id
stringlengths 1
6
| url
stringlengths 31
166
| title
stringlengths 1
103
| text
stringlengths 1
338k
|
|---|---|---|---|
905 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Stjepan%20%C5%A0iber | Stjepan Šiber | Stjepan Šiber (Gradačac, 20. juni 1938 – Sarajevo, 25. august 2016) bio je ratni general Armije Republike Bosne i Hercegovine.
Rođen je 20. juna 1938. godine u Gradačcu, gdje je završio osnovnu i srednju školu, nakon čega odlazi u Ljubljanu gdje završava Vojnu akademiju. Potom postaje aktivni oficir JNA, koji je kroz niz unapređenja, 1992. godine došao do čina pukovnika JNA. U aprilu 1992, sa pocetkom rata u Bosni i Hercegovini, stavlja se na raspolaganje Predsjedništvu RBiH, koje ga postavlja za zamjenika komandanta Armije RBiH, te ga 1993. unapređuje u čin brigadnog generala i postavlja na mjesto vojnog atašea u Ambasadi BiH u Švicarskoj. Nakon rata djeluje kao član Republikanske stranke BiH, zajedno sa Stjepanom Kljuićem, ratnim članom predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine.
Reference
Generali Armije Republike Bosne i Hercegovine
Biografije, Gradačac
Oficiri JNA
Rođeni 1938.
Umrli 2016. |
912 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Kantoni%20Federacije%20Bosne%20i%20Hercegovine | Kantoni Federacije Bosne i Hercegovine | Kantoni Federacije Bosne i Hercegovine jesu federalne jedinice Federacije Bosne i Hercegovine. Kantoni posjeduju kantonalni ustav, skupštinu kao najviši zakonodavni organ i izvršno tijelo tj. vladu koja provodi niz nadležnosti (policija, obrazovanje, korištenje prirodnih resursa, prostorna i stambena politika, kultura), kao i nadležnosti podijeljene s Federacijom (zdravstvo, socijalna zaštita, sudstvo). Kantoni se dalje politički i teritorijalno dijele na općine i gradove. Kantoni igraju i ključnu ulogu u popunjavanju Doma naroda Parlamenta Federacije – u gornji dom Parlamenta Federacije poslanike delegiraju kantonalne skupštine. Najmnogoljudniji kanton je Tuzlanski kanton, dok je površinom najveći Kanton 10.
Historija
Nakon Vašingtonskog sporazuma, potpisanog u martu 1994. prvi put se spominju i kreiraju kantoni u Bosni i Hercegovini. Ovaj dokument označio je uspostavljanje Federacije Bosne i Hercegovine, jednog od dva entiteta u Bosni i Hercegovini, koji se sastojao od deset kantona – federalnih jedinica.
Kantoni
Federacija Bosne i Hercegovine sastoji se od deset federalnih jedinica – kantona. Kantoni se sastoje od najmanje tri lokalne zajednice koje mogu biti općine ili gradovi. Jedini kantoni bez službenog grada jesu Srednjobosanski i Posavski kanton.
Organi vlasti
Organi vlasti kantona su
Zakonodavna vlast (Skupština kantona).
Izvršna vlast (Vlada kantona)
Sudska vlast
Također pogledajte
ISO 3166-2:BA
Reference
Vanjski linkovi
Federacija Bosne i Hercegovine
Federacije Bosne i Hercegovine |
917 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Po%C4%8Detna%20strana | Početna strana | |
929 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Django%20Reinhardt | Django Reinhardt | Jean "Django" Reinhardt (23. januar 1910 – 16. maj 1953) bio je belgijski džez muzičar. Većinu mladosti proveo je u romskom naselju u blizini Pariza, svirao je violinu i gitaru i nastupao po pariskim plesnim dvoranama. Kada je napunio 18. godina, Reihardt je povrijeđen u požaru koji je zahvatio prikolicu u kojoj je živio sa svojom prvom ženom, tako da su dva prsta na njegovoj lijevoj ruci izgorjeli do te mjere da su se stopili u jedan. Hirurškom intervencijom, prsti su razdvojeni, ali ih više nije mogao koristiti za sviranje gitare. Odlučan da se nastavi baviti muzikom, Reinhardt je izumio novi način sviranja akorda za koji su mu bili dovoljna preostala tri prsta.
Godine 1934. s violinistom Stefanom Grapelijem osniva Quintet Hot Club de France, u kojem su nastupali i Reinhardtov brat Joseph, R. Chaput svirajući gitare i L. Vola svirajući bas. U tom periodu producirao je mnogo ploča i svirao s dosta američkih muzičara, kao što su Coleman Hawkins, Bennz Carter i Rex Stewart.
Početak Drugog svjetskog rata zatiče ga na turneji po Ujedinjenom Kraljevstvu, ali se on odmah vraća u Pariz, gdje ponovo osniva kvintet u kojem je Hubert Rostaing na klarinetu zamijenio Grapelija koji je ostao u UK. Za razliku od mnogih drugih Roma, koji su odvedeni u nacističke koncentracione logore i ubijeni, Reinhardt je rat preživio bez većih problema, a 1943. ponovo se oženio sa Sophie Ziegler, s kojom je imao i sina Babika Reinhardta, koji je također postao slavan gitarist.
Nakon rata, Reinhardt se ponovo udružuje sa Grapelijem u UK, i polaze ne turneju po SAD-u, gdje su bili uvodna tačka za Dukea Ellingtona i svirajući u Carnegie Hallu.
Godine 1951. povlači se u Samois na Seni, pored Fontainbleaua i živi preostale dvije godine života. Dana 16. maja 1953. imao je moždani udar od kojega je i premiunuo.
Rođeni 1910.
Umrli 1953.
Belgijski muzičari
Romi
Gitaristi
Džez |
930 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Mihajlo%20Ivanjikov | Mihajlo Ivanjikov | Poznat pod nadimkom Deduška. Snimio dokumentarne filmove Put Džinova, 1939. godine, o biciklističkoj trci kroz Srbiju i najbolji dokumentarni srpski film između dva svjetska rata - Priča jednog dana 1941. godine, u režiji Maksa Kalmića, kao i prvi bosanskohercegovački igrani film Major Bauk Po njemu je nazvana i jedna od nagrada koja se dodjeljuje najboljem snimatelju na Festivalu Jugoslovenskog kratkog i dokumentarnog filma.
Da nam livade i pasnjaci budu bolji (documentary short)
Kinematografija - dio
Pod Bukuljom, 1955, kratki dokumentarni
Dokumenti jednog zivota (dokumentarni film), 1955
Plodovi udruzenog rada (dokumentarni kratki), 1954
Lakoatletski dvomeč Velika Britanija - Jugoslavija (kratki), 1951
Barba Zvane (kao direktor fotografije), 1949
Trst (dokumentarni kratki)
Praznik pobede (kratki)
Prvi maj 1947 godine (kratki)
Vanjski linkovi
http://www.imdb.com/name/nm0411998/
Biografije
Film |
974 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Juraj%20Dragi%C5%A1i%C4%87 | Juraj Dragišić | Juraj Dragišić (1445-1520)
poznat i pod imenom Georgius Benignus, bio je bosanski filozof i teolog.
Rođen je u Srebrenici, koju kao mlad franjevac napušta nakon pada Bosne u turske ruke 1463. godine i preko Zadra bježi u Italiju. Uz podršku nekoliko dobrostojećih italijanskih porodica, završava studije u Rimu, Firenci, Padovi, Parizu i Oxfordu. Nakon studija predaje filozofiju i teologiju na nekoliko italijanskih univerziteta, a poznat je i kao tutor budućeg pape Lava X. Krajem 15. vijeka, nakon 30 godina u Italiji prelazi u Dubrovnik "natjeran bijesom neprijatelja, i privučen ljubavlju prema svojima....u nepoznatu domovinu....tuđ braći svojoj i stranac sinovima vlastite majke". Autor je nekoliko značajnih knjiga na latinskom, a neko vrijeme bio je i izaslanik pape na dvoru cara Maksimilijana I u Innsbrucku. 1515. biva optužen za herezu, i u njegovu odbranu ustaje Erazmo Roterdamski. 1514. je predložio reformu kalendara koju je usvojio papa Grgur XIII 1582 - gregorijanski kalendar.
Franjevci (svećenici)
Rođeni 1445.
Umrli 1520.
Bosanskohercegovački filozofi |
984 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Fizi%C4%8Dar | Fizičar | Fizičari su naučnici kojima je područje interesa i istraživanja fizika. Zaposleni su na Univerzitetima kao profesori, predavači ili istraživači, u naučno-istraživačkim institutima kao istraživači ili u industriji, bankama, informatici, novinarstvu... Za uspješno obavljanje naučne karijere fizičar mora proći formalno obrazovanje koje se uglavnom sastoji od dodiplomskog studija i postdiplomskog na kojem se stiče stepen magistra, odnosno doktora nauka.
Neki od najpopularnijih i najpoznatijih fizičara svijeta:
Arhimed
Amedeo Avogadro
John Bardeen
Henri Becquerel
Alexander Graham Bell
Niels Bohr
Ludwig Boltzmann
Max Born
Ruđer Bošković
Tycho Brahe
Henry Cavendish
James Chadwick
Charles-Augustin de Coulomb
Marie Curie
Pierre Curie
René Descartes
Paul Dirac
Markantun de Dominis
Friedrich Ernst Dorn
Albert Einstein
Michael Faraday
Enrico Fermi
Richard Feynman
Galileo Galilei
Luigi Galvani
William Gilbert
Werner Heisenberg
Joseph Henry
Heinrich Rudolf Hertz
Robert Hooke
Christiaan Huygens
Ratko Janev
James Prescott Joule
Lord Kelvin
Johannes Kepler
Gustav Robert Kirchhoff
Igor Vasiljevič Kurčatov
Johann Heinrich Lambert
Gottfried Leibniz
Hendrik Lorentz
Guglielmo Marconi
James Clark Maxwell
Lise Meitner
Stjepan Mohorovičić
Isaac Newton
Georg Simon Ohm
Hans Christian Ørsted
Blaise Pascal
Auguste Piccard
Max Planck
Henri Poincaré
Wilhelm Conrad Röntgen
Carlo Rubbia
Ernest Rutherford
Erwin Schrödinger
Werner von Siemens
Ivan Supek
Nikola Tesla
Joseph John Thomson
Evangelista Torricelli
Alessandro Volta
James Watt
Wilhelm Eduard Weber
Thomas Young
Također pogledajte
Historija fizike
Nobelova nagrada za fiziku
Naučna zanimanja |
985 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Religija%20u%20Bosni%20i%20Hercegovini | Religija u Bosni i Hercegovini | Religija u Bosni i Hercegovini je izražena kroz vjeroispovijesti koje su tu prisutne: islam, pravoslavlje, katoličanstvo, judaizam, i druge. Sloboda vjeroispovijesti (vjere) je propisana i zagarantirana Ustavom Bosne i Hercegovine kroz Zakon o slobodi vjere, kao i Ustavom Federacije Bosne i Hercegovine, te Ustavom Republike Srpske.
Islam u Bosni i Hercegovini
Islam u Bosni i Hercegovini ima bogatu i višestoljetnu tradiciju čiji korijeni sežu nekoliko stoljeća unazad kroz historiju. Većinu muslimanskog stanovništva u BiH čine Bošnjaci, koji su uglavnom hanefijski suniti, iako su sufije imale veliki historijski uticaj na ovim prostorima. Pored Bošnjaka u muslimansku populaciju u BiH se ubrajaju i Turci, Albanci kao i dio Roma.
Od ukupno 3.531.159 stanovnika koliko ih je živjelo u Bosni i Hercegovini (prema popisu iz 2013), 1.790.454 stanovnika se izjasnilo kao pripadnici islamske vjeroispovijesti što je više od polovine od ukupnog stanovništva države, odnosno 50,70%.
Pravoslavlje u Bosni i Hercegovini
U Bosni i Hercegovini živi preko milion stanovnika pravoslavne vjeroispovijesti. Velika većina njih su pripadnici srpskog naroda.Shodno tome u Bosni i Hercegovini djeluje Srpska pravoslavna crkva. Ona je na prostoru BIH organizirana u slijedećih pet eparhija:Mitropolija dabrobosanska,Eparhija banjalučka,Eparhija bihaćko-petrovačka,Eparhija zahumsko-hercegovačka i primorska,Eparhija zvorničko-tuzlanska.
Katoličanstvo u Bosni i Hercegovini
Katolička crkva Bosne i Hercegovine dio je opće Katoličke crkve, pod duhovnim vodstvom pape i rimske kurije. Sastoji se od Vrhbosanske nadbiskupije, koja se dijeli na tri biskupije: Banjalučku, Mostarsko-duvanjsku i Trebinjsko-mrkansku. Skopska biskupija također pripada pod Vrhbosansku nadbiskupiju. U BiH postoje i dvije franjevačke provincije: Bosne Srebrene sa sjedište u Sarajevu i Uznesenja Marijina na nebo sa sjedištem u Mostaru .U Bosni i Hercegovini je po popisu iz 2013. godine živilo 544.780 katolika.
Judaizam u Bosni i Hercegovini
Jevreji su se kao etnička vjerska zajednica u BiH pojavili nakon progona iz Španije krajem 15. vijeka, kada su tražeći utočište došli u Bosnu (tada u sastavu Osmanlijske imperije).
Jevrejska zajednica se održala do današnjih dana, iako u malom broju. Veliki broj Jevreja u gradskim sredinama BiH (Sarajevo, Tuzla, Banja Luka, Doboj, Zenica itd.) se utopio u lokalno stanovništvo islamiziranjem, a značajan dio je nestao u ustaškim pogromima tokom Drugog svjetskog rata (danas u Tuzli stoji spomenik "Suza" posvećen tim dešavanjima). Jedan dio je nakon rata odselio u Izrael. O dugotrajnom prisustvu Jevreja u BiH svjedoče sinagoga u Sarajevu, kao i Jevrejska groblja u Sarajevu, Bihaću i Tuzli, koji su danas historijski spomenici i nusu funkcionalne cjeline. Također su postojala dva groblja u Banjoj Luci, kao i četiri sinagoge, koje su ili srušene za vrijeme NDH ili im je promijenjena funkcija.
Crkva bosanska
Crkva bosanska je bila autohtona crkva u Bosni koja je postojala tokom srednjeg vijeka. Bosna je od samog početka srednjeg vijeka bila posebna etnička, kulturna i politička cjelina. Ona je imala vlastiti kulturno-politički razvoj koji je doveo do stvaranja niza posebnosti, kako u sferi duhovnosti (domaća bogumilska vjera), tako i u kulturi (stećci, vlastitio pismo bosančica i dr), politici (domaća vladarska dinastija banova i kraljeva, razvijena i jaka država), te niz drugih tipičnih bosanskih karakteristika koje su poznate širom svijeta.
Katolička crkva naziva pripadnike Crkve bosanske hereticima sa aspekta svojih dogmi, kao što je i njeno učenje heretičko za učenje Crkve bosanske. Uvidom u izvore različitog porijekla može se utvrditi da se u njima spominju, s jedne strane Crkva bosanska, a s druge hereza (dualizam, manihejstvo) i heretici (jeretici),odnosno babuni, bogumili, patareni.
Također pogledajte
Islam u Bosni i Hercegovini
Pravoslavlje u Bosni i Hercegovini
Katoličanstvo u Bosni i Hercegovini
Jevreji u Bosni i Hercegovini
Reference
Vanjski linkovi |
986 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Kultura%20Bosne%20i%20Hercegovine | Kultura Bosne i Hercegovine | Bosna i Hercegovina ima bogatu kulturu koja je imala utjecaj na ostale zemlje Balkana. Ona se ispoljavala na raznim područjima ljudske djelatnosti kao što je muzika, književnost, film, likovnu i primijenjenu umjetnost, te dizajn i savremeni mediji. Bosna i Hercegovina je uz Mađarsku, jedina zemlja u regiji, koja je dala više od jednog dobitnika Nobelove nagrade: Vladimir Prelog, koji se rodio u Sarajevu, za hemiju 1975. godine i Ivo Andrić 1961. godine za književnost.
Glavni grad, Sarajevo, je bio domaćin 14. zimskih olimpijskih igara.
Muzika
Muzika Bosne i Hercegovine ima dugu i slavnu historiju. Tradicionalna muzika Bosne je mješavina raznih balkanskih uticaja, u kojoj se susreću najrazličitiji motivi i žanrovi. Najpoznatija je sevdalinka, ljubavna pjesma karakterističnog izraza, koja u Bosni ima dugu tradiciju, a odlikuje je sentimentalna muzikalnost i poetski, romantični tekst melanholičnog ugođaja. U bivšoj Jugoslaviji, Bosna i Hercegovina se izdvajala čitavim nizom veoma uspješnih pop i rock grupa, među kojima su: "Divlje Jagode","Bijelo dugme", "Indexi", "Ambasadori", "Teška industrija", "Vatreni Poljubac", "COD", "Plavi orkestar", "Crvena jabuka", "Zabranjeno Pušenje", "Merlin", "Hari Mata Hari", "Kamen na Kamen" bile najpopularnije. Osim vokalno-instrumentalnih sastava su i pjevači zabavne muzike. Tu se ubrajaju: Kemal Monteno, Zdravko Čolić, Davorin Popović, Seid Memić Vajta, Neda Ukraden, Jadranka Stojaković, Mahir Paloš, Jasna Gospić, Alma Čardžić, a među novim zvijezdama ističu se: Fuad Backović Deen, Mija Martina, Selma Bajrami, Igor Vukojević, Boris Režak, Al Dino, Tinka Milinović i drugi. Iz Bosne i Hercegovine porijeklo vuku i: Dragan Stojnić, Ibrica Jusić, Krunoslav Slabinac, Bisera Veletanlić, Senka Veletanlić, Ivo Fabijan, Boris Novković, Ivan Mikulić, Romana, "Feminem", Ružica Čavić.
Bosna i Hercegovina je i jedna od zemalja alternativne i urbane kulture u regiji,kao što je hip-hop pjevač Edin Osmić, poznatiji kao Edo Maajka. Bosna i Hercegovina ima i recentnu godišnju muzičku nagradu Davorin, koja vrednuje nabolja dostignuća aktuelne produkcije u pop i rock žanrovima.
Narodna i tradicionalna muzika, te folklor obojen raznim etno-motivima balkanske i orijentalne muzike čine muzičku scenu još raznovrsnijom i unikatnijom, kao i pjevači narodne i novokomponovane muzike: Halid Bešlić, Halid Muslimović, Haris Džinović, Hanka Paldum, Šemsa Suljaković, Fahreta Jahić alias Lepa Brena, Ferid Avdić.
Bosna i Hercegovina ipak je najviše ponosna na svoje interpretatore tradicionalne gradske ljubavne pjesme sevdalinke, koji su rasli u okrilju nekadašnjeg ansambla muzičkog programa Radiotelevizije Sarajevo. Sa valova radija svoje su velike karijere u bivšoj Jugoslaviji počeli šampioni sevdalinke, kao: Zaim Imamović, Himzo Polovina, Safet Isović, Nada Mamula, Beba Selimović, Zehra Deović, Nedžad Salković, kao i ansambl mostarkog "Mostar Sevdah Reuniona".
Književnost
Bosanskohercegovačku književnost čine mnoga poznata djela. Ivo Andrić je najznačajniji predstavnik domaće književnosti i dobitnik Nobelove nagrade za književnost 1961. godine za "kompletan književni opus o historiji jednog naroda". Vrhunac tog rada je bio roman "Na Drini ćuprija". U sam vrh literarnog stvaralaštva kod nas spadaju i autori: Meša Selimović (Derviš i smrt, Tvrđava), Ivan Franjo Jukić, Isak Samokovlija, Petar Kočić, Hamza Humo, Svetozar Ćorović, Hasan Kikić, Branko Ćopić, Nedžad Ibrišimović, Derviš Sušić, Ibrahim Kajan, Miljenko Jergović, Aleksandar Hemon i mnogi drugi velikani. Od pjesnika bosanskohercegovačkog porijekla najpoznatiji su Aleksa Šantić, Musa Ćazim Ćatić, Antun Branko Šimić, Jovan Dučić, Mehmedalija Mak Dizdar, Skender Kulenović, Abdulah Sidran, Izet Sarajlić. Tokom osmanskog doba, mnogi pisci iz Bosne i Hercegovine su bili poznati u orijentalnom svijetu, a u samoj Bosni razvija se Alhamijado književnost.
Dramska književnost u Bosni i Hercegovini nema dugu tradiciju. Među najznačajnije dramatičare ubrajaju se: Ahmed Muradbegović, Velimir Stojanović, Abdulah Sidran, Safet Plakalo, Nedžad Ibrišimović, Almir Imširević, Almir Bašović.
Arhitektura
Prisutnost triju vjera u Bosni i Hercegovini imala je utjecaj na kulturni razvoj zemlje. Sarajevo je grad koji ima pravoslavnu crkvu, džamiju i katoličku crkvu kao i sinagogu udaljene 100 metara jedne od drugih. Najznačajniji eksponat Zemaljskog muzeja u Sarajevu je sarajevska Hagada, tradicionalna jevrejska knjiga koju su Sefardi donijeli u Sarajevo po svome izgonu iz Španije. Orijentalno nasljeđe Bosne i Hercegovine vidi se također i u brojnim impresivnim primjerima orijentalne, sakralne i svjetovne arhitekture, iako je dio objekata srušen ili uništen tokom vremena, posljednji put tokom rata u BiH 1992-95. Najznačajniji objekti iz osmanskog perioda su Begova džamija i Careva dzamija u Sarajevu, Aladža džamija u Foči, Ferhadija u Banjoj Luci, džamije u Mostaru, Travniku i Livnu, te brojni drugi sakralni objekti islamske kulture. Bosna i Hercegovina je poznata i prema svojim mostovima iz osmanskog perioda, kao Stari most u Mostaru, Most Mehmed-paše Sokolovića u Višegradu, Arslanagić most u Trebinju, te repliku Starog mosta u Mostaru u umanjenoj verziji na rijeci Bistrici u Livnu.
Crkvena arhitektura Bosne i Hercegovine sastoji se od nekoliko stilova, ovisno od vremena u kojem je građena, odnosno kojem crkvenom krugu pripada. Tako bosanske katoličke crkve u gotovo cijeloj zemlji njeguju "bosanski" stil vitkih zvonika sa visokim, kosim krovovima i tako se harmonično uklapaju u gradski ili seoski krajolik. Najpoznatije rimokatoličke crkve u Bosni su u Sarajevu, Travniku, Bugojnu, Livnu, Jajcu i Bihaću, dok su najznačajniji samostani franjevačke provincije Bosna srebrena u Fojnici, Visokom, Kreševu, Kaknju i Livnu. Sakralni objekti rimokatoličke crkve u Hercegovini imaju uglavnom primorsko-mediteranski karakter (baš kao i pravoslavne crkve i objekti), građeni su od bijelog kamena, a odlikuje ih gotovo minimalistički stil, koji se u novijoj arhitekturi dijelom naslanja i na kubizam i savremene tokove crkvene arhitekture u svijetu. Ovdje su poznate Duvanjska bazilika u Tomislavgradu, te crkve i samostani u Širokom Brijegu, Čapljini i Mostaru.
Pravoslavne crkve, manastiri i objekti u sjevernijim dijelovima zemlje, pogotovo uz rijeku Drinu ne razlikuju se previše od sličnih crkvenih objekata u Srbiji, što upućuje na činjenicu da su ih gradili isti majstori. Ovi su se pak u dijelu srpske-crkvene arhitekture vodili principima crkvene gradnje na zapadnom Mediteranu, tako da pravoslavne crkve u Bosni imaju uvijek iznova slične motive, koji podsjećaju na gradnju u Italiji, Francuskoj i Dalmaciji. Najpoznatije pravoslavne crkve stoje u Sarajevu, Banjoj Luci, Mostaru, Tuzli, Trebinju, Livnu i Bosanskoj Krupi. Novovjeki crkveni objekti po gradovima Republike Srpske danas nalikuju kopijama Sopoćana, Mileševa ili Gračanice, te bosanskoj urbanoj arhitekturi daju novi pečat.
Film
Posebno značajan dio kulturnog stvaralaštva Bosne i Hercegovine čini bosanskohercegovački film.
Na osnovu dugogodišnjeg istraživačkog rada, ugledni srbijanski filmolog Dejan Kosanović objavio je tekst u Hrvatskom filmskom ljetopisu, broj 35 iz 2003. godine u kojem se tvrdi da su 1918. godine u Mostaru snimljena dva filma Kopač blaga od Blagaja i Vila od Neretve, autora Roberta Michela. Ovo su najstariji filmovi snimljeni u Bosni i Hercegovini. Filmovi iz Bosne i Hercegovine su prva dva desetljeća nakon Drugog svjetskog rata obrađivala mahom teme iz narodne Revolucije i rata, filmski su obrađivale najznačajnije teme iz NOB-a, uključujući tu i poznate i slavne bitke partizana protiv stranih okupatora i domaćih izdajnika (Filmovi "Kozara", "Sutjeska", "Bitka na Neretvi", "Valter brani Sarajevo"). Ipak, prvi pravi uspjesi domaćeg filma mogli su se osjetiti tokom kasnih 1970-ih i 1980-ih godina, kad je stvoren i poseban bosanskohercegovački filmski izraz. Filmovi su mahom obrađivali socijane teme, ne rijetko i kao socijanu kritiku na račun socijalističkog društva, a povremeno bi se našlo mjesto i za savremene, urbane teme, na koje su ipak uglavnom bili pretplaćeni autori iz drugih centara.
Nakon zatišja tokom ratnih i prvih poratnih godina, filmsko stvaralaštvo u Bosni i Hercegovini se pojačano budi i otprve donosi fantastične rezultate. Film rezisera Danis Tanović dobio je popularnog Oscara, prestižnu nagradu Američke filmske akademije, za film Ničija zemlja u kategoriji za najbolji strani film 2002. Veliku popularnost imao je i film Pjera Žalice Gori vatra, kao i njegov sljedeći projekt, film Kod amidže Idriza. Slično je i s filmom Ljeto u Zlatnoj dolini Srđana Vuletića, koji je na međunarodnim filmskim festivalima osvojio nekoliko nagrada. U kategoriji kratkog filma valja izdvaja se film 10 minuta režisera Ahmeda Imamovića, koji je bio dobitnik nagrade "Najbolji kratki film Evrope" 2002.
Od 1995. svake godine redovno se odrżava Sarajevski filmski festival koji je izrastao u međunarodni filmski festival. Posebna pażnja ovog festivala je posvećena filmovima, glumačkim talentima i budućim projektima sa područja Jugoistočne Evrope koji privlače pažnju međunarodne filmske javnosti.
Sarajevo Film Festival je značajan i u stvaranju zajedničke osnove za razvoj filmske djelatnosti čitavog područja, istovremeno postavljajući visoke standarde u festivalskoj organizaciji, predstavljanju i popularisanju filmske umjetnosti u Jugoistočnoj Evropi.
U Bosni i Hercegovini izlaze tri dnevna lista: dva u Sarajevu i jedan u Banjoj Luci. Dnevni avaz je najtiražniji list u zemlji i mješavina dnevnika i tabloida, Oslobođenje baštini bogatu tradiciju političkog novinarstva kod nas, dok su banjalučke Nezavisne novine jedinstven glas angažiranog i objektivnog novinarstva. Uz ova tri dnevna lista u Bosni i Hercegovini izlaze i primjerci sedmičnih političkih magazina, među kojima su BH Dani a slijede ih Slobodna Bosna i Ljiljan. Veoma su popularni i tabloidi, koji donose aktualne priče o aferama i ljubavima iz života slavnih, među kojima je sarajevski As već desetljećima prvi, a u stopu ga prate i Express i Max. Magazini namijenjeni ženskoj čitateljskoj publici su: Azra i Gracija.
Bosna i Hercegovina ima javni radiotelevizijski sistem, koji se sastoji od tri jedinice: glavne nacionalne radijske i televizijske kuće Radiotelevizije Bosne i Hercegovine (BHTV 1 i BH Radio 1), te po jednog entitetskog emitera: Federalne televizije FTV u Federaciji BiH i Televizije Republike Srpske RTRS u Republici Srpskoj. Medijsku sliku u zemlji upotpunjuje i nekoliko privatnih televizija, kao OBN, NTV Hayat i TV Pink, koje se mogu pratiti u cijeloj zemlji i regionalni televizijski programi u većim gradovima Bosne i Hercegovine (Sarajevo, Banja Luka, Tuzla, Bihać, Travnik, Mostar). Kablovska televizija odnosno satelitska televizija u Bosni i Hercegovini imaju također veliki broj poklonika, a najradije se prate televizijski programi susjednih zemalja, zabavni programi iz Njemačke i Italije, informativni programi engleskog govornog područja, kao i gotovo sve vrste muzičkih programa, uključujući i novu multinacionalnu televiziju MTV Adria, u kojoj Bosna i Hercegovina također učestvuje.
Radio u Bosni i Hercegovini ima veliki broj poklonika. Ipak specijalizirani radijski programi sa posebnim sadržajima (npr. isključivo informativni program, program klasične muzike, jazza ili filmske muzike) u potpunosti nedostaju zemlji, zbog čega se radijski program u BiH još uvijek može nazvati konvencionalnim i tradicionalnim, a to se odnosi i na njegove sadržaje, sastavljene po principu: red domaće muzike, red vijesti i priče iz studija.
Također pogledajte
Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine
Akademija scenskih umjetnosti u Sarajevu
Orijentalni institut
Bosanskohercegovačka književnost
Bosanskohercegovačka muzika
Bošnjački institut
Nacionalna i univerzitetska biblioteka - Sarajevo
Nacionalni spomenici kulture
Zemaljski muzej Sarajevo
Muzej Bosanske krajine - Banjaluka
Stari most Mostar
Arslanagića most - Trebinje
Stari most u Višegradu
Baščaršija
Ferhadija džamija - Banjaluka
Aladža džamija - Foča
Šarena džamija - Travnik
Gazi Husrev-begova džamija - Sarajevo
Dukatareva džamija - Livno
Pravoslavni manastir Žitomislići - Mostar
Nova saborna pravoslavna crkva - Sarajevo
Katedrala Sarajevo
Franjevački samostan Gorica - Livno
Franjevački samostan Fojnica
Stari grad Bobovac
Stari grad Vranduk
Stari grad Jajce
Stari grad Travnik
Stari grad Stolac
Počitelj
Reference
Slavenska kultura |
995 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Ivica%20Propadalo | Ivica Propadalo | Ivica Propadalo (rođen 13. marta 1950. godine u Livnu) jest bosanskohercegovački međunarodno priznati slikar, scenograf i dizajner.
Nakon srednje škole završio je i Elektrotehnički fakultet u Sarajevu. Od 1965. do 1977. godine aktivno se bavio muzikom i jedno vrijeme bio je član sarajevskih rock sastava "Teška industrija" i "COD". Od 1977. do 1988. godine radio je kao inženjer u naftnoj kompaniji INA i Končar Elektroindustrija. Bavi se slikarstvom od 1975. godine, a kao samostalni umjetnik djeluje od 1988. godine.
Do sada je izlagao na 70 samostalnih i preko 250 skupnih izložbi u zemlji i inostranstvu, a dobitnik je niz domaćih i međunarodnih nagrada. Kreirao je nekoliko statueta za nagrade kao što su Porin, Dora, Plavi i Zeleni turistički cvijet, Djelatnik godine i Zlatna Penkala Hrvatske turističke zajednice. Dizajnom i scenografijom počeo se baviti 1994. godine, a u Hrvatskoj se pamti po dizajnu nacionalnog izbora za Pjesmu Evrovizije "Dora" i staklene statuete "Porin", koja je simbol muzičke nagrade koja se dodjeljuje u 43 kategorije, 38 za domaću muziku i 5 za inostranu. Njegovo glavno sredstvo umjetničkog izražavanja je akvarel, u kom su nastali njegovi najuspjeliji radovi. Također, Ivica propadalo je u zadnjih deset godina pokazao veliko zanimanje prema obnovi dalmatinskih zdanja te uređenju interijera. Od 1977. godine živi i radi u Zagrebu.
Reference
Vanjski linkovi
Službeni sajt
Propadalo, Ivica
Propadalo, Ivica
Propadalo, Ivica
Propadalo, Ivica
Bosanskohercegovački muzičari |
996 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Bistrica%20%28Plovu%C4%8Da%29 | Bistrica (Plovuča) | Bistrica je rijeka u jugozapadnom dijelu Bosne i Hercegovine, koja protiče kroz istočni dio Livanjskog polja. Bistrica je duga oko tri kilometra. Njen prvi kilometar protiče kroz grad Livno, nastavljajući put kroz Livanjsko polje. Pripada Jadranskom slivu rijeka. Tokom ljetnih mjeseci korito je uglavnom plitko, za vrijeme jeseni nabuja od obilnih kiša. Izvire iz brda Bašajkovac, na izvoru Duman. Akcije poribljavanja zadnjih godina nisu urodile nekim većim plodom.
Reference
Vanjski linkovi
Rijeke u Bosni i Hercegovini
Livno
Ponornice u Bosni i Hercegovini |
1005 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Livanjsko%20polje | Livanjsko polje | Livanjsko polje je kraško polje u jugozapadnom dijelu Bosne i Hercegovine. Obzirom da je polovina ovog polja redovno pod vodom, Livanjsko polje je ustvari kombinacija močvara izvanredne vrijednosti, važnog staništa za ptice, te tresetišta i livada, u kojima su nastanjene endemske i rijetke vrste. Njegova južna granica je urezana bogatim poljoprivrednim područjima, dok se šumoviti predjeli, tipični za umjerenu klimu, nalaze na sjevernoj strani polja.
Položaj
Prostire se između kraških planina Dinare (najviši vrh Troglav 1913 m.n.m) i Kamešnice (1849 m.n.m) na jugozapadu, krečnjačke površine sa Grabovičkom planinom (1008 m.n.m) na jugoistoku, Tušnice na istoku, Krug planine (suhovrh, 1457 m.m.m) i Cincara na sjeveroistoku, Golije na sjeveru, te Šatora (1872m) i Staretine (1892 m.n.m) na zapadu. Polje ima površinu od 405 km2 i pretpostavlja se da je najveće kraško polje na svijetu, dinarski je izduženo 64 km (najduže među kraškim poljima kod nas), prosječno široko 6 km (njegova najveća širina iznosi 12 km), te na prosječnoj visini od 720 metara iznad mora.
Hidrografija
Livanjsko polje sadrži impresivnu mrežu površinskih i podzemnih tokova, uključujući rijeke, izvore, ponore i jezera. Najveće je plavno područje u Bosni i Hercegovini i jedno od najvećih u ovom dijelu svijeta. Ispitivanja tla pokazuju da je Livanjsko polje tokom neogena bilo pod vodom. Na samom se polju nalazi nekoliko zaostalih jezera, od kojih je Buško jezero najveća umjetna akumulacija u ovom dijelu kontinenta, a valja spomenuti i Brežinsko jezero na sjeverozapadu polja. Kroz Livanjsko polje protiče i nekoliko rijeka-ponornica, koje pripadaju Jadranskom slivu. Najznačajnije su: Sturba, Žabljak, Bistrica, Brina, Plovuča, Jaruga, Ričina, koje su bogate ribom i rakovima, kao i mnogi ponori, odnosna vrela, omiljeno izletište Livnjaka u ljetnim mjesecima.
Klima
Gradnjom akumulacije Buško Blato tokom 1960-ih godina došlo je do promjene klime na širem području Livna. Duge i hladne zimske mjesece pune snijega, sa karakterističnim sjevernim vjetrom burom, zamijenile su pretežito kišovite zime, sa nešto smanjenom količinom padavina, te duga, topla ljeta.
Naseljena mjesta
Najveće mjesto Livanjskog polja je Livno, po kojemu je polje i dobilo ime, grad i središte općine sa oko 40.000 stanovnika. Livno je smješteno na sjeveroistočnom dijelu polja, pod brdom Bašajkovac. Najveća sela Livanjskog polja su: Veliki Guber, Grborezi, Podhum, Prolog, Čuklić, Zabrišće, Bila, Čelebić, Lusnić, Strupnić, Kovačić, Vrbica, Bojmunte.
Flora i fauna
Vegetacija ovog područja je posebna mješavina sjevernoevropske flore travnjaka i mediteranskih priobalnih biljaka, dok velike površine polja zauzima šuma hrasta koja je važna za očuvanje tla. Prisutna je značajna populacija rijetkih ptica uključujući populacije: eje livadarke (Circus pygargus), orla kliktaša (Aqiula pomarina), crvenonoge prutke (Tringa totanus), šljuke (Gallinago gallinago) i bukavaca (Botaurus stellaris). Livanjsko polje je, također, od izuzetne međunarodne važnosti za kosca (Crex crex).
Livanjsko polje je istovremeno i tradicionalno područje za uzgoj krava i ovaca, iz čega rezultira i proizvodnja mlijeka, odnosno glasovitog livanjskog sira. Stanovnici polja bave se također i proizvodnjom i uzgojem tradicionalnih kontinentalnih povrtnih kultura, među kojima se krompir i kupus ubrajaju u najpopularnije.
Divlji konji
Obronci planine Cincar koji se spuštaju u ravan polja su dom za oko 350 divljih konja. Susreću se na magistralnim putem M-16, na dionici između Kupresa i Livna, niže prevoja Borova Glava, na visoravni Krug. Tokom zimskih mjeseci mogu se vidjeti desetine, nekada i stotine konja koji ližu so pored puta. Svoje mjesto u divljini dobili su tokom 70-ih godina XX vijeka kada su ih stanovnici livanjskih sela pustili na slobodu. Razlog tome bila je zamjena konja poljoprivrednim mašinama.
Odlikuje ih nevjerovatna čistoća i raznolikost boja ovih konja, te izuzetna mirnoća. Nemirni postaju samo kada se bore za prevlast u krdu, te kada se bore za osvajanje nove ženke. Nazvani su divlji konji ali najljepše ih opisuju rijeći slobodni konji. Konji se instiktivno kriju od ljudi jer, su izloženi su konjokradicama, bilo zbog preprodaje mesa ili zabave. Livanjski divlji konji su zakonom zaštićeni. Od 2010. godine o divljim konjima brine planinarsko-ekološko društvo “Borova Glava” iz Livna, koje je izradilo nove lokve i objekte gdje se za konje skladišti hrana.
Ramsarsko područje
Polje je najvažnije mjesto zimovanja, migracije i uzgoja ptica močvarica i grabljivica u Bosni i Hercegovini i ključno mjesto u Centralnoj Evropi tokom seobe ptica. Godine 2008. proglašeno je za važno stanište od međunarodnog značaja pod okriljem međunarodne Ramsarke konvencije.,
Ekološka ugroženost
Prijetnje bogatstvima Livanjskog polja su neprikladno korištenje zemljišta i upravljanja vodama. Nove planirane prijetnje uključuju isušivanje plavnih područja prikupljanjem i zadržavanjem voda u bazenima ili njihovim transferom putem umjetnih kanala i tunela, što može dovesti u opasnost tradicionalne privredne aktivnosti koje se većinom odnose na uzgoj stoke i proizvodnju sira od čega trenutno živi oko 600 porodica. Najpoznatiji proizvod s ovog područja, Livanjski sir, je dobar razlog za zaštitu tzv. "Umjerenih travnjaka". Održavanje ovakvog tradicionalnog načina korištenja zemljišta je od velikog značaja uzevši u obzir da dalmatinska obala u susjednoj Hrvatskoj prima pitku vodu iz gornjeg Cetinskog sliva s Livanjskim poljem kao najznačajnijim vlažnim staništem.
Ugalj i treset
Eksploatacija uglja i treseta iz otvorenih kopova, se u Livanjskom polju u ovom trenutku provode u jako maloj mjeri. Ako bi došlo do povećanja eksploatacije, iskopane jame bi se punile vodom, što bi smanjilo nivo podzemnih voda. Ukoliko bi se još voda odvodila kanalima, problem bi postao očigledniji.
Požari
Požari predstavljaju veliku opasnost, jer mijenjaju sastav livadskog tla kao i vegetacije koja se na njemu nalazi. Iako su povremeni prirodni požari korisni, požari koje uzrokuje čovjek mijenjaju sastav vegetacije što dovodi do dezertifikacije u nekim dijelovima polja.
Podzemni požari
Još jedna srodna pojava je nasumično podzemno sagorijevanja treseta i uglja. Kada je nivo vode nizak, požari se šire ispod površine tla, te ih je skoro nemoguće ugasiti, osim u slučaju prirodnog podizanja nivoa podzemnih voda, i/ili površinskog plavljenja. U 2001. godini, nekih 4 kvadratna kilometra treseta u Ždralovcu, na sjevernom dijelu polja, izgorjelo je ispod zemlje za dva mjeseca. Štetu nije bilo moguće izračunati.
Smanjenje uzgoja stoke
Tradicionalna poljoprivreda – uzgoj goveda i ovaca i pravljenje poznatog livanjskog sira od njihovog mlijeka – oduvijek je podupiralo održivost neizmjerno vrijednih prirodnih staništa Livanjskog polja. Intenzivna ispaša je pomogla da se održe prirodni livadski eko-sistemi. Međutim, od perioda 1970-ih godina, te tokom rata iz 1990-ih, mnoge porodice koje su se bavile ovim poslovima napustile su svoja sela, i nikada se više nisu vratile. Kako je stoke sve manje, livade guta šuma. Rat u Bosni i Hercegovini je prepolovio broj grla stoke tokom relativno kratkog perioda vremena.
Također pogledajte
planina Velika Golija
Reference
Livno
Kraška polja u Bosni i Hercegovini
Ramsarska područja u Bosni i Hercegovini |
1013 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Topologija | Topologija | Topologija (od grč. τόπος = "mjesto" i λόγος = "nauka"), tj. nauka o topološkim mjestima, područje je matematike koje se bavi svojstvima prostora koja su sačuvana pod neprekidnim deformacijama, kao što su zatezanje i savijanje, ali ne cijepanje ili lijepljenje. Važna topološka svojstva uključuju povezanost i kompaktnost.
Topologija se razvila kao polje nauke iz geometrije i teorije skupova, kroz analizu koncepata kao što su prostor, dimenzija i transformacija. Takve ideje idu unazad do Gottfrieda Leibniza, koji je u 17. vijeku zamislio geometria situs (grčko-latinski za "geometrija mjesta") i analysis situs (grčko-latinski za "uzimanje bez mjesta"). Termin topologija uveo je Johann Benedict Listing u 19. vijeku iako ideja o topološkom mjestu nije razvijena sve do prvih decenija 20. vijeka. Do sredine 20. vijeka topologija je postala veća grana matematike.
Topologija ima nekoliko polja:
Opća topologija uspostavlja temeljne aspekte topologije, istražuje svojstva topoloških prostora i proučava koncepte svojstvene za njih. Ona sadrži topologiju tačka-skup, što je temeljna topologija korištena u svim ostalim granama (uključujući teme poput kompaktnosti i spojivosti).
Algebarska topologija pokušava izmjeriti stepene spojivosti korištenjem algebarskih konstruktora, kao što su homologija i homotopska grupa.
Diferencijalna topologija bavi se diferencijalnim funkcijama na diferencijalnim višestrukostima. Blisko je povezana sa diferencijalnom geometrijom i zajedno čine geometrijsku teoriju diferencijabilnih višestrukosti.
Geometrijska topologija primarno proučava mnogostrukosti i njihova proširenja (plasmane) u ostalim mnogostrukostima. Naročito aktivno područje je topologija niže dimenzije, koja proučava višestrukosti od četiri ili manje dimenzija. Ovo uključuje teoriju čvora, nauku o matematičkim čvorovima.
Također pogledajte: rječnik topologije za definicije nekih od termina korištenih u topologiji i topološki prostor za više tehnički tretman teme.
Historija
Topologija je počela s istraživanjem određenih pitanja u geometriji. Eulerov rad iz 1736. vezan za Sedam mostova Königsberga smatra se jednom od prvih akademskih rasprava u modernoj topologiji.
Termin "Topologie" u njemački jezik uveo je Johann Benedict Listing 1847. u djelu Vorstudien zur Topologie. On je koristio ovu riječ 10 godina u prepisci prije no što se prvi put pojavila u štampi. Engleska forma topology korištena je 1883. u Listingovoj čitulji u časopisu Nature za razlikovanje "kvalitativne geometrije od uobičajene geometrije u kojoj su tretirane kvantitativne veze". Termin topolog u smislu specijalista u topologiji korišten je 1905. u magazinu Spectator. Ipak, nijedna od ovih upotreba ne odgovara modernoj definiciji topologije.
Moderna topologija jako zavisi od ideja teorija skupova, koje je razvio Georg Cantor u kasnijem dijelu 19. vijeka. Osim uspostavljanja osnovnih ideja teorije skupova, Cantor je smatrao skup tačaka u Euklidskom prostoru dijelom njegovih studija Fourierovih redova.
Henri Poincaré objavio je Analysis Situs 1895, uvodeći koncepte homotopije i homologije, koje se sada smatraju dijelom algebarske topologije.
Objedinjujući rad Georga Cantora, Vita Volterre, Cesarea Arzele, Jacquesa Hadamarda, Giulija Ascolija i ostalih na funkciji prostora, Maurice Fréchet predstavio je metrički prostor 1906. Metrički prostor danas se smatra specijalnim slučajem generalnog topološkog prostora. Godine 1914. Felix Hausdorff osmislio je termin "topološki prostor" i dao definiciju za ono što se sada naziva Hausdorffov prostor. Trenutno, topološki prostor je blaga generalizacija Hausdorffovih prostora, koju je 1922. dao Kazimierz Kuratowski.
Za daljnji razvoj pogledati: topologija skupa tačaka i algebarska topologija.
Reference
Literatura
Ryszard Engelking, General Topology, Heldermann Verlag, Sigma Series in Pure Mathematics, decembar 1989; .
Bourbaki; Elements of Mathematics: General Topology, Addison–Wesley (1966).
(Provides a well motivated, geometric account of general topology, and shows the use of groupoids in discussing van Kampen's theorem, covering spaces, and orbit spaces.)
Wacław Sierpiński, General Topology, Dover Publications, 2000;
(pruža popularni uvod u topologiju i geometriju)
Vanjski linkovi
Elementary Topology: A First Course – Viro, Ivanov, Njecvjetajev, Harlamov.
, DMOZ
The Topological Zoo na The Geometry Centeru
Atlas topologije
Topology Course Lecture Notes, Aisling McCluskey i Brian McMaster, Topology Atlas.
Rječnik topologije
Moscow 1935: Topology moving towards America, historijski esej Hasslera Whitneya
Matematičke strukture |
1018 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Seksualnost | Seksualnost | Seksualnost čini sve što obuhvata seksualni život i spolni nagon.
Fizički aspekti
Ljudska seksualnost može biti pod uticajem hormonalnih promjena u razvoju fetusa tokom trudnoće.
Neki stručnjaci tvrde da manir seksualnog ispoljavanja ovisi u velikoj mjeri o genetskoj predispoziciji.
Drugi opet kažu da izražavanje seksualnosti ovisi o ličnim eksperimentisanjima u ranom životu, kada se seksualna usmjerenost i stvorila.
Seksualne orijentacije
- Heteroseksualnost: Seksualna sklonost ka osobama drugih spolova (koristi se i fraza "suprotnog spola", koja je neispravna u savremenoj gender teoriji).
- Homoseksualnost: Seksualna sklonost ka osobama istog spola. Prema nekim teorijama, procjenjuje se da je 10% stanovništva homoseksualne orijentacije. . Dok je glavni uzrok homoseksualnosti još uvijek nepoznat, mnogi stručnjaci ukazuju na hormonske promjene fetusa tokom trudnoće .
- Aseksualnost: dezignacija ili samo-dezignacija stanovništva koji manjkaju seksualnu atrakciju ili želju prema istom ili drugim spolovima.
- Autoseksualnost:
- Panseksualnost:
- Monoseksualnost:
- Biseksualnost: Seksualna sklonost ka osobama istog i drugih spolova.
- Transrodnost: Termin obuhvata razne načine iskazivanja rodnih i spolnih identiteta, koji se ne uklapaju u tradicionalno poimanje "muškog" i "ženskog". Transrodna osoba je osoba čiji se spolni/rodni identitet i/ili izražavanje ne uklapaju u društveno uvjetovane binarne rodne uloge. Transseksualna osoba je osoba koja je promijenila, ili planira da promijeni svoj biološki spol operacijom i/ili hormonalnom terapijom.
Seksualnost |
1026 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Bratislava | Bratislava | Bratislava je glavni i najveći grad Slovačke sa 426.091 stanovnikom (2007). Leži na Dunavu, na granici s Austrijom i Mađarskom i relativno blizu granice sa Češkom.
Udaljena je samo oko 50 km od austrijskog glavnog grada Beča. Bratislava je najgušće naseljeni grad u Srednjoj Evropi. Gradsko područje obuhvata i najzapadniji ogranak Karpata, tzv. Mali Karpati (slovački Malé Karpaty). Do raspada Austro-Ugarske 1919. grad se zvao Požun (sl. Prešporok, njemački: Pressburg, mađarski Poszony).
Dijelovi grada
Vanjski linkovi
Službena stranica grada
Info Bratislava
Bratislava Guide
Glavni gradovi evropskih država
Gradovi u Slovačkoj
Naselja na Dunavu |
1027 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Balkan | Balkan | Balkan (ili Balkansko poluostrvo) je historijska i geografska regija jugoistočne Evrope te poluostrvo jugoistočne Evrope. Granice poluostrva su neodređene. Balkansko poluostrvo se nalazi između Jadranskog i Crnog mora, a jedna od granica je prostor južno od linije Bugarski zaljev - ušće Drima.
Iako se danas pojam "Balkan" kao jedna od geografskih regija Evrope polahko napušta (regija je Jugoistočna Evropa), i dalje ga neku autori uzimaju kao regiju te postoji više definicija za ograničavanje, ali obično se smatra da Balkan sadrži barem dijelove Grčke, Albanije, Bugarske, Turske i nekih država bivše Jugoslavije, s ukupnom površinom od 550.000 km2 i 53 miliona stanovnika.
Regija je dobila ime po planini Balkan (Bugari i Srbi je zovu Stara Planina), koja ide kroz centralnu Bugarsku i prelazi u istočnu Srbiju, dok samo ime "Balkan" dolazi od turske riječi za planinu. Nekad se ta planina zvala Haemus Mons, što vjerovatno dolazi od tračke riječi Saimon, koja znači "lanac".
Definicije i granice
Geografska definicija Balkana zasniva se na planinskim lancima, u koje spadaju Dinaridi, planina Balkan, Rodopi, Šar planina i Pindus. Njome su isključeni cijela Slovenija i Rumunija kao i veći dio Hrvatske, Vojvodine i ostrva Grčke.
Čitava kopnena masa ponekad se naziva Balkansko poluostrvo, jer je na jugu, jugozapadu i jugoistoku okružuje Jadransko, Jonsko, Egejsko, Mramorno i Crno more. Iako nije riječ o pravom poluostrvu, to se ime često koristi za širu regiju.
Sjeverna geografska granica Balkana ide kroz Dunavsku i Panonsku nizinu, ove nizine ne smatraju se dijelom Balkana. Sjeverna granica Balkana ide rijekama Kupom, Savom i Dunavom do Crnog mora, po geografskom položaju - (sjeveroistočna Slovenija), (sjeverna, centralna i istočna Hrvatska), (sjeverna Srbija (Vojvodina)) i veći dio Rumunije (Transilvanija) - nije dio Balkana.
Zapravo, Balkan nije toliko cjelina zbog planinskih lanaca koliko zbog zajedničke i često nasilne historije. Tu historiju prvenstveno obilježavaju vijekovi potčinjenosti ili borbe s Osmanlijskim carstvom, kao i međusobni sukobi u 20. vijeku.
Pojam Balkan obojen je negativnim značenjima: nasilje, vjerska i etnička nesnošljivost, sveopća nazadnost i podjeljenost. U engleskom jeziku riječ balkanisation (balkanizacija) označava neizlječivu rascjepkanost i netrpeljivost između frakcija unutar neke grupe.
Zato se ta riječ na rubnim područjima izbjegava i ponekad smatra pogrdnom. U nekim zemljama bivše Jugoslavije koristi se i pojam balkanska krčma, koji se proslavio zbog Krležine rečenice: "Kad se u balkanskoj krčmi pogase svjetla, onda sijevaju noževi."
Postoji i neutralniji izraz za Balkan, a to je Jugoistočna Evropa. To nije geografski pojam jer ne obuhvata Rumuniju i Ukrajinu. Taj se izraz koristi sve više, npr. inicijativa Evropske Unije iz 1999. godine zove se Pakt o stabilnosti za Jugoistočnu Evropu, a on-line novine Balkan Times preimenovale su se 2003. godine u Southeast European Times.
Zemlje koje se nalaze na Balkanskom poluostrvu cijelim teritorijem ili većinom teritorije:
Albanija 100%
Bosna i Hercegovina 100%
Bugarska 100%
Kosovo 100%
Sjeverna Makedonija 100%
Crna Gora oko 95 % (bez zaliva Boka)
Grčka oko 85% (bez ostrva)
Srbija oko 75% (bez Vojvodine)
Zemlje koje se manjim dijelom nalaze na Balkanskom poluostrvu:
Hrvatska oko 47% (teritorija južno od Save i Kupe bez ostrva)
Slovenija oko 13% (kranji jug Slovenije)
Rumunija oko 9% teritorije (pokraina Dobrudža).
Turska, oko 5% (njen dio na evropskom kontinentu).
Politički pod Balkan potpadaju sljedeće zemlje: Turska, Grčka, Rumunija, Bugarska, Srbija, Albanija, Sjeverna Makedonija, Kosovo, Crna Gora i Bosna i Hercegovina.
Mnoge regije u državama navedenim kao dio Balkana znatno se razlikuju od ostatka regije, pa zato rubne države ne vole da ih zovu balkanskim zemljama. To prvenstveno vrijedi za Rumuniju, Hrvatsku i Sloveniju, ali i za Grčku.
