, кәсіби жазушы дисциплинаға бой үйреткені дұрыс. "Күзде жазам, түнде жазам, ішіп алсам ғана жазам" дегеннің бәрі жүйесіздік һәм ішкі тәртіптің нашарлығы, кәсібиліктің жоқтығы. Аз-аздан болсын күнде жазу керек, күнде оқу керек" деді ақсақал бір сөзінде.
Ал мен естелігімді әзірге осы жерден қайыра тұрам...
Ғалым Боқаштың фэйсбуктағы жазбасынан
Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Adebiportal.kz порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. adebiportal@gmail.com 8(7172) 57 60 14 (ішкі - 1060) |
Илияс Жансүгіров 1 мамыр 1894 жылы Жетісу облысы Ақсу болысында дүниеге келді. Ол 1920 жылға дейін ауылда тұрып, ержетті, мал бағып, егіншілікпен айналысты.
1912 жылдан бастап жаза бастады. Алғашқы өлеңдері 1917 жылы «Сарыарқа», «Тiлек» «Сарыарқа» журналында жарияланды. Жасөспірімдерді эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеуде «Байшұбар» 1923), «Балаларға тарту» (1926) шығармалары үлкен рөл атқарды. 1928 жылы «Сағанақ» алғашқы шығармалар жинағы басылып шықты. «Күй» (1929), «Күйшi» (1934) поэмаларымен өзініңқазақ музыкасының білгірі екенін білдірді. «Құлагер» (1937) поэмасы қазақ әдебиетінің классигі болды. Кейіпкерлердің тартымды бейнелері, нәзік лиризм, қазақ өлеңінің 11-жолдық құрылымының тамаша үлгілері «Құлагерді» қазақ поэзиясының інжу-маржаны деп атауға мүмкіндік береді.
И.Жансүгіров «Кек» (1931), «Турксиб», «Исатай – Махамбет» (1936) пьесаларынң авторы. Оның «Сөз Қамысбаевқа!», «Ізет», «Шалғыбай» және т.б. фельетондары мен сатиралық әңгімелері «Ізет» жинағында басылды.
Илияс Жансүгіров мектептерге арналған оқулықтар мен алғашқы қазақстандық күнтізбені жасауға қатысты; әдеби сынмен, қазақ фольклоры шығармаларын баспаға дайындаумен, әдеби аударма жұмыстарымен айналысты.
Жетісу мемлекеттік университетіне І.Жансүгіровтің есімі берілген, ақынның өмірі мен шығармашылығына арналған Талдықорған қаласының әдеби-мемориалдық музейі ашылды. |
Зерттеудің өзектілігі. Жағдайында қалыптастыру нарықтық қатынастар Ресей мен өткір қажеттілігі жеделдетілген қайта жаңарту ескірген материалдық-техникалық базасын өндіру айрықша маңызға практикалық жұмыс бойынша экономиканы құрылымдық қайта құру, елдің иеленеді лизинг нысаны ретінде кәсіпкерлік қызметті неғұрлым толық талаптарына сай ғылыми-техникалық прогресс және үйлесімді үйлесімі жеке, топтық және қоғамдық мүдделерді мүмкіндік беретін және қаржылық қиындықтар туындаған жеңуге иеліктен шығаруға ынталы қызметкерлердің жаңа технологиялар мен заманауи құрал-жабдықтар.
Лизинг қалыптастырады, жаңа, неғұрлым қуатты мотивациялық ынталандыру кәсіпкерлік. Ол ашады широкий простор үшін бастамалар мен тапқырлығы, ұтымды пайдалану, материалдық, қаржылық және еңбек ресурстар, айналдырады, әрбір қызметкердің нақты иесі несобственных өндіріс құралдарын, дербес қабылдайды, техникалық, технологиялық және ұйымдастырушылық шешімдерді толық экономикалық жауапкершілік олардың салдары. Нәтижесінде, лизинг мүмкіндік береді жеткіншектердің жеке басын иерархиялық құрылымындағы уәждемелік ынталандыру мінез-құлық бастапқы ұмтылысын қанағаттандыру үшін негізгі физиологиялық қажеттіліктерін-ден жоғары деңгейдегі ынталандыру, барлық мүдделерінің жиынтығы азайтатын, міне, өз-өзін жеке зияткерлік әлеуетін. Ол ықпал етеді, жаппай ауыстыру мүдделерін адамдардың реттелмеген алыпсатарлық, сатып алу-сату саласында материалдық өндіріс, ол тұрақты экономикалық қамтамасыз етеді тұрақты және әлдеқайда жоғары табыс, халықтың барлық топтарына.
Тартымдылығын лизингтік қызметтер тұрады, сондай-ақ, оларды шаруашылық тәжірибесінде мүмкіндік береді ісін жаңа бастаған кәсіпкерлерге ашуға немесе кеңейтуге, өз ісін тіпті өте шектеулі жеке старттық капиталына.
Пайдалану кезінде лизингтік механизмін қолда бар кәсіпкер ақшалай қаражат жіберуге болады, мысалы, сатып алу үшін қажетті шикізаттың, ал лизингтік төлемдер жүзеге асырылсын алынған кірісті пайдалану нәтижесінде жалға алынған жабдық. Тиімділігі жан-жақты ықпал ету лизинг экономикасына анықталады, яғни ол бір мезгілде жандандырады инвестициялар жеке капиталдың өндіріс саласына жақсартады, қаржылық жай-күйі тікелей тауар өндірушілердің бәсекеге қабілеттігін арттырады шағын және орта отандық бизнес.
Зерттеу пәні. Экономикалық табиғаты лизинг, өзі-өзіне кредиттік қарым-қатынастар, инвестициялық және жалға.
Зерттеу объектісі. Мемлекеттік және муниципалдық мүлік объектісі ретінде лизинг.
Зерттеу мақсаты. Тетігін жетілдіру, лизинг, мүліктік кешендер үшін кәсіпорындар.
Қойылған мақсатқа жету үшін жұмыста мынадай міндеттерді шешу қажет:
· Қарастыру экономикалық-құқықтық ерекшеліктері лизинг зерттеу институтының бүгінгі жай-күйі бойынша лизингтік қатынастар.
· Перечислить негізгі артықшылықтары қатысушылар үшін лизингтік операцияларды анықтау және экономикалық алғышарттары дамыту лизинг.
· Жинақтап, бар тәжірибе, сондай-ақ анықтауға мүмкіндіктер пайдалану лизинг, мүліктік кешендер мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар.
· Орындау салыстырмалы талдау лизингтің басқа нысандарына инвестициялық жобаларды қаржыландыру кәсіпорындар.
Жазған кезде жұмыс қолданылды заңнамалық актілер, ғылыми және оқу басылымдары басқару бойынша лизингті және экономикалық талдау, материалдар мерзімді басылымдар мәселелеріне арналған микро және макроэкономика мен мемлекеттік және муниципалдық мүлікті.
Құрылымы жұмыс кіреді: кіріспе, үш тарау, қорытынды, әдебиеттер тізімі.
1-ТАРАУ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЛИЗИНГ
1.1.Мәні лизингтік қатынастардың
Есімдерінің лизингтік мәміле жатады 1066 жылы Вильгельм Завоеватель сен менің нормандских кеме иелері кемелер үшін кіруге арналған Британ аралдары. Бұл тәжірибе алды жалғасы дайындауда келесі крестті жорықтар [19].
Ашу кезінде теория лизинг келтіреді кеңінен белгілі пікір Аристотельдің «байлық жасалады көбінесе рентабельном пайдалану меншік емес, обладании ол тап» [16]. Бұл сөздер дәл мәнін ашады лизинг көрсетеді тікелей туындау себептері осы құқықтық институттың пайда табу үшін пайдалану арқылы белгілі бір мүлікті жоқ болуы, оның меншік, ғана жеткілікті болуы тиіс оны пайдалануға болады, пайда алу мақсатында. Алайда, қарамастан әр түрлі теориясы, оның түрі, онда лизинг бар қазір, ол қалыптасты АҚШ-та шамамен ХХ ғасырдың ортасында. Белгілі болғандай, бұл уақытта ел экономикасы өткір қажеттілігі туындады инвестициялар мүмкіндік беретін кәсіпорындарға дамуға емес, сүйене отырып, тек қана.
Түрткі кеңінен қолдануға лизинг АҚШ-та және Батыс Еуропада болды темір жол көлігінің дамуы: теміржол компаниялары ниет білдіре отырып кетіп, артық туғызатын шығыстар, сатып алуға ұмтылды локомотивтер мен вагондар жоқ меншігіне (сатып алу-сату шарттары), сондай-ақ ғана пайдалануға. Осы мақсатта алғашқы кезеңде қолданылған институты сенімді меншік. Содан кейін белсенді қызығушылық өндіруші компаниялардың көлік құралдарын өздері өндірген өнімді өткізу, қаржылық — тиімді капитал салу әкелді жүйесін өзгерту инвестициялау [28].
Қаржы компаниялары болды сатып алуға, көлік құралдары және өзге де қажетті жабдықтар көлік компанияларына, белгілі бір өндірушінің өтініші бойынша пайдаланушы ұйымдардың бере отырып, олардың соңғы жалға. Басында 50-шы жж., XX ғасыр жаппай сипат АҚШ-та сатып алды тапсыру лизинг негізінде пайдаланатын ұйымдарға, технологиялық жабдықтардың, машиналардың, теңіз кемелері, ұшақтар және т. б. лизинг беруші рөлінде болды болуға еншілес фирманың коммерциялық банктердің АҚШ. Рұқсат Федералдық резервтік жүйенің АҚШ-та банктер құрып, осы еншілес фирмалар үшін арнайы лизингтік операцияларды жүзеге асыру. Сондықтан лизингтік компаниялар пайда болды.
Тәжірибе лизинг қызметін АҚШ-тың және басқа да елдердің КСРО-да емес, пайдаланылды. Тек Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде кеңестік азаматтар ұғымымен танысып, лизинг (lend-lease). Алайда, кейін бірден соғыс «деген сөз «лизинг» жоқ болып кеткені бірі орыс лексикона астам төрт онжылдық. Тек 90-шы жылдары ресей үкіметі назар аударып, лизинг, оны пайдалана отырып, инвестициялық қызметін ынталандыру үшін. Қазіргі уақытта көлемі лизингтік мәмілелер Ресейде өсіп келеді [19].
Енгізілетін өзгерістер ускорили лизингті дамыту байланысты жақсарта отырып, макроэкономикалық және саяси жағдай. Ресейлік және шетелдік инвесторлар, кәсіпорындар мен банктер қызығушылық танытуда инвестициялар өндіріс құралдары ресей индустрия.
«Термині лизинг жүреді ағылшынның «lease» — «жалдау». Кезде Ресейде пайда болды бұрын белгісіз құқықтық және экономикалық институттар (мысалы, қаржылық жалдау), онда табиғи қажеттілік бөліп бұл түрі қарым-қатынастар болды айқындаушы фактор енгізу үшін заңнамаға жаңа термин «лизинг». РФ ГК «термині лизинг» білдіреді сол, мен терминдер «қаржылық лизинг» және «қаржылық жалдау». Яғни Азаматтық кодексте лизинг ұсынылады бір түрі ретінде жалдық қатынастар [3].
Әдетте, лизинг білдіреді үш жақты қатынастар кешені, оның құрамына екі шарт: сатып алу-сату шарты негізінде мүлікті сатып алу, жалға берушімен тікелей келісім-шарт лизинг арасындағы жалға беруші және жалға алушы. Оңайлатылған түрде сызбасын лизинг шарты болады — мынадай: әлеуетті жалға алушы жоқ, бос қаржы құралдарын жүгінеді әлеуетті жалға берушіге (әдетте, бұл рөлін ретінде лизингтік компания) туралы ұсыныс жасау лизингтік мәміле.
Лизингтік қызмет біздің елде түрлерінің бірі болып табылады инвестициялық қызмет бойынша мүлік сатып алу және оны лизинг. Басқа сөздермен айтқанда, мәні лизинг болып табылады инвестициялау лизинг беруші уақытша бос меншікті және(немесе) тартылған қаржы қаражаттарын экономикаға лизинг алушы. Бұл ретте лизинг беруші меншігіне сатып алатын шартпен негізделген мүлік (негізгі қорлар) белгілі бір сатушы және береді және бұл мүлікті лизинг алушыға ақы үшін уақытша иеленуге және пайдалануға және қолданыстағы ресейлік заңнамаға сәйкес — кәсіпкерлік мақсаттар үшін. Басқаша айтқанда, лизинг беруші мүлік сатып алу үшін лизинг алушы, қаржыландырады, болашақ мүлікті пайдалану, содан кейін өтейді өз шығындарын өтеу мен сыйақы арқылы мерзімдік лизингтік төлемдер. Нәтижесінде есебінен инвестициялық қызметті лизинг берушінің толықтырылады негізгі капиталға лизинг алушының.
Инвестициялық бағыты лизингтік қызмет тән лизинг әлемнің көптеген елдерінде. Сонымен қатар, әрбір елде бар белгілі бір ерекшеліктері, айырым түсінуде мәні лизинг тетіктері дамытуды қамтамасыз ететін лизингтік бизнес. Ескере отырып, заңнамалық және нормативтік құқықтық актілерін, сол немесе басқа елдің жасалады және алуан түрлі шарттар лизинг. Ресей заңнамасына сәйкес лизинг жиынтығы болып табылады экономикалық және құқықтық қарым-қатынастар байланысты туындайтын лизинг шартын іске асыруға, оның ішінде және сатып алумен байланысты лизинг нысанасын.
Қарым-қатынастар келісім-шарт бойынша лизинг ретінде қарастыруға болады түрі кредиттік қарым-қатынастар: үш ұстанымын кредиттік қарым-қатынастар — жеделдік, қайтарымдылық және ақылы — да қолданылады лизингтік қатынастар. Түпкі нәтижесі ақша қаражатының қозғалысы кезінде лизинг ұқсас кредиті: мұнда да қажет қайтаруға несие берушіге негізгі борыш және төлеуге пайыздар бойынша.
Азаматтық кодексіне сәйкес Ресей Федерациясы мен Федералдық заң «Туралы қаржылық жалдау (лизинг)» нысанасы лизинг шартының болуы мүмкін кез келген тұтынылмайтын заттар, соның ішінде кәсіпорындар мен басқа да мүліктік кешендер, ғимараттар, құрылыстар, жабдықтар, көлік құралдары мен басқа да жылжымалы және жылжымайтын мүлік. Лизинг нысанасы бола алмайды жер учаскелері мен басқа да табиғи объектілер, сондай-ақ мүлікті федералдық заңдарында тыйым салынады еркін айналыс үшін немесе ол үшін ерекше тәртібі белгіленген өтініш.
Барлық қатысушылар лизингтік операцияларды бөлінеді тікелей және жанама. Тікелей қатысушылар лизинг мәміле, яғни деп аталатын субъектілеріне лизинг жатады тек үш қатысушы: лизинг алушы, лизинг беруші, сатушы (өнім беруші) лизинг мүлкін.
Лизинг алушы — жеке немесе заңды тұлға лизинг шартына сәйкес қабылдауға міндетті лизинг нысанасын белгілі бір ақыға, белгілі бір мерзімге және белгілі бір шарттарда уақытша иеленуге және пайдалануға лизинг шартына сәйкес [23].
Лизинг беруші — жеке немесе заңды тұлға есебінен тартылған және(немесе) меншікті ақша қаражатын иеленеді іске асыру барысында лизингтік мәміле меншігіне мүлік береді, оны лизинг нысанасы ретінде лизинг алушыға белгілі бір ақыға, белгілі бір мерзімге және белгілі бір шарттарда уақытша иеленуге және пайдалануға ауысуына немесе көшу лизинг алушыға меншік құқығының лизинг заты[23].
Сатушы (өнім беруші) — жеке немесе заңды тұлға келісім-шартқа сәйкес сатып алу-сату лизинг беруші лизинг берушіге сатады келісілген мерзімде лизинг заты болып табылатын мүлікті. Сатушы (өнім беруші) беруге міндетті лизинг нысанасы лизинг берушіге немесе лизинг алушыға шарттың талаптарына сәйкес сатып алу-сату[23].
Біздің елімізде кез-келген лизинг субъектілері болуы мүмкін резидент немесе резидент емес Ресей Федерациясының, сондай-ақ кәсіпкерлік қызмет субъектісі шетелдік инвестордың қатысуымен, өз қызметін жүзеге асыратын Ресей Федерациясының заңнамасына сәйкес
Осылайша, лизинг мынадай принципиалды схемасын көздейтін бір мезгілде қорытынды, кем дегенде екі келісім-шарттар — лизинг шартының арасындағы лизинг беруші (лизингтік компания және лизинг алушы және сатып алу-сату шартының арасында лизинг беруші және сатушы (өнім беруші) мүлікті (сур.1).
Сур. 1. Принциптік схемасы қаржылық лизинг.
Лизинг бар ұқсастығы кредитке берілген кәсіпорынға сатып алуға өзіне қажетті мүлік. Сонымен келтірілген анықтау лизинг ретінде қарастыруға болады мүліктік қатынастар ұсыну негізінде лизингтік компанияның лизинг алушыға кредит шарттары классикалық принциптері: мерзімділік, қайтарымдылық және ақылылық. Алайда, бұл тек бір сипаттамаларын лизинг. Басқа негізгі сипаттамасы лизинг негізделеді қатынастар меншік.
Мерзімі ішінде лизинг шартын меншікке тұрғысында жалдау сақталады лизинг беруші, лизинг алушы тек уақытша иелену және пайдалану құқығы осы мүлікті. Иелену үшін осы құқықты лизинг алушы төлейді лизингтік компания тиісті соманы лизингтік төлемдер мөлшері, түрі мен кестесі аудару шарттарымен белгіленетін екіжақты лизинг шартының.
Мерзімі өткеннен кейін лизинг шартының үш сценарийі болуы мүмкін оқиғалардың даму барысында өзара қарым-қатынас серіктестер. Лизинг алушы мүмкін болуына байланысты, ол договорится лизингтік компанияға:
1) объектісін сатып алу мәміле бойынша келісілген баға (қалдық құны мүлік) меншік;
2) ұзартуға лизинг шарты бұрынғы немесе өзге де түзетілген жағдайында, әдетте, біршама жеңілдетілген салыстырғанда первоначальными;
3) қайтаруға жабдық меншік иесіне — лизингтік компанияға шарттың мерзімі өткеннен кейін.
Практикада көбінесе операциялар кезінде қаржы лизингі қолданылады, біріншісі жоғарыда айтылған нұсқалар. Деректері бойынша Топ лизингті дамыту жөніндегі Халықаралық қаржы корпорациясының, 2004 жылы 97% — ын лизингтік келісім-шарттар Ресей көздеген сатып алуға лизинг алушының мүлікті тек 3% мәміле лизинг нысанасына қайтып лизинг берушіге[22].
Белсенді ықпал жасау процесі және орындау сатып алу-сату шартын лизинг шартының болуы мүмкін, сондай-ақ шарттар банктік кредит банк лизингтік компания немесе коммерциялық кредитті арасындағы өнім беруші мүлікті және лизингтік компания; сақтандыру шарттары әр түрлі туындауы мүмкін тәуекелдерді іске асыру барысында лизинг шарты; келісім-шарттар кепіл, кепілгерлік; жеткізу шарты өнім дайындалған жабдықта берілген лизинг; қызмет көрсету келісім шарты лизингтік брокердің және т. б.
Бұл үшін міндетті лизинг болып табылады тек екі шарт, дегенмен, лизингтік операция мүмкін емес өтуі, егер шарт немесе орындалған жоқ қандай да бір жоғарыда келтірілген шарттар. Мысалы, егер лизингтік компания жоқ банкпен шарт кредит болса, онда оған болмауы мүмкін, қажетті құралдарды жасау үшін сатушымен сатып алу-сату шарты. Сол кезде тиісінше жасалмаған және лизинг шарты. Егер лизинг алушы емес, орнатады жеткізу шарты өнім дайындалған » лизингтік жабдықтарға, онда одан туындайтын үлкен проблема уақтылы төлеу бойынша лизингтік төлемдердің, бұл әкелуі мүмкін бұзу лизинг шартын және т. б.
Демек, лизингтік мәміле кешені болып табылады шарттық қарым-қатынас. Сондай-ақ барлық бұл шарттар бір-бірімен және взаимообусловлены.
Жанама қатысушылар лизинг мәміле болып саналады коммерциялық және инвестициялық банктер, олар кредиттейді лизинг берушінің, кепілдік берушісі лизингтік мәмілелерді сақтандыру компаниялар, консалтингтік фирмалар, делдалдар, лизингтік брокерлер және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілер, олар белсенді қатысады өткізу мен ұйымдастыру бойынша лизингтік мәмілелер, бірақ жатпайды, оның тікелей қатысушылары.
Барлық қатысушылар лизингтік операцияларды жүзеге асырады, алдын ала айқындай отырып, экономикалық мүдде. Тараптардың уәждемесі жүзеге асырылуда құқықтары мен міндеттеріне сәйкес белгіленген шарттарда олардың арасындағы.
Осылайша, нақты жағдайларға байланысты құрамы қатысушылар лизинг мәміле өзгеруі мүмкін. Ол кеңейеді іске қосылған кезде мәміле қаржы институттарының (банктердің), сақтандыру компаниялары, делдалдық құрылымдар және т. б. мұндай жағдайда принципиалды схемасы қаржы лизингі іс жүзінде өзгереді, айтарлықтай неғұрлым күрделі схемасын ерекшелігін ескере отырып, әр нақты операцияға, онда, біз анықтағанымыздай, басқа тікелей қатысушылардың берілуі мүмкін үлкен саны және жанама қатысушылар лизинг мәміле. Күрделілігі осы схемаларын көбінесе қажеттілігіне негізделген мүдделерін үйлестіруге көптеген қатысушылар. Бұл жағдай жасауды көздейді үлкен санын шарттар.
1.2. Түсінігі лизингтік төлемді, оның құрамы
Астында лизингтік төлемдермен түсіндіріледі жалпы төленетін сома лизинг алушының лизинг берушіге үшін оған берілген мүлікті пайдалану құқығы — шарттың мәні. Арқылы лизингтік төлемдер лизинг беруші өтейді өзінің қаржылық шығындар сатып алу үшін мүлік және кіріс алады.
«Лизингтік төлемдер кіреді:
· амортизация лизинг мүлкін барлық мерзімі үшін лизинг шартының қолданылу,
· компенсация ақы лизинг берушінің пайдаланылған, оларға қарыз қаражаты,
· лизинг берушінің комиссиялық сыйақысы,
· төлем қосымша қызметтер үшін лизинг берушінің, лизинг шартында көзделген,
· құны сатып алынатын мүлік, егер шартта көзделсе, сатып алу және төлеу тәртібі, көрсетілген құн түріндегі үлестерін құрамында лизингтік төлемдерді
· салығының сомасы лизингтік мүлік.
Лизингтік төлемдер қазіргі уақытта ескеріледі мүлік салығы, қосылған автомобиль жолдарын пайдаланушылардың салығы күтіп-ұстауға арналған тұрғын үй қорының және әлеуметтік-мәдени сала нысандары, лизинг беруші төлеуге тиіс болады, сондай-ақ салық, автокөлік құралдарын сатып алуға, егер лизингке болады тапсырылуы автокөлік құралдары. Іс жүзінде алғашқы үш аталған салықтарды есепке алынады комиссиялық сыйақы, лизинг берушіде, ал салығы көлік құралдарын сатып алу — мүлік құнының немесе қосымша шығындар лизинг беруші.
Шарт жасасу кезінде тараптар белгілейді, жалпы сомасы лизингтік төлемдердің нысанын, есептеу әдісін, кезеңділігін жарналарды төлеу, сондай-ақ оларды төлеу.
Нысан бойынша төлем лизингтік төлемдер арқылы жүзеге асырылуы мүмкін ақшалай нысанда өтем (өнімдермен немесе қызметтермен лизинг алушының), сондай-ақ аралас нысан. Бұл ретте, өнім бағасы немесе қызмет көрсету лизинг алушының белгіленеді қолданыстағы заңнамаға сәйкес. Басым ақша есеп айырысу нысаны.
Есептеу әдісі бойынша лизингтік төлемдердің тараптар таңдай алады:
«әдісі тіркелген, жалпы сомасы болған, жалпы төлемдердің сомасы есептеледі тең үлестермен шартының бүкіл мерзімі ішінде сәйкес тараптармен келісілген мерзімділікпен (бұл ең жиі қолданылатын тәжірибеде лизингтік төлемдерді есептеу әдісі);
әдісі «авансом» лизинг алушы шарт жасасу кезінде төлейді лизинг берушіге аванс тараптар келіскен мөлшерде, ал қалған бөлігі жалпы сомасы лизингтік төлемдер ай сайын аванс) есептеледі және төленеді шарттың қолданылу мерзімі ішінде, төлемдерді есептеген кезде тіркелген жалпы сомасы;
әдісі «минималды төлемдер», яғни, жалпы сомасы төлемдер кіреді амортизация сомасы лизингтік мүлікті шарттың бүкіл қолданылу мерзіміне, төлем пайдаланылған лизинг беруші, қарыз қаражаты комиссиялық сыйақы және жалақы қосымша қызметтер үшін лизинг берушінің шартта көзделген құны, сондай-ақ сатып алынатын лизингтік мүлікті, егер сатып алу шартта көзделген.
Шартта лизинг тараптар белгілейді кезеңділігі төлемдер (жыл сайын, тоқсан сайын, ай сайын, апта сайын), сондай-ақ енгізу мерзімдері төлемақы айдың күндері бойынша.
Негізінен қолданылады мерзімдік төлемдер, дегенмен болуы мүмкін және бір жолғы. Бірақ есептеу тәсілі мерзімдік құнын өтеуге мүлкін астам барлығы сәйкес келеді және мәні бойынша қаржылық лизинг.
Біржолғы төлем түрі айналдырады лизингтік мәміле жай сатып алу үшін мүлікті тиімсіз кәсіпорындарға, закупающим жабдық қаржылық лизинг шарттарында.
Тәсілі бойынша енгізу лизингтік төлемдер ерекшеленеді енгізуге тең немесе өзгерген үлестермен. Бұл пайдаланылуы мүмкін тәсілі отырып, прогрессивті (увеличивающимися) көлемі төлемдер мен тәсілдері с регрессивными (уменьшающимися) көлемі үлестерінің лизингтік төлем.
Іс жүзінде екеуі де енгізу тәсілін лизингтік төлемдер қолданылады жиі. Негізінен байланысты, қаржылық жағдайын және төлем қабілеттілігін лизинг алушы.
Төлем тәсілін таңдау – бұл маңызды шарттарының бірі-лизинг шарты.
Алғашқы уақытта пайдалану лизингтік құрал-жабдықтардың лизинг алушының әлі жеткіліксіз болуы мүмкін қолма-қол ақша. Лизингтік компания бұл жағдайда мүмкін пойти навстречу мүдделеріне лизинг алушы мен шартта қарастырылсын кемітілген мөлшері лизингтік төлемдер.
Егер лизинг алушының қаржылық жағдайы жақсы болса, ол өтеуге үлкен бөлігі тиісті шарт бойынша оған төленуге тиісті жалпы соманы лизингтік төлемдер. Бұл жағдайда қаржы лизингі шартында қарастыруға болады аванс.
Кез келген қолданылатын тәсілі, енгізу лизингтік төлемдердің ажырамас бөлігін лизингтік келісім-шарттың кестесі лизингтік төлемдерді көрсете отырып, нақты күні белгіленеді. Бұзу лизинг алушы мерзімі төлем кестесіне лизингтік төлемдер әкеледі экономикалық санкциялар.
Негізінде таңдау ең қолайлы есеп айырысу нысандары жатыр шамасы жалпы сомасы лизингтік төлемдер. Бұл шама тұрақты емес, ал тәуелді, сол өлшемдердің, олар таңдап негіздеу әдістемесін лизингтік төлемдерді есептеу. Тезірек осындай әдістемемен қарастырылған құнын өтеу лизингтік құрал-жабдықтардың, соғұрлым аз сомасы асып қалған, оның құны.
Егер лизинг алушы көшіреді төлеуге бірінші төлемдерді, неғұрлым кеш мерзімге, онда бастапқы жабдық құны есебінен ұлғаяды есептелген пайыз лизингтік құрал-жабдықтар және несие.
Қаржы лизингі шартында көзделуі мүмкін лизинг мүлкін сатып алу. Бұл жағдайда тараптардың келісімі бойынша қалдық құны тең немесе неравными үлестермен енгізіледі лизингтік төлемдер.
Жалпы, тұрғысынан лизинг алушының қолданылуы кез-келген есептеу әдістемесін лизингтік төлемдердің тиіс ізіне бір мақсаты – пайдалануға лизингтік мәміле ретінде ресурстар үнемдеуші фактор өткізу үшін меншікті инвестициялар.
1.3. Артықшылықтары лизинг басқа қаржыландыру түрлерімен.
Жиі лизинг салыстырады әдеттегі жалға. Мұндай салыстыру негізделген, өйткені лизинг бойынша РФ АК түрі болып табылады дәл жалдау қатынастар. Келтірейік жалпы сипаттамалары жалдау және лизинг, сондай-ақ айырмашылықтар лизинг жалға алу қалыпты, оны түсінуде.
Себебі кең тарату лизинг болып табылады оның бірқатар артықшылықтары басқа салыстырғанда инвестициялау нысандары. Олардың негізгілері мыналар болып табылады:
Лизинг артықшылықтары кәсіпорындар үшін — жалға алушылар.
Лизинг мүмкіндік береді кәсіпорын – лизинг алушыға өндірісін кеңейтуге және орнатуға қызмет көрсету жабдықтарының ең ірі бір жолғы шығындар мен қажеттілігі қарыз қаражатын тарту.
Өзара айырмашылықтары мен жалдау және лизингтік қатынастар[18]
.