Druge zemlje koje ne spadaju u Balkan ali su blizu i/ili su igrale važnu ulogu u geopolitici, kulturi i historiju Balkana:
Kipar
Mađarska (vidi Austro-Ugarska)
Austrija (vidi Austro-Ugarska)
Italija (vidi Dalmacija, Istra)
Rusija (vidi Historija Srbije)
Priroda i resursi
Većinu regije pokrivaju planinski lanci. Glavni su lanci Dinaridi u Hrvatskoj i Bosni, koji se nastavljaju na masiv Šar-Pindus u Albaniji, Makedoniji i Grčkoj. Bugarska ima planinu Balkan i Rodope na granici s Grčkom.
Najviši vrh je Musala u Bugarskoj (2925 m).
Klima je sredozemna na Jadranskog mora i Egejskog mora, okeanska i humidna suptropska na obali Crnog mora, dok je u unutrašnjosti umjereno kontinentalna. Sjever poluostrva i planine imaju snježne i mrazne zime, te vruća i suha ljeta. Na jugu su zime blaže.
Na jugu i na obali raste crnogorica. U unutrašnjosti su tipične srednjoevropske šume (hrast i bukva, u planinama bor i jela). Visinska granica šume je 1800-2000 m.
Tlo je općenito loše, osim u ravnicama, gdje su prirodna trava, plodna zemlja i topla ljeta pogodni za oranice. U velikom dijelu regije zemljoradnja loše stoji zbog planina, vrućih ljeta i loše zemlje, što pogoduje samo nekim poljoprivrednim kulturama (naprimjer, maslinama i vinovoj lozi).
Energetski izvori su rijetki. Ima uglja, pogotovo u Bugarskoj, Srbiji i Bosni. Raširenija su ležišta lignita. Nafta je rijetka, iako postoje mala ležišta u Srbiji, Albaniji i Hrvatskoj. Postoje brojne hidrocentrale.
Među sirovinama je najviše metalne rude. Željezo je rijetko, ali neke zemlje, npr. Bosna i Hercegovina, imaju znatne količine bakra, cinka, kalaja, hroma, mangana, magnezita i boksita. Neki metali se izvoze.
Prošlost i sadašnjost
Balkan je izravan kopneni put između Zapadne Evrope i jugozapadne Azije (Mala Azija i Bliski istok). Zato oduvijek ima vrlo veliku stratešku važnost.
Nekad je veći dio Balkana bio politički ujedinjen pod Bizantom i zatim Osmanlijskim carstvom, a središte oba carstva je ležalo u Anatoliji (koja danas spada u azijski dio Turske).
Iako je pod Bizantskim carstvom spadao u najnaprednije dijelove Evrope, zadnjih 550 godina Balkan je bio najmanje razvijen dio kontinenta, jer se evropska politika i trgovina okrenula Atlantskom okeanu, a Osmanlijsko carstvo je bilo relativno izolirano od glavnih ekonomskih tokova.
Balkanske su zemlje počele sticati nezavisnost u 19. vijeku, pa je Balkanski savez 1912-13. u Balkanskim ratovima odbacio Tursku do njenih današnjih granica.
Prvi svjetski rat je izbio 1914. zbog atentata na nadvojvodu Franza Ferdinanda u Sarajevu. Nakon Drugog svjetskog rata, Sovjetski Savez i komunizam jako su uticali na Balkan.
Tokom hladnog rata, većina zemalja Balkana bila je pod komunistima. Ipak, Jugoslavija (1948.) i Albanija (1961.) raskinuli su sa Sovjetskim Savezom.
Jugoslavija se više približila Zapadu i osnovala pokret nesvrstanih. Albanija se u početku okrenula Kini, a kasnije se posve izolirala. Jedine nekomunističke zemlje su bile Grčka i Turska, koje su tada (kao i danas) bile članice saveza NATO.
Regija je početkom 1990-ih godina bila teško pogođena ratovima na prostoru bivše Jugoslavije, zbog čega je NATO intervenisao u Bosni i Hercegovini, na Kosovu i u Makedoniji. Danas (2007.) su sve balkanske zemlje u dobrim odnosima s EU i SAD.
Pitanje Kosova i Albanaca općenito je još otvoreno.
Članstvo u Evropskoj Uniji
Grčka je članica Evropske Unije još od 1981. godine, Slovenija, Mađarska i Kipar su to postali 2004. godine, te Bugarska i Rumunija od 1. januara 2007. godine. Hrvatska je ušla u Evropsku uniju 2013. godine. Sjeverna Makedonija (2005. godine), Albanija (2006. godine) i Crna Gora (2007. godine), su potpisale preliminarne sporazume s Evropskom komisijom, ali nisu na spisaku službenih kandidata i ne zna se kada će biti primljene.
I ostale zemlje su izrazile želju da uđu u EU, među njima i Bosna i Hercegovina koja zbog usporenih reformi, zaostaje u regiji. Pregovori EU sa Srbijom započeli, nakon što je sklopila historijski sporazum sa Kosovom.
Turska je također zatražila članstvo još 1963., ali ni danas nije članica, iako su sklopljeni određeni carinski sporazumi.
Stanovništvo
Glavni narodi regije:
Rumuni (22 miliona)
Grci (10.8 miliona)
Turci (9.2 miliona u evropskom dijelu Turske)
Bugari (7 miliona)
Srbi (6.2 miliona)
Albanci (6 miliona)
Hrvati (4.5 miliona)
Bošnjaci (4.4 miliona)
Slovenci (1.9 miliona).
Makedonci (1.9 miliona)
Crnogorci (0.4 miliona)
Glavne religije su kršćanstvo (pravoslavlje, katoličanstvo) i islam.
Pravoslavlje prevladava u ovim državama:
Bugarska
Crna Gora
Sjeverna Makedonija
Grčka
Rumunija
Srbija
Katoličanstvo prevladava u ovim državama:
Hrvatska
Slovenija
Islam prevladava u ovim državama:
Kosovo
Albanija
Bosna i Hercegovina
Turska
Također pogledajte
Osmanlijsko Carstvo na Balkanu
Evropa
Poluostrva
Regije Evrope
Poluostrva u Evropi |
1034 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Klasi%C4%8Dna%20mehanika | Klasična mehanika | Klasična mehanika je jedna od dvije glavne podoblasti mehanike, koja se bavi skupom fizikalnih zakona koji regulišu i matematički opisuju kretanje tijela pod dejstvom sistema sila. Druga podoblast je kvantna mehanika.
Klasična mehanika se koristi za opisivanje kretanja makroskopskih objekata, od projektila do dijelova mašina, kao i astronomskih objekata, kao što su svemirski brodovi, planete, zvijezde i galaksije. Ona daje vrlo precizne rezultate u tim domenima, i jedna je od najstarijih i najvećih oblasti u nauci, inženjerstvu i tehnologiji. Pored toga, postoje brojne srodne posebne oblasti koje se bave gasovima, tečnostima i čvrstim tijelima, i tako dalje. Pored toga, klasična mehanika je proširena teorijom posebne relativnosti za objekte velikih brzina, objekte koji se približavaju brzini svjetlosti. Opšta teorija relativnosti se koristi za opisivanje gravitacije na dubljem nivou, i na kraju, kvantna mehanika se bavi čestično-talasnom dualnošću atoma i molekula.
Termin klasična mehanika je nastao početkom 20. stoljeća za opisivanje sistema matematičke fizike počevši od Isaaca Newtona i drugih filozofa iz 17. stoljeća, proširivši ranije astronomske teorije Johannesa Keplera, koji je dalje bio zasnovan na preciznim zapažanjima Tycha Brahea i proučavanjem kretanje zemaljskih tijela od strane Galilea Galileja, ali prije razvoja kvantne fizike i teorije relativnosti. Stoga, neki izvori isključuju "relativističku fiziku" iz te kategorije. Međutim, veliki broj savremenih izvora ipak uključuje Einsteinovu mehaniku, koja po njihovom mišljenju predstavlja klasičnu mehaniku u svom razvijenijem i preciznijem obliku.
Početna faza razvoja klasične mehanike često se naziva Newtonova mehanika, i povezana je sa fizičkim konceptima koje je postavio i matematičkim metodama razvio sam Newton, paralelno sa Leibnizom i drugima. Više apstraktne i opšte metode uključuju Lagrangeova mehanika i Hamiltonova mehanika. Veći dio sadržaja klasične mehanike stvoren je u 18. i 19. stoljeću i obuhvata znatno više (posebno u svojoj upotrebi analitičke matematike) od Newtonovih radova.
Opis teorije
U nastavku su predstavljeni osnovni koncepti klasične mehanike. Radi jednostavnosti, često su objekti stvarnog svijeta modelirani kao materijalne tačke (objekti sa zanemarljivom veličinom). Kretanje materijalne tačke karakteriše mali broj parametara: njena pozicija, masa i sile koje djeluju na nju. Svaki od ovih parametara je zasebno razmatran.
U stvarnosti, vrsta predmeta koje klasična mehanika može da opiše uvijek imaju veličnu različitu od nule. (Fizika veoma malih čestica, kao što je elektron, je preciznije opisana kvantnom mehanikom.) Objekti sa veličinom različitom od nule imaju komplikovanije ponašanje od hipotetičkih materijalnih tačaka, zbog dodatnih stepena slobode, npr. lopta može da se okreće dok se kreće. Međutim, rezultati za materijalnu tačku se mogu koristiti za proučavanje takvih objekata posmatrajući ih kao kompozitne objekate, sačinjene od velikog broja kolektivno djelujućih materijalnih tačaka. Centar mase kompozitnog objekta se ponaša poput materijalne tačke.
Klasična mahanika koristi pojmove zdravog razuma o tome kako materija i sile postoje i formiraju interakcije. Ona podrazumijeva da materija i energija imaju konačne, poznate osobine kao što su mjesto u prostoru i brzina. Nerelativistička mehanika isto tako podrazumijeva da sile djeluju momentalno (pogledajete takođe Djelovanje na rastojanju).
Grane
Klasična mehanika je tradicionalno podijeljena u tri glavne grane:
Statika, proučava ravnotežu i njenu povezanost sa silama
Dinamika, proučava kretanje i njegovu povezanost sa silama
Kinematika, bavi se implikacijama posmatranog kretanja bez uzimanja u obzir okolnosti koje ga prouzrokuju
Druga podjela je bazirana na osnovu izbora matematičkog formulisanja:
Newtonova mehanika
Lagrangeova mehanika
Hamiltonova mehanika
Alternativno, podjela se može vršiti prema regiji primjene:
Nebeska mehanika, povezana sa zvijezdama, planetama i ostalim nebeskim tijelima
Mehanika kontinuuma, za materijale modelirane kao kontinuum, npr. čvrsta tvar i fluidi (tečnosti i gasovi).
Relativistička mehanika (uključujući posebnu i opštu teoriju relativnosti), za tijela čija je brzina približna brzini svjetlosti.
Statička mehanika, pruža okvir za povezivanje mikroskopskih svojstava pojedinačnih atoma i molekula sa makroskopskim ili obimnim termodinamičkim osobinama materijala.
Važniji pojmovi
Brzina
Deformacija
Energija
Kretanje
Gravitacija
Gustoća
Impuls sile
Inercija
Količina kretanja
Krutost
Ugaona brzina
Ugaono ubrzanje
Masa
Moment
Moment inercije
Mehanički napon
Putanja
Rad
Sila
Snaga
Težina
Pritisak
Ubrzanje
Uspon
Vrijeme
Također pogledajte
Newtonovi zakoni kretanja
Posebna teorija relativnosti
Kvantna mehanika
Vanjski linkovi
Crowell, Benjamin. Light and Matter
Fitzpatrick, Richard. Classical Mechanics
Hoiland, Paul (2004). Preferred Frames of Reference & Relativity
Horbatsch, Marko, "Classical Mechanics Course Notes".
Rosu, Haret C., "Classical Mechanics". Physics Education. 1999. [arxiv.org : physics/9909035]
Shapiro, Joel A. (2003). Classical Mechanics
Sussman, Gerald Jay & Wisdom, Jack & Mayer,Meinhard E. (2001). Structure and Interpretation of Classical Mechanics
Tong, David. Classical Dynamics
Kinematic Models for Design Digital Library (KMODDL)
MIT OpenCourseWare 8.01: Classical Mechanics
Alejandro A. Torassa, On Classical Mechanics
Mehanika
Klasična mehanika
Koncepti u fizici |
1035 | https://bs.wikipedia.org/wiki/1975. | 1975. |
Događaji
11. februar – Počelo 14. svjetsko prvenstvo u biatlonu u muškoj konkurenciji, u italijanskom gradu Antholzu.
1. april - Predsjednik Kambodže Lon Nol pobjegao u Indoneziju, nakon što su Crveni Kmeri opkolili glavni gran Phnom Penh.
3. april - Sovjetski velemajstor Anatolij Karpov postao 12. svjetski prvak u šahu nakon što je dotadašnji prvak Robert Bobby Fischer odbio prihvatiti uslove Svjetske šahovske asocijacije (FIDE) za susret za svjetsku titulu.
4. april - Vijetnamski rat: tokom "Operacije Babylift", američki vojni avion koji je prevozio vijetnamsku ratnu siročad srušio se nakon polijetanja iz Saigona (Vijetnam). Poginule su 172 osobe, većinom djeca.
7. novembar - U Banjoj Luci osnovan Univerzitet, u okviru kojeg je bilo šest fakulteta, tri više škole i devet instituta i zavoda.
10. novembar - Vlade Jugoslavije i Italije potpisale ugovor (tzv. Osimski sporazum) o definitivnom rješenju graničnih i drugih pitanja između dviju zemalja. Ugovor potpisali ministri inostranih poslova Miloš Minić i Marijano Rumor.
11. novembar - Angola dobila nezavisnost od Portugala.
22. novembar - Nakon smrti Francisca Franca Juan Carlos postao kralj Španije.
25. novembar - Južnoamerička država Surinam stekla nezavisnost od Holandije, a za predsjednika postavljen Johan Ferrier.
29. novembar - Bill Gates prvi put koristio ime "Micro-soft" (za mikroračunarski softver) u pismu Paulu Allenu.
30. novembar - Afrička država Dahomej promijenila naziv u Narodna Republika Benin.
7. decembar - Indonezijska armija ušla u Istočni Timor, gdje je, nakon ukidanja 300-godišnje portugalske kolonijalne vlasti, izbio građanski rat.
Rođeni
Januar
6. januar – Enis Bešlagić, bosanskohercegovački glumac
30. januar – Danijel Ljuboja, bosanskohercegovački pozorišni glumac
Februar
26. februar – Almir Delić, bosanskohercegovački nogometaš
Mart
10. mart – Bulend Biščević, bosanskohercegovački nogometaš
15. mart – Veselin Topalov, bugarski šahist
17. mart – Hrvoje Kečkeš, hrvatski glumac
24. mart – Éva Szemcsák, mađarska biatlonka.
April
27. april – Kazuyoshi Funaki, japanski skijaš-skakač
Maj
16. maj – Anna Sprung, ruska i austrijska biatlonka
18. maj – John Higgins, škotski snukeraš, četverostruki svjetski prvak
31. maj – Toni Nieminen, finski skijaš-skakač
Juni
8. juni – Shilpa Shetty, indijska glumica
10. juni - Risto Jussilainen, finski skijaš-skakač
25. juni – Vladimir Kramnik, ruski šahovski velemajstor
Juli
7. juli – Olga Medvedceva, ruska biatlonka
August
6. august – Ivica Grlić, bosanskohercegovački nogometaš
Septembar
28. septembar – Ana Brnabić, srbijanska političarka
Oktobar
1. oktobar – Marko Vidojković, srpski pisac
10. oktobar – Craig Walton, australijski atletičar
Novembar
23. novembar – Daniele Orsato, italijanski nogometni sudija
28. novembar – Ekaterina Dafovska, bugarska biatlonka
30. novembar – Adnan Gušo, bosanskohercegovački golman
Decembar
5. decembar – Ronnie O'Sullivan, engleski snukeraš, peterostruki svjetski prvak
Umrli
19. januar - Sulejman Kemura, bosanskohercegovački reis
13. mart - Ivo Andrić, bosanski književnik i dobitnik Nobelove nagrade za književnost 1961.
5. april - Chiang Kai-shek, kineski političar
27. august - Haile Selassie, posljednji etiopijski car
30. oktobar - Gustav Ludwig Hertz, njemački fizičar i dobitnik Nobelove nagrade za fiziku 1921.
2. novembar - Besim Korkut, bosanskohercegovački književnik
20. novembar - Francisco Franco, španski general i diktator
Nobelove nagrade
Fizika
Aage N. Bohr, Danska
Ben R. Mottelson, Danska
James Rainwater, SAD
Hemija
John W. Cornforth, Australija / Ujedinjeno Kraljevstvo
Vladimir Prelog, Švicarska
Fiziologija ili medicina
David Baltimore, SAD
Renato Dulbecco, SAD
Howard M. Temin, SAD
Književnost
Eugenio Montale, Italija
Mir
Andrej Saharov, SSSR
Ekonomija
Leonid Kantorovič, SSSR
Tjalling C. Koopmans, SAD |
1037 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Sociologija | Sociologija | Sociologija je nauka koja izučava društvo, podrazumijevajući s tim različite oblike društvenih odnosa, društvenih interakcija i njihov kulturološki aspekt. Područja kojima se sociologija bavi variraju od analiza običnih, svakodnevnih kontakata među anonimnim pojedincima na ulici pa do izučavanja socijalnih interakcija na globalnom nivou. Brojne su oblasti u sociološkoj nauci koje se disciplinarno bave kako i zašto ljudi vode organizirano društvo, bilo kao individue ili kao članovi raznih asocijacija, grupa, institucija i slično. Kao akademska disciplina, sociologija se smatra jednom od društvenih nauka.
Različite sociologije izučavaju pojedina područja društva. Posebne sociologije se naglo razvijaju šezdesetih godina 20. vijeka, i to prije svega u zemljama s većom tradicijom u razvoju sociologije uopšteno (Francuska, SAD, Njemačka i druge).
U izučavanju općih zakona nastanka i razvoja društva, sociologija mora polaziti od zakonitosti koje utvrđuju posebne društvene nauke, izučavajući posebne oblasti društvene stvarnosti ili pojedine društvene pojave. Sociologija daje posebnim društvenim naukama teorijski i metodološki okvir za izučavanje onih oblasti društvene stvarnosti ili pojedinih društvenih pojava koje su predmet njihovog izučavanja, a posebne društvene nauke daju sociologiji, prije svega ogroman empirijski materijal, kao i rezultate do kojih su došle izučavanjem zakonitosti posebnih oblasti društvene stvarnosti i pojedinih društvenih pojava.
Naučne metode sociologije
Historija učenja o društvu
Antička misao o društvu
Stari robovlasnički sistemi u kojima je vladar bio poistovijećen s bogom, nisu ostavljala puno prostora za razmišljanje o društvu, odnosno za čuvanje informacija o razmišljanju o društvu. Takvi uslovi su se stekli tek u antičkoj Grčkoj. U staroj Grčkoj su se svi ljudi (u što nisu bili uvršteni robovi i žene) bavili politikom i učestvovali u uređenju polisa (direktna demokratija).
Platonova "Država" je prvo cjelovito sačuvano djelo o državnom ustrojenju. Platon govori da je država nužnost na koju su ljudi primorani da bi ostvarili mnogobrojne potrebe. Da bi država ostvarila svoju ulogu, ona mora biti organizirana na najbolji način, a to znači efikasna podjela rada. Po tom principu Platon dijeli društvo na staleže:
Prvi stalež su upravljači. To su mudraci, filozofi i njihova glavna osobina je mudrost. Oni upravljaju društvom.
Drugi stalež su čuvari. To su ratnici i njihova glavna osobina je hrabrost. Oni brane državu i štite zakon.
Treći stalež su radnici. Oni osiguravaju materijalne potrebe društva, a njihove osobine su poslušnost i radinost.
Aristotel je, za razliku od Platona, više bio orijentisan na istraživanje postojećeg društva. Analizom 158 ustava grčkih polisa, on je podijelio državna uređenja na dobra (monarhija, aristokratija i republika) i loša (tiranija, oligarhija i demokratija- tada direktna).
Srednjovjekovna misao o društvu
Feudalni sistem je period u kome se društvo vezuje za djelovanje nadprirodnih i svemoćnih sila koje sa neba reguliraju čitav život na zemlji. Među srednjovjekovnim misliocima izdvajaju se, po cjelovitosti tumačenja društva, dva velika imena — Sveti Augustin i Toma Akvinski.
Sveti Augustin (345-430) je bio veliki poznavalac teološke i filozofske misli, a istovremeno je zauzimao visoko mjesto u crkvenoj hijerarhiji. Njegovo djelo "O Božijoj državi" (De civitate Dei) objašnjava pad Rimskog Carstva (410. godina). On dijeli historiju na šest perioda:
Od Adema (Adam) do Potopa,
od Nuha (Noj) do Ibrahimama (Abraham),
od Ibrahima do Davuda (David),
od Davuda do Babilonskog carstva,
od Babilonskog carstva do Isaa (Isus),
od Isaa do Apokalipse.
U svakom od ovih perioda vodila se borba između dobra i zla, s tim što je sinonim zla šejtanska (sotonska) ili zemaljska država, a sinonim dobra je božija država'. Pošto je Rim u vrijeme svoje propasti bio šejtanska država, njegovom propašću je pobijedilo dobro.
Toma Akvinski (1227-1274), za razliku od Svetog Augustina koji je živio na početku feudalizma, živi i piše svoja djela u vremenu razvijenog feudalizma. Taj period odlikuje razvoj trgovine i novčane privrede, dostupnost tokovina drugih naroda i opadanje dominantnog uticaja katoličke crkve. Toma Akvinski je bio veliki poznavalac i poštovalac Aristotelovog učenja. On kaže da je monarhija najbolja jer je najefikasnija, a najgora je tiranija. On dozvoljava narodu mogućnost i pravo na pobunu protiv tiranije, pa i ubistvo tiranina. Zbog toga što svjetovna vlast može da se izopači, on daje prednost duhovnoj, tj. crkvenoj vlasti.
Ibn Haldun (1332-1406) je živio u Andalusu, S. Africi i Iraku. On ističe da je društvo u velikoj zavisnosti od bioloških i geografskih faktora. On uvodi zakone o društvenom razvoju koji ne zavise od čovjeka i njegove volje. Glavni društveni zakon po njemu je zakon Evolucije (svaki politički režim traje tri generacije).
Misao o društvu u novom vijeku
Sa pojavom kapitalizma, pojavile su se dvije nove klase — buržoazija i proletarijat. Iako su svi bili jednaki pred pravom i zakonom, postojala je velika razlika zasnovana na ekonomskoj moći pojedinca. Tada su se pojavile dvije struje u sociologiji:
Apologetska koja je težila da objasni i opravda postojeći društveni i ekonomski sistem (teorija društvenog ugovora).
Kritična koja je analizirajući kapitalističko društvo ukazivala na nužnost njegovog ukidanja i uspostavljanja novog i pravednog društva za sve njegove članove (utopistička, socijalutopistička, naučni socijalizam). Teorije društvenog ugovora govore da su ljudi po prirodi jednaki i da ni jedan društveni zakon ne može da dovede u pitanje zakone prirode. Kao jednaki i slobodni ljudi mogu da odluče kako će organizovati međusobne odnose i uopće kako će živjeti. Oni kao jednaki i slobodni potpisuju ugovor kojim uspostavljaju društvo koje im odgovara. S obzirom da ugovor, kao pravni akt, mogu da potpišu samo slobodni i jednaki građani, to oni tim činom uspostavljaju i odgovarajuće društvo — građansko društvo. Glavni predstavnici teorije društvenog ugovora su: Tomas Hobbes, Baruch de Spinoza, John Locke i Žan Žak Ruso.
Tomas Hobbes (1588-1679) kaže da je čovjek po prirodi sebičan i zao i teži da ostvari svoje potrebe nezavisno od drugih ljudi, ali pošto su svi ljudi takvi, oni se svijesno i dobrovoljno odlučuju da ograniče svoju prirodu da bi dobili garanciju za egzistenciju. Sklapaju sporazum, ugovor kojim stvaraju društvo, a sva svoja prava prenose na državu i vladara koji vlada u njihovom interesu i kome su oni dužni da se pokoravaju. Takvu državu on naziva Levijatan i kaže da pojedinac praktično i nema drugog izlaza nego da se za nju opredjeli.
Baruch de Spinoza za razliku od Hobbesa daje liberalniju, demokratskiju verziju teorije društvenog ugovora. On smatra da ljudi ne prenose sva prava već zadržavaju pravo na slobodu savesti, dostojanstvo i svojinu. To su neotuđiva prava čovjeka.
Džon Lok, engleski teoretičar, kaže da je čovjekovo pravo na svojinu neotuđivo pravo čovjeka. Također, naglašava da se društveni ugovor odnosi samo na onoga ko ga je potpisao, a da se ne prenosi na potomke. On također razvija ideju o podjeli vlasti na zakonodavnu i izvršnu vlast.
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), francuski filozof, smatra da su ljudi po prirodi dobri, ali da ih društvo kvari, i u skladu sa tim, on je veliki protivnik povratne svojine. On se zalaže za uspostavljanje takvog društva u kom će ljudi moći da sačuvaju svoja prirodna prava na slobodu, jednakost i ravnopravnost, u kojoj se prava ne prenose, već je sam narod nosilac suvereniteta koji je nedjeljiv i neotuđiv. Rusoove ideje su poslije Buržoaske revolucije ugrađene u Jakobinski ustav.
Charles de Montesquieu (1689-1755), autor "Duha zakona", pridaje veliki značaj geografskom položaju i klimi, pa i veličini države. Social-utopistička učenja su učinila veći doprinos za dalji razvoj misli o društvu. Najizrazitiji predstavnici su Henri de Saint-Simon, Šarl Furije i Robert Oven. Njihove preteče su Tomas Mor ("Utopija") i Kampanela.
Henri de Saint-Simon (1760-1825) zasnovao je svoje učenje na snažnoj kritici kapitalističkog društva. Posebno je kritikovao privatnu svojinu i hijerarhijsku organizaciju društva. Buduću organizaciju naziva socijalističkom, a njegove ideje će ući u osnove Marksove teorije naučnog socijalizma. Njegove ideje su pre svega ideja o ukidanju privatne svojine, ideja o ukidanju države, ideja o raspodjeli prema radu u prvoj fazi odnosno prema potrebama u drugoj fazi socijalizma i najzad ideja o tome da proizvodnjom treba da upravljaju oni koji u njoj rade. On smatra da treba uvesti nauku koja će izučavati društvo u cjelini i takvu nauku naziva socijalnom fiziologijom. Istovremeno on definiše i metod ove nauke kao historijski da bi se upoznala prošlost, sa ciljem da se predvidi budućnost.
Šarl Furije (1772-1837) zastupao je slične ideje kao i Sen Simon. U vezi sa tim idejama, došlo je do nastojanja da se one ostvare. Osnovane su takozvane falange u kojima ljudi žive udruženi kao proizvođači i kao potrošači, pri čemu svako radi ono za šta ima prirodne sklonosti.
Robert Oven (1771-1858) jasno i izričito kaže da socijalizam treba da bude društvo sa društvenom svojinom.
Sociološke teorije i pravci
Društvo je i ranije izučavano u okviru filozofije, ali se polahko došlo do potrebe da se stvori posebna nauka o društvu.
To je prvi ostvario Auguste Comte (1798-1857) u svom djelu "Kurs pozitivne filozofije" u kome je vršio klasifikaciju nauka. On je sociologiji odredio zadatak da izučava društvo u cjelini, kako u stanju mirovanja, tako i u stanju kretanja. Odatle se sociologija odmah djeli na socijalnu statiku i dinamiku.
Socijalna statika ima za zadatak da prikaže anatomiju društva u mirovanju i da otkrije neophodne uslove za održavanje harmoničnih odnosa u društvu, pa na taj način i jedinstva društva kao cjeline. Po Auguste Comteu, osnovna jedinica društva ja porodica jer ona predstavlja prirodno stanje čovjekove aktivnosti i u njoj vladaju odnosi koji čine prirodni temelj svih odnosa u društvu. To su odnosi nejednakosti (između polova, generacija) i odnosi podređenosti (između generacija i po osnovi starešinstva).
U skladu sa tim, on u socijalnoj strukturi navodi četiri klase:
Spekulativna klasa predstavlja nosioce naučne, filozofske i estetske djelatnosti, zbog čega imaju najviši položaj u društvu.
Praktičnu klasu čine predstavnici proizvodnje i prometa (bankari, trgovci, preduzetnici).
Poljoprivredna klasa
Radnička klasa
Socijalna dinamika po Comteu treba da bude opća teorija prirodnog napretka čovječanstva. Ona treba da izučava uzroke i zakonitosti društvenih promjena.
Mehanicističke teorije su ona shvatanja koja objašnjavaju društvene pojave i procese pomoću zakona koji vladaju u prirodi, odnosno fizici i hemiji. U mehanicistički orijentisane sociologe ubraja se Vilfredo Pareto (1848-1923) koji je razvio teoriju o socijalnoj ravnoteži koju je objasnio pomoću dva pojma: reziduum i derivatum.
Biologističke teorije shvataju da je društvo deo organskog svijeta koji proučava biologija, te isti zakoni i metodi koji važe za biologiju, moraju da važe i za sociologiju. Zbog otkrića da sva živa bića imaju ćelijsku strukturu i zbog otkrića borbe za opstanak, razdvajaju se dva pravca - organicistički i socijal-darvinistički.
Najznačajniji predstavnik organicističkog pravca je Herbert Spencer koji je smatrao da za društvo važe zakon evolucije, zakon održanja energije (materije) i borba za opstanak. On je izložio svoj koncept prelaska društva iz niže faze u višu.
Militaristička faza je faza u kojoj su ljudi organizovani u horde i ukojoj se organizuje čvrsta vojna organizacija i disciplina, odricanje ličnih prava i pokoravanje vojnom vođi. Vremenom to prelazi u despotizam u kome se stvara hijerarhija.
Industrijska faza je faza u kojoj je ličnost slobodna, pa mogu da dođu do izražaja njene sposobnosti i potrebe. Ovde je borba za opstanak manifestovana tako što preživi ono društvo koje se bolje prilagodi industrijskom radu, ali i koje uvažava lične potrebe.
Socijal-darvinistički pravac smatra da se društvo može objasniti samo pomoću zakona o borbi za opstanak. Najznačajniji predstavnik ovog pravca je Ludwig Gumplowicz (1838-1909). On smatra da se u društvu vodi nemilosrna borba između rasa, od kojih su neke više, a neke niže.
Psihologističke teorije ističu svijest i psihu kao najbitnija svojstva čovjeka. Među prvima sa ovakvim stavovima bio je John Stuart Mill (1806-1873) koji je smatrao da ljudi u društvu zadržavaju ista svojstva kao i pojedinci. Takvo tumačenje se brzo razvijalo i diferenciralo u više pravaca. Najznačajnija tri su individualno-psihološki, kolektivno-psihološki i socijalno-psihološki pravac.
Individualno-psihološki pravac objašnjava društvo, kao i sve pojave, procese i odnose u njemu, i zakonitosti društva uopće, elementima individualne psihe. Gabrijel Tarde (1843-1904) smatra da je ključni element psihe podražavanje. William McDougall (1871-1938) tome dodaje i instinkt. Siegmund Freud (1876-1939) smatra da su ključni elementi nagoni, i to dva ključna: polni nagon i agresivni nagon. Max Weber (1864-1920) smatra da se sve društvene pojave mogu objasniti njihovim unutrašnjim smislom. Zbog toga ne treba ispitivati uzroke pojava, već treba da ih razumeju(idealno-tipske konstrukcije).
Kolektivno-psihološki pravac nastao je u klasičnoj nemačkoj filozofiji, posebno u Hegelovim djelima. Najistaknutiji predstavnik ovog pravca je Émile Durkheim (1858-1917) kaže da društvo nije prost zbir činilaca, već da ima svoja obeležja i zakonitosti.
Socijalno-psihološki pravac nastao je sa težnjom da se prevaziđe ekstremnost prethodna dva pravca.
Najistaknutiji predstavnik je Georges Gurvitch (1897-1965). On, vršeći klasifikaciju sociologije, društvene pojave djeli na strukturalne i na astrukturalne. Struktuirane pojave su i konkretno-apstraktne, tj. to su velike društvene grupe. Astrukturalne pojave su apstraktne i to su mikrosociološke pojave, male društvene grupe. Struktuirane pojave izučava makrosociologija, dok astrukturalne izučava mikrosociologija. Pojave koje izučavaju mikro i makro sociologija, spadaju u sferu horizontalnog pluralizma. Pored ovoga postoji i vertikalni pluralizam koji izučava strukture društva kroz slojeve iz kojih se ono sastoji, i to izučava dubinska sociologija. Prema Gurviču, postoji deset slojeva od kojih se sastoji društvo u vertikalnoj strukturi. To su:
Morfološka i ekološka površina
Društvene organizacije ili organizovane nadgradnje
Društveni uzori
Kolektivna ponašanja koja se odvijaju sa izvesnom privlačnošću, ali van organizacionih aparata
Spletovi društvenih uloga
Kolektivni stavovi
Društveni simboli
Eruptivna, novatorska i stvaralačka kolektivna ponašanja
Kolektivne ideje i vrednosti
Kolektivna društvena stanja i kolektivni psihički akti
Bihevioristička sociologija nastoji da objasni društvo, društvene pojave i pojedinačnu psihu kao rezultat društvenog ponašanja pojedinaca, koje je u krajnjoj liniji njihova reakcija na spoljnu sredinu.
Funkcionalizam je jedan od najuticajnijih pravaca u savremenoj građanskoj sociologiji. Javlja se u tri varijante: prvobitnoj biologističkoj, normativnoj i socijalno-kibernetskoj. Osnovna ideja je shvatanje da je društvo trajna i stabilna struktura, čiji su elementi čvrsto povezani i čine skladan sistem. Svaki element tog sistema ima određenu funkciju, čiji je zadatak da vrši određenu djelatnost koja predstavlja doprinos održavanju sistema, pre svega u stanju harmonične ravnoteže. Osnovni principi su:
Princip funkcionalnog jedinstva društva, po kome je društvo zatvoren sistem harmonično usklađenih dijelova,
Princip univerzalnosti, po kome svaki dio društva ima pozitivnu ulogu u održavanju sistema,
Princip nužnosti, po kome svaki dio, vršeći svoju ulogu održava kontinuitet sistema,
Princip dinamične ravnoteže i kontinuiteta, po kome u svakom društvenom sistemu postoje mehanizmi koji ga drže u ravnoteži ili su sposobni da ga poslije poremećaja ravnoteže vraćaju u prethodno stanje.
Strukturalizam je preuzet iz socijalne antropologije. Njegova suština je u isticanju, naglašavanju značaja društvene strukture, odnosno u nastojanju da se težište istraživanja društva pomjeri od čovjeka ka strukturi. Glavni predstavnik je Michel Foucault.
Formalno-sociološki pravac utvrđuje specifičnost predmeta sociologije u formi, odvojeno od sadržaja. Najdalje je otišao Leopold von Wiese sa svojim djelom Sistem opće sociologije. On kaže da sociologija, kao opća nauka o društvu, izučavajući društveno, međuljudsko, izučava odnose između ljudi, a posebne sociologije izučavaju odnose između ljudi i stvari. Shodno tome Wiese konstruiše četiri osnovne kategorije svog sociološkog sistema:
Socijalni proces definiše kao proces kojim se ljudi vezuju tešnje jedni sa drugima ili se više razdvajaju jedni od drugih.
Socijalni odnos je labilno stanje povezanosti ili razdvojenosti između ljudi koje je proizvedeno od jednog ili više socijalnih procesa.
Socijalni prostor je univerzum u kome se odigravaju socijalni procesi.
Socijalna tvorevina je množina socijalnih odnosa koji su tako povezani da u praktičnom životu predstavljaju jedinstvo.
Marksizam
Marksističko shvatanje svijeta nastalo je u okviru učenja Karla Marksa (1818-1883) i Friedrich Engels (1820-1895) i njihovih sledbenika. Ono predstavlja skup teorija koje se odnose na sva područja objektivne stvarnosti, kao što su filozofska, ekonomska, sociološka, antropološka teorija. Sve ove teorije zajedno predstavljaju cjelinu i označavaju jedinstven pogled na svijet. U okviru njemačke klasne filozofije, najveću idejnu inspiraciju marksizmu dao je Hegel (1770-1831). Preuzimajući od Hegela princip dijalektike, Marks i Engels su mu dali materijalističku sadržinu.
Učenje engleskih ekonomista XVII i XVIII veka zasnivalo se velikim delom na činjenici da je Engleska tog doba bila najrazvijenija kapitalistička zemlja i da je u tom smislu pružala solidnu iskustvenu osnovu za izučavanje kapitalističkog načina proizvodnje i buržoaskog društva uopće. Najistaknutiji predstavnici engleske političke ekonomije bili su Adam Smit (1723-1790), čiji je najvažniji rad "Istraživanje o uzrocima i prirodi bogatstva naroda" i David Ricardo (1779-1823), čiji je najvažniji rad "Načela političke ekonimije i oporezivanja". Oni su analizirali rad kao izvor bogatstva i dali temelj radne teorije vrijednosti, koju su kasnije Marks i Engels upotrijebili za stvaranje teorije viška vrijednosti, koja predstavlja suštinu njihovog ekonomskog učenja.
Socijal-utopistička učenja su također doprinjeli marksizmu snažnom kritikom kapitalizma i ukazivanjem na potrebu njegovog ukidanja. Filozofsku osnovu marksizma, dakle, predstavlja jedinstvo filozofskog materijalizma i dijalektike.
Sociologija vs. marksizam
U vremenu kada je nastajalo Marksovo učenje o društvu javlja se sociologija kao nauka u djelima Ogista Konta i Herberta Spensera.
Marksizam i sociologija, nastali u isto vrijeme i u sličnim društvenim i političkim uslovima, pokazali su jedan prema drugome krajnju ignoranciju. A u stvari, radilo se o dubokoj i opravdanoj netrpeljivosti. Prvi sociolozi i njihovi kasniji sljedbenici, smatrali su da je Marksovo učenje o društvu opasna ideologija nižih slojeva koji preko nje žele da se domognu vlasti i promene svijet u svoju korist. A Marks i Engels su, u novoj nauci o društvu — sociologiji, vidjeli konzervativnu društvenu misao koja je nastala sa ciljem da autoritetom nauke, ne samo objasni, već i opravda postojeće društvene odnose i na taj način obezbjedi njihovu stabilnost, a po mogućstvu i vječnost.
Svojom teorijom Marks i Engels su zaista željeli da ukinu postojeći i uspostave novi svijet, a kasnije će ta teorija stvarno i poslužiti radničkoj klasi kao sredstvo, oružje , u borbi za osvajanje vlasti, promenu svijeta. A i buržoaski sociolozi su svoj veliki teorijski sistem zaista stavili u službu naučne argumentacije za očuvanje klasnog društva buržoaskog tipa.
Istina, Marksovo učenje o društvu nije strogo sociološko jer se tiče i ekonomije, filozofije i antropologije, ali bi se sa aspekta savremene sociologije u manjoj ili većoj mjeri slične primjedbe mogle uputiti i Marksovim savremenicima građanske orijentacije, koji se smatraju gotovo oficijelnim tvorcima sociologije kao nauke.
Suština Marksovog učenja o društvu sadržana je u rečenici: "Ne određuje svijest ljudi njihovo biće, već obrnuto, njihovo društveno biće određuje njihovu svijest"
Oblast djelovanja i teme u sociologiji
Sociolozi proučavaju društvo i akcije koje se zbivaju u njemu ispitujući grupe i društvene institucije koje tvore ljudi, kao i različite socijalne, religijske, političke i poslovne organizacije. Također se bave proučavanjem socijalnih interakcija ljudi i grupa, utvrđujući nastanak i razvoj društvenih procesa, analizirajući uticaj aktivnosti grupa na pojedinog člana kao i vice versa. Rezultati socioloških istraživanja su oblik smjernica nastavnicima, donosiocima zakona, administratorima kao i drugim kojima je u interesu rješavanje društvenih problema, rad na postizanju socijalne pravde i poboljšanju opće sigurnosti.
Sociolozi istražuju makro-strukture i procese koji tvore ili mijenjaju društvene okolnosti, kao što je rasa ili etničnost, rodovi, globalizacija, klasna stratifikacija. Ispituju institucije kao što je porodica i socijalne procese koji predstavljaju devijaciju ili potpune prekide u određenoj društvenoj strukturi kao što je kriminal ili razvod. Također istražuju mikro-procese kao što su interpersonalna interakcija i socijalizacija pojedinaca. Sociolozi se također bave efektima pojava koje danas prolaze kroz duboke promjene a to su spolovi, dobne granice, rase a što sve utiče na svakodnevni život pojedinaca.
Većina sociologa je posvećena jednoj ili više pojava u društvu kao što su socijalna stratifikacija, socijalna organizacija, socijalna pokretljivost; etnički i rasni odnosi; obrazovanje; porodica; socijalna psihologija; urbana, ruralna, politička i komparativna sociologija; uloge spolova i njihovi odnosi; demografija; gerontologija; kriminologija (kriminalistika); kao i sociološka praksa. Ovo su pokazatelji da se sociologija bavi zaista mnogim dimenzijama društva.
Iako je sociologija, prema Comteovom ubjeđenju, bila predodređena da zauzme sami vrh svih nauka ona danas stoji kao jedna od mnoštva društvenih nauka (kao što su antropologija, ekonomija, političke nauke, psihologija itd.). Svojevremeno sociologija jeste preuzimala dostignuća raznih disciplina kao što je to slučaj i s drugim društvenim naukama. Prvobitno je posebno bila zaokupljena organizacijom u kompleksnim industrijskim društvima. Današnja sociologija širom svijeta je u trendu proučavanja mnogih kultura širom svijeta a pod uticajem i metoda u antropologiji koja je inače više okrenuta kulturološkom aspektu.
Osporavanje sociologije kao nauke
Kroz profiliranje sociologije kao zasebne nauke, naučne discipline, usljed promijenjenog historijsko-kulturnog iskustva, kontinuirano se mijenjao sadržaj njenog proučavanja. Analogno tim promjenama su se javljali oponenti koji su osporavali njen naučni legitimitet.
Tako nailazimo na jedno sociološko-teoretsko stajalište koje sociologija reducira na proučavanje običaja, pravnih i političkih normi. Norme uvijek nastoje da kanaliziraju ljudsko ponašanje prema idealno-tipskoj slici same norme. Ovo stajalište koje osporava legitimitet sociologije definiramo kao normativističko, tj. norma određuje ljudsko ponašanje, kakvo bi trebalo biti. Ako sociologija proučava samo norme, ono što treba biti, a ne realnu, objektivnu stvarnost, onda imamo na djelu utopiju, idealizam, metafiziku.
Odlika svake nauke je da proučava objektivnu stvarnost, ono što jeste a ne ono što bi trebalo biti. Sociologija je sa svojim razvojem, sociološke teorije praktično pokazala da i kada proučava norme, pravne i političke kodekse, onda ih proučava sa stajališta materijalne zbilje realnih društvenih i političkih procesa. Na ovaj način sociologija nam daje ključ da se pravo, politika, običajne norme ne mogu objasniti same iz sebe, nego da im ključ leži u materijalnoj zbilji date epohe.
Sa stajališta rezultata do kojih je došla sociologija, ovo normativističko stajalište je postalo izlišno. Krajem 19.-og vijek javlja se savremeni, njemački filozof Wilhelm Dilthey, koji će u svom djelu „Konstitucija humanističkih nauka, pod humanističkim naukama podrazumijevati socijalne nauke, zastupati stav na socijalnim naukama, i da po svojoj prirodi, ne mogu biti egzaktne objektivne, kao i prirodne nauke. Ali on je predmet socijalnih nauka reducirao, isključivo na sferu kulture, duhovnog, književnog, umjetničkog, kulturnog stvaralaštva. Ovi kulturni fenomeni prema Diltheyu se ne mogu u potpunosti naučno objasniti, već je naša zadaća prevashodno da otkrijemo, spoznamo značenje kulturnih činjenica i njihovo razumijevnje. Ovdje se zaboravlja da zadaća socijalne nauke ne leži samo u tome, da spozna duhovne fenomene, već se duhovni fenomeni mogu spoznati u kontekstu same historije.
Ovo Diltheyovo stajalište, gdje se nauka sociologije svodi na razumijevanje i značenje, je osporavalo naučni legitimitet socijalne nauke. Ali ono je predstavljalo jak socijalno intelektualni temelj (zavojac) za produbljivanje metodologije kao nauke, u proučavanju socijalne nauke.
Wilhelm Dilthey je kategorijju razumijevanja shvatio kao kategoriju objektivne spoznaje. Ova kategorija razumijevanja je prevashodno utemeljena na intuiciji. Kod njega razumijevanje objektivne zbilje nije racionalnog nego intuitivnog karaktera. Intuicija podrazumijeva da čovjek postojeći svijet saznaje putem osjećaja, instikta, unutrašnjih poriva, emocija, a ne racionalnim putem. Stoga je ova kategorija intuicije iracionalnog karaktera, a nauka je prevashodno racionalan, progamiran cilj, čovjekova teološka djelatnost kao takva.
Ovo da se objektivna spoznaja može dokučiti intuicijom, je u krajnjoj konsekvenci, negacija nauke kao takve. Intuicija je dakako pored racionalnog faktora bitan momenat, onom iracionalnom čovjeku, koje određuje njegovo afektivno ponašanje, a nikako put do naučne spoznaje. Intuicija je dakako sadržaj gnoseologije, jer čovjek putem unutrašnjeg doživljaja poima svijet, a to se izražava u njegovim različitim segmentima poimanja i stvaranja umjetnosti, književnosti, slikarstva, poezije i sl. To nisu nauke, već oni sadržaji života baz kojih nema esencije, tj.biti i egzistencije, tj. postojanja čovjeka. Ali, ovu kategoriju intuicije Diltaj nije proučavao kao unutrašnji doživljaj vanjskog svijeta, nego je tu kategoriju nastojao da projektira kao jedan naučni princip.
Prema Diltaju, da bi čovjek dokučio objektivnu spoznaju proučavanog predmeta, on mora da se saživi sa tim predmetom. Ovo saživljavanje identifikacija je induktivni čin. Ovdje Diltaj unosi i kategoriju pored afektivnog djelovanja i kategoriju racionalnosti. Kod njega saživljavanje znači upoznavanje sa ovim tipičnim, što je vezano za proučavani predmet.
Ove Diltajeve kategorije razumijevanja, značenja i objašnjavanja, je u potpunosti preuzeo jedan drugi njemački socijalista, teoretičar Max Weber, koji će odbaciti Diltajevu kategoriju intuicije. Kategoriju razumijevanja i značenja, uzdići će na najviši epistemološki princip u metodologiji i spoznaji objektivne socijalne zbillje. Upravo one kategorije kod Diltaja, koje su osporavale naučni legitimitet socijalne nauke, kod Webera će u njegovom sociološkom sistemu, postati paradigme naučne metodologije. Weber će u svojim raspravama o sociološkom metodu „politika kao poziv“, „nauka kao poziv“, kategorije razumijevanja i značenja učiniti fundamentom sociološke savremene metode.
Weber će ove kategorije razumijevanja i značenja vezati za uzročno-posljedičnu analizu, što je svrha i cilj svake nauke, pa i sociologije kao takve. Weber će među prvim sociološkim teoretičarima, na bazi ovih kategorija, osobito razumijevanja i značenja uzročno posljedične analize, spoznati suštinu sa logičko-epistemološkog stajališta naučnog zakona. Ono što je on spoznao, bitne karakteristike naučnog zakona, u svojim radovima o sociološkom metodu, predstavlja i dan danas bitnu konstantu svih socijalnih nauka.
Prema njemu naučni zakon prevashodno mora bit općeg karaktera. Ova općost nije ništa drugo nego logička, racionalna apstrakcija. Naučni zakon pored općosti mora bit precizan, stalan, konzistentan, nepromjenjiv u temporalnom prostoru. Ovdje se može zaključiti da u historiji sociologije, oni socijalni naučnici koji su osporavali njen naučni legitimitet, sa svojim teoretskim kategorijama koje su drugi teoretičari preuzeli, Weber od Diltaja, su nezavisno od svoje volje i teorijskih rezultata do kojih su došli, dali svoj doprinos profiliranjuu sociološke metode i teorije kao nauke. Ali, jedna bitna konstanta svake socijalne nauke, pošto ona govori o istini, i pošto ona zadire u religijske, etničko-političke, klasn i općenito inerese ljudi, onda se konstantno javljaju teoretičari koji osporavaju njen naučni legitimitet.
50-ih i 60-ih godina 20-og vijeka Žorža Gurviča u svom djelu „Lažni problem sociologije“, te u drugom „Sociologija kao poziv“ negira postojanje općih, konzistentnih, egzaktnih zakona u sociologiji kao nauci. On je smatrao da ne postoji jedna opća zakonitost koja je imanentna, kako u historiji, tako i u savremenom društvu. Prema njegovom stajalištu u savremenom društvu može se doći do nekih statističkih pokazatelja, pa uvjetno rečeno do neke vrste statističkih zakonitosti o kretanju stanovništva, natalitetu, mortalitetu, nacionalnom dohotku i sl. Međutim, to nisu opći, najopćiji, egzaktni, konzistentni zakoni jer statistički zakoni kao što znamo su zakoni vjerovatnoće.
Osporavajući historijsku i savremenu, imanentnu društvenu zakonitost Gurvič, dakle, negira nužnost historijskog i savremenog socijalnog zakona. Negira društveni determinizam, njegovo stajalište je indeterminističko. Prema ovom indeterminističkom stajalištu, sve zavisi od slobodne volje samog čovjeka. Ovdje je kod Gurviča slobodna volja, kategorija slobode individualna, a ne historijsko-kulturna stvar.
Analogno ovoj teoretskoj poziciji indeterminizma, prema Gurviču, kad sagledavamo historijski hod prijelaza jedne društveno-ekonomske formacije društva feudalizma u kapitalizam, nikako nije historijska nužnost, te Gurvič smatra da su ljudi iz feudalizma, u zavisnosti od njihove volje mogli izabrati i historijska, alternativna rješenja. Nužno nisu mogli ući u kapitalizam, mogli su izabrati asocijaciju slobodnih gradova, federaciju ili konfederaciju slobodnih komuna i sl. Ovdje Gurvič čovjeka pregledava prevashodno kao individualno-egzistencijalno slobodno biće, a ne čovjeka u svom povjesno-kulturnom određenju date etničke, nacionalne, religijske, socijalne i klasne skupine. Čovjek je tvorac povjesti i društva, ali ne kao individualno, slobodno, ničim opterećeno biće. Čovjek pravi povjest i i društvo, ali ne pod uvjetima i predpostavkama koje je sam izabrao već pod nasljeđenim i stečenim historijsko-kulturnim uvjetima i predpostavkama, koje nužno determiniraju njegovo ponašanje kao historijskog subjekta, a ovo nužno ponašanje i socijalno djelovanj stvara određene historijske i imanentne, savremene, socijalne zakone koji su opći, imanentni, konzistentni i temporalno određeni.
Praksa nas uči da u svom historijsko-političkom djelovanju (npr. niz revolucija, od francuske revolucije, pa do kineske), kada je riječ o imanentnom, historijskom i socijalnom zakonu ili zakonima, da je rezultanta tih zakona sve ono što je apriori čovjek zamislio, u svojoj glavi, nego što je historija imanentno izgradila, po svom rezultatu. Ovo Gurvičevo indeterminističko stajalište, savremeno-historijska i socijalno politička nauka je izbacila kao izlišno i prevaziđeno.
Odnos općeg, posebnog i pojedinačnog u sociologiji
Kada je riječ o svom odnosu općeg, posebnog i pojedinačnog riječ je o logičko-epistemološkim kategorijama koje su logički struktuirane i između sebe se razlikuju, prevashodno u stupnju racionalne općenitosti, odnosno racionalne apstrakcije, a ta općost, posebnost, pojedinačnost je utemeljena u realnom, objektivnom životu. Sama socijalna zbilja ima svoju strukturu, genezu, statiku i dinamiku, i podijeljena je na njene sastavne dijelove, segmente, različite sfere (ekonomske, kulturne, političke, socijalne, državno-pravne itd.).
Kada ljudski um nastoji dokučiti tu objektivnu zbilju, da je misaono racionalno preradi, profilira kroz logičke kategorije, onda on uvijek polazi od datog predmeta. Taj predmet može biti pojedinačan, konkretan - dijalektika konkretnog identiteta koji se može izraziti, upravo, kroz to konkretno, posebno, opće. Riječ je o logičkim kategorijama koje su naučno diferencirane.
Ova naučna diferencijacija najbolje se može izraziti u ekonomskoj nauci. Npr. nauka koju diferenciramo kao ekonomija poduzeća koja se bave konkretnim tipičnim poduzećima, njegovom ekonomskom organizacijom, produktivnošću, intenzivnošću i novostvorenom vrijednošću. Ekonomija poduzeća proučava ono što je tipično za sva poduzeća, određene nacionalne ekonomije ili date ekonomske epohe. Njena raconalna apstrakcija ja na konkretnom nivou. S druge strane, imamo drugu ekonomsku nauku koju definišemo kao nacionalnu ekonomiju, koja se bavi imanentnim, ekonomsko-socijalnim zakonitostima određene nacije, države. Ona je na višem racionalnom stupnju apstrakcije i u odnosu na ekonomiku poduzeća, i ona je posebna društvena nauka. Treća nauka koja se bavi općim ekonomskim zakonima određenih nacija, država, ono što je karakteristično za ekonomske zakonitosti tih nacija-država za datu epohu, bavi se politička ekonomija, koja je opća nauka u odnosu na posebnu nacionalnu ekonomiju. Ali kad političku ekonomiju stavimo u dijelektički odnos sa sociologijom, a sociologija je opća, najopćija nauka, po univerzalnim, globalnim zakonima date epohe, onda se politička ekonomija u odnosu na sociologiju javlja kao posebna društvena nauka.
Kada govorimo o socijalnoj nauci, riječ je o slijedu logičkih, racionalno-misaonih kategorija koje izražavaju zbiljski, dijalektički odnos objektivne stvarnosti. Filozofska antropologija, npr. postavlja pitanje što je čovjek, kako i na koji način spoznaje svijet, što je njegova egzistencija i esencija. Tada se nađu odgovori, tu prestaje filozofija, a započinje i konstituira se socijalna antropologija, jer sociologija prihvaća naučne odgovore do kojih je došla socijalna antropologija, individualna, psihološka etnologija, etnogeografija, i dr. Nauka što uopćava i diže na viši stepen naučne apstraktnosti, jer sociologija proučavajuću opće socijalne zakone polazi prevashodno od čovjeka, kao rodnog, generičkog bića, koje se realizira u ljudskom rodu.
Također pogledajte
Sociološke discipline
Historija sociologije
Teorijski pravci i škole rane sociologije
Sociološke teorije 20. vijeka
Charles Wright Mills
Literatura
Dr. Fuad Saltaga, Sociologija, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo 2002
Jože Goričar, Pregled socioloških teorija, Izdavačko preduzeće "Rad", Beograd 1969.
Vanjski linkovi
American Religion, arhiva podataka
Američka Sociološka Asocijacija
Analize sociološke podjele u Evropi
Vijek sociologije na Kanzaskom univerzitetu
Internacionalna sociološka asocijacija
Izvori i metode u socijalnom istraživanju
Klub studenata sociologije
SocioSite – Social Sciences Information System
Socijalne teorije
The Sociolog, Vodič kroz sociologiju
Sociologija
Društvene nauke |
1038 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Monako | Monako | Monako (originalno: Principatu de Munegu, fr.: Principauté de Monaco) je grad-država i mikrodržava na Azurnoj obali u zapadnoj Evropi, na obali Sredozemnog mora. Po unutrašnjem uređenju kneževina, Graniči s Francuskom na sjeveru, istoku i zapadu. Kneževina ima 38.682 stanovnika. Monako je najgušće naseljena država na svijetu i druga najmanja država na svijetu. Ona je poznata kao jedna od najkupljih i najbogatijih mjesta na svijetu. Službeni jezik Monaka je francuski. Osim toga, mnogi stanovnici govore i razumiju monegaski dijalekt, talijanski i engleski jezik.
S površinom od 2,1 km2, druga je najmanja država na svijetu, nakon Vatikana. Monako je najgušće naseljena država na svijetu. Monako ima kopnenu granicu od 5,47 km i najkraću obalu na svijetu od približno 3,83 km.
Historija
Ime Monako dolazi od riječi Monoikos (Μόνοικος), imenu koje je označavalo navodno ligursko pleme koje je na tome području živjelo u 6 stoljeću pr.n.e. Krajem 12. stoljeća pr.n.e., Rimljani su okupirali regiju. Nakon pada Rimskog Carstva (5. stoljeće nove ere), regiju su redovito pljačkal barbari. Tek krajem 10. stoljeća, nakon protjerivanja Sarasina od strane grofa Provanse, obala se polako ponovno naseljava.
Obalska regija Monako, prvobitno pod kontrolom Republike Genove, je 1297. osvojena od strane Grimaldijevih, a potom je niz godina vlast prelazila iz jedne ruke u drugu. Tako je 1301. godine ponovo pod rukovođstvom Genove. Godine 1331. je uz podršku francuskog kralja došla u vlast Grimaldijevih, da bi je 1357. iznova osvojila Genova. Godine 1419. konačno je došla pod vlast Grimaldijevih. Godine 1489. francuski kralj i herceg iz Savoye su priznali njenu nezavisnost.
U 19. stoljeću, kada je Sardinija postala dio Italije, regija je došla pod francuski utjecaj, ali joj je Francuska dopustila da ostane nezavisna. Poput Francuske, Monako je u toku Drugog svjetskog rata bio u sastavu Sila Osovine, Italije, a zatim Trećeg rajha, prije nego što je konačno oslobođen. Iako je okupacija kratko trajala, rezultirala je deportacijom židovskog stanovništva i pogubljenjem nekoliko pripadnika otpora iz Monaka. Od tada je Monako nezavisan.
Knez Rainier III. je naslijedio prijestolje kneževine od svog djeda kneza Louisa II., 1949. godine. Godine 1962. je donesen novi ustav kojim je ukinuta smrtna kazna i dodijeljeno pravo glasa ženama. Godine 1993. Monako je postao član UN-a. Godine 2002., potpisan je novi ugovor s Francuskom u kojem je dogovoreno da kneževina ostane nezavisna država čak i u slučaju ako nema nasljednika dinastije. Godine 2004. kneževina je postala član Vijeća Europe.
Poslije smrti kneza Rainiera koji je umro 6. aprila 2005. prijestolje je naslijedio njegov sin Albert II.
Politika
Od ustava donesenog 1911. godine, Monako je parlamentarna monarhija s knezom na čelu države. Izvršna vlast sastoji se od ministra države (Ministre d'État) koji presjeda vladom sastavljenom od šest članova. Ministar države je francuski građanin kojeg odabire knez između kandidata koje predloži francuska vlada. Od 1962. godine, uz kneza državom vlada i parlament koji se sastoji od 24 zastupnika. Zastupnici se biraju na mandat od pet godina. Za lokalna pitanja se brine Conseil communal koji se sastoji od 15 članova.
Naselja
Monako je podjeljen na 6 naselja:
Monaco-Ville, stari grad,
La Condamine, lučka zona i tržnica,
Monte-Carlo, stambena zona i casino,
Fontvieille, novo naselje uz more,
Le Larvotto, plaže,
Les Moneghetti, sjeverozapadna stambena zona
Geografija
Nalazi se na obali Sredozemnog mora, 18 km udaljena od Nice i 12 km od talijanske granice, u potpunosti je okružena Francuskom. Zauzima brdovito područje obalno područje dužine 3 km, a široko nekoliko stotina metara i dva zaljeva. Najviša uzvisina Mont Angel bilježi 140 metara visine.
Klima je blaga sredozemna s vlažnim zimama te toplim i suhim ljetima. Temperatura varira od prosječnih 8 °C u januaru i februaru do prosječnih 26 °C u julu i augustu.
Privreda
Službeni ekonomski podaci nisu dostupni, ali procjenjuje se da Monako spada među najbogatije države na svijetu. Godine 2009. Monako je ostvario BDP od 6,1 milijardu USD te najviši BDP po stanovniku na svijetu od 172.676 USD. Glavni izvor prihoda Monaka je turizam, svake godine veliki broj turista privlači kasino i ugodna klima. Godišnje ga posjeti oko 250.000 gostiju, uz još 2 milijuna jednodnevnih posjetitelja.
Građanima kneževine država ne ubire porez, zbog čega u državi živi veliki broj ljudi koji nastoje izbjeći oporezivanje. Monako je porezni raj i za tvrtke koje imaju niske porezne stope, zbog čega mnogi bogataši ne samo da se doseljavaju u Monako, već otvaraju i poslovnice svojih firmi u njemu. Država nema vlastitih energetskih izvora pa u potpunosti ovisi o uvozu. Uprkos otvorenosti tržišta, zadržala je monopol u nekim vitalno važnim sektorima poput telefonije, pošte i duhanske industrije. Monako nije član Evropske unije, ali je vrlo povezan s EU carinskom unijom s Francuskom. Kneževina je izborila pravo izdavanja svojih vlastitih kovanica eura.
Stanovništvo
Manji postotak stanovništva je izvorno monegaški, a više od polovine čine Francuzi.
Kultura
Također pogledajte
Reference
Države svijeta
Monako
Mediteranske države
Države članice Vijeća Evrope |
1039 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Unsko-sanski%20kanton | Unsko-sanski kanton | Unsko-sanski kanton (USK) jedan je od deset kantona Federacije Bosne i Hercegovine (Bosna i Hercegovina).
Sastoji se od gradova Bihać i Cazin te još šest općina. Unsko-sanski kanton na sjeveru, zapadu i sjeveroistoku graniči s Hrvatskom, na istoku i jugoistoku sa Republikom Srpskom te na jugozapadu sa Kantonom 10. Po rezultatima popisa stanovništva iz 2013. Unsko-sanski kanton je sa 273.261 stanovnika i 66,25 stanovnika/km2 četvrti po broju stanovnika i sedmi po gustoći naseljenosti među kantonima Federacije Bosne i Hercegovine, dok je sa površinom od 4.125 km² nakon Kantona 10 drugi najveći kanton, što čini 15,79% površine Federacije i 8,10% teritorije Bosne i Hercegovine.
Geografija
Kanton je smješten u sjeverozapadnom djelu Bosne i Hercegovine sa sjedištem u Bihaću. Područje kantona, pored nekih gradova koji se nalaze u Republici Srpskoj, čini Bosansku krajinu. Kanton ima izuzetno povoljan geoprometni položaj, jer zauzima prostor na pravcu osnovnih koridora Zapadna Evropa – Mediteran – Bliski Istok. U morfološkoj strukturi područja ističu se brežuljci i niska polja, aluvijalne ravni i kotline, raščlanjene brojnim riječnim i potočnim dolinama. Ovo područje je pod uticajem umjereno-kontinentalne klime.
Značajno bogastvo kantona čine prirodne ljepote, jer ovo područje obiluje rijekama, manjim i većim vodotocima, toplim izvorima, pećinama, šumama kao i kulturno-historijskim spomenicima. Ove značajne prirodne vrijednosti odlikuju se izvornošću, raznovrsnošću, specifičnošću i atraktivnošću. Blizina Plitvičkih jezera i Jadranskog mora, izgrađenost saobraćajnica i planirana izgradnja infrastrukturnih objekata doprinijelo je boljem korištenju ovog prirodnog resursa i razvoju tranzitnog turizma, te predstavlja pouzdanu osnovu za razvoj boravišnog i izletničkog turizma.
Atraktivne rijeke Una, Sana, Dabar, Krušnica, Klokot, Unac i Korana, bogatstvo šuma, termomineralni izvori i ostale turističke pogodnosti ovog kraja, također doprinose da se orijentacijom na razvoj turizma omogućuje i brži ukupni razvoj privrede Unsko-sanskog kantona.
Na području kantona nalazi se Nacionalni park Una, te niz starih utvrđenja kao što su Stari grad Ostrovica, Velika Kladuša, Ostrožac i druga.
Na području kantona pored velikog broja izvora pitke vode, nalaze se i izvori kvalitetnih termomineralnih voda (Gata, Sanski Most, Velika Kladuša).
Politika i administracija
Prema zakonu jedan je od deset kantona Federacije Bosne i Hercegovine, koji je jedan od dva entiteta Bosne i Hercegovine.
Unsko-sanski kanton ima vlastitu zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast. Kao i svaki od kantona u Federaciji, Unsko-sanski kanton posjeduje vlastiti ustav, skupštinu, vladu, simbole, te mu pripadaju niz isključivih nadležnosti (policija, obrazovanje, korištenje prirodnih resursa, prostorna i stambena politika, kultura), dok su neke nadležnosti podijeljene između federalne i kantonalne vlasti (zdravstvo, socijalna zaštita, promet).
Građani Unsko-sanskog kantona svake četiri godine na općim izborima glasaju za ukupno 30 zastupnika u Skupštini Unsko-sanskog kantona. Na osnovu općih izbora trenutnu vladu USK sačinjava koalicija između Narodnog evropskog saveza (NES), Stranke demokratske akcije (SDA), Demokratske fronte (DF) i Stranke za BiH (SBiH).
Na lokalnom nivou građani Unsko-sanskog kantona svake četiri godine na lokalnim izborima glasaju za lokalnu vlast u tri grada i pet općina.
Kanton se sastoji od osam općina: Bihać, Bosanska Krupa, Bosanski Petrovac, Bužim, Cazin, Ključ, Sanski Most i Velika Kladuša.
Historija
Prije početka rata u Bosni i Hercegovini današnja općina Petrovac pripadala je Bosanskom Petrovcu, Oštra Luka Sanskom Mostu, Ribnik Ključu i općina Krupa na Uni Bosanskoj Krupi. Historija današnjeg Unsko-sanskog kantona kantona počinje 18. marta 1994, potpisivanjem Vašingtonskog sporazuma.
Stanovništvo
Prema popisu iz 2013. kanton ima 273.261 stanovnika i gustoću od 66,25 stanovnika/km2, čime je po broju stanovnika četvrti i po gustoći naseljenosti sedmi među kantonima u Federaciji Bosne i Hercegovine. Osim Bosanske Krupe, Cazina i Velike Kladuše, koji su veoma naseljeni, Unsko-sanski spada u red rijetko naseljenih kantona Federacije.
Godine 2016. učešće osoba starijih od 65 godina iznosilo je 9,1% (najmanji udio u Federacije), udio radnog kontingenta stanovništva 71,2%, dok učešće osoba između 0 i 14 godina iznosi 19,7%.
Privreda i infrastruktura
Privreda
Prema podacima iz 2016. najvažnije privredne grane u kantonu po broju zaposlenih jesu trgovina na veliko i malo, prerađivačka industrija, hotelijerstvo i ugostiteljstvo, građevinarstvo i drvna industrija. Privredno središte je Bihać, grad koji ima najviše zaposlenih i najveću prosječnu platu u kantonu (929KM), koja je 226KM veća od najmanje (Cazin / 703KM) i 118KM veća od prosječne plate u USK (811KM).
Najveći aduti privrednog razvoja kantona su njegov povoljan geoprometni položaj, mnoštvo prirodnih resursa i sirovina (šume, rijeke, vode, ruda), povoljna klima te prirodne ljepote i pogodnosti za turizam.
Poljoprivreda
Poljoprivredne površine približno su jednake šumskim površinama i uz povoljan klimatski faktor predstavljaju dobru osnovu za poljoprivrednu proizvodnju. Ukupne poljoprivredne površine iznose 196.308ha, od čega su oranice i bašte 102.490ha, pašnjaci 91.203ha i voćnjaci 2.615ha. Značajne površine koje se tretiraju kao neobradive (32,2 %), uz programska ulaganja mogu se pretvoriti u obradiva zemljišta, tako da ovo područje može dati veoma značajan doprinos u proizvodnji hrane. Inače, ovo područje Ujedinjene nacije zvanično su proglasile područjem na kojem se, zbog ekoloških uvjeta, može proizvoditi zdrava hrana.
Drvna industrija
Rastu šuma, koje u znatnoj mjeri opredjeljuju i ekonomsku strukturu ovog kantona doprinose edafski i orografski faktori koji su prisutni na ovome terenu. Prema stručnim procjenama, ove su šume s većim procentom drvne mase po hektaru od drugih dijelova Federacije Bosne i Hercegovine (90m3 dubeće drvne mase po glavi stanovništva). Šume su jedno od najvećih bogatstava Unsko-sanskog kantona. Ukupne šumske površine su 190.880ha, od čega su visoke šume 85.899ha, niske šume 86.234ha i goleti 18.747ha. Šumarstvo i prerada drveta na ovom području imaju dosta dugu tradiciju tako da u gotovo svim općinama postoje kapaciteti za uzgoj i eksploataciju šuma, a u općinama Bihać, Bosanska Krupa, Sanski Most, Ključ i Bosanski Petrovac i razvijeni kapaciteti za preradu drveta.
Energetika i rudarstvo
Područje kantona po svojoj geološkoj građi predstavlja perspektivnu bazu za istraživanja i eksploataciju korisnih sirovina. Iako je stepen geološke istraženosti ovoga područja veoma nizak, otkrivena su značajna ležišta mrkog uglja na području Sanskog Mosta (Kamengrad), koja se planiraju eksploatatirati u sklopu izgradnje Termoelektrane Kamengrad, boksita u Bosanskoj Krupi, mangana u Bužimu, barita u Velikoj Kladuši, gline u Cazinu i Sanskom Mostu, gipsa u Kulen Vakufu, arhitektonskog kamena bihacita u Bihaću, kvarcnog pijeska u Sanskom Mostu i Bihaću, te ostalih mineralnih sirovina koje se koriste u proizvodnji građevinskih materijala.
Infrastruktura
Saobraćaj
USK je izuzetno dobro komunikacijski povezan s Hrvatskom, a time i ostalim zemljama Evrope. Najkraći kopneni put prema velikim lukama i značajnim središtima (Split, Šibenik, Zadar, Rijeka) vodi preko Bihaća i Bosanskog Petrovca. Unska pruga vezala je područje Splita, Zadra i Šibenika sa Zagrebom. Željezničkom prugom i magistralnim putem (330 km) kanton je povezan sa Sarajevom i ostalim dijelovima Bosne i Hercegovine.
Putevi
Na području kantona postoji 468,4 km regionalnih puteva, od kojih je 305 km asfaltirano, te 344 km magistralnih puteva (290 km asfaltirano).Kroz Unsko-sanski kanton prolaze sljedeći magistralni putevi:
Sa zapada na istok: Magistralni put M14 (Bihać – Draksenić)
Sa juga na sjever: Magistralni put M4.2 (Velika Kladuša – Srbljani), M5 (Bihać – Foča), M11 (Ripač – Lohovo), M14.2 (Bosanska Krupa – Bosansko Grahovo) i M15 (Kozarska Dubica – Posušje)
Željeznica
Unska pruga (Novi Grad – Bihać – Knin) u dužini od 178 km, prije rata bila je najrentabilniji način prevoz robe i putnika u pravcu sjever-jug. Danas je za prevoz robe i putnika osposobljen dio te pruge na relaciji Blatna – Martin Brod.
Aviopromet
Na području kantona ne postoji nijedan komercijalni aerodrom. Postoje dva objekta zračnog prometa koji nisu u funkciji: vojni aerodrom "Željava", na granici sa Hrvatskom, a prije rata u Bosni i Hercegovini bio je veoma moderan sa svim tehničkim karakteristikama, ali je toku rata veoma oštećen i sva navigacijska oprema je opljačkana, te aerodrom "Ćoralići", sa šljunčanom pistom dužine 1.200m i pratećim objektima. U blizini Bihaća postoji i sportski aerodrom "Golubić", bez asfaltne piste.
Elektroenergetski sistem
Ukupno instalirana snaga proizvođača električne energije na Unsko-sanskom kantonu je 8,5MW i daju je hidroelektrane "Krušnica" (0,5MW) i HE "Una-Kostela" (8MW). Na kantonu je prisutan, a neiskorišten, značajan hidroenergetski potencijal, te su u toku aktivnosti na izradi minimuma potrebne dokumentacije za izgradnju hidroelektrana na Unsko-sanskom kantonu.
Kanton ima napajanje električnom energijom sa četiri strane:Dalekovodi u Unsko-sanskom kantonu:
dalekovod 220KV: Prijedor – Bihać
dalekovod 110KV: Donji Lapac – Kulen Vakuf – Bihać te Kulen Vakuf – Bosanski Petrovac
Ključ – Sanski Most
dalekovod 110KV: Drvar – Bosanski Petrovac
dalekovod 110KV: Prijedor – Sanski Most
Vodosnabdjevanje
Svaki općinski centar ima svoj vodovodni sistem kojima se upravlja neovisno od drugih. Vodovodna mreža je dosta devastirana, tako da se gubici vode kreću i do 30 %. Velik broj izvora, čistih vodotoka i već istraženi dio podzemnih akumulacija ukazuje na to da ovo područje može, uz materijalna ulaganja, potpuno obezbijediti vodu za stanovništvo i industriju.
Obrazovanje
U kantonu postoji ukupno 24 osnovnih škola (20 državnih i četiri privatnih). Univerzitet u Bihaću, osnovan 1997, broji ukupno sedam fakulteta i 4.881 studenata (stanje: 2007/08). Osim univerziteta u Bihaću, u USK postoji još jedna privatna visoka škola – Visoka međunarodna škola Cazin.
Zdravstvo
Glavna bolnica u kantonu je kantonalna bolnica "Dr. Irfan Ljubijankić" u Bihaću, pored koje postoje još brojni domovi zdravlja te banja Gata, koja se također nalazi u Bihaću.
Politika
Kantonalna skupština
Skupštinu kantona na osnovu Općih izbora u BiH 2022. sačinjava 30 zastupnika.
Također pogledajte
Radiotelevizija Unsko-sanskog kantona
Napomene
Reference
Vanjski linkovi
Zvanični sajt Vlade Unsko-sanskog kantona
Turistička zajednica unsko-sanskog kantona
Kantoni Federacije Bosne i Hercegovine |
1041 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Televizija | Televizija | Televizija je telekomunikacijski sistem za emitiranje i primanje pokretnih slika i zvuka s velikih daljina. Sama riječ potječe od grčke riječi tele = daleko i latinske riječi visio = gledanje. Taj pojam odnosi se na sve aspekte televizijskog programa i transmisije.
U komercijalnoj je upotrebi od kasnih 1930-ih i TV-aparat postao je uobičajeni komunikacijski uređaj u domovima, firmama i institucijama, najviše kao sredstvo zabave i informisanja.
Emitiranje TV-programa obično se vrši posredstvom radiotalasa na frekvencijama od 54 do 890 megaherca. U posljednje vrijeme sve je zastupljenija digitalna televizija.
Televizija je postala dostupna u sirovim eksperimentalnim oblicima kasnih 1920-ih, ali tek nakon nekoliko godina daljeg razvoja nova tehnologija je plasirana na tržište potrošačima. Nakon Drugog svjetskog rata, poboljšani oblik crno-bijelog televizijskog emitiranja postao je popularan u Ujedinjenom Kraljevstvu i Sjedinjenim Državama, a televizori su postali uobičajeni u domovima, preduzećima i institucijama. Tokom 1950-ih, televizija je bila primarni medij za uticanje na javno mnijenje. Sredinom 1960-ih, emitovanje u boji uvedeno je u SAD i većini drugih razvijenih zemalja.
Dostupnost različitih vrsta arhivskih medija za pohranu kao što su Betamax i VHS kasete, laserski diskovi, hard diskovi velikog kapaciteta, CD-ovi, DVD-ovi, fleš diskovi, HD DVD-ovi i Blu-ray diskovi visoke definicije i digitalni video rekorderi u oblaku omogućili su gledaoci da gledaju unapred snimljeni materijal – kao što su filmovi – kod kuće prema svom rasporedu. Iz mnogo razloga, posebno zbog pogodnosti daljinskog preuzimanja, pohranjivanje televizijskog i video programa sada se također odvija u oblaku (kao što je usluga video na zahtjev od strane Netflixa). Krajem prve decenije 2000-ih, digitalni televizijski prijenosi su porasli u popularnosti. Još jedan razvoj bio je prelazak sa televizije standardne definicije (SDTV) (576i, sa 576 isprepletenih linija rezolucije i 480i) na televiziju visoke definicije (HDTV), koja daje rezoluciju koja je znatno veća. HDTV se može prenositi u različitim formatima: 1080p, 1080i i 720p. Od 2010. godine, pronalaskom pametne televizije, Internet televizija je povećala dostupnost televizijskih programa i filmova putem interneta putem streaming video servisa kao što su Netflix, Amazon Prime Video, iPlayer i Hulu.
U 2013. godini, 79% domaćinstava u svijetu posjedovalo je televizor. Zamjena ranijih ekrana s katodnom cijevi (CRT) kompaktnim, energetski učinkovitim alternativnim tehnologijama s ravnim ekranom kao što su LCD (i fluorescentno osvjetljeni i LED), OLED ekrani i plazma ekrani bila je hardverska revolucija koja je započela s kompjuterskim monitorima kasnih 1990-ih. Većina televizora prodatih 2000-ih bili su ravni paneli, uglavnom LED. Glavni proizvođači najavili su ukidanje CRT-a, digitalne obrade svjetla (DLP), plazme, pa čak i LCD-a s fluorescentnim pozadinskim osvjetljenjem do sredine 2010-ih. Očekuje se da će u bliskoj budućnosti LED diode postepeno biti zamijenjene OLED-ima. Također, veliki proizvođači su najavili da će sredinom 2010-ih sve više proizvoditi pametne televizore. Pametni televizori sa integrisanim Internetom i Web 2.0 funkcijama postali su dominantni oblik televizije do kasnih 2010-ih.
Televizijski signali su se u početku distribuirali samo kao zemaljska televizija koristeći moćne radio-frekventne televizijske predajnike za emitovanje signala na individualne televizijske prijemnike. Alternativno, televizijski signali se distribuiraju koaksijalnim kablom ili optičkim vlaknima, satelitskim sistemima i od 2000-ih putem interneta. Do ranih 2000-ih, ovi su se prenosili kao analogni signali, ali se očekivalo da će prijelaz na digitalnu televiziju biti završen širom svijeta do kasnih 2010-ih. Standardni televizor se sastoji od više internih elektronskih kola, uključujući tjuner za prijem i dekodiranje emitovanih signala. Uređaj za vizuelni prikaz kojem nedostaje tjuner se ispravno naziva video monitorom, a ne televizorom.
Televizijske serije
Televizijske serije
Također pogledajte
Teletekst
Spisak TV-stanica po državama
Reference
Dodatna literatura
Pierre Bourdieu, On Television, The New Press, 2001.
Tim Brooks and Earle March, The Complete Guide to Prime Time Network and Cable TV Shows, 8th ed., Ballantine, 2002.
Jacques Derrida and Bernard Stiegler, Echographies of Television, Polity Press, 2002.
David E. Fisher and Marshall J. Fisher, Tube: the Invention of Television, Counterpoint, Washington, D.C., 1996, .
Steven Johnson, Everything Bad is Good for You: How Today's Popular Culture Is Actually Making Us Smarter, New York, Riverhead (Penguin), 2005, 2006, .
Jerry Mander, Four Arguments for the Elimination of Television, Perennial, 1978.
Jerry Mander, In the Absence of the Sacred, Sierra Club Books, 1992, .
Neil Postman, Amusing Ourselves to Death: Public Discourse in the Age of Show Business, New York, Penguin US, 1985, .
Evan I. Schwartz, The Last Lone Inventor: A Tale of Genius, Deceit, and the Birth of Television, New York, Harper Paperbacks, 2003, .
Beretta E. Smith-Shomade, Shaded Lives: African-American Women and Television, Rutgers University Press, 2002.
Alan Taylor, We, the Media: Pedagogic Intrusions into US Mainstream Film and Television News Broadcasting Rhetoric, Peter Lang, 2005, .
Amanda D. Lotz, The Television Will Be Revolutionized, New York University Press,
Vanjski linkovi
Prvi javni TV prenos, televizori za 130.000 dinara (Politika, Sandra Gucijan, 08. 07. 2018.)
Televizija
Američki izumi
Britanski izumi
Njemački izumi
Ruski izumi |
1044 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Andrzej%20Zaucha | Andrzej Zaucha | Andžej Zauha (Andrzej Zaucha), rođen 1967. u poljskom gradiću Zakličin pored Tarnuva, poljski novinar i pisac.
Autor je mnogih članaka i reportaža o Rusiji i Čečeniji. U 2003 izdao je knjigu-reportažu "Moskva. Nord-Ost" (Moskwa. Nord-Ost) o krizi sa taocima u moskovskom pozorištu Dubrovka.
Živi u Moskvi, radi za poljski radio RMF FM.
Vanjski linkovi
https://web.archive.org/web/20120928163526/http://www.themoscowtimes.com/news/article/pole-badly-beaten-for-not-yielding-to-car/377406.html
http://www.newstatesman.com/200409060023
Rođeni 1967.
U začetku
Poljski novinari
Poljski pisci |
1046 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Kanton%2010 | Kanton 10 | Kanton 10 jest jedan od deset kantona Federacije Bosne i Hercegovine. Sastoji se od grada Livna i još pet općina. Na sjeveru graniči sa Unsko-sanskim kantonom, na sjeveroistoku sa Republikom Srpskom, na istoku sa Srednjobosanskim kantonom, na jugoistoku sa Hercegovačko-neretvanskim kantonom, na jugu sa Zapadnohercegovačkim kantonom te zapadu sa Hrvatskom. Po rezultatima popisa stanovništva iz 2013. kanton ima 84.127 stanovnika (osmi u Federaciji Bosne i Hercegovine) i gustoću naseljenosti 17,05 stanovnika/km2, čime je najrjeđe naseljeni kanton FBiH, dok je sa površinom od 4.934.9 km2 najveći kanton Federacije, što čini 18,89% njene površine i 9,64% teritorije Bosne i Hercegovine.
Geografija
Kanton je smješten u jugozapadnom djelu Bosne i Hercegovine i ima sjedište u Livnu. Površina kantona iznosi 4.934.9 km2, što čini 18,89% površine Federacije Bosne i Hercegovine.
Historija
Za vrijeme postojanja Kotara Livno taj se kotar sastojao od pet općina: Livno, Duvno, Bosansko Grahovo, Kupres i Glamoč. Upravo te općine danas čine Kanton 10, kome je pridodana i općina Drvar. Prije rata u Bosni i Hercegovini, današnje općine Istočni Drvar i Kupres (RS) pripadali su Drvaru i Kupresu u FBiH. Historija današnjeg Kantona 10 počinje 18. marta 1994, potpisivanjem Vašingtonskog sporazuma. Kanton 10 zvanično je konstituisan 12. decembra 1996. godine kao jedan od deset kantona Federacije Bosne i Hercegovine
Politika i administracija
Kanton 10 je prema zakonu jedan od deset kantona Federacije Bosne i Hercegovine, koji je jedan od dva entiteta Bosne i Hercegovine.
Kanton 10 ima vlastitu zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast. Kao i svaki od kantona u FBiH, kanton posjeduje vlastiti ustav, skupštinu, vladu, simbole, te mu pripadaju niz isključivih nadležnosti (policija, obrazovanje, korištenje prirodnih resursa, prostorna i stambena politika, kultura), dok su neke nadležnosti podijeljene između kantonalne i federalne vlasti (zdravstvo, socijalna zaštita, promet).
Građani ovog kantona svake četiri godine na općim izborima glasaju za ukupno 25 zastupnika u kantonalnoj skupštini. Na osnovu rezultata općih izbora 2014. godine trenutnu vladu Kantona 10 sačinjava koalicija između Stranke demokratske akcije (SDA), Hrvatske demokratske zajednice Bosne i Hercegovine (HDZ BiH) i Saveza nezavisnih socijaldemokrata (SNSD).
Na lokalnom nivou građani Kanton 10 glasaju svake četiri godine na lokalnim izborima za lokalnu vlast u pet općina i gradu Livno.
Neustavni grb i ime kantona
Federalne vlasti za ime kantona upotrebljavaju Kanton 10. Uprkos tome, kantonalne vlasti u službenim dokumentima i kantonalnom ustavu koriste naziv Hercegbosanski kanton / Hercegbosanska županija, koji je Ustavni sud Federacije Bosne i Hercegovine proglasio neustavnim, jer kanton nijednim dijelom ne pripada Hercegovini kao regiji. Ostala imena koja se koriste jesu Sjevernohercegovački kanton, Sjevernohercegovačka županija i najčešće Livanjski kanton, po sjedištu kantona Livnu.
Grb i zastavu kantona, koji su identični obilježjima međunarodno nepriznate paradržave Herceg-Bosne, Ustavni sud Federacije Bosne i Hercegovine također je proglasio neustavnim, jer oni predstavljaju samo jedan konstituvan narod, Hrvate, čime je povrijeđen princip nacionalne ravnopravnosti konstituvnih naroda Federacije Bosne i Hercegovine.
Stanovništvo
Kanton 10 brema popisu stanovništva iz 2013. godine ima 84.127 stanovnika, čime je nakon Bosansko-podrinjskog i Posavskog kantona najmaloljudniji, dok je sa gustoćom od 17,05 stanovnika/km2 najrjeđe naseljeni kanton Federacije Bosne i Hercegovine.
2016. godine učešće osoba starijih od 65 godina iznosi 18,5%, udio radnog kontingenta stanovništva 70,6% i udio osoba između 0-14 godina 10,9%.
Ukupan broj domaćinstava iznosi 23.764 (2013), a prosječan broj članova u jednom domaćinstvu iznosi 3,53. Najveći broj osoba živi u domaćinstvu sa dva člana (4.935 ili 20,77%), četiri člana (4.140 ili 17,42%) i jednom članu (4.051 ili 17,05%).
Privreda i infrastruktura
Privreda
Prijeratna recesija u privredi, a svakako i rat na ovim prostorima, rezultirali su značajnijim fluktuacijama stanovništva u vidu iseljavanja u zemlje zapadne Evrope ili preseljenja na druga područja Bosne i Hercegovine.
Prirodne i geografske karakteristike ovog područja su raznolike, od plodnih, prostranih polja i nepreglednih pašnjaka, rijeka i jezera pa do stoljetnih listopadnih i zimzelenih šuma, i pružaju obilne mogućnosti za život i privredni razvitak temeljen na poljoprivrednoj proizvodnji, stočarstvu, te drvnoj industriji. Ekološki čista i netaknuta priroda, umjerena kontinentalna klima, geografski položaj te blizina i dobra prometna povezanost sa ostalim dijelovima Bosne i Hercegovine, te susjedne Hrvatske, napose Dalmacijom, kojoj privredno i tradicionalno gravitira, bitni su faktori za privredni razvoj ovog kraja.
Kanton je teško stradao tokom proteklog rata i spada u najteže pogođena područja na području Federacije Bosne i Hercegovine. Proces obnove je spor i težak međutim privreda već pokazuje znakove oporavka, uglavnom vidljive u segmentu građevinarstva, drvo-prerađivačke industrije, malog poduzetništva i obrta. Iako je trgovina još uvijek dominantna grana privrede, gledano s aspekta ukupnog broja preduzeća (191 ili 44,50% od ukupno 429 aktivnih preduzeća i 30% ukupnog prihoda).
Gledano sa aspekta ostvarenog prihoda u 1998 i 1999 godini značajan porast ostvaren je u građevinarstvu - indeks 234 , u poljoprivredi i šumarstvu - indeks 192, kao i u prometu, industriji i rudarstvu. Trgovina bilježi smanjenje ostvarenih prihoda u odnosu na 1998. godinu za 2 indeksna poena, a isto tako i smanjenje učešća u ukupno ostvarenim prihodima na razini kantona sa sa 44,80% u 1998., na 30% u 1999. godini u korist ostalih proizvodnih djelatnosti, a osobito građevinarstva, poljoprivrede i šumarstva osobito ako se uzme u obzir da su ukupno ostvareni prihodi na razini kantona u 1999. godini povećani su za 25% u odnosu na 1998. godinu. Sve su to pozitivni pokazatelji oporavka privrede i temelj budućeg očekivanog razvitka.
Glavne privredne grane u Kantonu 10 prema broju zaposlenih su trgovina na veliko i malo, prerađivačka industrija te poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo.
Prosječna plata u Kantonu 10 iznosi 840 KM (2014). Najveća prosječna neto plata isplaćuje se u Bosanskom Grahovu (986 KM), a najmanja u Tomislavgradu (766 KM).
Infrastruktura
Saobraćaj
Putevi
Kroz Kanton 10 prolaze sljedeći magistralni putevi:
Sa zapada na istok: Magistralni put M16
(Gradiška-Kazaginac) i Magistralni put M16.3 (Kazaginac-Prisika)
Sa juga na sjever: Magistralni put M6.1(Resanovci-Gacko), Magistralni put M14.2 (Bosanska Krupa-Bosansko Grahovo), Magistralni put M15 (Kozarska Dubica-Posušje)
Ukupna dužina magistralnih puteva u Kantonu 10 iznosi 366,3 km.
Aviopromet
U Kantonu 10 nalaze se četiri lokalna aerodroma:
Aerodrom Glamoč
Aerodrom Bajramovići Kupres
Aerodrom Livno
Aerodrom Tomislavgrad
Obrazovanje
U Kantonu 10 postoji ukupno osam srednjih škola, dok univerziteta na području kantona nema.
Zdravstvo
Glavna bolnicu u Kantonu 10 je kantonalna bolnica "Dr Fra Mihovil Sučić" u Livnu. Pored toga, osim u Bosanskom Grahovu u svakoj općini Kantona 10 postoji jedan dom zdravlja.
Politika
Kantonalna skupština
Skupštinu kantona na osnovu Općih izbora u BiH 2022. sačinjava 25 zastupnika.
Galerija
Reference
Vanjski linkovi
Kantoni Federacije Bosne i Hercegovine |
1051 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Hobi | Hobi | Hobi ili slobodno zanimanje je aktivnost kojom se pojedinac bavi zarad ličnog zadovoljstva, obično tokom slobodnog vremena, a od koje nema novčanu dobit.
U hobije mogu spadati sve igre kao i sportovi. U hobije također spadaju skupljanje predmeta koji privlače pažnju prikupljača kao na primjer: skupljanje poštanskih markica (filatelija), skupljanje starih navčanica (numizmatika), razglednica, fotografija, salveta, značkica, igrački itd.
Svaka osoba ima barem jedan svoj hobi koji upražnjava u slobodnom vremenu i koji ga čini sretnim i zadovoljnim, a također, sa hobijem, pojedinac (grupa), korisno iskorištava slobodno vrijeme.
Hobiji |
1055 | https://bs.wikipedia.org/wiki/D%C5%BEudo | Džudo | Judo (džudo) 柔 道 je borilačka vještina i olimpijski sport stvoren kao skup odabranih tehnika iz džiju-džicua. Džiju-džicu je u to vrijeme u Japanu bilo zajedničko ime za sve borilačke vještine (udaranje i hrvanje). Tada je osnivač džudoa Jigorō Kanō (嘉納治五郎), koji je savladao nekoliko stilova džiju-džicua, odlučio uzeti najbolje od svakog i odbaciti nepotrebno.
Džudo je stvoren kao fizičko, mentalno i moralno obrazovanje u Japanu. Općenito se karakterizira kao moderna borilačka vještina. Njegovo najistaknutije svojstvo je takmičarski element u kojem je cilj baciti ili oboriti protivnika na zemlju, imobilizirati ga ili na neki drugi način svladati protivnika držanjem ili prisiljavanjem da se pokori koristeći se zglobnim zaključavanjem ili hvatom oko vrata. Udarci i pritisci rukama i stopalima, kao i oružana odbrana dio su džudoa, ali samo u unaprijed dogovorenom obliku (kata, 形) i nisu dozvoljeni na džudo takmičenjima ili slobodnim treninzima (randori, 乱取り). Osoba koja se bavi džudom naziva se džudoka.
Filozofija i kasnija pedagogija razvijena za džudo postali su model za druge moderne japanske borilačke vještine koje su se razvile iz tradicionalnih škola (koryū, 古 流,).
Historija i filozofija
Djetinjstvo i mladost osnivača
U svojoj ranoj historiji džudo je nerazdvojiv od svog osnivača, japanskog polimata i pedagoga Kanō Jigorōa (嘉納 治 五郎,1860–1938), rođenog kao Shinnosuke Jigorō (新 之 助 治 五郎). Kano je rođen u relativno bogatoj porodici. Njegov otac, Jirosaku, bio je drugi sin glavnog svećenika šintoističkog Hiyoshi svetišta u prefekturi Shiga. Oženio se sa Sadako Kano, kćerkom vlasnika kompanije Kiku-Masamune koja proizvodi sake, a njena porodica ga je usvojila, pa je promijenio ime u Kano. Na kraju je postao službenik u šogunskoj vladi.
Jigorō Kanō je bio akademski obrazovan. Od sedme godine studirao je engleski, shodō (書 道, japanska kaligrafija) i četiri konfučijanska teksta (四 書, Shisho) uz pomoć brojnih predavača. Kada je imao četrnaest godina, Kanō je upisao srednju školu na engleskom jeziku, Ikuei-Gijuku u Shibi, Tokio. Kultura maltretiranja u toj školi bila je katalizator zbog kojeg je Kanō potražio Jūjutsu (柔 術, džiju-džicu) dōjō (道場, dodžo, mjesto za trening) gdje bi mogao trenirati.
Rani pokušaji za pronalaskom učitelja džiju-džice koji je bio voljan da ga podučava bili su neuspješni. Padom šogunata Tokugawa nakon Meiji revolucije 1868. godine, džiju-džicu je postao nepopularan i sve više zapadnjački u Japanu. Mnogi od onih koji su jednom predavali tu vještinu bili su prisiljeni odustati od podučavanja ili su postali toliko razočarani da su jednostavno odustali. Nakai Umenari, prijatelj Kanōvog oca i bivši vojnik, pristao je da mu pokaže katu, ali ne i da ga podučava. Čuvar druge Jirosakuove kuće, Katagiri Ryuji, takođe je znao džiju-džicu, ali ga nije htio podučavati, jer je smatrao da ta vještina više nije od praktične koristi. Još jedan čest gost, Imai Genshiro iz Kyūshin-ryū (扱 心 流) škole džiju-džicua, takođe ga je odbio. Prošlo je nekoliko godina prije nego što je konačno pronašao voljnog učitelja.
Kao student 1877. godine u tokijskoj školi Kaisei (koja je ubrzo postala dijelom novoformiranog Tokijskog imperijalnog univerziteta), Kanō je saznao da su mnogi učitelji džiju-džicua bili prisiljeni da imaju alternativne karijere i često su otvarali Seikotsu-in (整 骨 院, tradicionalne osteopatske ordinacije). Nakon raspitivanja na nekoliko mjesta, Kanō je nasavjetovan da se obrati Fukudi Hachinosukeu (1828–1880), učitelju Tenjin Shin'yō-ryū (天神 真 楊 流) džiju-džicua, koji je imao mali dodžo sa devet strunjača, gdje je podučavao pet učenika. Kaže se da je Fukuda naglašavao tehniku nad formalnim vježbanjem, čime je položio sjeme Kanōvog naglaska na randori (乱 取), slobodnu tehniku) u džudou.
Nakon Fukudine smrti 1880. godine, Kanō, koji je postao njegov najposvećeniji i najsposobniji učenik u randoriju i kati (形, kata, unaprijed dogovorena forma borbe), preuzeo je nastavu (伝 書, densho) u Fukudinom dodžu. Kanō je odlučio da nastavi studije u drugoj školi Tenjin Shin'yō-ryū, gdje je predavao Iso Masatomo (1820–1881). Iso je veći naglasak stavio na vježbanje "kate" i povjerio "randori" instrukcije pomoćnicima, među kojima je Kanō bio vodeći. Nakon što je Iso umro u junu 1881. godine, Kanō je otišao studirati u dodžo Iikuboa Tsunetoshija (1835–1889) Kitō-ryū (起 倒流). Za razliku od Fukude, Iikubo je naglašavao randori, te je Kitō-ryū imao značajan fokus na nage-waza (投 げ 技, tehnike bacanja).
Osnivanje Kodokana
U februaru 1882. godine, Kano je osnovao školu i dodžo za Eisho-ji (永昌 寺), u budističkom hramu i tadašnjem šintoističkom dijelu Tokija (današnji kvart Higashi Ueno u regiji Taito). Iikubo, Kanov Kito-ryu instruktor, bio je prisutan tri dana u sedmici kako bi pomogao u predavanju. Iako su prošle još dvije godine prije nego što je hram dobio ime Kōdōkan (講道 館, Kodokan, "mjesto za raspetljavanje puta"), te Kano još nije dobio svoj Menkyo (免許, majstorski certifikat) u Kitō-ryū, to se smatra osnivanjem Kodokana.
Eisho-ji dodžo je bio relativno malen, sačinjen od dvanaest strunjača u prostoru za trening. Kano je primao rezidentne i nerezidentne studente, a prvo dvoje su bili Tomita Tsunejirō i Shiro Saigo. U augustu sljedeće godine, ovom paru su odobrene ocjene shodan (初段, prvi rang), prve koje su date u bilo kojoj borilačkoj vještini.
Odjeća
Džudoke treniraju u posebnoj vrsti kimona zvanog Džudogi. (Gi na japanskom znači odjeća) Džudogi je vezan posebnim pojasom, širine 4–5 cm, čija boja odgovara džudokinom rangu.
Procjena znanja
Džudisti su rangirani prema njihovom znanju i rezultatima postignutim u borbama. Postoji šest učeničkih ("kyu") i 10 majstorskih ("dan") rangova sa odgovarajućim pojasevima u boji.
Reference
Vanjski linkovi
IJF međunarodna džudo federacija
Službena web stranica KODOKANA
Rasprave vezane za džudo
Judoschool Jan Snijders, tehničke informacije
Džudo
Borilačke vještine
Borilački sportovi
Sportovi na Olimpijskim igrama |
1056 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Francuska | Francuska | Francuska (), službeno Republika Francuska (), jest suverena država u Zapadnoj Evropi koja uključuje i nekoliko prekomorskih departmana i teritorija. Francuska se graniči sa Belgijom, Luksemburgom, Njemačkom, Švicarskom, Italijom, Monakom, Andorom i Španijom. Jedna je od samo tri zemlje (uz Maroko i Španiju), koja ima i atlantsku i mediteransku obalu. Zbog svog oblika, za Francusku se često koristi naziv Heksagon (francuski: l’Hexagone).
Po površini je najveća zemlja Zapadne Evrope i Evropske unije, dok je treća zemlja po površini u Evropi. S gotovo 67.000.000 stanovnika, druga je najmnogoljudnija zemlja Evropske unije. Unitarna je polupredsjednička ustavna republika sa glavnim gradom Parizom, koji je najveći grad te kulturno i prometno središte zemlje. Aktuelni Ustav, usvojen 4. oktobra 1958. godine, definiše državu kao sekularnu i demokratsku, uz suverenitet koji proizlazi iz naroda. Nacionalni ideali izneseni su u slavnoj Deklaraciji o pravima čovjeka i građanina, jednom od najranijih dokumenata o ljudskim pravima, koja je donesena 26. augusta 1789. godine u jeku Francuske revolucije.
Francuska je bila dominantna svjetska i evropska sila još od kasnog srednjeg vijeka, a najveći utjecaj imala je u periodu od druge polovine 19. do sredine 20. stoljeća, kada je posjedovala drugo najveće kolonijalno carstvo na svijetu, poslije Britanskog. Tokom svoje duge i bogate historije, Francuska je izrodila cijeli niz uglednih i utjecajnih umjetnika, naučnika i mislioca tako da i danas ostaje jedan od globalnih kulturnih centara. Francuska je četvrta u svijetu po broju spomenika na UNESCO-ovoj listi svjetske baštine, a godišnje privlači oko 83.000.000 stranih turista - više nego ijedna druga zemlja u svijetu.
Francuska zadržava status globalne velesile, vršeći snažan kulturni, ekonomski, vojni i politički utjecaj kako u Evropi tako i u svijetu. Francuska ima peti najveći vojni budžet u svijetu, treća je po broju nuklearnog oružja i druga po broju diplomatskih misija. Zahvaljujući svojim prekomorskim posjedima, Francuska uživa drugi najveći privredni pojas u svijetu. Francuska je razvijena zemlja i peta svjetska ekonomija po nominalnom BDP-u, odnosno sedma po paritetu kupovne moći. Što se tiče situacije po pojedinim domaćinstvima, Francuska je najbogatija zemlja u Evropi i četvrta u svijetu.
Francuski građani uživaju visoki životni standard dok se zemlja nalazi na samom vrhu na poljima obrazovanja, zdravstvene skrbi, očekivanog trajanja života, građanskih sloboda i razvoja. Francuska je jedna od zemalja osnivača Ujedinjenih nacija te drži jedno od stalnih mjesta u Vijeću sigurnosti. Francuska je, također, članica brojnih međunarodnih organizacija, poput Frankofonije, G8, G20, NATO-a, OECD-a, WTO-a i Latinske unije. Francuska je i jedna od osnivača i vodećih zemalja Evropske unije.
Historija
Prvi pisani podaci o historiji Francuske govore o dešavanjima još u željeznom dobu. Današnja Francuska je Rimljanima bila poznata kao Galija. Rimski pisci su naglašavali prisustvo tri glavne etno-lingvističke skupine na tom području: Gali, Akvitanci i Belgi. Tokom 1. milenija p.n.e. Grci, Rimljani i Kartaginjani su osnovali kolonije na mediteranskoj obali i ostrvima. Nakon toga je Rimska republika anektirala južnu Galiju i uspostavila provinciju Gallia Narbonensis krajem 2. stoljeća p.n.e., a rimske snage na čelu sa Julijem Cezarom su osvojile ostatak Galije u Galskim ratovima (58. - 51. p.n.e.). Nakon toga je nastala galsko-rimska kultura koja je Galiju sve više integrisala u Rimsko carstvo.
U kasnim fazama Rimskog carstva, Galija je bila meta barbarskih napada i migracija, a najviše od germanskih Franaka. Franački kralj Klovis I je ujedinio većinu Galije krajem 5. stoljeća, stvarajući Franačku državu koja će biti dominantno carstvo u regiji stotinama godina. Franačka moć je dostigla svoj vrhunac tokom vladavine Karla Velikog. Srednjevjekovna Kraljevina Francuska je nastala od zapadnog dijela Karlovog Karolinškog carstva, koje je bilo poznato kao Zapadna Franačka. Ova Kraljevina Francuska povećava svoj ugled tokom vladavine dinastije Capet koju je osnovao Hugo Capet 987. godine. Nakon smrti posljednjeg francuskog kralja iz dinastije Capet 1328. godine, došlo je do nasljedne krize koja je dovela do niza sukoba poznatih kao Stogodišnji rat između dinastije Valois i dinastije Plantagenet. Rat je formalno započeo 1337. godine pokušajem Filipa VI da iskoristi vojvodstvo Akvitaniju protiv engleskog kralja Edvarda III. Uprkos ranoj pobjedi dinastije Plantagenet i hvatanju francuskog kralja Ivana II, sreća se okrenula u korist dinastije Valois. među značajnim figurama ovog rata je bila Jovanka Orleanka, francuska djevojka koja je predvodila francuske snage protiv engleza uspostavljajući sebe kao nacionalnu heroinu. Rat je završen pobjedom dinastije Valois 1453. godine.
Pobjeda u Stogodišnjem ratu je imala učinka na jačanje francuskog nacionalizma i znatno povećanje moći i dometa Francuske monarhije. U periodu poznatom kao Ancien regime, Francuska je pretvorena u centralizovanu apsolutnu monarhiju. Tokom narednih stoljeća, Francuska je doživjela renesansnu i protestantsku reformaciju. Na vrhuncu Hugenotskih ratova, Francuska je dospjela u još jednu nasljednu krizu nakon smrti Henrika III posljednjeg francuskog kralja iz dinastije Valois , u kojoj su se borili rivali iz dinastije Bourbon i dinastije Guise. Henrik, kralj Navare, kao potomak dinastije Bourbon je bio pobjednik u ovom sukobu uspostavivši dinastiju Bourbon. Nakon što je osnovala kolonijalno carstvo u 16. stoljeću, Francuska je doživjela svoj politički vrhunac tokom vladavine Luja XIV, graditelja Versajske palate. Krajem 18. stoljeća, monarhija je svrgnuta u Francuskoj revoluciji. Zemlja je proglašena republikom do proglašenja Francuskog carstva od strane Napoleona Bonaparte. Nakon poraza Napoleona u Napoleonovim ratovima, Francuska je prošla kroz nekoliko režima; prvo je bila monarhija, a onda kratko kao Druga republika, a zatim kao Drugo carstvo i na kraju je osnovana Treća Francuska republika 1870. godine.
Francuska se tokom Prvog svjetskog rata borila sa Velikom Britanijom, Rusijom, Italijom i drugim malih saveznicima protiv Njemačke i Centralnih sila. Francuska je bila i jedna od savezničkih snaga u Drugom svjetskom ratu kada je zauzela nacistička Njemačka 1940. godine. Treća republika je demontirana i većine zemlje je bila pod direktnom kontrolom Njemačke, a na jugu je bila pod kontrolom kolaboracionistička Višijevska vlada. Tokom ovog perioda, životni uslovi su bili surovi a mnogi jevreji ubijeni. Charles de Gaulle je predvodio slobodni francuski pokret koordinirajući ratnim otporom. Nakon oslobođenja u ljeto 1944. godine osnovana je Četvrta republika. Francuska se polako ekonomski oporavila čime je praćen bejbi-bum koji je promijenio vrlo nisku stopu nataliteta. Dugi ratovi u Indokini i Alžiru su ispraznili francuske resurse i završili političkim porazom Francuske. U jeku Alžirske krize 1958. godine, Charles de Gaulle uspostavio Petu Francusku republiku. Godine 1960. većina francuskih kolonija je postala nezavisna, a manji dijelovi su uključeni u Francusku državu kao prekomorski departmani i kolektiviteti. Od Drugog svjetskog rata, Francuska je stalni član Vijeća sigurnosti Ujedinjenih nacija i NATO-a. Odigrala je centralnu ulogu u procesu evropskog ujedinjenja koji je doveo do Evropske unije. Uprkos sporom ekonomskom rastu posljednjih nekoliko godina i problema sa muslimanskom manjinom, ona je i dalje snažan ekonomski, kulturni, vojni i politički faktor u 21. stoljeću.
Geografija
Reljef Francuske je u osnovi dosta jednostavan. Pretežan dio Francuske čine niski stari masivi. Najveći i najstariji je Centralni masiv, koji zahvata veliki dio jugoistočne i centralne Francuske. On je izgrađen od veoma starih stijena. Na Centralnom masivu ima više starih vulkanskih kupa koje jedva dosežu 2.000 metara visine. Od mlađih planina na istoku Centralni masiv je odvojen dubokom dolinom rijeke Rone. Starih pobrđa ima i na poluotoku Bretenja. Druga oblast starih planina nalazi se na sjeveroistoku Francuske, na granici prema Njemačkoj. To je masiv Vogeza, starih, jako sniženih i raščlanjenih planina. Između Vogeza i Centralnog masiva nalaze se niska, prohodna i dobro naseljena pobrđa.