Лизинг жол береді 100-пайыздық қаржыландыруды қажет етпейді жылдам қайтару барлық қарыз сомасының;Лизинг қаржыландыруды қамтамасыз етеді лизинг алушы нақты қажеттілікке сәйкес қаржыландырылатын активтер. Бұл, әсіресе, тиімді ұсақ қарыз алушылар үшін мүмкін емес осындай ыңғайлы және икемді қаржыландыру арқылы несие немесе жаңартылатын кредит, қандай астамын қомақты. Лизингтік келісім болуы мүмкін әзірленді ерекшелігін ескере отырып, лизинг;
1. Көптеген лизинг алушылар бар ұзақ мерзімді қаржылық жоспарларды іске асыру барысында, олардың қаржылық мүмкіндіктері үлкен дәрежеде шектелген. Лизинг еңсеруге мүмкіндік береді мұндай шектеулер және, осылайша, ықпал етеді, үлкен ұтқырлық кезінде инвестициялық және қаржылық жоспарлау;
2. Кезінде лизинг мәселелері сатып алу және активтерді қаржыландыру бір мезгілде шешіледі;
3. Активтерді сатып алу үшін лизинг арқылы орындайды «алтын ереже» қаржыландыру, оған сәйкес қаржыландыру жүзеге асырылуы тиіс барлық мерзімі ішінде активті пайдалану. Егер сатып алу кезінде активтің пайдаланылатын қарыз капиталы, яғни, әдетте, талап етіледі тез өтеу несие, ол пайдалану мерзімі активтің;
4. Лизинг икемділігін арттырады лизинг алушының шешім қабылдауда. Сол кезде тек «альтернатива емес, сатып алу, лизинг лизинг алушы-кең таңдау. Бірі-лизингтік келісім-шарттар әр түрлі шарттармен лизинг алушы таңдай алады, сол, ол неғұрлым дәл жауап беруші оның қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне;
5. Сонымен бірге, лизингтік төлемдер бекітілген кесте бойынша, лизинг алушы бар мүмкіндіктерін үйлестіретін жұмсалатын шығындар күрделі салымдарды қаржыландыру және іске асырудан түсетін түсімдер өнімді қамтамасыз ете отырып, үлкен тұрақтылық, қаржы жоспарларының, бұл орын жабдықтар сатып алу кезінде;
6. Бұл бөлігі инвестицияланған қаражаттың қайтарылуын қамтамасыз ету болып саналады лизинг нысанасы болып табылатын меншікті лизинг беруші, алу оңай келісім-шарт бойынша лизинг қарағанда, баламалы оған несиеге сатып алу үшін сол активтердің;
7. Пайдаланған кезде лизинг лизинг алушы пайдалана алады артық өндірістік қуаттар, ол кезде сол актив. Уақытша босаған қаржылық ресурстарды, лизинг алушы мүмкін басқа мақсатта пайдалануға;
8. Себебі лизинг-ұзақ уақыт бойы қызмет етеді құралы іске асыру, өнім өндіру болса, онда мемлекеттік саясат, әдетте, бағытталған ынталандыру және кеңейту, лизингтік операциялар;
9. Жағдайда, төмен кірістілік, лизинг алушы пайдалана алады қайталанатын отыр лизингті мүмкіндік беретін, алған жеңілдікті салық пайда;
10. Лизинг мүмкіндік береді лизинг алушыға мекені жоқ, елеулі қаржы ресурстарын бастау, ірі жобасы;
11. Алу мүмкіндігі жоғары тарату лизинг затының құнынан соңында келісім-шарт болып табылады көптеген жағдайларда анықтайтын қабылдау үшін лизинг жалға алушылар.
12. Барлық лизингтік төлемдер лизинг алушының өзіндік құнына жатқызылады, сол арқылы азайта отырып, салық салынатын базаны пайда салығы бойынша.
13. Әдетте, Ресей тәжірибесі бола тұра, балансында лизинг беруші объектіні лизинг ұлғайтпайды мөлшері жатады. Сөйтіп, лизинг алушы возмещая лизинг берушіге төлеу бойынша шығыстар салық мүлікті өзінде де жатқызады, олардың шаруашылық қызметінің нәтижелері.
14. Лизинг нысанасы, лизинг шарты есепте лизинг алушының баланстан тыс шоттарда, және сол жағдайда, егер бұл мүлік теңгемен қайта есептелінеді арналған несие құралдары, оның бухгалтерлік теңгерімінде жоқ ұлғаюы кредиторлық берешек. Бұл жағдай мүмкіндік береді лизинг алушыға ұлғайту кредиттік рейтинг қаржы құрылымдарында, яғни мүмкіндіктері лизинг алушының алу бойынша қосымша қарыз төмендемей отыр.
15. Лизинг мерзімі, әдетте, сәйкес келеді кезеңге амортизация лизинг нысанасын, бірақ лизингтік келісім-шарт әдетте кем. Мерзімі көп болған сайын, лизинг және тиісінше, төмен қалдық құны мүлікті, еркін пайдалану жағдайлары мүліктің оны одан әрі пайдалану.
Артықшылықтары лизинг лизингтік компаниялар үшін.
1. Меншік құқығы лизингке берілетін мүлік береді елеулі салықтық жеңілдіктер. Компанияның жоғары деңгейдегі салық салынатын пайдаға емес иемденеді бөлігі салық жеңілдіктері бар лизинг жеңілдікті режимі салық салу пайда арқылы неғұрлым төмен ставкасын жалдау ақысының қарағанда, пайыздар кредит бойынша сатып алу және сол мүлікті.
2. Өйткені лизингке берілетін мүлік болып қалады лизинг берушінің меншігінде, соңғы пайдалана алады бұл мүлікті өндірістік емес мақсаттарда (мысалы, қосымша қамтамасыз ету ретінде қайтарымдылық кредиттік қаражат).
3. Жоғары тарату құны кейін жеделдетілген амортизация лизинг нысанасын. Қайтару оның бір бөлігін сатудан кейін лизинг нысанасын әкелуі мүмкін жеткілікті үлкен пайда.
4. Көмек сату сатушыға лизинг нысанасын тарапынан лизинг беруші. Осындай келісімдерге сәйкес, сатушы атынан лизинг берушінің өз клиенттеріне қаржыландыру жеткізу өз өнімдерін көмегімен лизинг.
5. Инвестиция нысанында мүлікті айырмашылығы ақша несие қаражаттарды қайтармау тәуекелін төмендетеді, себебі лизинг беруші сақтайды, меншік құқығы берілген лизингке мүлік.
6. Негізгі рөлі дайындау және өткізу кезінде лизингтік операциялар болып қалады лизинг беруші. Бұл қызмет уақытты алмайды, аз үлесін комиссиялық сыйақы лизинг беруші.
7. Лизинг беруші алуға мүмкіндігі бар іздестіруге қосымша қаржы ресурстары жалғастыру үшін және қызметін кеңейту, келешекке лизингке тапсырылған мүліктің немесе оралымды басқару құқығын бере отырып, талап ету құқығын лизингтік төлемдер.
8. Лизинг жібереді қаржылық ресурстарды тікелей сатып алу материалдық активтер, осылайша, мәселені шешпей, мақсатсыз пайдаланылған несие қаражатының (яғни, мәміленің айқындылығын).
9. Инвестициялар өндірістік құрал-жабдықтар лизинг арқылы кепілдік береді генерациялау табыс, лизинг бойынша міндеттемелерді жабатын.
Артықшылықтары лизинг сатушыға лизинг мүлкін.
1. Лизинг мүмкіндік береді ең тиімді түрде келісу мүдделер өндірушілер мен тұтынушылар.
2. Жеткіліксіз жағдайларда тарапынан мүдделілік коммерциялық банктердің инвестиция өндіру, дамымауының қайталама нарығының корпоративтік қағаздар, қорқып «, ресейлік» тәуекелдерді тарапынан батыстық инвесторлар, өндірістік кәсіпорындар бар өте шектеулі мүмкіндіктері тарту құралдарын сатып алуға қажетті технологиялық жабдықтар.
3. Сонымен қатар, тіпті ірі компаниялар-жабдықтарды жеткізушілер ие емес) осылайша, көлемі айналым капиталын қажет жүзеге асыру үшін жүйелі қаржыландыру өз клиенттерінің Ресейдің құрал-жабдықтарды сатып алуды ұсыну арқылы төлемдерді бөліп-бөліп төлеу мерзімі 12-18 айға. Жалпыға мәлім, бұл капиталды көп қажет ететін жобалар физикалық тұрғыдан мүмкін емес өзін-өзі ақтауы үшін 3-6 ай, жеткізушілер кейде келіседі бөліп беруге. Басқа мұздату меншікті айналым қаражатының мерзімін ұзарту әкеп соғады қабылдау жеткізуші тұтас гүл шоғын кредиттік тәуекелдер үшін білікті бағалау және кейіннен басқару талап етілетін белгілі әдіснама және инфрақұрылым.
4. Арасындағы алшақтық жабдықты жеткізушілермен және түпкі өндірушілер тиіс толтыру кредиттік мекемелер және лизингтік компаниялар. Мысалы, мамандардың бағалауы бойынша, үштен бірі барлық жабдықты сату АҚШ-та соңғы өндірушілерге қаржыландырылады дәл лизингтің көмегімен.
Үшін жабдықтарды жеткізушілер әріптестік лизингтік компаниялар мынадай басымдықтар береді:
1. Лизинг – қаржы құралы, оның көмегімен жабдықты жеткізуші мүмкін едәуір көлемін өз сату, себебі әлеуетті сатып алушы жабдықтарға ие бола отырып, тек 25-30%), жабдықтың құнынан көмегімен лизингтік компанияның және оның мүмкін емес, жабдық сатып алу үшін оның толық құны;
2. Лизинг әкеп соғады қарқынды клиенттік базаны кеңейту; – клиенттер алмаған алаңдатпай айналымдағы қаражат жабдықты сатып алуға, енді болуы мүмкін, сіздердің сатып алушылар. Әлеуетті өнім ынтымақтастық жасаған лизингтік компания, пайда лизингтік қаржыландыру тетігі өз клиенттері үшін. Бұл ретте жеткізуші жеткізуді жүзеге асырады ешқандай рассрочек үшін төлемдер құрал-жабдық;
3. Қалыптастыру өнім берушінің күшті бәсекелестік артықшылығы – тек бірнеше жеткізушілер жабдықтарын ресей нарығында ұсынады лизинг өз клиенттері үшін. Үндеу нарығы туралы өтініш болған кезде осындай қызметтер (жабдықтарды сату лизинг) – бұл қуатты серпін алға мүмкіндік беретін клиентуру бәсекелестер;
4. Лизинг мүмкіндік жасайды қосымша кіріс алу сервисте жабдықтарды, берілген лизинг, сондай-ақ қайта сату үшін алынған лизинг беруші у лизинг алушылардың төлемейтін және қайтарылған өнім берушіге жабдықтарды. Міндетті шарты бірлескен жұмыс болып табылады міндеттеме кері сатып алу жабдықтарды жеткізуші алдын-ала келісілген дисконтталған құны дефолт жағдайында клиент тарапынан алып қойылғаннан кейін оны лизинг беруші.
5. Негізгі артықшылығы ынтымақтастық лизингтік компаниялар болып табылады, яғни, лизингтік компаниялар жабдықтарды жеткізушілер кеңес мүмкін өз клиенттеріне ғана емес, ең жақсы жабдықтар, бірақ және ұсынуға қаржыландырудың нақты әдісін сатып алу.
6. Мәміле сатушыға ұқсайды одан кем қауіпті, себебі лизинг беруші өзіне қайтару қаупін мүліктің құны лизингтік төлемдер арқылы.
Банктер үшін қатысатын лизингтік операциялар болуы мүмкін мынадай артықшылықтары бар:
1. Бірінші көрсетеді банктер, – бұл елеулі салық артықшылықтары, олар айтарлықтай төмендетуге мүмкіндік береді мәміле құны. Дәл осы фактор себепші лизингті дамыту батыс елдерінде. Төмен мәміле құны көтеруге мүмкіндік береді ықтималдығы жобаларды жүзеге асыру және төмендетеді ауыртпалығы қарызды қарыз алушылар үшін, және, нәтижесі ретінде, сапасын арттырады берілетін қарыздар;
2. Екінші артықшылығы аумағында жұмыс істейтін Ресей қазіргі уақытта табылатындығында кейбір заңнамалық жеткілікті пысықталмаған үшін қабылданған рәсімі бойынша өндіріп алу қамтамасыз ету превращалась » затруднительный процесс ошақтарында кейде ұзақ уақыт бойы, және нәтижесінде емес, приносящий сезім толық сенімділік, оң. Лизинг, бір жағынан, жоя алады көрсетілген мәселені, өйткені кредитор құқығын өзіне қалдырады меншік қамтамасыз ету. Мүмкіндігін күшейту және құқық банктің өтініші бойынша өндіріп алуды қамтамасыз етуге тиіс сапалы жақсартуға әкелуі кредит жасауға өміршең саны көп инвестициялық жобалар;
3. Лизингке беру өндірілген құрал-жабдықтарды шетелден тартуға мүмкіндік береді арзан ақша қаражаты шетелдік қаржы мекемелері немесе ақша қорлары мемлекеттердің мүдделі өнімді экспорттау өз өнеркәсіп Ресей;
4. Лизинг – салыстырмалы жаңа түрі қаржыландыру үшін еліміздің ететін ұйымдарға (банк клиенттеріне) жүзеге асыру өндірісті қайта ұйымдастыруды тартпай-ақ, бұл үлкен ақша ресурстарын айналым қаражаты;
5. Мүмкіндігі банктің қол жеткізуге неғұрлым жоғары дәрежедегі өтімділік кредиттік портфель.
Лизинг артықшылықтары ел үшін лизинг алушы:
1. Лизинг арасындағы бәсекелестікті арттырады қаржыландыру көздері;
2. Лизинг арттырады жалпы қаржы салу деңгейі;
3. Сомасы лизингтік мәмілелерді есепке алынбайды есептеу ұлттық берешек, яғни мүмкіндігі пайда болады асуы лимиттер кредиторлық берешекті белгіленген Халықаралық валюта қоры бойынша жекелеген елдер.
Кемшіліктері лизинг:
Бірге жоғарыда аталған артықшылықтары, лизинг бар және кемшіліктер орын алған қаржы – несие саласындағы және шешілмеген бухгалтерлік проблемалар:
1. Ұзақ мерзімде несие лизинг ерекшеленеді жоғары күрделілігі ұйымдастыру, ол үлкен саны.
2. Лизинг алушы үшін лизинг бермейді бірқатар кемшіліктері бар, сияқты:
v қаржы лизингі кезінде жалдау төлемдері тоқтатылған жоқ соңына дейін келісім-шарт, тіпті ғылыми-техникалық прогресс жасайды лизингтік мүлікті ескірген;
v лизинг алушы емес ұтады арттыруға қалдық құны жабдық.
v қайтармалы халықаралық лизинг, салынған салық негізде, ауық-ауық мойынын шығындармен ел үшін лизинг беруші.
v халықаралық мультивалюталық лизингтік мәмілелер жоқ толық кепілдік валюталық тәуекелдер), мәселе көшіріледі, бір қатысушысы басқа).
Алайда, оң сәттер тән лизинг әлдеқайда артық теріс, ал тарихи даму тәжірибесі лизинг көптеген елдерде растайды оның маңызды рөл жаңарту өндірісін кеңейтуге, өнімді өткізу және инвестициялық қызметті жандандыру. Әсіресе тартымды лизинг кетпейтін енгізе отырып, салық және амортизациялық жеңілдіктер.
Кәсіпорын ЖАҚ «Зинвест» құрылды 1985 ж. 1995 жылы ол болып қайта құрылды жабық акционерлік қоғамы.
Заңды мекен-жайы: Мәскеу, Волгоград даңғылы, 21, стр. 2.
Құрылтай құжаты акционерлік қоғамының жарғысы болып табылады, талаптар, оның орындауы үшін міндетті қоғамның органдары мен акционерлері. Қоғамның жарғысына мынадай мәліметтер болуы тиіс:
• толық және қысқартылған фирмалық атауы қоғам;
• қоғамның орналасқан жері;
• түрі қоғам;
• саны, номиналды құны, санаты акциялар;
• акционерлердің құқықтары;
• қоғамның жарғылық капиталының мөлшері;
• құрылымы мен құзыретін, қоғамның басқару органдарының және
шешімдер қабылдау тәртібі;
• дайындау және өткізу тәртібі акционерлердің жалпы жиналысының, соның ішінде мәселелердің тізбесі бойынша шешім қабылданатын қоғамның басқару органдары көпшілік дауыспен немесе бірауыздан;
• мәліметтер қоғамның филиалдары және өкілдіктері туралы.
Басқару органдары акционерлік қоғам болып табылады акционерлердің жалпы жиналысы және бас директоры, ол ағымдағы қызметіне басшылықты жүзеге асырады.
Жоғарғы басқару органы-акционерлік қоғам акционерлердің жалпы жиналысы болып табылады.
Бас директоры қызметіне жалпы басшылықты жүзеге асырады қоспағанда, қоғамның жатқызылған мәселелерді шешу жалпы акционерлердің жалпы жиналысының құзыретіне
Тексеру комиссиясы қоғам акционерлерінің жалпы жиналысында сайланады, қоғамның жарғысына сәйкес. Ол жүзеге асырады қаржы-шаруашылық қызметін бақылауды қоғам. Тексеру қоғамның қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асырады, қоғам қызметінің нәтижелері бойынша жыл, сондай-ақ, кез келген уақытта бастамасы бойынша тексеру комиссиясының қоғам акционерлерінің жалпы жиналысының шешімі. Тексеру қорытындысы бойынша қоғамның қаржы-шаруашылық қызметіне тексеру комиссиясы тиісті қорытынды жасайды.
Бағыттары кәсіпорынның өндірістік қызметі:
§ жаңа құрылыс;
§ нысандарды қайта жаңғырту және жөндеу, тұрғын үй және инженерлік мақсаттағы объектілерді, денсаулық сақтау және білім беру;
§ жобалау алдындағы жұмыстар;
§ басқа да қызмет түрлері, жөндеуді қоса алғанда, құрылыс техникасы.
Құрылыс ұйымы қолдайды шаруашылық байланыс дәстүрлі жабдықтаушылармен, сатып алушылармен, тапсырыс берушілермен, сондай-ақ орнатады. Ұйымдастыру шықса, тапсырыс беруші алдында рөлін бас мердігер. Орындау үшін құрылыс түрлерін ЖАҚ «Зинвест» қызметін пайдалана алады басқа мердігерлік ұйымның алдында сөз сөйлейді тапсырыс беруші рөлінде қосалқы мердігердің.
ЖАҚ «Зинвест» Жарғы негізінде әрекет етеді және РФ заңнамасы, мөрі, белгіленген үлгідегі өз атауы жазылған мөрі, тауар белгісі және тауарлық марка, эмблема, есеп айырысу және өзге де шоттары банкте.
Құрылтайшысы «ЖАҚ Зинвест» болып табылады еңбек ұжымы.
ЖАҚ «Зинвест» бар, толық шаруашылық дербестікке анықтау басқару нысандары, қабылданған шаруашылық шешімдер, өткізу, баға белгілеу, төлем еңбек және пайданы бөлу. Ол өз атынан шарттар жасасады, мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарды иеленуге, мойнына міндеттемелер, талапкер және жауапкер болуға төрелік және сот. ЖАҚ «Зинвест» жауапты өз міндеттемелері бойынша барлық қолда бар активтерді, яғни өзінің барлық мүлкімен.
«ЖАҚ жарғылық капиталына Зинвест» 100 000 руб. Ол құралады акциялардың номиналды құны, сатып алынған акционерлер.
«ЖАҚ күшімен Зинвест». енгізілген елеулі үлес қосқан, жаңа құрылыс және қайта жаңарту қолданыстағы құрылыс объектілерін — аурухана ғимараты в Сокольниках арналған үй-жайлар, Промрадтех банктің Воскресенске, тұрғын үй, Кунцево, мейрамхана қ. Серпухове және т. б.
ЖАҚ «Зинвест» өндіреді үлкен ассортименті, қызмет жауап беретін, ұсыныстары бірнеше ірі тұтынушылар топтары, мысалы, Үкімет Мәскеу, банк құрылымдары, денсаулық сақтау Министрлігі, РФ. Әр топтың нақты қажеттіліктерін: Үкімет Мәскеу тапсырыс орналастырады және тұрғын үй салу, банк құрылымдары тартады жоғары, еуропалық деңгейдегі орындалу сапасы интерьер; денсаулық сақтау Министрлігі, РФ тартады, құрылыс сапасын және орташа бағасы.
Өз жұмысында «ЖАҚ Зинвест» жүйелі түрде өндіріске енгізеді озық материалдар және конструкциялар — құрылымдық жабу, жеңіл қоршау конструкцияларын, жаңа технологиялар, металл конструкцияларды монтаждауды, ірілендірілген блоктармен пісірумен тораптарын высокопрочными бұрандалармен және дәнекерлеу жіктерінің ванным тәсілімен.
Өндірістік және экономикалық қызмет анықтайды мәні процесінің жұмыс істеу әрбір өндірістік бөлімше «ЖАҚ Зинвест». Нәтижесі осы процестің шығару болып табылады, олардың әрқайсысы бойынша өнім жасалған «ЖАҚ Зинвест» шарттары, іске асыру, оны тапсырыс берушілерге тарту және алынған қаражатты жаңа процесс.
ЖАҚ «Зинвест» тапсырыстар портфелін қалыптастыру және өндірістік бағдарламасының директоры жүзеге асырады және оның аппараты.
Тәртібі ұйымдастыру және орындау бойынша жұмыстарды жоспарлау ішінде өндіріс бөлімшелерінің бөлуді қоса алғанда, бұйымдар бойынша учаскелер, бригадалар, қалыптастыру жедел-күнтізбелік жоспарларды іске қосу-шығару бөлшектері мен кезектік-тәуліктік тапсырмаларды белгілейді, олардың әрқайсысы өз бетінше.
Ағымдағы қызметіне басшылық жасау үшін ЖАҚ «Зинвест» құрылтайшысы болып тағайындалды директоры негізінде әрекет ететін және шегінде берілген сенімхат кәсіпорын атынан. Ол жалпы басшылықты жүзеге асырады және бүкіл өндірістік — қаржы қызметіне, оның жұмысын ұйымдастырады.
Директоры жауапты жұмыс нәтижелері өкілдіктері сенімхатсыз кәсіпорын атынан ұсына отырып, оның мүдделерін. Оның міндеттері, сондай-ақ кіреді тікелей басқару мынадай бөлімшелері бар: кадрлар бөлімі, жоспарлы-экономикалық бөлім, бас бухгалтер, бас механик, бас инженер, Директордың орынбасары бағыттары бойынша.
Сәйкес міндеттерге кәсіпорынның құрамы мен құрылымдық бөлімшелерінің қабылданды сызықтық-функционалдық басқару құрылымы (сур.2)
Сипаттамасы, басқару құрылымы:
Бас директоры.
Функциясын орындайды жалпы басшылық. Шешімдерін орындайды құрылтайшылар кеңесінің. Тікелей бағынышты болады:
·Қаржы директоры
·Коммерциялық директоры
●Өндіріс жөніндегі директоры
·Техникалық директоры
·Кадрлар бойынша Инспектор
·Кеңсесі
·Кадрлар бойынша Инспектор
·Кеңсесі
Сур.2. Ұйымдық құрылымы «ЖАҚ Зинвест»
Қойылатын біліктілік талаптарына және осы лауазымдарға сәйкес келеді. Жоғары білімі бар, тиісті бейіні бойынша.
Қаржы директоры.
Жоғары қаржылық білім, жұмыс тәжірибесі қаржымен.
Басшылықты жүзеге асырады және тікелей қаржылық саясатын жүзеге асырады. Тікелей бағынышты бар:
·Бухгалтерияға
·Қаржылық тобына
·Заңгер
·Жоспарлы-экономикалық топқа жатады.
Бухгалтерия бақылауды жүзеге асырады және қозғалысының есебі материалдық және ақша ресурстарын кәсіпорын. Бақылайды және жүйелейді шығындар өндіріс орындарында олардың пайда болуы, статистикалық есеп беруді жүргізеді және өзара іс-қимыл жасайды салық инспекциясы. Қаржы тобы қарым-қатынасты жүзеге асырады, банктердің, тұтынушылар мен жеткізушілер. Жүргізеді, қаржылық есептеулер серіктестермен.
Заңгер – қамтамасыз етеді, заңды сүйемелдеу, келісім-шарт жұмыстары, кінәрат талап қою жұмысын мүддесін білдіреді, кәсіпорынның төрелік сотта және басқа да органдарда.
Жоспарлы-экономичекая тобы әзірлеуді жүзеге асырады жоспарлы көрсеткіштерді кәсіпорынның, болжау және әзірлеу перспективалық жоспарларын, өндіріс. |
Медиа-кеңістікте Қазақстан өз аумағында көмір тиелген ресейлік 1700 теміржол вагонының қозғалысын бұғаттап тастаған деген жалған ақпарат тарап жатыр, деп хабарлайды Zakon.kz.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің Көлік комитеті бұл хабарламалар шындыққа жанаспайтын жалған ақпарат екенін ресми мәлімдеді.
Шын мәнінде, Қазақстан аумағында көмір тиелген 1700 бірлік көлеміндегі ресейлік вагондар жоқ. РТЖ жолдарында да Қазақстанға бағытталған я болмаса Қазақстаннан шыққан көмірі бар вагондар тіркелмеген.
Ресей темір жолдарымен штаттық режимде жұмыс істеп жатырмыз, экспорт пен импорт бойынша ешқандай кідіріс жоқ. ҚР ИИДМ Көлік комитеті теміржол инфрақұрылымы және жүк тасымалы басқармасының басшысы Сәтжан Өзбеков
Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі ресейлік транзиттік вагондардың кешігуі туралы жалған ақпаратты – екі ел арасындағы тату көршілік қатынастарды әлсіретіп, беделін түсіруге бағытталған қасақана жасалған іс-әрекет ретінде қарастырады.
Сондай-ақ, ҚР ИИДМ жалған ақпарат таратқаны үшін Қазақстан және Ресей заңнамасында да жауапкершілік көзделгенін еске салады. Жағымсыз жағдайларды болдырмас үшін бұқаралық ақпарат құралдарына осындай мазмұндағы кез-келген хабарламаны бірнеше рет тексеру ұсынылады. |
XX ғасырдың бастапқы кезеңіндегі қазақ прозасында әйел теңсіздігі тақырыбы мүмкіндігінше кеңінен, терең қамтылғаны бәрімізге аян. Әр санаттағы эпикалық туындылардың бастапқыда «Бақытсыз Жамал», «Қалың мал», «Шұғаның белгісі» аталуының өзінен тақырыптық-идеялық сипаты аңғарыла түсетін.
Әсіресе, Ғабит Мүсірепов ұлт әдебиетіндегі ана бейнесін ашуда өлшеусіз еңбек сіңірді. Отбасының ұйытқысы саналатын, жылы жүректі әйелдің, ананың болмысын боямасыз етіп жасауда өзіндік қолтаңбасын қалдырды. Қаламгердің әдеби-шығармашылығының шыңдалуына Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Крылов, Чехов, Толстой секілді орыс классиктері мен батыс классиктерінің әсері мол болғаны анық. Өз дәуірінде жазушыны М. Горькийдің ана тақырыбына жазған романтикалық шығармалары баурап алды. Гуманист жазушының аяулы тіршілік иесі аналардың қоғамдағы рөлі туралы жазған шығармалары Ғ. Мүсіреповтің жігерін жаныды. Ол М. Горькийдің «Адамның анасы» және «Өлімді жеңген ана» атты екі новелласын аударып, өзі де «Ақлима», «Ананың анасы», «Әмина», «Ананың арашасы», «Ашынған ана», «Ер ана», тақырыптарындағы әңгімелерін жазды.
Оның ана бейнесін сомдаудағы жиынтығы ретінде «Ұлпан» атты ірі эпикалық туындысы жарыққа шықты. Ақиқатында, Ұлпан – бүкіл аналардың жиынтық бейнесі, ана тақырыбында жазылған шығармалардың көлемдісі.
Романға қазақ ауылының ғасырлық бейнесі, әдет-ғұрпы, бай мен кедей арасындағы, ел арасындағы жер дауы, жесір дауы кең көлемде арқау болған. Елді ырқына көндіріп, парасатымен бір қауым жұртты баурау – Ұлпан сияқты ақылды, дана әйелдердің болмысына, табиғатына тән қасиет. Қаламгер қиялында жасалған Ұлпан – аналардың анасы.
Ғабиттен бөлек, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Спандияр Көбеев сынды ұлт әдебиетінің ұстындары қазақ қызының тағдыры, бүгіні деген мәселені көркем әдебиетке әкелуде орыс әдебиетіндегі Ф.Достоевский, Л.Толстой, И.Тургенов сияқты классиктердің қатыгез реалистік шығармаларына емес, сентименталды сезімге құрылған туындыларға кеңінен назар аудара отырып қаузаған сыңайлы. Содан да болар, Қамар сұлудың тағдыры оқырманды баурай түседі. Ақбілек, Шұға, Ғазиза, Күнікей, Шолпандар – реалистік прозаның жемісі. Оның әрқайсысы өткен ғасырдағы бейнелерді ашып берді.
Жалпы аналар, әйелдер бейнесін Ж.Аймауытовтың «Ақбілегінен», Б.Майлиннің «Раушан коммунисі» мен «Күлпашынан», М.Әуезовтің «Абай жолы», «Қорғансыздың күнінен», М.Мағауиннің «Аласапыранынан», Ш.Мұртазаның «Ай мен Айшасынан» да айқын байқай, аңғара түсесіз. Мұнда жастық, сұлулық, бекзаттық, адамгершілік, сезім атаулы ұғымдардың ортақ жиынтығы жасақталған. Аты аталған туындылар қазақ әдебиетіндегі аналар мен әйелдердің көлемді галереясын қалыптастырған көркем шығармаларға жатады.
Жалпы қазақ прозасындағы аналар бейнесі, тұтастай алғанда бір жиынтық, бір желі. Аталмыш шығармалардағы бейнелердің қозғалысы, шығарманың композициясы, қуаттылығы, сол кезеңдердегі тыныс-тіршіліктің жаршысы, куәгері.
Әсілінде біз кейде әлем әдебиетімен әуестеніп кететініміз бар. Танауымыз делдиіп, Флобердің Мадам Бовариін оқығанымызды сөз етеміз. Мақтаймыз, мадақтаймыз. Әлем әдебиетіндегі әйелдер бейнесінің фишкасына да балап қалатындарымыз баршылық. Некелі күйеуінің көзіне шөп салып, оны өмір бойы алдаған образ бізге өнеге ме? Өзін де, Шарль Бовариді де өлімге жеткізген бейнелер бізге қымбат па? Құнды ма? Әлде бізге Стендальдың Реналь ханымы үлгі ме? Рас, олар – әлем әдебиетіндегі үздік туындылар. Әйелдер бейнесінің үздіктері де болар… Бірақ, толыққанды ана бейнесін құрай алмайды.
Бір айтпағымыз, әлем әдебиетімен бір қатарда қазақ әдебиетінде де аналар бейнесі толыққанды жасалды. Көз алдымызға мейірім, еңбекқорлық, моральдық тұрғыдан ішкі әлемі бай нәзік жандыларды елестеткіміз келсе, жоғарыда өзіміз аттарын атаған қазақ қаламгерлерінің туындыларына жүгінеміз. Аттарын атап, шығармаларын тілге тиек еткенімізден бөлек қаншама типтік образдар бар біздің әдебиетте? Жеткілікті ме, жеткілікті.
Уақыт көші, өркениет өрісі ешқашан бір орнында тұрмақ емес. Қазіргі қалам ұстаған жас жазушылар әзірге аналар, әйелдер бейнесінің бүгінгі келбетін қалыптастыруда елеулі еңбек ете қоймағанымен, алдағы уақытта әдебиетқұмар аудиторияға бүгінгі аналардың образын жасап береді деген сенім бар. Әдебиетті оқығанда алдымен ұлт әдебиетіне зейін қойған ләзім. Өйткені, тамырымыз қазақ әдебиетінде, қазақылықта жатыр. Ендеше, ұлт әдебиетінің уызына жарығаннан асқан бақыт жоқ та шығар… |
ҚР Президентінің Жолдауы аясында М.Әуезов атындағы ОҚУ колледжі жастарымен «New public management» тақырыбында кездесу өтті.
AMANAT партиясы Шымкент қалалық филиалының Атқарушы хатшысы Жанар Бектаева, қалалық мәслихат депутаты Бақыт Қыдырбаев Мемлекет басшысының Жолдауындағы басым бағыттарға тоқталып, оны іске асыру мәселелерін талқылады.
Спикерлер жаңа экономикалық саясат, жастар кәсіпкерлігін дамыту, әлеуметтік саланың әлеуетін көтеру, адами капиталды дамыту, саяси реформаларды жан-жақты түсіндіріп берді.