Na zapadu Francuske su nizine. Nizine su uz rijeke, u riječnim dolinama, uravnjene i zasute mnoštvom plodnih riječnih nanosa. Između riječnih dolina nizine su blago zatalasane. Najviše nizina ima oko Pariza, u Pariskom bazenu, i u dolini rijeke Garone, na jugozapadu Francuske. Na jugu i jugoistoku nalaze se mlađe ulančane planine Pirineji i Alpe. Pirineji su srednje visoke i dosta neprohodne planine na granici između Francuske i Španije. Alpe se nalaze na granici Francuske sa Italijom i Švicarskom. Francuske Alpe su visoko naborane planine. Mnogim vrhovima Alpe premašuju visinu od 4.000 metara. Na Alpe na sjeveru nastavlja masiv Jura. Planine Jure su mnogo niže od Alpa. Najviši vrh Jure ima visinu od samo 1.723 metra. Pirineji, Alpe i Jura izgrađene su od mezozojskih sedimentni stijena.
Klima
Francuska se klimatski dijeli na četiri oblasti: oblast okeanske (atlantske), umjereno kontinentalne, mediteranske i planinske klime. Izrazitu okeansku klimu ima sjeverozapadni i zapadni dio Francuske. Prostori okeanske klime odlikuju se veoma blagim zimama i umjereno toplim ljetima. Kiše su prilično ravnomjerno raspoređene prema mjesecima. Godišnja količina padavina je umjerena i iznosi od 800 mm. Najveći dio istočne Francuske ima umjereno kontinentalnu klimu. U ovom klimatskom području ljeta su mnogo toplija nego na zapadu. Zime su umjereno hladne i pretežno sušne. Pjeskovite kiše naročito padaju u toplijem dijelu godine. Godišnja količina padavina ne prelazi 700 mm. Jugoistočna Francuska, prostori uz Sredozemno more odlikuje se izrazitom mediteranskom klimom. Mediteranskoj klimi obilježja daju duga, topa i sušna ljeta i blage i kišovite zime. Godišnje u ovim prostorima izluči se više od 1.000 mm padavina.
Visoki predjeli Alpa, Pirineja i dijelom Jure imaju planinsku klimu s dugim i hladnim zimama i svježim ljetima. Planisnki prostori imaju veću količinu padavina. Neki dijelovi Alpa godišnje dobijaju do oko 3.000 mm padavina.
Rijeke
Francuska ima dobro razvijenu riječnu mrežu. Najviše rijeka dotječe u Atlantski okean. Rijeke Atlantskog okeana imaju tokom godine prilično ujednačenu količinu vode. Sve one u srednjem i donjem dijelu toka imaju karakter mirnih ravničarskih rijeka. Ušća su im potopljena i tako proširena. Zahvaljujući tome, na ušćima su izgrađene velike morske luke. Najveće rijeke sliva Atlantskog okeana su: Garona, Loara i Sena. Na krajnjem sjeveroistoku je najveća rijeka Mozel. Ona iz Francuske otječe u Rajnu u Njemačku. Najveća rijeka Sredozemnog sliva je Rona. Ona prikuplja vode Alpa, pa je to plahovita rijeka, bogata vodom. Većina francuskih rijeka je međusobno povezana plovnim kanalima. U planinskim izvorištima mnogih rijeka, posebno onih koje nastaju u Alpama i masivu Jure, izgrađene su mnogobrojne elektrane.
Flora
Kao i inače u zapadnoj Evropi, prirodni biljni pokrov je jako izmjenjen i u Francuskoj. Ranije su najveći dio zapadne Francuske prekrivale listopadne šume i prirodni pašnjaci. Šume su gotovo potpuno iskrčene. Ravnice su pretvorene u plodne oranice, livade i pašnjake. Na šumskim krčevinama zasađeni su vinogradi i voćnjaci. Samo se, tu i tamo, nalaze ostaci nekadašnjih šuma koje se posebnom brigom ljudi štiti od daljeg uništavanja. Nešto više, pretežno listopadnih, šuma ima na istoku. Crngorične šume prekrivaju dijelove mlađih nabornih planina. Na jugu Francuske, uz mediteransko primorje, prirodni i biljni pokrov čine makija i zimzelene šume.
Politika
Francuska je unitarna polupredsjednička republika s dugogodišnjom demokratskom tradicijom. Ustav Francuske je usvojen na referendumu 28. septembra 1958. godine. Novi ustav značajno je ojačao izvršnu vlast u odnosu na onu legislativnu. Egzekutiva je bicefalna: Predsjednik Republike (trenutno Emmanuel Macron), koji je šef države i bira se direktno na izborima na mandat od 5 godina (prethodno 7 godina), i Vlada, na čijem je čelu premijer kojeg imenuje predsjednik. Aktuelna premijerka je Élisabeth Borne.
Parlament je dvodoman i sastoji se od Narodne skupštine, koja ima 577 neposredno biranih zastupnika, i posredno izabranog Senata, koji ima 348 zastupnika. Zastupnici Narodne skupštine predstavljaju jedinice lokalne samouprave te se biraju na mandat od 5 godina. Skupština ima pravo raspustiti Vladu, što znači da sastav Vlade i osoba mandatara zavisi o tome koja stranka drži većinu u Narodnoj skupštini. Zastupnike u Senatu bira izborni kolegij na mandat od 6 godina (ranije 9 godina), s tim da se, od septembra 2008., svake tri godine bira polovina zastupnika. Zakonodavne ovlasti Senata uvelike su ograničene i u slučaju neslaganja među dva doma, prednost uvijek ima Narodna skupština. Vlada ima velik utjecaj na određivanje dnevnog reda Parlamenta.
Politiku Francuske odlikuju dva suprotstavljenja bloka: lijevi blok okupljen oko Socijalističke partije i desni, prethodno okupljen oko stranke Okupljanje za republiku, a danas oko njenog nasljednika, Unije za narodni pokret.
Administrativna podjela
Francuska je podijeljena na 27 administrativnih regija (région), od kojih se 22 nalaze u Kontinentalnoj Francuskoj. Regije su podijeljene na 101 departman (département). Broj departmana se koristi, između ostalog, u poštanskim brojevima i registracijskim oznakama vozila.
Departmane čini 341 okrug (arrondissement), koji se sastoje od 4051 kantona (canton), a njih sačinjava 36697 komuna (commune). Komune biraju (gradska) vijeća, zbog čega je većina komuna član određene grupe koja se sastoji od dviju ili više komuna, sa zajedničkim vijećem.
Od 101 departmana, njih pet (Francuska Gvajana, Gvadalupa, Martinik, Mayotte, Réunion) je u prekomorskim regijama, koje su ujedno i departmani (Départements d'outre-mer). Ostali prekomorski posjedi Francuske svrstani su u pet kolektiva (Collectivité d'outre-mer) (Francuska Polinezija, Saint Barthélemy, Sveti Martin, Sveti Petar i Mikelon, Wallis i Futuna), jedan sui generis kolektiv (Nova Kaledonija), te Francuski južni i antarktički teritoriji i otok Clipperton.
Privreda
Francuska privreda pripada skupini najrazvijenijih zemalja svijeta. U svim privrednim djelatnostima ostvaren je visok stepen razvijenosti.Francuska ekonomija se sastoji od razvijenog privatnog poduzetništva i znatnog ali opadajućeg državnog vlasništva. Velike površine obradive zemlje, primjena najnovije tehnologije i subvencije učinile su Francusku vodećom poljoprivrednom silom Zapadne Evrope. Vlada i dalje vrši znatan uticaj na ključne segmente infrastrukture. Ima većinsko vlasništvo u željezničkim, energetskim, zrakoplovnim i telekomunikacijskim tvrtkama. Od početka 1990-ih država postupno prodaje svoje udjele u France Telecom, Air France i osiguravajućim, bankovnim i vojnim segmentima.
Francuska je zajedno sa 11 drugih članica Evropske Unije uvela euro 1. januara 1999. godine. Euro je početkom 2002. godine posve zamijenio francuski franak.
Industrija
Industrija je visoko razvijena. Francuska ima dobro razvijenu metalurgiju i metalnu industriju, mašinogradnju, industriju saobraćajnih sredstava (automobilsku, avionsku, industriju vagona, lokomotiva i brodova), elektro i elektroničku industriju. Kozmetička i tekstilna (modna konfekcija) industrije su najrazvijenije u svijetu. Hemijska i prehrambena industrija dopunjavaju skladan industrijski razvoj Francuske. U svjetskoj proizvodnji i trgovini Francuska se nalazi odmah poslije SAD-a, Njemačke i Japana.
Rudarstvo
Rudna bogatsva Francuske dosta su ograničena. Ona ima solidne zalihe željezne rude, kalija i boksita. Prema proizvodnji i preradi ovih ruda, Francuska zauzima visoko mjesto u svijetu.
Energetski potencijal ne zadovoljava potrebe visoko razvijene zemlje. Francuska, s obzirom na to da nema dovoljno vlastitog uglja i nafte, uvozi naftu i zemni plin. Ona je dobro iskoristila svoj vodni potencijal, izgrađene su i mnoge nuklearne elektrane, a u novije vrijeme i elektrane koje koriste snagu plime i oseke za proizvodnju električne energije.
Stočarstvo i ratarstvo
U ratarskoj proizvodnji najviše se proizvode žitarice, industrijsko bilje i povrće. Proizvodnja srednjoevropskog voća prevazilazi domaću potrošnju. Proizvodi od voća se izvoze. U proizvodnji grožđa i vina Francuska je na prvom mjestu na svijetu. Ona ostvaruje 25% ukupne svjetske proizvodnje vina.
Stočarstvo je također dobro razvijeno. U proizvodnji goveđeg, svinjskog i mesa od peradi, ona se nalazi na petom mjestu u svijetu. U središnjim i planinskim predjelima Francuske gaji se dosta sitne stoke. Proizvodnju mesa dopunjava okeanski ribolov.
Saobraćaj
Francuska je jedna od najvećih i najznačajnijih zemalja u Evropi. Ona izlazi na niz veoma važnih mora i proteže se kroz niz veoma važnih oblasti (Atlantik, La Manche, Sredozemlje, oblast Alpa, doline Rajne i Rone), pa je mnogi smatraju "ključnom zemljom zapadne Evrope". Francuska je također visokorazvijena zemlja, što sve zajedno čini njenu saobraćajnu mrežu gustom, visoko razvijenom i sigurnom. Francuska ima razvijen drumski, željeznički, vazdušni i vodni saobraćaj. Najveći saobraćajni čvor zemlje i jedna od najvećih u Evropi je glavni grad, Pariz.
Prema podacima iz 1998. godine ukupna dužina željezničke mreže u Francuskoj je 31.939 km, od čega je 31.840 km pod nadležnošću SNCF-a. Ovo se odnosi na pruge standardnog kolosijeka. Pored toga u zemlji postoji i 99 km pruga uskog kolosijeka (1000 mm). Francuska željeznica je veoma napredna i ona je prevazišla mnoge prirodne prepreke, poput La Manche, gde postoji podzemna veza željeznicom. Također, francuska željeznica slovi za najbržu na svijetu. Gradska železnica je prisutna u svim većim francuskim gradovima. Metro sistem je prisutan u najvećim gradovima. Za razliku od drugih zemlja vozovi se kreću levom stranom (izuzev u Lionskom metrou). Pariz ima najrazvijenu metro mrežu sa 16 linija.
Ukupna dužina puteva u Francuskoj u 1998. godini je 893.300 km, od čega je na savremene autoputeve otpadalo 12.000 km, a na magistralne puteve 30.500 km. Uprava nad autoputevima je u rukama privatnih preduzeća, ali pod nadgledanjem državnih organa.
U pogledu vodnog saobraćaja ističu se sljedeće luke: Marseille, Le Havre, Dunkerque, Rouen, Nantes i Bordeaux. Najveća luka je u Marseilleu, koja je i svjetskog značaja i opslužuje više zemalja u zaleđu. Le Havre je glavna luka grada Pariza i nalazi na ušću Sene u La Manche. Sve važne luke su se razvile na ušćima velikih rijeka u more.
Stanovništvo
Francuska je etnički veoma homogena zemlja. Više od 90% njenog ukupnog stanovništva čine Francuzi. Ostalo stanovništvo čine doseljenici iz mnogih evropskih zemalja, iz Afrike i stari Baski. Prosječna naseljenost Francuske je mnogo manja od naseljenosti u zapadnoj Evropi. Sada u Francuskoj na kvadratnom kilometru površine živi 113 stanovnika. Stanovništvo je veoma neravnomjerno razmješteno. Tako u tri veća grada i njihovoj okolini (Pariz, Marseille i Lyon) živi više od trećine ukupnog stanovništva zemlje. Dobro je naseljeni zapadni i sjeverni dio Francuske. Najmanje je naseljeni planinski predjeli na jugu i jugoistoku, Centralni masiv i Korzika. Većina Francuza živi u gradovima. Gotovo tri četvrtine stanovništva zemlje danas živi u gradskim naseljima.
Domorodačko stanovništvo čine: Flamanci na krajnjem sjeveru, Bretonci u Bretanji, Baskijci na jugozapadu, Katalonci na istočnim Pirenejima, Elzašani u Elzasu i Korzikanci na Korzici. Ne znaju se tačni podaci o manjinama, jer je pojam "etnička manjina" gotovo nepoznat u Francuskoj. Naime, još od Francuske revolucije država primjenjuje "zakon tla" (droit du sol), koji kaže da su prebivalište i etnički identitet nerazdvojni, tj. onaj ko živi u Francuskoj automatski je Francuz. Etničke manjine su kroz historiju asimilirane na sve načine, i to vrlo uspješno. Tek je nedavno, i to pod pritiskom Evropske Unije, Francuska dala važnija prava etničkim manjinama.
Jezik
Službeni jezik je francuski, ali postoji više lokalnih jezika: baskijski, bretonski, katalonski, korzički, flamanski, njemački (elzaški), oksitanski. Francuska vlada i školstvo tek su odnedavno dopustili njihovo korištenje. Regionalni se jezici danas uče u nekim školama, ali francuski ostaje jedini službeni jezik, kako na lokalnoj tako i na državnoj razini.'Religija
Glavna vjera u Francuskoj je katoličanstvo. Više od 80% stanovnika se izjašnjava kao katolici,
ali to je zapravo samo tradicionalna vjerska pripadnost, jer najveći dio ljudi uopće ne drži katoličkih obreda, s obzirom da je Francuska još od Francuske revolucije vrlo svjetovna zemlja. Ipak, ona sadrži Lourdes, možda najslavnije katoličko mjesto hodočašća na svijetu.
Islam se u zadnjih pedeset godina jako proširio Francuskom zbog muslimanskih doseljenika iz bivših kolonija u sjevernoj Africi. Danas oko 9% stanovništva Francuske prakticira islam. Protestantizam se znatno smanjio nakon progona u 16. i 17. vijeku, pa protestanti danas čine samo 2% stanovništva. Jevreji čine samo 1% stanovništva, ali to je čak jedna trećina ukupnog broja Jevreja u Evropi. Jevrejska je zajednica oduvijek igrala vrlo važnu ulogu u Francuskoj, kako ekonomski tako i kulturno.
Obrazovanje
Kao i u skoro svim ostalim evropskim zemljama školovanje je obavezno. Djeca mogu pohađati nastavu u školama, kod kuće ili učiti samostalno. Za sada ima oko 10.000 djece i mladih koja ne pohađaju ni jedan od navedenih vidova nastave. Školstvo Francuske podijeljeno je na predškolsko (Maternelle), osnovnu školu (école élémentaire), ostale škole (collège, lycée), srednju školu i fakultet.
Kultura
Francuska kultura dala je ogroman doprinos čitavom evropskom naslijeđu. Na tlu Francuske stvoren je ogroman broj dijela koja se ubrajaju u najvrijednija ostvarenja evropske i svjetske kulturne baštine. Od srednjeg vijeka do savremenog trenutka skoro svi umjetnički stilovi imaju reprezentativne predstavnike u Francuskoj. Mnogi od njih su i nastali u Francuskoj i proširili svoj uticaj van njenih granica. Počev od [[arhitektura|arhitekture, slikarstva, kiparstva, muzike, književnosti do visoke mode i dizajna, Francuska, kolijevka obrazovanja, sa pravom drži prima jedne od kulturnih prijestolnica planete.
Među brojnim velikanima i genijima, spomenimo samo nekolicinu:
arhitekt Le Corbusier
izumitelj André-Gustave Citroën
filozofi: Calvin, Descartes, Pascal, Sartre, Rousseau, Voltaire
fizičari: Becquerel, de Coulomb, André Marie Amperé
kemičari: Lavoisier, Louis Pasteur, bračni par Marie i Pierre Curie
kipar Rodin
književnici: Prudhomme, Lamartine, La Fontaine, Dumas otac, Dumas sin, de Saint-Exupéry, Verne, Rousseau, Camus, Gide, Stendhal, Flaubert, France, Ionesco, Nostradamus, Rabelais, Hugo, Balzac, Baudelaire, Rimbaud, Zola, Prévert, Molière i Proust
redatelji: Truffaut i Godard
skladatelji: Debussy, Berlioz, Ravel ,Bizet ,François Couperin,Camille Saint-Saëns.
slikari: Braque, Cézanne, Corot, Courbet, Degas, Delacroix, Duchamp, Gauguin, Manet, Matisse, Monet, Renoir i Toulouse-Lautrec
Književnost
Francuska književnost smatra se jednom od najbogatijih i najraznolikijih književnosti, najznačajnija zbog svog istraživanja ljudskog društva i pozicija individualca u društvu. Francuska književnost reflektira kulturnu i političku historiju Francuske. Do Francuske revolucije 1789, Francuska je imala društveno uređenje prema klasnom statusu, sa pravilima koja su određivala kako se pripadnici jedne klase trebaju odnositi prema članovima druge klase. Pogled kulture i društva slijedio je hijerarhijsku strukturu društva, uključujući i književne žanrove i stilove. Hijerarhija žanrova imala je epiku na vrhu, a prozne žanrove, kao romane, na dnu. Nekoliko francuskih klnjiževnika je dobilo Nobelovi nagradu:
Muzika
Francuska ima dugu i bogatu muzičku tradiciju. Kroz ranije faze razvoja muzike, francuski su kompozitori ostavili velik trag na razvoju klasične muzike, dok je u savremenom periodu Francuska ponudila nekoliko značajnih imena popularne muzike. Francuska klasična muzika dugo je bila u sjeni talijanske i njemačke. Iako je francuski barok ponudio imena poput Jeana-Baptistea Lullyja, jednog od pionira opere, ili Marca-Antoinea Charpentiera, preludij čijeg je Te Deuma jedno od najprepoznatljivijih djela današnjice, dvorska muzika poticana na raskošnom dvoru Louisa XIV. nije se uspjela nametnuti u odnosu na onu svojih susjeda. Izvjesni renome postigao je i Jean-Philippe Rameau, jedan od kompozitora kasnog baroka, dok je François Couperin bio glavni predstavnik rokokoa u Francuskoj. Klasicizam je donio konačni krah dominacije talijanske muzike, no u Francuskoj nije imao značajnog odjeka. Francuska se na sceni klasične muzike u cijelosti etablira u periodu romantizma, kada se estetski duh tog pokreta masovno širi cijelom Evropom.
U 20. vijeku došlo je do brzog prodora popularnih žanrova, poput jazza, rocka i popa. Vrlo brzo, formirao se specifičan muzički žanr, poznat kao chanson française. Najznačajniji interpretatori šansona bili su Édith Piaf i Charles Aznavour. Francuski umjetnici ostavili su i značajan trag na polju elektronske muzike, ponudivši nekoliko pionirskih autora tom žanru. Jean-Michel Jarre je već tokom 70-ih godina etablirao žanr i ostvario međunarodnu karijeru, dok je David Guetta tokom 2000-ih postao jedan od najpopularnijih svjetskih muzičara. Globalnu slavu i popularnost tokom 2000-ih godina dostižu i elektronski dueti Daft Punk i Air, potonji koji je sarađivao i na nekoliko soundtrackova filmske muzike.
Gastronomija
Sistemski uzgoj domaćih životinja, peradi i ribe, poboljšana obrada zemlje te kultura sira i vina sačuvana od antičkoga doba, stvorili su iz italijanske kuhinje svojevrsno umjetničko djelo, koje je Katarina Medici prenijela u Francusku. Gastronomija razvijena na toj osnovi proslavila je francusku kuhinju u svijetu. Asimilacijom vrsnih jela i iz drugih evropskih zemalja francuska gastronomija je stvorila u 19. vijeku tzv. Internacionalnu kuhinju'', koja je pridonijela homogenizaciji ukusa klasifikacijom jela i vina.
U francuskim jelima rijetko ima masti, a nikada nema zaprške. Jela se zamašćuju maslacem ili uljem, a i to se uklanja sa jela ako je masnoća prevelika. Druga karakteristika francuske kuhinje je u raznovrsnosti jela. Po svom geografskom položaju Francuska je najpotpunija cjelina u pogledu ljudske ishrane u Evropi. Francuska prehrana je bogata vitaminima i vlaknima, što je od velike koristi za probavu. Još je jedna važna odlika francuske kuhinje njeno bogatstvo raznim umacima - postoji više od 3.000 patentiranih umaka u Francuskoj. Oni čine hranu bogatom i ukusnom. S druge strane, mlijeko i mliječne proizvode teško je zapaziti na tipičnoj francuskoj trpezi. Jedini izuzetak tom pravilu je poznati francuski sir. Francusko je vino često korišteno, i kao sastojak u pripremi raznih jela.
Praznici
Također pogledajte
Francuski jezik
Francuzi
Francuska revolucija
Pariz
La Marseillaise
Julska revolucija
Reference
Vanjski linkovi
Elizejska palača - službena stranica predsjednika
Predsjednik vlade - službena stranica vlade
Assemblée Nationale - francuski parlament
Sénat - francuski senat
Državna administracija - poveznice na razne ustanove
Virtuelle Fachbibliothek Romanischer Kulturkreis - Vifarom
Države članice NATO-a
Države svijeta
Francuska
Mediteranske države
Države francuskog govornog područja
Države članice Vijeća Evrope |
1057 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Andora | Andora | Andora (), službeno Kneževina Andora (), kneževina je u jugozapadnoj Evropi smještena u istočnim Pirinejima između Francuske i Španije. Andora je jedna od najmanjih država u svijetu i kontinentalna država jer nema izlaz na more ili okean. Ukupna površina je 468 km2. Glavni grad je Andora la Vella.
Historija
Prema jednoj legendi, Karlo Veliki je poveljom dodijelio zemlju Andorcima kako bi nagradio njihovu borbu protiv Maura. Kontrola nad teritorijom prešla je u ruke urhelskog grofa, koji ju je prodao urhelskom biskupu. Biskup je, u bojazni da će grof zatražiti zemlju nazad, potpisao ugovor o zajedničkom suverenitetu s gospodarom Caboeta. Kasnije se Arnalda, gospodarica Caboeta, udala za vikonta Castellbòa, a njihova kćerka i nasljednica Ermesenda u 13. stoljeću za foavskog grofa Rogerija Bernarda II. U 15. stoljeću foavski grof Gaston IV oženio je buduću navarsku kraljicu Eleonoru, te se tako dio suverenstva nad Andorom ujedinio s navarskom krunom. Godine 1589. navarski kralj Henrik III naslijedio je francusku krunu, te je on svoj dio suvereniteta nad Andorom ujedinio s francuskom krunom. Po ukidanju monarhije u Francuskoj, šef države je ostao knez Andore, te je stoga predsjednik Francuske i danas knez Andore zajedno s urhelskim biskupom.
Dva vladara (jedan svjetovni i drugi crkveni) često su se sukobljavali oko prava prvenstva nad dolinom. 1278. konflikt je razriješen uspostavljanjem podijeljenog suvereniteta nad Andorom koja je proglašena zajedničkom kneževinom foavskog grofa i urhelskog biskupa. To je učvrstilo teritoriju ove male kneževine.
U periodu između 1812. i 1814. godine, Francusko carstvo anektiralo je Kataloniju i podijelilo je na četiri departmana. Andora je također pripojena i ušla je u sastav jednog od departmana.
14. jula španska vojna policija ulazi u Andoru i zauzima je, ali vrlo brzo biva odbijena prema Barceloni, a nešto kasnije i prema Madridu, da bi najzad završila u izgnanstvu u Portugala.
Između jula 1936. i juna 1940, jedan francuski vojni odred biva upućen u Andoru kako bi spriječio poguban uticaj Španskog građanskog rata i Frankove Španije. Juni 1940. je mjesec kapitulacije Francuske u Drugom svjetskom ratu.
25. septembra 1939. Andora je bila primorana da potpiše mirovni sporazum sa Njemačkom jer nikada prije toga nije ratifikovala Versajski mirovni ugovor, što ju je, u čisto pravnom pogledu, ostavilo u ratu sa Njemačkom. Kneževina je uspjela da očuva neutralnost tokom cijelog Drugog svjetskog rata.
Uzevši u obzir njenu relativnu izolovanost, Andora je ostala na margini evropske historije, sa pokojim vezama sa Francuskom i Španijom. Pa ipak, u novije vrijeme njen turizam bilježi uspjeh, baš kao što su razvoj saobraćaja i telekomunikacija izvukli zemlju iz izolacije. Njen politički sistem je osjetno modernizovan 1993.
Vlada
Andora je kneževina s izvršnom vlašću odvojenom od zakonodavne. Prema ustavu, zajednički državni poglavari su francuski predsjednik i španski biskup iz Urgela koji nose titulu kneza, ali su njihove nadležnosti ograničene. Stvarna vlast leži u rukama izabranih zastupnika i sudaca.
Političke podjele
Andora je podijeljena na sedam okruga, poznatih kao parròquies (jednina parròquia):
Andorra la Vella
Canillo
Encamp
Escaldes-Engordany
La Massana
Ordino
Sant Julià de Lòria
Geografija
S obzirom na to da je smještena na planinskom masivu istočnih Pirineja, reljef Andore se uglavnom sastoji od planina prosječne visine 1997 metara, dok je najviši vrh Coma Pedrosa na 2946 metara. Planine su razdvojene sa tri uske doline koje obrazuju slovo Y, i sustižu se u jednoj dolini koja prati glavni tok rijeke Valira koja teče prema Španiji (na najnižoj tački Andore, na svega 870 metara nadmorske visine).
Klima Andore je vrlo slična klimatskim prilikama njenih susjeda, s tim što visoka nadmorska visina znači i više sniježnih padavina zimi i nešto svježija ljeta.
Privreda
Andora je iskoristila svoj planinski položaj za uspješan razvoj zimskog turizma. Povoljni porezi i carine su također pridonijeli razvoju države.
Stanovništvo
Andora ima 84.082 stanovnika. Od tih, samo 30% su Andorske nacionalnosti, dok su 61% Španci, 6% Francuzi i 3% ostali. Prema religiskoj pripadnosti 94,2% su rimokatolici, 0,4% židovi,0,3% jehovini svjedoci, 0,2% protestanti, ostali 4,9 %.
Kultura
Također pogledajte
Note i reference
Vanjski linkovi
Andorra.ad - Glavni portal
Govern d'Andorra - Zvanični vladin site (na katalanskom)
Andorra Online - Andora u temama
Andorra-Intern - Informacije o Andori
Andorra Banknotes
Slike Andore
CIA - The World Factbook -- Andorra
SoldeuOnline.com - Informacije posjetiocima Soldeu-a u Andori.
financial institutions in Andorra
Andora
Države svijeta
Države članice Ujedinjenih nacija
Kontinentalne države
Države članice Vijeća Evrope
Države i teritorije osnovane 1278.
Pireneji |
1058 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Austrija | Austrija | Austrija ( ), službeno Republika Austrija ( ), jest federacija u srednjoj Evropi sa stanovnika () Graniči sa Češkom i Njemačkom na sjeveru, Mađarskom i Slovačkom na istoku, Slovenijom i Italijom na jugu i Švicarskom i Lihtenštajnom na zapadu. Prostire se na 83.871 km2 i ima alpsku klimu. To je planinska zemlja koja je smještena unutar Alpa i kontinentalna država, jer nema izlaz na more.
Većina stanovništva govori lokalnim bavarskim dijalektom njemačkog jezika, koji je službeni jezik države. Drugi lokalni jezici jesu mađarski, hrvatski i slovenski.
Korijeni današnje Austrije datiraju još iz vremena dinastije Habsburg kada je većina zemlje bila dio Svetog Rimskog Carstva. Od vremena reformacije mnogi sjevernonjemački kneževi, prezirući autoritet cara, koristili su protestantizam kao zastavu pobune. Tridesetogodišnjim ratom, u kojem su utjecaj imali Kraljevina Švedska i Kraljevina Francuska, došlo je do uspona Pruske, a Napoleonova invazija oslabila je moć cara. Tokom 17. i 18. stoljeća Austrija je bila u mogućnosti zadržati svoju poziciju kao jedna od velikih sila Evrope. Kao odgovor na krunisanje Napoleona za francuskog kralja, Austrija se 1804. proglasila carstvom. Nakon Napoleonovog poraza Pruska se pojavila kao glavni konkurent Austrije. Austrijski poraz od Pruske u bici kod Königgratza za vrijeme Austrijsko-pruskog rata 1866. otvorio je put Pruskoj da uspostavi kontrolu nad ostatkom Njemačke. Carstvo je 1867. reformirano u Austro-Ugarsku. Nakon poraza od Francuske 1870. u Francusko-pruskom ratu Austrija je izostavljena iz formiranja novog Njemačkog Carstva. Za vrijeme Julske krize 1914, zbog atentata na austrijskog nadvojvodu Franza Ferdinanda, Njemačka se pridružila Austriji u izdavanju ultimatuma Srbiji, koji je doveo do proglašenja Prvog svjetskog rata.
Nakon raspada Habsburškog (Austro-Ugarskog) carstva 1918. Austrija je usvojila i koristila ime Republika Njemačka Austrija u pokušaju da se ujedini s Njemačkom, ali joj je bilo zabranjeno mirovnim sporazumom u Saint-Germain-en-Layeu 1919. godine. Prva Austrijska republika osnovana je 1919. Anschlussom 1938. Austriju je okupirala i anektirala nacistička Njemačka. To je trajalo sve do kraja Drugog svjetskog rata 1945, nakon čega je Njemačka okupirana od strane saveznika a Austrija obnavlja svoj bivši demokratski ustav. Državnim ugovorom 1955. Austrija je ponovo uspostavljena kao suverena država, okončavši okupaciju. Iste godine Parlament Austrije usvojio je Deklaraciju o neutralnosti, tako da je postala trajno neutralna država.
Danas je Austrija parlamentarna demokratska država koja se sastoji od devet pokrajina. Glavni i najveći grad, s više od 1,7 miliona stanovnika, jest Beč. Austrija je jedna od najbogatijih zemalja na svijetu, s nominalnim BDP-om po stanovniku 52.216 $. Ova zemlja razvila je visok standard življenja i 2014. rangirana je na 21. mjesto u svijetu po Indeksu ljudskog razvoja. Članica je Ujedinjenih nacija od 1955, pridružila se Evropskoj uniji 1995. i osnivač je OECD-a. Potpisala je Šengenski sporazum 1995. i usvojila evropsku valutu euro 1999.
Historija
Starije kameno doba
Područje Austrije bilo je naseljeno i u starijem kamenom dobu, o čemu svjedoči i jedan od najvrijednijih nalaza arheologije u Austriji tzv. Willendorfska Venera. Nastala je oko 25.000 godina p. n. e. na području današnjeg Willendorfa kod Wachaua u Donjoj Austriji. Pronađena je 1908. godine, a danas se nalazi u Prirodno-historijskom muzeju u Beču
Kelti, rimske provincije
Na području današnje Austrije keltska plemena - Ambidraven, Ambisonten, Boier, Kampi i Noriker, osnivaju kraljevstvo Noricum. Ovo kraljevstvo bilo je poznato po izvozu željeza, sve do područja današnje Italije, kao i po svojim konjima. Imali su i svoju kovnicu novca. Širenjem Rimskog carstva, kroz mirno osvajanje, pod rimskim vojskovođama i carskim sinovima Tiberijem i Druzom 15. godine p. n. e. područje današnjeg Tirola i Vorarlberga prelazi u posjed Rima. Rimljani osnivaju provincije Norikum, Panonija i Retija. Veći rimski gradovi u to vrijeme bili su : Solva - kod mjesta Wagna, Ovilava - Wels, Lauriacum - Lorch kod Ennsa, Cetium - Sankt Pölten, Vidobona - Beč, Iuavavum - Salzburg.
Srednji vijek
Nakon što su teritorij današnje Austrije osvajali Rimljani, Huni, Lombardi, Ostrogoti, Bavarci i Franci, ona dolazi pod vlast dinastije Babenberga od 10. do 13. vijeka, kad su ih naslijedili Habsburgovci. 976. godine spominje se markgrof Leopold I iz dinastije Babenberg, kao povjerenik cara Otona I. Prvo spominjanje Austrije, kao Ostarrîchi zabilježeno je 1. novembra 996. godine u ugovoru o poklonu 950 ha zemljišta, cara Otona III, biskupu od Freisinga u okolini današnje općine Neuhofen an der Ybbs u Donjoj Austriji rječima:
...in regione vulgari vocabulo Ostarrîchi in marcha et in comitatu Heinrici comitis filii Luitpaldi marchionis.
Oko 1000. godine pojavljuju se imena za Austriju, koja imaju i druga značenja, kao npr. in orientali regno, in oriente, Osterland Austria i terra orientalis. Danas većina jezika naziva Austriju tim imenom, izuzev slovačkog Rakúsko, češkog Rakousko i finskog jezika Itävalta.
Izumiranjem dinastije Babenberg, Rudolf Habsburški 1240. godine postaje prvi njemački kralj iz dinastije Habsburg, te uzima ime Rudolf I. vojvoda austrijski i štajerski. Dinastija Habsburg vladala je Austrijom sve do svog izumiranja 1780. godine, kada ju je naslijedila lotarinška dinastija pod imenom Habsburg-Lotaringija.
Austrijsko Carstvo
Raspadom Svetog Rimskog Carstva 1804. godine, Franjo II, kao poslijednji vladar tog carstva osniva Austrijsko Carstvo i uzima ime Franjo I, austrijski car. Carstvo se prostiralo na područjima današnje Austrije, Češke, Slovačke, Rumunije, Hrvatske, Slovenije, Srbije, Mađarske, sjevernih dijelova Italije, kao i dijelova Poljske, Njemačke i Bosne i Hercegovine.
Austro-Ugarska monarhija
Austrijsko Carstvo je 1867. godine podijeljeno je kao dvojna monarhija, Austro-Ugarske na austrijski i mađarski dio. Odlukom Berlinskog kongresa Austrija okupira Bosnu i Hercegovinu, koju 1908. godine anektira. Napadom Austro-Ugarske na Srbiju 1914. godine započeo je Prvi svjetski rat. Sa ukupnom površinom od 676.615 km2 Austro-Ugarska je bila druga po veličini zemlja u Evropi, a po broju stanovnika sa oko 53 miliona 1914. godine, treća u Evropi. Austro-Ugarska se raspala nakon što je izgubila Prvi svjetski rat, pa je mirovnim ugovorom u Saint-Germainu i mirovnim sporazumom u Trianonu 1918. godine, nastala Austrija u današnjim granicama, nazvana Prva Republika, sa prvim predsjednikom vlade Karlom Rennerom. 1938. godine Austriju je pripojila nacistička Njemačka.
Anschluss i Drugi svjetski rat
Krajem Drugog svjetskog rata 1945. saveznici su podijelili Austriju na četiri okupacijske zone sve do 1955, kad je stekla potpunu nezavisnost, pod uvjetom da ostane neutralna te da se odrekne težnji za ponovnim pripojenjem Njemačkoj. Dana 27. aprila 1945. proglašena je privremena vlada na čelu s Karlom Rennerom. Ta vlada proglašava uspostavljanje tzv. Druge Republike i upravlja Austrijom, s manjim promjenama, sve do prvih legitimnih izbora 1949. Nakon deset godina okupacije od Saveznika Austrija u Beču 15. maja 1955. potpisuje Austrijski državni ugovor, čime se zvanično potvrđuje austrijska nezavisnost i savezničke trupe napuštaju Austriju.
Savremeno doba
Austrija je 1995. postala članica Evropske unije, a 1999. uvela je valutu euro.
Simboli
Zastava
Zastava Austrije ima tri jednaka vodoravna polja, crvene (vrh), bijele i crvene boje. Smatra se da je zastava Austrije, uz dansku zastavu, među najstarijim nacionalnim zastavama na svijetu.
Prema legendi, zastavu je izmislio vojvoda Leopold V Austrijski (1157–1194) za vrijeme žestoke bitke tokom krstaških ratova. Nakon bitke njegova borbena odora bila je potpuno natopljena krvlju, ali je, kad je skinuo pojas, platno ispod njega bilo čisto. Pod dojmom ovog prizora usvojio je boje i raspored za svoju zastavu.
Zastavu je zapravo u 13. stoljeću oblikovao vojvoda Fridrik II Austrijski (1210–1246; poznat kao Fridrik Svadljivi), posljednji iz dinastije Babenberg. Htio je veći stepen nezavisnosti od Svetog rimskog carstva, pa je napravio novi grb: crveno polje sa srebrnom vrpcom. Najstariji prikaz nove zastave nalazi se na pečatu koji se čuva u samostanu Lilinenfeld u Donjoj Austriji, s datumom 30. novembar 1230.
Grb
Grb Austrije se kao simbol Austrije koristi od kraja Prvog svjetskog rata. Dvoglavi orao, koji je dotad predstavljao staru Austro-Ugarsku, zamijenjen je jednoglavim orlom.
Na prsima orla stari je štit Austrijskog vojvodstva, a isti uzorak poslužio je kao predložak austrijske zastave. Orao lijevom kandžom drži zlatni srp, a desnom zlatni čekić. Na prvi pogled to bi se moglo dovesti u vezu s komunističkom simbolikom, ali, kada zlatnom srpu i čekiću pridružimo zlatnu krunu na orlovoj glavi, dobijamo jedinstvo sva tri sloja austrijskog društva – radnika, seljaka i plemstva.
Slomljeni željezni okovi na orlovim pandžama simboliziraju oslobođenje Austrije od fašizma i taj detalj dodan je na grb po završetku Drugog svjetskog rata.
Himna
Land der Berge, Land am Strome () himna je Austrije od 22. oktobra 1946. Pretpostavljalo se da je melodiju komponirao Wolfgang Amadeus Mozart, ali, prema najnovijim spoznajama muzikologa, kompozicija potječe od jednog njegovog brata među masonima, Johanna Holzera. Na ovu muziku Paula von Preradović, unuka hrvatskog pjesnika Petra Preradovića, napisala je tekst.
Geografija
Austrija se proteže maksimalno u smjeru zapad-istok 575 km, a u pravcu sjever-jug 294 km. Približno 60% površine Austrije brdovito je i dio je Alpa. Na istočnoj granici prema Češkoj nalaze se obronci Karpata. Nizije su istočno i duž toka Dunava te u južnoj Štajerskoj i Gradišću, koje je na rubu Panonske nizije. Ukupno 43% površine Austrije pošumljeno je. Najniža je tačka Hedwighof u općini Apetlon u Gradišću (114 m), a najviši je vrh Großglockner u Koruškoj (3.798 m).
Najviši vrhovi
Osim Großglocknera, Austrija ima više od 900 vrhova sa visinom iznad 3.000 m. Neki veći vrhovi jesu:
Wildspitze (3.774 m)
Weisskugel (3.738 m)
Großvenediger (3.662 m)
Hinterer Brochkogel (3.628 m)
Hintere Schwärze (3.624 m)
Similaun (3.607 m)
Wiesbachhorn (3.564 m)
Rainerhorn (3.560 m)
Rijeke
Najveći dio Austrije, približno 80.566 km2, pripada slivu Dunava, a samo mala područja na zapadu pripadaju slivu Rajne (2.366 km2), te na sjeveru slivu Labe (918 km2).
Ostale veće rijeke u Austriji jesu Lech, Isar, Inn, Salzach, Traun, Enns, Ybbs, Erlauf, Pielach, Traisen, Wienfluss, Fischa, Große Mühl, Kleine Mühl, Rodl, Aist, Kamp, Göllersbach, Rußbach, Thaya, Mura i Lainsitz.
Jezera
Najveće jezero u Austriji jest Nežidersko u Gradišću. Austriji pripada 77% jezera, a ostatak pripada Mađarskoj. Drugo najveće jezero jest Attersee (46 km2) u Gornjoj Austriji, te Traunsee (24 km2). Austriji pripada i manji dio Bodenskog jezera na tromeđi s Njemačkom i Švicarskom. Tačna granica između država na Bodenskom jezeru nije definirana. Osim njih, posebno za turizam, važna su jezera u Koruškoj: Vrpsko, Milštatsko jezero, Osojsko i Bijelo. Druga poznatija jezera jesu Mond i Wolfgang.
Nacionalni parkovi
Od sedam nacionalnih parkova četiri zaštićuju austrijske alpske regije, a tri zaštićuju vode. Daleko najveći park jest Visoke Ture (1.856 km2). To je i najveći nacionalni park u srednjoj Evropi. Nacionalni parkovi Nežidersko jezero-Seewinkel i Dolina Thaye protežu se s obje strane granice s Mađarskom, odnosno Češkom.
Klima
Najveći dio Austrije nalazi se u umjerenoj klimatskoj zoni, gdje preovladavaju vlažni zapadni vjetrovi. S gotovo tri četvrtine teritorije države gdje dominiraju Alpe, dominantna je alpska klima. Na istoku, na području Panonske nizije i duž doline Dunava, većinom se iskazuju osobine kontinentalne klime s manje padavina od alpskih područja. Iako je zimska prosječna temperatura u Austriji dosta niska (−10 do 0 °C), ljetne temperature mogu dostizati dosta visoke vrijednosti, s prosječnim temperaturama iznad 20 °C, dok je najviša izmjerena temperutura bila u augustu 2013. (40,5 °C).
Prema Köppenovoj klasifikaciji, Austrija ima sljedeće klimatske tipove: okeansku (Cfb), vlažnu kontinentalnu (Dfb), subalpsku/subpolarnu (Dfc), alpsku (ET) i polarnu (EF) (na samim vrhovima planina). U Austriji se ponekad javljaju izuzetno hladne i oštre zime, međutim većina zimskih perioda je približno hladna kao i u drugim sličnim klimatskim zonama, poput južne Skandinavije ili istočne Evrope. Također, na višim nadmorskim visinama ljeta su znatno hladnija nego u dolinama i na manjim visinama. Subpolarna i polarna klima javlja se na alpskim vrhovima te je tamo znatno toplije zimi nego u drugim predjelima s istom klimom, djelomično iz razloga što je ovaj dio Evrope pod znatno većim utjecajem okeanske klime.
Politika
Po austrijskom Ustavu iz 1920. te dopunama iz 1929. Austrija je federalna, parlamentarna demokratska republika, koja se sastoji od devet saveznih pokrajina. Ustav je ponovo stupio na snagu nakon završetka Drugog svjetskog rata 1945.
Aktivno pravo glasa na izborima u Austriji imaju sve osobe :
koje sudržavljani Austrije.
koje na dan izbora imaju napunjenih 16 godina. (Do 2007. starosna granica bila je 18 godina.)
Pasivno pravo glasa imaju sve osobe koje na dan izbora imaju napunjenih 18 godina, osim ako nisu izuzete iz prava na glasanje.
Predsjednik
Šef države je predsjednik, koji se bira direktno na izborima svakih šest godina. Po austrijskom Ustavu, mandat se predsjedniku može samo jednom produžiti, sa narednih šest godina. Predsjednik ima funkciju proglašavanja i mogućnost raspuštanja vlade, savezne skupštine, kao i pokrajinskih skupština, glavni je zapovjednik oružanih snaga Austrije, kao i službeni predstavnik Austrije na međunarodnom nivou. Sadašnji predsjednik Austrije je Alexander Van der Bellen, kao nezavisni kandidat izabran je na izborima 2016.
Skupština
Austrijska skupština sastoji se od dva doma:
Državno vijeće (njem:Nationalrat) sastoji se od 183 zastupnika, koji se biraju na direktnim i tajnim izborima svakih pet godina. Do 2007. godine mandat u skupštini trajao je četiri godine. Skupština donosi najvažnije zakone, te je za njihovo usvajanje potrebna, obično apsolutna većina (najčešće dvotrećinska). Za ulazak u skupštinu postavljena je granica od 4%. Glasovi partija, koje osvoje manje od 4%, dijele se partijama sa većim procentualnim udjelom. Državnim vijećem predsjedavaju tri predsjednika koji se biraju iz redova tri najjače partije.
Savezno vijeće (njem:Bundesrat) Članovi se biraju iz pokrajinskih skupština. Savezno vijeće ima pravo veta na odluke, koje se u državnom vijeću, može pobiti. Samo u iznimnim slučajevima, ako su prava pokrajina ugrožena, savezno vijeće ima apsolutno pravo veta. Politički kritičari, zbog zastupanja partijskih interesa zastupnika, a ne interesa pokrajina, često smatraju ovo vijeće nepotrebnim.
Vlada
U Austriji je vlada, pored predsjednika države najviši organ uprave. Članovi vlade su predsjednik vlade (njem:Bundeskanzler), potpredsjednik vlade (njem:Vizekanzler) i savezni ministri.
Predsjednik vlade
Predsjednika vlade postavlja predsjednik države, uobičajeno ga predlaže nakon izbora, najjača partija u parlamentu, mada to nije pravilo. Vlada predlaže predsjednika vlade, predsjedniku i on predlog može također odbiti. Predsjednik države ima ovlasti, da na osnovu prijedloga vlade, raspusti skupštinu te raspiše nove izbore. Predsjednik vlade je primus inter pares u vladi, predlaže i otpušta ministre, mada nema ovlasti mješanja u resor pojedinog ministarstva.
Nakon izbora u septembru 2008. godine, te nakon 56 dana pregovaranja, SPÖ je ušao u koaliciju sa ÖVP, te je za predsjednika vlade izabran Werner Faymann, a za potpredsjednika, Josef Pröll, član ÖVP.
Ministarstva
Austrijska vlada, izabrana na izborima 2008. godine, ima četrnaest članova, uključujući predsjednika i potpredsjednika vlade. Broj članova je promjenljiv, te je u zavisnosti od pojedine vlade. Potpredsjednik vlade Josef Pröll obavlja i funkciju ministra financija.
Političke partije
Stranka slobode Austrije (FPÖ)
JETZT - Popis Pilz (JETZT)
Austrijska narodna stranka (ÖVP)
NEOS - Nova Austrija i Liberalni forum (okuplja Liberalni forum (LIF) i Mladi liberali Austrije ( JuLis ))
Socijaldemokratska stranka Austrije (SPÖ)
Izbori u Austriji
Izbori za Evropski parlament
Austriju zastupa u Evropskom parlamentu 18 predstavnika, koji se biraju svakih pet godina na izborima. Birači glasaju za biračke liste političkih partija, te mogu i direktno svoj glas dati kandidatu na izabranoj listi političke partije. Od 2009. godine Austriju će predstavljat 17 predstavnika.
Na izborima za Evropski parlament održanim 8. juna 2009. godine u Austriji, pobijedila je Narodna partija Austrije (ÖVP) sa 29,8% i 6 predstavnika u parlamentu. Na drugom mjestu je Socijalistička partija Austrije sa 23,9% i 5 predstavnika
Predsjednički izbori
Izbori za predsjednika Austrije 2016. godine, održali su se 24. aprila 2016. godine, dok je drugi krug izbora održan 22. maja 2016. godine. Za izbore se u prvom krugu prijavilo šestoro kandidata i to Irmgard Griss, Norbert Hofer, Rudolf Hundstorfer, Andreas Khol, Richard Lugner i Alexander Van der Bellen. Zbog neregularnosti izbora, na zahtjev FPÖ, izbori su poništeni, a ponovljeni drugi krug održan je 4. decembra 2016. Izabrani kandidat je trebao biti svečano biti proglašen polaganjem zakletve 8. jula 2016. Ovo su bili 13-i direktni predsjednički izbori u Austriji nakon Drugog svjetskog rata. Nakon predsjedničkih izbora 1951. godine ovo su bili izbori sa najviše prijavljenih kandidata. U drugom krugu sa najviše osvojenih glasova kvalifikovali su se Norbert Hofer i Alexander Van der Bellen. Nakon prebrojavanja svih glasova pobijedio je Alexander Van der Bellen sa 50,3 % osvojenih glasova. U ponovljenim izborima pobijedio je Alexander Van der Bellen sa 53,7 % osvojenih glasova.
Vojska
Austrijska vojska (njem: Österreichisches Bundesheer ) je regularna vojska Austrije, koja po članu 79 par. 1 Ustava ima zadatak vojne odbrane zemlje. Vojsku čini oko 35.000 regularnih vojnika i oko 30.000 milicionera uključenih u miliciju. Opremljena je sa oko 9000 vozila i 150 aviona i helikoptera. Kao kopnena zemlja bez izlaza na more, Austrijska vojska u svom sastavu nema Vojnu mornaricu.
Zapovjednik Austrijske vojske je de facto predsjednik Austrije, dok stvarnu (de iure) komandu ima ministar odbrane. Trenutni ministar odbrane je Hans Peter Doskozil, a zapovjednik Generalštaba je general Othmar Commenda.
Služenje vojnog roka u Austriji je obavezno za sve podobne muškarce od 17 godina. Služenje je moguće kao služenje u oružanim snagama u trajanju od 6 mjeseci, te kao civilno služenje u raznim humanitarnim organizacijama u trajanju od 9 mjeseci. Osim toga moguće je služenje u raznim inozemnim međunarodnim oranizacijama, muzejima, koje za cilj imaju obilježavanje holokausta.
U Austriji će se 20. januara 2013. održati referendum, na osnovu čijih rezultata će se odlučiti o ukidanju redovnog služenja vojnog roka i uvođenje profesionalne vojske u Austriji.
Političke podjele
Austrija je savezna republika i dijeli se na devet saveznih pokrajina. Podjela na pokrajine je definirana međunarodnim standardom ISO 3166-2:AT. Pokrajine su podijeljene na okruge i statutarne gradove. Okruzi su podijeljeni na gradove, općine i općine sa tzv. markt statusom.
* inkl. statutarne gradove
Regionalne podjele
Austrija je regionalno po NUTS normama Evropske unije podijeljena na 3 regije nivoa NUTS-1: Istočnu, Južnu i Zapadnu Austriju, zatim na 9 regija drugog nivoa NUTS-2, 35 regija trećeg nivoa NUTS-3, te na 2093 općine, koje se grupišu kao LAU-2.
Privreda
Austrija ima razvijenu tržišnu privredu i visok životni standard. Njeguje dobre veze sa privredama Evropske Unije, pogotovo s Njemačkom. Članstvo u EU privuklo je strane investitore, koje posebno privlači položaj Austrije između sadašnjih i budućih članica EU.
Sporiji ekonomski rast u obližnjoj Njemačkoj i općenito u svijetu usporio je ekonomski porast na 1.2% u 2001. godini.
Nacionalna banka Austrije
Nacionalna banka Austrije (njemački: Oesterreichische Nationalbank (OeNB)) jest centralna banka Austrije i kao takva sastavni dio Evropskog sistema centralnih banaka (ESCB) i eurozone. Između ostalog, Nacionalna banka Austrije doprinosi donošenju odluka o monetarnoj i ekonomskoj politici u Austriji kao i unutar eurozone. U skladu sa Saveznim zakonom o nacionalnoj banci, OeNB je akcionarsko društvo. S obzirom na svoj status centralne banke, njen status se uređuje i nizom drugih posebnih odredbi, kako je propisano Zakonom o Nacionalnoj banci. Kapital banke OeNB iznosi 12 miliona eura a jedini akcionar je savezna vlada Austrije. Kao predstavnik savezne vlade, savezni ministar finansija ostvaruje prava akcionara u ime vlade. Od maja 2010. godine kapital banke u potpunosti drži austrijska vlada. Prije toga, polovina kapitala nacionalne banke nalazila se u vlasništvu organizacija poslodavaca i zaposlenih kao i banaka i osiguravajućih korporacija.
Poljoprivreda
17,5 % površine Austrije su njive, 0,8% voćnjaci i vinogradi i 24,3 % travnjaci i pašnjaci.
Glavne kulture su: ječam, pšenica, kukuruz, šećerna repa, krompir . U stočarstvu je najznačajnije govedarstvo a na planinskim pašnjacima ovčarstvo. Osim govedarstva i ovčarstva, značajno je i svinjogojstvo i peradarstvo. Razvijeno je i voćarstvo i vinogradarstvo
Šumarstvo
Austrija ima 3,6 miliona ha šuma. U austrijskim šumama prevladavaju četinjače 80% (smrča i ariš), a drugdje je bukva.
Rudarstvo i energetika
Austrija ima rudno bogatstvo prije svega željeznu rudu, magnezij, grafit i kamenu so.
Energetika
Nešto manje od 60% električne energije u Austriji dobija se iz hidroelektrana na Dunavu, kao i nekoliko reverzibilnih hidroelektrana.
Saobraćaj
Smještena na strateškom položaju u središtu Mitteleurope (srednje Evrope), Austrija je raskrižje puteva i razmjene između istoka i zapada; cestovna i željeznička mreža, sa čvorištima u Beču, Grazu i Linzu, dobro je razvijena i uklopljena u mreže ostalih evropskih zemalja. Riječni se promet odvija Dunavom, a glavne luke su Beč i Linz. Najveća zračna luka je Schwechat blizu Beča. Austrijom prolaze naftovodi i plinovodi kojima se isporučuju energenti širom evropskog teritorija.
Stanovništvo
Republika Austrija je država sa vrlo niskim natalitetom, te sve starijim stanovništvom. Natalitet je brzo opadao od 1964. godine, tako da je 1975. prvi puta broj umrlih (mortalitet) premašio broj rođenih (natalitet). Smanjila se i veličina obitelji tako da austrijske obitelji u prosjeku imaju jedno dijete. U zadnja dva desetljeća Austrija bilježi lagan porast stanovništva što je posljedica doseljavanja. Po podacima od 1. januara 2017. u Austriji je živjelo 8.772.865 stanovnika.U Austriji živi 91% Austrijanaca i 9% stranaca, ponajviše iz Turske, Srbije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Poljske i Njemačke.
Prirodni priraštaj
Jezik
Po članu 8 Ustava Austrije iz 1920. godine, službeni jezik u Austriji je njemački jezik. Austrijska varijanta njemačkog jezika je maternji jezik oko 98% od ukupnog broja austrijskih državljana. Razlika tzv. austrijskog njemačkog, sastoji se u riječima, koje su karakteristične u upotrebi na području Austrije, različitim gramatičkim pravilima, kao i korištenjem riječi koje su u njemački jezik ušle iz jezika susjednih naroda (slovenskog, mađarskog i italijanskog jezika). U području Gradišća i Koruške, službeni jezik je pored njemačkog, hrvatski i slovenski, na kojim se jezicima, može odvijati dvojezična nastava u školama, izdavati dokumenti, obilježavati zvanične državne institucije i prometne oznake. U nekim općinama Gradišća je romski jezik priznat kao službeni jezik.
Religija
U Austriji je službeno priznato dvanaest religija i religioznih zajednica. Za službeno priznanje od strane države potrebno je priznanje, zahtjevom zatražiti od Ministarstva školstva i kulture. Nakon ispunjavanja preduvjeta, religioznoj se zajednici priznaje status, čime zajednica ostvaruje određene prednosti i povlastice, koje joj država garantira i potpomaže. Uslovi za prihvatanje državno priznate religiozne zajednice su između ostalog:
broj članova, koji bi trebao prelaziti 16.000 članova,
pozitivan odnos zajednice prema državi i društvu,
obavezivanje zajednice na sprječavanju psihičkog uticaja na razvoj zajednice, te
kontrola finacijskih sredstava zajednice, koja ne bi trebala biti korištena samo u religiozne svrhe.
Ispunjavanjem ovih uslova i dobijanjem statusa, religiozna zajednica ima pravo na:
organizovanje nastave religije i njeno financiranje od strane državnih organa,
oslobađanje od obaveze plaćanja poreza na zemljište,
pravo na postavljanje svećenika u vojsci, stručnom savjetu državne televizije ORF i dušebrižnika u bolnicama, kao i
zaštitu crkvenog osoblja od progona, zbog propovijedanja u smislu tokova i pravila zajednice,
1 Broj članova zasnovan na popisu stanovnistva 2001. godine 2 Broj na osnovu podataka iz 2007. godine
Imigracija
Kultura
U Austriji su rođeni mnogi slavni kompozitori, među ostalima Mozart, Johann Strauss otac i sin, Schönberg, Webern i Berg.
Treba spomenuti i slavne fizičare Boltzmanna i Schrödingera, filozofe Wittgensteina i Gödela, psihoanalitičara Freuda, pisca Musila i slikara Klimta.
Književnost
Austrijska književnost je književnost stvarana u Austriji, koja je uglavnom, mada ne isključivo, pisana na njemačkom jeziku. Neki naučnici govore o austrijskoj književnosti u užem smislu od 1806. godine, kada je Franc II raspustio Sveto rimsko carstvo i osnovao Austrijsko carstvo. Mnogo liberalnija definicija obuhvata sve književne radove napisane na teritoriji današnje i historijske Austrije, posebno kada su u pitanju autori koji su pisali na njemačkom jeziku. Tako je historija austrijske književnosti u sedam tomova autora Herberta Zemana i Frica Petera Knapa naslovljena Istorija književnosti u Austriji. Mora se uzeti u obzir da je austrijska književnost u tjesnoj vezi sa njemačkom književnošću, a granica između njemačke i austrijske književnosti je ta što je austrijska književnost porozna, zbog bogatih i kompleksnih kulturnih razmena
Sport
S obzirom na brdoviti teren, alpsko skijanje je istaknuti sport u Austriji te je izuzetno vrijedna za gospodarski rast zemlje.Slični sportovi kao što su snowboarding je također su vrlo popularan. Austrijski sportaši: Annemarie Moser-Pröll, Franz Klammer, Hermann Maier, Toni Sailer, Benjamin Raich, Marlies Schild i Marcel Hirscher , Armin Kogler, Andreas Felder, Ernst Vettori, Andreas Goldberger, Andreas Widhölzl, Thomas Morgenstern i Gregor Schlierenzauer
Gastronomija
Austrija je poznata i po svojoj kuhinji, a neki od specijaliteta su: Tirolske okruglice od slanine (Tiroler Speckknödel), Bečka salonska plućica (Wiener Salonbeuschel), Pržolica s lukom (Zwiebelrostbraten), Bečka kuhana govedina (Wiener Tafelspitz), Saće (Buhteln), Savijača od jabuka (Apfelstrudel), carski drobljenac (Kaiserschmarrn), Salzburški žličnjaci (Salzburger Nockerln), Germknedle (Germknödel)
Obrazovanje
Osnovno i srednje obrazovanje
Historija
U prošlosti je obrazovanje bilo privilegija visokih slojeva društva i zadaća vjerskih institucija i monaha, koji su podučavali ljude. 1774. godine potpisivanjem prvog Školskog pravilnika, Maria Theresia postavlja osnovu austrijskog školskog sistema, koji se širi carstvom i u svojim načelima ostaje nepromijenjen do danas. Pravilnik određuje šestogodišnje obavezno školovanje, upotrebu istovjetnih udžbenika i reguliranje obrazovanja učitelja. Prestolonasljednik Joseph II reformira školstvo i gradi škole. Franz Joseph I 1848. godine formira prvo Ministarstvo javnog školstva, koje 1849. prerasta u Ministarstvo kulture i obrazovanja, danas Savezno ministarstvo obrazovanja, znanosti i kulture. Kasnijim reformama 1869. godine, školska obaveza se sa šest produžava na osam godina, smanjuje se broj učenika u razredima, obrazovanje konačno prelazi u nadležnosti države i regulira se obrazovanje djevojčica, koje po drugačijem programu, apsolviraju osmogodišnje školovanje. Međutim, prva Ženska gimnazija bit će otvorena tek 1892. godine. Od 1901. bit će dozvoljeno da djevojke posjećuju neke fakultete. 1918. godine sekretar za obrazovanje pri Ministarstvu, Otto Glöckel, provest će značajnu reformu školstva, koja je na snazi i danas, da svako dijete, neovisno o polu i socijalnom statusu, treba imati optimalno obrazovanje. 1927. godine uvodi se viša osnovna škola za djecu od 10 do 14 godina. 1932. godine stupaju novi planovi na snagu. Tih godina već su 30% učenika djevojčice, a 5% nastavnog osoblja čine žene, uprkos činjenici da se učiteljice nisu smjele udavati. U vrijeme nacizma, nakon 1938. godine, mogućnosti obrazovanja, naročito djevojkama, su ograničene. Školstvo je u potpunosti podređeno politiziranom i ideologiziranom sistemu, čiji je zadatak, između ostalog, širenje nacionalističkih ideja.
Sa krajem rata, pod upravom saveznih sila, u Austriji će biti zabranjeni svi prije važeći školski zakoni i planovi. Tek 1955. odlaskom saveznika, Austrija počinje sa vlastitom obrazovnom politikom, zasnovanom na starim tradicijama. 1962. godine novim odredbama, školska obaveza se produžava na devet godina. Za nastavnike je obavezno obrazovanje na Pedagoškoj akademiji. 1974. godine stupa na snagu Zakon o školstvu, koji je i danas na snazi. 1975. uvedena je koedukacija, a od 1979. se dječaci i djevojčice ne odvajaju na nastavi ručnog rada ili sporta u nižoj osnovnoj školi. 1982. ratificirana je Konvencija o uklanjanju svakog oblika diskriminacije žene. Od 1993. za učenike sa smetnjama u učenju postoji mogućnost da posjećuju integrativnu nastavu, znači zajedno sa ostalim učenicima. 2000. godine austrijski obrazovni sistem se po PISA studiji nalazi na sredini ljestvice evropskih zemalja, što nije zadovoljilo očekivanja. Od 2007. uređeno je obrazovanje nastavnika. Pedagoške akademije, Stručne Akademije, Religijski pedagoški instituti i Pedagoški instituti objedinjeni su u Pedagoške visoke škole. Ovdje se obrazuju i dalje školuju svi nastavnici, osim nastavnika viših škola, za koje je obavezno univerzitetsko obrazovanje.
Školska uprava
Zadaci Ministarstva obrazovanja su:
osnivanje škole
održavanje škole
raspuštanje škole
obrazovanje i dalje školovanje nastavnika
nostrificiranje stranih diploma
U saveznim pokrajinama Ministarstvo zastupaju Pokrajinski školski savjeti. Nadležni su za:
nadzor škola
saveznu pomoć učenicima
upravu saveznih škola i njihovih nastavnika
Školska obaveza
Nastava je obavezna za svu djecu koja u Austriji duže borave. Obaveza počinje sa septembrom one godine u kojoj dijete napuni šestu godinu starosti. Obavezno pohađanje nastave traje devet godina pohađanjem:
državne škole
privatne škole
kućne nastave ili
škole u inostranstvu.
Školsku obavezu u Austriji kao i ostalim zemljama carstva uvela je Maria Theresia još 1774. godine
Nastava maternjeg jezika
U Austriji pohađaju školu djeca i mladi iz preko 160 zemalja svijeta. Više od 10% učenika s roditeljima kod kuće govori isključivo ili djelimično neki drugi jezik osim njemačkog. Zato se za učenike, čiji su roditelji ili oni sami stranci, oganizira nastava maternjeg jezika. Nastavu nudi Ministarstvo školstva, a prisustvo nastavi je dobrovoljno. Najveći broj učenika, koji za maternji imaju neki drugi jezik, govori turskim, zatim bosanskim, hrvatskim, srpskim, albanskim i rumunskim jezikom. Nastava se nudi u obaveznim školama, a u većim gradovima i na nivou srednjih škola. U školskoj 2006/07. godini iz bečkih škola su izašli prvi đaci koji su maturirali na maternjem, turskom jeziku. Nastava maternjeg jezika se obično nudi u popodnevnim satima, sa trajanjem od najmanje dva školska sata sedmično. Učešće na nastavi se bilježi u đačkim svjedodžbama potvrdom o prisustvu ili ocjenom. Na žalost su nastavnici koji izvode ovu nastavu često prepušteni vlastitoj maštovitosti, jer su materijali koje obezbjeđuje Ministarstvo često zastarjeli i nedovoljni. Pomoć matičnih država kroz ambasade i konzularna predstavništva je zanemariva. Interes roditelja i učenika, kojima je nastava namijenjena se kreće od pasivnosti do velike zainteresovanosti. Značajan broj je onih koji ponudu prihvaćaju, svjesni značaja i prednosti poznavanja drugih, pa i "malih" jezika.
Turizam
Turizam je važan dio austrijske privrede, njezin udio je 9% u bruto domaćem proizvodu. Godine 2007., ukupan broj turističkih noćenja je otprilike ista ljeti i zimi, s vrhovima u februaru te julu i augustu.
Austrija je zauzela 9. mjesto u svijetu po turističkom prihodu, s 18,9 milijarde dolara. prema međunarodnim turističkim dolascima, Austrija je zauzela 12. mjesto s 20.08 milijuna turista.
Beč privlači najveći dio turista, i ljeti i zimi. Salzburg primi oko petine noćenja turista u odnosu na Beč, te je drugo najposjećenije odredište u ljetnim mjesecima. U zimskoj sezoni, brojna naselja u zapadnoj Austriji prestižu Salzburg po broju turističkih noćenja Sölden, Saalbach-Hinterglemm, Ischgl, Sankt Anton am Arlberg i Obertauern
Također pogledajte
Portal:Austrija
Salzburg (grad)
Salzburg (pokrajina)
Gradišće
Koruška
Štajerska
Njemački jezik
Franjo Ferdinand
Alpe
Austro-Ugarska monarhija
ERSTE fondacija
Filmska nagrada Austrijske filmske akademije
Vanjski linkovi
Službeni portal Austrije
Informacije posjetiocima
Austrijska turistička zajednica
ski Austrija
ORF-redakcija za narodne grupe
Wikipedia/bar'''
Reference
Austrija
Države svijeta
Države i teritorije osnovane 1955.
Kontinentalne države
Države članice Evropske unije
Države članice Vijeća Evrope |
1059 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Belgija | Belgija | Belgija (; ; ), službeno Kraljevina Belgija, jest suverena država koja se nalazi u Zapadnoj Evropi. Graniči sa Holandijom, Njemačkom, Luksemburgom, i Francuskom. Ukupna površina Belgije je 30.528 km2 i ima oko 11 miliona stanovnika. Glavni grad države je Bruxelles. Jedan je od osnivača Evropske unije i domaćin nekoliko službenih sjedišta EU, kao i sjedište mnogih velikih međunarodnih organizacija kao što je NATO.
Belgija se nalazi na kulturnoj raskrsnici germanske i latinske Evrope sa flamanskom zajednicom koja govori holandski jezik i predstavlja 59 % stanovništva Belgije i valonskom zajednicom koja govori francuski jezik i predstavlja 41 % stanovništva Belgije. Osim toga, tu je mala skupina stanovnika koji govore njemačkim jezikom i koji žive uglavnom na području uz njemačku granicu.
Belgija je federalna ustavna monarhija sa parlamentarnim sistemom upravljanja. Njene dvije najveće regije su holandsko govorno područje Flandrija na sjeveru i francusko govorno područje Valonija na jugu. Njemačka zajednica uglavnom naseljava istočnu Valoniju. Belgijska jezička raznolikost i povezani politički sukobi reflektiraju se kroz njenu političku historiju i složen sistem vlasti.
Historijski, područje na kojem se danas nalaze Belgija, Holandija i Luksemburg su bili poznati kao Niske zemlje. Ova regija je nazvana Belgica na latinskom jeziku nakon uspostave rimske provincije Gallia Belgica, koja je obuhvatala skoro isto područje. Od kraja srednjeg vijeka do 17. stoljeća, prostor današnje Belgije je bio prosperitetan i kosmopolitski centar trgovine i kulture. Od 16. stoljeća do Belgijske revolucije 1830. godine, kada se Belgija otcijepila od Holandije, područje Belgije je služilo kao bojno polje između mnogih svjetskih sila, uzrokujući da bude nazvana "Bojno polje Evrope". Ova reputacija je bila posebno naglašena za vrijeme dva svjetska rata.
Nakon nezavisnosti, Belgija je učestvovala u industrijskoj revoluciji a tokom 20. stoljeća imala je u posjedu mnoge kolonije u Africi. Druga polovina 20. stoljeća je obilježena rastom napetosti između Flamanije i Valonije koja je podstaknuta različitim jezikom i nejednakim ekonomskim razvojem. Ovaj kontinuirani antagonizam je doveo do nekoliko dalekosežnih reformi, što je rezultiralo tranzicijom od unitarne do federalne organizacije države u periodu od 1970. do 1993. godine. Uprkos reformama, tenzije između Flamanije i Valonije su i dalje žestoke.
Historija
U antičkom dobu Belgiju su naselila različita plemena Gala i Kelta. Rimska provincija Gallia Belgica za vrijeme cara Dioklecijana u 3. vijeku podijeljena je na provincije Belgica Prima i Belgica Secunda. U 5. i 6. vijeku naseljavaju se salijski Franci s donje Rajne. Verdunskim ugovorom 843. podijeljena je na zapadni dio koji je dobila Francuska Karla Ćelavog dok je istočni dio dobila Lotaringija Lotara I.
U 12. vijeku nagli uspon tkalačke proizvodnje pogoduje razvoju gradova Briža, Genta, Ypresa i Antwerpena. U 13. i 14. vijeku česte su pobune gradskih obrtnika protiv patricijata. U Stogodišnjem ratu (1337.-1453.) bogati se flandrijski gradovi, zbog privrednih razloga (uvoz vune), opredljeljuju za Englesku. U to doba procvata zemljom upravljaju burgundijski vojvode.
Od 1477. teritorija današnje Belgije pripada dinastiji Habsburg te ostaje u njenom posjedu i nakon borbi za burgundijsku baštinu. Sjeverni Barbant i dio sjeverne Flandrije je od 1648. godine u sastavu južnih pokrajina, a od 1714. godine, nakon Rata za špansko nasljedstvo, belgijske zemlje su ponovno austrijske. Protivaustrijsko raspoloženje odrazilo se u ustanku 1789. i proglašenju Ujedinjenih Belgijskih Država. 1797. priključena je Francuskoj Republici.
Od 1815. ujedinjena je s Holandijom u Ujedinjeno holandsko kraljevstvo na čelu s Vilimom Oranskim. Nakon izbijanja revolucije 1830. u Briselu, Belgija je proglasila nezavisnost, potvrđenu u Londonu 1831.
Iako se u prvom i drugom svjetskom ratu proglasila neutralnom, Njemačka ju je okupirala. Od 1947. sklopljen je carinska unija sa Holandijom i Luksemburgom - Benelux. Belgija učestvuje u stvaranju NATO-a 1949., Evropske zajednice za ugalj i čelik 1951., Evropske ekonomske zajednice 1957. i Evropske unije 1992.
Od 1960. povlači se iz Belgijskog Konga te vojno intervenira u njemu 1977. zajedno s francuskom vojskom. Godine 1951. kralja Leopolda III naslijedio je Baldvin. Početkom 1960-ih razgraničena su jezična područja u Belgiji. Od 1970. ozakonjene su tri zajednice (frankofonska/valonska, flamanska i njemačka), a postupna federalizacija rezultirala je autonomijom tri regije: Valonije, Flandrije i glavnog grada Bruxellesa.
Godine 1993. na prijestolje dolazi Albert II. Krajem 1990-ih i početkom 2000-ih uticajna je Liberalna stranka, u vladajućoj koaliciji sa strankama ljevice i ekološkog pokreta. Od 1999. premijer je Guy Verhofstadt koji je ponovo izabran 2003.
Geografija
Belgiju čini nizina uz obalu Sjevernog mora i Kanala, središnji brežuljkast ravnjak i gorje Ardeni na jugoistoku. Uz nisku i pjeskovitu obalu pruža se Flandrijska nizina (Vaanderen). Duž obale obrubljena je pojasom dina (visine do 30 m i širine do 2.5 km), koje od poplave mora zaštičuju polderi- isušeno močvarno područje. Polderi prelaze prema unutrašnjosti u pješčano-glinovitu (20–50 m) nizinu Flandrije, s brežuljcima visine do 150 m.
Sjeveroistočno od rijeke Schlede na poldere se nastavlja pješčani kempenski ravnjak visine do 100 m (uz rijeku Meuse). Središnji valoviti ravnjak pruža se između Schlede odnosno Flandrijske nizine na zapadu, kempenskog ravnjaka na sjeveru i dolina rijeke Meuse- Sambre na istoku. Izdiže se od 80 m na sjeveru do 200 m na jugu. Prekriven je pješčanim i glinovitim naslagama, a na jugu plodnim praporom. Jugoistočno od doline Meuse- Sambre prostire se Visoka Belgija s pješčano-vapnenačkim ravnjakom Condroz i znatno sniženim hercinskim gorjem Ardeni (najviši je vrh Botrange, 694 m). Cijelo to područje je raščlanjeno dubokim riječnim dolinama pritoka Meuse i Sambre. Na krajnjem jugoistoku pruža se brežuljkast kraj (300–450 m)- belgijski dio Lotaringije.
Klima
Belgija ima okeansku klimu; uticaj zračnih masa s Atlantika jak je u primorju i središnjem dijelu zemlje. Zime su blage i maglovite, a ljeta prohladna s rijetkim kišama. Srednja januarska temperatura snižava se od obale (4 °C) prema unutrašnjosti (0 °C u Ardenima) dok je srednja julska temperatura najviša u središnjoj Belgiji (do 22 °C), a najniža u planinskom području (14 °C). Godišnja količina padalina iznosi u primorju i središnjem dijelu 700–900 mm, a u Ardenima do 1400 mm.
Rijeke
Riječna mreža je gusta. Sve rijeke pripadaju slivu Sjevernog mora. Glavne su Schlede i Meuse (Maas) s pritocima Sambre i Ourthe. Najviši im je vodostaj zimi kada, u nizinskom dijelu, poplavljuju okolno zemljište. Velik je broj kanala koji, osim za plovidbu, služe i za navodnjavanje.
Flora
Pod šumom je oko 21% površine zemlje. Prirodni biljni pokrov očuvan je samo u Ardenima, koji obiluju hrastovim i bukovim šumama, dok u nizijskom dijelu rastu mješovite šume breze i hrasta. Crnogorične šume nastale su najčešće pošumljavanjem pustih terena.
Politika
Belgija je parlamentarna ustavna i nasljedna monarhija. Ustav je donesen 7. februara 1831. te je više puta dopunjavan. Ustavnim promjenama iz 1970., 1971., 1974. i 1980., a posebno ustavnim zakonodavstvom iz 1993., Belgija je federalizirana. Novim prvim člankom ustava Belgija je definisana kao federativna država sastavljena od tri autonomne regije. U zajedničkoj nadležnosti su: vojska, monetarna i vanjska politika, a sve ostalo prenosi se na regije.
Donošenjem jezičnih zakona u 1960-im godinama, Belgija je postupno preuređena u skladu sa složenim sistemom stanovništva. Proces federalizacije napokon je 1993. završen formalnim ozakonjenjem federalnog uređenja. Federalne jedinice- regije su: flamanska, valonska i briselska. Jezičnim zakonima 1962. i 1963. precizno su utvrđene granice četiriju jezičnih područja: flamanskog, francuskog (valonskog), njemačkog i dvojezičnog flamansko-francuskog.
Na toj osnovici ustavne reforme iz 1970. ozakonile su tri zajednice: valonsku (frankofonsku), flamansku i njemačku, tri regije: valonsku, flamansku i briselsku. Uređene su i upravne jedinice: pokrajine (9) i općine (589). Valonska regija ima 4 frankofonske pokrajine i frankofonski dio regije Barbant. U sastavu valonske regije je i 9 oppćina s pretežno njemačkim stanovništvom u pokrajini Liége. Flamanska regija ima 4 flamanske pokrajine i flamanski dio regije Barbant. Treća federalna jedinica je dvojezično područje glavnog grada, koje obuhvata 19 gradskih općina.
Na izborima 2003. za Zastupnički dom Flamanski liberali i demokrati osvojili su 15,4% glasova, flamanska Socijalistička stranka 14,9%, Krščanski demokrati i Flamanci 13,2%, valonska Socijalistička stranka 13,0%, Flamanski blok 11,6%, Reformski pokret 11,4%.
Od 1999. premijer je Guy Verhofstadt iz stranke Flamanskih demokrata i liberala. Na dužnost je ponovo izabran 2003. godine. Na izborima 1999. predvodio je koaliciju šest stranaka. To je bila prva koalicija bez Krščanskih demokrata od 1958. Drugi mandat Verhofstadt je osvojio predvodeći koaliciju četiri stranke.
Izvršna vlast
Monarh (kralj) nalazi se na čelu države te proglašava zakone i na taj način raspolaže pravom zakonodavne sankcije, a ujedno je i nosilac izvršne vlasti. Svaki njegov akt mora imati i potpis nadležnog ministra. Kralj je i vrhovni zapovijednik vojske. Aktualni kralj je Albert II.
Vlada, tijelo izvršne vlasti, na čelu s premijerom, za svoj je rad odgovorna parlamentu. kojemu podnosi ostavku ako je izglasano nepovjerenje. Obvezan je paritetni sistem vlade s podjednakim brojem ministara Flamanaca i Valonaca.
Zakonodavna vlast
Zakonodavnu vlast ima dvodomni parlament, koji se sastoji od Zastupničkog doma i Senata. Zastupnički dom ima 150 zastupnika, koje građani s 18 navršenih godina biraju neposredno, na 4 godine. Senat ima 71 člana, od kojih 40 senatora građani biraju neposreno, a 31 su kooptivni članovi. Mandat člana senata također traje 4 godine.
Sudska vlast
Sudbenu vlast obavljaju Kasacijski sud, 5 apelacijskih i prvostepenski sudovi (tribunali). Posebni sudovi su vojni, mirovni, trgovački i sudovi za radne sporove. Državno vijeće (ima 18 članova) učestvuje u pripremanju zakona, a istovremeno rješava neke upravne sporove. Sudski sistem zasnovan je na civilnom pravu koji datira od Napoleonovog kodeksa iz 1800-ih.
Političke podjele
Belgija je od 1993. savezna država, koja se sastoji od tri regije: Regije glavnog grada Bruxellesa, Flandrije i Valonije. Drugi upravni nivo čine 10 pokrajina, koje su podijeljene na ukupno 43 arondismana. Lokalna uprava je na nivou 589 općina. Teritorijalna podjela definirana je standardom ISO 3166-2:BE.
Gradovi
Privreda
Belgija visok stepen razvoja može zahvaliti povoljnom geografskom položaju, izuzetno razvijenoj saobraćajnoj infrastrukturi, raznolikoj industriji, te razvijenoj trgovini. Industrija je uglavnom koncentrirana u vrlo razvijenoj i bogatoj regiji Flandriji na sjeveru, koja je poznata i po najvećoj vrijednosti izvoza po stanovniku u svijetu. Belgija je prisiljena uvoziti znatne količine sirovina, zbog nedovoljnog broja prirodnih izvora, te izvoziti velike količine gotovih proizvoda.
Kada se uporedi udio izvoza i uvoza u BDP-u, za Belgiju se može reći da predstavlja jedno od najotvorenijih privrednih država u Evropi, koje je najviše ovisno o trgovačkoj saradnji sa 3 susjedne zemlje: Njemačkom, Francuskom i Holandijom. Sve to čini Belgiju znatno ovisnom o kretanjima na inozemnom tržištu. Stopa rasta GDP-a znatno se smanjila 2001. godine zbog globalne ekonomske recesije.
Struktura BDP-a ukazuje da se radi o izuzetno razvijenoj zemlji: poljoprivreda 2%, industrija 27%, usluge 71%. Ukupni BDP iznosio je u 2004. godini 283,5 milijardi eura, što daje 27.253 eura po stanovniku. Stopa nezaposlenosti iznosila je u 2004. godini iznosila 7,8%. Stopa rasta privrede u 2004. iznosila je 5,2%, dok je inflacija bila 1,9%. U uslužnom sektoru radi 74,2% stanovnika, u industriji 24,5%, a u poljoprivredi samo 2%.
Izvoz je za 2004. godinu iznosio 246,4 milijardi eura, a glavni izvozni partneri su Njemačka, Francuska, Holandija i Ujedinjeno Kraljevstvo. Glavni izvozni proizvodi su hemijski i farmaceutski proizvodi, prijevozna sredstva, strojevi i oprema, plastika i guma, te metali.
Uvoz je u 2004. godini iznosio 229,5 milijardi eura. Glavni uvozni partneri su: Holandija, Njemačka, Francuska, Ujedinjeno Kraljevstvo i SAD.
Saobraćaj
Belgija ima jednu od najgušćih saobraćajnih mreža na svijetu razmjerno svojoj maloj površini. Ukupna dužina puteva i autoputeva iznosi 140 000 km; putna mreža povezuje Belgiju s Francuskom, Njemačkom i Holandijom. I željeznička mreža je gusta i djelotvorna. Riječna mreža raspolaže dobro razgranatim sistemom plovnih puteva koji povezuju Belgiju s roterdamskom lukom u Holandiji, te sa bazenima Seine u Francuskoj i Rajne u Njemačkoj. Najvažnije morske luke su Antwerpen, Gent, Bruges i Ostende. Uz najveće se gradove nalaze međunarodni aerodromi: oni u Bruxellesu, zahvaljujući sjedištima evropskih institucija u gradu, bilježi stalan porast saobraćaja.
Stanovništvo
Belgija ima 11.587.882 stanovnika u 2021. godini. Sa 380 stanovnika po km2 jedna je od najgušće naseljenih evropskih država. Najveće gustoća stanovnika je u Flamanskom dijamantu koji čine aglomeracije Brisela, Genta, Antwerpena i Leuvena i ostalih urbanih središta poput Liègea, Charleroia i Briža. Više od 97% stanovnika živi u gradovima što predstavlja jedan od najvećih postotaka urbanizacije na svijetu. Najveći gradovi su: Brisel (1.006.749 stanovnika), Antwerpen (457.000), Gent (231.000), Charleroi (201.000), Liege (187.000) i Briž (117.000).
Po regijama najviše stanovnika u 2005. ima Flamanija: 6.043.161, Valonija ima 3.395.942 i Brisel 1.006.749. Oko 60% stanovnika govori flamanskim, 40% francuskim (31% Valonci), a 1% njemačkim.
Oko 58% stanovnika čine etnički Flamanci, 31% Valonci, a ostalih 11% čine imigranti iz Italije, Francuske, Njemačke i Sjeverne Afrike. Prema vjeri Belgijanci su većinom katolici, 75%, dok ostalih 25% čine muslimani, protestanti, židovi i ateisti. Očekivana životna dob je 78,77 godina. Za muškarce iznosi 75,59 godina, a za žene 82 godine.
Kultura
Najvažniji dio belgijske kulture su festivali. Najpoznatiji je karneval u Binšu. U književnosti su zastupljene flamanska i francuska književnost. Najpoznatiji srednjovjekovni književnici su Filip de Komin i Žan Froasar. Najpoznatiji iz 19. vijeka su Charles de Koster, Emil Verheren i Hendrik Konsijens, a iz 20. vijeka grof Moris Polidor Mari Bernard Meterlink. Belgija je bila jedan od centara renesanse u 15. i 16. vijeku. Najpoznatiji slikari ovog perioda su Hubert van Ejk, Jan van Ejk, Hijeronimus Boš i Piter Brigel Stariji. U 17. vijeku je najpoznatiji ser Antoni van Dik koji je ujedno i najpoznatiji flamanski slikar. U 20. vijeku su najpoznatiji baron Džejms Sidni Ensor, Pol Delvo i Rene Fransoa Gislan Margit. Belgijski arhitekta baron Viktor Horta je snažno uticao na razvoj evropske arhitekture u 20. vijeku. Modernu arhitekturu Belgije je razvio Henri Klemens van de Velde.
Također pogledajte
Evropska unija
Reference
Vanjski linkovi
Službena stranica Belgijske vlade
Historija Belgije
Putovanje u Belgiju
Službena stranica Belgijske turističke agencije
Slike Belgije
Interaktivna karta grada Brisela
Ineraktivna karta grada Bruges
Belgija
Države članice NATO-a
Države svijeta
Države članice Vijeća Evrope
Države i teritorije osnovane 1830. |
1061 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Bugarska | Bugarska | Bugarska (), zvanično Republika Bugarska (), jeste suverena država u jugoistočnoj Evropi. Graniči sa Rumunijom na sjeveru, Srbijom i Sjevernom Makedonijom na zapadu, Grčkom i Turskom na jugu i izlazi na Crno more na istoku. Sa ukupnom površinom od 110.994 km2, ona je 16. država po površini u Evropi.
Organizirane prahistorijske kulture počele su se razvijati na području današnje Bugarske tokom neolitskog perioda. Tokom njene antičke historije na njenoj teritoriji živjeli su Tračani, a kasnije Perzijanci, Grci i Rimljani. Nastanak ujedinjenih bugarskih zemalja veže se za osnivanje Prvog bugarskog carstva 681. koje je dominiralo većim dijelom istočnog Balkana te je djelovalo kao kulturno čvorište za Slavene tokom srednjeg vijeka. Padom Drugog bugarskog carstva 1396. njena teritorija potpada pod vlast Osmanlija koja je trajala gotovo petsto godina. Rusko-turski rat 1877/78. doveo je do nastanka treće bugarske države. Narednih godina vodila je nekoliko ratova sa susjednim državama, što je navelo Bugarsku da stane na stranu Njemačke u oba svjetska rata. Nakon Drugog svjetskog rata 1946. postaje jednopartijska socijalistička država kao dio sovjetskog istočnog bloka. U decembru 1989. vladajuća Komunistička partija Bugarske dozvolila je višestranačke izbore, što je na kraju odvelo Bugarsku tranzicijom u demokratiju i tržišnu ekonomiju.
Bugarsko stanovništvo od oko 7,3 miliona je pretežno urbanizirano i uglavnom koncentrirano u administrativnim centrima 28 bugarskih provincija. Većina komercijalnih i kulturnih aktivnosti je fokusirana na glavni i najveći bugarski grad, Sofiju. Najrazvijenije oblasti ekonomije su teška industrija, elektroinženjering i poljoprivreda, koje se oslanjaju na lokalne prirodne resurse.
Današnja politička struktura države određena je usvajanjem demokratskog ustava 1991. godine. Bugarska je unitarna, parlamentarna republika sa snažnom političkom, administrativnom i ekonomskom centralizacijom. Članica je Evropske unije, NATO saveza i Vijeća Evrope, i jedna je od osnivača OSCE-a, a nestalni član Vijeća sigurnosti UN bila je tri puta.
Historija
Počeci bugarske državnosti vežu se za godinu 632. kada je osnovana Stara Velika Bugarska (Patria Onoguria). Od 6. vijeka Slaveni počinju pristizati na područje današnje Bugarske. Godine 678. kada je Bugarsko carstvo već propalo, Prabugari (Protobugari) na čelu sa Asparuhom doseljavaju na Balkansko poluostrvo. Zajedno sa preostalim tračkim i rimskim stanovništvom on osniva Prvo bugarsko carstvo (trajalo od 679. do 1018. a koje Bizantija priznaje 681). Vremenom se to carstvo proširilo na gotovo cijeli Balkan. Prva bugarska prijestolnica bila je Pliska. Time je Bugarska postala treća priznata država u Evropi i jedna od malobrojnih koja nije plaćala danak Istočnom rimskom carstvu. Stapanjem starosjedilačkog i pridošlog stanovništva nastao je današnji narod Bugari.
Vladar Boris I prešao je 864. na bizantinsko hrišćanstvo. Njegov sin Simeon I (893-927) bio je jedan od najvažnijih vladara Bugara, porazivši Srbe, Mađare i Bizantince, osnovao je bugarski pravoslavni patrijarhat te je promovirao starobugarsku literaturu. Tokom njegove vladavine na carskom dvoru je nastalo i ćirilično pismo. Simeon I je bio prvi vladar koji je nosio titulu cara, a sam sebe je nazivao Carem Bugara i Rimljana ("istočnih" Rimljana odnosno Bizantinaca). Pod dinastijom Komitopula Ohrid postaje bugarska prijestolnica, a carstvo od 972. do 1018. kroz naslijeđivanje potpada pod Bizantijsko carstvo.
Od vladavine Borisa I u 9. vijeku, njegova država je bila izložena stalnom pokrštavanju iz Konstantinopolja, zbog čega danas većina Bugara pripada pravoslavnoj crkvi. Pokrštavanje je dovelo do prvog kulturnog procvata u carstvu. U gradovima Preslav, Pliska i Ohrid otvorene su škole, iz kojih se dalje širila starobugarska kultura i jezik na druge slavenske narode. Iako je bugarska kultura bila pod snažnim utjecajem Bizantije, ipak se može govoriti o "prvom južnoslavenskom utjecaju" i starocrkvenoslavenskom jeziku. Bugarska je dugo vremena bila vrlo moćno carstvo koje se u vojnom pogledu moglo mjeriti sa Bizantijskim. Tokom vladavine cara Petra I nastala je hrišćanska zajednica Bogumila, koji se smatraju pretečama boraca protiv dogmi u crkvi, a koji su znatno utjecali i na pojavu katarskog pokreta u zapadnoj Evropi.
Braća Ivan Asen I i Petar IV iz dinastije Asena u 12. vijeku su osnovali Drugo bugarsko carstvo sa Tarnovgradom (Veliko Tarnovo) kao novom prijestolnicom. Carstvo je opstalo od 1186. do 1393. a najveći uspon i širenje doživjelo je pod vlašću cara Ivana Asena II. Prijestolnica Tarnovo postalo je novi kulturni, duhovni i politički centar jugoistočne Evrope. Savremenici su ga nazivali "novim Jerusalemom, Rimom i Konstantinopoljem istovremeno". Od tada nastaje i takozvani "drugi južnoslavenski utjecaj", koji se razvijao sve do početka osmanlijskih osvajanja u Evropi u 14. vijeku. Bježeći od Osmanlija, mnogi slavenski, a pretežno bugarski, naučnici i učitelji tarnovske škole (poput kasnijeg metropolita Kipriana) našli su utočište u tada osnaženoj moskovskoj Rusiji.
Osmanlijska vlast
Između 1393. i 1396. cijela današnja Bugarska pala je pod osmanlijsku vlast, koja je trajala narednih gotovo 500 godina. Godine 1444. pokušaj oslobađanja Bugarske koji je izvela poljsko-ugarska vojska pod komandom poljsko-ugarskog kralja Vladislava III u bici kod Varne nije uspio. Dio bugarskog stanovništva u narednim vijekovima prelazi na islam. Oko 1800. u Bugarskoj jača duhovno-nacionalni otpor stanovništva sa sve izraženijim zahtjevima za nezavisnost. Tada počinje i era bugarskog nacionalnog preporoda. Slično kao i kod tadašnjih sličnih pokreta u zapadnoj Evropi, došlo je do povezivanja antičkih i ranih bugarskih i bizantijskih tradicija, ali postojalo snažno suprostavljanje heleziniranju društva.
Krvavo gušenje aprilskog ustanka Bugara 1876. godine koji je podignut protiv Osmanlija, kao i ljutnja kršćanskih zemlja u Evropi dovela je do Rusko-turskog rata 1877/1878. godine. U tom krvavom ratu obje strane su pretrpile znatne gubitke. Nakon prelaska Dunava i planine Balkan tokom zime, ruska carska armija je ipak izvojevala pobjedu te je uspjela prodrijeti nadomak Istanbula.
Moderna Bugarska
Sanstefanskim mirom potpisanim 3. marta 1878. između Rusije i Osmanlijskog carstva, postavljeni su temelji moderne bugarske države. Sporazum je previdio davanje određene autonomije ugrubo području na kojem se prostiralo nekadašnje Drugo bugarsko carstvo. Druge velike slike su odmah odbacile taj sporazum zbog straha da bi tako velika država na Balkanu mogla ugroziti njihove interese. Odredbe Sanstefanskog sporazuma izmijenjene su na Berlinskom kongresu 13. jula 1878. kojim je određena mnogo manja država koja se sastojala iz Mezije i područja oko Sofije, ostavljajući veliki broj Bugara izvan granica nove države. Ta činjenica je u velikoj mjeri utjecala na formiranje bugarskog vojnog pristupa u međunarodnoj politici tokom prve polovine 20. vijeka.
Kneževina Bugarska pobijedila je u ratu protiv Srbije i 1885. priključila sebi poluautonomnu osmanlijsku teritoriju Istočnu Rumeliju, proglašavajući nezavisnost od Osmanlijskog carstva 5. oktobra 1908. U godinama nakon proglašenja nezavisnosti, Bugarska jača u vojnom pogledu pa se u nekim izvorima spominje i pod nadimkom "balkanska Pruska".
Između 1912. i 1918. Bugarska je bila uključena u tri ratna konflikta: Prvi i Drugi balkanski rat i Prvi svjetski rat. Nakon velikog poraza u Drugom balkanskom ratu, Bugarska se ponovno našla na gubitničkoj strani kao rezultat njenog savezništva sa Centralnim silama u Prvom svjetskom ratu. I pored regrutiranja više od četvrtine svog stanovništva, bugarska armija u Prvom svjetskom ratu dosegla je do veličine od 1,2 miliona vojnika i ostvarila nekoliko važnih pobjeda, kao što su bitke kod Dorjana (1917) i Dobriča, ali je ipak 1918. morala kapitulirati. Kraj rata je donio velike teritorijalne gubitke, pored ubijenih 87.500 vojnika. Više od 253.000 izbjeglica došlo je u Bugarsku od 1912. do 1929. kao efekat tih ratova, dajući dodatni pritisak na već uništenu nacionalnu ekonomiju. Politički nemiri poslije rata su bili posljedica teritorijalnih gubitaka i poraza, a doveli su do uspostave kraljevine pod autokratskom diktaturom cara Borisa III (1918-1943). Bugarska je ušla u Drugi svjetski rat 1941. na strani Sila Osovine, ali je odbila učestvovati u operaciji "Barbarossa" i spasila je svoje jevrejsko stanovništvo od deportacija u koncentracione logore. Iznenadna smrt cara Borisa III u ljeto 1943. gurnula je zemlju u politička previranja, a nakon što je bilo očito da Njemačka gubi rat, komunistički partizanski pokret je počeo brzo dobijati na značaju. Vlada Bogdana Filova kasnije nije uspjela postići mirovni sporazum sa Saveznicima, a također nije udovoljila sovjetskom ultimatumu da istjera njemačke jedinice sa svoje teritorije, što je dovelo do ruske objave rata i invazije SSSR-a u septembru 1944. Komunističko orijentirana Domovinska fronta je preuzela vlast, okončala učešće zemlje na strani Sila Osovine te se pridružila Saveznicima do kraja rata.
Prevrat (socijalistička revolucija kako se zvao do 1989) koji je organizirala lijevo orijentirana organizacija Domovinski front 9. septembra 1944. doveo je do ukidanja monarhije, a jednostranačka narodna republika proglašena je tek 1946. godine. Bugarska je postala dio sovjetske sfere utjecaja pod vodstvom Georgija Dimitrova (1946–1949), koji je postavio temelje brze industralizacije staljinističke države koja je, poput SSSR-a, također imala vrlo represivnu vlast, a ubijene su i hiljade neistomišljenika. Do 1980tih BDP i BDP po glavi stanovnika je učetvorostručen, ali je ekonomija i dalje ostala ranjiva i osjetljiva na povećanja vanjskog duga, što je došlo do izražaja 1960, 1977 i 1980. godine. Iako je u zemlji bila planska privreda po uzoru na SSSR, predsjednik Todor Živkov je ipak vršio manje eksperimente sa određenim zakonima kojima se propagirala tržišna privreda. Vršene su i represije prema manjinskom stanovništvu turskog porijekla pokušavajući ih asimilirati u Bugare. Kampanja asimilacije počela je 1984. a uključivala je zatvaranje džamija i prisiljavanje etničkih Turaka da uzmu slavenska imena.
Pod utjecajem raspada istočnog bloka, 10. novembra 1989. Komunistička partija Bugarske je odustala od svog političkog monopola, Živkov je dao ostavku, a Bugarska počela postepenu tranziciju u parlamentarnu demokratiju. Prvi slobodni izbori održani su u junu 1990. a pobijedila je Socijalistička partija Bugarske. Reformski paket je usvojen 1997. a tek od 2001. ekonomski, politički i geopolitički uslovi su se počeli popravljati. U NATO savez primljena je 2004. a u Evropsku uniju 2007. godine.S
Geografija
Bugarska je suverena država koja se nalazi u Jugoistočnoj Evropi a graniči sa Rumunijom na sjeveru, Srbijom i Makedonijom na zapadu, Grčkom i Turskom na jugu i Crnim morem na istoku. Veći dio sjeverne granice sa Rumunijom, do grada Silistra, formira rijeka Dunav. Površina Bugarske iznosi 110.879 km2, nešto je veća od Islanda ili američke savezne države Tennessee. S obzirom na relativno manju površinu, Bugarska ima veliki broj topografskih karakteristika. Čak i na manjim površinama države, reljef se može podijeliti na ravnice, planine, brda, planine, slivove, klisure i duboke riječne doline. Geografski centar Bugarske nalazi se kod Uzane, zimskog odmarališta.
Bugarska se odlikuje značajnom raznolikošću pejzaža, od snježnih vrhova u Rilu, Pirinu i planine Balkan do blage i sunčane obale Crnog mora; od tipično kontinentalne Dunavske ravnice na sjeveru do jakog mediteranskog klimatskog utjecaja u dolinama historijske regije Makedonije, u najjužnijem dijelu Trakije. Najveći dio Bugarske nalazi se unutar pojasa umjerene kontinentalne klime, sa planinskom klimom u području najviših planina i subtropskom klimom u najjužnijim regijama.
Posjeduje gustu riječnu mrežu, ali sa izuzetkom rijeke Dunav, rijeke su uglavnom su kratke i sa malim protokom vode. Prosječna godišnja količina padavina iznosi 670 mm. Kišne padavine su slabije u nizinama a obilnije u planinama. Najsušnije područje je Dobrudža u sjeveroistočnom dijelu Dunavske ravnice (sa količinom padavina od 450 mm), dok su najobilnije padavine izmjerene u području gornjeg toka rijeke Ogosta, na planinama zapadnog dijela Balkana (2293 mm).
Prostire se unutar šest Zemljinih ekoregiona paleoarktičke ekozone: Balkanskih mješovitih šuma, Rodopskih planinskih mješovitih šuma, Euksinsko-kolhijske širokolisnih šuma, Egejsko-zapadnoturskih sklerofilnih i mješovitih šuma, Lesostepe i Pontijsko-kaspijskih stepa.
Granice i teritorija
Državne granice Bugarske su ukupne dužine od 1.867 km od čega je 1.181 km kopnene a preostalih 686 km su pomorske i riječne granice. Dužina crnomorske obale iznosi 378 km.
Sjeverna granica sa Rumunijom iznosi 609 km. Najveći dio te granice formira rijeka Dunav u dužini od 470 km, od ušća rijeke Timok na zapadu do grada Silistra. Kopneni dio granice s Rumunijom, od grada Silistra do Crnog mora iznosi 139 km. U graničnom pojasu rijeke Dunav postoji 48 bugarskih i 32 rumunska riječna ostrva. Najveće od njih je ostrvo Belene (41 km2) i pripada Bugarskoj.
Istočna granica Bugarske je ustvari crnomorska obala Bugarske i proteže se od rta Sivriburun do ušća rijeke Rezovo na jugu. Bugarsko priobalje čini desetinu ukupne obale Crnog mora a uključuje i dva značajna zaliva: Varnski i Burgaški zaliv, oba nazvana po gradovima koji se nalaze u blizini.
Južna granica je dužine 752 km, od čega 259 km sa Turskom i 493 km sa Grčkom. Granica između Bugarske i Turske se prostire od ušća rijeke Rezovo na istoku, preko planine Strandža, prelazi rijeku Tundžu i završava na rijeci Marica, u blizini naselja Kapitan Andreevo. Na bugarsko-turskoj granici postoje tri granična prijelaza. Granica sa Grčkom se prostire od Kapitan Andreeva preko nekoliko grebena planine Rodopi, uglavnom slijedeći sliv rijeke Arda i Vacha na bugarskoj strani, prolazi planinom Slavjanka, prelazi rijeku Struma i završava na vrhu Belasice, na vrhu Tumba, tromeđi Bugarske, Grčke i Makedonije.
Od vrha Tumba započinje zapadna granica Bugarske od toga 165 km sa Makedonijom i 341 km sa Srbijom.
Hidrografija
Bugarska ima gustu mrežu od oko 540 rijeka, ali sa značajnim izuzetkom Dunava, većina vodotoka ima kratku dužinu i nizak vodostaj. Riječna mreža je najgušća u planinskim oblastima, a najrjeđa u Dobrudži, Dunavskoj ravnici i na području Gornjotrakijske ravnice. Površina Bugarske se dijeli na dva sliva: Crnomoski sliv (57% teritorije Bugarske i 42% rijeka) i Egejski sliv (43% teritorije i 58% rijeka).
Planina Balkan je razdjelnica ova dva sliva. Sjeverno od ove planine je crnomorski sliv gdje većinu vode odvodi Dunav. S ovog područja Dunav odvodi oko 4% od svoje ukupne vodene mase. Širina Dunava na sjevernoj granici Bugarske iznosi između 1,6 i 2,4 km. Najveći priliv vode se javlja tokom maja. Najduža rijeka koja se u potpunosti nalazi na bugarskoj teritoriji je rijeka Iskar, dužine 368 km i slivnog područja od 8.640 km2 i jedina je podunavska rijeka Bugarske koja ne izvire na Balkanu već ispod padina planine Rila. Ova rijeka prolazi kroz predgrađe Sofije, presjeca Balkan i na svom toku do Dunava formira spektakularnu klisuru dužine 163 km.
Ostale značajnije pritoke Dunava su: Lom, Ogosta, Vit, Osam i Jantra. Najduža rijeka koja se direktno ulijeva u Crno more je rijeka Kamchiya, dužine 254 km.
Klima
Bugarska ima vrlo dinamičnu klimu, koja je rezultat njenog položaja kao mjesto ukrštanja sredozemnih i kontinentalnih zračnih masa i efekata prepreke u vidu njenih brojnih planina. Sjeverna Bugarska je u prosjeku 1 °C hladnija i prima 200 mm više padavina godišnje od područjima južno od planine Balkan. Temperaturne amplitude znatno variraju u različitim područjima. Najniža zabilježena temperatura bila je -38,3 °C dok je najviša bila 45,2 °C. Prosječna količina padavina iznosi oko 630 mm, a varira između 500 mm koliko pada u Dobruđi do više od 2500 mm u planinama. Kontinentalne zračne mase donose tokom zime i znatne količine snijega.
Simboli
Zastava
Zastava Bugarske se sastoji od tri jednaka vodoravna polja, bijele (vrh), zelene, i crvene boje.
Bijela predstavlja mir, zelena plodnost bugarskih zemalja, a crvena hrabrost naroda.
Prvobitno su korištene panslavenske boje izvedene iz boja ruske zastave. Središnja pruga bila je plava kao na zastavi Rusije. Ipak, nakon sticanja nezavisnosti 1878. godine plava je promijenjena u zelenu jer se Bugarska razvijala kao poljoprivredna zemlja. Zastava Istočne Rumelije, nekadašnje turske pokrajine, a sada dijela Bugarske, izvorno se također sastojala od tih boja.
U periodu komunizma na zastavi je s lijeve strane bijelog polja bio grb koji je 1989. uklonjen. Na njemu je bio lav okružen vijencem pšenice ispod crvene zvijezde petokrake i iznad vrpce na kojoj su pisale godine: 681., godina osnivanja prve bugarske države, i 1944., godina u kojoj je pučem uspostavljena komunistička vlast.
Grb
Grb Bugarske је usvojen 1997. godine. Ovo је prvi grb koji je Bugarske koristila od završetka ere komunizma početkom devedesetih godina XX vijeka. Dogovor oko grba je bio izvor velike kontroverze u bugarskoj vladi i parlamentu zbog rasprava različitih političkih partija oko elemenata grba. Poslije sedmogodišnje rasprave u javnosti i u skupštini, usvojen je konačan oblik bugarskog grba.
Grb ima dva lava koji drže štit na kome je prikazan treći lav. Iznad štita je kruna bugarskog cara Ivana Asena II. Ispod štita je na bugarskom ispisan nacionalni moto, "Jedinstvo daje snagu" (bugarski: "Съединението прави силата").
Kruna iznad štita, i samim tim iznad lava na štitu nije kruna posljednje bugarske monarhije, već druge bugarske monarhije (1185 - 1396). Ovo Drugo Bugarskog Carstvo su uspostavila braća Petar i Asen, nakon što je Bugarska oslobođena od bizantijske kontrole, a prije nego što je pala pod osmanlijsku vlast.
Himna
Mila Rodino (bugarski: Мила Родино; bosanski: Mila domovino) jest nacionalna himna Bugarske. Bazira se na muzici i tekstu pjesme "Gorda Stara planina", koju je napisao Cvetan Radoslavov nakon što je otišao u Srpsko-bugarski rat 1885. Kao himna usvojena je 1964.
Pasoš
Pasoš Bugarske putna je isprava koja se državljanima Bugarske izdaje za putovanje i boravak u inozemstvo, kao i za povratak u zemlju. Za vrijeme boravka u inozemstvu, putna isprava služi za dokazivanje identiteta i kao dokaz o državljanstvu Bugarske. Pasoš Republike Bugarske se izdaje za neograničen broj putovanja.
Vlada
Bugarska je parlamentarna demokratija u kojoj funkciju najvišeg izvršnog organa vlasti obavlja premijer. Politički sistem ima tri organa vlasti: zakonodavnu, izvršnu i sudsku, a univerzalno pravo glasa imaju svi građani stariji od 18 godina. Ustav Bugarske također propisuje mogućnosti direktnog demokratskog glasanja. Izbore u zemlji nadgleda nezavisna Centralna izborna komisija koja uključuje članove svih većih političkih stranaka. Da bi učestvovale na državnim izborima, stranke se moraju prijaviti izbornoj komisiji. U većini slučajeva, premijer postaje vođa stranke koja osvoji najveći broj glasova na izborima, mada to nije pravilo.
Predstavnici političkih stranaka izabranih na izborima učestvuju u radu Nacionalne skupštine, koja se sastoji iz 240 zastupnika izabranih na četvorogodišnji mandat na direktnim izborima. Nacionalna skupština ima ovlasti da donosi zakone, odobrava budžet, raspisuje predsjedničke izbore, bira i otpušta premijera zemlje i druge ministre, proglašava ratno stanje, šalje vojnike izvan zemlje i ratificira međunarodne sporazume i ugovore. Predsjednik Bugarske je državnik i vrhovni komandant oružanih snaga, te ima ovlasti da vrati zakonske prijedloge u daljnju raspravu iako parlament može preglasati predsjednički veto prostom većinom glasova svih članova parlamenta.
Na predsjedničkim izborima 2011. u Bugarskoj izabran je predsjednik Rosen Plevnelijev iz stranke GERB (Građani za evropski razvoj Bugarske) koji je osvojio 52,5% glasova u drugom krugu izbora gdje se suočio sa protivkandidatom Ivajlom Kalfinom iz Socijalističke stranke Bugarske koji je osvojio 47,5% glasova.
Bugarska primjenjuje uobičajeni građanski pravni sistem. Sudski sistem nadgleda Ministarstvo pravde. Vrhovni administrativni sud i Vrhovni sud za poništenja su najviše instance sudova za žalbe a oni i nadgledaju provođenje zakona na nižim sudovima. Vrhovno sudsko vijeće upravlja sistemom i postavlja sudije. Bugarski sudski sistem, zajedno s drugim institucijama u državi i dalje su među najneefikasnijim i najviše korumpiranim u Evropi.
Vojska
Bugarska vojska ( Bug. Bugarska vojska ) je oružana formacija Republike Bugarske . Glavni zapovjednik Republike Bugarske je Rosen Plevneliev . Ministarstvo obrane nadležno je za civilnu kontrolu i političku upravu, dok je Glavni vojni štab zadužen za vojnu upravu. Operativni elementi oružanih snaga Bugarske su: Bugarska kopnena vojska , Bugarska mornarica i Bugarske zračne snage .