– Мемлекет басшысы өз Жолдауында ел дамуының алдағы басым бағыттарын нақтылап берді. Адами капиталды дамытуға жеткілікті қолдау көрсетілуде. Қазір білім, медицина саласында жаңа технологиялар енгізіліп, бәсекелестік артып келеді. Бәсекелестік заманында білім алып, өз салаларыңның үздік маманы болуларың керек, – деді Ж.Бектаева.
Мәслихат депутаты Б.Қыдырбаев ендігі кезекте «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» қағидасын ұстанып, жастарды Әділетті Қазақстанды құруға өз үлестерін қосуға шақырды. |
JCR Web of Science Core Collection ™, әлемдегі ең ірі баспагерлерден тәуелсіз жаһандық дәйексөздер базасындағы сапалы журналдардың, кітаптардың және конференциялардың флагмандық жинағынан алынған 2020 мәліметтеріне негізделген. Құрылымдық деректерді Clarivate сарапшыларының ғаламдық тобы басқарады, олар журналдың әсерін нақты бағалауды қамтамасыз ету үшін жинақталған жинақтарды үнемі бағалайды және таңдайды. Бұл түсініктер зерттеушілерге, баспагерлерге, редакторларға, кітапханашыларға және демеушілерге журналдың әртүрлі аудиториялар үшін құндылығын анықтайтын негізгі факторларды зерттеуге, JCR-де қол жетімді мәліметтер мен көрсеткіштердің кең массивін тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
2021 жылға арналған маңызды оқиғалар: Осы жылы басылымға бес континенттегі 113 елден 20000-нан астам журнал және жаратылыстану, әлеуметтік, гуманитарлық және гуманитарлық бағыттағы 254 ғылыми санаттар кіреді.
14000-нан астам журналда кем дегенде бір Gold Open Access басылымы бар, оның 4600-ден астамы толық қол жетімді.
Жаңа кеңейтілген мазмұн: осы жылы JCR-ге 8,771 журнал қосылды, және мазмұны Web of Science Core Collection бойынша кеңейді. Өнер және гуманитарлық дәйексөздер индексі (AHCI) ™ және Жаңа дереккөздерге сілтеме индексі (ESCI) ™ осы жылы бірінші рет JCR құрамына енгізіледі, бұл мазмұнның 70% -дан астамын құрайды. Сонымен қатар, JCR журналы әдебиеттерімен қамтылуы енді Web of Science Core Collection барлық журналдары қамтыған зерттеулердің барлық спектрін көрсететін болады.
Журналға сілтеме жасаудың жаңа индикаторы: Clarivate-те Ғылыми Ақпараттық Институты (ISI) ™ әзірлеген бұл жаңа көрсеткіш – алдыңғы үш жылдықта жарияланған мақалаларға сілтеме жасаудың санат бойынша нормаланған орташа әсері. пәндер бойынша оңай түсіндіріледі және салыстырылады. … Журналға сілтеме жасау балдары Web of Science Core Collection барлық журналдары үшін, соның ішінде журналдың импакт-факторы жоқ журналдар үшін есептеледі (JIF) ™.
Жаңа пайдаланушы интерфейсі: 2021 JCR жаңартылған пайдаланушы интерфейсін ұсынады, ол сізге оңай және интуитивті түрде қабатты, бай JCR деректерін зерттеуге және бейнелеуге мүмкіндік береді. Жаңа графика деректерді тереңірек зерттеуге мүмкіндік беріп, іздеуді жеңілдетіп, тікелей жолмен қолданушы тәжірибесін жақсартады. Жаңа интерфейс пайдаланушылардың кең пікірлеріне негізделген және жаңа және ескі платформаларға қосарлы қол жетімділік 2021 жылдың соңына дейін қол жетімді болады.
Ерте қол жетімділік мазмұны: биылғы шығарылымда кеңейтілген мақалада ресми жарияланғанға дейін «стенограммада» көрсетілгендей, жаңа зерттеулердің алғашқы қол жетімділігін көрсететін ерте қол жетімділікке арналған мақалалар ұсынылады.
Дереккөз: https://clarivate.com/news/clarivate-releases-journal-citation-reports-naming-the-worlds-leading-journals/
Permanent link to this article: https://lib.kstu.kz/kz/clarivate-2021-zh-zhurnal-a-silteme-zhasau-turaly-esepter-shy-arady/ |
17 сәуір күні Қалжыр орта мектебінде қыздар арасында волейболдан ҚР Білім беру ісінің үздігі, 1994- 2008 жылдардағы Қалжыр орта мектебінің директоры, жоғары санатты мұғалім Ә.Х.Сайкеновты еске алуға арналған аудандық дүбірлі дода болып өтті. Бұл турнир аудандық спорт және дене шынықтыру бөлімінің бастамасымен биыл 5 рет ұйымдастырылып отыр. Бұл сайысқа аудан мектептерінен 10 команда, көршілес Зайсан ауданынан 1 команда қатысты. Турнирге 11 команданың қатысуы мектеп оқушылары арасында спортқа деген қызығушылықтарының артып, салауатты өмір салтына дәлелі деп санауға болады.
Турнирдің ашылу салтанатында сөз алған Күршім аудандық денешынықтыру және спорт бөлімінің бастығы Қайрат Бақтияров турнирдің мақсаты мен маңыздылығына тоқталып өтті. Келесі кезекте Қалжыр орта мектебінің директоры Бақытжан Жақияқызы Әбікен Хасенұлының қызметтік жолын, жақсылығын, жеткен жетістіктерін атап өтті. Студенттік өмірді бірге өткізген досы, Зайсан ауданы Біржан орта мектебінің директоры Нұрбек Бейсенов досы жайлы тебірене еске алып, осындай ізгі іс –шара ұйымдастырушыларға, жары Сайкенова Айжанға алғысын білдірді. Келесі кезекте бауыры, Қалжыр ауылдық округ әкімі Эрлан Көшкіншінов, досы аудандық мәслихат депутаты Жанат Әзімбаев Әбікен Хасенұлын жақсы сөздермен, жылы лебізбен еске алысып, турнирге қатысушы командаларға сәттілік тіледі. Бас төреші Жәнібек Жеңсікбаев жарыс ережесімен таныстырған соң сайыс басталып та кетті.
Ойын барысында Күршім, Бурабай, Құйған, Қаратоғай, Теректібұлақ, Қарой, Боран, Теректі №1, Теректі №2, Зайсан, Қалжыр командалары өзара бақ сынасты. Әр команда жарысқа жақсы дайындықпен келгенін көрсете білді. 1 айналымнан өтіп, финалға қатысқан Теректі №1, Теректібұлақ, Зайсан командаларының ойыны тартысты болды. Жарыс соңында 1 орынды Зайсан командасы, 2 орынды Теректі №1 командасы, 3 орынды Теректібұлақ командасы иеленді. Бұл командалар Күршім аудандық денешынықтыру және спорт бөлімінің арнайы тағайындалған ақшалай сыйлықтары мен мақтау қағаздарымен марапатталды. Қызықты ойын көрсетіп, «Үздік қорғаушы» атағын Зайсан командасынан Серікова Айым, «Үздік шабуылшы» атағын Теректі №1 командасынан Оралова Гүлнұр, «Үздік байланыстырушы» атағын Теректібұлақ командасынан Камалидинова Толғанай иеленді. Жарыс соңында Сайкенова Айжан турнирді ұйымдастырушыларға, мектеп әкімшілігіне, келіп қатысқан командаларға алғысын білдіріп, Сайкеновтар отбасы атынан әр командаға мақтау қағазы мен 4000 тг ақшалай сыйлық ұсынды.
Аудан көлемінде ұйымдастырылған турнир өз мәресіне де жетті. Қатысқан команда ойыншылары жаңа достар тауып, көңілді би кешіне қатысып бірақ тарқасты.
Похожие:
2012 жылдың 09 тамызында сағат 16. 00-де қалалық мәслихаттың заңдылық, құқық тәртібі, депутаттық өкілдік және этика мәселелері жөніндегі тұрақты комиссиясының отырысы болып өтті
Глазинский, ішкі саясат бөлімінің бастығы Н. О. Утенкова, білім, дене шынықтыру және спорт бөлімінің бас маманы А. Х. Әубәкірова,...
«Негізгі орта, жалпы орта білім беру ұйымдарында экстернат нысанында оқытуға рұқсат беру» мемлекеттік қызмет регламенті
Білім беру ұйымы – меншік нысанына және ведомстволық бағыныстылығына қарамастан негізгі орта, жалпы орта білім беретін оқу бағдарламаларын...
Конкурс жариялайды Құттықожа ауылында орналасқан №164 орта мектеп директоры қызметіне
Жаңақорған аудандық білім бөлімі мемлекеттік орта білім беру ұйымдарының басшыларының орналасуына конкурс жариялайды
«Негізгі орта, жалпы орта білім беру ұйымдарында экстернат нысанында оқытуға рұқсат беру» мемлекеттік қызмет стандарты Жалпы ережелер «Негізгі орта, жалпы орта білім беру ўйымдарында экстернат нысанында оќытуєа рўќсат беру»
...
Мабиева Гульшара Нургалиевна 17 жыл №39 мектеп-гимназиясының директоры болып қызмет атқарды
Мабиева Гульшара Нургалиевна 17 жыл №39 мектеп-гимназиясының директоры болып қызмет атқарды. Гульшара Нургалиевна 1991 жылы орыс...
Районный турнир по волейболу посвещенный памяти А. Х. Сайкенова, Қр білім беру ісінің үздігі
А. Х. Сайкенова. Этот турнир проводится уже 5 раз. В этом соревнавании принели участие 10 команд из районных школ, 1 команда Зайсанского...
Бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім берудің жалпы білім беретін бағдарламалары бойынша оқыту үшін ведомстволық бағыныстылығына қарамастан білім беру ұйымдарына құжаттарды
«Бастауыш, негізгі орта жјне жалпы орта білім беруЄдіѕ жалпы білім беретін оќу баєдарламаларын іске асыратын білім беру ўйымдарына...
«Негізгі орта, жалпы орта білім беру ұйымдарында экстернат нысанында оқытуға рұқсат беру» мемлекеттік қызмет стандарты Жалпы ережелер «Негізгі орта, жалпы орта білім беру ұйымдарында экстернат нысанында оқытуға рұқсат беру»
...
«Негізгі орта, жалпы орта білім беру ұйымдарында экстернат нысанында оқытуға рұқсат беру» мемлекеттік қызмет стандарты Жалпы ережелер «Негізгі орта, жалпы орта білім беру ұйымдарында экстернат нысанында оқытуға рұқсат беру»
...
Конкурсқа қатысуға жiберу туралы хаттама Қаратал орта мектебі мм «Қаратал орта мектебі мм-ісінің»
Мм «Қаратал орта мектебі мм-ісінің» спорт залының еденін ағымдағы жөндеуден өткізугу мемлекеттік сатып алу жөніндегі конкурс |
ҚР Ішкі істер министрі Марат Ахметжанов Орталық коммуникациялар қызметінде өткен брифингте ел президентінің шетелден әкелінген көліктерді заңдастыру жөніндегі тапсырмасының орындалу барысы туралы айтты.
17:12 27.09.2022
Баспана бағасы жұртқа қолжетімді болуы қажет – Президент
Президент Шымкентте бірқатар еңбек ардагерін марапаттады
Ресейдегі атыс: қаза тапқандар саны тағы артты
«Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша шетелдік көліктерді заңдастыру жұмыстары жүріп жатыр. Сақтандыру компанияларының мәліметінше, елде 300 мыңнан астам шетелдік автокөлік бар. Олардың барлығы дерлік Еуразиялық экономикалық одақ елдері – Ресей, Армения, Қырғызстан және Беларусь елдерінен импортталады – 99%», - деді Марат Ахметжанов.
Ішкі істер министрлігінің мәліметінше, барлығы 307 500 көлік, оның ішінде Ресейден 259 927, Қырғызстаннан 25 546, Армениядан 17 911, Беларусьтен 416 және басқа елдерден 3700 көлік әкелінді.
Бұл ретте министр Қазақстанда ол көліктерді заңдастыру жұмыстары екі кезеңге бөлінгенін атап өтті.
Бірінші кезең – заңдастыру үшін заңнамаға қажетті түзетулер енгізу.
«Қазірдің өзінде бастапқы тіркеу жарнасы 200-250 мың теңге болатынын айта аламыз. Көліктерді заңдастыру кезінде утилизациялауға комиссия алынбайды. Салық және Экологиялық кодекстерге қажетті өзгерістерді Қаржы және Қоршаған ортаны қорғау министрліктері енгізеді. Осыдан кейін заңдастырудың нақты шарттары, әрбір мемлекеттік органның құзыреті, сондай-ақ жария ету мерзімі көрсетілген үкімет қаулысы әзірленіп, бекітіледі», - деді Марат Ахметжанов.
Екінші кезең – барлық қажетті құқықтық актілер қабылданғаннан кейін көліктерді заңдастыру.
«Заңдастыруға өтінішті смартфон арқылы қашықтан беруге болады. Автокөлік қылмыстық және кедендік құжаттарының бар-жоғы бойынша автоматты түрде тексереді. Егер автокөлік тексеруден сәтті өтсе, оның иесі арнайы ХҚО-ға келіп, тіркеуге құжаттарды тапсыра алады», - деді Марат Ахметжанов.
Сонымен қатар, ІІМ басшысы атап өткендей, азамат арнайы ХҚКО-ға барып, барлық қажетті тексерулерден сол жерде өте алады.
«Кедендік ресімдеуден өтпеген немесе 1 қыркүйектен кейін әкелінген көліктер тіркелмейді», - деді Марат Ахметжанов.
Министр рөлі оң жақта орналасқан көліктерді заңдастыру тәртібі жөніндегі сұраққа да түсініктеме берді.
«2007 жылдан бері оң рөлді көліктерді тіркеуге заң жүзінде тыйым салынғанын білесіздер. Бірақ мемлекет басшысының тапсырмасы аясында шешім қабылданады. Қазір заңдастыру тетігі қарастырылып жатыр», - деді Марат Ахметжанов. |
Қазақстан Республикасының әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағы 2015 жылғы мемлекеттік сыйлығын беру туралы
Қазақстан Республикасының әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағы мемлекеттік сыйлығын беру жөніндегі комиссияның ұсынымдарын қарап, қаулы етемін:
1. Қазақстан Республикасының әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағы 2015 жылғы мемлекеттік сыйлығы:
3) «Әлемдік технология нарығында Қазақстанның мәртебесін көтерген және еліміздің инновациялық дамуына елеулі үлес қосқан алтын мен қорғасын металлургиясы облысында жасалған әзірлемелерді өндірісте іске асыру» тақырыбындағы жұмыстар циклі үшін:
Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігі Индустриялық даму және өнеркәсіптік қауіпсіздік комитеті «Қазақстан Республикасының минералдық шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығы» республикалық мемлекеттік кәсіпорнының бас директоры, техника ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі – Әбдірәсіл Алдашұлы Жәрменовке;
Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігі Индустриялық даму және өнеркәсіптік қауіпсіздік комитеті «Қазақстан Республикасының минералды шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығы» республикалық мемлекеттік кәсіпорны филиалының зертхана меңгерушісі, химия ғылымдарының кандидаты – Людмила Сергеевна Болотоваға;
Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігі Индустриялық даму және өнеркәсіптік қауіпсіздік комитеті «Қазақстан Республикасының минералды шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығы» республикалық мемлекеттік кәсіпорны филиалының зертхана меңгерушісі, техника ғылымдарының докторы, профессор – Сағынтай Исабаевқа;
Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігі Индустриялық даму және өнеркәсіптік қауіпсіздік комитеті «Қазақстан Республикасының минералды шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығы» республикалық мемлекеттік кәсіпорны филиалының жетекші ғылыми қызметкері, техника ғылымдарының кандидаты, доцент – Қанат Күзгібековаға;
Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігі Индустриялық даму және өнеркәсіптік қауіпсіздік комитеті «Қазақстан Республикасының минералды шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығы» республикалық мемлекеттік кәсіпорны филиалының директоры – Игорь Владимирович Старцевқа;
Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігі Индустриялық даму және өнеркәсіптік қауіпсіздік комитеті «Қазақстан Республикасының минералды шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығы» республикалық мемлекеттік кәсіпорны филиалының бас ғылыми қызметкері, техника ғылымдарының кандидаты, Халықаралық минералдық ресурстар академиясының академигі – Николай Николаевич Ушаковқа;
Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігі Индустриялық даму және өнеркәсіптік қауіпсіздік комитеті «Қазақстан Республикасының минералды шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығы» республикалық мемлекеттік кәсіпорны филиалының директоры, химия ғылымдарының кандидаты, доцент, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі – Серікбол Тілеулесұлы Шалғымбаевқа;
Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігі Индустриялық даму және өнеркәсіптік қауіпсіздік комитеті «Қазақстан Республикасының минералды шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығы» республикалық мемлекеттік кәсіпорнының филиалы директорының орынбасары, техника ғылымдарының кандидаты – Виктор Александрович Шумскийге.
2. Осы Жарлық алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.
Қазақстан Республикасының Президенті
Н.НАЗАРБАЕВ
Астана, Ақорда, 2015 жылғы 3 желтоқсан. №125
Егемен Қазақстан газетінде (№234 (28712) 2015 5 желтоқсан) жарияланған.
_________________________________________________________________________________________
Алдыңғы бетке қайта оралу
© 2022 «Қазақстан Республикасының минералдық шикізатты кешенді қайта ұқсату жөніндегі ұлттық орталығы» шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік республикалық кәсіпорынның «Қазмеханобр» мемлекеттік өнеркәсіптік экология ғылыми-өндірістік бірлестігі филиалы. |
Дәріс мақсаты: Жоғарғы дәрежелі жүйке жүйесінің қызметі, И. М. Сеченов және И. П. Павлов шартты және шартсыз рефлекстер туралы ілімі, үлкен ми сыңарларының аналитикалық-синтетикалық қызметі, бірінші және екінші сигналдық жүйелер, олардың сыртқы дүниені танып білудегі маңызын, жүйке жүйесінің типтерінің функциясын қарастыру.
Дәріс жоспары мен қысқаша мазмұны:
Жоғарғы дәрежелі жүйке қызметі іліміндегі И. И. Сеченов пен И. . Павлов еңбектерінің маңызы.
Шарты және шартсыз рефлекстер.
Шартты рефлекстегі тежелу түрлері.
Баланың жоғарғы ждәрежелі жүйке қызметі және типтік ерекшеліктері
Ми сыңарларының дамуы. Үлкен ми сыңарлары мидың ең жас түзінділері болып табылады. Олар алғашында маңдай, одан соң төбе және шүйде, ақырында, самай бөлігінде үлкейе бастайды. Ми сыңарларының бұлайша әркелкі өсуі, қабықшамен және бас сүйгімен шектелуі қатпарлардың түзілуіне себепші болады. Мұндай қатпарлардың арасындағы ойыстарды сайлар деп, ал көтеріңкі бөліктерін – иірімдер деп атайды.
Ірі сайлар (орталық, самай, иіс т.б.) бала өмірге келгенге дейін-ақ пайда болады. Бұлар бірінші категориядағы сайлар. Орташа шамадағы сайлар кейінірек пайда болады да екінші категориядағы сайлар деп аталады. Сонымен қатар, бала өмірінің алғашқы жылында ұсақ және өте ұсақ сайлар өсіп жетіледі.
Сайлар мен иірімдердің бәрі бірігіп, ми қыртысының бетін едәуір арттырады, ми сыңарлары бетінің рельефін түрлендіріп, оны күрдделендіреді. Алайда олардың саны да, өлшемі де, оған қоса нейрондардың мөлшері мен мидың жалпы салмағы да адамның ақыл-ой дарындылығының көрсеткіштері бола алмайды.
Ми сыңарларының горизонталь және көлденең кесіндісінен сұр зат – ми қыртысы, ал олардың астыңғы жағынан сұр зат араласқан ақ зат – қыртыс асты ядролары көрінеді.
Ақ заттан талшықтарды байқауға болады, олардың арасынан екі ми сыңарының қыртысын байланыстыратын комиссуралық (ми қыртысының жабысқан жері – мүйізгек дене арқылы өтеді), бір ми сыңарының әр түрлі учаскелерін байланыстыратын ассоциациялық және қыртысы ми діңімен байланыстыратын проекциялық талшықтарды ажыратады.
Қыртыс асты ядролары – мидың ежелгі пайда болған түзінділері. Олар ми қыртысына функциональды түрде тәуелді. |
Ислам дінін жаю үшін машақатқа толы қиын жолда Пайғамбарымызға (с.а.у.) серік болып, бүкіл тауқыметті арқалаған саңлақ сахабалар жайлы Пайғамбарымыз хазіреті Мұхаммедтің (с.а.у.) хадистері көп. Қиыншылықтарға қарамастан, бұл жолда соңына дейін Алла Расулымен бірге болуға сөз беріп, уәделерінде тұрған адал достары жайлы Алла Елшісінің (с.а.у.) мақтан тұтар сөздері қалайша көп болмасын?! Кішкене жақсылықтың өзін елеп-ескеріп жадынан еш шығармаған Ардақты Елшінің (с.а.у.) сын сағаттарда қасынан табылған сахабаларын ұмытуы мүмкін бе?! Төмендегі хадистер осының нақты дәлелі:
“Менің асхабымды жамандап сөз айтпаңыздар. Егер сіздерден біріңіздің Ұхұт тауындай алтыны болса және оның барлығын Алла жолында бағыштаса, бұл олардың бір уыстық бағыштарына, тіпті оның жартысына да тең келмейді[1]”.
“Адамдардың ең жақсылары менің ғасырымда өмір сүргендер (сахабалар), содан кейін олардан кейін келгендер (яғни, таби‘ун), содан кейін де олардан кейін келгендер (атбаут-табиин)…[2]”.
“Сахабаларым көктегі жұлдыздар секілді. Қайсысына ерсеңіз де тура жолды табасыз[3]”.
Әлемдерге рақым етіп жіберілген ақырғы Пайғамбарға (с.а.у.) серік болған сахабалар өздерінен кейін келетін бүкіл ұрпақтар үшін үлгі-өнеге. Шынайы Ислам түсінігі мен өмір сүру дәстүрі сахабалардың кезінде айқын көрініс тапты. Хадисте айтылғандай, олардың өмірі – кейінгі ұрпақ үшін қараңғы түнекте бағыт сілтейтін шамшырақ. |
Автор туралы мәліметтер. Ратаева Арай Сайранқызы Қазақстан-Американдық еркін университетінің «Туризм» мамандығының студенті.
Аннотация. Мақалада Шығыс-Қазақстан облысындағы емдік-сауықтыру туризмінің қазіргі даму жағдайы қарастырылады. Сондай-ақ 2016 жылға қарсы Шығыс-Қазақстанға келген қонақтар мен түрлі ауруларды емдей түрлері туралы мәліметтер келтірілген. Шығыс-Қазақстан облысындағы емдік-сауықтыру туризмі дамуының төмендігінің негізгі себептері мен болашағы сөз етіледі.
Емдеу сауықтыру орындары халықтың ұлттық игілігі болып табылады. Олар халықтың демалуы мен емделуіне арналған және де қатаң түрде қорғауға алынған табиғи объектілері мен өзіндік ерекшеліктері бар аймақ болып келеді.
Қазақстан Республикасындағы емдік туризмнің дамуының қажеттілігін тұтынушыларға әлеуметтік тапсырыс көптеген бүтіндей жүйесін жуықтап алғанда денсаулық мәселесі мен бос уақытты өткізуге байланысты салауатты өмір салтына республикадағы патриоттық тәлім тәрбиені үйретуге жағдайлар жасалған.
Қазақстан Республикасының кең байтақ территориясында ерекше физика – географиялық және геологиялық жағдайлары емдік туризмдегі әр түрлі факторлармен таралған. Емдік туризмді дамытуға Қазақстанның мүмкіншілігі зор. Оның негізгі ғажайып табиғи жағдайларын көптеген емдік батпақтар мен минералды бұлақтар құрайды. Қазақстан Республикасындағы емдік туризмнің даму қарқыны шикізат базасы мен дағдыланған.
Туризм демалыспен, бос уақытпен, спортпен, сондай-ақ мәдениетпен және табиғатпен тілдесумен тікелей байланысты және жеке ұжымдық толық жетілудің жолы ретінде жоспарлануы және тәжірибеге енгізілген қызмет.
Туризм әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады. Бүкіл әлемдік туристік ұйымның деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлгін халықаралық инвестициясының 11%дан астамын, әлемдік өндірістің әр бір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді. 1993 жылы Қазақстан Республикасы Дүниежүзілік туристік ұйымға мүше болып кірген. Қазақстанның тәуелсіздік алуы туристік қызметті реттеу мен халықтың тарихи және мәдени мұрасын жаңғырту үшін негіз болып қаланды. Туризмнің тез және тұрақты өсуін, оның қоршаған ортаға, экономиканың барлық саласына және қоғамның әл-ауқатына күшті ықпалын назарға ала отырып Үкімет Қазақстанның ұзақ мерзімді даму бағдарламасында туризмді басым сала деп анықтады.
Қазақстандағы қазіргі заманғы туризм дамуының деңгейі қолда бар туристік әлеуметті толығымен пайдалануға мүмкіндік бермей отыр. Себебі туристік сфера дамуының төмен деңгейі туризм сферасын экономикалық реформалау жөніндегі ғылыми өңдеулердің тіптен болмауына байланысты. Қазақстанда туризм сферасында тәжірибелік ұсынуларды жасау үшін кешенді және жүйелік талдау өткізетін ғылыми-зерттеу құрылымы жоқтығы. Сондықтан қазіргі заманғы сатыдағы туризм дамуының экономикалық механизмін зерттеудің өзекті мәні бар.
Қазіргі туризм бұл әлемдік экономиканың құлдырауы болмайтын саласының бірі. Туризм тек қана экономикалық емес, сонымен бірген әлеуметтік мәдени маңызға ие. Себебі ол елдер арасындағы мемлекет аралық байланыстардың және мәдени айырбастаудың дамуына ықпалын тигізеді және аймақаралық байланыс көлемін арттырады, халықтың танымдық деңгейін көрсетеді.
Шипажайлардың негізгі типтері: бальнеологиялық; балшықтық; климаттық;
Бальнеологиялық шипажайларда табиғи минералды сулармен емдейді және оларды сыртқа және ішке тұтынады. Минералды сулар көптеген ауруларды сауықтырады. Солардың ішінде асқазан ішек ауруларын, жүрек-қан тамыр ауруларын, қимылдатқыш аппараты ауру адамдар мұндай шипажайларға көп келеді. Жүргізілген медициналық зерттеулер кейбір аурулардың осы шипажайларда емделгеннен кейін жақсы нәтижелерді көрсеткен.
Балшықты шипажайлар шипалы балшықты жерлерде болады. Олар буын аурулары, жүйке аурулары, гинекологиялық және кейбір ауруларды емдеуге осы балшықпен емдеу жақсы нәтиже береді.
Континенталды климат тән орманды шипажайлар жоғарғы тыныс жолдары, астма ауруларымен ауратын адамдарға шипалы, ал таулы шипажайлар алғашқы формадағы туберкулез және қан аздық ауруларына шипалы болады.
Климаттық шипажайлардың ішіндегі кең тарағаны теңіз жағалаулық шипажайлар. Мұнда туристер теңіз жағалауындағы демалыс пен нәтижелі емделуді үйлестіре алады. Бұл қан ауруларына, лимфа темірлері, костная ткань ауратын адамдарға шипалы.
Климаттық шипажайлардың тағы бір түрі климаттық қымызбен емдейтін шипажайлар. Олар дала зонасында кең тараған. Қымыз ол жылқының қышқыл сүті. Қымыз адамдарда май мен ақуыздардың, салмақты көбейтеді. әлемде олардың саны 40 жуық. Оның көп бөлігі Ресей, Қазақстан және Түркменстан аумағында.
Шығыс Қазақстан аумағындағы емдік туризмнің түрлері: ландшафтотерапия, бальнеотерапия, климатотерапия, иппотерапия, аэротерапия, талассотерапия, гелиотерапия, терренкур.
Ландшафтотерапия көрікті табиғат аясында, орманды, сулы жерде қабылданатын емнің түрі.
Бальнеотерапия бальнеологиялық минералды суға түсу (ванна, фито бөшке, бассейн).
Климатотерапия табиғи климаттық жағдайдағы емделудің бір түрі.
Иппотерапия атқа мініп жүру арқылы емдеу. Жүйке жүйесі зақымданған сырқаттарды емдейтін медицинаның бір саласы.
Аэротерапия таза ауа астындағы емделу профилактикасы.
Талассотерапия альтернативті медицинаның бағыты, теңіз суының балдыры, тастары және де балшықтарымен емдеу.
Гелиотерапия күн сәулесін пайдалану арқылы жүргізілетін профилактикалық емдеу түрі.
Терренкур белгілі бір маршрут бойынша табиғат аясына жаяу саяхатқа шығу. Туризмді дамытуда Қазақстанның келешегі мол және тартымды өлкесінің бірі Шы-
ғыс Қазақстан облысы болып табылады. Мұнда туристерді қызықтыратын көптеген алғышарттары бар кең аумақ, керемет ландшафтар, әртүрлі климаттық зоналар, баға жетпес мәдени және тарихи ескерткіштер, туристік қызметтердің сан алуан түрі.
2016ж. ШҚО туризм түрлерінің үлесі
Спорттық туризм
Сурет 1. Шығыс Қазақстан облысында туризм түрлерінің үлесі
Шығыс Қазақстан мықты туристік әлеуеті бар бірегей табиғат әлеміне ие ірі өндірістік, көліктік, энергетикалық және мәдени аймақ болып табылады. Дәл осы жәйт Шығыс Қазақстанды әлемнің әр түрлі елдерінен келген туристер үшін аса тартымды ететіні жасырын емес. Шығыс Қазақстан қонақжай және құшағы кең аймақта кез келген елден келген туристерге рахат демалыс үшін барлық жағдайларды жасай алады. Бүгінгі күнде облысымыздың аумағында 64 туристік кәсіпорындар, оның ішінде 27 туроператорлық және 37 турагенттік қызметтерді көрсететін кәсіпорын, сонымен қоса, 16 туризм нұсқаушысы, 265 орналастыру орындары, 84 демалыс орындары, 5 демалыс үйі, 34 емдеу-сауықтыру шипажайы, жиынтық көлемі 1723072 га немесе Шығыс Қазақстан облысы аумағының 6%-ын құрайтын 14 республикалық маңызы бар ерекше қорғауға алынған табиғи аумақ тіркелген.
Облыс шегінде бірнеше рекреациялық аймақтар анықталған: Бұқтарма жағалауы, Сібе көлдері, Алакөл көлі, Катон-Қарағай, Глубокий аудандары, Риддер, Өскемен қалаларының маңы.
Шығыс Қазақстан облысында емдік туризмді дамытудың көш басында Катонқарағай ауданы тұр. Бұл өңір елімізде табиғатының ерекше сипатымен ғана емес, марал шаруашылығын өркендеуімен де әйгілі. Маралдың мүйізінен жасалған емдік қасиеті аса жоғары дәрі дәрумендер сұранысқа ие. Бұл күндері Катон-Қарағай жерінде бұғы мүйізінің сорпасымен бұлаулайтын ондаған емдік орындар ашылған.