Slava bugarske vojske je sveti George ( 6. maja ) koji je u Bugarskoj također nacionalni praznik.
Nakon što je u aprilu 2004. postala članica NATO- a , bugarsko Ministarstvo obrane pokrenulo je plan (poznat kao PLAN 2004) kojim se započeo proces smanjenja, modernizacije i reorganizacije bugarske vojske, čime je broj pripadnika bugarske vojske smanjen na 50 000. Od 1. januara 2008. ukinuta je vojna služba u Bugarskoj, što Bugarsku vojsku čini 100% profesionalnom
Administrativne podjele
Od 1999. godine Bugarska je podijeljena na 28 provincija ili oblasti. Prije toga je bila podijeljena na 9 oblasti. Oblasti su dobile ime po glavnom i najvećem gradu u toj oblasti. Tih 28 oblasti su:
Privreda
Bugarska ima tržišnu ekonomiju u razvitku, u gornjoj sredini prihodovnog raspona, gdje privatni sektor daje više od 80 posto BDP-a. Počev od pretežno poljoprivredne zemlje sa većinskim seoskim stanovništvom 1948. godine, do 1980tih Bugarska se pretvorila u industrijsku privredu sa naučnim i tehnološkim istraživanjima kao glavnim prioritetima njenih budžetskih izdataka. Gubitak tržišta zemalja SEV-a (Savjet za uzajamnu ekonomsku pomoć) 1990tih i kasnija privredna šok terapija planskog privrednog sistema prouzrokovala je nagli pad industrijske i poljoprivredne proizvodnje, da bi potom uslijedio potpuni ekonomski kolaps 1997. Nekoliko godina kasnije, bugarska privreda se uglavnom oporavila tokom perioda brzog rasta, ali su prosječne plaće ostale jedne od najnižih u Evropskoj uniji sa 885 leva (453 €) prema pokazateljima iz novembra 2015. Bugarska vlada je u decembru 2015. objavila da će od 2016. minimalna plata iznositi 420 leva. Više od petine radne snage zaposleno je sa najnižom plaćom od jednog € po satu. Međutim, plaće donose samo polovinu dohotka u prosječnom domaćinstvu, zbog vrlo raširene sive ekonomije na koju prema procjenama otpada gotovo 32% BDP-a. Bugarski BDP po stanovniku (izražen po paritetu kupovne moći) iznosi oko 47% od prosjeka EU, prema podacima Eurostata iz 2013. godine, dok troškovi života iznose oko 48% evropskog prosjeka. Državna valuta je lev, koji je vezan za euro sa nepromjenjivim kursem od 1,95583 leva za 1 euro. Bugarska nije članica eurozone i odbacila je planove o prelasku na euro.
Stanovništvo
Bugarska je prema podacima iz 2005. imala oko 7,72 miliona stanovnika, a gustoća naseljenosti iznosila je oko 70 stanovnika/km2. Najveći dio stanovništva živi u gradovima južno od planine Balkan. U posljednjih nekoliko godina broj stanovnika je u padu, u 2001. pad je iznosio 1,14 posto, krajem 2008. pad je bio 0,43% dok se početkom 2011. broj stanovnika smanjio za 0,7%. Očekivana starost stanovništva prema procjenama WHO iznosila je 69 godina za muškarce i 76 godina za žene.
Prema podacima popisa 2011. u Bugarskoj je živjelo 7.364.570 stanovnika. U periodu od 2001. do 2011. zemlju je napustilo 175.244 osoba, a koji su se odselili uglavnom u zapadnoevropske zemlje, najviše u Španiju, Italiju i Njemačku. Samo dvije provincije: oblast glavnog grada Sofije (+120.749 stanovnika) i oblast Varna (+13.061 stanovnik) te četiri grada: Sofija, Varna, Burgas i Veliko Tarnovo zabilježili su porast broja stanovnika u tom periodu. Četiri provincije (grada Sofije, Burgas, Varna i oblast Plovdiv) imaju više od 400.000 stanovnika. Oko 39,2% stanovništva živi u devet općina, od kojih svaka ima više od 100 hiljada stanovnika. U 60 općina broj stanovništva iznosi manje od 6 hiljada. Prema podacima popisa, u Bugarskoj je bilo 255 gradova i 5.047 sela. 5.339.001 osoba ili 72,5% stanovnika je živjelo u gradovima, dok je 2.025.569 stanovnika ili 28,9% živjelo na selu. Oko 33,6% stanovništva živi u sedam najvećih gradova.
Prema starosti, oko 15,3% stanovnika bilo je do 15 godina starosti. Stopa fertilnosti iznosi oko 1,3 djeteta po ženi. Statistički najmlađe stanovništvo živi u provinciji Burgas (14,7%) i Sliven (17,2%); dok su najstariji stanovnici provincija Vidin (26,5%), Montana i Gabrovo (24%) i Loveč (23,3%).
Narodi
Prema popisu 2011. 84,8% stanovnika Bugarske bili su etnički Bugari; 8,8% Turci i 4,9% Romi. Osim toga, prema popisu u Bugarskoj je živjelo 9.978 Rusa, 6.552 Armena, 3.684 Vlaha (na sjeveru Rumuni, a na jugu Arumuni) te Pomaci, Bugari islamske vjeroispovijesti koji pričaju bugarski jezik. Približno četvrtina odnosno trećina današnjeg bugarskog stanovništva su potomci bugarskih izbjeglica iz Makedonije (Makedonski Bugari) i Trakije (Trački Bugari).
I pored ove historijske udaljenosti, ove grupe aktivno učestvuju u kulturnom i političkom životu zemlje. Naprimjer, Pokret za prava naroda i slobodu (DPS), koji su pretežno podržavali Bugari turskog i muslimanskog porijekla, učestvovao je u dvije koalicijske vlade 2001. i 2009. godine. Turska manjina je prema popisu iz 2001. posebno brojna u provincijama Krdžali, Razgrad, Trgovište, Silistra i Šumen. Pomaci su najviše zastupljeni u provinciji Smoljan. Kao reakcija na rastući utjecaj ovih manjina 2005. je formirana nacionalistički usmjerena Ataka stranka.
Jezik
U skladu sa članom 3. Ustava Bugarske iz 1991. službeni jezik je bugarski. Prema članu 36. Ustava, učenje i korištenje bugarskog jezika je pravo i obaveza svih državljana Bugarske. Oni državljani kojima je maternji jezik neki drugi, imaju dodatno pravo učiti i koristiti također i svoj jezik. Zakonskom regulativom se može odrediti u kojim slučajevima se mora koristiti isključivo službeni jezik. U Bugarskoj se kao jezici manjina uglavom koriste turski, romski i armenski jezik. Međutim, turski jezik koji se koristi u Bugarskoj je zapravo jedno narječje turskog koje se znatno razlikuje od standardnog turskog u matici a karakteristično je u leksičkom smislu po velikom utjecaju bugarskog. U Bugarskoj se zvanično koristi bugarsko ćirilično pismo.
Najveći gradovi
Kultura
Tradicionalna bugarska kultura sadrži pretežno tračko, slavensko i prabugarsko naslijeđe, a pored toga primijetan je utjecaj i antičke Grčke, Rimljana, Osmanlija, Perzijanaca i Kelta. Devet historijskih i prirodnih objekata je upisano na spisak UNESCO-ove Svjetske baštine: Madarski konjanik, trački grobovi u Sveštari i Kazanluku, crkva Bojana, manastir Rila, Ivanovske crkve u stijenama, nacionalni park Pirin, prirodni rezervat Srebarna i antički grad Nesebar.
Nestinarstvo, ritualni ples oko vatre tračkog porijekla, uključen je u spisak UNESCO-ovog nematerijalnog kulturnog naslijeđa. Vatra je jedan od nezamjenjivih elemenata bugarskog folklora, korištena da otjera zle duhove i izliječi bolesti. Bugarski folklor personificira bolesti u vidu vještica, a u njemu je prikazan veliki broj izmišljenih stvorenja poput zmajeva (змей), samodiva (vila, Самодиви) i karakondžula (Караконджул). Neki od rituala i običaja protiv ovih duhova i stvorenja preživjeli su i do danas te se i danas ponegdje izvode, a najpoznatiji su kukeri i survakari. Martenica se također često obilježava (baba Marta).
Kazalište i film
Počeci bugarskog kazališnog života sežu u sredinu 19. stoljeća u obliku amaterskih predstava u školama i čitaonicama. Osnovana su društva ljubitelja kazališne umjetnosti za koja pišu komade Save I. Dobroćudni , dobri vojnici i Vasil Drumev . Nakon 1878. god . godina ta društva prerastu u profesionalne pozorišne skupine. Međunarodno pozorište u Luksemburgu ( bug. Međunarodno pozorište Luksemburg ) osnovano je u Plovdivu 1881. godine , a igra predstava pod vodstvom Stefana Popova , i predstave grčkih i armenskih obitelji iz Carigrada . U Sofiji se 1888 . Gradsko pozorište u Plovdivu podignuto je Kazalište "Osnova" ( bug. Kazalište "Osnova" ) u kojem se daju dramske i muzičke predstave. Dekretom princa Ferdinanda u Sofiji 1907 . Danas je otvoreno Bugarsko narodno kazalište ( Bug. Bulgarian National Theatre ), koje je danas najstarija sačuvana građevina bugarske pozorišne umjetnosti. Nakon Drugog svjetskog rata, Sofija je dobila još dva pozorišta: pozorište naroda i pozorište komedije i gradska kazališta imaju: Plovdiv, Ruse , Varna , Vidin , Pleven i Burgas . Osnovano je iizvedenonacionalno putničko kazalište Teatro Roma na romskom jeziku. Među pozorišnim redateljima su: Willie Cankov , Leon Daniel , Metodi Andonov .
Prvo javno prikazivanje filma u Bugarskoj održano je 11. decembra 1896. godine . profesora Melinsona u prostorijama hotela Makedonija u Sofiji. Strani se filmovi redovito prikazuju od 1897, a 1908. otvoreno je prvo veliko kino. Prvi dugometražni film Bugarski je Gallant snimljen je 1915., a režirao ga je Vasil Gendov . Pored Gendova , među pionirima bugarskog filma nalaze se Boris Grezhov , Vasil Bakardzhiev , Petar Stoychev i Alexander Vazov .
Od 1948. godine, filmska industrija nacionalizirana je za širenje nove ideologije. Tijekom sovjetske ere , između 1945. i 1990., većina priča iz bugarskih filmova odnosila se na društvene drame koje su se odnosile na urbano raseljavanje, egzistencijalizam i romantiku. To je ujedno bilo razdoblje razvoja animiranog filma. Među filmovima koji su ostvarili zavidan međunarodni uspjeh nalaze se Privezani balon (1967) Binko Željazkove , Kozji rog (1972) Metodi Andonova , Prednost (1977) Georgija Dyulgerova , Svačija ljubav (1979) Kožne cipele neznanog junaka Borislav Saraliev .(1979) Rangela Valchanova , Sve za ljubav (1986.) Nikolaj Volev i Ponedjeljak ujutro (1988) Irine Aktashove i Krista Piskova .
Muzika
Muzika u Bugarskoj odnosi se na sve oblike muzike povezane sa državom Bugarskom, uključujući klasičnu, narodnu, popularnu muziku i druge oblike.Klasičnu muziku, operu i balet predstavljaju skladatelji Emanuil Manolov, Pančo Vladigerov i Georgi Atanasov te pjevači Ghena Dimitrova, Mariana Paunova, Boris Hristov, Raina Kabaivanska i Nicolai Ghiaurov. Ženski vokalni zbor Bugarske državne televizije dobio je nagradu Grammy 1990. godine. Ansambl Filipa Kuteva, prvi od bugarskih narodnih ansambala pod pokroviteljstvom države i osnovan 1951. godine, također je predstavljen na albumu koji je dobitnik Grammyja 1990. godine i imao je mnogo poznatih bugarskih folk pjevača, uključujući, trenutno, Neli Andreevu i Sorinu Bogomilova. Rodopska folk pjevačica Valya Balkanska snimila je narodnu pjesmu "Izlel ye Delyo Haydutin" koja je uvrštena na Zlatni disk poslan u svemir letjelicom Voyager 1977.
Gastronomija
Razmjerno topla klima i raznolika geografija daju izvrsne uvjete uzgoja za raznoliko povrće, bilje i voće, bugarska kuhinja nudi veliku raznolikost.Poznata po bogatim salatama potrebnim za svako jelo, bugarska kuhinja također nudi raznolike mliječne proizvode i razna vina i domaća alkoholna pića poput rakije, mastike i mente. Bugarska kuhinja također nudi razne tople i hladne supe, na primjer tarator. Postoji i mnogo različitih bugarskih peciva, poput bananica, tradicionalnog tijesta pripremljenog slojem mješavine jaja i komada bugarskog sira s filo tijestom, a zatim pečenjem u pećnici. Tradicionalno, bugarski kuhari u određene su prigode stavljali srećne čari u svoje tijesto, posebno na Badnjak, prvi dan Božića ili Novu godinu. Takvi čari mogu uključivati novčiće ili male simbolične predmete (poput malog komada grane pasa s pupoljkom, koji simboliziraju zdravlje ili dugovječnost). U novije vrijeme ljudi su počeli pisati sretne želje na malim komadima papira i zamotavati ih u limenu foliju. Poruke mogu uključivati želje za srećom, zdravljem, dugim životom ili uspjehom tokom nove godine. Bugari jedu bananicu - toplu ili hladnu - za doručak s običnim jogurtom, ajranom ili bozom. Neke sorte uključuju banicu sa špinatom (spanačena bananica, spanachena banitsa) ili slatku verziju, banicu s mlijekom (mlječna banica, mlječna bananica) ili bundevu (tikvenik, tikvenik).
Sport
Prije pada komunizma, sport je bio jedna vrsta državne politike a brojni bugarski sportisti su u svijetu napravili značajne rezultate. Najveće uspjehe su postigli uglavnom u pojedinačnim sportovima. Nakon tranzicije i prestanka bogatih državnih poticaja sportu, do izražaja su mogli doći samo sportisti sa izrazito velikim talentima i uglavnom oni koji su potjecali iz sportskih porodica. Među najpoznatijim primjerima su sestre Maleeve u tenisu, koje su se jedno vrijeme nalazile i među deset najboljih na svijetu, a Magdalena Maleeva bila je posljednja koja se 2005. povukla iz tenisa. Dugu tradiciju u bugarskom sportu imaju šahisti, kao i dizači tegova, bokseri, odbojkaši, atletičari i ritmične gimnastičarke. Prvi bugarski osvajač Olimpijskog zlata bio je hrvač Nikola Stančev.
Bugarska nogometna reprezentacija se više puta kvalificirala na evropska i svjetska nogometna prvenstva. Trenutni trener nacionalne reprezentacije je Ljuboslav Penev. Najveći uspjeh nogometne reprezentacije bilo je četvrto mjesto na Svjetskom prvenstvu u SAD-u 1994. kada su u polufinalu izgubili od Italijana. Među nogometašima "zlatne generacije" su dobitnik "Zlatne lopte", Hristo Stoičkov i bivši nogometaš njemačkog Stuttgarta Krasimir Balakov. Najuspješniji nogometni klub iz Bugarske je CSKA Sofija, koja je dva puta igrala polufinale Kupa evropskih prvaka (današnja Liga prvaka). Drugi poznati klubovi, između ostalih, su Lokomotiva Sofija, Levski Sofija i Liteks Loveč. Među poznatijim bugarskim igračima su Emil Kostadinov, Ljuboslav Penev, Trifon Ivanov, Jordan Lečkov, Georgi Asparuhov, Dimitar Berbatov, Martin Petrov, Stilian Petrov i drugi.
Filatelija
Bugarska se oslobodila od Osmanlijskog carstva 1878. godine Od 1879. godine, marke izdane su na bugarskoj ćirilici, a neki od markica kao što su one izdane u 1901-obilježena 25. obljetnica Aprilskog ustanka protiv Turaka i 1902., proslavio je 25. obljetnicu bitke na Shipka.Bugarska je postala de jure nezavisna država 1908. godine, iako su rane marke izdane u 1910 i prikazanih cara Ferdinanda i cara Borisa III.
Također pogledajte
Mihailo Šišman
Spisak gradova Bugarske
Silistra
Čitalište
Musala (planina)
Novi Pazar (Bugarska)
Gabra
Reference
Bibliografija
Vanjski linkovi
Vijeće ministara - Službena vladina stranica
Profil Bugarske na stranici "Balkan Insight"
Predsjednik Republike Bugarske
Osnove bugarske historije na sedam stranica na Wikiizvoru
Patrola do Bugarske: Sunčev Breg, Nesebar i Sozopol (RTS SAT - Zvanični kanal)
Države članice NATO-a
Države svijeta
Crnomorske države
Države članice Vijeća Evrope
Države i teritorije osnovane 1908. |
1062 | https://bs.wikipedia.org/wiki/%C4%8Ce%C5%A1ka | Češka | Češka (), službeno Češka Republika (), jest suverena država u Srednjoj Evropi. Na zapadu graniči s Njemačkom, na sjeveru s Poljskom, na istoku sa Slovačkom, a na jugu s Austrijom. Prostire se na površini od 78.866 km2. Prema državnom uređenju, unitarna je parlamentarna republika sa oko 10,5 miliona stanovnika.
Glavni i najveći grad u državi je Prag s preko 1,2 miliona stanovnika. Sastoji se od historijskih regija Bohemije, Moravske i Češke Šlezije. Kopnena je država i nema izlaz na more.
Češka Republika je visoko razvijena država, sa naprednom ekonomijom i visokim životnim standardom. UNDP je rangirao Češku kao 15. državu svijeta po indeksu humanog razvoja. Glavni grad Prag ima najnižu stopu nezaposlenosti u EU.
Od 12. marta 1999. je članica NATO-a a od 1. maja 2004. i Evropske unije. Osim toga, članica je i drugih međunarodnih organizacija kao što su: OECD, OSCE i Vijeća Evrope.
Historija
O naseobinama na teritoriji Češke Republike još oko 28.000 godina prije nove ere govori niz arheoloških nalazišta. Od 3. vijeka prije nove ere naseljavaju je Kelti, a od 1. vijeka i Germani. Slaveni su se na područje današnje Češke Republike doselili u 5. vijeku, a u 7. vijeku oformili Samovo carstvo. Godine 833. na području Moravske, Slovačke, sjeverne Mađarske i zapadnog zakarpatskog kraja nastaje Velikomoravsko carstvo, koja vremenom raste i obuhvata i Češku (890.-894.), Šleziju, Lužice, Malopoljsku, i dio Mađarske. Velika Morava, od koje se Češka otcjepila 894., nestala je pod udarom Mađara 907. godine.
Češka država se rađa u drugoj polovini 9. vijeka, kada je ustoličen prvi češki knez iz dinastije Pržemislovića, Borživoj. U 10. i 11. vijeku država se konsoliduje, pripaja Moravsku i postaje kraljevina. Češka kraljevina bila je značajna regionalna sila, i svoj vrhunac dostiže za vrijeme posljednjih Pržemislovića (Pržemisla II Otakara, Vaclava II), te (i prije svega) moćnog Karla IV iz luksemburške dinastije. Međutim, husitski ratovi u 15. vijeku, i kasnije tridesetogodišnji rat u 17. vijeku imali su razarajući učinak.
1526. godine, na češki tron definitivno stupa dinastija Habsburgovaca, koja je zemlju pripojila Habzburškoj monarhiji. Masovni ustanci su podizani 1547. i 1618. godine. Kada su u maju 1618. godine vladari ubijeni izbacivanjem sa prozora u praškom Hradu (događaj koji se u češkoj historiji označava slikovitim nazivom defenestracija), otpočeo je i tridesetogodišnji rat. Pobunjenici su poraženi, zarobljeni najoštrije kažnjeni, a zatim se počelo sa nasilnom rekatolizacijom čeških protestanata. Reforme Josifa II 1781. godine donijele su kraj vazalstva i početak vjerske tolerancije. Od kraja 18. vijeka, u češkim zemljama se formira narodni pokret za obnovu češke kulture i jezika, a kasnije se ističe i zahtjev za političkom moći.
Nakon poraza Austro-Ugarske u Prvom svjetskom ratu, češke zemlje su se osamostalile i zajedno sa susjednim Slovacima (Martinska deklaracija) 28. oktobra 1918. godine formirali novu državu, Čehoslovačku (češki: Československo), tzv. "prvu republiku", koja je obuhvatala i teritoriju zakarpatske Rusije (danas Ukrajine), sa prvim predsednikom Tomášom Garrigue Masarykom. U novoj državi većina industrije je bila iz doba Austro-Ugarske i u narednim godinama je počela prosperirati. Industrijski proizvodi su bili izvezeni na tržišta mnogih država svijeta. Vlada ČSR je osnovala odbranu republike paktom sa Rumunijom i Jugoslavijom (ili Mali ugovor).
Pod pritiskom nacističke Njemačke i evropskih sila (Chamberlain: "Donijeli smo Evropi mir za naših života!") od kojih su neke čak ignorisale odbrambene sporazume sa Pragom, Čehoslovačka je u septembru 1938. godine Minhenskim sporazumom Njemačkoj predala širok pogranični pojas Sudeta sa značajnom njemačkom nacionalnom manjinom, a i de facto cijela predata potpunoj njemačkoj kontroli, uz dogovor da to bude i posljednji njemački zahtjev. Jug Slovačke i zakarpatska Rusija pripali su Mađarskoj, a jedan dio teritorije (Tješinska oblast) je uzela i Poljska. Nastaje i "druga republika": Slovačka dobija veću autonomiju, a u ime države ulazi crtica: Češko-Slovačka (češki: Česko-Slovensko). Nedugo zatim, 14. marta 1939, Slovačka proglašava nezavisnost, a 15. marta njemačka vojska okupira ostatak zemlje i proglašava Protektorat Češka i Moravska. U maju 1945., saveznici su oslobodili Čehoslovačku, a etnički Nijemci i neki Mađari su Benešovim dekretima protjerani u Njemačku, Austriju i Mađarsku.
Komunisti vlast u Čehoslovačkoj preuzimaju prevratom u februaru 1948.; zavode totalitarizam, pridružuju zemlju sovjetskom bloku i 1960. godine mjenjaju ime u Čehoslovačka socijalistička republika (ČSSR). Široki pokret za liberalizaciju 1968., i napori vođstva čehoslovačke komunističke partije da reformišu sistem i stvore "socijalizam sa ljudskim likom", poznati pod nazivom Praško proljeće, ugušeni su 21. augusta vojnom intervencijom snaga Sovjetskog saveza i svih ostalih zemalja Varšavskog ugovora (izuzev Rumunije). (Česi i dalje pamte podršku koju su tada imali iz SFRJ) 1. januara 1969. stupio je na snagu i Zakon o federalizaciji ČSSR, kojim je zemlja i formalno ustrojena kao federacija dvije narodne (češke i slovačke) socijalističke republike.
Do demokratskih promjena u Čehoslovačkoj dolazi mirnim putem, poslije somotske revolucije 17. novembra 1989., kada je komunistički kongres za predsjednika izabrao književnika i disidenta Vaclava Havela. 1990. godine iz imena obe republike odstranjen je pridjev "socijalistička", a početkom proljeća iste godine zajednička država je preimenovana: u Čehoslovačku Federativnu Republiku (skr. Čehoslovačku) na češkom jeziku, odnosno Češko-Slovačku Federativnu Republiku (skr. Češko-Slovačku) na slovačkom (ova komplikacija je bio značajna kao crtični rat). Nepunih mjesec dana kasnije, 20. marta 1990., ČSFR je ponovo dobila novo puno ime: Češka i Slovačka Federativna Republika; različite skraćenice ostale su nepromenjene.
Čehoslovačka je sporazumno prestala da postoji 1. januara 1993. godine. 1999. godine, na pedesetom samitu NATO pakta, Češka Republika je primljena u punopravno članstvo. 1. maja 2004. godine pristupila je i Evropskoj uniji.
Hronološki prikaz historije Češke
623/624-658/659 Češka je dio Samove države
833-894 Češka je dio Velikomoravske države (Velike Morave)
894-1306 Vlada domaće dinastije Přemyslovaca (Přemyslovci)
1306-1437 Vlada češko-njemačke dinastije Luksemburga (Lucemburkové)
1437-1439 Vlada austrijske dinastije Habsburg (Habsburkové)
1471-1526 Vlada poljsko-litvanske dinastije Jagellon (Jagellonci)
1526-1918 Vlada austrijske dinastije Habsburg (Habsburkové)
1918-1938 Češka dio Čehoslovačke, I. republika
1938-1939 Češka dio Čehoslovačke, II. republika (Njemačka, poljska i mađarska okupacija graničnih krajeva)
1939-1945 Njemački protektorat Češka i Moravska
1945-1990 Češka dio Čehoslovačke kao socijalističke republike
1968 Agresija, vojska Sovjetskog saveza i ostalih država Varšavskog pakta okupirala je Čehoslovačku
1990-1992 Češka dio federativne Čehoslovačke (ČSFR)
1992/1993 raspad Čehoslovačke, češka nezavisnost.
Simboli
Zastava
Državna zastava Češke republike je ista kao zastava nekadašnje Čehoslovačke. Nakon što se Čehoslovačka raspala, Češka Republika je zadržala čehoslovačku zastavu dok je Slovačka Republika prihvatila svoju vlastitu zastavu.
Zastava se sastoji od crvene i bijele boje sa drevnog češkog grba. Zato što je zastava izgledala skoro identična Poljskoj zastavi i sastojala se od istih boja kao austrijska zastava, plavi trokut dodan je 1920. godine. Verzija bez plavog trokuta se još uvijek upotrebljava kao zastava Bohemije. 1990.-1992. godine je bila zastava bez trokuta oficijalna verzija zastave Bohemije i Moravije, kao dio Čehoslovačke federacije.
Grb
Grb Češke Republike čini na četvrtine izdeljeni novofranački štit u čijim se dijelovima nalaze grbovi historijskih oblasti koje čine Češku Republiku.
Himna
Kde domov můj? (bos. Gdje je moj dom?) je od 1993. godine državna himna Češke.
Riječi himne potiču iz pozorišnog djela "Fidlovačka aneb žádný hněv a žádná rvačka" koje je napisao Jozef Kajetán Tyl. Ovo djelo je premijerno izvedeno u Pragu 21. decembra 1834. godine. Muziku je napisao František Škroup. Pozorišno djelo ima više dijelova ali se za himnu uzima samo prva strofa.
Za vrijeme Čehoslovačke, državna himna se sastojala iz dva dijela. Prvi je dio bila sadašnja češka himna, a drugi dio je bila himna Slovačke (Nad Tatrou sa blýska).
Geografija
Češka je srednjoevropska država ukupne površine 78.867 km2 od čega 1.620 km2 otpada na vodene površine. Kopnena je država i nema izlaz na more.
Geografija Češka je vrlo raznolika. Bohemija, historijska regija u zapadnom dijelu države, se sastoji od riječnog sliva rijeka Labe i Vltave, najduže češke rijeke. Okružena je uglavnom niskim planinama, kao što su gorje Krkonoše u regiji Sudeti na kojem se nalazi najviša tačka u državi, vrh Sněžka sa 1.602 metara nadmorske visine.
Moravska, istočni dio zemlje je poprilično brdovitog reljefa i uglavnom pripada slivu rijeke Morave, ali se tu nalazi i izvor rijeke Odre. Vode iz ovog kraja Češke pripadaju slivovima Sjevernog, Baltičkog i Crnog mora
Reljef
Češki reljef je vrlo raznolik. Češka zauzima veći dio Češkog masiva, dijela srednjoevropskog sredogorskog pojasa koji je izgrađen od predkambrijskih stijena. Na zapadu je velika nizija kroz koju teku rijeke Laba i Vltava, te koja je okružena niskim planinama (Sudeti i Krkonoše), na kojima je i najviši vrh države, Sněžka (1,602 m). Moravska, istočni dio zemlje, više je brdovita i kao glavnu rijeku ima Moravu ali u njoj izvire i Odra. Rijeke iz Češke teku u tri različita mora: Sjeverno more (Vltava, Laba, Ohře), Baltičko more (Odra) i Crno more (Morava).
Klima
Klima je umjerena, ljeta su topla, a zime hladne, oblačne i vlažne. Osjećaju se i morski i kontinentalni uticaji. Na planinama padne i do 1200mm padavina na godinu, a na dnu kotlina i dolina 500mm. Količina padavina u Pragu iznosi 508mm padavina. Prag ima srednju januarsku temperaturu -2,6 °C, a srednju julsku 17,56 °C.
Opće geografske karakteristike
Površina
Komparacije radi, Češka je površinom nešto manja od američke savezne države Južne Karoline i nešto veća od Škotske.
Ukupna površina: 78.867 km2
Površina kopna 77.247 km2
Vodena površina 1.620 km2
Granica
Ukupna dužina granice iznosi: 2.143 km od toga sa:
Austrijom 402 km,
Njemačkom 704 km,
Poljskom 796 km,
Slovačkom 241 km.
Najviša i najniža tačka
Najniža tačka: rijeka Laba - 115 m,
Najviša tačka: Sněžka - 1.602 m
Saobraćaj
Cestovne i željezničke prometnice u Češkoj dobro su razgranate diljem zemlje, dok se autocestovna mreža širi i razvija. Prag je dobro povezan s glavnim gradovima središnje Evrope: s Budimpeštom, Bečom, Moskvom, Varšavom, Berlinom. Dobro je razvijen i zračni saobraćaj. Kroz zračne luke Praga, Brna i Ostrave prolazi veliki dio trgovačkoga saobraćaja.
Politika
Prema ustavu, Češka je parlamentarna republika, a šef države je predsjednik (prezident České republiky), kojeg neizravno bira parlament svakih pet godina. Predsjednik ima određene ovlasti, kao što je pravo da predlaže suce Ustavnog suda, raspušta parlament u određenim uvjetima, te ulaže veto na zakone. Osim toga, predsjednik imenuje predsjednika vlade, koji usmjerava najveći dio domaće i vanjske politike, a predsjednik imenuje i druge članove kabineta na prijedlog predsjednika vlade.
Češka ima dvodomni parlament sa Zastupničkim domom (Poslanecká sněmovna) i Senatom (Senát).
Prvi dom ima 200 zastupnika, koji se biraju svake četiri godine proporcionalnim biranjem.
Drugi dom ima 81 člana, koji imaju mandad šest godina, a jedna trećina se bira svake dvije godine na temelju većinskog glasanja u dva kruga.
Najviši državni prizivni sud je Vrhovni sud. Predsjednik imenuje Ustavni sud, koji sudi o pitanjima ustava. Suci Ustavnog suda imaju mandate od deset godina.
Političke podjele
Češka se administrativno sastoji od 13 pokrajina (kraje, jednina kraj) i glavnog grada koji je zasebna administrativna jedinica (hlavní město)Prema češkom zakonskom aktu br. 129/2000 (Zakon o regijama - najvišim jedinicama teritorijalne samouprave - Vyšší územní samosprávné celky), što je ustvari implementacija člana 7. češkog Ustava, Češka je od 1. januara 2000. godine podijeljena na 13 regija tj. krajeva i glavni grad (hlavní město) koji ima regionalni status
Vojska
Vojska Češke Republike (češki Armáda České republiky), skaćreno VČR, obuhvaća Češke kopnene snage, Češko ratno zrakoplovstvo i potporne jedinice. Od 1940-ih do 1989., Čehoslovačka Narodna Armija je brojala oko 200.000 vojnika i tvorila jedan od stupova Varšavskog pakta. Nakon raspada Čehoslovačke i pada komunizma, Češka Republika pokrenula je potpunu reorganizaciju snaga te smanjila broj ročnika, kojih je bilo oko 65.000 potkraj 1990-ih. Svoj novi sastav vojska je dobila 1993. Od 1999., VČR je u savezništvu sa NATO snagama. Od 2004., ukinut je obvezno služenje vojnog roka.
Vojska Češke je modernizirana te preokrenuta prema obrani granica. Članica je i Organizacije za evropsku bezbjednost i saradnju. Od kraja 1990-ih do danas, VČR je sudjelovala u raznim međunarodnim mirotvornim misijama, u sklopu ISFOR-a i EUFOR Althea, i to u raznim područjima (BIH, Kosovo, Irak, Turska, Pakistan, Somalija, Kongo, Afganistan).
Josef Bečvář je trenutni Načelnik Generalštaba. Češka je 2013. izdvojila 2,1% svojeg BDP-a na vojne snage
Privreda
Češka privreda predstavlja visokorazvijenu privredu pri čemu nacionalni BDP je u nivou 87% BDP-a Evropske unije.
Kao najstabilnija i najprosperitetnija postkomunistička zemlja, Češka je prije globalne ekonomske krize imala privredni rast u prosjeku od 6% u periodu od tri godine. Ekonomija je doživjela oporavak zbog izvoza u EU, pogotovo Njemačku, i zbog investicija iz inostranstva, dok je domaća potražnja sve jača.
U budućnosti bi moglo doći do problema zbog neugodno visokih poreznih deficita.
Radi se na dovršenju privatizacije bankarstva, telekomunikacija i energetike, što će povećati strane investicije. Na više od polovine obradivih površina proizvode sve žitarice; obilata je i proizvodnja krompira, povrća, duhana i šećerne repe, dok se na kraju oko Plzena, u Češkoj, uzgaja hmelj, sirovina za proizvodnju piva. Radi se na dovršenju privatizacije bankarstva, telekomunikacija i energetike, što će povećati strane investicije, dok će preustroj velikih kompanija i banaka, te modernije financije, trebali povećati proizvodnju.
Iako su ležišta nafte gotovo iscrpljena, u zemlji rade velika postrojenja za njezinu preradu; Ostravom prolazi ruski naftovod dug čak 4 500 km. Energetskim potrebama udovoljavaju brojne termoelektrane, hidroelektrane i nuklearne centrale. Obilje sirovina omogućilo je razvoj teške i lake metalurgije u blizini rudarskih područja.
Nauka i tehnologija
Poznati naučnici rođeni na teritoriji sadašnje Češke:
Friedrich von Berchtold (1781–1876)
Wenceslas Bojer (1795–1856)
Ignaz von Born (1742–1791)
Stanislav Brebera (1925–2012)
Josef Čapek (1887–1945)
Eduard Čech (1893–1960)
Václav Prokop Diviš (1698–1765)
Karel Domin (1882–1953)
František Josef Gerstner (1756–1832)
Turizam
Češka privreda dobija znatan prihod od turizma. Prag je peti najposećeniji grad u Evropi nakon Londona, Pariza, Istanbula i Rima.
U 2001. godini ukupna zarada od turizma dosegla je 118 milijardi CZK, čineći 5,5% BNP-a i 9% ukupne zarade od izvoza. Industrija zapošljava više od 110.000 ljudi - preko 1% stanovništva. Reputacija zemlje pretrpjela je zbog vodiča i turista koji su prijavili prekomjernu naplatu taksista i problema s prelaznim vozilima uglavnom u Pragu, iako se situacija u posljednje vrijeme poboljšala.Od 2005. godine, gradonačelnik Praga Pavel Bém radio je na poboljšanju ove reputacije suzbijanjem sitnog kriminala, a osim ovih problema, Prag je siguran grad. Takođe, Češka u cjelini ima nisku stopu kriminala.Za turiste, Češka se smatra sigurnom destinacijom za posjetiti. Niska stopa kriminala čini većinu gradova i gradova vrlo sigurnim za šetnju.
Jedna od najposjećenijih turističkih atrakcija u Češkoj republici je četvrti Vítkovice u Ostravi, postindustrijski grad na sjeveroistoku zemlje. Područje je nekada bilo mjesto proizvodnje čelika, ali sada se nalazi tehnički muzej s mnogo interaktivnih izložbi za turiste.
Stanovništvo
Prema popisu stanovništva iz 2001. godine izjasnilo se 90,4 % stanovništva Češke kao Česi, 3,7 % kao Moravljani, 1,9 % kao Slovaci. Brojne su i manjine Poljaka, Nijemaca, Ukrajinaca, Vijetnamaca i Roma. Većina od njih bili su ateisti (59 %), ostali su pripadnici kršćanskih vjera; rimski katolici (26,8 %), češki evangelici (1,1 %), čehoslovački husiti (1 %).Do 1946. godine živjela je u Češkoj brojna grupa Nijemaca (oko 3,5 miliona), koja je bila zbog saradnje sa nacističkim režimom Adolfa Hitlera u vremenu II. svjetskog rata preseljena u Njemačku.
Popis 2011.
U Češkoj prema popisu stanovništva iz 2011. živi 10.436.560 stanovnika odnosno ili 134 st./km². Većina stanovnika Češke su Česi (64,3%), Moravci (5,0%), Slovaci (1,4%), Ukrajinci (0,5%), Poljaci (0,4 %), Vijetnamci (0,3%), Nijemci (0,2%), Romi i dr.
Broj etničkih Čeha (64,3% odn. 6.711.624 stan.) je za razliku od prethodnog popisa iz 2001. godine (90,4% odn. 9.249.777 stan.) naglo pao. Broj neizjašnjenih je s 220.660 (2,6%) u 2001. godini porastao na 2.742.669 (26,0%) u 2011. godini
Jezik
Službeni jezik je češki, a govore se i jezici brojnih etničkih manjina.
Religija
Glavne religije kao postoci ukupnog stanovništva su: Rimokatolici (10,3%), protestanti (0,8%) te ireligiozni (34%), ostali (9%).
45% stanovništva se nije izjasnilo po pitanju vjere.
Obrazovanje
Obrazovanje u Češkoj je obavezno 9 godina, a građani imaju pristup sveučilišnom obrazovanju bez školarine, dok prosječni broj godina obrazovanja iznosi 13,1.Uz to, Češka ima relativno jednak obrazovni sustav u usporedbi s drugim zemljama u Evropi.Osnovan 1348. godine, Charles univerzitet bio je prvi univerzitet u srednjoj Evropi. Ostala veća sveučilišta u državi su Univerzitet Masaryk, Češki tehnički univerzitet, Univerzitet Palacký, Akademija scenskih umjetnosti i Ekonomski univerzitet. I više univerziteta u Češkoj.
Program za međunarodno ocjenjivanje studenata, koji koordinira OECD, trenutno svrstava češki obrazovni sustav kao 15. najuspješniji na svijetu, viši od prosjeka OECD-a. UN obrazovni indeks zauzeo je 10. mesto od 2013. godine (pozicioniran iza Danske i ispred Južne Koreje).
Zdravlje
Zdravstvo u Češkoj je po kvalitetu slično ostalim razvijenim zemljama. Češki univerzalni zdravstveni sistem zasnovan je na modelu obveznog osiguranja, s naknadom za uslugu koja se financira iz planova obveznog osiguranja u vezi sa zapošljavanjem.
Prema indeksu potrošača u zdravstvu za 2016. godinu, u poređenju sa zdravstvom u Evropi, češko je zdravstvo na 13. mjestu, rangirano iza Švedske i dvije pozicije ispred Ujedinjenog Kraljevstva.
Kultura
Slikarstvo
Venera Dolní Věstonice je blago pretpovijesne umjetnosti. Teodorik iz Praga bio je najpoznatiji češki slikar u doba gotike. Na primjer, ukrasio je dvorac Karlstejn. U doba baroka poznati su slikari bili Wenceslaus Hollar, Jan Kupecký, Karel Škréta, Anton Raphael Mengs ili Petr Brandl, kipari Matthias Braun i Ferdinand Brokoff. U prvoj polovici 19. vijeka Josef Mánes pridružio se romantičnom pokretu. U drugoj polovici 19. vijeka glavna je riječ imala takozvana "nacionalna kazališna generacija": kipar Josef Václav Myslbek i slikari Mikoláš Aleš, Václav Brožík, Vojtěch Hynais ili Julius Mařák. Krajem vijeka došao je val Art Nouveaua. Alfons Mucha postao je glavni predstavnik. Danas je najpoznatiji češki slikar. Poznat je uglavnom po plakatima u Art Nouveauu i svom ciklusu od 20 velikih platna pod nazivom Slavenska epopeja, koji prikazuje povijest Čeha i drugih Slavena.
Slikar i grafičar Alfons Mucha bio je jedan od predvodnika umjetničkog pravca secesije (ili Art Nouveau). Česi su bili među najaktivnijim umjetnicima u pokretu kubizma.
Arhitektura
Najstarije sačuvane kamene građevine u Češkoj i Moravskoj potječu iz vremena kristijanizacije u 9. i 10. vijeku. Od srednjeg vijeka češke su se zemlje koristile istim arhitektonskim stilovima kao i većina zapadne i srednje Evrope. Najstarije crkve koje još stoje izgrađene su u romaničkom stilu (bazilika sv. Jurja, bazilika sv. Prokopija u Třebíču). Tijekom 13. vijeka zamijenjen je gotičkim stilom (Karlov most, Betlehemska kapela, Stara nova sinagoga, Kostnica Sedlec, Stara gradska vijećnica s praškim astronomskim satom, Crkva Gospe prije Tina). U 14. stoljeću car Karlo IV pozvao je na svoj sud u Prag talentirane arhitekte iz Francuske i Njemačke, Matthiasa od Arrasa i Petra Parlera (Karlštejn, katedrala sv. Vida, crkva sv. Barbare u Kutná Hori). Tijekom srednjeg vijeka kralj i aristokracija sagradili su mnoge utvrđene dvorce, kao i mnoge samostane (samostan Strahov, Špilberk, dvorac Křivoklát, manastir Vyšší Brod). Tijekom Hussitskih ratova, mnogi od njih su oštećeni ili uništeni.
U 17. stoljeću, barokni se stil proširio po cijeloj kruni Češke. Izuzetno se ističu arhitektonski projekti češkog plemića i carskog generalaismo Albrechta von Wallensteina iz 1620-ih (Wallenstein Palace). Njegovi arhitekti Andrea Spezza i Giovanni Pieroni odražavali su najnoviju italijansku proizvodnju i istovremeno bili vrlo inovativni. Češka barokna arhitektura smatra se jedinstvenim dijelom europske kulturne baštine zahvaljujući svojoj prostranosti i neobičnosti (dvorac Kroměříž, stupac Svetog Trojstva u Olomoucu, crkva Svetog Nikole na Maloj strani, dvorac Karlova Koruna).
Literatura
Češke zemlje bez obzira na jezik. Literatura s područja današnje Češke uglavnom je pisana na češkom, ali i na latinskom i njemačkom ili čak staroslovenskom. Tako je Franz Kafka, koji je - dok je bio dvojezičan na češkom i njemačkom jeziku - svoje radove (Suđenje, dvorac) napisao na njemačkom jeziku, u doba austrijske vladavine, mogao predstavljati češku, njemačku ili austrijsku književnost, ovisno o tome gledišta. Uticajni češki autori koji su pisali na latinskom jeziku uključuju Cosme iz Praga († 1125), Martin od Opave († 1278), Petar od Zitaua († 1339), John Hus († 1415), Bohuslav Hasištejnský z Lobković (1461–1510), Jan Dubravius (1486–1553), Tadeáš Hájek (1525–1600), Johannes Vodnianus Campanus (1572–1622), John Amos Comenius (1592–1670) i Bohuslav Balbín (1621–1688). U drugoj polovici 13. stoljeća kraljevski dvor u Pragu postao je jedno od središta njemačkog Minnesanga i dvorske literature (Reinmar von Zweter, Heinrich von Freiberg, Ulrich von Etzenbach, Venceslaus II iz Bohemije). Najpoznatije češko srednjovjekovno djelo njemačkog jezika je Češki orač (Der Ackermann aus Böhmen), koji je oko 1401. napisao Johannes von Tepl. Vrhunac češke književnosti na njemačkom jeziku može se primijetiti u prvoj polovici 20. stoljeća koja su predstavljena poznatim imenima Franz Kafka, Max Brod, Franz Werfel, Rainer Maria Rilke, Karl Kraus, Egon Erwin Kisch, i drugi.
Film
U Češkoj se održava poznati Filmski festival u Karlovim Varima. Širom svijeta poznati su češki režiseri Jiří Menzel i Miloš Forman. Fakultet za film i televiziju (češ. Filmová a televizní fakulta) u Pragu, bila je škola za Mencla, Formana i Emira Kusturicu, između ostalih.
Muzika
Muzička tradicija čeških zemalja nastala je iz prvih crkvenih himni, čiji se prvi dokazi sugeriraju na prijelomu 10. i 11. vijeka. Prva značajnija djela češke muzike uključuju dvije kolere koje su u svoje vrijeme obavljale funkciju himne: „Hospodine pomiluj ny“ iz oko 1050., nesumnjivo najstarija i vjerno sačuvana popularna duhovna pjesma koju su imali preživjeli do danas, a himna "Svatý Václave" (Saint Wenceslas) ili "Saint Wenceslas Chorale" iz oko 1250. godine. Njegove korijene možemo pronaći u 12. vijeku i do danas pripada najpopularnijim vjerskim pjesmama. 1918. godine, na početku čehoslovačke države, pjesma se raspravljala kao jedan od mogućih izbora za državnu himnu. Autorstvo himne "Gospodaru, smiluj nam se" neki povjesničari pripisuju Svetom Adalbertu iz Praga (sv.Vojtěch), biskupu u Pragu, koji je živio između 956. i 997.
Poznati su češki kompozitori nacionalne škole iz 19. vijeka, Bedřich Smetana i Antonín Dvořák
Gastronomija
Češku kuhinju obilježava snažan naglasak na mesnim jelima. Svinjetina je prilično česta; govedina i piletina također su popularni. Poslužuju se guska, patka, zec i divljač. Riba je rjeđa, s povremenom iznimkom svježe pastrve i šarana, koja se poslužuje na Božić.
Češko pivo ima dugu i važnu povijest. Poznato je da je prva pivara postojala 993. godine, a Češka ima najveću potrošnju piva po glavi stanovnika na svijetu. Poznato pivo u stilu pilsnera (pils) nastalo je u zapadnom boemskom gradu Plzeňu, gdje se još uvijek proizvodi prvi svjetski zlatni lager Pilsner Urquell, što ga čini inspiracijom za više od dvije trećine piva proizvedenog u svijet danas. Južnije je grad České Budějovice, na njemačkom jeziku poznat kao Budweis, dao svoje pivo, na kraju poznato i kao Budweiser Budvar. Osim ovih i drugih glavnih brandova, Češka ima i sve veći broj malih pivovara i mini pivovara.
Sport
Sport igra ulogu u životu mnogih Čeha, koji su općenito vjerni pristaše svojih omiljenih timova ili pojedinaca. Dva vodeća sporta u Češkoj su hokej na ledu i nogomet. Najgledaniji događaji u Češkoj su olimpijski turniri u hokeju na ledu i Svjetsko prvenstvo u hokeju na ledu.Tenis je također vrlo popularan sport u Češkoj. Mnogi drugi sportovi s profesionalnim ligama i strukturama uključuju košarku, odbojku, momčadski rukomet, atletiku staza.
Video igre
Češka je dom nekoliko globalno uspješnih programera video igara, uključujući Illusion Softworks (2K češki), Bohemia Interactive, Keen Software House, Amanita Design i Madfinger Games. Češka scena razvoja video igara ima dugu povijest, a brojne vrste čeških igara proizvedene su za ZX Spectrum, PMD 85 i Atari sisteme 1980-ih. Početkom 2000-ih niz čeških igara postigao je međunarodno priznanje, uključujući Hidden & Dangerous, Operation Flashpoint, Kingdom Come: Deliverance, Vietcong i Mafia. Danas najuspješnije češke igre uključuju ARMA, DayZ, Space Engineers, Machinarium, Euro Truck Simulator, American Truck Simulator, Silent Hill: Downpour, 18 kotača od čelika, vozača autobusa, Shadowgun i Blackhole. Nagrade Češke igre godine svake se godine održavaju kako bi se prepoznale uspjehe u razvoju video igara
Praznici i blagdani
Također pogledajte
Prag
Brno
Tomáš Masaryk
Kde domov můj
Železná Ruda
Benetice (Světlá nad Sázavou)
Vrahovice
Habartov
Spisak čeških filmova
Reference
Vanjski linkovi
Zvanični sajt
Zvanični sajt predsjednika Češke
Zvanična prezentacija vlade Češke
Parlament ČR, Zastupnički dom
Parlament, Senat
Ministarstvo vanjskih poslova
Ambasada Češke u Sarajevu
Češka
Države članice NATO-a
Države svijeta
Države i teritorije osnovane 1993.
Kontinentalne države
Države članice Vijeća Evrope |
1063 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Danska | Danska | Danska (), zvanično Kraljevina Danska (), jest suverena država koja se nalazi u sjevernoj Evropi. To je najjužnija država nordijske regije koja se nalazi jugozapadno od Švedske i južno od Norveške, a na jugu se graniči sa Njemačkom. Kraljevina Danska je suverena država koja se sastoji od Danske i dvije autonomne konstitutivne države na sjeveru Atlantskog okeana: Farskih ostrva i Grenlanda. Danska ima površinu od 43.094 km2 i populaciju od 5.699.200 stanovnika. Zemlja se sastoji od poluostrva Jutland i arhipelaga od 443 ostrva, od kojih je 70 naseljeno. Ostrva se odlikuju ravnicama, obradivom površinom, pješćanim obalama i umjerenom klimom.
Kraljevina Danska je nastala u 10. stoljeću kao pomorska nacija koja se borila za kontrolu nad Baltičkim morem. Danski vladari su bili i vladari Kalmarske unije (ujedinjena država Danske, Švedske i Norveške) koja se raspala izlaskom Švedske iz unije 1523. godine. Danska i Norveška su ostale u uniji dok se nisu razišli 1814. godine. Nestankom Kalmarske unije, Danska je naslijedila Kalmarske kolonije Farska ostrva i Grenland. Početkom 17. stoljeća, bilo je nekoliko ustupaka teritorije; ovo je kulminiralo 1830-ih s naletom nacionalističkih pokreta koji su poraženi 1864. godine tokom Drugog šlezvičkog rata. Danska je bila neutralna za vrijeme Prvog svjetskog rata. Kao najveći industrijski izvoznik poljoprivrednih proizvoda u drugoj polovini 19. stoljeća, Danska sprovodi socijalnu i radno-tržišnu reformu početkom 20. stoljeća.
Sadašnji Ustav Danske je potpisan 5. juna 1849. godine, završavajući apsolutnu monarhiju koja je započela 1660. godine. Uspostavlja se ustavna monarhija - trenutni monarh je kraljica Margareta II - koja je organizovana kao parlamentarna demokratija. Vlada i nacionalni parlament imaju sjedište u Kopenhagenu, glavnom i najvećem gradu Danske. Danska je postala članica Evropske ekonomske zajednice 1973. godine, zadržavajući svoju valutu krunu. Članica je NATO-a, Nordijskog vijeća, OECD-a, OSCE-a, Ujedinjenih nacija i dio je Šengenske zone.
Danci imaju visok životni standard i rangirani su visoko u brojnim nacionalnih performansama, uključujući obrazovanje, zdravstvenu zaštitu, zaštitu građanskih sloboda, demokratsko upravljanje, prosperitet i ljudski razvoj. Danska je često rangirana kao jedna od najsretnijih zemalja na svijetu. Zemlja ima jedan od najvećih svjetskih prihoda po glavi stanovnika, i ima jednu od najviših svjetskih stopa poreza na dohodak građana. Velika većina danaca su članovi Nacionalne crkve, iako Ustav garantuje slobodu vjeroispovijesti.
Historija
Prahistorija
U Danskoj su ljudi živjeli prije više od 100.000 godina, ali izgleda da su bili prinuđeni napustiti to područje kada su ledenjaci pokrili Dansku tokom ledenog doba. Smatra se da ljudi neprekidno žive u Danskoj posljednjih 12.000 godina. Tokom nordijskog bronzanog perioda mrtvi su se sahranjivali ispod gomila. Postoji mnogo uzvišica stijena kao nadgrobnih spomenika iz tog doba.
Tokom predromanskog željeznog doba (od 4. do 1. stoljeća p. n. e) klima je postala hladnija i vlažnija, tako da se mnogi sele južno na područje današnje Njemačke. U to doba počinje se koristiti željezo. Postoje dokazi jakog keltskog kulturnog uticaja u tom periodu. Rimske provincije održavale su trgovačke veze sa stanovnicima Danske. Materijalna kultura tokom velikih seoba često se označava kao germansko željezno doba.
Srednji vijek
Početkom Vikinškog doba u 9. stoljeću, završava se prahistorija Danske. Od 8. do 11. stoljeća Vikinzi su nastanjivali Dansku. Oni su tada otkrili i naselili Island, Farska ostrva, Grenland i Vinland (današnji Newfoundland). Koristeći svoje velike vještine u brodogradnji i navigaciji, osvojili su dijelove Francuske, Britanska ostrva i Irsku. Nakon ovih osvajanja, započeli su trgovinu stvarajući trgovačke puteve od Grenlanda na sjeveru do Konstantinopolja na jugu preko ruskih i ukrajinskih rijeka, naročito rijeke Dnjepar.
Pokrštavanje i osnivanje Danske
Danska se godinama sastojala od malih kraljevstava. Harald I je 980. uspostavio ujedinjeno kraljevstvo Dansku. Njemački misionari uspjeli su uvjeriti kralja Haralda I da prihvati kršćanstvo. Nova vjera zamijenila je staru normansku mitologiju. Nova religija donijela je kralju neke prednosti. Bio je priznat od Svetog Rimskog Carstva. Osim toga lako je mogao smijeniti protivnike ako su bili pripadnici stare religije. Crkva je doprinijela stabilnoj administraciji.
Kraljevski problemi
Danski kraljevi imali su sve više problema u uspostavljanju kontrole u kraljevstvu. Plemstvo i crkva postajali su sve jača opozicija. Krajem 13. stoljeća plemstvo je prisililo kralja da izda povelju, koja se smatra prvim danskim ustavom. I Hanzi i grofovima Holsteina odgovarala je oslabljena Danska, pa grofovi Holsteina uspijevaju dobiti velike djelove Danske od kralja u zamjenu za novac. Teritoriju Skanije zauzima Švedska.