Қасиетті қазақ жері мен төрінде құт қонған жерұйық қоныс, жанға жайлы жәннат мекендер аз емес. Соның бірі мен бірегейі Алтайдың төрінен, атақты Мұзтаудың етегінен ойып тұрып орын алған Катонқарағай ауданы. Мың жылдық қарағайы мен самырсыны, балқарағай жайқалып өскен нулы мекен, қаздар қаңқылдап, сансыз құстар сайрап ұшқан осынау бір ғажап өлкеге барған сайын жан сарайың ашылып, ерекше бір сезімге бөленесің. Біздің өлкеміздің керемет табиғи ландшафты, көптеген көлдері, өзендері, балық аулау, аң аулау және ғылыми турларын, пантамен емдеу, шипажай-курорттық демалыстарын ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Мал шаруашылығының бірегей саласы – марал шаруашылығы Катон-Қарағай ауданында ғана дамыған және де бұл аудан осы шаруашылық негізінде емдік-сауықтыру туризмінің дамуына зор әлеуетке ие. Осы саланы игере отырып, елімізде емдік-сауықтыру туризмін дамытып қана қоймай, аймақтың экономикалық жағдайын жақсартып, жаңадан жұмыс орындарын қалыптастырып, ал ең бастысы, жағымды туристік имиджін қалыптастыруға болады.
Емдік-сауықтыру туризмі – медициналық туризмнің ең бұқаралық және кең тараған түрі, бұл туризм түрінің пайда болуы көне заманынан бастау алады. Емдік-сауықтыру туризміне ежелден-ақ сұраныс көп. ХХ ғасырда әлемде барлық елдер мен континенттерге таралған курорт индустриясы кеңінен етек жайды. Дәстүрлі климаттық, бальнеологиялық және батпақтық курорттармен қатар сауықтырудың жаңа формалары – SPA, wellness, fitness пайда болды.
Емдік-сауықтыру туризмі – бұл резидент және резидент емес тұлғалардың мемлекет шекарасы шегінде және шекарадан асып, 24 сағаттан кем емес, 12 айдан артық емес мерзімге емделу, түрлі дерттің алдын алу мақсатында саяхаттауы. Емдік-сауықтыру туризмі курортологияға негізделген.
Курортология – бұл табиғи емдік факторлардың адам ағзасына әсері мен оларды емдік профилактикалық мақсатта қолдану әдістемесі жайлы ғылым.
Емдік-сауықтыру туризмінің бірқатар айырмашылықтары бар. Біріншіден, туристің курортта болу ұзақтығы, белгілі бір себептерге байланыссыз, 3 аптадан кем болмауы тиіс. Тек осы уақыт аралығында ғана емделу мақсатымен келген тұлға қажет сауықтыру шараларын алады. Екіншіден, курорттарда емделу бағасы қымбат тұрады. Дегенмен қазіргі уақытта салыстырмалы түрде арзан туристік курорттар ұйымдастырылуда. Туристер арнайы емдеу үшін маманданған және денсаулықты нығайтуға арналған курорттардың бірін ғана таңдайды. Бұл таңдау олардың жеке мақсаттарына тікелей байланысты.
Санаторлы-курорттық емделу табиғи емдік ресурстарды терапевтикалық және медикаментозды әдістермен үйлесе қолдануға негізделген. Мұнда табиғи емдік ресурстар (ландшафт, климат, минералды сулар, емдік батпақ, флора мен фауна, т.с.с.) маңызды рол атқарады. Шығыс Қазақстанда емдік-сауықтыру туризмін дамытуға барлық жағымды табиғи алғышарттар бар. Ол үшін қажетті ресурстар Үржар, Зайсан, Күршім, Жарма, Бесқарағай, Абай, әсіресе, Катон-Қарағай аудандарында бар.
Кесте 1. Емдік-сауықтыру мақсаты бойынша қызмет көрсетілген келіп-кетушілер саны, 2016 ж.
2016 ж.
Шығыс Қазақст ан облысы
Өске мен қалас ы
Семе й қалас ы
Аб ай ауд ан ы
Аягөз аудан ы
Бесқара ғай ауданы
Жа рма ауд ан ы
Зай сан ауд ан ы
КатонҚараға й ауданы
Ұлан ауда ны
Емдік және сауықтыру емшаралары
3391
457
2303
19
2
791
12
37
35
8
392
715
Шығыс Қазақстан облысында емдік-сауықтыру туризмді дамыту маңыздылығы облыстың өндірістік орталықтарында қоршаған ортаның нашар жағдайы және өндірістік мамандану ерекшеліктерімен шартталған.
Көптеген елді мекендер мен қалалар, әсіресе Өскемен қаласының тұрғындары жағымсыз метео жағдай кезеңінде экологиялық тәуекелге ұшырау мүмкіндігі жоғары.
ШҚО бойынша арнайы орналастыру орындарында емделіп, сауыққан адам саны 2016 жылы 3391 адам, оның ішінде қызмет көрсетілген келушілер саны Өскемен қаласы – 457, Семей қаласы – 303, Абай ауданы – 192, Аягөз ауданы – 791, Бесқарағай ауданы – 12, Жарма ауданы – 37, Зайсан ауданы – 358, Катон-Қарағай ауданы – 392, Ұлан ауданы – 715.
Санаторий, емдеу пансионаттары, санаторий профилакторийлерден басқа, ШҚО турфирмалары шетелде және ҚР басқа да облыстарында емделу, сауығу, демалу турларын белсенді ұсынады.
Шығыс Қазақстанда емдік туризм жақсы дамып келеді. Мұнда еліміздің түкпір-түкпірінен, тіпті жақын және алыс шет елдерден мыңдаған туристер өздерінің денсаулықтарын түзеуге келеді. Облыстағы санаторийлер оларға панта тұнбасымен, балшықпен және жерасты емдік сулармен емдеу қызметтерін ұсынады. Олар – Алакөлдегі емдеу-сауықтыру кешендері, Катон-Қарағай ауданындағы пантамен емдеу мекемелері және тағы көп-
теген орындар. Шипалы Алакөлдің және таулы Бұқтырма су қоймасының жағажайлары жазғы мезгілде елімізден және шет елдерден, негізінен Ресейден келетін демалушылардан арылмайды.
Бүгінгі таңда ШҚО территориясында 4 ірі минералды сулар көзі ашылып, зерттелген. Олар Рахман қайнарлары (350), Барлық-Арасан (340), Арасан-Талды (370), Жеменей (25). Олардың ең алғаш ашылғаны – термалды радон көздері – Рахман қайнарлары 100 жылдан астам уақыт аралығында емдік-профилактикалық мақсаттарда қолданылады. Үржар ауданында Барлық жоталарының батыс беткейінде минералды көздер негізінде жыл бойы қызмет ететін «Барлық-Арасан» санаторийі жұмыс істейді. Оның бір уақыттағы сыйымдылығы 250 орын. Жыл көлемінде санаторий 5000-ға жуық адамға қызмет көрсетеді. Зайсан қаласынан батысқа қарай 30 км жерде орналасқан Арасан-Талды минералды көздері құрамы бойынша хлоридті-сульфатты, кальций-натрийлі, кремнийлі және өте ыстық болып табылатын, өзінің емдік суларының өзгешелігімен ерекшеленеді.
Алакөл көлінің де батпағы мен суы (хлоридті-сульфатты-натрилі) емдік қасиеттің кең спектріне ие. Осы жайт көптеген келушілерді көл жағалауында орналасқан демалыс базаларына («Ана», «Алакөл», «Айгерім» т.с.с.) еліктіреді. Алакөл Қазақстандағы ең әсем көлдердің бірі, ол Жоңғар Алатауының солтүстік-шығыс аумағында орналасқан. Тұщы көл құрамында күкірт қышқылы, минералдық тұздары бар шипалы қасиеті жоғары суы және балшығымен әйгілі. Емдік-сауықтыру туризмін дамытуда емдік процедуралардың кең спектрін көрсететін, термалды радон бұлақтарының негізінде жұмыс істейтін бальнеологиялық санаторий «Рахман қайнарлары» орналасқан Катон-Қарағай ауданының мүмкіндігі зор. 2006 жылы қайта құрылып, бір уақытты сыйымдылығы 51 орынды құрайды. Санаторий жыл көлемінде қызмет көрсетеді. Алыс ортатаулы жерде орналасқан, радонмен емдеу қызметін көрсететін «Рахман қайнарлары» санаторийі осы секторда ШҚО нарығында монополист болып табылады.
Емдік-сауықтыру туризмнің келесі маңызды бағыты – пантамен емдеу болып табылады. Бұл бағыт Шығыс Қазақстан облысы туризмінің халықаралық мамандануының болашағын анықтайды, себебі бұндай қызмет еліміздің басқа ешбір жерінде көрсетілмейді, ал пантамен емдеу қызметін көрсетуге қажетті ресурстар көлемі тек бірнеше елде ғана бар.
Бүгінгі таңда осы бағытта үш заңды тұлға өз қызметтерін көрсетеді: «Долина царей» демалыс базасы, «Катон-Қарағай бұғы паркі» ШҚ (ШҚ пантамен емдеу орталығы), «Ақсу» кешені. «Ақсу» кешенінің Язевое, Верх-Катун, Белое, Репное, Катон-Қарағай ауылдарында орналасқан 5 емдік-сауықтыру кешені бар. Соңғы үшеуінде қызмет көрсету жыл бойы жүргізіледі. Пантамен емдеу қызметін көрсететін объектілердің жалпы сыйымдылығы 178 орын. Пантамен емдеуді дамытудағы жағымды жағдай – тек жергілікті ресурстарға негізделу.
Қорыта айтқанда жалпы емдік туризм мемлекетке 3 оңтайлы нәтиже береді:
Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем теңгерімі мен жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң ықпал жасайды.
Халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз етеді. Бүкіл әлемдік туристік ұйым мен Бүкіл әлемдік туризм және саяхат кеңесін бағалау бойынша туризм өндірісінде құрылатын әрбір жұмыс орнына жұмыс орны келеді. Туризм тура немесе жанама түрде экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі. Туризм елдің тұтас аудандарының экономикасына белсенді әсер етеді. |
Отандық ауылшаруашылығы өнімдері бағасының жоғары болуы делдалдардың көптігінен ғана емес, сонымен бірге өнімдердің өзіндік құнының жоғары болуына да байланысты. Табиғи-климаттық жағдайлары бірдей елдерге қарағанда Қазақстанда ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі әлдеқайда төмен. Сенатор өнімділігі жоғары және құрғақшылыққа төзімді сорттар мен будандардың еліміздегі жетіспеушілігі - оның басты себебі деп санайды.
Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында өткен кездесу барысында отандық және шетелдік жетекші ғалымдар елімізде селекция мен тұқым шаруашылығын жедел дамыту үшін қандай шаралар қолдану керектігін талқылады.
Ақылбек Күрішбаевтың айтуынша, қазіргі уақытта сорттық тұқымдардың 60%-ы, ал бірқатар ауыл шаруашылығы дақылдарының 100%-ы Қазақстанға шетелден, көбінесе Ресей Федерациясынан әкелінеді. Осылайша, депутат елде азық-түлік қауіпсіздігінің негізі бұзылды деп санайды.
«Санкциялық текетірестің қазіргі жағдайында біздің әріптестеріміз сұрыптық тұқым экспортын тоқтататын болса, онда Қазақстанның ауыл шаруашылығы сапалы тұқым материалынсыз қалуы мүмкін», - деді сенатор.
Сарапшылар шетелдік үздік селекциялық жаңалықтарды трансферттеу және бейімдеуге байланысты еліміздің солтүстігінде – Бараев атындағы астық шаруашылығының ҒӨО базасында және оңтүстігінде – Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының базасында қазіргі заманғы және молекулярлық биология әдістері негізінде отандық сорттар мен будан шығаратын екі селекциялық орталықты жедел түрде құруды ұсынды.
«Отандық тұқым шаруашылығында қалыптасқан жағдайдан шығудың жалғыз жолы – қазіргі заманғы селекциялық орталық құру болып отыр. Жоғары өнімді және құрғақшылыққа төзімді, жергілікті ауа-райына бейімделген өзіміздің сорттарымен біз ауылшаруашылығы өндірісіндегі тұрақтылық пен өнімділікті арттыруда айтарлықтай серпіліс жасай аламыз. Отандық ғалымдар шетелдік әріптестермен бірлесе отырып, Үкімет тарапынан тиісті мемлекеттік қолдауды талап ететін селекциялық орталықтар құру бағдарламасын әзірлеуге дайын», - деп атап өтті Ақылбек Күрішбаев. |
Ел ішінде əр түрлі алып-қашпа əңгіме жүр. Əуе кеңістігінде тікұшақтар жерге жақын ұшса, «вирус сеуіп жүр» деп қауіптенуде. Бірақ бұл қисынға келмейді. Жалған ақпарат. Қалада түнгі уақытта да, күндізгі уақытта да аптасына үш рет өткізілетін тұрақты ұшулар бұл — Шымкент авиациялық базасының әскери авиациясы ұшқыштарының оқу-жаттығуы. Яғни, əскери авиация топтық ұшуларды пысықтауға кірісті.
Пысықтау барысында пилотаждық аймақтардағы Ми-35М және Ми-171Ш тікұшақтарының экипаждары жұптар мен буындар құрамында топтық ұшу элементтерін жүргізуде. Ұшқыштар 50-ден 1000 метрге дейінгі кіші және өте кіші биіктіктерде сүңгу және төбешіктер сияқты күрделі пилотаж элементтерін орындауда. Дәрістер барысында топтарға жинау, қайта құру және топтан тарау кезінде өзара әрекеттесуді жақсартады. Оқу-жаттығуда әуе ұрысын жүргізу жағдайында экипаждардың жұмысына ерекше көңіл бөлінеді.
Топтық ұшулардың күрделілігі ең алдымен тікұшақтар арасындағы белгілі бір аралықтар мен қашықтықты ұстап тұрудан тұрады. Топ құрамында жетекші немесе алдыңғы борттарға қатысты жетекші экипаж 50 метр аралықты, рұқсат етілген 3-5 метр биіктікте 70 метр қашықтықты ұстап тұруы керек. Бұрын мұндай ұшуды орындамаған жас ұшқыш жетекші курсты ұстап тұруға және сонымен бірге борттың маневр жасауының тегістігін бақылауға тырысуы керек.
Айта кетейік, ұшу кезінде күрделі ұшу элементтері елді мекендердің үстінде немесе жақын аудандарда орындалмайды. Бұл ережелер қауіпсіздік шараларымен байланысты. Аталған оқу-жаттығулары жауынгерлік әзірлікті қолдауға, әскери авиация ұшқыштарының кәсіби деңгейін арттыруға және ұшу дағдыларын жетілдіруге бағытталған.
Шымкент гарнизонының баспасөз қызметі
Previous
ШЫМКЕНТ: КАРАНТИН КЕЗІНДЕ 8 МЫҢНАН АСТАМ НЫСАНҒА МОНИТОРИНГ ЖҮРГІЗІЛДІ
Next
Дұрыс ұйымдастырылған күн тәртібі денсаулықты сақтаудың, міндеттер мен мақсаттарға жетудің бірден бір кепілі. |
Кіріспе. Республикамыздың Оңтүстік Қазақстан облысы Конго-Қырым геморагиялық қызбасы ауруының эпидемиологиялық қолайсыз аумағына жатады. Бүгінге қалыптасып отырған эпидемиологиялық ахуалды түрақтандыруға, Конго-Қырым геморагиялық қызбасын эпидемиологиялық қадағалау және оның алдын алу жүйесін жетілдіру жобасы енгізілген, жобаға сәйкес аурудың зерттеу жүргізу хаттамасы, әр бір ауруға күдікті жағдайлардың зерделеуіне арналған сауалнама қолданылады.[1]
Зерттеу мақсаты. Мақсаты: Оңтүстік Қазақстан облысы халықтары арасында Конго- Қырым геморагиялық қызбасы ауруының орын алу жағдайын зерттеу және оның алдын алу іс- шараларын жетілдіру
Материалдар мен әдістер. 2014-2015 жылдарда Оңтүстік Қазақстан облысы
халықтарының Конго- Қырым геморагиялық қызбасымен ауруына ретроспективті талдау жүргізу.
Нәтижелер мен талқылаулар. 1суретте көрсетілген диаграммада 2014-2015жылдары ОҚО бойынша Түркістан қаласында және Қазығүрт аудандарында талдаулары оң нәтиже көрсеткен.
Ал ең төмен нәтиже көрсеткен аудандар қатарына Еңбекші ауданы,Бәйдібек ауданы және Арыс қаласы жатады.
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ФАРМАЦЕВТИКА АКАДЕМИЯСЫ ХАБАРШЫ №4(77)-2016ж.. ТОМ 5
Зсуретте 2015жылғы ОҚО тіркелген КҚГҚ айларға бөлінген мәліметі яғни 2014-2015ж.ж салыстыра қарайтын болсақ 2 суретте көрсетілгені бойынша КҚГҚ эпидемиялық маусымы көктем жаз айларын оның ішінде мамыр,маусым, шілде айларыекендігін тағы бір дәлелдеп түр.
4-суретте көрсетілген диаграмма бойынша 2014-2015ж.ж аралығында тіркелген КҚГҚ оң мәнді болған науқастарды жас аралығына бөлу нәтижесі көрсетілген. Көріп отырғанымыздай ең белсенді жүмыс істеуші жас аралығы яғни 21-30жас аралығындағы науқастарда оң мәнді нәтиже көптеп тіркелген.Ал керісінше 60жастан асқан адамдар арасында мүлдем тіркелмеген.[4]
Қорытынды. Жүргізілген талдау, Оңтүстік Қазақстан облысы елді мекендерінің эпидемиологиялық қолайсыз аумағында кенеге қарсы дезинфекциялық, дезинсекциялық іс- шараларды және халықтың арасында санитариялық ағарту жүмыстарын жүргізуді жетілдіруді айқындайды.
Әдебиеттер
Крымская гемморагическая лихорадка [Текст] / А.Е. Бейсетаева, Ш.Ж. Курманбекова, Г.С. Омарова // Вестник ЮКГФА. - 2012. - №4 . - С. 16-18.
О лечении Конго-Крымской гемморагической лихорадки на современном этапе / Абуова Г.Н., Шшеничная Н.Ю., Нурмашева А.А. и др. // Вестник ЮКГФА. - 2013. - №2 (63). - С. 10-11.
Конго-Қырым қанды қызбасын эпидемиологиялық қадағалау жүйесін жетілдіру / Есенбаева А.Н., Алиев Д.С., Акимханов Б.С. Медетов Ж.Б., Абуова Г.Н. / ОҚМФА хабаршысы. - 2013. - № 4(65). - Б. 200- 201.
Оңтүстік қазақстан облысы халықтарының 2011-2015 жылдарда конго-қырым геморагиялық қызбасымен ауруы жағдайын эпидемиологиялық түрғыда бағалау нүрмаханбетова а.е. Ғылыми жетекші: м.ғ.к. Утепов п.д. Мүхтарқызы ф.м оңтүстік қазақстан мемлекеттік фармацевтика академиясы хабаршы № 4(73)-2015ж. Тезисы, том 3 63-64бет
Автордың аты-жөні, тегі: Муталипова Г., Жанша Г. - 502 «А» МПІ тобы студенті, Масабаева А.Т. - ОҚМФА «Гигиена-1 және эпидемиология» кафедрасының аға оқытушысы, Шымкент қ. Турлыбаева А.М.-№7 қалалық емханасының дәрігер-эпидемиологы, Алиев Д.С. - ОҚМФА «Гигиена-1 және эпидемиология» кафедрасының оқытушысы, Шымкент қ. Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік фармацевтика академиясы, Шымкент қ., Қазақстан Республикасы |
Экономиканың қандай секторлары есебінен ЖІӨ өсіміне қол жеткізілді және алдағы бес жылда Қазақстанды қандай экономикалық даму перспективалары күтіп тұр?
2019 жылы Қазақстанның ЖІӨ тұтынушылық нарықтағы сұраныстың артуы, өнеркәсіптік өндірістің өрлеуі және инвестициялық белсенділіктің артуының арқасында 4,5% құрады, деп хабарлайды zakon.kz FinReview.info-ға сілтеме жасап.
Әлемдік экономика соңғы жылдары сауда-саттық «майданының» өршуіне, геосаяси жағдайдың нашарлауына, әлемдік тауар нарығындағы айналымдардың азаюына байланысты сыртқы саяси шиеленістерді бастан кешіруде. Нәтижесінде елдердің экономикалық беталыс қарқынының жаһандық қысқаруы байқалуда. Болжамдарға сүйенсек, Қазақстанның басты сауда серіктестері – Еуропалық Қауымдастық, Қытай және Ресейдің өркендеуінің орташа деңгейі 2018 жылғы 3%-дан 2019 жылы 1,7%-ға төмендеді.
Әлемдегі экономикалық өсімнің төмендегеніне қарамастан Қазақстан экономикасы нығаюын жалғастыруда. Айтып өтсек, бастапқы бағалаулар бойынша 2019 жылы ЖІӨ 4,5% құрады. Бұл ретте ЖІӨ жалпы мәні тоғыз айдың қорытындысы бойынша 44,3 трлн теңгені құрады. Ал жан басына шаққандағы ЖІӨ осыған ұқсас кезеңде 2018 жылғы 2,2 млн теңгеден 2019 жылы 2,4 млн теңгеге дейін ұлғайды.
Тұтынушылық және инвестициялық сұраныстың кеңеюі экономика өсімінің негізгі драйверіне айналды. Айталық, әлеуметтік мақсаттардағы шығындардың артуы үй шаруашылықтарының кірісін көбейтіп, нашар қамтылған үй шаруашылықтарының қарыз жүктемесін азайту бағытындағы мемлекеттік қолдаумен қоса алғанда тұтынудың нақсы өсіміне қол жеткізуге көмектесті. Бұл ретте 443 мың азаматтың несиелеріне қызмет көрсету жөніндегі берешектерін сызып тастау және әлеуметтік мақсаттағы шығындарды арттыру арқылы азаматтардың қарыз жүктемесі 2019 жылы ЖІӨ-нің 5% мөлшерінде азайтылды, салыстыра кетсек, 2018 жылы 4,4% болатын. Нәтижесінде 2019 жылдың үшінші тоқсанында үй шаруашылықтарының кірістері 598,9 мың теңгені құрап, бір жыл ішінде 9,8%-ға өсті.
Ұлттық экономиканың тағы бір маңызды факторы елдің инвестициялық саясаты болып табылады. 2019 жылдың қорытындысы бойынша негізгі капиталға салынатын инвестициялар 12,7%-ға өсіп, бір жыл ішінде 12,5 трлн теңгені құрап, елге тікелей ағылған шетелдік инвестициялар 2019 жылдың тоғыз айының қорытындысы бойынша 4,8%-ға, яғни бір жыл ішінде 18,4 млрд АҚШ долларына дейін өсті.
Ел экономикасына құйылатын инвестиция ағындарының үлесіне келер болсақ, 1 т.ө. шаққандағы ТШИ өсімі жалпы өнім шығарылымының 0,11 т.ө.артуына алып келеді, ал екі жылдан соң жинақталған тиімділік 0,15 т.ө. жетуі мүмкін. Негізгі капиталға салынатын инвестициялар әсері екінші тоқсаннан бастап қосымша 0,07 т.ө.түрінде айқын білінеді, ал бір жылдан соң жинақталған тиімділігі 0,10 т.ө. жетуі мүмкін.
Тиісінше Қазақстанның инвестициялық әлеуеті елімізге экономиканың өсу қарқынын үдетуге мүмкіндік береді. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін «Астана» Халықаралық Қаржы Орталығы құрылған болатын. АХҚО дамуының тікелей әсері ұзақ мерзімді перспективада көмірсутексіз сыртқы жалпы өнімнің тіпті 2025 жылға дейін 1%-ға дейінгі жыл сайынғы өсіміне немесе ЖІӨ кумулятивтік абсолюттік өсімінің 13,4 млрд АҚШ доллары шамасында өсуіне алып келуі мүмкін. Қосымша әсері тікелей шетелдік инвестициялардың казақстандық капитал нарықтарына құйылуы, экономикалық тиімділігі жоғары жаңа жобаларды іске асыру және еңбек өнімділігін арттыру есебінен ЖІӨ өсімін орташа есеппен жыл сайын 1%-ға қарқындатуға алып келеді. Осылайша АХҚО құрудың жиынтық әсері ЖІӨ-не тікелей немесе жанама ықпал етуді ескергенде шамамен 40 млрд АҚШ долларын құрауы мүмкін. Мысалы, Дубайдағы осы іспеттес орталық (DIFC) он жыл ішінде ЖІӨ-не қосқан үлесін 5,5-тен 12%-ға дейін ұлғайтты.
АХҚО әлемнің 35 еліндегі 350-ден астам компания үшін хаб болып саналады. АХҚО қатысушылары банк ісі, қор нарығы, активтерді басқару, жеке банкинг, исламдық қаржыландыру, несиелік рейтингтерді иемдену қызметі және т.б. осы сияқты экономика секторларында өз қызметін жүзеге асыруда.
ЖІӨ қалыптастыруда негізгі үлес тау-кен өндіру өнеркәсібіне және карьерлерді қазу-игеру жұмыстарына тиесілі – жалпы көлемінің 15,7%-ын құрайды. Оның үстіне бұл сектордың мемлекет кірістеріне қосатын үлесі 44%-ға жетті. Сондай-ақ салалардың озық «үштігіне» көтерме және бөлшек сауда, сондай-ақ автомобильдер мен мотоциклдарды жөндеу (15,6%) және өңдеу өнеркәсібі (11,7%) кірді. ЖІӨ-ге қосатын үлесі жөнінен үздік 5 саланың тобына көлік және қойма қызметтері (7,7%) және жылжымайтын мүлікпен жүргізілетін операциялар (6,8%) да ілікті.
Өз кезегінде құрылыс саласында да экономиканың жедел дамуы байқалады (бір жыл ішінде +13,5%). Сауда көлемінің көтерме сауда-саттық есебінен 7,6%-ға артқаны белгілі. Ауыл шаруашылығы салаларында мал шаруашылығы өнімдерін өндіру 3,5%-ға артқан. Қызметтер саласындағы өсім 4,4% құрады. Ал өнеркәсіпте -3,3%. Өңдеу өнеркәсібіндегі ең жоғарғы өсімге жеңіл өнеркәсіпте, машина жасауда, сусындар өндірісінде және фармацевтикада қол жеткізілді.
Оның үстіне елде қарқынды жүріп жатқан экономиканы әртараптандыру саясаты Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін көтеруге мүмкіндік берді. Яғни өнеркәсіптік өндірістің ағымдағы бағдары шикізатқа деген тәуелділікті азайтуға және өңдеу технологияларын дамытуға бағытталған. Бұл ретте өнеркәсіптік өндірісті дамытудың маңызды импульсі өнімділігі жоғары және экспортқа бағдарланған өңдеу өнеркәсібін құруға бағытталған жаңа индустриялық саясатты іске асыру болып табылады. Айталық, индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасының екі бесжылдығын іске асыру жылдарында өңдеу өнеркәсібіне 7,5 трлн астам теңге тартылды (3 трлн теңге -1-ИИДМБ және 4,5 трлн теңге -2-ИИДМБ). 35 кәсіпорынды жаңғыртудың, экономиканың экспорттық және инновациялық әлеуеті жоғары жаңа бағыттарының және жаңа тауарларының пайда болуының арқасында тиімді базалық индустрия құрылды.
Сондай-ақ индустрияландыру жылдарында 2010 жылдан бастап 2019 жылға дейін бұрын-соңды Қазақстанда өндірілмеген өнімдердің 500 жаңа түрі игерілді. Олардың ішінде: жүк және жолаушылар вагондары, жүк, жеңіл автокөліктер және автобустар, электровоздар, трансформаторлар, жарық-диодты жарықшам, рентген-аппаратура, дәрілік құралдар, т.б. Қазақстанда өндірілген және сыртқы нарықтарда бәсекелестікке төтеп бере алатын тауарлар саны артты, оның ішінде: бу турбиналары, мыстан жасалған бұйымдар, радиаторлар, аккумуляторлар, сусындар, кондитерлік өнімдер, т.б. бар. Сондай-ақ осы кезеңде металлургияда негізгі металлдарды (мыс, қорғасын, мырыш, т.б.), жартылай дайын өнімдер мен жартылай фабрикаттарды өндіруден болат тұрбалар, металл құрастырылымдары, рельстер, сымдар сияқты дайын өнімдерге өту жүзеге асырылды. Химия өнеркәсібінде индустрияландыру жылдарында 54 жоба іске қосылып, 4 мыңнан астам жұмыс орны құрылып, ал құрылыс материалдарының өндірісі бойынша жалпы сомасы 458,8 млрд теңгені құрайтын 302 жаңа өндіріс пайдалануға енгізілді, 20,3 мыңнан астам жаңа жұмыс орындары құрылды. Индустрияландыру бағдарламаларын іске асыру жылдарында отандық кәсіпорындар 163 млрд АҚШ долларын құрайтын өңдеу өнеркәсібі өнімдерін экспортқа шығарған.
2019 жылы өңдеу өнеркәсібі өндірісінің индексі 4,4%-ға дейін өсті (2018 жылы– 4% болған). Сусындар (10,2%), мұнай өңдеу өнімдері (6,6%), негізгі асыл және түсті металлдар өндірісі (6,8%) және машина жасау (20,9%) өндірісі алға шықты. Жалпы 2019 жылы өңдеу өнеркәсібінде 11,2 трлн теңгеге өнім өндірілген.
Жаһандық сауда-саттық соғыстары және геосаяси жағдайдың нашарлауы жағдайында индустриялық сапалы серпін алып, бәсекеге қабілетті өңдеу өнеркәсібін құру үшін тыңғылықты және егжей-тегжейлі сарапталған және зерделенген мемлекеттік саясат қажет. Осы мақсатта жасақталған 2020-2025 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы индустриялық-инновациялық дамуының мемлекеттік бағдарламасы экономиканы әртараптандырудың ұзақ мерзімді бағдарының логикалық жалғасы болып табылады.
Нәтижесінде, Дүниежүзілік банк болжамдары бойынша, 2020 жылы Қазақстан ЖІӨ өсімі 3,7%-ға, 2021 жылы 3,9% және 2022 жылы – 3,7% артатын болады. Ал Орталық Азия бойынша экономикалық өрлеу қарқындары бірқалыпты – 4,4% деңгейінде. |
Көру қабілеті нашарлаған адамдар саны күннен күнге артып келеді. Біреуі көзәйнек тақса, енді бірі линза қолданғанды дұрыс көреді.
Көзілдірік – көздің көру қабілетін түзеуге арналған ең кең тараған құрал. XIII ғасырдың соңында ойлап табылған көзілдірікті тағу оңай әрі ыңғайлы. Ал контактілі линза кейін пайда болды. 1888 жылы жасалған алғашқы линзалар әйнектен жасалғандықтан оны қолдану ыңғайсыз еді. Тек 1930 жылдан бастап біз үйренген пластиктен жасалған линзалар пайда болды. Қазіргі уақытта әлем бойынша 150 миллион адам линза тағады екен.