Margareta i Kalmarska unija
Margareta I Danska bila je kći Valdemara IV Danskog. Udala se za Hakona VI Norveškog u pokušaju da se ujedine dva kraljevstva zajedno sa Švedskom, jer je Hakon bio povezan sa švedskom kraljevskom porodicom. Njen sin Olaf IV Norveški trebao je objediniti ti kraljevstva, ali je umro prerano, tako da je tokom života kraljice Margerete ujedinjena 1397. Danska, Norveška i Švedska u Kalmarsku uniju. Švedska je tada obuhvatala i Island, Grenland, Finsku i Farska ostrva.
Rano moderno doba
Reformacija, koja je poticala iz Njemačke od ideja Martina Lutera, imala je veliki uticaj na Dansku. Danska nacionalna crkva je luteranska. Reformacija je uvedena 1536. u Danskoj. Širenje protestantizma bilo je moguće zbog kombinacije narodnog oduševljenja i želje za reformom crkve, ali i željom vlasti da se oslobodi ovisnosti od rimskih papa. To je omogućilo kralju da se domogne crkvenih posjeda. Uzimanjem crkvenih posjeda danski kralj je povećao kraljevske prihode za 300%.
Postojalo je veliko nezadovoljstvo katoličkom crkvom, a ranih 1530-ih narod je bio potaknut da napada manastire i crkve. Kada je umro Fridrih I Danski biskupi su odbili dozvoliti izbor novog legitimnog kralja Kristijana III Danskog, jer su se bojali da će odobriti luteranizam. Naoružani plemići i gradonačelnik Lübecka prisilili su biskupe da prihvate novog kralja Kristijana III Danskog. Oduzeti su crkveni posjedi, a sveštenici su prisiljeni da prihvate luteranstvo. Danska je postala stroga luteranska zemlja. Nije dopuštala ni kalvinizam ni druga protestantska učenja.
Bogatstvo zahvaljujući oporezivanju trgovine kroz Oresund
Danska je postal bogata tokom 16. stoljeća, najviše zahvaljujući povećanom saobraćaju kroz Oresund. Oporezovala je svu trgovinu kroz Oresund, jer je kontrolirala obje strane moreuza. U to vrijeme jako je porasla trgovina žitom od Poljske prema Holandiji, a i ostatak Evrope je tada napredovao. Španija i Portugal dobijali su velike količine srebra u kolonijama, kojim su kupovali žito na Baltiku.
Danska je imala koristi i od Osamdesetogodišnjeg rata u Holandiji. Veliki broj vještih i obrazovanih izbjeglica iz ekonomski najrazvijenijeg dijela Evrope došao je u Dansku. To je pomoglo da se moderniziraju mnogi aspekti društva i da se uspostave jake trgovačke veze sa Holandijom.
Apsolutizam
Zbog poraza u ratu sa Švedskom kralj Fridrih III Danski zahtijevao je od plemstva da kralj dobije više ovlasti i da plemstvo gubi izuzeća od oporezivanja. Time počinje razdoblje apsolutizma. Raspuštena je danska skupština i nije je više bilo nekoliko stoljeća. Vlast je reorganizirana, tako da je Danska postala centralizirana država. Kraljevski službenici dominiraju administracijom, a tradicionalna aristokratija izgubila je veliki dio moći. Modernizirani su zakoni i administracija. Standardizirani su utezi i mjere, kao i zemljišni katastar. Zemljišni katastar omogućava direktno oporezivanje.
Kolonijalizam
Danska je imala brojne kolonije u Skandinaviji od 17. do 20. stoljeća. Imala je kolonije na Grenlandu i Islandu, koje je držala unijom s Norveškom. Danska je prvu koloniju van Sjevernog Atlantika osnovala 1620. i to je bila Trankebar u Indiji. U Karibima Danska osniva 1671. Sankt Thomas, a 1718. Sent Džons. Sent Krua je 1733. kupila od Francuske. Danska istočnoindijska kompanija je imala sjedište u Trankebaru. Tokom najboljih vremena danska i švedska istočnoindijska kompanija uvozile su više čaja od Britanske istočnoindijske kompanije. Taj čaj su uglavnom (90%) krijumčarili u Britaniju zbog velike cijene. Obje skandinavske istočnoindijske kompanije propadaju tokom napoleonskih ratova.
19. stoljeće
Dugo desetljeće mira došlo je do naglog kraja tokom Napoleonovih ratova. Britanija se osjetila ugroženom nakon potpisivanja vojnoneutralnog sporazuma 1794. između Danske i Švedske, kojima se kasnije pridružuju Pruska i Rusija. Britanska flota napala je Kopenhagen 1801, uništavajući veći dio danske mornarice. Danska je ipak uspjela ostati neutralna tokom Napoleonovih ratova do 1807. Britanska flota ponovo bombarduje Kopenhagen te godine, prouzrokujući velike civilne žrtve i materijalnu štetu. Zatim su zarobili cijelu dansku flotu i odvukli je u Britaniju što dovodi do Anglo-danskog rata (1807–1814).
Liberalni i nacionalni pokreti razvili su se tokom 1830-ih, a Danska postaje ustavna monarhija 5. juna 1849. Buržoazija zahtijeva svoj udio u vlasti, da bi spriječila krvave revolucije, koje su se zbivale svuda po Evropi. Kralj je ostao na čelu izvršne vlasti. Parlament je dobio zakonodavnu vlast. Uspostavljen je nezavisan sudski sistem. Dansko kraljevstvo sastojalo se od četiri dijela:
ostrva
Jutland
vojvodstvo Schleswig u personalnoj uniji
vojvodstvo Holstein u personalnoj uniji.
Danci su tokom 18. i 19. stoljeća oba vojvodstva, Schleswig i Holstein, smatrali dijelom svoje države. Njemačka većina u ta dva vojvodstva nije imala isto mišljenje. Pojavio se pokret u tim područjima za odvajanje od Danske.
Prvi rat za Schleswig bio je potaknut ustavnim promjenama 1849. i završio je bez promjena, najviše zahvaljujući intervenciji Britanije i velikih sila. Danska se sukobljava sa Prusijom i Austrijom 1864. i to je poznato kao Drugi rat za Schleswig. Danska je bila prisiljena predati Prusiji Schleswig-Holstein i postati neutralna zemlja.
Gubitak Schleswig-Holsteina postao je jako traumatičan događaj za nekad veliku državu Dansku. Najbogatije dijelove Danske su zauzeli Švedska i Njemačka, pa je Danska bila prinuđena razvijati svoja jako siromašna područja.
U Dansku prodiru socijalističke i internacionalističke ideje. Osniva se socijalističke novine. Počinju štrajkovi i zahtjevi za boljim uslovima rada i većim nadnicama. Vođe se hapse i osuđuju.
20. stoljeće
Početkom 20. stoljeća lijeva partija Venstre preuzela je vlast, što je kralj odbijao dok nije bio prinuđen da prihvati. Kasnije je nova radikalna partija zajedno sa partijom Venstre preuzela vlast. Tada žene 1915. dobijaju pravo glasa, danski kolonijalni posjedi u Karibima se prodaju SAD-u. Izvršene su značajne socijalne reforme i reforme zakona o radu, što je postavilo temelje kasnije države blagostanja.
Danska je bila neutralna u Prvom svjetskom ratu. Rat je imao efekt i na Dansku zbog finansijske nestabilnosti u Evropi. Kad je Njemačka poražena Versajski sporazum je zahtijevao da se pitanje Schleswiga riješi plebiscitom, pri čemu je bilo odlučeno da sjeverni Schleswig (sada južni Jutland) pripadne Danskoj. Kralj i dijelovi opozicije bili su nezadovoljni, jer predsjednik vlade nije iskoristio njemački poraz da se povrati veći dio Schleswiga. Kralj je smatrao da treba raspustiti vladu, ali uslijed toga stvorila se uskršnja kriza 1920. u Danskoj, koja je dovela do novog ustava, koji je smanjio ovlaštenja kralja.
Iako je Danska proglasila neutralnost, nacistička Njemačka je 9. aprila 1940. napala Dansku i držala je okupiranu sve do 5. maja 1945. Okupacijska vlast bila je dosta tolerantna, policija je bila pod danskom kontrolom, a koalicijska vlada vladala je sklapajući kompromise s Nijemcima. Tek 1943. koalicijska vlast više nije mogla da zadovolji njemačke zahtjeve, pa Nijemci preuzimaju punu kontrolu. Otada je počeo oružani otpor. Danski Jevreji sklonjeni su 1943. u Švedsku, kada je zaprijetilo da će Nijemci potpuno preuzeti kontrolu.
Poslije rata Danska je ukinula kolonijalni status Grenlanda. Napustila je politiku neutralnosti i postala je članica NATO saveza. Danska 1973. postaje članica Evropske unije.
Geografija
Dansku sačinjava poluostrvo Jutland () i 405 ostrva, od kojih je 79 naseljeno. Zemlja se nalazi u Skandinaviji i okružena je Baltičkim morem, Kattegatom i Sjeverni morem, dok na jugu se graniči s Njemačkom.
Dva najveća ostrva su Zeland () i Fyn (Funen). Glavni grad Kopenhagen () nalazi se na Zelandu i povezan je sa Švedskom novoizgrađenim mostom Øresund.
Također je dobra povezanost ostrva trajektima. Danska je uglavnom ravničarska zemlja s najvišim vrhom Møllehøj (170,86 metara nadmorske visine).
Zime su blage, a ljeta svježa. Osim glavnog grada drugi najznačajniji gradovi su: Aarhus, Aalborg (na Jutlandu) i Odense (na Funenu).
Oranice, pašnjaci i travnjaci zauzimaju približno 75% površine i zasijane su u prvom redu krmnim biljkama. Više od polovine izvozne vrijednosti čine proizvodi iz oblasti stočarstva. Između ostalog Danci izvoze živu stoku, meso, puter, jaja, sir, med i mlijeko. Razvijen je i ribolov.
Vlada i politika
Godine 1849. Danska je postala ustavna monarhija usvojivši novi ustav. Monarh je formalno na čelu države, što je uglavnom ceremonijalna uloga, pošto je izvršna vlast u rukama kabineta ministara, s premijerom kao prvim među jednakima (primus inter pares). Zakonodavnu vlast čine i vlada i Danski parlament, poznat kao Folketing, koji se sastoji od (ne više od) 179 članova. Dansko sudstvo je funkcionalno i administrativno nezavisno od izvršne i zakonodavne vlasti.
Parlamentarni izbori moraju se održavati najmanje svake četiri godine, ali premijer može zatražiti privremene izbore, ako tako odluči. Ako parlament izglasa nepovjerenje premijeru, vlada se raspušta.
Danski monarh trenutno je kraljica Margareta II.
Danskom upravlja izvršna vlast, Vlada, kojom formalno upravlja kraljica, ali realno premijer. Trenutna danska premijerka je Mette Frederiksen. Zakonodavnu vlast ima danski Parlament (Folketinget) kao i kralj (u praksi vlada). Državni način uprave u Danskoj je parlamentarizam.
Danska je administrativno bila podijeljena u 13 oblasti (amter) i 270 komunu. Farska Ostrva i Grenland su također dio Kraljevine Danske. Obje zemlje imaju samoupravu. Tokom 2007. izvršena je velika komunalna reforma, gdje se više komuna ujedinilo, a pet velikih regija zamijenilo je postojeće oblasti.
Vojska
Kraljevske danske zračne snage () jesu ratno zrakoplovstvo Kraljevine Danske te su grana Kraljevskih danskih oružanih snaga. Osnovna zadaća ovog ratnog zrakoplovstva jest osiguranje suvereniteta zračnog prostora Kraljevine Danske i njenih teritorija Grenlanda i Farskih otoka.
Simboli
Zastava
Državna zastava Danske, poznatija i kao Dannebrog, crvene je boje sa bijelim krstom koji spaja sve četiri strane zastave. Pri lijevoj strani je okomiti dio krsta. Ovaj dizajn danske zastave prihvaćen je i u drugim skandinavskim državama: Švedskoj, Norveškoj, Finskoj i Islandu. Za vrijeme dansko-norveške unije Dannebrog je bila i zastava Norveške, s malim promjenama, sve dok Norveška nije prihvatila svoju sadašnju zastavu 1821. Dannebrog je najstarija državna zastava još uvijek u upotrebi; datira čak iz 14. vijeka.
Grb
Grb Danske sastoji se od tri plava lava na zlatnom štitu. Gotovo je identičan grbu Estonije, a razlog potječe iz doba kralja Valdemara II i danske vladavine nad Estonijom (1219–1346). Glavna razlika između ovih dvaju grbova jest u tome što kod danskog grba lavovi nose krunu.
Himna
"Der er et yndigt land" (Postoji krasna zemlja) jeste himna Danske. Ako je prisutna kraljevska porodica, kao himna se koristi "Konge Christian stod ved højen mast".
Tekst je napisao Adam Gottlob Oehlenschläger 1819. s motom: "Ille terrarum mihi praeter omnes Angulus ridet" (Horacije).
Melodiju je napisao H. E. Krøyer 1835, a poslije Th. Laub i Carl Nielsen.
Pasoš
Pasoš Danske javna je putna isprava koja se državljaninu Danske izdaje za putovanje i boravak u inostranstvu, kao i za povratak u zemlju. Za vrijeme boravka u inostranstvu, putna isprava služi njenom imaocu za dokazivanje identiteta i kao dokaz o državljanstvu. Pasoš se izdaje za neograničen broj putovanja.
Budući da je država članica Evropske unije, danski građani mogu putovati na teritoriji Evropske unije samo s ličnom kartom.
Političke podjele
Danska je do 2007. bila podijeljena na 15 okruga (amter, jednina: amt) i na 270 općinu (kommuner, jednina: kommune). Od 1. januara 2007. u Danskoj je sprovedena reforma administrativne podjele zemlje, u kojoj su nekadašnji okruzi zamijenjeni s pet novih regija, a broj općina smanjen je na 98.
Grenland i Farska ostrva također pripadaju Danskoj, ali imaju status autonomnih regija, te svaku od ovih regija predstavljaju po dva zastupnika u danskom parlamentu.
Gradovi
Privreda
Danska ima razvijenu mješovitu ekonomiju koju Svjetska banka klasificira kao ekonomiju s visokim dohotkom. U 2017. bila je na 16. mjestu u svijetu po bruto nacionalnom dohotku (PPP) po stanovniku i 10. na nominalnom BND-u po glavi stanovnika. Njena se privreda izdvaja kao jedna od najslobodnijih u Indeksu ekonomske slobode i ekonomske slobode svijeta. Deseta je najkonkurentnija ekonomija na svijetu, a šesta u Evropi, prema Svjetskom ekonomskom forumu u svom izvještaju o globalnoj konkurentnosti za 2018. Danska je četvrti najviši omjer nosioca visokog obrazovanja u svijetu. Zemlja se nalazi na najvišem mjestu u svijetu po pravima radnika.
BDP po radnom satu bio je 13. najviši u 2009. Država ima nejednakost tržišnih prihoda blizu prosjeka OECD-a, ali nakon poreza i javnih novčanih transfera nejednakost dohotka znatno je manja. Prema Eurostatu, danski Gini koeficijent za raspoloživi dohodak bio je sedmi najniži među zemljama Evropske unije u 2017. Prema Međunarodnom monetarnom fondu, Danska ima najvišu svjetsku minimalnu plaću. Budući da Danska nema zakonske propise o minimalnoj plaći, dno visoke plaće pripisano je moći sindikata. Naprimjer, kao rezultat kolektivnog ugovora između sindikata 3F i grupe poslodavaca Horesta, radnici McDonald'sa i ostalih lanaca brze hrane zarađuju 20 $ na sat, što je više nego dvostruko od zarade njihovih kolega u SAD-u i imaju pristup plaćenom odmoru za pet sedmica, roditeljskom dopustu i mirovinskom planu. Gustoća unije u 2015. bila je 68%.
Stanovništvo
U zemlji živi otprilike 5,5 miliona ljudi, od kojih gotovo četvrtina živi u Kopenhagenu.
U Danskoj se govori danski jezik, koji pripada germanskoj jezičkoj grupi. Danski sačinjavaju mnogi dijalekti, koji često jasno odaju iz kojeg kraja osobe dolaze.
Književni danski (rigsdansk) jest zvanični priznati danski jezik, koji se koristi na televiziji, radiju i u školstvu.
Pored danskog, govori se i farski, grenlandski (inuit dijalekt), turski, njemački, ali i pakistanski i bosanski.
84,3% stanovnika pripadaju Danskoj narodnoj crkvi (Den Danske Folkekirke) koja je jedan od oblika luteranske crkve. Ostatak stanovništva većinom pripada nekim drugim kršćanskim crkvama, dok je 2% stanovništva islamske vjeroispovijesti. U posljednje vrijeme u Danskoj je doživjela procvat stara nordijska religija Asatru koju je danska vlada odobrila kao vjerski pokret.
Zbog rata na području Bosne i Hercegovine, bosanskohercegovačke izbjeglice počele su pristizati u ovu zemlju još 1992. U jeku rata u Bosni i Hercegovini, broj tih izbjeglica dostigao je brojku od 20.000 ljudi, dok se danas, po nekim procjenama, nalazi približno 17.000 bosanskohercegovačkih građana u Danskoj.
Kultura
Vjerovatno najpoznatiji Danac jest pisac bajki Hans Christian Andersen. Drugi vrlo poznati Danci su: filozof Søren Kierkegaard, fizičar Niels Bohr, književnica Karen Blixen, astronom Tycho Brahe i filmski režiser Lars von Trier.
Književnost
Danska književnost počinje s runskim natpisima oko 300. godine. Sačuvani su epitafi kraljevima, ratnicima i sveštenicima, naročito iz perioda 800–1100, a to su kratki sadržajni natpisi o bitkama, o ratničkim i pljačkaškim podvizima Vikinga. Oko 1200. Sakso Gramatikus napisao je na latinskom jedno od najvećih djela srednjeg vijeka "Gesta Danorum", historijsku hroniku o junačkim djelima Danaca. Poznata je zbirka koju je sastavio Svend Gruntvig, sa 539 balada u 3.000 varijanti. U njima se veliča sloboda danskog naroda, a najpopularnija je o Nilsu Ebesenu, plemiću s Jutlanda, i njegovoj pobjedi nad njemačkim tiraninom i grofom Halsteinom, koji je 1340. pošao da pokori Dansku. Prva štamparija osnovana je 1842. Humanista Kristijern Pedersen prevodi Bibliju i Luterove pamflete protiv katoličke crkve.
U stvaranju Andersa Areba koji prevodi psalme i piše religiozni ep "Heksameron" primjećuje se pozni uticaj renesanse. Bording je pjesnik didaktičar i predstavnik barokne poezije, a najveći pjesnik 17. vijeka Tomas Kingo piše himne i pastoralne poeme. Najznačajnije prozno djelo Spomen žalosti (Jammers Minde) napisala je princeza Leonora Kristina Ulfelt (1621–1698). Ludvig Holberg je tvorac danske komedije. Johan H stekao je ime najboljeg humoriste 18. vijeka komedijom Ljubav bez čarapa. Hans Christian Andersen donosi potpuno novi oblik u književnost, pisao je bajke i priče za djecu. Henrik Pontoppidan piše tri velika ciklusa romana i nastoji reći "pravu istinu o svojim zemljacima".
Dva najveća pisca prve polovine 19. vijeka su Martin Andersen Nexø, pjesnik gradskog proleterijata, i Johannes Vilhelm Jensen, esejista, pjesnik.
Od savremenih danskih pisaca poznati su dramatičari Kaj Munk i Kjeld Abell, a od pjesnika Nis Petersen i Tove Ditlevsen.
Muzika
Danska i njeni više okolnih ostrva imaju širok raspon narodnih tradicija. Poznati kompozitor klasike u zemlji je Carl Nielsen, posebno zapamćen po svojih šest simfonija i svom Wind kvintetu, dok se Kraljevski danski balet specijalizirao za rad danskog koreografa August Bournonville. Kraljevski danski orkestar jedan je od najstarijih svjetskih orkestara. Danci su se istakli kao džez-muzičari, a džez-festival u Kopenhagenu stekao je međunarodno priznanje. Moderna pop i rock scena stvorila je nekoliko imena međunarodne slave, među kojima su, između ostalih, Aqua, Alphabeat, D-A-D, King Diamond, Kašmir, Lukas Graham, Mew, Michael Learns to Rock, MØ, Oh Land, The Raveonettes i Volbeat. Lars Ulrich, bubnjar benda Metallica, postao je prvi danski muzičar koji se predstavio u Kući slavnih rock and rolla.
Gastronomija
Danska tradicionalna kuhinja, poput ostalih nordijskih zemalja i sjeverne Njemačke, sastoji se uglavnom od mesa, ribe i krompira. Danska jela izrazito su sezonska, proizlazeći iz poljoprivredne prošlosti zemlje, zemljopisa i klima dugih, hladnih zima. Otvoreni sendviči na raženom kruhu, poznatiji kao smørrebrød, koji su u svom osnovnom obliku uobičajena cijena za ručak, a mogu se smatrati nacionalnim specijalitetom kada se pripremaju i ukrašavaju raznim finim sastojcima. Topla jela tradicionalno se sastoje od mljevenog mesa, poput frikadellera (mesne kuglice od teletine i svinjetine) i hakkebøf (mljevene govedine paštete), ili od značajnijih jela od mesa i ribe, poput flæskesteg (pečena svinjetina s pucanjem) i kogt torsk (pečeni bakalar) sa senfom i umakom od senfa. Danska je poznata po svojim pivima Carlsberg i Tuborg, po akvavitima i gorčinama.
Sport
U Danskoj je sport omiljen, a njegovi građani učestvuju i gledaju široku paletu. Nacionalni sport je nogomet, s preko 320.000 igrača u više od 1600 klubova. Danska se kvalificirala šest puta uzastopno za Evropsko prvenstvo između 1984. i 2004, a okrunjena je evropskim prvakom 1992. Druga značajna dostignuća uključuju osvajanje Kupa konfederacija 1995. i postizanje četvrtfinala Svjetskog kupa 1998. Značajni danski nogometaši uključuju Allana Simonsena, proglašenim za najboljeg igrača Evrope u 1977, Petera Schmeichela, proglašenog za "najboljeg golmana svijeta" 1992. i 1993, i Michaela Laudrupa, kojeg je Danski nogometni savez proglasio najboljim danskim igračem svih vremena.
Također pogledajte
Jutland
Sjælland
Farska ostrva
Grenland
Reference
Vanjski linkovi
Zvanični sajt Danske
Stara Danska u Cyberspaceu
Danski turistički biro
Enciklopedija Britannica o Danskoj
Danska na MovingPlanets
Historija Danske
Spisak Danskih gradova
Informacije o Danskoj i Dancima
Satelitski snimci Danske
Statistike o Danskoj
Ministarstvo okoliša Danske
Koristan vodič kroz Dansku
Vodene površine danske
Danska
Države članice NATO-a
Države svijeta
Skandinavija
Države članice Vijeća Evrope
Države i teritorije osnovane 1814. |
1064 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Estonija | Estonija | Estonija je baltička i istočnoevropska suverena država i članica Evropske unije. Na sjeveru izlazi na Finski zaliv, na zapadu na Baltičko more, a kopnom graniči s Latvijom na jugu (343 km) i Rusijom na istoku (338,6 km).
Od Švedske na zapadu odvaja je Baltičko more, a od Finske na sjeveru istoimeni zaliv. Sastoji se od kopna i 2.222 ostrva i ostrvca i zauzima ukupnu površinu od 45.339 km2. Glavni i najveći grad države je Tallinn. Ukupni broj stanovnika iznosi 1.294.455 (popis iz 2011.).
Najbrojniju etničku grupu čine Estonci (oko 70%) koji pripadaju Baltofinskoj grupi naroda, dok su glavne manjine Rusi i Finci. Glavna religija je protestantizam.
Službeni jezik je estonski, koji pripada ugrofinskoj porodici jezika i vrlo je sličan finskom jeziku.
Teritorija Estonije je naseljena još od perioda od 6500. godine prije nove ere. Nakon viševjekovne njemačke, danske, švedske i ruskih vladavine, Estonci su doživeli nacionalno buđenje koje je kulminiralo nezavisnošću od Ruskog carstva, nakon Prvog svjetskog rata. Tokom Drugog svjetskog rata, Estoniju je 1940. okupirao SSSR, zatim nacistička Njemačku godinu dana kasnije. Oslobođenjem Istočne Evrope od strane Crvene armije, Estonija je 1944. ponovo potpala pod sovjetsku kontrolu. 1988. godine, Estonski Vrhovni sovjet je izdao Estonsku deklaraciju o suverenitetu a koja je bila u suprotnosti sa sovjetskom vladom. Nezavisnost je obnovljena 20. augusta 1991. godine.
Etimologija
Nakon što je Estonija ponovo stekla nezavisnost, 1991. uslijedila je javna debata oko izabranog engleskog imena za Estoniju. Sufiks –onia u imenu Estonia (ranije također Esthonia) je latinskog porijekla, i neki smatraju da podsjeća na istočnu Evropu. Mnogi Estonci se više identifikuju sa sjevernom Evropom i više bi voljeli da njihova zemlja ima ime koje zvuči nordijskije. Najpoznatija alternativa imenu u engleskom jeziku je Estland (Estland), što je i naziv za ovu zemlju u većini germanskih jezika (na primjer u njemačkom, danskom, norveškom i švedskom).
Historija
Ljudsko naseljavanje u Estoniji je postalo moguće kada se led iz posljednjeg ledenog doba, otopio prije oko 11.000 – 13.000 godina. Najstarija poznata naseobina u Estoniji se nalazi na Rijeci Parnu (Pärnu), blizu grada Sindi (naseobina Puli (Pulli), po selu Puli - na desnoj obali rijeke Parnu). Ona potiče iz sredine 8. vijeka stare ere.
Estonija je primila kršćanstvo kada su njemačka "Livonijska braća po maču" i Danska osvojili ovu zemlju 1227. Među kasnijim stranim silama koje su kontrolisale Estoniju u raznim periodima su bile Danska, Švedska, Poljska i konačno Rusija (1710. de facto, 1721. de iure). Međutim, više klase i viša srednja klasa su ostale prvenstveno baltičko-njemačke do otprilike 1918. Tokom i neposredno nakon Drugog svjetskog rata, preostale Nijemce su istjerali Adolf Hitler, a kasnije i Staljin.
Nakon pada Ruskog Carstva poslije Oktobarske revolucije, Estonija je proglasila nezavisnost 24. februara, 1918. Nakon Estonskog oslobodilačkog rata i Sporazuma iz Tartua potpisanog 2. februara 1920, Estonija je održavala ovu nezavisnost tokom 22 godine, i ista parlamentarna vlast je ponovo uspostavljena 1992, nakon raspada Sovjetskog Saveza. Ova vlast je bila sačinjena od parlamenta, zvanog Riigikogu, koga su birali svi građani Estonije preko 18 godina. Rigikogu je raspušten 1934. i zemljom je dekretom vladao predsjednik Konstantin Pats (Konstantin Päts) do parlamentarnih izbora 1938.
Estoniju su sovjetske snage okupirale juna 1940. što je bila posljedica Sporazuma Ribentrop-Molotov (1939.) između Nacističke Njemačke i Sovjetskog Saveza. Mnogi od političkih i intelektualnih vođa su bili ubijeni ili izloženi represiji, uključujući prvog predsjednika Estonije, Konstantina Patsa, koji je deportovan u Rusiju. Estoniju je pod okupacijom držao njemački Treći rajh od 1941. do 1944, kada su je Sovjeti oslobodili od Nijemaca i ponovo okupirali. Ova zemlja je ponovo stekla nezavisnost 20. augusta 1991. potpisnom revolucijom i raspadom Sovjetskog Saveza. Dan 20. august je sada nacionalni praznik u Estoniji.
Posljednje ruske trupe su iz zemlje izašle 31. augusta 1994, te je Estonija je stupila u članstvo NATO pakta 29. marta, a članica Evropske unije je postala 1. maja 2004.
Estonija je potpisala granični sporazum sa Rusijom 18. maja 2005, čime su dvije zemlje neznatno redefinisale granicu koju su dijelile od 1991. Ovaj sporazum je Rigikogu, estonski parlament, ratificirao 20. juna 2005. Međutim, Rusija je odbacila estonsku preambulu ovom zakonu, koja se poziva na neprekinuti pravni kontinuitet estonske države tokom sovjetskog perioda, te se indirektno poziva na sovjetsku okupaciju Estonije, te je objavila je da poništava svoj potpis i da želi da ponovo počne pregovore sa Estonijom.
Estonija je odgovorila da nema potrebe za ponovnim pregovaranjem oko granice i da nema teritorijalne zahtjeve prema Rusiji.
Geografija
Estonija leži na istočnim obalama Baltičkog mora između koordinata 57,3° i 59,5° N i 21,5° i 28,1° E. Prosječna nadmorska visina je samo 50 m, a najviša tačka u državi je Suur Munamagi (Suur Munamägi) na jugoistoku (318 m).
Nafta iz škriljaca i nalazišta krečnjaka, zajedno sa šumama koje pokrivaju 47% zemlje igraju ključne ekonomske uloge u ovoj zemlji, inače siromašnoj resursima. Estonija leži na preko 1.400 jezera (od kojih su većina veoma mala, a najveće, jezero Peipus, (Peipsi na estonskom) pokriva 3.555 km2), brojne močvare, i 3.794 kilometara obale su bogate brojnim zalivima, tesnacima i zatonima. Broj ostrva se procjenjuje na nekih 1.500, od kojih su dva dovoljno velika da čine okruge, Saare i Hiu.
Vlada
Estonija je ustavna demokratska republika, sa predsjednikom koga bira jednodomni parlament (izbori su svake četiri godine). Vladu, ili izvršnu granu, čine premijer, koga nominuje predsjednik, i ukupno 14 ministara. Vladu postavlja predsjednik nakon odobrenja parlamenta.
Zakonodavnu vlast ima jednodomni parlament, Rigikogu (državna skupština), koji se sastoji od 101 člana. Poslanike bira narod na izborima, i oni imaju četvorogodišnje mandate. Vrhovni sud je Nacionalni sud ili Rigikohus (Riigikohus), sa 19 sudija, čijeg predsjednika postavlja parlament na doživotnu dužnost, a nominuje ga predsjednik.
Internet glasanje je već korišteno na lokalnim izborima u Estoniji, a estonski zakonodavci su odobrili Internet glasanje i za parlamentarne izbore.
Od 2006 predsjednik Toomas Hendrik Ilves, od 2005 Predsjednik Vlade Andrus Ansip.
Administrativna podjela
Estonija je administrativno podjeljena na 15 okruga (estonski: množ. maakonnad; jedn. - maakond). Okruzi se dalje dijele na općine koje mogu biti urbane i ruralne.
Okruzi su sljedeći:
Harjumaa
Hiiumaa
Ida-Virumaa
Järvamaa
Jõgevamaa
Läänemaa
Lääne-Virumaa
Pärnumaa
Põlvamaa
Raplamaa
Saaremaa
Tartumaa
Valgamaa
Viljandimaa
Võrumaa
Privreda
1999. godine, Estonija je doživjela najgoru privrednu godinu od dobitka samostalnosti 1991. godine. Ova kriza se dogodila najviše zbog velike privredne krize u susjednoj Rusiji. Estonija je postala članica WTO-a (Svjetske Trgovinske Organizacije) u novembru 1991. godine (druga baltička država koja je postala članica). U procesu tranzicije privatizirani su energetski, telekomunikacijski i drugi državni sektori. Uz pomoć Evropske unije, Svjetske banke i Nordic banke, Estonija je završila pripreme za Evropsku uniju krajem 2002. godine i postala član iste 1. maja 2004. godine.
Estonija ima brzorastuću privredu, dijelom zbog toga što veliki broj skandinavskih firmi otvaraju svoje podružnice u Estoniji, a i djelom zbog tranzita ruske nafte. Estonija je najbogatija od svih baltičkih zemalja. Država je uvela euro kao valutu 1. januara 2011. godine.
Stanovništvo
Izvorni Estonci čine oko 70 % populacije države. Ostalih 30-tak posto čine razni imigranti iz bivših sovjetskih država, većinom iz Rusije. Rusi su većinom nastanjeni u glavnom gradu Talinu i sjeveroistočnoj Estoniji. U zemlji postoji i mala finska manjina.
Službeni jezik je estonski, koji je blizak finskom i mađarskom. Ruski je također vrlo raširen jezik i većina stanovništva ga zna.
Etničke grupe
Ovo je spisak etničkih grupa u Estoniji po popisu stanovništva iz 2003. godine:
68.4% Estonci
25.7% Rusi
2.1% Ukrajinci
1.2% Bjelorusi
0.8% Finci
1.7% ostali
Religija
Većina Estonaca su protestantske luteranske vjeroispovjesti, iako se samo mali broj stanovništva izjasnio kao aktivni vjernici. Ruska manjina je većinom pravoslavne vjeroispovjesti. U Estoniji postoji i Estonska pravoslavna crkva, koja je zbog nerazjašnjenih pitanja u zategnutim odnosima s Ruskom pravoslavnom crkvom.
Danas preko 31% odraslog stanovništva su sljedbenici određene vjere i sastoje se od:
15% Estonski luterani
14% Pravoslavci
0.5% Baptisti
0.5% Katolici
Također u zemlji postoji vrlo mali broj ostalih protestanata i Židova, također postoji i grupa neopogana koji su obnovili staru religiji Taara.
Kultura
Prva štampana knjiga na estonskom je katekizam koji je štampan 1535. u njemačkom Wittenbergu.
Muzika je veoma važan dio nacionalnog identiteta zemlje. Od 1869. u Tartu se održava festival, na kojem danas učestvuje oko 30 hiljada muzičara i pjevača pred preko 200 hiljada ljudi.
Razno
Estonija je do sada (2014) jedina država u kojoj je moguće glasanje preko interneta. Prvi put je ovakav način zvanično isprobavan kod općinskih izbora, odziv građana je iznosio oko 1 posto.
Također pogledajte
Estonski jezik
Talin
Moja domovina, moja radost i sreća
Općine u Estoniji
Močvare u Estoniji
Rijeke u Estoniji
Reference
Vanjski linkovi
Informacije o Estoniji
Evropski tigar
Vodič kroz Estoniju
Estonski institut
Mapa Estonije
Estonia onLine — site o Estoniji
Slike Estonije
Slike Estonije
Službena državna stranica
Kulturni događaji u Estoniji
Uživo iz Estonije
Parkovi Estonije
Slike Talina
Više slika o Starom i Novom Talinu
Države članice NATO-a
Države svijeta
Države i teritorije osnovane 1918.
Države i teritorije osnovane 1991.
Sjeverna Evropa
Države članice Vijeća Evrope
Države nastale raspadom Sovjetskog Saveza |
1065 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Finska | Finska | Finska (; ), zvanično Republika Finska (; ), jeste nordijska država u sjeveroistočnoj Evropi, koja spada u fenoskandiju, ograničena Baltičkim morem na jugozapadu, Finskim zalivom na jugoistoku i Botničkim zalivom na zapadu. Finska ima granice sa Švedskom, Norveškom i Rusijom. Olandska ostrva, uz jugozapadnu obalu, pod finskim su suverenitetom, ali imaju široku autonomiju.
Prema podacima iz 2016. godine u Finskoj je živjelo oko 5,5 miliona stanovnika a većina stanovništva je uglavnom koncentrisana u južnom dijelu države. 88,7% stanovništva su Finci i govore finskim jezikom dok drugu skupinu po brojnosti čine Šveđani koji govore finskim jezikom (5,3%). Po površini osma je najveća država u Evropi i najrjeđe naseljena država Evropske unije.
Parlamentarna je republika sa centralnom vladom čije sjedište se nalazi u glavnom gradu Helsinkiju, lokalnim samoupravama u 311 općini i jednom autonomnom regijom, Olandskim ostrvima.
Preko 1,4 miliona stanovnika živi u metropolitenskom području Velikog Helsinkija, području čija privreda predstavlja trećinu ukupnog BDP-a Finske.
Najveći dio Finske je nizak, blago valovit, šumovit kraj s mnogo jezera. Ima oko 60.000 jezera, mnoštvo rijeka, koje su ranije korištene za splavarenje drva. Veliko prometno značenje imaju i plovni kanali. Najveće prirodno bogatstvo su šume; stoga glavno mjesto u industriji zauzima prerada drva, proizvodnja papira, namještaja i celuloze. U gušće naseljenom primorju razvio se Helsinki, glavni grad i najveća luka s razvijenom industrijom.
Nakon Ruske revolucije iz 1917. godine, Finska proglašava nezavisnost od Rusije. Već sljedeće godine u Finskoj izbija građanski rat, između proboljševičke Crvene garde, podržane od strane nove sovjetske Rusije i antisocijalističke Bijele garde podržane od strane Njemačkog Carstva. Nakon kratkog pokušaja uspostavljanja kraljevstva, Finska konačno postaje republikom. Tokom 2. svjetskog rata, Sovjetski Savez je više puta tražio teritorijalne ustupke na račun gubitka teritorijalnog integriteta Finske a nakon Zimskog rata Finska je izgubila dijelove Karelije, Sale, Kuusama, Petšamoa i nekih ostrva, ali je zadržala nezavisnost.
Historija
Najstariji tragovi o ljudskom postojanju u Finskoj potiču od 8000 godine p. n. e. Ovi primitivni lovci i sakupljači su vjerovatno stigli s istoka. Proizvodnja lonaca karakterizira drugi tip kulture ljudi iz kamenog doba poznate kao ukrasna keramika. Uspjeh Battle-Ax kulture (1800 - 1600. p. n. e) možda je donešen u Finsku od indoevropskih ljudi iz južnijih baltičkih regija. Ovi ljudi su bili uspješni moreplovci i uveli zemljoradnju. Udruživanja Battle-Ax ljudi s prethodnim stanovništvom dovelo je do nove Kiukainen kulture. Bronzano doba počelo je u Finskoj oko 1300. p. n. e. Tokom prvog perioda predkršćanske ere i narednih vijekova ljudi su govorili jedan od ugrofinskih jezika. Prošlost Finske je vezana za dug period dominacije germanskih naroda (prvenstveno Šveđana), a s druge strane slavenskih naroda (Rusa). Etnogenetski ni s jednim susjedima nemaju ništa zajedničko. Najbliži etnički srodnici su im Mađari u Panonskoj niziji. Finci su narod ugro-finskog porijekla. Šveđani su pokorili i politički sebi prisvojili cijelu Finsku. Ona je bila njihov posjed sve do 1809. godine. Dva plemena Finci i Hemejci primili su rimokatoličku vjeru, a Karelijci grčko-istočnu od Rusa. Poslije 1809. Finska potpada pod rusku vlast sve do 1917. godine. U tom periodu, 1906, Finska je promijenila izborni zakon i postala prva zemlja na svijetu koja je dala ženama pravo glasa i pravo da budu birane. Po proglašenju Lenjinovih socijalističkih naroda o samoopredjeljenju naroda Rusije, Finci su iskoristili trenutak i postali samostalna država. Finska je tokom Drugog svjetskog rata poražena od tadašnjeg SSSR-a i morala je ustupiti SSSR-u dio Karelije s gradom Viborgom, cijelu obalu Ladoškog jezera i zaljev Petsamo na obali Barentsovog mora, te je tako Finska svedena na današnji prostor. Konačan mirovni sporazum sa Sovjetima potpisan 1947. godine. Naknada štete u obliku roba široke potrošnje isplaćena je u potpunosti 1952, a tri godine kasnije polovina ostrva vraćena je Finskoj. Novi odnosi sa SSSR-om doveli su do legalizacije komunističke partije, sporazum o prijateljstvu, saradnji i obostranoj pomoći.
Geografija
Finska je sjevernoevropska, skandinavska i baltička zemlja. U grupaciji zemalja kojoj pripada (skandinavske zemlje) ona bi mogla ponijeti atribut nizijska jer joj najviši vrh jedva prelazi 1.300 metara nadmorske visine. Za razliku od drugih skandinavskih zemalja Finska je kontinentalna zemlja bez obzira što izlazi na Baltičko more. Po mnogim osobinama je sličnija Kareliji i poluostrvu Koli (Rusija), nego drugim skandinavskim zemljama. Državna teritorija presjeca polarni krug, četvrtina njene teritorije je iznad sjeverne polarnice. Finska dopire blizu Sjevernog ledenog okeana na koji je imala izlaz prije Drugog svjetskog rata. Državna teritorija se proteže od 60° do 70° sjeverne geografske širine. Njena dužina u smjeru sjever-jug prelazi 1100 km, a njena prosječna širina je 600 km. Površina Finske je 338.145 km2 sa 5.183.545 (2002. godine) stanovnika s prosječnom gustoćom 15 stanovnika po km2 što Finsku čini jednom od najrjeđe naseljenih zemalja u Evropi. Finska graniči sa Norveškom na sjeveru, na istoku sa Rusijom, Finskim zalivom, na jugozapadu s Baltičkim morem, i na zapadu s Botničkim zaljevom i sa Švedskom.
U geografskoj regionalizaciji Finske jasno se ističu tri predjelno-fizionomske cjeline:
Finska Laponija,
Jezerska Finska i
Finsko primorje.
Ovakva regionalizacija odgovara regionalizaciji ovog prostora i po smjeru pružanja ove države. Laponija odgovara regiji Sjeverna Finska, Jezerska Finska odgovara regiji Južna Finska, a regija Finsko Primorje odgovara regiji Botnička obala.
Finska Laponija
Finska Laponija je pretežno brežuljkasta regija izuzev krajnjeg sjeverozapada gdje ima planinski karakter. Osobnost ovog dijela Finske je da nema jezera (iako je Finska zemlja jezera). Izuzetak čini samo jedno jezero - Inara. U Finskoj ovu regiju nazivaju Laplandija. Zauzima oko 1/3 državnog prostora (10.300 km2). Zimi je vrlo hladna (-15°C do -20 °C) i pokrivena snijegom, dok za kratkog ljeta vlada ugodnija temperatura (zabilježeni apsolutni maksimum od +33 °C). Što se ide sjevernije nastupa tundra bez stabala, sa lišajevima, ponekim grmom, malim močvarama i malim brojem cvjetonoša (tokom kratkog ljeta). U ljetnom periodu tu je stanište mnogobrojnih ptica.
U ranijim vremenima regija je bila isključivo naseljena Laponcima. Živjeli su od uzgoja irvasa i ribolova, te su živjeli nomadski i polunomadski život. Smatra se da ih danas nema više od 2.000. U prirodi im je voliti nomadski život iako sve više postaju stalni stanovnici naselja. Otkada su Finci izgradili arktički put (1929. godine) u ovoj regiji se razvija i turizam. Uz savremenu cestu dugu 460 km izgrađeni su hoteli s visokim konforom. Dolaze turisti-ribolovci, turisti-skijaši, i turisti koji su željni provozati se sanjkama koje vuku irvasi. Ipak, Sjeverna Finska je manje razvijen kraj i rijetko naseljen dio države. Nomadsko stočarstvo i sječa šume su glavne privredne aktivnosti Laponije. Centar finske Laponije je grad Rovanijemi koji leži na obali rijeke Kemi u blizini sjeverne polarnice. Do njega dopire željeznica uz postojeći arktički put i produžava prema ruskoj luci Murmansk. On je upravni, trgovačko-prometni i turistički centar Laponije. Ističe se po trgovini kože.
Jezerska Finska
Jezerska Finska se nalazi između Finske Laponije na sjeveru i Finskog primorja na jugu i jugozapadu. Finci nazivaju ovaj kraj "Suomi" - zemlja jezera. Geomorfološki to je dio morenskih bedema kojima su stvorene brojne jezerske depresije. Baš ova regija dala je atribut Finskoj amfibijska zemlja. Tu su mnogobrojna glacijalna jezera a pejsaž dopunjuju nepregledne četinarske šume. Najveće jezero je Sajma, s cjelokupnim sistemom jezera pod imenom Velika Sajma, površine od 4.400 km2. Sva jezera su tektonski predisponirana, ali za njihovo konačno oblikovanje je značajna ledenjačka erozija i akumulacija. Najveća dubina Sajme je 82 m. Zapadno od Sajme je jezero Pajane površine 1.065 m2, maksimalne dubine 93 m. Jezera su međusobno odvojena kordonima morena, ali su hidrografski povezana riječnim tokovima i kanalima. Neke rijeke npr. Oulu, Komo imaju značajne vodne snage, koje se iskorištavaju. Oko jezera se nižu mala sela s tipičnim drvenim kućama. Neka naselja imaju fizionomiju gradskih naselja. Između jezera izgrađene su tri željezničke pruge u smjeru sjever-jug i dvije u smjeru zapad-istok. Kao gradska središta razvili su se gradovi Kuopio, Tampere i Lahti. Kuopio je izraziti centar drvne industrije i središte cijele regije i Finske. U sferi uticaja grada je rudarski revir Finske gdje se proizvodi bakar, olovo, cink, azbest i kvarc. Tu se nalazi rudarski centar Outokumpu. Tampere je najveći grad Jezerske Finske (preko 150.000 stanovnika). Poznat je po svojoj tekstilnoj, metalnoj i papirnoj industriji. On nosi epitet finski Manchester. Grad Lahti je u prijelaznoj oblasti, ima funkciju etapne stanice u kojoj se okupljaju učesnici zimskih sportova. U istočnim i središnjim dijelovima regije osnovano je nekoliko desetina hiljada novih gazdinstava nastalih od doseljenika s teritorija koji su pripali (poslije Drugog svjetskog rata) tadašnjem SSSR-u.
Finsko primorje
Finsko primorje je predstavljeno izlaskom ove države na Baltičko more (Botnički i Finski zaliv). Nasuprot ostalim dijelovima Finske u ovoj regiji nema onih prepoznatljivih, za sjeverne zemlje, morenskih sedimenata. Ovdje se nalaze sedimenti morskog porijekla, ostaci nekadašnjeg Joldijskog mora. Finsko primorje, iako jedinstvena regija, može se podijeliti na dvije podregije: Sjevernije, prostor oko Botničkog i južnije prostor oko Finskog zaliva.
Botničko primorje je pojas Finske uz istoimeni zaliv dug oko 700 km. Primorje je izloženo sjevernim vjetrovima. Od Švedske granice na sjeveru do grada Vasa na jugu primorje je pod šumom. Značajnije naselje je grad Oulu, na ušću istoimene rijeke, koja je dio ostrva istoimenog jezera. Poznat je kao centar drvne industrije. Sjevernije od njega je grad Kemi na istoimenoj rijeci Kemi, s istom funkcijom kao Oulu. Od njega vodi željeznička pruga za Murmansk, preko centralnog grada Jezerske Finske. Najjužnije tačke Botničkog primorja su gradovi Vasa i Pori.
Južno primorje Finci nazivaju "salpau selkä" (primorje uz sjevernu obalu Finskog zaliva). Regija ima povoljnije tlo i klimu čime su stvoreni uslovi za intenzivnu poljoprivredu i stočarstvo. Ovdje uspijeva pšenica i šećerna repa. Ovo je najgušće naseljena oblast Finske. Paralelno sa obalom vode glavne željezničke i cestovne komunikacije. Pored aktivne uloge u poljoprivredi ova regija je i industrijski razvijena. Na jugozapadu je grad Turku, najstariji grad Finske, nekada i prijestolnica. Njegovi stanovnici najviše govore švedski. Okružen je grupama ostrva, koja tamo nazivaju "Schären", u blagoj klimi, plodnom okruženju, sa slikovitom srednjovjekovnom arhitekturom spada u najljepše finske gradove. Nedaleko od Turkua se nalazi arhipelag Aland, koji je bliže Švedskoj nego Finskoj. Sastoji se od oko 6.500 ostrva od kojih je 80 naseljeno. Stanovnici govore švedski a bave se poljoprivredom i ribolovom. Najveći grad oblasti, ujedno i cijele države je Helsinki, veliki i moderan kulturni, politički, trgovački i industrijski centar. Istočno od njega je mali grad Kotka, a zapadno gradić Hanko.
Reljef
Površinu finskog prostora sačinjava Baltički štit. Štit je izgrađen od kristalastih škriljaca, granita, gnajsa i vulkanita iz doba arhaika. Ovo područje je bilo nabrano u prekambriju. Djelovanjem vanjskih sila teren je uravnjen. U pleistocenu, finski prostor je bio potpuno prekriven inlandajsom. Pleistocena glacijacija i moćni inlandajs su na svakom koraku ostavili svoje tragove. Ledenjaci su kod manje otpornih stijena erodirali povlatne slojeve sve do rezistentne podloge. Taj materijal je akumuliran u obliku morena. Morene su zagradile brojna jezera, tako da Finska izgleda iz aviona kao vodoravno presječena spužva u čijim se rupicama nalazi voda. Oko 80% Finske prekrivaju glacijalni nanosi u obliku morena i drumlina (izduženi brežuljci sastavljeni od gline i pijeska dužine 500 do 1000 metara, visine 20 do 30 metara). Veći dio finskog prostora čini blago ravni reljef od 100 do 300 m nadmorske visine. U Laponiji je ravan gdje se brijegovi dižu do 500 m.n.v. Na sjeverozapadu Finske su posljednji izdanci Skandinavskih planina, gdje se nalazi i najviši vrh države Haltiotuturi (1.234 m).
Klima
Zbog uticaja okolnih vodenih površina, klima je značajno manje ekstremna nego što se očekuje. Prosječna julska temperatura na obali je 16 °C, a u februaru -9 °C. Količina padavina (snijeg, kiša) je 460 mm na sjeveru i 710 na jugu. Slab snijeg pokriva zemlju 4 do 5 mjeseci godišnje na jugu i 7 mjeseci na sjeveru. Helsinki ima prosječnu temperaturu najhladnijeg mjeseca -6,3 °C, a Oulu na sjeveru -0,3 °C, dok je prosječna julska temperatura u Helsinkiju 16,5 °C, a u Oulu 15,5 °C. Krajnji sjever je još hladniji. Januarska temperatura u Laponiji je -15 °C.
Hidrologija
Za Finsku se kaže da je "amfibijska zemlja", zemlja vode i kopna. Različiti su podaci o broju jezera u Finskoj, ali se procjenjuje da ih ima oko 60.000. Rijeke su većinom otoke pojedinih jezera, a najveća je Vuoksi, sa čuvenim vodopadom Imatrom, otoka je najvećeg finskog jezera Sajma (1.800 m2), a prioka je jezera Ladoge. Jezero Sajma je 1968. godine spojeno plovidbenim kanalom s Finskim zalivom, a s druge strane povezano je s gradom Viborgom, kanalom dugim 60 km. Sajma predstavlja čitav sistem jezera. Druga važna jezera su Päijänne, Kalla, Orivesi i Keitele na jugu, i jezero Anar na sjeveru. Anar je sjevernije od polarnog kruga, na 69° S geografske širine. S maksimalnom dubinom od 60 m. Po nekim podacima na jezeru ima 3.000 ostrva, a površina akvatorija bez ostrva je 1.000 m2.
Biljni i životinjski svijet
Oko 72% Finske je pod šumama. Osim na krajnjem jugu gdje se mogu naći jasen, javor i brijest, šume su uglavnom četinarske gdje dominiraju omorike i borovi. Finska ima približno 1.200 vrsta biljaka i paprati i oko 1.000 vrsta lišajeva. Divljač uključujući medvjede, vukove, polarne lisice, divlje mačke, uglavnom žive u nenaseljenim sjevernim područjima. Sobovi koje su pripitomili Saami izumiru u divljini. Divlje guske, labudovi, plovke, sniježne žutovoljke (ptice) prave gnijezda širom sjeverne Finske. Od riba najčešće su slatkovodne: losos, pastrva, štuka, grgeč i iz slanih voda: haringa, bakalar. U unutrašnjosti zemlje dominira sivo planinsko tlo. Sjeverni dio Finske je pokriven močvarnim tlom. Najplodnije tlo je u južnom dijelu obalske ravnice koje se sastoji od morske gline.
Prirodna bogastva
Bogata zemlja prekrivena šumama je najvrijedniji resurs Finske. Omorika, bor, srebrna su dominirajuće vrste drveća. Jedini prirodni resursi zemlje su drvo, treset, toplokrzne životinje, hidroenergija i riba. Finska također ima neka nalazišta metala od kojih se izdvajaju cink, bakar, željezo i nikl. Vanadij, srebro i zlato se vade. Najobilniji nemetali su granit i krečnjak.
Administrativna podjela
Finska se administrativno sastoji od 19 regija, koje se nazivaju maakunta na finskom i landskap na švedskom jeziku. Regijama upravljaju regionalna vijeća koja služe kao forumi saradnje za općine regije. Glavni zadaci regija su regionalno planiranje i razvoj preduzeća i obrazovanja. Pored toga, javne zdravstvene usluge se obično organizuju na nivou regija. Trenutno, jedina regija u kojoj se održavaju izbori za Regionalno vijeće je Kainuu. Ostala regionalna vijeća biraju općinska vijeća, a svaku općinu u Regionalnom viječu predstavlja broj predstavnike srazmjeran udjelu boja stanovnika općine u ukupnoj populaciji regije.
Regije se dijele na podregije kojih je u Finskoj ukupno 70.
Osim toga Finska je podijeljena i na općine i gradove kao najniži nivo administrativne podjele.
Vlada i politika
Finska je republika sa demokratskim i parlamentarnim oblikom vlasti. Vlast je konstituirana i usvojena 1919. Na čelu Finske je predsjednik izabran na šestogodišnji mandat direktnim glasanjem. Vlada je izabrana od strane predsjednika i odobrena od parlamenta na čijem čelu je premijer. Glasaju stariji od 18 godina. Finski parlament je jedinstveno tijelo poznato kao Eduskunta. Njenih 200 članova je narod izabrao na 4 godine. Izvršna vlast u pokrajinama pripada guverneru koji je izabran od strane predsjednika države. Na Olandskim ostrvima, koja imaju autonomiju, pokrajinsko vijeće biraju stanovnici, pokrajinski savjet bira izvršni savjet koji dijeli moć s guvernerom. Lokalni sudski sistem podijeljen je na općinske sudove u gradovima i distriktne sudove u ruralnim sredinama. Apelacijski sudovi su smješteni u Turku, Vaasi, Kuopiu, Kouvoli, Rovaniemiju i Helsinkiju. Vrhovni sud čije je sjedište u Helsinkiju je glavni sud za civilne i kriminalne slučajeve.