Екі құралдың да артық және кемшін тұстары бар. Көзілдірік белгілі бір аумақты ғана жақсы көрсетеді, ал көзге жақын орналасатындықтан көрінбейтін аймақтары болады. Контактілі линзаға келер болсақ, оның басты проблемасы – бактериалы кератит пен құрғақ көз синдромы. Линзаны қолданарда гигиенаға өте мұқият болған жөн. Оған қоса, линзадан көздің мүйізгек қабығының сезімталдығы төмендеп, жастың аз шығуына сеп болады. Салдарынан көз құрғап, бетінде жарықтар айда болады.
Линза көзілдірікпен салыстырғанда ыңғайлы әрі тағып жүргенің білінбейді. Бірақ дәл сол көзілдірікпен салыстыратын болсақ, линзаның күтімі әлдеқайда қиын. Линза тағып ұйықтауға болмайды, үнемі тазалықты сақтап жүру қажет.
Линзаның тиімсіз тұсы:
- Кейбір көз ауруы бар адамдарға линза тағуға болмайды;
- Линза тазалығын өте миқият қадағалау;
- Линза ұқыпты қолдануды талап етеді (оны сақтайтын контейнер, сұйықтық, көзді құрғаудан сақтайтын тамшыны қоса алып жүру керек); |
Егер сіз шашыңызды ұзын етіп өсіргіңіз келсе, материалымызды толық оқып шығыңыз. Өйткені, біз шаштың өсуін тездетін бірнеше пайдалы кеңестер топтамасын жинадық.
1. Шаштың ұзындығын өсіру процесінде сіздің басты көмекшіңіз – қайшы. Шашты өсірудің ең жақсы тәсілі оларды қимау деп ойлайтындар қатты қателеседі. Керісінше, тұрақты шаш қию оларды сау ұстауға көмектеседі, ұштанған шаштардан арылтып, өсуін тездетеді.
2. Басыңызды жуған сайын кондиционер пайдалануды ұмытпаңыз. Бояу және ыстық укладка біздің шашымызға жақсы әсер етпейді: оларды, керісінше, жұқалап тастайды. Кондиционерді салқын сумен жуу керек, ол шаштың сыртқы қабатын тегістейді, ылғалдың жоғалуын болдырмайды,осылайша сіздің шашыңызды одан әрі жылы әсерден қорғайды. Салқын су шаштың өсуіне ықпал етеді.
3. Тағы бір ереже: сусабынды пайдаланбаңыз. Оның мақсаты – шаш кірін жуу, бірақ, шамадан тыс пайдалану кезінде (тым жиі немесе тым көп) ол сау шашты сақтайтын қажетті табиғи майларын да жуып тастайды.
4. Әр апта сайын шашқа май немесе маска жағыңыз. Сіздің иығыңыздағы шаш, ең алдымен, басқасына қарағанда әлдеқайда “үлкен” болып өседі. Сондықтан, оларға күшейтілген күтім қажет.
Мысалы:
1) кокос майы + бадам майы + макадамия майы +
2) майсана майы
Аталмыш майларды шаш түбіне жағып, 10-60 минутқа қалдырыңыз, содан кейін сусабынмен шайыңыз.
5. Шашты нығайту және олардың өсуін жеделдету үшін дәрумендер мен биологиялық белсенді қоспаларды қабылдау туралы да ойланыңыз. Сіздің ағзаңыз ағуыздан минералдарға дейін көптеген маңызды заттарды талап етеді. Тамақтануға назар аударыңыз! Сіз қоректік заттардың жеткілікті мөлшерін ала аласыз ба немесе диетаға отыру керек пе? Бұл жаңа сау шаштың өсуіне тікелей әсер етеді.
6. Шаштың бұйра тұстарын тарақпен өте мұқият тарап тұрыңыз. Тұрақты тарау (қаттырақ тарау) шашқа физикалық зиян келтіруі мүмкін. Дымқыл шаштарды тарағанда, төменнен бастаңыз және бірте-бірте жоғарыға “жол” салып тараңыз. Шаштың түсіп, жұлынуына жол бермеңіз. |
Қазақстанда NASA Орталық Азия өңірлік ақпараттық орталығын ашу жоспарлануда, деп хабарлады сандық даму, инновация және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің баспасөз қызметі.
Нұр-Сұлтан қаласында космос арқылы Жерді бақылаудағы өзгерістерге қатысты тәжірибе алмасу мақсатында өткен халықаралық конференцияда GEOGLAM NASA бағдарламасының жетекшісі Крис Джастис сөз сөйледі. Ол қашықтықтан зондтау бойынша қазақстандық мамандардың жұмысын жоғары бағалады және Қазақстанның ғарыштық мониторингінің нәтижелерін жердің жаһандық мониторингіне енгізу қажеттігін атап өтті.
"Біздің кездесуіміз ұйымдар мен университеттердің қатысуымен халықаралық бағдарламаларды жүзеге асыру бойынша деректер мен тәжірибе алмасудың Орталық Азия желісін құру мәселесіне бағытталған. Шешімдердің бірі Қазақстанда NASA Орталық Азия аймақтық ақпараттық орталығының ашылуы болмақ",-деді ғалым.
Конференция қорытындысы бойынша жол картасын қабылдау жоспарланып отыр, ол NASA-мен одан әрі жұмыс істеуге және технологиялар трансфертіне бағытталатын болады.
Естеріңізге сала кетейік, қазақстандық Жерді қашықтықтан зондтау жүйесі екі оптикалық аппаратты (орта және жоғары кеңістіктік рұқсаттарды) ұсынады, сондай-ақ ғарыш аппараттарын жерүсті басқару кешені мен ғарыш аппараттарынан деректерді қабылдау және өңдеуге арналған кешен жұмыс істейді.
Конференцияда ҚР Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі Аэроғарыш комитетінің, NASA штаб-пәтерінің, Мэриленд мен Мичиган штаттарындағы университеттердің, Эллада технологиялар және зерттеу орталығы (Греция) мен "Қазақстан Ғарыш Сапары" ұлттық компаниясының өкілдері қатысты. |
Атырау облысы Индер ауданы Өрлік ауылындағы ауылішілік автомобиль жолдарын және жаяу жүргіншілер тротуарларын күрделі жөндеу
Атырау облысы Индер ауданы Елтай ауылындағы кентішілік автомобиль жолдарын және жаяу жүргіншілер тротуарларын күрделі жөндеу
Махамбет ауданы, Аққайын ауылына кірме жолды күрделі жөндеу
Атырау облысы Махамбет ауданы Бейбарыс ауылының ауылішілік жолдарын күрделі жөндеу
Махамбет ауданы Береке ауылының кентішілік жолдарын күрделі жөндеу
Атырау қаласында автомобиль жолдарын салу (Талғайран-2)
Тапсырыс беруші:
«Исатай ауданының тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы, жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімі» ММ
«Индер ауданының тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы, жолаушылар көлігі, автомобиль жолдары және тұрғын үй инспекциясы бөлімі» ММ
«Махамбет ауданының тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы, жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімі» ММ |
Ақтауда қыздар көлікті өртемек болып, онысынан түк шықпаған соң доңғалақтарды тескілеген, деп хабарлайды zakon.kz Лада басылымына сілтеме жасап.
Қаскөйлер бақылау камерасына түсіп қалған. Көліктің иесі полицияға шағымданбаған, бірақ видеоны желіге жүктеуді жөн көрген.
Қастық Ақтау қаласының 21 шағын ауданында жасалған.
25-нен 26-шы қарашаға қараған түні, сағат 03:00 шамасында екі қыз есік алдында тұрған Мерседес-Бенц-ке жақындап келіп, үстіне сұйық нәрсе құя бастайды. Көлік иесі болжағандай, қыздар арақ шашқан, содан кейін көлікті өртемек болған. Видеодан көрініп тұрғандай, қыздардың бұл әрекетінен түк шықпаған.
- Сол кезде олар дөңгелектерді тескілеуге кіріскен. Біреуі тесілген, екіншісі кесілген, бампері сызылған. Полицияға бармаймын, бұл бұзақылар Интернеттен өздерін көрсін! Бұл оларды жазалаудың ең жақсы жолы, - деді Влад (көлік иесінің өтініші бойынша аты өзгертіліп алынды- автордың ескертпесі). |
Ылғалдандыратын сарысумен байытылған жапондық макияжды кетіретін биоре майлықтары тіпті суға төзімді макияж бен тушьты тез және тиімді түрде кетіреді. Ылғалдандыратын Сарысуға малынған майлықтар теріні тазартады және сергітеді, оны кремді қолданбай түні бойы ылғалдандырады. Қосымша жууды қажет етпейді! Терінің барлық түрлеріне арналған. Гипоаллергенны. Сезімтал теріге арналған.
Қолдану тәсілі:
Өнімнің қажетті мөлшерін (3 рет басу) алақанға жағыңыз, бетіңізге массаж қозғалыстарымен біркелкі таратыңыз. Жақсы нәтижеге қол жеткізу үшін құрғақ теріге жағыңыз. Содан кейін сумен шайыңыз.
Сақтық шаралары:
Қолданар алдында контактілі линзаларды алыңыз. Тітіркенген теріге қолданбаңыз. Көзге тікелей тигізбеңіз. Көзге тиген жағдайда сумен шайыңыз. Балалардан аулақ болыңыз.
Құрамы/Құрамы:
Су (Аква), Глицерин, Бутиленгликоль, Лаурат ПЭГ-12, Минералды Май, Полиглицерил-2 Изостеарат, Изононилизонаноат, Децилглюкозид, сорбет Тетраолеаты-30, PPG-9 Диглицерил эфирі, Хош Иіс (парфюмерия), Спирт, Токоферол, Бутилфенилметилпропионал, Гидроксиизогексил 3-Циклогексенкарбоксальдегид, линалол. |
Көптеген жұп бүгінде УДЗ арқылы болашақ сәбиінің жынысын алдын ала біліп жатады. Алайда қазіргі таңда мамандар құрсақтағы сәбидің жынысын түрлі ырымдар арқылы да білуге болады дейді. Осындай ырымдардың кейбірімен KAZ.NUR.KZ-тің бүгінгі материалынан таныс бола аласыздар.
Құрсақтағы сәбидің ұл болуына қатысты ырымдар
Ертеректе ата-бабаларымызда баланың жынысын анықтауға үшін қандай да бір құрылғыны пайдаланбаған. Сондықтан олар халық ырымдарына сенген.
Мысалы: Әйел адам өмірге ұл әкелетін болса, ол ажарлана түскен. Әйел адамның тағамға деген талғамының өзгеруі. Әйел адамның өзін сезінуі. Болашақ ана көретін түс. Бұл туралы Р. Чайкина «Нәрестенің дүниеге келгенге дейін жынысын анықтау. Ұл немесе қыз» деген еңбегінде жазған.
Әйелдердің сыртқы келбетінің өзгеруі
Құрсағында ұл көтеріп жүрген аналардың шаштары бұйраланып, беті тазаруы мүмкін. Мұның барлығы – әйел адамның бойындағы гормоналдық өзгерістердің әсері болып саналады. Сонымен бірге ұл баланы дүниеге әкелетін аналардың мұрны сүйірленіп, бет терісі құрғақ әрі сезімтал болуы мүмкін. Сонымен бірге әйелдердің кімді дүниеге әкелетінін олардың іш формасына қарап та білген. Құрсағында ұл көтеріп жүрген аналардың іштері сопақ, алдыға шығып тұратын әрі төмен түсіп тұратын болады. Бұған қоса өмірге ұл баланы әкелетін аналардың жүріс-тұрысы да өзгереді екен.
Олар «үйрек» тәрізді жүріске көшетін көрінеді.
Ұл балаға жүкті келіншек нені ұнатады?
Барлық болашақ аналарда жүктілік кезінде тағамға деген талғамы өзгереді. Егер бұған дейін әйел адам тәттіні жақсы көріп, ал қазір ет және балық тағамдарына көңілі ауса, онда ол ұл баланы дүниеге әкеледі деген сөз. Сонымен бірге құрсағында ұл баланы көтерген аналар қышқыл, ашты тағамдарға әуес болады.
Мысалы тұздалған орамжапырақ, қияр мен қызанақ, ащы зімбір немесе консервіленген көкөністер. Ұл күтіп жүрген аналардың көңіл-күйі қалай болады Ұл баланы күтіп жүрген болашақ аналардың көңіл-күйі көп жағдайда құбылмалы болады және бұл өзгерістер көбінесе жақсы жағына бола бермейді.
Мысалы: Бас ауру, бас сақинасының ұстауы
Бейқам өмір сүру, айналасында болып жатқан оқиғаларға бей-жай қарау
Аяқтың табандары үнемі мұздап тұрады немесе аяқ бұлшықеттері жиі тартылады
Денесінде бұрын қылтық шықпаған жерлерде қылтық талшықтары пайда болады.
Сонымен бірге «Жүктілік – бойға ұрық бітуден босанғанға дейін» кітабының авторы Екатерина Свирская ұл бала іште ертерек тебе бастайнын әрі анасы тебуді үнемі оң жағында сезетінін жазған. Әйелдер ұл баланы күткенде қандай түс көреді Әйел адамдар ұл баланы күткенде түрлі түс те көруі мүмкін.
Мысалы: Түс көрушінің жаны ер адамның денесіне ауысқанды көрсе Түсінде қыз көрсе де, өңінде ұл әкелуі мүмкін.
Қыз бала дүниеге келетініне байланысты ырымдар
Сыртқы келбеті қалай өзгереді
Халық арасында қыз балаға аяғы ауыр жүкті әйелдердің сыртқы келбеті өзгеріп, бұрынғы ажарынан айырылып қалады деп жатады.
Халық мұны әйел адам өзінің сұлулығын қызына береді деп есептейді. Сондай-ақ: Әйел адамның бетінде бөрткендер пайда болуы мүмкін Бетте сепкілдер пайда болып, бет терісі құрғақтықтан өздігінен түсе бастайды. Сонымен бірге әйел адамның шашы көп әрі жиі түссе, онда дүниеге қыз бала келеді деген ырым бар. Құрсағына қыз бала біткен әйелдердің іші әдетте домалақ келеді. Сәби жоғары жатады және төмен қарай тек босанар уақытта ғана түседі. Кейде қыз балалардың анасының іші үлкен болуы мүмкін. Бұл сәби артық салмақпен туады деген сөз емес, көп жағдайда болашақ ананың мұндай іші іште судың көп болуынан және жатыр плацентасынан болуы мүмкін. Сонымен бірге әйел адамдардың төс мөлшері де өзгереді.
Әсіресе әйел адамның сол жақ омырауы өсіп, төс ұшының түсі өзгермейді. Сондай-ақ әйел адамның беті мен денесі де ісуі мүмкін. Болашақ ананың жүріс-тұрысы өзгеріп, оның бойында әйел адамға тән сұлулық пайда болады. Сондай-ақ жүкті әйелге екі қолын «алға шығар» деп айтып көріңіз.
Егер алақандарын жайып, оны жоғары қаратса, демек отбасыңызға қыз бала дүниеге келеді деген сөз.
Қыз балалалардың аналараның тағамға деген талғамы өзгере ме
Қыз баланы дүниеге әкелетін аналар: Торт пен бәліш Қара нан, тоқаш Шокодад, кәмпит пен балмұздақты көп жейді Ел арасында сонымен бірге мұндайда болашақ аналар нанның қыртысынан басқа жерін жейді дейді. Бұл оның қыз күтіп жүргендігінің нақты дәлелі болуы мүмкін. Қыз баланы өмірге әкелетін қыз-келіншектер әсіресе артық салмақ қосып жатады. Өмірге қыз баланы әкелетін аналарда жүрек айну жиі болады. Қыз балаға аяғы ауыр аналар қандай түс көреді Егер жүкті әйел түсінде ұл босанғанын көрсе, онда ол қыз баланы дүниеге әкеледі.
Сол сияқты түсінде айнаның алдында сәнденіп жатса, қыз баланы босанады деген сөз, дейді түс жорушылар. Сондай-ақ жүктілік кезінде оның алдындағы балалардың қылықтарын да бақылаған жөн. Егер ұлыңыз сізді жақсы көріп, ішіңіздегі сәбиді қорғап, ол туралы үнемі сұрайтын болса, қыз күтіңіз. Сонымен қатар жүкті әйелдер өмірге қыз бала әкелерде, күйеулерінің мінезі жұмсаратынын байқаған.
Бұл турады Ольга Белякова өзінің «Байлық, дәулет пен таныс, ақша тартатын халық ырымдары» кітабының «Жүктілік ырымдары» бөлімінде жазған. Сол себепті екіқабат кезде әйел адамдар өздерінің сыртқы келбеті мен балалардың қылықтарына, өз талғамына мән берген жөн. Олардың басым көпшілігі УЗИ нәтижерімен бірдей болады. |
ҚР Ұлттық Банкі Төрағасының орынбасары Олег Смоляковтың БАҚ-тың «Delta Bank» АҚ-тың банктік және өзге операциялар мен бағалы қағаздар нарығындағы қызметті жүзеге асыруға лицензиясын қайтарып алу жағдайына байланысты келіп түскен сұрақтарға жауап берді, деп хабарлайды Zakon.kz, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің баспасөз қызметі берген ақпаратқа сілтеме жасап.
Олег Смоляковтың айтуынша «Delta Bank» АҚ-ты банктік лицензиясынан айыру туралы шешім қабылдауға мынадай факторлар негіз болды.
Бірінші кезекте, кредиттік тәуекелдерді басқару жөніндегі ішкі рәсімдердің кемшіліктері, олар қаржылық жай-күйі орнықсыз қарыз алушыларды кредиттеуге, сондай-ақ сапалы («нақты») кепілмен қамтамасыз етілмеген қарыздар беруге мүмкіндік берді, кредиттер бойынша мерзімі өткен берешектің айтарлықтай өсуіне алып келді. Мәселен, 2017 жылғы 1 қазанда мерзімі өткен қарыздар Банктің несие портфелінің 99,7%-ын(314,8 млрд. теңгені) құрады.
Екіншіден, лицензиясынан айыру туралы шешім қабылдау сәтінде Банктің корреспонденттік шоттарындағы және кассасындағы ақша қалдығы 215,1 млн. теңгені құрады. Сонымен қатар, депозиторлар мен кредиторлар алдындағы мерзімі өткен міндеттемелер сомасы шамамен 79,8 млрд. теңгені құрады.
Ұлттық Банк банк капиталының қабылданған тәуекелдерге барабар емес және өтімділіктің төмен көрсеткіші жағдайларында банкті қаржылай қолдауды қамтамасыз етудің аса қажеттілігін атап өтіп, банк қызметін қадағалау шеңберінде ұзақ кезең бойы «Delta Bank» АҚ-тың менеджменті мен оның акционерлері арасында ашық диалог жүргізді. Соған қарамастан, Банктің ірі акционері тарапынан банкті барабар қаржылық қолдау жүзеге асырылған жоқ, -деді Олег Смоляков.
Банктің активтері мен міндеттемелерінің банк секторының жиынтық активтері мен міндеттемелеріндегі үлесінің төмен (1%) болуына байланысты Банкті лицензиядан айыру басқа қаржы ұйымдарын тәуекелдерге ұшыратпайтындығын атап өткен жөн.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Төрағасының 2017 жылғы 2 қарашадағы № 402 бұйрығымен уақытша әкімшілік тағайындалды, оған Банктің барлық басқару органдарының өкілеттіктері өтті. Уақытша әкімшілік сот тарату комиссиясын тағайындағанға дейін жұмыс істейтін болады.
2017 жылғы 3 қарашадан бастап уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерінде көзделген шығыстарға, Банкке түскен ақшаны есептеуге байланысты жағдайларды қоспағанда, клиенттердің және Банктің өзінің банктік шоттары бойынша барлық операциялар тоқтатылды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі заңнамада көрсетілген тәртіппен Банктің қызметін мәжбүрлеп тоқтату (тарату) туралы өтінішпен сотқа жүгінеді.
Сот Банкті мәжбүрлеп тарату туралы іс қозғаған күннен бастап кредиторлардың Банкке талаптары Банкті ұстауға арналған ағымдағы шығыстарға байланысты талаптарды қоспағанда, тарату ісіне ғана ұсынылуы мүмкін.
Банк жеке тұлғалардың депозиттеріне міндетті кепілдік беру қорының қатысушысы болып табылады. Теңгемен және шетел валютасымен депозиттер, төлем карточкаларындағы және банк шоттарындағы ақша Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қорының кепілімен қорғалған.
Кепілдің ең жоғарғы шегі:
- теңгемен депозиттер бойынша – 10 млн.теңгеге дейін;
- шетел валютасымен депозиттер бойынша – 5 млн. теңгеге дейін болды.
Осыған байланысты, депозиторларға белгіленген тәртіпте кепілді өтем төленеді.
Барлық қызықтырған мәселелер бойынша Банктің +7(727) 2 44 85 55 «жедел желісі» телефоны бойынша, сондай-ақ ҚР Ұлттық Банкінің Қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау және сыртқы коммуникациялар басқармасына +7(727) 278 80 84 телефоны бойынша және ҚР Ұлттық Банкінің Банктерді қадағалау департаментіне +7(727) 270 48 93 телефоны бойынша өтініш беруге болады. |
Әдеби жәдiгерлер: 20 томдық. Т.5: Жүсiп Баласағұн. Құтты бiлiк/Ауд.: А.Қ. Егеубай. Бас ред. С.Қасқабасов.; ҚР МАМ. ҚР БҒМ. М.О.Әуезов атынд. Әдебиет және өнер ин-ты. - Алматы: Таймас, 2007. – 536 б.
Орта ғасырдағы көрнекті түркі ақыны, ойшылы Жүсіп Баласағұнның (1017-1075) «Құтты білік» («Құтадғу біліг») дастаны — әлем әдебиетінің асыл мұраларының бірінен саналатын өлеңмен жазылған трактат.
Түркі халықтарына ортақ классикалық көне дәуір туындысында халқымыздың рухани жан дүнйесі мен өмір салты терең ашып көрсетілген. Дастанда сондай-ақ жалпы адам баласын ғасырлар бойы толғандырып келген ізгі мұраттар, оку, білім, тіл өнері, ел басқару, құқықтық, этикалық және т.б. имандылық мәселелері қамтылған.
Баласағұн, Жүсiп
Құтты бiлiк/Баласағұн, Жүсiп; Ауд. А. Егеубаев. - Астана: Аударма, 2003. – 128 б.
Жүсіп Баласағүн «Құтты білік» («Құт әкелуші ілім») дастанын XI ғасырда Табғаш ханы Қара Бөгіреге арнап жазған. Әр шумағы ұлағат әуезіне, өсиет сазына толы бұл шығармада ел басшысының қандай болуы керектігі философиялық-этикалық талаптарға үштастыра баяндалады.
Баласағұн, Жүсіп
Ақыл кітабы/Жүсіп Баласағұн. - Жидебай: Халықаралық Абай клубы, 2015. – 364 б.
Егеубай, Асқар
Жүсiп Баласағұн: Роман-эссе/Егеубай, Асқар. - Алматы: Арда, 2005. – 312 б.
Бұл еңбек әлемге мәшһүр рухани мұралардың бірі - "Құтты білік" энциклопедиялық дастанын жазған Жүсіп Баласағұн туралы. Даланың дана перзенттерінің бірегейі Жүсіптің түркі халқының мәдениеті мен әдебиеті, дүниетанымы мен ел билеу жүйесі т.б. қасиеті жайында айт- қан асыл ойлары мен ғұмырбаяндық тағдыр-талайы тарихи кезең суретімен қабыстырыла өріледі.
Егеубай А.
Жусуп Баласагуни: Роман-эссе/Перевод с каз. языка Б. Джилкибаева. – Алматы: Раритет, 2011. – 320 с.
Это произведение посвящено всемирно известному ученому и поэту Жусупу Баласагуни, автору бессмертного шедевра «Благодатное знание» - уникальной энциклопедии культуры и литературы тюркского народа, его обычаев, верований, традиций, мировоззрения в эпоху раннего Средневековья. Глубокие теоретические мысли автора сочетаются с живым художественным видением того далекого времени.
Қазақ даласының ойшылдары, IХ-ХII ғғ.: Қорқыт, Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Қ.А. Иассауи/Жауапты ред.: Ә.Н. Нысанбаев. - Алматы: Ғылым, 1995. – 160 б.
Кітапта қазақ жерінде IX-XII ғасырларда өмір сүрген ойшылдардың философиялық-дүниетанымдық көзқарастары зерттеліп, ұлы данагөйлер Қорқыттың, Әл-Фарабидің, Ж. Баласағұнның, М. Қашқаридың, Қ.А. Иассауидің кейінгі ұрпаққа қалдырған рухани мұралары жан-жақты баяндаған.
Рухнама. 2-кiтап: Жүсiп Баласағұн/Ред.алқасы: Е.М.Арын (бас ред.ж.б.); С. Торайғыров атынд. Павлодар мемлекеттiк ун-тi. - Павлодар, 2003. – 208 б.: портр.
Бұл кітапқа Ж.Баласағұнның әлем әдебиетінің асыл мұраларының бірі боп саналатын "Құтты білік" дастанының қысқартылып алынған нұсқасы енді. Онда жалпы адам баласы ғасырлар бойы толғандырып келген ізгі мұралар, моральдық-эпикалық мәселелер қамтылған.
Баласағұн, Жүсiп
Құтты бiлiк/Баласағұн, Жүсiп; Көне түркi тiлiнен ауд., алғы сөзi мен түсiнiктерiн жазған А.Егеубаев. - Алматы: Жазушы, 1986. – 616 б.
«Кұтты білік» («Құтадғу біліг») — әлем әдебиетінің асыл мұраларының бірінен саналатын түркі тектес халықтарға ортақ өлеңмен жазылған трактат.
Философиялық бұл ең көне дәуір туындысында халқымыздың рухани жан дүниесі мен рухани байлығы терең ашылып көрсетілген. Сондай-ақ, онда жалпы адам баласын ғасырла бойы толғандырып келген ізгі мұраттар, оқу, білім, тіл өнер ел басқару, моральдық-этикалық және т. б. тұрмыстық мәселелер қамтылған.
Баласағұн, Жүсiп
Құтты Бiлiк/Баласағұн, Жүсiп; Ауд. А. Егеубаев. - Пекин: Ұлттар баспасы, 1989. – 1108 б.
«Құтты білік» («Құтадғу біліг») – Әлем әдебиетінің асыл мұраларының бірінен саналатын түркі тектес халықтарға ортақ өлеңмен жазылған трактат. Философиялық бұл ең көне дәуір туындысында халқымыздың рухани жан дүниесімен рухани байлығы терең ашылып көрсетілген. Сондай ақ онда жалпы адам баласын ғасырлар бойы толғандырып келген ізгі мұраттар, оқу, білім, тіл өнері, ел басқару, моральдық этикалық және тағы басқа тұрмыстық мәселелер қамтылған.
Дала даналары/Құраст.: Е.Әбен, Е. Дүйсенбайұлы, И. Тасмағамбетов. - Алматы: Бiлiк, 2001. – 640 б.
Ұсынылып отырған еңбек ұлттық тарихымызды танып-білуге септігін тигізіп қана қоймай, осы мәселені түбегейлі зерттеу ісіне де түрткі болады деп ойлаймыз. Ел Тәуелсіздігінің онжылдығы тұсында Ұлы Тұран даласында өмір сүрген арғы-бергі ақыл-ой алыптарының рухына тәу етіп, олардың парасат үрдісіне үңілу мен жүрек қазынасына жүгіну ұрпақ парызы екені бесенеден белгілі. Ендеше, бұрын жарық көрген "Саяси портреттер" атты кітаптың заңды жалғасы іспетті бұл жинақ зиялы қауымға ғана емес, қалың жұртшылыққа керектігі күмәнсіз.
Жанайдаров, Орынбай
Жүсіп Баласағұн: Тарих. Тұлға. Уақыт/Жанайдаров, Орынбай. - Алматы: Аруна, 2008. – 92 б.
Балалар мен ересектерге арналып қазақ және орыс тілдерінде жазылған бұл көркемсуретті туындыда ойшыл-ғалым, ақын, қоғам қайраткері Жүсіп Баласағұнның өмір жолы суреттелген.
Шығарма балалардың танымына лайық, жеңіл, көркем тілмен толық әрі әсерлі баяндалған.
Жанайдаров, Орынбай
Жусуп Баласагуни: История, личность, время/Жанайдаров, Орынбай. - Алматы: Аруна, 2008. – 92 с.
«Жусуп Баласагуни» - красочно иллюстрированная книга для детей и взрослых на казахском и русском языках, которая доступно повествует о жизни ученого и придворного поэта древности. Баласагуни создал монументальное эпическое творение «Кутадгу билиг» - великий памятник тюркоязычной поэзии, достойный быть названным в ряду крупнейших произведений мировой литературы средневековья.
Шалекенов-Баласагуни, У Х.
Город Баласагун в V-XIII веках/У. Х. Шалекенов-Баласагуни; Пер.с каз. Б.К. Жумалиевой; МОН РК, КазНУ им. Абу Насыра аль-Фараби, Ин-т археологии РК им.А.Х.Маргулана. - Алматы: Жибек жолы, 2009. – 272 с.
В книге на основе комплексных сведений, в том числе недавно обнаруженных ценных археологических находок, локализуется место расположения древнего средневекового города Баласагуна, а также рассказывается о том, что он был крупным политическим, экономическим, духовным и культурным центром. Благодаря этим данным раскрыта загадка местонахождения Баласагуна, волновавшая ученых на протяжении шести столетий.
Бердiбай, Рахманқұл
Жұлдыздар жарығы/Бердiбай, Рахманқұл. - Алматы, 2000. – 248 б: 1п.портр.
Көрнекті ғалым, профессор Р.Бердібайдың бұл кітабына есімі әлемге мәшһүр Ж.Баласағұн, А.Яссауи, А.Йүгінеки, Низами, Науаилерден бастап, Абай, Мағжандарға дейінгі исі тұркі поэзиясының жарық жұлдыздары жайындағы зерттеу еңбектері енді.
Алтаев, Жақыпбек
Әл-Фараби және ислам философиясы: Оқу құралы/Алтаев, Жақыпбек, Әмірқұлова, Жамила Амангелдіқызы; Әл-Фараби атынд. ҚазҰУ. - Алматы: Қазақ университеті, 2012.
Оқу кұралында түркілер топырағынан шыққан ислам ойшылдары мен даналарының еңбектері жан-жақты сараланған. Әбу Насыр әл-Фараби, Ж. Баласағұн, Қ.А. Иасауи, М. Қашқари, А. Иүгінеки, С. Бақырғани еңбектеріндегі түркілік дүниетаным мен ислам философиясының қайнар бастауларының тоғысуы, үйлесімдік табуы мәселесі қарастырылған.
Шәлекенов, Уахит
Құм басқан қала: Заманымыздың 5 ғасырында қазақ жерiнде iргесi қаланып, жүздеген жыл бойы гүлденiп, 13-ғасырда жау шапқыншылығынан қираған қала - Баласағұн туралы/Шәлекенов, Уахит. - Алматы: Қаз.ун-тi, 1992.
Ғалым У. Шәлекеновтың бұл еңбегі ертеде өмір сүрген ортағасырлық Баласағұн қаласының орнын зерттеуге арналған. Ғалымдар арасында Актөбе деген атпен белгілі Шу өңіріндегі құм басқан калада көп жылдан бері археологиялық қазба жұмысына басшылық етіп келе жатқан автор Ақтөбенің Баласағұн екеніне ғылыми тұрғыдан пікір айтады. |
Білім беру бағдарламасының мақсаты: жаңа сын-тегеуріндерге ашық, әлеуметтік жауапкершілігі, креативтілігі мен стратегиялық ойлауы бар, Заңтану саласында құзыреттерді меңгерген және бизнес саласында кәсіби және басқарушылық, құқықтық қызметті жүзеге асыруға қабілетті өзгерістер көшбасшыларының жаңа буынын дайындау.
Құқықтану жұмыс берушілер арасында құқық қолдану дағдыларын қалыптастыратын және бизнесті құқықтық қамтамасыз ету саласында AlmaU - да сұранысқа ие мамандықтардың бірі болып табылады. Біз бизнес саласында заңгерлерді дайындаймыз, біздің түлектеріміз жұмыспен қамту нарығында еркін бәсекелеседі, Қазақстанның әр түрлі салаларында және шетелде табысты жұмыс істейді.
Бітірушілердің бітіргеннен кейінгі қызмет саласы: заң ғылымдарының магистрінің, құқық магистрінің кәсіби қызмет саласы мемлекеттік институттар жұмысы процесінде туындайтын құқықтық қатынастар, сондай-ақ мемлекеттік органдар, жеке және заңды тұлғалар арасындағы құқықтық қатынастар болып табылады. Түлектер еңбек нарығында сұранысқа ие, атап айтқанда: консалтинг, құқық қолдану, нормашығармашылық, аналитика; адвокатура және Нотариат; корпоративтік салада және дербес практикамен айналысу.
Маманға қандай қасиеттер тән:
Түлектер:
Коммерциялық құқық саласындағы білім жиынтығын терең және кешенді түсінуі, соның ішінде: әртүрлі салалардағы коммерциялық құқықтың құқықтық және нормативтік архитектурасы, коммерциялық құқық субъектілері арасындағы қатынастарды реттейтін негізгі құқықтық мәселелер, коммерциялық құқықтың практикасы мен қолданылуында туындайтын проблемалар жайлы білім алады
Коммерциялық құқық саласындағы күрделі ақпаратты, тұжырымдамалар мен теорияларды талдау, сыни тұрғыдан түсіну және синтездеу
Мұндай ақпаратты, тұжырымдамалар мен теорияларды тиісті білім мен практика жиынтығына зерттеу және қолдану; сондай-ақ |
Алматы қаласы өңірлік коммуникациялар қызметі алаңында өткен онлайн брифингіде қаланың бас имамы Еркінбек Шоқай вакцина алу мәселесіне тоқталды. Бұл туралы ҚазАқпарат хабарлайды.
Оқи отырыңыз...
Прайс-лист на оказания услуги по изготовлению и размещению PR материалов на информационном портале «Caspian Life»
08.12.2022
Биыл Жылыойда 1600-ге жуық адам жұмыспен қамтылды
07.12.2022
Оның айтуынша, егер зат (сұйықтық) адам ағзасына ауыз немесе мұрынмен асқазан-ішек жолдары арқылы түсетін болса, ораза бұзылады. Ал вакцина инъекция жолымен енгенде ораза бұзылмайды. «Қазір коронавиурс тек біздің елге ғана емес, күллі әлемге қауіп төндіруде.
Ғалымдар мен медицина қызметкерлері одан құтылудың жолын іздестіріп жатыр. Дәрігерлер қазір бұл індеттен құтылудың бірден-бір жолы ретінде екпе салуды ұсынып отыр. Өзім дәрігерлерге сенемін. Сондықтан жаппай вакцина алғанымыз дұрыс. Екпенің шариғатқа ешқандай қайшылғы жоқ»,-деді қаланың бас имамы.
Е. Шоқай дәруменге жатпайтын, тек емдеу мақсатында қолданылатын инъекцияларға рұқсат берілгенін айтты. «Вакциналау инфекциялық аурулардың алдын алады және адамның иммунитетін көтереді. Вакцина дәрумен емес. Сол себепті екпе терінің астына, бұлшық етке немесе қан арқылы енгізілсе, ораза бұзылмайды», — деді Алматы мешітінің бас имамы.
Сондай-ақ брифинг барысында ПТР тесттен өту оразаны бұзбайтыны да айтылды. Имамның айтуынша, тек ішке тамақ, не су қабылдағанда ғана бұзылады.
Тегтер: Caspian
БөлісуTweetБөлісуЖолдауБөлісуБөлісу
Facebook Instagram Youtube Telegram
Материалдар мен ақпараттарды портал брендін көрсетіп, гиперсілтеме жасаған жағдайда ғана қолдануға рұқсат етіледі. Ақпараттан мәтін, мәтін бөлігі немесе дәйексөз алынғанда міндетті түрде тиісті сілтеме көрсетілуі керек. |
Ерен еңбегі үшін • Еңбегі сіңген бітікші • Еңбегі сіңген админ • Алтын қалам • ГеоЖұлдыз • Шағын өңдемелері үшін • Санатшы • Білгенге маржан • Құрметті дос • AWB тиімді қолданушы • Қазақстан ордені • Қазақстан жұлдызы • Ислам ордені • Авиатор ордені • АБЖ белсендісі • Уикиұстаз жұлдызы • Белсенді жаңа қатысушы жұлдызы • Физика жұлдызы • Қару жұлдызы • Уикипедияны вандалдардан қорғаушы жұлдызы • Биология жұлдызы • «Қырағы камера» • «Еңбегі сіңген әрлеуші» • «Философия жұлдызы» • Уикижұлдыз • «Алтын жұлдыз» • Түркі • «Футбол жұлдызы» • «Таңдаулы мақала» • «Жақсы мақала» • «Астрономия жұлдызы» • «Кинематография жұлдызы» • «Еңбегі сіңген Уикилендіруші» • «Қазақша Уикипедия еңбеккері» • «Интеруики жұлдызы» • «Жылжыту жұлдызы» • «Үлгі жұлдызы» • «Спорт жұлдызы» • «Кен байлықтар жұлдызы» • ЮНЕСКО марапаттамасы • «1000 мақала» жобасының белсендісі • «Қазақ хандығына 550 жыл» марапаттамасы • «Ақпарат жұлдызы» марапаттамасы • «Бизнес және экономика жұлдызы» марапаттамасы • Озық идея марапаттамасы • Жою шебері марапаттамасы • Елу мыңыншы өңдеме
«Спорт жұлдызы» марапаттамасы — Уикипедия жобасы аясында спорт және спортшылар тақырыбындағы мақалаларға айтарлықтай үлес қосқан үшін беріледі.
Марапаттама иегерлеріӨңдеу
Sagzhan — Уикипедия жобасында спортшылар туралы жаңа мақалаларды жазып, өндеп айтарлықтай үлес қосқан үшін.-- FaбдyлFани (талқылауы) 15:55, 2015 ж. сәуірдің 8 (ALMT)
Nurkhan — Уикипедия жобасында бокс тақырыбында мақалалар сериясын, хоккей, теннис, жалпы спортшылар туралы жаңа мақалаларды жазып, өндеп айтарлықтай үлес қосқан үшін.-- FaбдyлFани (талқылауы) 20:21, 2015 ж. маусымның 22 (ALMT)
Дәурен - Спорт саласындағы мақалаларды дамыту жорлындағы тынымсыз ізденістеріңіз бен Қазақша Уикипедияны дамыту жолындағы еңбегіңіз үшін үшін! --Нұрлан Рахымжанов 18:50, 2017 ж. ақпанның 13 (+06)
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Уикипедия:Марапаттама/Спорт_жұлдызы&oldid=2530179» бетінен алынған |
Біз Сіздерді коммуналдық мемелекеттік мекеме «Медеу» өңірлік табиғи паркінің арнайы сайтында көруге қуаныштымыз!
КММ МӨТП «Медеу» Алматы қаласында орналасқан және де оның қызметі «Медеу» паркінің аумағындағы табиғатты ерекше қорғауды дамытуға бағытталған. Қазіргі уақытта «Медеу» паркінің нақты көлемі «Медеу» шатқалы мен Шымбұлақ және Бутаковка аумақтарын қамтиды.
Бұл сайт – «Медеу» табиғи паркіне байланысты туындаған сұрақтарға ат салысып, сонымен қатар, біз қабылдаған шешімдерге өз ұсыныстарыңызды қалдыруларыңызға болады. Біздің сайтымызда Сіздер мекемеміздің құрылымына байланысты өздеріңізді қызықтырған сұрақтарыңызды қоюларыңызға болады.
Біз «Медеу» табиғи паркінің өміріне қатысуға, осы мекемеміздің ақпарат порталына үнемі кірушілерге көметесетініне сенімдіміз!
Біз Алматы қаласының тұрғындары мен қонақтарын «Медеу» паркінің аумағында көруге қуаныштымыз!
Кұрметпен, МӨТП КММ-нің директоры
Болатбек Кудайбергенұлы Бурибаев!
Авторлық құқықтың © 2014 - 2022 «Медеу» Мемлекеттік өңірлік табиғи паркі мемлекеттік мекемесі. Барлық құқықтарды қорғалған. |
– Бірер ай бұрын Мемлекеттік хатшының жетекшілігімен өткен үлкен жиыннан кейін еліміздегі ақпарат құралдарында тарихты насихаттау үрдіс алып кеткенін байқамау мүмкін емес. Кішкентай балаларымызға арналған «Балапан» телеарнасының өзі тарихтан мағлұмат беретін хабарлар дайындап көрсетуге көшті. Бір жағынан қуанасың. Ел болып ес жия бастаған секілдіміз. Екінші жағынан жоғары жақтан бұйрық келмесе ұлт мүддесін есіне де алмайтын кейбір БАҚ басшыларының науқаншылдығы көңілге селкеу түсіреді…
Жалпы тарихи шындыққа деген аңсары оянған біздің қоғамда «тарихпен әуесқойлар айналысып кетті» деп байбалам салушылардың табылып жатқаны тағы бар. Сіздің осы жөнінде пікіріңіз қандай?
– Біздің халқымыздың өткен-кеткені – бай тарих. Бірақ әлі толық зерттелмеген. Бір жүйеге түспеген. Еліміздің шынайы ақиқатты арқау еткен тарихы әлі жазылмаған. Сонау есте жоқ ескі заманнан бүгінгі күнге үдере тартқан өмір керуенінен түсіп қалған тарихымызды түгендеуге ұмтылған іздеушілер көп. Оған қазақтың саналы азаматтарының үлес қосуға мүдделі болып отырғаны да рас. Олардың қатарында, әрине, тарихшылар да, тарихшы еместер де бар. Осының тарихшыларын – «кәсіби тарихшылар», ал тарихшы емесін – «әуесқой тарихшылар» деп жүрміз. Кәсіби тарихшылар белгілі бір халықтың тарихын жан-жақты зерттеп, жетік меңгерген, сонымен бірге әлем тарихынан да мол хабары бар білікті, білімді де маман. Шын мәнінде солай болуы керек.
– Ал бізде қалай?
– Біздегі кәсіби тарихшылар – кешегі кеңестік заманда сол КСРО құрамына кірген бұратана халықтардың бірде- біреуінің тарихын өздерінен шыққан төл перзентіне зерттеуге рұқсат етілмеген кезде амалсыздан компартияның, комсомол ұйымының, кәсіподақтың, одан қалды бесжылдықтар мен екпінді құрылыстардың тарихын зерттеп, содан кандидаттық, докторлық диссертация қорғаған азаматтар. Бұлар өздері қорғаған тақырыпты жетік меңгергенімен, халықтың тарихын түбегейлі зерттемеген, соған өмірін арнап, онымен үнемі айналыспаған адамдар. Осындай жағдайда оларды қалай толыққанды «ғалым, тарихшы» деуге болады?.. Ал «әуесқой тарихшылар» деп жүргеніміз негізінен тарихи тақырыпқа қалам тартып жүрген жазушылар мен журналшылар және солар секілді жоғары білімді тарих жанашырлары, қазақ тарихының жоғын іздеп тарих ақтаңдақтарын толтырсақ деген игі ниеттегі азаматтар. Әрине, өкінішке қарай, олардың бәрінің деңгейі бірдей емес. Араларында ой-өрісінің төмендігінен өзі шыққан ру-тайпаны, өз аталарын дәріптеуге басымдық беріп, пендешілік жасап жататындары да бар. Бірақ негізінде басым көпшілігі халықтың ауызша тарихының деректерін пайдалана отырып, тарих көшіне өзіндік үлес қосуға талпынушылар.
Қазіргі бір жаман әдет: бұл екі топтағылар арасында мүдделі үндестік жоқ. Бірін-бірі толықтырып, қолдай бермейді. Кәсіби тарихшылар «тарихпен әуесқойлар айналысып кетті, бүлдіріп жатыр» деп оларды кінәлайды. Бірақ олар әуесқой тарихшылардың еңбегіне ғылыми тұрғыдан талдау жасап, қай жерден мүлт кетіп, қандай қате жібергенін нақты дәлелдеп көрсеткен емес, ешкімнің атын атап, түрін түстемейді. Ал әуесқойлар болса өз тарапынан «кәсіби тарихшылар ескі сүрлеудан шыға алмайды, тәуелсіздік талабына сай тарихты жаңаша пайымдай алмай келеді» деп, олардың өздерін сынайды. Осының бәрін жүйелеп отыратын бізде тарихи сын жоқ.
– Шын мәнінде кәсіпқой тарихшылардың артықшылығы олардың осы сала маманы екенін растайтын құжаттық қағаздарымен ғана өлшеніп отыр ғой. Солай ма?
– Біздің жағдайымызда солай деуге болады. Кешегі кеңестік кезеңде өз тарихын зерттеуге мүмкіндік берілмегендіктен, тек билеуші елдің саясатына сай, соның идеологиясымен үндесетін тақырыптарды ғана зерттеп, содан кандидаттық, докторлық диссертация қорғауға мәжбүр болғаннан кейін олардың төл тарихымызды танып-білудегі білімі мен білігі сол алған ғылыми атақтарымен ғана өлшенбегенде қайтеді. Осыдан бірнеше жыл бұрын белгілі әдебиет сыншысы, журналист Әмірхан Меңдекенің «Шымкенттің цемент зауытының тарихын жазып, ғалым атағын алғанын» жазғаны бар. Шопандар бригадасының тарихынан қорғап, ғалым атанғандар бар. Бұл – шындық. Бірақ осылардың арасында өз беттерімен ізденіп, ғылыми тұрғыда жоғары дәрежеге жеткен азаматтарымыз да баршылық. Олардың есімдері қазір елге танылып та қалды. Бұлар негізінен ел тәуелсіздік алғаннан кейін кеңестік дәуірде коммунистердің халқымызға қарсы жүргізілген зұлмат саясатының зардабын архив деректері арқылы айғақтап, тарихи шындықты жария еткендер. Әркім өз жұмысы мен іс-әрекетіне қарай абырой табады. Бірақ өздерін «кәсіби тарихшымыз» дейтіндердің тарих жанашырларының бәрін бір қатарға тұрғызып, тоғышар өзімшілдікпен «әуесқойлар тарихты бүлдіріп барады» деп «тисе терекке, тимесе бұтаққа» әдірессіз байбаламын білімділікке жатқыза алмаймын.Қалай болғанда да, жоқты жекелеп іздегеннен гөрі көп болып іздеген тиімді ғой.
– Сіз өзіңізді осының қайсысына жатқызасыз?
– Өзімді кәсіпқой тарихшыға да, әуесқой тарихшыға да жатқыза алмаймын. Мен – тарихтың жанашырымын. Тарихтың насихатшысымын. Өзімді тарихтың жоғалған сыңар шегесін де қалдырмай түгендеуге үлес қосуды мұрат тұтқан қазақтың бір перзентімін деп есептеймін.
Моңғол – мыңғұл, ол – түрік халқының бір бұтағы
– Өзіңіз де хабардар боларсыз, жақында «Қазақ хандары және олардың ұрпақтары» атты кітаптың тұсаукесері болған. Бұл еңбекті де әуесқой тарихшылар құрастырған екен.
– Иә, ол кітап қолымда бар. Бұл кітаптың жалпы мазмұны шежіреге негізделген. Бірақ авторларының бірі – Анатолий Оловинцовтың соңғы жазған «Тюрки или монголи? Эпоха Чингисхана» деген еңбегінде оқырманға ой салатындай жаңалықты тұжырымдар бар.
– Жалпы қазақ мемлекетінің билігінің басында Шыңғысханның ұрпақтары тұрғаны белгілі. Кенесары хан туралы шындықты айтамын деп қудалауға түскен ғалым Ермұхан Бекмаханов та сол әулеттен. Бүгінгі зиялы қауым арасында да тікелей Шыңғысханнан тараған ұрпақтар бар. Ал біз айтып отырған «Қазақ хандары және олардың ұрпақтары» атты шежіре сол Шыңғысхан ұрпақтарының қазақ екенінің нақты дәлелі, дерегі. Бұл біраз жылдар бойы баспасөз айналып өтуге тырысқан, біз сұхбат алсақ та «бұл тақырыпқа бармаңдар» деп, басшыларымыз шек қойып келген Шыңғысхан тақырыбын, осы төңіректегі айтыс-тартыс, пікір таластарды бір жақты қылуға, Шыңғысханды қалай да қазаққа жақындатуға тиіс еді… Бірақ, олай болған жоқ. Кітаптың таныстырылымы үстінде де Оловинцов Шыңғысханның қазаққа жат еместігін, моңғол деген «ұлт жоғын», олардың оқшауланып қалып, бөлек дін қабылдап, бөлініп кеткені болмаса әу бастан түріктің бір тайпасы екенін айтқан болатын. Бірақ біздің бірқатар академиктер оған қарсы шығып, ауыз аштырмай тастады… Сіз бұл орайда қандай пікірдесіз?
– Мен Оловинцовтың пікірін қолдаймын, бірақ дәл мұндай көзқарасқа одан бұрын келгенмін. Дәл сол пікірді білдіретін мақалаларым да, кітаптарым да оныкінен ертерек жарық көрген. Мысалы, біз қазақ, татар, башқұрт, тағы басқа елдерді түрік халқының бір-бір бұтағы десек, моңғол деген де солардай түрік халқының бір бұтағы. Ол – тегі бөлек басқа халық емес. Керек десеңіз, бүгінгі қазақ халқын құраған тайпалардың көбі бұрыннан сол мыңғұл құрамында болған. Мен бұл халықтың атын қазіргі айтылып жүргендей «моңғол» емес, «мыңғұл» деп танимын. Бұл мыңғұлдар таза түрік тілінде сөйлеген. Тәңір дінін тұтынған. Ал бүгінгі халха моңғолдардың тілі – түрік, кидан, манжүр тілдерінің қосындысы. Бұл жағдайға олар кидандар мен мәнжүрлер жаулап алып, бірнеше ғасыр бодандықта болудың салдарынан кейін ұшыраған. Тәңір дінін емес, будда дінін ұстанады. Жалпы мыңғұл халқы шыққан тегі жағынан ежелден түрік халқының үлкен бір бұтағы. Мұның бәрі жуырда «Үш қиян» баспасынан жарыққа шыққан менің «Мыңғұл мен моңғол және үш Шыңғыс» атты зерттеу еңбегімде жан-жақты айтылған. Қазір орыс тіліндегі нұсқасы дайындалып жатыр. Сонда да осы пікірді нақты деректерге сүйеніп дәлелдеген болдым. Бұған дейінгі мыңғұлдар жөніндегі зерттеулердің бәрі «Моңғолдың құпия шежіресінің» дерегіндегі Шыңғысханның ата тегінің тарихынан, нақтырақ айтқанда, Ергене-қоннан Бөрте Чино мен Гао Марал бастап шыққан жұрттың тірлігінен бастап, ХІІІ ғасырдан бергі оқиғалар төңірегінде ой қозғайтын. Ал мен өз зерттеуімде мыңғұлдардың Ергене-қонға келгенге дейінгісін баяндаймын және тарихта үш Шыңғыстың болғанын, соның соңғысы Тэмужин екенін дәлелдеймін.
– Осы Шыңғысханның немесе моңғолдардың түрік екенінің басты дәлелі ретінде нені айтар едіңіз?
– Дәлел көп. Солардың бірі – олар түрік тілінде сөйлеген. Мұның да дәлелі жетеді. Басқаны былай қойғанда, мынаған назар салыңыз. Орыстардың өздері 300 жыл бойы татар-моңғол езгісінде болдық дегенді мойындайды. Бұл үш күн, не үш ай емес, үш ғасыр деген сөз! Егер Шыңғысхан моңғолдары қазіргі моңғол тілінде сөйлеген болса, онда олардың бір сөзі не болмаса адамының аты орыстың сөздік қорына кірмес пе еді? Жоқ, олай болған жоқ. Керісінше, орыс тіліне тек түрік сөздері ғана кірді. Демек, оларды жаулап алып, билігін жүргізгендер тек түрік тілінде ғана сөйлеген. Екінші, кез келген елдің құжаты сол елдің мемлекеттік тілінде жазылады. Шыңғысхан билеген елдің де өз құжаттары болған. Сол кезден бүгінге жеткен хаттар, мөрлер, куәліктер мен бұйрықтар, тағы басқа құжаттар түрік тілінде дайындалған.
– Иә, көне ұйғыр жазуымен түрік тілінде жазылған дейді.
– Жалпы моңғол халқының қалай қалыптасқаны, олардың шыққан тегі жөніндегі менің пайымдауларым кітабымда толық жазылған. Мыңғұлдардың түрік халықтарының бір бұтағы екеніне өз басым толық сенімдімін…
Жалпы көшкіншілердің, оның ішінде түрік халықтарының бастау тарихы дұрыс зерттелмеген. Соның салдарынан біздің тарихымыз қайдан келгені белгісіз халықтардың тарихынан тұрады. Қазіргі ресми тарихқа қарап отырсаңыз, ешқандай тарихи сабақтастықты таба алмайсыз. Кілең тарих тегерішінің бір кезеңінде ғайыптан пайда болып, өзіндік мемлекетін құрып, екі-үш ғасыр дәурен сүріп, содан кейін ғайып болады. Олардың орнын басқа бір халық басады. Мысалы, шығыста қытайша сиуңну, бізше ғұн деп аталатын бір халық пайда болып, үш ғасыр дәуірлейді. Содан олардың қайда кеткені белгісіз, оның орнын сәнбилер басады. Ол ұзамай ғайып болып, тарих сахнасына жужандар шығады. Кейін оларды түріктер алмастырады. Содан кейін ХІІІ ғасырда атақты моңғол империясы орнайды. Былай қарасаң, басқа құрылықтан басқа бір халықтар келіп, біраз уақыт өз билігін орнатып, ғайып болып отырған сияқты. Бірақ, шын мәніне келгенде, осы мемлекеттерді құраған тайпалар тарихын өз алдына жеке-жеке зерттеп, зерделесеңіз, мұндағы жердің де, құрылған жаңа мемлекеттердің құрамына енген тайпалардың да сол баяғы халықтар екенін бірден аңғарасыз. Ешқандай сырттан ауып келген халық жоқ, бәрі сол халық, сол жер. Өзгергені тек билік басына келген әулеттер ғана. Билік өзгергенде мемлекет сол билік басына келген әулеттің атымен аталған. Былайша айтқанда өзгеріске түскен тек ел есімдері. Әрине, ондағы тіл, тұрмыс-салт, уақыт ағымына қарай сауда-саттық, мәдени байланыс, көші-қон, тағы басқа оқиғалардың ықпалына ұшырап отырған. Бірақ бұл халықтардың түпкі тегі бір.
Ең бастысы, азаматтарымызда ұлттық мүддеге қызмет етемін деген мінез болуы шарт
– Антрополог ғалым Оразақ Смағұлдың «антропологиялық зерттеулер бойынша бүгінгі біздің халқымыздың осыдан төрт мың жыл бұрын жерімізді мекендеген адамдардың ұрпағы екендігі анықталған» деген сөзі есімізге түсіп отыр…
– Әрине, біздің жерімізде түрік халықтарының ежелден болғаны, мұнда басқа еуропа тектес халықтардың болмағаны – басы ашық нәрсе. Бірақ кім кімнен шықты, қайдан тарады деген мәселені анықтайтын заман енді туып отыр. Ол – генеалогиялық ДНК. ДНК зерттеулерінің қорытындысын қазір ғылым да мойындайтын болды. Бұрын халықтардың тегін лингвистикалық, тарихтық айғақтар арқылы анықтаған ғалымдар тарапынан түрлі деңгейдегі пікір таласының болып келгені белгілі. Бұл орайда күні кешеге дейін еуропалық таным-түсінік өз үстемдігін жүргізіп келді. Біздің тарихи санамыз осы дәстүрлі тарихтың тағылымы ықпалында қалыптасты.
Мысалға қараңыз, біздің даламыздан қазірге дейін бес алтын адам табылды. Жақында Батыс Қазақстан жерінен тағы біреуі табылды. Осы «Алтын адамдар» кімдер, қай халықтың мұрагері екенін ДНК зерттеулері арқылы әлемге таныта алмай отырмыз. Бейне бір алтын іздеп табушылар сияқтымыз. «Алтын адам табылды, пәлен келі алтын шықты» деп қана шулатамыз. Берелден табылған мұраны қараңыз, біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырға тән деп жүрміз. Сол жерде жерленген мәйітпен бірге он үш аттың денесі табылды. Біреуі де бұзылмаған. Олардың әрқайсысының алтындаған әшекейі біріне-бірі ұқсамайды. Сән-салтанаты өзгеше. Ендеше осындай салтанат құрған, осындай аристократиялық тірлік кешкен кім екенін айтып, әлемге мойындату керек қой. Бұл заманда Еуропа елдерінің көбі әлі мемлекет те бола алмай жеке-жеке тайпа болып жүрген. Ал біздің ата-бабаларымыз сонау есте жоқ ескі заманның өзінде-ақ өзгеде жоқ биік мәдениетке жеткен. Адамзат өркениеті ошағына өзгелерден бұрын от тұтатқан елдің, халықтың ұрпағы екенімізді қашан баршаға танытып, қашан мойындатамыз? Алтын адамдардың қай халықтың перзенті екенін ғылыми жолмен дәлелдеп, жалпақ әлемге жариялайтын кез келген жоқ па?. Оған мүмкіндік те мол ғой. Бірақ, өкінішке қарай, біз өйте алмай жатырмыз.
– Неге?
– Өйткені, бұған мән беріп отырған ешкім жоқ тәрізді. Археологтарымыз тауып беріп жатыр, соны енді зерттеп, «сөйлететін» кісі жоқ. Жақында бір археологтың мақаласын оқыдым, аты есімде жоқ, сол кісінің айтуынша республиканың екі-үш ірі қаласында осыны анықтайтын жаңа құралдар да бар көрінеді. Бірақ соны іске қосып, нақты ғылыми нәтиже шығаратын маман жоқ екен.
Жалпы бізде әлемді мойындататын айғақтар табылып жатыр. Әлі ашылмағаны қаншама! Бірақ соларды ғылыми тұрғыда зерттеп, әлемге паш ету, жар салып, жариялау жетіспей жатыр. Бұл арада бір ғана ғалымның зерттеп, тұжырым жасағаны аз. Әлемге таныту үшін әлем ғалымдарының зерттеп, дәлелдегеніне қол жеткізуіміз керек. Мәселен, табылған «Алтын адамның» сүйегін әлемнің генетик-ғалымдарының талқылауына жіберу қажет. Бандерольмен жіберілген айғақты әлем ғалымдары өз зертханаларында зерттеп, оның тегін анықтап, қай халықтың өкілі екенін көрсеткен қорытындысы ортақ бір көрсеткішті көрсетсе, яғни солардың бәрі әлгі алтын адамның тегі түрік екенін дәлелдесе, соны жарияласақ, әлемді мойындату деген сол емес пе?!. Мысалы, Америка үндістерінің тегі түрік тайпаларынан екенін баяғыда сондағы азамат соғысына хирург болып қатысып, кейін дәрігерлік мамандығын тастап, сиу тайпасының арасына барып тұрып, олардың тілін, салт-дәстүрін зерттеген Отто Рерих деген кісі лингвистикалық тұрғыдан дәлелдеп берді. Оны кейін бразилияның Фрерико деген ғалымы да, орыстың Юрий Кнорозовы да, татардың Қарамулині де қолдады. Бірақ ешкім құлақ аспады, ғылым мойындамады. Ал кейін ДНК шығып, Колифорния университетінің Алан Уильсон бастаған генетиктерімен Ресейдің Вавилов атындағы генетика институтының Илья Захаров бастаған ғалымдары бір-біріне еш қатыссыз зерттеу жүргізіп, Америка үндістерінің тегі түріктер екенін анықтаған зерттеулері бір нәтиже көрсетіп еді, ғылым бірден мойындады. Қазір Америка үндістерінің бір заманда Алтай мен Саян тауларының төңірегінен кеткен түрік тектес халық екенін бүкіл әлем біледі.
Тарихи сериал түсірілсе деп едім…
– Тарихты жаңғыртудың экономикалық жағынан пайдасы бар. Мәселен, тарихты насихаттау арқылы туризмді дамытуға болады.
– Әрине.
– Сол секілді тарихты зерделеудің, уақыт талабына сай жаңаша пайымдаудың идеологиялық маңызы да зор.
– Иә. Тарих – идеологияның негізі. Тарихты тану деген ол – халықты тану. Тарих – біздің ата-бабамыздың өмірбаяны; басынан өткерген оқиғаларының, атқарған іс-әрекеттерінің шежіресі. Бұл шежірені білмесек, біз кез келген жерде кешегі аталарымыз жіберген қателіктерді қайталап, солардың құлаған жеріне келіп, сүрінген жерінде сүрінуіміз мүмкін. Ол көштен қалдырады.
– Елбасымыз айтқандай, «қазақтың тарихында ұялатындай ештеңе жоқ». Ал еңсені көтеріп, биіктететін, мақтанышымызды оятып, рухтандыратын алтын кезеңдер баршылық. Осы тарихты, сіздіңше, қалай жеткізуге болады? «Алтын адамдар» өмір сүрген алтын ғасырларды бастан кешкенімізді, өзге бір халықтың отарына айналып, құл болуға жаралмағанымызды жастардың санасына сіңіру үшін не істеуге болады?
– Насихат керек. Барды бағамдап, дер кезінде әділ төрелігін айтып, саралап отыратын тарих сыны керек. Ұлттық мүддені ұлықтайтын сана керек.
– Тарихты насихаттаудың ең тиімді жолы кино түсіру екені дәлелденіп жүр ғой. Ал сіз осыдан екі жылдай уақыт бұрын бір әңгімеңізде «Қазақфильммен» келісіп, бірнеше сериалы тарихи фильмге сценарий жазуды бастап жатқаныңызды айтқан едіңіз…
– Ә… шырағым, ол былай. Мен өзім қолымнан келгенінше қазақтың бір жыртығына жамау болсам екен деп жүретін адам едім. Бірде қолымнан келіп жатады, енді бірде келмей жатады. Бірақ ниетім түзу. Менің журналистік мамандығымды тастап, тарихқа шығып кетуім де содан. Бұл мақсатқа тәуелсіздік алмай тұрып, жердің тозып, ұрпақтың азып, мәңгүрттеніп бара жатқанда, бір ағаларымның көмегімен Алаш арыстарының еңбектерін оқып, көзім ашылған соң кіріскенмін. Кешегі ХХ ғасырдың басында монархия құлап, ел тәуелсіздік алуына мүмкіндік пайда болған кезде, алаш арыстарының бәрі мамандығына, қандай қызмет атқарып жүргеніне қарамастан ағартушылық жұмысымен айналысыпты. Мен де ағартушылық жұмыс арқылы ғана халқыма қызмет ету арқылы көмегімді тигізе алатынымды сездім. Сол себепті де, бағытымды күрт өзгертіп, алты жыл бойы өзімше ізденіп, бар уақытымды кітапханада өткіздім. Әр сағат, әр минутымды осы салаға арнап, танымымды кеңейтуге тырыстым.
Әуелде, рас, біз кімбіз, қайдан пайда болдық, қалай келдік деген сауалдардың жауабын іздедім. Оны академиялық еңбектерді оқысам, тауып алатын шығармын деп үміттендім де. Сөйтсем, біздің қолымыз жететіндей кітаптарда ондай мәлімет жоқ екен. Бірақ сонда да оқыған кітаптарым мені бұрын өзім білмейтін ғалымдармен таныстырып, осы бүгінгі ғылым жолына шығарып салды. Ғалымдардың бірде ауызша, бірде жазбаша деректерімен танысып жүріп, біраз нәрсені өзім сезетіндей дәрежеге жеттім. Содан кейін ғана жазуға кірістім. Соның алғашқысы «Алтын тамыр» болатын. Одан кейін «Көмбе» шықты, содан соң – «Қазақтың қилы тарихы», сосын «Қазақтар» деген кітап.
– Иә, «Қазақтар» үшін 1996 жылы Мемлекеттік сыйлық алдыңыз ғой.
– Тәуелсіздік алғаннан кейін жұрттың бәрі тарихқа қарай лап қойған кезде, кеңестік заманның біздің халқымызға шектірген қасіреттерін зерттеуге айналған кезде, мен зерттеп жүрген тақырыбымды тастай салып, көне тарихқа қарай бет қойдым. Өйткені, бұл кезде менің бұл саланы зерттеуге өзгелердей емес, азды-көпті дайындығым бар еді.
Бірақ бір халықтың тарихын неше жерден ғұлама білімді болса да, бір адам жасай алмайды. Бұл – осы бағыттағы бірнеше зерттеу институттарының, ғылыми зерттеу орталықтарының ғалымдары бірлесіп игерер шаруа. Олар біріне-бірі ой қосып, бірін-бірі толықтырады.
– Ал кино сценариі…
– Кино сценариін жазуға бет бұрғаным да осы мақсаттан туындады. Шынын айтқанда, оған кәрістің сериалдары түрткі болды. Бүкіл бір әулеттің ел билеу тарихын сериал арқылы жалпыға насихаттай білген кәріс халқының ұтымды жол тапқанына сүйсіндім. Қызықтым. Ондай тарих, сән-салтанат, ел билеу дәстүрі, қызықты тарихи оқиғалар біздің халықта да жеткілікті. Неге соны көрсетпейміз, неге кино арқылы тарихымызды насихаттамаймыз деп ойлап, ақыры жазып жатқан дүниемді тастай салып, Мөде хан туралы көп сериялы фильмнің сценарийін жазуға кірістім. Бұл тұлға қытай деректерінде Маудун (Маодунь), орыс дерегінде Моде, түрік деректерінде Мете деп аталады. Біздің қазақтар оны «Мөде» дейді. Бірақ мен оны бұзауға арнағандай, «Мөде» дегеннен гөрі оның өзінің алған бетінен қайтпайтын, көздеген мүддесі үшін неге болсын бара алатын мүддегерлігіне сай «Мүде» деп атадым. Алдына қойған мақсатына жетпей қайтпайтын тұлғаға өз мүддесі, ел мүддесі үшін күресе білетін адам ретінде «Мүде» деген ат лайықты деп түйдім. Өйткені, оның нақты өз атының қалай аталғаны әлі күнге белгісіз.
Сонымен жан-жақты ізденіп, әртүрлі тәжірибелерге сүйеніп отырып, дайындалдым. Сөйтіп ақыры «Мүде хан» киносценариін жазып шықтым. Бірақ ол түсірілген жоқ.
– Неге?
– «Қазақфильм» сценариді қуана-қуана, зор ықыласпен алған. Обалы нешік, президенті Ермек Аманшаев ініміз жан-жақты қолдау көрсетті де. Бірақ «жиырма жылдыққа жиырма фильм» деген бағдарлама бойынша жұмыс істеп, қаражатының бәрін соған жұмсағаннан кейін менің сценариімді киноға айналдыруға ақша табылмай қалды. Содан бері қозғаусыз жатыр. Ал оқыған жұрттың сценарий туралы пікірі өте жоғары.
– Фильм түсірілсе неше сериядан тұрар еді?
– Қазіргі өлшемдерге салса, он сегіз серия болып қалатын шығар. Оны Қытайдағы бір азаматтар сұрап еді, бірақ, Қытайда қазақ түсірсе де, ол қытай өнімі болып кетеді ғой деп келісім бермедім. Менің мақсатым сценарист болып, ат шығару емес, осынау ел мүддесін, ұрпақ қамын ойлай білетін отаншыл ұлы тұлғаның ғажайып істерін жұртқа таныту арқылы, кино тілін жетік меңгерген, менен де гөрі білімді жастарға бай тарихымыздың барлығын іс жүзінде көрсетіп, соған бетбұрыс жасауға көмектесу ғой. Соның үшін де қалай болғанда да, кино өзімізде түсірілсе деп отырмын. Үміт жоқ емес. |
Егер барлық деректерді дұрыс енгізіп, бірақ сонда да жазылымды өшіре алмайтын болсаңыз, бізге «Кері байланыс» арқылы жазуыңызды өтінеміз.
Сервис туралы Cервис қалай жұмыс істейді Сұрақтарға жауаптар Кері байланыс Байланыс Жазылымды өшіру Мақалалар
+7 (705) 927-77-71 hello@credithero.kz
© 2022. Кредитхиро Біздің сайт - пайдаланушының сауалнамалық деректері негізінде Қазақстан Республикасының аумағында шағын несие алудың қолайлы нұсқасын таңдау бойынша онлайн-сервис болып табылады. Сервис 18 жастан асқан тұлғаларға арналған.
Төлемдерді қайтару және тоқтату саясаты
Дербес деректерді өңдеу саясаты
Пайдаланушы келісімі
Ақпараттық және жарнамалық жебірілімдерді алуға келісім
Дербес деректерді өңдеуге келісім
"ПЕРФОМАНС КЗ" ЖШС, БСН: 210440026010 пайдаланушылар мен кредиторлар арасындағы құқықтық қатынастар туындайтын шарттың тарапы болып табылмайды. Сервис пайдаланушылары ұсынысқа байланысты тәуекелдерді дербес бағалайды, сервис арқылы ұсынылатын серіктестермен шарттар жасасу туралы шешім қабылдайды және несие, микронесие және басқа да несие өнімдері шарттарын жасасу нәтижесінде туындауы мүмкін кез келген теріс салдарларды қабылдайды. Сервис қызметі үшін ақы төлеу Сіздің микронесие алуыңызға кепілдік бермейді.
Егер сізде сервис жұмысы бойынша сұрақтар туындаса, Сіз Сұрақ пен жауап бөлімімен таныса аласыз немесе сұрағыңызды біздің Қолдау қызметімізге қоя аласыз.
Кредиторлардың ұсыныстарын ұсыну үшін пайдаланушыға сервистің ақылы функционалына қолжетімділік беріледі. Сервис банк немесе кредитор болып табылмайды, қаржы мекемелеріне жатпайды және жасалған кез келген несие беру шарттарының немесе олар бойынша талаптардың салдары үшін жауапты болмайды. Сіз қолданыстағы тарифтермен танысып, келісесіз. Егер қызмет сіз үшін өзектілігін жоғалтса (сіз шағын несие алдыңыз немесе шағын несиеге мұқтаж емессіз), онда кез келген уақытта қызметтен өз бетіңізше бас тарта аласыз - Жазылымды өшіру.
Сайт қызмет көрсету үшін cookie файлдарын пайдаланады. Cookie файлдарын сақтау немесе оған қол жеткізу шарттарын сіз өз браузеріңізде баптай аласыз. Жеке деректерді жою үшін тіркеу кезінде көрсетілген электрондық пошта мекенжайынан hello@credithero.kz адресіне жеке деректерді жою туралы сұраумен хат жолдау қажет. Мұндай хатта: "менің жеке деректерімді жоюды сұраймын" деген тіркес болуы керек. Назар аударыңыз, бұл әрекет қайтарымсыз. |
5 қазанда Павлодар облысы жұртымен кездескен президент Қасым-Жомарт Тоқаев "белгілі бір ұйым" емес, "қоғамдық-саяси күштер коалициясы" атынан сайлауға қатысатынын мәлімдеді.
Ол "әртүрлі республикалық бірлестіктер мен партиялардан үміткер болу туралы ұсыныстар" түсіп жатқанын алға тартып, бірақ нақты ұйымнан сайлауға түсуді жөн көрмейтінін жеткізді.
– Мен белгілі бір ұйымнан емес, елімізде жүргізіліп жатқан реформалардың әлеуметтік негізін қалыптастыратын қоғамдық-саяси күштердің үлкен коалициясының атынан сайлауға қатысқаным дұрыс болады деп ойлаймын, - деді ол.
Ол сөз арасында "мемлекет басшысы ретінде президент сайлауының әділ әрі ашық өтетініне кепілдік береміз" деді.
Бұған дейін Qazaqstan Team қоғамдық жастар бірлестігі мен Қазақстанның азаматтық альянсы ұйымы Қасым-Жомарт Тоқаевты алдағы сайлауға үміткер ретінде ұсынатынын мәлімдеген. Тоқаевтың өзі сайлауға қатысатынын қыркүйектің басында сайлау өтетінін жариялаған кезде-ақ айтқан. Сарапшылар сайлау арқылы Тоқаев өз билігін нығайтқысы келеді деп санайды.
Биыл наурызда "Нұр Отан" партиясының атауы Amanat болып өзгерген. Сол съезде партия төрағасы болып сайланған президент кейін "мемлекет басшысы ешқандай партияға мүше болмауы тиіс" деп төрағалықтан кеткен. |
Екі учаскелік инспектор да қызметте тек жақсы жағынан сипатталды. Ал жергілікті тұрғындар олардың кәсіби біліктілігін, жауаптылығын, ұқыптылығы мен сезімталдығын әрқашан жоғары бағалаған.
Қаралы қауым қызметтік міндеттерін орындау барысында қаза тапқан қос полиция қызметкерін соңғы сапарға шығарып салды, деп хабарлайды zakon.kz.
Бүгін қызметтік міндеттерін орындау кезінде қаза тапқан полиция майоры Дархан Сүлеев пен полиция капитаны Нұрбол Байғазиевті жерлеу рәсімі өтті. Марқұмдарды соңғы сапарға туыстары, әріптестері мен достары шығарып салды, делінеді ҚР ІІМ ресми сайтында.
Екі учаскелік инспектор да қызметте тек жақсы жағынан сипатталды. Ал жергілікті тұрғындар олардың кәсіби біліктілігін, жауаптылығын, ұқыптылығы мен сезімталдығын әрқашан жоғары бағалаған. Дархан Сүлеев біздің бөлімде ұзақ қызмет етпеді. Ол ҚР ІІМ Алматы Академиясының Магистратурасын бітіргеннен кейін учаскелік инспектор болып тағайындалды. Бұған дейін жедел уәкіл болып қызмет еткен. Дархан ІІО жүйесінің әрбір қызметіне ішкі жағынан қызығушылық танытты, сондықтан ол өзін халықпен жұмыс жасауға арнауды шешті. Капитан Байғазиев азаматтармен, соның ішінде әлеуметтік желілер мен мессенджерлер арқылы жақсы қарым-қатынаста болды. Азаматтар ПД-не Нұрболдың жұмысы туралы оң пікірлермен, алғыс хаттармен жиі жүгінді. Біз оның үлгілі қызметін әрқашан мысал ретінде көрсетеміз, әсіресе жас ұрпаққа, – дейді Алатау аудандық ПБ полиция бөлімінің бастығы Құмарбек Кеншінбаев.
Алатау аудандық ПБ жергілікті полиция қызметі бөлімінің учаскелік инспекторы, полиция майоры Сүлеев Дархан Дауылбаевич, 1982 жылы туған, ішкі істер органдарында 2003 жылдан бері қызмет еткен. ІІО қызмет еткен жылдары ол алты марапатқа ие болды, оның ішінде “Ішкі істер органдарындағы мінсіз қызметі үшін” ІІІ-дәрежелі медалімен, сондай-ақ “Қазақстан полициясына 25 жыл” төсбелгісімен марапатталды. Ол үйленген, кәмелетке толмаған бес баласы бар.
Алатау аудандық ПБ жергілікті полиция қызметі бөлімінің учаскелік инспекторы, полиция капитаны Байғазиев Нұрбол Назарбайұлы, 1988 жылы туған, ішкі істер органдарында 2014 жылдан бері қызмет еткен. Еңбек еткен жылдары 13 марапатқа ие болды, оның ішінде “Үздік құтқарушы жауынгер” және “Қазақстан полициясына 25 жыл” төсбелгілерімен марапатталды. Үйленген, кәмелетке толмаған екі баласы бар. |
«Шынғар Транс» ЖШС жылжымалы құрамның меншік иесі және «Қазақстан Темір Жолы» ҰК» АҚ-ң ресми экспедиторы болып табылады.
Компания 2007 жылдың тамыз айында құрылған. Бүгінгі күні үлкен атқарылған жұмыстардың арқасында біз темір жол көлігімен жүктерді тасымалдау нарығындағы көшбасшылардың бірі болып табыламыз.
Миссия (Мақсат):
Компанияның мақсаты қоғам мен сыртқы орта үшін әлеуметтік тағайындалғанын білдіреді. Компанияның мақсаты клиенттерге барлық түрдегі жүктерді тасымалдау бойынша бәсекеге қабілетті, сапалы және уақытылы қызметтер көрсетуді қамтамасыз етуінде, осылайша еліміздің экономикасы мен көлік саласын дамытуға үлес қосу болып табылады.
Көрінісі:
«Шынғар Транс» ЖШС — Қазақстандағы жылжымалы құрамның алдыңғы қатарлы темір жол желісінің операторы. Халықаралық тасымалдау нарығындағы күшті бәсекелес, өзінің көліктік инфрақұрылымының, қызметкерлердің жоғарғы кәсіби шеберлігінің, жетекшілік басқару және өндіру процесінің арқасында толық кешенді сапалы көліктік-логистикалық қызметтерді көрсету мүмкіндігі бар.
Бәсекелестік артықшылықтар:
Меншікті жылжымалы құрамның болуы, ол тұрақты түрде ұлғайып отырады;
Менеджменттің және мамандардың көпжылдық тәжірибесі мен кәсібилігі;
»ҚТЖ ҰК» АҚ-мен және ТМД мен Балтық елдерінің темір жол әкімшілігімен жүйелі түрде шұғыл әрекеттестік;
Клиенттермен жұмыс істеген кезде қызметтерді төлеудің ыңғайлы қаржылық схемаларын қолдануға мүмкіндік беретін қаржылық тұрақтылық; |
Морфемное членение сөздер (разбор слова по составу) басталады бөлу негіздері және формообразующих морфем — аяқталған және/немесе формообразующего суффиксті, егер олар бар.
Кезде бөлу негіздері және флексий туралы есте сақтау қажет j, мүмкін «спрятан» йотированной жария түркизмдерді кейін жария немесе бөлу белгісі. Егер ол жабады негізін сөздер, оны енгізіп жазу (впечатлениј-е). Егер осыны, nb құрамында суффиксті немесе мүлдем байқамайды суффиксті сөзінде. Мысалы, орыс тілінде жоқ суффиксті -*бірде-бар суффикс -ниј-: ән / педагоги-ниј-деген Сөз сол поднебесье құрамында суффикс -j-, ол белгілері-әріптік деңгейде емес білдірілсе: кіші неб-есь-j-е.
Бөлінген сөзінде негізін сөздер-ға бөлу қажет түбір (тамыр) және словообразующие морфемы, егер олар бар сөз. Кейбір мектеп оқу құралдары бұл үшін мынадай рәсім ұсынылады: сөзінде бөлінеді тамыры ретінде жалпы бөлім мәндес сөздерді, содан кейін ол қалды сөзінде көрінеді консолі (қондырғыларына) және суффикс (суффиксы) сәйкес біздің түсініктері бар, орыс тілінде мұндай суффикс немесе мұндай консолі. Бірақ мұндай талдау әкелуі мүмкін қателер, оның процедурасы жеткілікті негізділігі. Қателіктерді болдырмау үшін, вирусқа қарсы программалар негіздері керек байланыстыруға орудия овообразовательным.
Алгоритмі морфемного талдау негіздері, байланысты оның словообразовательным орудия, негізделді және орыс ғалым-лингвистом Григорием Осиповичем Винокуром (1896 — 1947).
Бұл производность негіздері? Астында производностью түсінеді білімділік осы негіздері және басқа да негіздері синхронды деңгейде, қазіргі заманғы тілінде. Ретінде біз білеміз, бұл бір негізі құрылды, яғни производна басқа? Мәні туынды негіз болады (және қажет) түсіндіру арқылы маңызын негіздері болып табылатын, ол үшін өндіруші (базалық) арқылы емес, тікелей нұсқау обозначаемый ол объект внеязыковой шындық. Мысалы: үстелше > үстел өтті.
Мотивация: үстел — бұл ‘кішкентай үстел’. Бұл түсіндіру туынды сөздер міндетті түрде кіреді жүргізетін сөз (негізі). Бұл критерий өлшемі деп аталады ынталандыру.
Критерии ынталандыру атап көрсетілгендей, мағыналық байланыс туынды және жүргізетін тиіс чувствоваться қазіргі заманғы тілінде (синхронды деңгейде). Тарихи бір сөз құрылуы мүмкін басқа. Мысалы, сөз ұмытып тарихи құрылды сөзден, сөз астанасы — сөздер үстел өтті. Бірақ қазіргі заманғы шет тілі мағыналық олардың арасындағы байланыс бұзылған.
Мәні сөздер астанасы болуы мүмкін емес түсіндіруге мәні арқылы сөздер үстел, демек, олар байланысты емес қатынастармен производности. Сөз астанасы (ұқсас ұмыту) непроизводно, демек, оның негізі нечленима арналған синхронды деңгейде тамыры осы сөздер — астаналар. Араластыру синхронды морфемного және этимологического анализа деген сөздерден зерделеу кезінде қазіргі заманғы орыс тілі болмайды.
Кезінде словообразовании кейде приставка и суффикс қосылады жүргізетін негізде бір мезгілде, мысалы, шынтақ < кіші локот-ник (орыс тілінде жоқ сөз *подлокоть және *локотник). Бірақ жиі словообразующие морфемы қосылады дәйекті, мысалы:белый / бел-және-і / -белить / побел-к-а.
Сонда словообразовательная тізбек, әрбір буынында оны бастапқы производящую негізін «кигізіледі» жаңа словообразующая морфема. Сондықтан, қателеспеу анықтау морфемной құрылымын сөздер, оның морфемном талдау керек қалпына келтіру осы словообразовательную тізбекті және тізбекті түсіру»,» зерттелетін туынды негіздері ловообразующие морфемы. Зерттелетін сөзге таңдауда оның өндіретін, — деген сөз (негізін), ол құрылды, ең жақын нысан бойынша және міндетті түрде мотивирующее мәні бойынша бұл үшін талдау сөз (критерий ынталандыру). Содан кейін салыстырады негізін жүргізетін сөздер және негізді туынды. Олардың арасындағы айырмашылық болып табылады сол суффиксом (жалғамалы), оның көмегімен құрылды зерттелетін деген сөз. Бұдан әрі қарай жүргізетін, егер ол болып табылады непроизводным сөзбен айтқанда, енди оны жүргізетін. Сондықтан салу қажет словообразовательную тізбегін «керісінше» болғанша, ол жетеді непроизводного сөздер. Құру кезінде әрбір буын тізбегінің қажет дұрыстығы дәлелдеу, оны құрудың мәні-әрбір туынды түсіндіру арқылы оның мәні жүргізетін. Мысалы:-небесь-j-ші > неб-ес-а — > аспан.
Мотивация: поднебесье», — деп. под небесами, аспан — сол аспан, бірақ сөз аспан бар стилистикалық бояуға (принадлежит — жоғары стиль). Осылайша, анықтау процесі морфемного құрамын арқылы словообразовательную тізбекті емес басталады бөлу тамыры аяқталады. Со сияқты сөздер еді «алынады» аффиксы; деп қалды, — тамыры.
Жалғыз ерекшелік, бұл заңдылықтары — сөздер байланысқан тамыры. Байланысты, жоғарыда атап өткеніміздей, болып табылады түбірі, дербес қолданылады, яғни тек формообразующими морфемами, әрқашан кездеседі, қосылған күннен словообразующими қосымшалары және суффиксами, әрі мүмкін қосуға өзіне түрлі жақсы вычленяющиеся приставки және/немесе суффиксы. Талдау мұндай сөздерден жү еге асырылады құру арқылы морфемных квадраттар, бұл тамыры тиіс употреблен басқа суффиксом (қосымшасымен) және суффикс (приставка) — басқа мың:
-ня-і-ня-countryside
-прынуть-і-секіре
Құру міндеті морфемного шаршының көрсету, зерттелетін сөз (мұнда бұл сөз снять) әрқайсысы бөлінетін морфем (с — және -ня-) кездесуі мүмкін басқа морфемном айналасында.
Дәл осындай алгоритм морфемного талдау негіздері: құру словообразовательной тізбек үшін сөздердің еркін мың және құру морфемного шаршының үшін » деген сөздерден бабына байланысты мың — жөн морфемном талдау сөздер.
Нөлдік словообразующий суффикс
Болжаймыз, не анықтау қажет морфемный сөз құрамы жүгіру. Бірінші көзқарас, ол тамыры мен нөлдік аяқталған. Алайда, бұл жағдайда, сөз жүгіру, кез-келген непроизводное сөз болуы тиіс тікелей және тікелей деп атауға әлдебір объект внеязыковой шындыққа, немотивированным. Бірақ бұл олай емес. Кез келген тасушы орыс тілі түсіндіру үшін не екенін жүгіру, пайдаланады келесі түсіндіру: «Бұл кезде қашады». Ал шын мәнінде, существительные с нехарактерным олар үшін мәнді әрекет немесе белгісі болып табылады орыс тілінде туынды, олар құрылды желтоқсандағы етістіктерді немесе сын есімдер: жүгіру-countryside < жүгіру-отн-я, барма,-countryside < хожд-ениј-е, көк < син-ев-а, қатаң < шарасы. Ұқсас: қашуға < жүгіру, кір-countryside < кіру, көк < синь, тихий < тишь.
От етістікті және сын есімді құрылды существительные, бұл мүмкін кезде ғана қосылуы суффиксов. Шынында да, осы сөздер пайдаланылады суффикс. Суффикс бұл — нөлдік.
Бөлу үшін нөлдік словообразующего суффиксті қажет:
1) сөз болуы тиіс производно, дәлелденуі басқа сөзбен тілі, сондықтан сөздер гам, гул емес нөлдік суффиксті;
2) болуға тиіс словообразовательное значение, ол көрінуі мүмкін ненулевым суффиксом, бірақ бұл жағдайда ол материалдық емес көрінеді: қашуға < жүгіру- # -…, жүгіруге < жүгіру-отн-я.
Көмегімен нөлдік словообразующего суффиксті құрылады сөздер әр түрлі таптары — существительные, сын есім, реттік сан есім, үстеу.
Существительные:
1) мәні абстрактылы-әрекеттер, білімді жылғы етістіктерді: взрывать < взрыв-#-…, шығатын < шығу -# -…. Балама суффиксы: -ениј- (хожд-ениј-е), -салыс- (жүгіру-отн-я) және басқалар;
2) мәні абстрактылы белгісі, білімді желтоқсандағы сын есімдер: көк < синь-#-…, үнсіз < глушь -# -…. Балама суффиксы: -ев- (син-ев), -ин- (тиш-ин-а)- қалдық- (шарасы);
3) мәндегі заттың немесе тұлғаның қатысы бар іс-қимыл (жүргізетін оның болып табылатын, оның нәтижесі және т. б.), білімді жылғы етістіктің (қақ- #-… (накипеть) немесе екі өндіретін негіздерін негіздері существительного және негіздері етістік: пароход-#-… ( бу + жүре, винодел-#-… (шарап + не). Балама суффиксы -ник-, -ец-: жылу алмасу-ник (жылу + айырбастауға, земледелец (жер + не).
Сын есім:
1) етістіктерді: вхож- # -ші > кіруі. Балама суффикс — — -: рез-н-ші > кесу;
2) зат: будн-#-ші > будни. Балама суффикс — — -: лес-н-ші > орман.
Реттік сан есімдер көбінесе құрылады нөлдік суффиксом-сандық числительных: ятп-#-ші > бес. Бұл мәні көрсетіледі, мысалы, суффиксом -етий: үшінші-… > үш.
Үстеу құрылады нөлдік суффиксом негізінен етістіктің:-скачь-# > скакать.
Бар және басқа да жағдайлар нөлдік словообразующей суффиксации, бірақ олар аз таралған.
Мектеп грамматика тәсілі білім ұқсас сөздер деп аталады бессуффиксным.
Жалғағыш элементтер сөз (интерфиксы)
Біріктіру кезінде морфем сөзінде пайдаланылуы мүмкін незначимые біріктіргіш элементтер деп аталатын, лингвистикада интерфиксами. Негізгі түрі интерфиксов болып табылады біріктіргіш элементтер кезінде пайдаланылатын білім күрделі сөз:- — (өзі туралы)- е- (пол-е-су), екі- (екі қабатты), -ех- (тр-ех-қабатты), — (ятп-және қабатты) және басқалар. Мұндай жалғастырушы дауысты түйіскен жерінде тамыры болып табылады морфемами » общепринятом түсінуде (бірақ бірқатар ғалым-лингвистер санайды морфемами ерекше, жалғастырушы мәні). Негіздері сөздер жалғағыш элементтер прерывают.
Кейде термин «екпін» сипаттау үшін пайдаланылатын неғұрлым кең ауқымды құбылыстар — барлық жалғағыш элементтерін пайдаланылатын словообразовании және словоизменении. Бұл ретте бөледі интерфиксы пайдаланылатын » словообразовании және формообразовании. |
Бүгінде көзілдіріксіз өмірді көз алдымызға елесете алмайтындай болдық. Оны бес жастағы баладан бастап, тоқсандағы қарияларға дейін киеді. Біреу сән үшін, енді біреу күн көзінен қорғайды деп, ал басқалары көру қабілетінің нашарлығынан киеді. Қалалар мен үлкен елді мекендерде қаптап кеткен оптикаларды былай қойғанда, көзілдірік сатып тұрғандар қара базарларда да жыртылып айрылады. Ағы, қарасы, көгі, жасылы дейсің бе, көркі көз жауын алатын бірінен бірі өтетін тамаша көзілдіріктерді көргенде еріксіз қызығасың. Қызығасың да бағасы онша қымбат емес сондай көзілдіріктің бірін сатып аласың. Бірақ, оның ақырының денсаулығымызға қаншалықты қатер төндіретіндігін екінің бірі елеп, ескере бермейді.
Ғалымдардың айтуынша қазір өткен ғасырға қарағанда көзге түсетін салмақ 40 пайызға артқан. Ұйқыдан көзін аша сала теледидарды қосып, жаңа күнін қаптаған телеканалдардан беріліп жатқан түрлі хабарларға қадала қараудан бастайтын адамдар көздеріне қаншалықты салмақ салып жатқанына мүлдем назар аудармады. Жұмыс бөлмесінде таңертеңнен кешке дейін компьютер алдында отыратыныңыз өз алдына, арасында газет-жорналға қарап, одан қалды ұялы телефоныңызды айналдырып, әйтеуір көз жанарыңызға дамыл таптырмайтыныңыз анық.
Жанарға түсетін жүктеменің көбеюінен болар, көздері нашар көретіндер қатары уақыт өткен сайын еселеп артып келеді. Көзіңіз нашар көре бастаса барар жеріңіз көз дәрігері болатыны белгілі. Ал, олардың сізге қолданар жалғыз емі – көзіңіздің көру дәрежесін анықтап, соған орай көзілдірік жазып беру ғана. Алғаш көзілдірік киген кезде нашарлай бастаған жанарыңыз қайта ашылғандай өзіңізді тамаша сезініп қалатыныңыз бар. Бірақ бұл уақытша және өткінші сезім. Келе-келе көзілдіріктің қолайсыздықтарын сезе бастайсыз. Мұрныңыздың үстіне қондырған көзілдірік қан қысымын арттырады дейді ғалымдар. Сондай-ақ тек алдыңызға қарап жүретіндіктен көздің қарашығын қозғалысқа келтіретін бұлшық еттері семе бастамақ. Содан сіз көп ұзамай біреу атыңызды атап шақырса, бар денеңізбен бұрылатын күйге жетесіз.
Жә, бұл қолайсыздықтардың бәрі ештеңе емес, ең сұмдығы көзілдірікті тастамай киіп жүрген адам берер жылдан соң көзінің онан әрі нашарлағанын сезіне бастайды. Соған орай дәрігер оған минус, не плюс екінің орнына үшінші, одан кейін төртінші көзілдірікті киюге ұсыныс жасайды. Осылайша, көзілдірікке әбден еті үйренген пенде минус 10, тіпті 15-інші көзілдірік киетін жағдайға жетеді. Көзілдірігін шешсе-ақ, көз алды бұлдырап ештеңе көрмейтін жағдайғға жеткен шерменде көзілдіріксіз орнынан қозғала алмастай болады. Яғни, көзілдірік атты кесапатқа әбден байланады. Бұл – көзілдірік киіп жүргендердің көпшілігінің басынан кешетін жайлар.
Көзілдіріктің осындай қолайсыз жақтарына орай, соңғы кезде линза киюге ден қойғандар қатары артып келеді. Линзаның артықшылығы сол, тек алдыңызға емес, жан-жағыңызға қарауға да мүмкіндік береді, осыған орай, көз бұлшық еттері де сембейді. Әрі көзілдірік сияқты киіп, алып жатпайсыз. Рахат. Линзаның да түр-түрі бар. Көк, қара, жасыл дейсіз бе, қалағаныңызды киіп, қызылды-жасылды тірліктің қайнаған ортасында қызық қуып жүруіңізге болады. Бірақ, бұл «рахаттың» бағасы қарапайым көзілдірікке қарағанда біраз қымбат. «Екі көзіңіз» 3 мың теңге тұрса, қажетті арнайы сұйықтық контейнері 2 мың теңге. Ал, оны 2-3 ай сайын ауыстырып отыратыныңыз тағы бар. Шынын айтқанда, бұл жалғыз жалақымен отырған бюджет мекемесінің ортақол қызметкерінің қалтасына тым ауыр түсетін «рахат».
Дегенмен де, соңғы жылдары бағасының қымбаттығына қарамай линза алушылар қатары өсе түсуде. Бірақ, линза дегеніңнің де олқы тұстары жетіп артылады екен. Американың Огайо штатының мамандары линзаны үзбей киіп жүретін әрбір жүз адамның онының көзінің мөлдір қабатына зақым түсетіндігін, ол кейін келе жараға айналып, су қараңғы соқырлыққа дейін жеткізетіндігін анықтаған.
Көзге түсетін салмақ уақыт өткен сайын көбейіп барады, ал көз дәрігерлерінің көру қабілетін жақсарту үшін бізге берер жалғыз кеңесі көзілдірік, не болмаса линза кию ғана. Сонда не істемек керек?
Бұл тығырықтан шығудың жолын Новосібір университетінің профессоры Владимир Георгиевич Жданов өзінше ұсынады. Прфессор Ждановтың айтуынша, көру қабілеті төмендеген адамға көзілдірік кигізу осыдан 160 жыл бұрын неміс ғалымы Герман Генгольфтің ұсынған тәсілі екен. Генгольфтің пікірінше, көз фотопарат обьективі сияқты. Адам алысқа қарағанда көз қарашығы кейін жиырылып, ішіне енеді де алыстан көруге мүмкіндік жасайды. Ал, газет оқығыңыз келсе, онда көз қарашығы алдыңғы жаққа қарай жылжып, соның нәтижесінде жақыннан көруге мүмкіндік тумақ. Осыған орай, Генгольф алыстан және жақыннан көрмейтіндерге плюс, не минус көзілдірік кигізу арқылы оның көру қабылетін қалпына келтіруге болады дегенді ұсынған. Міне, осы тәсіл бір жарым ғасырдан астам уақыт бойы еш өзгеріссіз пайдаланылып келеді.
Ал, Генгольфтен елу жыл кейін американдық көз дәрігері Уильям Гейц Генгольфтің тұжырымдамасының мүлдем қате екендігін, көзілдірік кию адамның көз жаанрын қалпына келтірмейтіндігін, керісінше көз қарашығын қозғалысқа келтіретін бұлшық еттердің семіп қалуына, сөйтіп көз жарнарының онан сайын нашарлауына соқтыратындығын дәлелдеген. Ол осы жайды отыз жылдан астам уақыт бойы зерттеп, көздің бұлшық еттерін қалпына келтіретін қарапайым жаттығулар кешенін жасайды. Шынын айтқанда, Гейц бұл жаттығуларды жергілікті үндіс тайпаларынан алады.
Бүгінде новосібірлік профессор Ждановтың жалпақ Ресейге тілі жеткенше айтып және оны нақты тәжірибе жүзінде қолданып жүрген тәсілі де осы Гейцтің көз жанарын қалпына келтіруге арналған қарапайым жаттығуларын пайдалану. Біраз жылдардан бері көз жанарын қалпына келтірумен айналысып келе жатқан Ждановтың айтуынша, осы жаттығуларды қолдану арқылы минус, не плюс 10-15-ші көзілдірік киетін, көзілдірікісіз жүріп-тұра алмайтын адамдар бірнеше айдан соң көзілдіріктен құтылып, жанарлары жарқырап шыға келген. Оны айтасыз, туа бітті қитарлықтан, енді басталып келе жатқан катаркта деген көз ауруларынан да жазылып, құлан таза айығып кеткендер көп болған.
Бүгінде көру қабілеті нашарлап, көзілдірікке байланғандар аз емес. Егер қарапайым жаттығулар арқылы көз жаанрын қалпына келтіруге болатын болса, неге жұрт соны пайдаланбайды? Бақсақ бақа екен дегендей, адамның қос шырағын қалпына келтіретін бұл тамаша тәсілді пайдалануға кедергі келтіріп отырған жай бар екен. Ол – ақша, ақша болғанда мол ақша табуға деген ынтызарлық. Көзі тірісінде талай зағиптардың көз жанарын қалпына келтіріп, өз пікірін іс жүзінде дәлелдеген Гейцтің тәсілін көміп тастаған американдық кәсіпкерлердің құлқынын тескен ақша болғандығы анық. Қазір жыл сайын көзілдірік сатудан әлем елдері жүз миллиард доллардан астам табыс табады екен. Көзілдірік шығаратын қаншама кәсіпорындар бар, оны сатумен айналысатын компаниялар мен фирмалар, одан қалды қара базарларда көзілдірік сатып нәпақасын тауып жатқандар қаншама. Оларға сіздің көзіңіздің жарқырап көріп кетуі мүлдем қажетсіз. Керісінше, көзілдіріксіз жүре алмастай күйге түсіп, жыл сайын жаңасын сатып алып жатсаңыз, кәсіпкерлерге керегі де сол.
Профессор Жданов көз жанарын қалпына келтіру жөніндегі лекцияларын оқу үшін талай телеарналардың табалдырығын тоздырыпты, бірақ бірде-бірі рұқсат етпеген. «Тек Кемеров губерниясының губернаторы Аман Төлеев қана түсіністікпен қарап, өзі мені алып жергілікті телеарнаға барып, бір сағат уақыт беруді тапсырды, кейін ол хабар Кемеров телеарнасы арқылы әлденеше рет қайта қайталанып берілді» дейді профессор Жданов. Бүгінде Ресейде профессор Ждановтың тәсілімен айналысып, көзілдірікті тастап толыққанды өмір сүріп жатқандар көп және олардың қатары жыл санап артып келеді.
Өткен жылы бір таныс жігіттің көзіне операция жасап, сәтсіз жасалған операциядан кейін көзі мүлдем көрмей қалды. Оның көңілін сұрап барғанымда қатты күйзеліспен «тағы да операция жасаймыз дейді, егер ол сәтсіз болса су қараңғы соқыр болатын шығармын, ондай өмірдің қажеті қанша» деген еді. Әйтеуір сәтін салғанда екінші операция сәтті өтіп, оның көзі көретін болды.
Ақмола облысының аумағында ғана көздері мүлдем көрмейтін 1330 зағип бар екен. Ал, көзілдіріксіз жүріп-тұра алмайтындар қаншама? Жоғарыдағы көзілдірікке қатысты айтылған жайлардан адам үшін ең қымбат – қос шырғамызды аман сақтап, жарық дүниенің қызығын көргіміз келсе көзілдірік, линза сияқты жасанды «көздерден» аулақ болып, Жаратқан берген табиғи қалпымызды сақтағанымыз жөн-ау деген ой түиіндеуге болатындай. |
Мәжіліс депутатының Сарыағаштағы жұмыс сапары жалғасып, ауыл халқымен кездесті, деп хабарлайды ERNUR.KZ.
Конституциялық референдум өткізуге бірнеше күнқалды. Ел тарихындағы елеулі оқиғаға бейжай қарамай белсенді қатысу – әрбір азаматтың басты борышы. Себебі бұл – бүгінгі Қазақстанның ғана емес, келешек ұрпақтың тағдырына тікелей әсер ететін маңызды сәт. Бүгін бұл туралы Сарыағаш ауданының бірқатар ауыл округінің тұрғындарымен кездесуінде партия жанындағы республикалық штаб мүшесі, ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Дархан Мыңбай мәлім етті.
Республикалық штаб мүшесі Ақжар ауылының тұрғындарына республика бойынша өткізілетін референдум төңірегіндегі маңызды сұрақтарға жан-жақты жауап берді.
«Президент Қасым- Жомарт Тоқаев «Бесінші маусымда жалпыхалықтық референдум өткізілетін болды. Конституциямыздың 33 бабына түзетулеренгізіледі. Менің мақсатым – халқыма мейлінше еркіндік беру, демократия мен заң үстемдігін күшейту. Президент ретінде ешқандай артықшылықтар мен жеңілдіктерге құмар емеспін. Мұндайды қаламаймын» деген болатын. Референдумның ең негізгі мақсатын осы бір ауыз сөзбен түсіндіруге болады. Ойланатын дүние Президентіміз халыққа барынша мол бостандық беруді мақсат етіп отыр», - деді Дархан Қамзабекұлы.
1995 жылдан бері елімізде референдум өткізілген емес. 27 жылдан кейінгі референдумдаконституцияның 33 бабына яғни үштен бір бөлігіне өзгерістер мен толықтырулар енгізілмекші. Әсіресе, жер, оның қойнауы, оның қазыналары халықтың меншігі деген тұжырым жасалмақ. Осы және өзге де өзекті мәселелер Д.Мыңбайдың Қызылжар, Дарбаза ауыл окруктеріндегі және спорт саласының қызметкерлерімен кездесуінде кеңінен сөз болды.
«Бүгінгі таңда елімізүлкен өзгерістер алдында тұр. Сондықтан 5 маусым күні әр қазақстандық өзінің жеке азаматтық борышын орындауға тиіс. Себебі еліміздің болашағының дамуы тікелей осы референдумғабайланысты болып отыр. Сол себепті ел үшін жаны ашитын әр азамат осы референдумға қатысу керек деп ойлаймын», - деді жиынды қорытқан Д. Мыңбай. |
Жаңалықтар технологиялар мен ғылым - ABC News ұсынады соңғы жаңалықтар, ғылым мен техника, Tech Read Reviews және тағы басқалар ABC News
Үлкен ынталандыру үшін мұқтаж, олар тарапқа жанында менің арнайы ресиверами үшін сұхбат.
Веб-сайт - бұл сериясы өзара байланысты веб-беттердің қоса алғанда, мультимедиялық мазмұны, әдетте идентифицируемое жалпы домен атымен және жарияланатын, кем дегенде, бір веб-серверде. Веб-сайт - бұл сериясы өзара байланысқан веб-беттер, соның ішінде мультимедиялық мазмұны, әдетте, белгіленген жалпы домендік атауын және жарияланған кем дегенде бір веб-серверде.
Жаңалықтар технологиялар мен ғылым - ABC News ұсынады соңғы жаңалықтар, ғылым мен техника, Tech Read Reviews және тағы басқалар ABC News.
Бұл chatroulette? (Телекоммуникациялар, Ақпарат)
Звено камераға жарымында
Chatroulette болып табылады порталымен мүмкіносы бетте шақырусыз кіре аласың, сенің микро-және сіздің камера (егер бар болса) пайдалану үшін қарым-қатынас сенімен кездейсоқ тағайындалған тұлғалардың немесе Cimen Сіз сондай-ақ өзгерте алады ма сен әлдеқайда хочешь увидеть немесе жоқ. Сен, алайда, әзірге сен барасың осы бетке онда әрбір зиянсыз бар. Сондықтан сәттілік пен қауіпсіз қарым-қатынас. Мен үміттенемін, бұл менің шамам саған Chatroulette көмектесу біріктіреді екеуміз екі кездейсоқ таңдалған пайдаланушылардың чат, жеке чат веб-камера, микрофон және пернетақта. Тіркеу талап етілмейді, сондықтан екі пайдаланушылар тап белгісіз. Екі тарап кез келген уақытта байланыс әңгімелесуші бөліп, жеңе үшін, жаңа пайдаланушылар қосылды.
Талап менде ештеңе алуға емес
Бір жолы, алдыңғы әңгімелесуші қайтаруға міндетті емес. Интернет-алаңы, адамға байланысты веб-камера арқылы мүлдем таныс емес адамдарды әлемнің түкпір-түкпірінен жазу үшін сізбен cam.
Бірақ көпшілігі тек ескі педофилы қаптар көмек, менің құрбым және мен болдық chatroulette сияқты жігіт бір рет.
Онда біз түймесін басқан " сүйкімді және бір рет пайда болды экранда менің IP забанены, өйткені біз бұзған қандай да бір ережелері. мүмкін, сіз маған айтуға немесе бұл оқшаулау жойылады мүмкін көмектесе аласыз? Менің Бүгінгі сапарым, досына тырысты Chatroulette ноутбукта, ол табылған көптеген обнаженных адамдар, өйткені мәселе болып табылады Chatroulette болса, заңды немесе Заңсыз ба? Қабылдау кезінде шақыру жұмыстарында көптеген әріптестерім деп атайды Аты әңгімелесуші-қайтадан. Ол бірден кейін қайталанған тағы да атауға болады және еді қосымшалар. менде фрау Мюллер жазады онда бізде әзірге бәрі тиіс тағы көрейік спросим тағы да оларда фрау Мюллер немесе хабарлауға жақсы, фрау Мюллер бұл ықпал клиенттің психикасына, ол сезінеді Белгілі немесе алып керек маған тапсырыс және клиентке көмектесу жақсы етістік ring? Олар менің Ой толғау.
Мен кеше кешке шамамен сағат чат рулетка және барлық көріп және кенеттен келген қарт ер адамды (ортасы) кішкентай қыз бала (арасында жас).
Олар тұрды ЖАЛАҢАШ бір-бірімен камера алдында, өте бос бөлмеде тек төсек тұр бөлме ортасында оларға. Кенеттен ол адам сізге қызбен мен бірден басты.
Болады мұндай Қадағалауға болады? Мен алыс, faken Жұдырықшалар және видео ген қосуға болады, бірақ онда емес, қалыпты, иә? Кім бір рет және барлық осындай бастан? Менің ойымша, бұл жай ғана науқас өте алмады смотреть маған l тығыз.
Маған төніп тұр давеча, мен жазылуы қылмыскерлер деректер базасын. Мен жаттыға отырып, кіші қыз бала Чат, әсіресе шет тілі. Кенеттен ол мені сұрайды, біз талқылап, сырлас, онда мен дал түсіну оған, бұл менің емес, оларды меңгеру тілі бәрібір жеткілікті, сәйкесінше, менің сөздік емес жетер еді, тіпті, бұл.
Ол бала маған жіберу көрінісін, замышлял ештеңе дурного.
Мен содан кейін жариялады, оған менің мекен-жайы, бірақ ештеңе деп сұрады. 'Сіз' алғысын білдіріп, былай деді: "Қарама-қарсы сөз туралы емес, қызға, ал полиция туралы. Дегенмен алмаймын елестету, бұл осылай болса, онда мен бәрібір хочу услышать басқа пікір. Сонымен қатар, мен емес деп ойлайды.
ОК, бәлкім, мен емес мені тоқтату тіпті осы бетте (мен боламын сондай-ақ, көп емес).
Бірақ ол предосудительно, қарым-қатынас Кәмелетке толмаған. Және менің ұстауы тиіс қысқа баяндама минуттай оқыды. Өкінішке орай, мен аз ақпарат. Яғни, кез маған түсіндіре отырып Телеком білім беру ақпараттық - телекоммуникациялық жүйелер инженер-электронщик бастау Сәлем боламын біреу сізге тәжірибесі с chatroulette сияқты сайттар бар ма? менің тағыда маған скучно, және біз шештік chatroulette рас сондықтан көптеген порочных ерлер? Telekom Vodafone немесе кабель.
Немесе тағы басқа ма? Онда тұрған еді Тегіс көп.
Танысу, королев трейлер - қатынастар да шығуы трейлер бет ФИЛЬМ. Теледидар
Әйел қалдырады, оны өздеріне
злословят ерлер туралы, оның ішіндеБұл үшін өте тіпті иронический Джон тиын лас және әзіл көп. Бар любовная история мінсіз мүлдем шығып қалады дейді. (Денис лопух большой) "танысу королев" жасайды атауы пайда болуға бөлінген б Abaton бірге Comedy-жұлдыз және басты рөлді орындаушы Эми Schummer титулдық кейіпкер, ол өз өмірін сүреді жоқ Болса, Бірақ - жоқ ұшырасады, Бірақ жеке.
Әйел өмір сүреді толық мачо: ол хочет секс, қарым-қатынастар.
Шаттық орнаған бірлік, бірақ бұл, әрине, тұрақты емес жақсы. Unkommentiert кейбір әсер түсірілім Комедиялар. Ол мұндай жиынтығы және бұл Жұлдыз жасайды " паузе арасындағы түсірілімдердің? Бұл СНАФФ-журналы бар, бірнеше тақырыптық бөлімдер Еуропа, ал қызметкерлер үшін бұл сондай-ақ жүріп қуана-қуана жолы тым алыс.
Уақыт үрей-шабуыл
Эми және ник туралы айтады өткен түн - және онда ктб-не болды, бұл жақсы болар еді болған жоқ.
Кейде махаббат-бұл нәрсе Ұтымды: Аарон ұсынады Эми, бұл екеуі де болуы тиіс, барлық жақсы.
Махаббат жоспарланған жоқ, сондықтан тіпті, ата-анасы ажырасқаннан кейін Эми хабарласу үшін бір өмір сүру. Стивен жасағым кино бар немесе одан кем іс бойынша. Сахна бірі-танысу, королев.
Конъюгации кездестіруге Спряжение Етістіктің отворот конъюгаты неміс
Отворот-спряжения: спряжение неміс Етістіктің кездесу конъюгаты үшін француз
Тұрақты емес спряжения Етістік үшін кездесулер мен сөз тіркестерін Ауыстыру -e - презенса тайпа-i - үшінТұлғаның жалғыз санының осы уақыт үшін өткен уақыт (орыс) және -o - өте Жақсы (қабылданды). Тұрақты емес спряжения Етістік үшін кездесулер мен сөз тіркестерін Ауыстыру -e - презенса тайпа-i - үшін. Тұлғаның жалғыз санының осы уақыт үшін өткен уақыт (орыс) және -o - өте Жақсы (қабылданды). "неміс Етістік: болашақ, есімше, осы уақыт.
неміс спряжения модельдер үшін кездесу етістіктерді.
Сөздерінен аударамын контекстінде, қолдану мысалдарымен анықтау және кездесулер.
Тегін бейне сұхбат - видео-танысу
Эргономикалық дизайн
Құлаққап үшін ең ҕолайлы параметрлер дауыстық және бейне чат, Skype, іздеу бағдарламалық қамтамасыз ету және онлайн-ойындар
Кездесулер мен Ерлер тіркеледі Остине тегін.
Біздің сайтта тіркеу мүлдем тегінРастаңыз телефон нөмірін қосыңыз"чаттар да Остине Техас және шектелген аймағында". Сондай-ақ, қонақ Остин қалыптасты жақсы желісі Ерлер және ер балаларға арналған, сондықтан ол тегін. Ешқандай шектеулер саны біздің сайттар танысу, қарым-Қатынас және хат жазысу, біз қабылдауға жалған шот. Біз ограничиваемся санымен танысу сайттардың. Беттер бетінде тіркеу мүлдем тегін. Растау телефон нөмірі және бастамашылық етеді"ерлер Танысу austin tx бөлмелерін және аймақтарды ғана.
Қытай чат-Рулетка Қазіргі Қытай
Үй на колесах жұмыс істейді
Қала Харбин солтүстік-шығыс бөлігінде қытай Хэйлунцзян Провинциясының әкімшілік орталығы болды, қаланың білдіреді осы мұзСоңында, міне, лидер, электронды коммерция, бұл күндері Alibaba Group дамытатын болады жан-жақты қарым-Қатынастар және стратегиялық әріптестігі екі ел арасындағы Кезең соңына дейін шоғырландырылған қаржы жылы"шағын Және орта кәсіпорындарды қолдау үшін"Сандық"Жібек Жолы. Біз асыға күтеміз көптеген маңызды халықаралық оқиғалар. Жасыратыны жоқ, Қытай - фабрика әлем. Тіпті, күнделікті өмірде мінез-шалбар мен генераторлардың, Зымырандар мен адамдар сіз кездесіп отырсыздар, мұнда Жақсы-дәрмектерді. Сонымен, келіссөздер мен бизнесте. Сіз зерттеу 4. сұраныс тауар үшін тапсырыстар нақты клиенттерге арналған Тауар, сіз сатамыз. Сондықтан Қытай - керемет, бірегей ел пайыздық мөлшерлемелермен, Әлдеқайда асатын әлем. Көне технологиялармен және салт-дәстүрімен, тауарларды сату Қытайдан түсімі жоғары болып табылады кәсіпорын, сіз Білесіз бе, бұл қалай дұрыс жасауға, әсіресе Қытай нарығында. Бар таңдау, өнім өндірушілер мен мінсіз. Мысалы, сатудан кондиционерлер және аксессуарлар үшін ванна Бөлмесінің кеш көктемде басталғанға дейін жаз, отопители Қытайда умудрились меншікті жай-күйі біріктіруге мереке Көлбеу шатыры арналған шағын үйінде қр сәулеттік Стильде Құрбан-байрам алып мерекесі құрбандыққа араб Ауыстыру, ал тақырып мереке - филиальное ұнамды өмір сүру. Ұсыну осы мерекелік күн приветствовалось. Қытай халқы әрқашан үлкен тобы адамдар көп Достар тапты. Видеочат"Чат рулетка"тұрақты болып табылады қытай Дәстүрімен, түсіну үшін, бұл қытай халық болуы Мүмкін емес, мұның куәсі әдет-ғұрып, көріңіз, Бәрін көп знакомствах, жұмыста, мектепте, өмір сүреді Жылдарға арналған әлеуметтік желілерде бұл, әсіресе, жас қытай. Сіз сондай-ақ, оны қабылдауға ретінде веб-Чат бару. Жеңіл жауап және жасырын онлайн-чат. Бұл үшін не істеу керек жылдам келтіруді. Бетінде в чат рулетке басыңыз выпадающее мәзір Жоғарғы бөлігін, тармағын таңдаңыз барлық елдер басыңыз Қытай. Содан кейін сервер орналасқан қосқыш. Алайда, бастау жағында, түсіну керек, бұл қарым-Қатынас, Қытайдың кейбір бар ерекшеліктері: Қытай көп Түрлі көрікті, олар тартады, елімізге миллиондаған туристер Әлемнің түкпір-түкпірінен. Осы салада қоршаған ортаны қорғау министрлігі Қытай Кеше жариялады қорқынышты туралы статистикалық деректер ретінде Қалалық ауаның бірінші жартысында 2017 жылғы, ол Айтарлықтай нашарлады. Ластануы Гонконг шамамен 60 000 адам. Бойынша многомиллиардным бағалау активтері алады дәлелдеуге 100 000 HKD, бұл 70 пайыздан астамы, әлемдік Өндірістің съедобных саңырауқұлақ, АҚШ-та - ол Қытай. Қазақстан Дүниежүзілік Житс-пен күресу күніне өткен Жылы, орай 1 мамыр статистикалық деректер жарияланған Орталығы, ауруларды бақылау және алдын алу ұясы Тұтану АИТВ ЖИТС, сондықтан халықаралық саңырауқұлақ Ye Осы хабарландыруда пресс-конференция Пекинде. Бұл фирмалық тағам тарихи употреблялось Қытайда да Алкогольдік сусын, коньяк, ащы ликер, ликер, жүзім Шарап және шампан. Өзінің ұзақ тарихы қарым-қатынасы қытайлықтар шетелдіктер өзгерді. Тағы бірнеше ондаған жылдар бұрын шетелдік туристер Причиняли жағымсыз көбірек көшелеріндегі Қытай, бұрын нақты Әкімшілік ғимаратында, мысалы, қытайлық және ресейлік импорттық Ауыл шаруашылығы өнімдері белсенді түрде сатып алынады Қытайда түрінде жемістер мен көкөністер. Сомасы, осы жасалған келісім-шарттар болашақта құрайды 7,25 млн. Көпшілігі пишет2014 сериясынан, Қытай сауда Министрлігі дамытудың Шетелдік сауда жоспары 2015 жылға дейін осы Жоспар негізінде, сыртқы сауда сату тиіс басынан Бастап, 2015 жылы әрбір секторында, жиһаз өндірісінің Қытай. Соңғы жұмыс уақыты әрі қарай кіру сұранысы: 20 05 2014 Қытай дәстүрлі қытай өндірісі Өнімдердің кең ассортименті - компьютерлерді, тұрмыстық техника, автомобильдер, Киім-кешек және т.
Бұл өнімдер бар халықаралық нарығы.
Сол уақытта, Қытай сәтінде жеткізу қажет көптеген рәсімдері.
Импортталатын тауарлар Қытайдан, барлық жиһаз компанияның көтерме Сатып алу жиһаз, жөнелтілген елге басқару мәселелері Сатылады қытай өндірушілеріне.
Жеткізу кезінде жиһазды Қытайдан онда көптеген проблемалар Мен саяхатшылар біледі, бұл Қытайда"қауіпті жол Қозғалысын мүмкін тек Жапония".
Көптеген туристер деп ойлаймын, себебі бұл қытай Революция мәдениеттегі тамақтану емес, соңында, сондықтан көптеген Туристер жауап береді, жатқанда дәмді түскі ас, Тану белгісі ретінде неоднозначной жағдайды қалаған қозғалыс, Қытай Нанэ пайдаланады анық мадақтау қытай жолдары.
Барлық көбірек жаңа пәтер жалға, бұл шешім Қабылдау үшін қажет болса ауыстыру туралы сынып Бөлмелері, ненавидящих велосипедшілер мен жаяу жүргіншілер.
Сапалы жөндеу, болмауы жаңалығы, бірнеше типтері пәтер Жағдайда адам қатаң шектелген Қытай.
Әдетте, туристер, бизнесмендер мен студенттер. Сондай-ақ, көшіп келушілер мен жұмыс. Перейти кәсіпкерлерге, Қытай елі болып табылады ең Күрделі проблемалары саласындағы жылжымайтын мүлік болып табылады Неғұрлым елеулі. Соңғы рет мен ұсынған өтінімді 17 07 2013 Дәстүрлі үй Китае21 12 2012 Жаңа Құрылыс.
Білу ерлер әзіл, ол әйел шын мәнінде келеді. БРИГИТТ
Бірақ ол да түсті
Егер әйел шын мәнінде ерлер әзіл барЖеке БРИГИТТ Стефано Бартельса шын мәнінде мүмкін заставить әйелдер күлуге және, осылайша, берді өз тәжірибесі. Ол жақсы біледі ішкі өмірін бөлінеді және осы білімдерді өзінің жаңа романы"Дик Фройнде"(S Euro, Heyne). Болды, бір мағынада, Матзе Крогман, ол менің көзімді ашты. Сол уақытта, қалай қалың болды достар, көп жыл бұрын, білімі мен футбол жолдасы.
Матце болды өте әдемі, бірақ, ең алдымен, ол көрдім керемет жақсы - тонированные, үлкен басымен қарағанда, біз барлық, қара шашты, әрқашан необъяснимо загорелые, тіпті солтүстікте бозарған қыста.
Біріншіден, оның көгілдір көзді, қалай Теренса Хиллдің. Матзе атты қызбен байланысты, тартылыс күші, ол, атап айтқанда, болуы тиіс барлық. Ол қатаң жақтаушысы сериялық моногамии және ешқашан жеткілікті адал шын жүрекпен. Бұл менімен. Ал, қалай жақсы дос-бұл, негізінен, қол жетімді плакат бала, мен бірінші кіру порты да сондай сұлу да взволнованная қыз келгенде ұл ғажайып байланыс жоғалып кетті. Маған прощупывали ретінде қазіргі ахуалды"Сентиментальной Өмір Мацке". Бірақ түпкі нәтижесінде тек Дорин, мен, сондықтан айтуға, тасушы жаман таспасы, тақта және утешитель Matzke сынған жүрек жасөспірім бірегей түрде.
Бұл ретте,"әзіл: ол жылытады
Әсіресе, бұл соңғы бөлігі тапсырмалар наполнила мені ұзақ уақыт бойы белгілі бір рвением: келеді қыздар поправились. Менің спорттық шегінгенде, ол, бір жағынан, исполнило барлық үміт Матце және сол уақытта үміт заставить оның күлкі. Таңқаларлық жиі бұл маған ni, және бұл айтарлықтай кедергі отыр раздражало, кенеттен, қызық болды сізге. Сондықтан өте жақында білдім, біз, ұлдар, барлық ойнаймыз өз өміріндегі орны. Мен бірі Матце, жоқ гением Адониса бірі Эндрайенхауса. Мені айыптайтын қайырымдылыққа, онда Смеющаяся қыз еді күлуге. Бүгінгі күнге дейін аз өзгерді, және халық предрассудки осыдан кейін менің мақсат етіп қойған жақсы жарысында. Ең бастысы, ол әзіл сезімі"- бұл фраза, сіз әрқашан естіп келгенде қойылатын негізгі талаптар еркектерге келгенде туралы қарым-қатынас.
Бірақ, сонымен қатар, әйелдерге жеткілікті астам болады, содан кейін, бірақ бәрібір жоқ сезім әзіл несмешными тіреуіштері бар алты қорап қону қорап: бұл қаншалықты заңды? Қазір маған көп жыл, менің бірінші осы kiss болды сәл астам үш онжылдықтар бұрын (Андреа Бастап, сәуір, бал залы, қр Norderstedt Mitte, кезінде жақын би, бірақ аз бар, бұл қолайлы бір-біріне палочках таза бір-біріне қатысты.
Мен сенімдімін әзіл мағынасында"Бұл шын мәнінде күлкілі жігіт"- бұл қауіпсіздік емес, негізгі сапасы адам - күшті адам. Кімге тиімді әйелге табиғат жекелеген дағдарыстар, сондықтан тырысыңыз шешуге, жасаңыз"Pali Palm"қоңырау"Енді жалған әзіл"қосады. Егер әрбір маңызды ой-жауап с иронией. Егер ерлер бар романтикалық сәттер болды, онда бұл комедия туралы билік. Айтарлықтай, қандай үйінде Марио Барта. Менде бар ішінде менің жұмыс, өмір, кейбір ер бола отырып кездескен толық жұмыс күні, қызықты - Олли Диттрих, Бұзақы Хербиг, Олли Шульц, Кристоф Мария Автунно, ал, жай ғана атау үшін бір мысал. Олардың ешқайсысы емдеуші өзінің қарапайым, ойластырылған бессердечностью. Әзіл-оспақ, нағыз әзіл, шын мәнінде, жұмыс істейді, тек егер негіз.
Қолдау болса, тыңдай білу, ақыл, эмоционалды және жылу.
Ол жасайды жақындығы, ол жеңеді қабырғалары арасындағы екі адам. Және бұл мүмкін өте сексуалдық. Мен белгілі табамын өзіңді. Болып саналады, дегенмен салыстырмалы сирек, бұл үшін ерлер әзіл-оспақ басты критерий болып табылады тартымдылығын әйелдер. Бірақ бұл мен үшін іргелі. Мен табамын әйелдер әдемі, маған ұнайды ілгері жылжып, ол сүйкімді, я восхищаюсь, олар күшті. Бірақ шын мәнінде мен аталуымен ғана өзінің жалғыз күндері болса, смеющаяся әйел. Әсіресе, егер сен"атты білдіреді. Қарым-қатынас, негізделген тек қана юморе емес, зерттеулер. Бірақ қарым-қатынас жоқ әзіл априори бесполезны және жоғалған. Еді қалай білуге Матзе Крогман, сол пригородный жігіт арман басталған сексенінші. Мен үміттенемін, бұл қарамастан, өзінің жақсы келбет, ол қалай білді бақыттырақ. Шарттары өте жақсы - соңында, оған әзіл сезімі.
Чат басқарады чат
Ретінде және шынайы өмір, сондай-ақ мындасыз: бұл болтовня терең пікірлі саған жатадыМенің көзқарасым басқа сөйлесулер құрметпен және сыпайылық. Сол үшін құрметтеп, сені жатуы саған сыпайы. Бұзылу кейін бірден алып тастау чат (интерпретация осы бұзушылықтарды жеке жағдайларда резервтелген үшін модераторлары және сервер әкімшілері). Кез келген өтініш, сілтемелер, ұқсас құқық бұзушылық. мүмкін преследоваться біз алдын ала ескертусіз ретінде азаматтық және қылмыстық. Пайдаланып беттің чат, сіз келісесіз пайдалану шарттары туралы хабарламалармен және балаларды қорғау. Сіз жағдайларымен, яғни, дереу бөлмеден шығып ұсыныс чат.
Дайын емес салмақты қарым-қатынас болу үшін аскөк
Андроидная рулетка онлайн чат
сайттар видео онлайн танысу без регистрации видео чат танысу видео танысу тегін онлайн чат танысу жоқ видео танысу телефон нөмірлері видео интим танысу тегін бейне чат видеочат чатрулетка видео танысу қыздармен бүкіл әлем видеочат видео |