Obrazovanje
Školovanje je besplatno i obavezno od 7 do 16 godina. U općinama sa švedskom manjinom nastava se nudi na oba jezika, s tim da učenici imaju slobodu izbora. Nepismenost skoro da ne postoji. Uz redovno osnovno i srednje obrazovanje, postoje i škole narodne akademije i radničke institute. Osnovno obrazovanje u peruskoulu traje 9 godina. Škole za odrasle su privatne, društvene ili provincijske i imaju podršku države. Finska ima sistem srednjih usmjerenih škola kao što su komercijalne, obrtničke, tehničke, trgovačke i poljoprivredne. Finski institut za više obrazovanje uključuje 13 univerziteta i nekoliko koledža i škola za obuku nastavnika sa godišnjim upisom od 205.000 studenata. Najveći je Helsinški.
Odbrana
Vojni rok od 11 mjeseci je obavezan za muškarce starije od 17 godina. Finska ima vojsku, mornaricu, zračne snage, ali su vojne snage smanjene Pariskim mirovnim ugovorom iz 1947. na maksimalno 41.900 osoba. Godine 2001, oko 32.250 ljudi je bilo je služenju vojnog roka. Rezerva broji 500.000 ljudi. 1994. godine. Finska se pridružila programu "Partnerstvo za mir" kao prvi korak k punom članstvu u NATO-u.
Socijalni sistem
Finski socijalni sistem dopušta nezaposlenim, bolesnim, nemoćnim i starim osiguranje, porodičnu i dječiju zaštitu, i nadoknadu invalidima. Medicinska zaštita se izdaje preko mjesta zaposlenja, ali nacionalnim zdravstvenim ciljem od 1972. omogućeno je osnivanje zdravstvenih centara u svim općinama i isključenje doktorskih honorara.
Privreda
Drugi svjetski rat je ostavio Finsku s ogromnim privrednim problemima uključujući visoku inflaciju, nezaposlenost i nepovoljan trgovinski balans. Od tada se industrijski sektor širio do šezdesetih godina prošlog vijeka. Osim javnih ustanova, industrija i biznis su privatizirani. Nacionalni budžet 1998. predviđao je 41,3 milijardi dolara budžetskih prihoda i 43,1 milijardu troškova. Porast domaće proizvodnje u 2000. godini bio je 121,5 milijarda.
Poljoprivreda
Poljoprivreda je uglavnom ograničeno na plodne priobalne regije. Samo 7% površine Finske je pod poljoprivrednim kulturama. Većina farmi su manje od 20 hektara, manje od 20% farmi upošljava plaćene radnike. U 2001. godini usjevi su bili ječam, zob i pšenica (3,9 miliona metričkih tona), i korjenasto povrće kao krompir i šećerna repa (816.000 metričkih tona). Životinje su uključivale 6 miliona komada peradi, 1,1 milion stoke, 1,3 miliona svinja, 106.600 ovaca. Finska ima 414.000 pripitomljenih sobova. Oko 60% šuma u Finskoj je u privatnom vlasništvu. Ulov ribe u 1997. je bio 196.513 metričkih tona. Više od 1/3 ribe potiče iz unutrašnjih voda.
Industrija
Drvna masa, papir, drvoprerađivačka industrija predstavlja značajan segment finske industrije. Ranih 1990-ih je proizvođeno oko 1,3 metričkih tona papira godišnje. Proizvodnja ostalih papirnih i drvnih proizvoda ukupno iznosi 7,9 miliona godišnje. Finska posjeduje industriju teških strojeva, metala, brodova, štamparskih materijala, elektro industriju, industriju hrane i pića, tekstilnu industriju, industriju odjeće, hemikalija, keramike i stakla.
Finska je značajan izvor bakra (proiz. 11.600 metričkih tona 2000. godine), cinka, srebra (24 metričke tone), a hrom, nikl i zlato se također iskopavaju. Papir, drvna masa i drvni proizvodi čine 40% godišnjeg finskog izvoza. Uvoz uključuje benzin, hemikalije, mašine, transportnu opremu, grožđe, čelične proizvode, hranu i tekstil. Značajna trgovina se vodi s Njemačkom, UK, Švedskom, i drugim zemljama EU. 2000. godine uvoz je bio 32,6 milijardi dolara, a izvoz 44,5 milijardi dolara. Finska je član slobodne trgovinske unije od 1961., a u januaru 1995. pridružila se EU. Radna snaga broji 2,6 miliona ljudi 2000. godine. Radnike zastupaju radnički sindikati grupisani u dvije velike federacije: Centralna organizacija i Konfederacija plaćenih radnika.
Tri preduzeća posjeduju monopol u prehrambenoj industriji: S-Markt, K-Markt, Suomen Lähikauppa. Klasične pekare i mesnice ne postoje, sve se nudi u samoposlugama.
Transport
Sistem kanala koji povezuju Finska jezera s ostalim i s Finskim zalivom predstavljaju jeftin i efikasan vid transporta za drvnu industriju. Oko 6.600 km unutrašnjih voda su plovne. Željeznica je u državnom vlasništvu (dužina oko 5.836 km) Finska ima oko 77.900 km puteva 65% asfaltiranih. Finer (Finnair) obuhvata inostrane letove u zemlji, Karair i Finnaviation opslužuju mnoge gradove. Najznačajnije u Finskoj uključuju Aerodrom Helsinki–Vantaa, Aerodrom Tampere–Pirkkala, Aerodrom Kuopio i Aerodrom Oulu.
Komunikacije
Vlada kontroliše telefonske službe, a Finska TV prenosi većinu TV i radio programa. Privatne TV stanice nude oko 20 sati komercijalnog programa sedmično. Oko 1/3 telefonije je u državnom vlasništvu. U 2000. je bilo 550 telefonskih linija na svakih 1.000 stanovnika. Zemlja ima 1.498 radio i 622 TV prijemnika na 1000 domaćinstava 1997. godine. Ima 56 dnevnih novina, te magazine, sedmičnike, mjesečnike i dr.
Valuta i bankarstvo
Novčana jedinica je euro, uveden je 1. januara 1999, a samo za elektronske transfere i finska valuta markka je korištena u ostalim slučajevima do 1. januara 2002. kada je euro postao službena valuta i prestala je upotreba markke. Pošto je prihvatila euro, Finska mora slijediti ekonomska pravila utvrđena od strane Evropske banke (ECB). ECB je u Frankfurtu i reguliše posredovanje novcem.
Stanovništvo
Finci čine više od 93% populacije i potomci Šveđana oko 6%. Istok je naseljen s oko 2.500 Saamija druge manje grupe čine manje od 1%. Iako su Šveđani u manjini oni imaju svoju političku stranku, svoje škole i druge institucije. 67% populacije je urbano. Više od 93% govori finski koji je uralski jezik. Oko 6% ljudi, uglavnom koncentriranih na Alandskom arhipelagu govore švedski. Saami govore Saamskim jezikom. Evangelistička Luterovska crkva prevladava, njeni članovi čine 86% stanovništva. Sloboda vjeroispovjesti je zagarantirana. Pravoslavna crkva, iako nacionalna, u broju pristaša opada od Drugog svjetskog rata.
Po popisu iz 2002., Finska ima, 5,183,545 stanovnika (15 stanovnika/km2) što Finsku čini jednom od najrjeđe naseljenih zemalja u Evropi. Više od 2/3 populacije je smješteno u južnim krajevima. Helsinki ima oko 1.054.127 stanovnika (2005.), te je intelektualni, proizvodni i trgovački centar. Sljedeća tri najveća grada su Tampere - 281.092, Turku - 242.153, Oulu - 166.053 koji su također industrijski centri.
Kultura
Nakon osvajanja Finskih plemena od strane Šveđana domaća kultura je bila pod uticajem Šveđana, koji traje i danas. Među seljacima su pjevane tradicionalne epske pjesme. Radovi u drvetu i tapete su još uvijek dekorisani tradicionalnim ukrasima i spiralnim i sličnim jednostavnim geometrijskim oblicima. Među obrazovanim preovladala je švedska kultura.
Govorio se švedski jezik koji je, uz rijetke iznimke, bio i književni jezik zbog toga što je švedska umjetnost i arhitektura bila iz mnogo pravaca. Mnoge Finske građevine i umjetnički radovi oslikavaju italijanske, flemanske, njemačke i druge uticaje. U 19. vijeku obrazovani Finci počeli su oživljavati svoju nacionalnu tradiciju. U isto vrijeme nacionalna finska književnost nastaje na vlastitom jeziku. Parne kupke - saune - koje nastaju sipanjem vode preko vrelih stijena su finski izum. Finci veoma vole knjige, a biblioteke i muzeji su sastavni dio njihove kulture. Helsinška gradska biblioteka ima oko 2,1 miliona izdanja, univerzitetska 2,6 miliona i služi kao nacionalna biblioteka. Finska ima 1.500 biblioteka širom zemlje.
Muzika
Poznati komponisti klasične muzike su Jean Sibelius (1865-1957) i Levi Madetoja (1887-1947). U Finskoj je popularan heavy metal, u cijelom svijetu su poznati bendovi: Nightwish, Children of Bodom,Stratovarius,Tarot,Dreamtale,Twilightning, Lordi (pobjednici Eurovision Song Contest 2006). Pjevačica Taiska predstavljala je Finsku 1977. na muzičkom festivalu u Japanu.
Sport
Poznati su vozači Formule 1 Mika Häkkinen i Kimi Räikkönen.
Također pogledajte
Helsinki
Švedski jezik
Jean Sibelius
Urho Kekkonen
Paavo Nurmi
Općine i gradovi u Finskoj
Općine i gradovi u Finskoj prema površini
Općine i gradovi u Finskoj prema broju stanovnika
Reference
Vanjski linkovi
Finski parlament
Vlada Finske
Predsjednik Finske
Posjetite Finsku
Enciklopedija Britannica o Finskoj
Finski forum
Historija Finske
Turistički stručnjaci
Virtualna Finska
Slike Finske
Države svijeta
Države i teritorije osnovane 1917.
Skandinavija
Države članice Vijeća Evrope |
1066 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Gr%C4%8Dka | Grčka | Grčka (), zvanično Republika Grčka (), jest država koja se nalazi u jugoistočnoj Evropi. Smještena je na jugu Balkanskog poluostrva na strateški veoma važnom raskršću između Evrope, Azije i Afrike, između Egejskog mora na istoku, Jonskog mora na zapadu i Sredozemnog mora na jugu. Graniči se sa Albanijom na sjeverozapadu, Sjevernom Makedonijom i Bugarskom na sjeveru i Turskom na sjeveroistoku. Sa površinom od 132.000 km2 najveća je država na Balkanskom poluostrvu.
Pored kontinentalnog dijela Grčka obuhvata i preko 1.400 ostrva od kojih su najveći i najznačajniji Kreta, Eubeja, Lezbos, Rodos i Krf. Grčka se sastoji od devet geografskih regija: Makedonija, Centralna Grčka, Peloponez, Tesalija, Epir, Egejska ostrva (uključujući Dodekanez i Kiklade), Trakija, Kreta i Jonska ostrva. Grčka ima najdužu obalu na Sredozemlju i 11. najdužu obalu na svijetu. Reljef je uglavnom planinski, a najviši vrh je planina Olimp sa nadmorskom visinom od 2.918 metara. Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, Grčka ima oko 10,8 miliona stanovnika. Glavni i najveći grad je Atina.
Historija savremene Grčke države vuče svoje korijene iz civilizacije antičke Grčke, koja se smatra kolijevkom zapadne civilizacije; njeno naslijeđe uključuje demokratiju, zapadnu filozofiju, Olimpijske igre, zapadnu književnost, historiografiju, političke nauke, značajne naučne matematičke principe i dramu, uključujući i tragediju i komediju. Nakon nekoliko stoljeća nezavisnosti, grčke gradove-države ujedinjuje Filip II Makedonski u četvrtom stoljeću prije nove ere. Njegov sin Aleksandar Veliki je osvojio cijeli antički svijet, šireći grčku kulturu i nauku od istočnog Mediterana do rijeke Ind.
Zatim je Grčku anektirao Rim u drugom stoljeću prije nove ere. Grčka je postala sastavni dio Rimskog carstva formirajući jezgru oko njenog nasljednika Bizantijskog carstva. Grčka pravoslavna crkva je ukorijenjena u prvom stoljeću, oblikujući moderni grčki identitet i prenoseći grčku tradiciju širom pravoslavnog svijeta. Sredinom 15. stoljeća pada pod Osmanlijsku vlast, a nacionalna država Grčka se pojavljuje 1830. godine nakon rata za nezavisnost. Bogata historija ove zemlje reflektuje se po 17 lokaliteta koja se nalaze na UNESCO-ovoj listi svjetske baštine, među najvećim u Evropi i svijetu.
Grčka je demokratska i razvijena država sa razvijenom ekonomijom, visokim kvalitetom života i visokim životnim standardom. Jedan je od osnivača Ujedinjenih nacija. Grčka je deseta država koja se pridružila Evropskoj uniji i postala je dio Eurozone od 2001. godine. Također je član mnogih drugih međunarodnih institucija kao što su Vijeće Evrope, NATO, OECD, OIF, OSCE i WTO.
Historija
Antički i klasični period
Najraniji dokazi o prisustvu ljudi na južnom Balkanu datiraju iz 270.000 godine p.n.e. i nalaze se u pećini Petralona, u grčkoj pokrajini Makedoniji. Grčka je dom prve napredne civilizacije u Evropi i smatra se rodnim mjestom zapadne civilizacije koja počinje sa Cikladskom civilizacijom na ostrvima Egejskog mora (3.200. - 2.700. p.n.e.), Minojskom civilizacijom na Kritu (2.700. - 1.900. p.n.e.) i Mikenskom civilizacijom (1.900. - 1.100. p.n.e.). Ove civilizacije su bile pismene; Minojci su pisali nedešifrovanim pismom poznatim kao Linear A, a Mikenjani pismom poznatim kao Linear B. Mikenjani su postepeno apsorbirali Minojce, ali se njihova civilizacija nasilno uništila oko 1.200. godine p.n.e., tokom regionalnih previranja poznatih kao kolaps bronzanog doba. Ovo razdoblje je poznato i kao Mračno doba Grčke.
Kraj Mračnog doba tradicionalno datira 776. godine p.n.e. sa početkom prvih Olimpijskih igara. Ilijada i Odiseja, prvi tekst zapadne književnosti, govori da su se na kraju Mračnog doba na grčkom poluostrvu pojavila razna kraljevstva i gradovi-države koji su imali svoje kolonije na obalama Crnog mora, Južne Italije (Magna Graecia) i Male Azije. Ove države i njihove kolonije su dostigle veliki nivo prosperiteta što je rezultiralo kulturnim bumom koji je izražen u arhitekturi, drami, nauci, matematici i filozofiji. Klisten je 508. godine p.n.e. pokrenuo prvi demokratski sistem vlasti u Atini.
Od 500. godine p.n.e. Perzijsko carstvo je kontrolisalo grčke gradove-države u Maloj Aziji i Makedoniju. Pokušaji nekih grčkih gradova-država da se oslobode perzijske vladavine nisu bili uspješni. Perzija je napala gradove-države na grčkom poluostrvu 492. godine p.n.e., ali je bila primorana da se povuče nakon poraza u bici kod Maratona 490. godine p.n.e. U drugoj perzijskoj invaziji 480. godine p.n.e. nakon odlučujuće grčke pobjede u bitkama kod Salamine, Plateje i Mikale, perzijanci su bili prisiljeni da se povuku po drugi put sa svih evropskih teritorija. Predvođeni Atinom i Spartom, grčke pobjede u grčko-perzijskim ratovima se smatraju ključnim trenutkom u svjetskoj historiji. Nakon toga uslijedio je period od 50 godina mira koji je poznat kao Zlatno doba Atine, perioda koji je postavio mnoge temelje zapadne civilizacije.
Nedostatak političkog jedinstva u Grčkoj je doveo do čestih sukoba između grčkih država. Najrazorniji unutar-grčki rat je bio Peloponeski rat (431. - 404. p.n.e.) koji je dobila Sparta, što je dovelo do propasti Atine kao vodeće snage u Antičkoj Grčkoj. Atina i Sparta su kasnije bili u sjeni Tebe i na kraju Makedonije, koja je ujedinila sve grčke države u Korintski savez (također poznat kao Helenski savez) pod vodstvom Filipa II, koji je izabran za lidera prve jedinstvene grčke države u historiji.
Nakon atentata na Filipa II, njegov sin Aleksandar Veliki je preuzeo vodstvo nad Korintskim savezom i pokrenuo invaziju na Perzijsko carstvo sa združenim snagama svih grčkih država 334. godine p.n.e. Neporažen u borbi, Aleksandar je osvojio Perzijsko carstvo u cijelosti 330. godine p.n.e. On je stvorio jedno od najvećih carstava u historiji, koje se protezalo od Grčke do Indije. Nakon njegove smrti, njegovo carstvo je podijeljeno na nekoliko kraljevina, od kojih su najpoznatije Seleučko carstvo, Ptolemejsko kraljevstvo, Grčko-baktrijsko kraljevstvoIindo-grčko kraljevstvo. Mnogi grci su emigrirali u Aleksandriju, Antiohiju, Seleukiju i mnoge druge nove helenističke gradove u Aziji i Africi. Iako se političko jedinstvo Aleksandrovog carstva nije održalo, rezultiralo je helenističkom civilizacijom i širenjem grčkog jezika i kulture na područja koje je Aleksandar osvojio. Grčka nauka, tehnologija i matematika su dostigle svoje vrhunac tokom helenističkog perioda.
Geografija
Grčka se nalazi na jugu Balkanskog poluostrva. U Grčkoj živi oko 11 miliona stanovnika a površina je 132.000 km2. Glavni grad je Atina. Ostali veći gradovi su: Pirej, Solun, Larisa, Ber, Patras i Janjina. Obala je veoma razuđena, sa mnoštvom ostrva, poluostrva i zaliva. Njihova obala je po razuđenosti druga u Evropi. Neka od ostrva su: Mitilena, Hios, Kreta, Krf, Argostolion, Skiros, Andros i dr. Najveći dio države je pod planinama, najviši vrh je Olimp sa 2 911 metara nadmorske visine. Zemlja nije pogodna za razvoj poljoprivredne kulture osim u nekim dolinama uz rijeku.
Administrativna podjela
Grčka je podijeljena na 13 regija koje se zovu periferije. Periferije su podijeljenje na 51 manju administrativnu jednicu koje se nazivaju prefekture (grč. nomoi). Tih 13 periferija su:
Atika
Epirus
Istočna Makedonija i Trakija
Jonska ostrva
Južni Egejski
Kreta
Peloponez
Sjeverni Egejski
Srednja Grčka
Srednja Makedonija
Tesalija
Zapadna Grčka
Zapadna Makedonija
Privreda
Grčka je razvijena zemlja sa razvijenim ribolovom, industrijom, pa donekle i poljoprivredom. Grčka privreda nalazi se pod uticajem stranog kapitala, ali u posljednje vrijeme jača državni sektor, a samim tim i unutrašnja ulaganja.
Poljoprivreda je slabije razvijena zbog nedostatka pogodnog tla ali se sve više navodnjava tako da je svake godine sve veća proizvodnja. Glavne poljoprivredne kulture su: pšenica, kukuruz, ječam, riža, masline, agrumi i mandarine. Također se praktikuje i vinogradarstvo.
Rudarstvo, uslovljeno prirodnim bogatstvom ruda, se u posljednjem vijeku poprilično razvilo. Grčka je bogata rudama: boksit, mangan, nikl, cink, barit, sumpor, so, srebro i dr.
Industrija se razvila posljednih 30 godina. Razvijena je obojena metalurgija, prehrambena, tekstilna, hemijska, elektrotehnička, farmaceutska, tekstilna industrija, brodogradnja, kožna i drvna industrija. Također postoji i nekoliko rafinerija nafte u Grčkoj.
Krajem 2009. privreda Grčke se našla u najvećim problemima, od ponovne uspostave demokratije, 1974.
Početkom 2010., otkriveno je da su vlade Grčke, jedna za drugom, dosljedno i promišljeno lažno izvještavale o službenoj državnoj statistici, da bi se zadržale u okviru pravila monetarne unije. To je omogućilo da vlade Grčke troše više od realno mogućeg, istovremeno krijući od nadzornika iz EU stvarni manjak.
U maju 2010., države Eurozone odobravaju Grčkoj pomoć od 110 milijardi eura.
Stanovništvo
U Grčkoj živi približno 11 miliona stanovnika. 98% su autonomni Grci. Između Trakije i Egejske Makedonije ima nešto Turaka i Bugara, a na zapadu u oblasti Janja nešto Albanaca.
Najdominantnija religija u Grčkoj je hrišćanstvo, odnosno pravoslavlje, sa islamskom manjinom (oko 1%). Ustav Republike Grčke priznaje grčku pravoslavnu vjeru kao "glavnu" ali garantuje slobodu religioznog opredjeljenja za sve. Grčka pravoslavna crkva je autokefalna.
Većina stanovništva se u posljednje vrijeme sve više seli u gradove, pa je stepen urbanizacije stalno u porastu. Skoro cijelo stanovništvo govori grčkim jezikom. U pograničnim mjestima se govori albanski i turski jezik. Koristi se staro grčko pismo.
Kultura
U Grčkoj živi približno 11 miliona stanovnika. 98% su autonomni Grci. Između Trakije i Egejske Makedonije ima nešto Turaka i Bugara, a na zapadu u oblasti Janja nešto Albanaca.
Najdominantnija religija u Grčkoj je hrišćanstvo, odnosno pravoslavlje, sa islamskom manjinom (oko 1%). Ustav Republike Grčke priznaje grčku pravoslavnu vjeru kao "glavnu" ali garantuje slobodu religioznog opredjeljenja za sve[1]. Grčka pravoslavna crkva je autokefalna.
Većina stanovništva se u posljednje vrijeme sve više seli u gradove, pa je stepen urbanizacije stalno u porastu. Skoro cijelo stanovništvo govori grčkim jezikom. U pograničnim mjestima se govori albanski i turski jezik,a u nekim regijama i francuski i engleski. Koristi se staro grčko pismo.
Također pogledajte
Grčki jezik
Grčko pismo
Grci
Olimpijske igre
Atina
Olimp
Pindsko-makedonska kneževina
Larisa (grad)
Dora Bakoyannis
Reference
Vanjski linkovi
Hronologija Grčke
Enciklopedija Britannica o Grčkoj
stranica grčke turističke organizacije
Službena stranica Ureda za statistiku Grčke
Historija Grčke
Predsjednik Helenske republike
Premijer Grčke
Helenski parlament
Grčka baština
Helenska historija
Grčka kraljevska porodica
Hellas Net: 360° Virtual tour kroz Grčku
Vodič za jedrenje Grčkom
Spisak gradova Grčke sa satelitskim snimcima
Patrola do Grčke - 2019 (RTS SAT - Zvanični kanal
Patrola do Grčke preko Makedonije - 2017 (RTS SAT - Zvanični kanal
Države članice NATO-a
Države svijeta
Grčka
Mediteranske države
Države članice Vijeća Evrope |
1067 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Hrvatska | Hrvatska | Hrvatska je suverena država na razmeđu srednje i jugoistočne Evrope. Graniči sa Slovenijom, Bosnom i Hercegovinom, Srbijom, Crnom Gorom i Mađarskom. Izlazi na obale Jadranskog mora, a pomorski graniči i s Italijom. Površina Hrvatske iznosi 56.594 km2. Glavni grad je Zagreb. Prema posljednjem popisu iz 2021, u njoj živi 3.871.833 stanovnika, od čega 91,63% čine Hrvati, 3,2% Srbi (1991. 12,15%), 0,62% Bošnjaci, 0,46% Romi, 0,36% Italijani i 0,36% Albanci, dok je udio ostalih pripadnika nacionalnih manjina pojedinačno manji od 0,3%. Udio osoba koje su se regionalno izjasnile iznosi 0,33%, a osoba koje se nisu željele izjasniti 0,58%. Dominantna religija je katoličanstvo. Od 2004. Hrvatska je bila kandidat za ulazak u Evropsku uniju.
Postala je članica NATO-a u aprilu 2009. Pregovori s Evropskom unijom službeno su otvoreni u oktobru 2005, a zatvoreni u junu 2011. Evropska komisija i Vijeće Evrope postavili su 1. juli 2013. kao ciljani datum ulaska Hrvatske u EU te je od tog dana Hrvatska primljena u punopravno članstvo Evropske unije.
Hrvatska je članica Vijeća Evrope, Svjetske trgovinske organizacije, Organizacije za evropsku sigurnost i saradnju, kao i Šengenske i eurozone.
Historija
Prije dolaska Slavena na teritoriji sadašnje Hrvatske živjeli su Iliri, koje je Rimsko Carstvo pokorilo u 1. stoljeću. Hrvati su naselili područje u 7. stoljeću i osnovali dvije kneževine: Panonsku i Primorsku Hrvatsku.
Hrvatsko kraljevstvo
U vrijeme primorsko-hrvatskog kneza Branimira, ona je po prvi puta međunarodno priznata; pismom pape Ivana VIII od 7. juna 879. Hrvati su prihvatili katoličanstvo u 9. stoljeću. Većinu hrvatskih zemalja ujedinio je kralj Tomislav u jedinstveno kraljevstvo 925. kralj Tomislav je ujedinio dvije kneževine i stvorio hrvatsko kraljevstvo. Hrvatska je bila moćna država sve do 1102, kad je ušla u sastav Ugarske.
Mohačka bitka 1526. je bila ključni događaj u kojem je propala vlast ugarske dinastije Jagelovića. Nakon poraza Hrvatsko-mađarskih snaga, Osmansko carstvo osvaja Liku, Dalmaciju, i Slavoniju. Kasnije, sa slabljenjem turskog-osmanlijskog carstva (koje je započelo turskim porazom kod Siska 1593), mnoga hrvatska područja postepeno potpadaju pod austrijsku vlast.
Hrvatski nacionalni pokret jača u prvoj polovini 19. stoljeća, ali Hrvatska gubi dio svoje autonomije nakon revolucije 1848.
Hrvatska nakon 1995.
Preostali dio Hrvatske, a to je istočni dio Slavonije koji nije oslobođen u operacijama Bljesak i Oluja, vraćen je 1998. mirnom reintegracijom u političko-pravni sustav Republike Hrvatske nakon čega je nastavljen ekonomski oporavak i obnova ratom uništenih područja.
Predsjednik Tuđman umro je 10. decembra 1999. u svojoj 77-oj godini nakon čega je do tada vladajući HDZ na izborima izgubio vlast. Većinu u Saboru osvaja koalicija 6 stranaka, na čelu sa SDP-om, a za novog predsjednika izabran je Stjepan Mesić. U sljedećih nekoliko godina Hrvatska se transformirala iz poluratnog sustava u suvremenu demokratsku državu. Između ostalog, znatno je smanjena uloga i vlast Predsjednika Republike.
Hrvatska se učlanila u važne regionalne i međunarodne organizacije i 21. februara 2003. kandidirala za članstvo u Evropsku Uniju.
Na izborima 2003. na vlast je opet došao HDZ, ali je uglavnom nastavljena politika prošle vlade. Kvaliteta života je porasla, te se nastavilo s velikim razvojnim projektima, kao što je gradnja autocesta. 18. juna 2004. dobiven je pozitivan odgovor Evropske Unije i počelo se s pristupnim pregovorima.
Stjepan Mesić je ponovno izabran za predsjednika 2005.
Godine 2009. postaje članica NATO-a. Iste te godine Jadranka Kosor postaje predsjednicom vlade nakon odlaska Ive Sanadera. U njenom mandatu započinje borba protiv korupcije, jednog od najvećih problema hrvatskog društva, te uspješno završava pregovore u junu 2011.
Godine 2010, nakon dva mandata predsjednika Mesića, za predsjednika Republike izabran je Ivo Josipović. Na parlamentarnim izborima 2011. pobjeđuje Kukuriku koalicija predvođena SDP-om. Hrvatska je 1. jula 2013. primljena u Evropsku Uniju uz protivljenje 33,2 posto hrvatskih građana i građanki koji su dali glas protiv EU.
Godine 2015. nakon dva kruga izbora predsjednica Republike postala je Kolinda Grabar-Kitarović
Simboli
Zastava
Zastava Hrvatske sastoji se od ujedinjene bivše hrvatske crveno-bijele zastave i slavonske bijelo plave. Crvena, bijela i plava boja složena su jedna ispod druge vodoravno, svaka zauzimajući jednu trećinu zastave. Omjer širine i dužine zastave je 1:2. Grb je smješten u sredini zastave u sjecištu dijagonala. Trobojnica još od hrvatskog preporoda (sredina 19. vijeka) simbolizuje težnju za ujedinjenje hrvatskih zemalja.
Grb
Grb Republike Hrvatske je historijski hrvatski grb, koji se nalazi na hrvatskoj zastavi. Ima oblik štita, te je dvostruko podijeljen vodoravno i uspravno u dvadesetpet crvenih i bijelih (srebrnih) polja, tako da je prvo polje u gornjem lijevom uglu štita crvene boje. Iznad štita se nalazi kruna sa pet šiljaka koja se u blagom uglu spaja sa lijevim i desnim gornjim dijelom štita.
Himna
Lijepa naša domovino (ili kraće "Lijepa naša") je hrvatska državna himna.
Vlada
Prema ustavu iz 1991, Hrvatska je parlamentarna demokratija. Ustav je bio usvojen 22. oktobra 1991. Hrvatska je postigla nezavisnost od bivše Jugoslavije 25. juna 1991. Ustav je bio mijenjan četiri puta.
Glavni sud Republike Hrvatske je vrhovni sud. Sudci vrhovnog suda bira državno sudbeno vijeće. 14 članova državno sudbenog vijeća izabire Hrvatski Sabor svakih osam godina. Također je važan ustavni sud koji se sastoji od 13 sudaca. Predsjednik Ustavnog suda bira se svake četiri godina.
Zakonodavna vlast Republike Hrvatske je Hrvatski Sabor koji može imati između 100 i 160 članova (zastupnika). Izbori za zastupnike u Saboru se održavaju svake četiri godine. Sabor zasjeda od 15. januara do 30. juna, te od 15. oktobra do 15. decembra.
Trenutni predsjednik Vlade Republike Hrvatske je Andrej Plenković, a predsjednik države je Zoran Milanović. Glavne političke stranke Hrvatske su Socijaldemokratska Partija Hrvatske, Hrvatska Demokratska Zajednica, Hrvatska Seljačka Stranka, Hrvatska Narodna Stranka, Hrvatska Stranka Prava, Istarski Demokratski Sabor, Hrvatska Stranka Penzionera te Hrvatska Socijalno-Liberalna Stranka.
Organizacija vlasti
Zakonodavna vlast
Hrvatski sabor je predstavničko tijelo građana i nosilac zakonodavne vlasti u Republici Hrvatskoj.
Prema Ustavu, Hrvatski sabor je jednodomno predstavničko tijelo koje može imati najmanje 100 a najviše 160 zastupnika koji se na osnovu općeg i jednakog biračkog prava biraju neposredno, tajnim glasanjem. Sadašnji saziv Sabora ima 151 zastupnika. Zastupnici se biraju na četiri godine, nemaju obavezujući mandat, a imaju imunitet. Među sadašnjim zastupnicima osam je zastupnika nacionalnih manjina, izabranih u posebnoj izbornoj jedinici (koja obuhvata cijelu zemlju). Pripadnici nacionalnih manjina mogu biti izabrani i na stranačkim listama. I hrvatski iseljenici imaju pravo birati zastupnike u posebnoj izbornoj jedinici, i to primjenom nefiksne kvote, što znači da će broj zastupnika dijaspore zavisiti od brojnog izlaska birača dijaspore na izbore.
Izvršna vlast
Predsjednik Republike je poglavar države, a bira se svakih pet godina. Osim što je vrhovni zapovjednik Oružanih snaga, predsjednik države imenuje mandatara za sastav Vlade (predsjednika Vlade), koji mora za sebe i svoje ministre dobiti potvrdu (povjerenje) Sabora.
Vlada Republike Hrvatske, kao izvršna vlast, predlaže zakone i proračun, izvršava zakone, te vodi inozemnu i domaću politiku zemlje. Na čelu hrvatske Vlade nalazi se predsjednik Vlade ili premijer. Vlada ima 4 potpredsjednika i 15 ministara zaduženih za određena područja upravljanja.
Sudbena vlast
U Republici Hrvatskoj sudbenu vlast obavljaju, prekršajni sudovi, općinski sudovi, županijski sudovi, trgovački sudovi, Visoki prekršajni sud Republike Hrvatske, Visoki trgovački sud Republike Hrvatske, Upravni sud Republike Hrvatske i Vrhovni sud Republike Hrvatske.
Vrhovni sud Republike Hrvatske je najviši sud u državi. Zasjedanja suda su otvorena za javnost i presude se donose javno, osim u pitanjima privatnosti optuženih. Suci se imenuju na period od osam godina.
Državno sudbeno vijeće u skladu s ustavom i zakonom imenuje, razrješuje i odlučuje o disciplinskoj odgovornosti sudaca. Ima jedanaest članova iz redova istaknutih sudaca, advokata i univerzitetskih profesora pravnih nauka, s tim da većina članova Državnog sudbenog vijeća mora biti iz redova sudaca. Predsjednici sudova ne mogu biti birani za njegove članove.
Državno tužilaštvo Republike Hrvatske je samostalno i nezavisno pravosudno tijelo ovlašteno i dužno postupati protiv počinilaca krivičnih i drugih kažnjivih dijela, poduzimati pravne radnje radi zaštite imovine Republike Hrvatske, te podnositi pravna sredstva za zaštitu Ustava i zakona. To tijelo, dakle, nije sudska vlast i pred sudovima ima status stranke. Na čelu državnog tužilaštva nalazi se glavni državni tužilac.
Političke stranke
Komunistička partija Hrvatske bila je jedina stranka tokom socijalističke Jugoslavije. Nakon prvih višestranačkih izbora (1990), desničarska Hrvatska demokratska zajednica (HDZ) došla je na vlast i držala je do 2000.
Na izborima 2000. Socijaldemokratska partija Hrvatske (SDP) i Hrvatska socijalno-liberalna stranka (HSLS) bile su glavni partneri u koaliciji u kojoj su bile i Hrvatska seljačka stranka (HSS), Hrvatska narodna stranka (HNS), Liberalna stranka (LS) i Istarski demokratski sabor (IDS). Ta koalicija lijevog centra pobijedila je na izborima i vladala do juna 2001, kad je IDS istupio iz koalicije jer nije dobio veću istarsku autonomiju.
HSLS se raspao 2002. (po drugi put, a prvi put je tako nastao LS); većina stranke je izašla iz vlade, dok je ostatak osnovao stranku LIBRA i ostao na vlasti.
Koalicija pod vodstvom SDP-a ostala je na vlasti do izbora 2003. kad je izgubila od HDZ-a i drugih stranaka desnog centra.
HDZ je stvorio vladu u decembru 2003. iako nije ušao u koaliciju sa strankama kao što su HSS i HSP
Na izborima 2019/2020. pobijedio je Zoran Milanović, čime je SDP postala vladajuća stranka u Hrvatskoj.
Administrativna podjela
Županije
Hrvatska je podjeljena na dvadeset županija. Županije su uspostavljene 1990. nakon usvajanja novog Ustava. Teritorijalna podjela je definirana međunarodnim standardom ISO 3166-2:HR. Svaka županija je dalje podjeljena na nekoliko gradova i općina. Svaka županija ima svoju županijsku skupštinu. Članovi skupštine se biraju svakih četiri godina u izborima. Na čelu županije je premijer (župan). Osim županija postoji i službeni grad Zagreb, koji je zbog stanja i važnosti odvojen od svoje županije.
Županije Hrvatske su:
Gradovi
Geografija
Hrvatska se nalazi na raskrsnici srednje, južne, i istočne Evrope. Hrvatska graniči sa šest država. To su Bosna i Hercegovina, Slovenija, Mađarska, Srbija, Crna Gora i Italija preko jadranskog mora. Hrvatska obala na Jadranu podijeljena je na dva dijela zbog bosanskohercegovačkog grada Neuma.
Hrvatska ima jezera i brežuljke na kontinentalnom sjeveru i sjeveroistoku (središnja Hrvatska i Slavonija kao dio Panonske nizine), pošumljene planine u Lici i Gorskom Kotaru, i kamenitu obalu na Jadranskom moru (Istra, Sjeverno Primorje, i Dalmacija.
Klima je u unutrašnjosti Hrvatske umjereno kontinentalna, u gorskoj Hrvatskoj pretplaninska i planinska, u primorskom dijelu sredozemna (sa suhim i toplim ljetima te vlažnim i blagim zimama), a u kninskom,drniškom i sinjskom zaleđu podsredozemna (s nešto hladnijim zimama i toplijim ljetima). S prosječno 2.600 sunčanih sati u godini, jadranska obala jedna je od najsunčanijih u Sredozemlju, a temperatura mora ljeti je do 25 °C.
Ukupna površine Hrvatske je 56.542 km2. Jadranska obala duga je 5.835 km. Hrvatskoj pripada ukupno 1.185 otoka.
Važniji gradovi u Hrvatskoj su Zagreb (glavni grad), Split, Dubrovnik, Rijeka, Osijek, Pula, i Zadar (Također pogledajte Spisak gradova u Hrvatskoj).
Privreda
Privreda Hrvatske zasniva se na lakoj industriji, kao i sektoru usluga. Turizam je značajan izvor prihoda. Bruto domaći proizvod po osobi (base PPP) 2002. iznosio je $11.200 ili 42,7% prosjeka Evropske unije. Prema procjenama iz 2002. godine, 21,7% radnika su nezaposleni.
Potrebno je istaknuti problem visoke zaduženosti države (oko 84% BNP-a) gdje je poradi razvoja i stvaranja nužnog kapitala za poslovanje država na čelu s bankama bila primorana se dodatno zaduživati u inostranstvu.
Stanje hrvatske privrede je tipično za zemlje u tranziciji iz komunizma. Iako je došlo do privatizacije i preustroja u svim područjima, glavni problemi su velika nezaposlenost i slabe privredne reforme. Situaciju otežava loš sistem sudstva i administracije, pogotovo u pogledu vlasništva nad nekretninama.
Glavni poljoprivredni proizvodi Hrvatske su žito, kukuruz, ječam, lucerna, masline, i krompiri. Glavne industrije su za hemijske proizvode, plastiku, tekstilnu rob, i turizam. Glavni partneri za izvoz su Italija (22,4%), Bosna i Hercegovina (14,4%), Njemačka (12,5%), Slovenija (8%) i Austrija (7,3%). Glavni partneri za uvoz su Italija (16,8%), Njemačka (16.4%), Slovenija (7,8%), Rusija (6,8%), Austrija (6,7%), i Francuska (5,2%).
Saobraćaj
Hrvatska ima visoko razvijenu mrežu autocesta. Značajni projekti izgradnje autoputa započeli su 2000. godine kada su započele intenzivna gradnja i integracija Hrvatske.
Cestovni promet
U Hrvatskoj postoji preko 1400 km autocesta koje povezuju Zagreb s drugim velikim gradovima. Sredinom 2005. pokrenuta je autocesta A1 koja povezuje dva najveća grada, Zagreb i Split. Autocesta A2 vozi od slovenske granice prema Zagrebu. Autocesta A3 prolazi panonskom Hrvatskom od Bregane do Lipovca. A4 kreće iz Goričana na mađarskoj granici prema Zagrebu. Autocesta A5, tzv Slavonika povezuje Slavoniju, tj. Osijek i Baranju sa Zagrebom i Jadranom. Autocesta A6 povezuje Zagreb i Rijeku. Autoceste A8 i A9 čine Istarski Ypsilon.
Pomorski promet
Rijeka je najveće jadransko pristanište s više od 13 milijuna tona tereta u 2007.
Zračni promet
Hrvatska ima sedam međunarodnih zračnih luka u Zagrebu, Zadru, Splitu, Dubrovniku, Rijeci, Osijeku i Puli. Croatia Airlines nacionalni je prijevoznik. Jadrolinija je najveći i nacionalni brodarski prevoznik.
Željeznički promet
Hrvatska ima razvijen željeznički sustav Hrvatske željeznice je željeznička kompanija u državnom vlasništvu.
Motorna vozila
U Hrvatskoj je u 2008. godini registrirano 88.217 novih automobila, što je najveći broj u povijesti i predstavlja porast od 6,7% u odnosu na prošlu godinu. Najprodavaniji brend je Opel, a slijede Renault, Volkswagen, Peugeot i Škoda. U prva dva mjeseca 2009. u odnosu na isto razdoblje prošle godine u Hrvatskoj je registrirano 40,9% manje novih automobila kao rezultat globalne ekonomske krize. U Hrvatsku 300 automobila dolazi na 1.000 stanovnika
Vojska
Oružane snage Republike Hrvatske (skraćeno OSRH) je službeni naziv za Hrvatsku vojsku (HV). Oružane snage štite suverenitet i nezavisnost Republike Hrvatske te brane njenu teritorijalnu cjelovitost, što im je glavna zadaća. Pored toga, OSRH mogu učestvovati u međunarodnim mirovnim, humanitarnim i drugim operacijama i misijama, obavljati određene zadatke u stanju neposredne ugroženosti, te pružati pomoć institucijama civilne vlasti i stanovništvu u slučaju prirodnih, tehničko-tehnoloških i ekoloških nesreća. Oružane snage RH razvile su se iz Zbora narodne garde 3. novembra 1991.
Pripadnici hrvatske kopnene vojske
Oružane snage organizirane su u Glavni stožer, zapovjedništva, jedinice i ustanove Oružanih snaga. Oružane snage sastoje se od grana, rodova, služba i struka. Grane OSRH su:
Hrvatska kopnena vojska (HKoV)
Hrvatska ratna mornarica (HRM)
Hrvatska ratna mornaricaHrvatsko ratno zrakoplovstvo i protivzračna odbrana (hrv. Hrvatsko ratno zrakoplovstvo i protuzračna obrana) (HRZ i PZO).
Oružane snage imaju mirnodopski i ratni sastav. Mirnodopski sastav Oružanih snaga čine aktivne vojne osobe, državni službenici i namještenici raspoređeni u Oružane snage, kadeti, regruti te rezervisti kada se nalaze na vojnoj vježbi u Oružanim snagama. Ratni sastav Oružanih snaga, pored prethodno navedenih osoba, čine i ostali rezervisti.
Vrhovni zapovjednik OSRH je predsjednik Republike Hrvatske.
Stanovništvo
U Hrvatskoj je po popisu stanovništva iz 2011. živjelo 4.284.889 stanovnika od čega 2,218.554 žene i 2,066.335 muškaraca. Prosječna starost stanovništva bila je 41,2 godine (42,9 godina za žene i 39,4 godine za muškarce). Očekivano trajanje života je 2006. godine bilo 79,3 godine za žene i 72,5 godina za muškarce.
U 2009. u Hrvatskoj je rođeno 44.577 djece a umrlo je 52.414 osoba, što čini negativan prirodni priraštaj od 7.837 osoba. Stopa nataliteta iznosila je 10,1‰, a stopa mortaliteta 11,8‰, sklopljena su 22.382 braka dok je bilo 5.076 rastava.
Od 1996. Hrvatska bilježi pozitivan migracijski saldo, tj. veći broj osoba se doseljava u Hrvatsku nego što ju napušta. Tako se 2005. u Hrvatsku doselilo 14.230 osoba dok se odselilo 6.012. Većina doseljenih su došli iz Bosne i Hercegovine dok je većina onih koji su napustili Hrvatsku otišla u Srbiju i Crnu Goru.
Veliku većinu stanovništva Hrvatske čine Hrvati (90,42%). Glavna nacionalna manjina su Srbi (4,36%), dok od ostalih dvadesetak nacionalnih manjina svaka čini manje od 1% stanovništva.
Po hrvatskom demografu prof. dr. Stjepanu Štercu, Hrvatska bilježi demografske gubitke u svakom od popisa stanovništva nakon 1910, te jedina od zemalja u svojem okruženju bilježi pad stanovništva u svim popisima stanovništva nakon svjetskih ratova u 20. stoljeću. Ukupni demografski gubitak od početka 20. stoljeća do 2011. procjenjuju na 2 434 000 stanovnika ili čak na oko 57% današnje
hrvatske populacije. Šterc pripisuje te događaje teškim posljedicama ratova, izloženosti stranim dominacijama u višenacionalnim državama tokom 20. stoljeća, te neprikladnim državnim politikama u ekonomskim i demografskim pitanjima. "Ovakvi bi procesi i s tim intenzitetom razorili svaku populaciju, bez obzira na razinu njezine gospodarske razvijenosti i zato je danas Hrvatska praktički u demografskom slomu", ocjenjuje Šterc
Hrvatska nema službenu religiju. Sloboda religije je pravo definirano ustavom koji određuje sve vjerske zajednice kao jednake su pred zakonom i odvojene od države. Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, 91,36% Hrvata su se izjasnili kao kao kršćani; od njih, rimokatolici čine najveću skupinu, što čini 86.28% stanovništva, nakon čega slijedi pravoslavci (4,44%), protestantizam (0,34%) i drugih kršćani (0,30%). Najveći religija nakon kršćanstva je islam (1,47%). 4.57% populacije se izjašnjavaju kao nereligiozni.U Eurostat Eurobarometar anketi 2010. godine, 69% stanovništva Hrvatske je odgovorio da „oni vjeruju u Boga”.
Obrazovanje
U Hrvatskoj je 2008. radilo 645 dječjih vrtića koji su ostvarivali programe predškolskog odgoja i naobrazbe. Udio privatnih vrtića je 33,9%, dok ostatak čine vrtići u gradskom, općinskom i županijskom vlasništvu. Ukupan broj djece koja su obuhvaćena nekim programom je 149.300 ili 56,6% djece u dobi od šest mjseci do šest godina. U privatnim vrtićima je smješteno 12,9% djece. Djeca s teškoćama u razvoju čine 3,6% vrtićke populacije dok je udio darovite djece 1,1%. Na 18 djece dolazi jedan odgojitelj, ako ubrajamo i kraće programe, a na 11 djece dolazi jedan odgojitelj u cjelodnevnom programu.
Broj osnovnih škola na kraju 2006. je 839 koje su u svom sastavu imale 1246 područnih škola. Ukupno je u 2085 škola bilo 384.634 učenika. Učenici obrazovanje započinju sa navršenih sedam godina, a završavaju sa petnaest. Osnovna škola ima osam razreda. U prva četiri djecu obrazuje jedan učitelj. U druga četiri razreda djeca dobivaju učitelja iz svakog predmeta. Odnos broja učitelja i učenika u redovitom obrazovanju bio je 1:13, a obrazovanju za djecu i mladež s teškoćama u razvoju 1:2,9. Udio žena u učiteljskom populacije je 78,9%. U 2057 škola nastava se izvodila samo na jednom jeziku, od čega u 2015 na hrvatskom, u 19 na srpskome, u 11 na talijanskome, u sedam na češkome, u pet na mađarskome. Osim na hrvatskom jeziku 28 škola nastavu izvodi na jezicima nacionalnih manjina. Prvi put u školske klupe sjelo je 43.286 prvašića što je gotovo 3% manje prvašića nego lani.
Zdravstvo
U Hrvatskoj postoji 69 bolnica i banja, i to 3 klinička bolnička centra, 4 kliničke bolnice i 7 klinika, 22 opće bolnice, 27 specijalnih bolnica, 2 banje i 3 privatne bolnice. Pored toga, u manjim gradovima je radilo još 9 općih bolnica i 6 ambulantnih porodilišta. Broj bolničkih kreveta smanjio se za oko 24% između 1990. i 2000. U 2004. bilo je 24.549 bolničkih kreveta. Iste godine u bolnicama se liječilo 726.320 osoba.
Hrvatska, sa 276 liječnika na 100.000 stanovnika, ispod je prosjeka zemalja u tranziciji i zemalja EU. Manjak liječnika mogao bi biti dugoročni problem za Hrvatsku, na što ukazuje i sve manji interes mladih za studij medicine, jer se 1990. godine za jedan upis kandidiralo sedam kandidata, a danas ima samo 2,2 kandidata. Ovo je takođe praćeno negativnim odabirom, odnosno nižim prosječnim ocjenama. U hrvatskim bolnicama radi oko 7000 liječnika, a u samo četiri osnovne grane medicine, interne, kirurgije, ginekologije i pedijatrije nedostaje 925 specijalista. U Hrvatskoj postoji 16.956 liječnika od čega 12.149 u zdravstvenim ustanovama, a 3992 ljekara u ljekarništvu i drugim djelatnostima
Kultura
Hrvatska kultura zasniva se na viševjekovnoj historiji iz koje su očuvani mnogi spomenici, umjetnička i naučna djela. Hrvatska ima šest spomenika svjetske baštine i osam nacionalnih parkova. Zanimljivo je da je Hrvatska ostavila trag i na historiji kravata kao izvor tih odjevnih predmeta.
Hrvatska je dala mnoge umjetnike i naučnike svjetskog glasa kao što su kipar Ivan Meštrović, fizičari Ruđer Bošković, Nikola Tesla i mnogi drugi. Posebnost Hrvatske su njeni brojni i plodni izumitelji, među koje spadaju Eduard Slavoljub Penkala (nalivpero) i Faust Vrančić (padobran).
Nauka
Iz Hrvatske dolaze mnogi važni znanstvenici i izumitelji. Ljubomorni Eduard Penkala izumio je mehaničku olovku, Faust Vrančić izumio je padobran, a Ivana Lupis-Vukić izmislila je torpedo. Ivan Vučetić izumitelj je otiska prsta, sustava identifikacije otisaka prstiju. Za pronalazak prve naftne bušotine odgovoran je Antun Lučić. Najistaknutiji naučnici su Ruđer Bošković, Dragutin Gorjanović-Kramberger, Andrija Mohorovičić i Milutin Milanković. Ivan Lučić naziva se ocem hrvatske historiografije, a ostali značajni povjesničari su Juraj Rattkay, Ivan Kukuljević Sakcinski, Franjo Racki, Tadija Smiciklas, Vjekoslav Klaic i Ferdo Šišić
Arhitektura
Arhitektura Hrvatske ( hrvatska Hrvatska arhitektura ) -Do sada su, u jednom ili drugom stupnju, prolazile sve glavne faze razvoja evropske arhitekture, kroz brojne utjecaje zemalja i naroda koji su na ovaj ili onaj način u povijesti nadzirali zemlje današnje Hrvatske.
Značajka hrvatske arhitekture je tijesno preplitanje historije kulturne tradicije zapada i istoka. Druga važna značajka razvoja arhitekture na hrvatskim zemljama bila je relativno rana i visoka razina urbanizacije , jer zemlja ima mnogo gradova utemeljenih još u antičko ili srednjovjekovno razdoblje. Nesporni vrhunac arhitektonskog stvaralaštva u Hrvatskoj bila je arhitektura dalmatinske renesanse ; značajan utjecaj na hrvatsku arhitekturu imao je i boravak u strukturi Austro-Ugarske, što je omogućilo mnogim arhitektima, austrijskim i predstavnicima drugih nacionalnosti iz cijelog carstva, da rade u hrvatskim gradovima, što je općenito odredilo moderni izgled mnogih gradova, uključujući glavni grad Zagreb . Stvaranje hrvatske države (u obliku sjedinjenja sa susjednim južnoslavenskim zemljama) i konačno postizanje neovisnosti ( 1991. ) također su dali poticaj intenzivnom razvoju i modernizaciji hrvatske arhitekture.
Muzika
Muzika Hrvatske, kao i podjele same zemlje, ima dva glavna utjecaja: srednjoevropska, prisutna u središnjim i sjevernim dijelovima zemlje, uključujući Slavoniju, i mediteranska, prisutna u obalnim regijama Dalmacije i Istre.U Hrvatskoj su popularni i pop i rock,pod utjecajem dalmatinskih ili slavonskih folklornih elemenata.
Gastronomija
Hrvatska kuhinja je heterogena i poznata kao kuhinja više regija, jer svaka regija Hrvatske ima posebnu kulinarsku tradiciju. Kuhinja datira unazad od drevnih vremena. Razlike u izboru prehrane i oblika kuhanja su najzapaženije između onih na kopnu i i onih na priobalnim regijama. Kopnena kuhinja je okarakterizirana ranim slavenskim i u zadnje vrijeme kontaktima sa susjednim kulturama - mađarskom i turskom, koristeći mast za kuhanje, i začine kao biber, papriku i bijeli luk. Priobalna regija ima utjecaje grčke i rimske kuhinje, kao i kasnije mediteranske kuhinje, posebno italijanske (posebno venecijanska). Priobalna kuhinja koristi maslinovo ulje, i biljke i začine kao što su ruzmarin, kadulja, lovorov list, origano, mažuran, cimet, klinčić, muskantni oraščić, koru limuna i naranče. Seoske kuharske tradicije su bazirane na maštovitim varijacijama nekoliko osnovnih sastojaka (žitarice, mliječni proizvodi, meso, riba, povrće) i procedure za kuhanje (dinstanje, pečenje, prženje, pečenje), dok buržoaska kuhinja uključuje više komplikovane procedure i korištenje odabranih bilja i začina. Charcuterie je dio hrvatske tradicije u svim regijama. Hrana i recepti iz drugih zemalja bivše Jugoslavije su popularni u Hrvatskoj.
Hrvatska kuhinja može se podijeliti u nekoliko regionalnih kuhinja (Istra, Dalmacija, Dubrovnik, Lika, Gorski Kotar, Zagorje, Međimurje, Podravina, Slavonija) od kojih sve imaju svoje posebne tradicije kuhanja, karakteristične za područje, a ne nužno dobro poznate u drugim dijelovima Hrvatske. Većina jela, međutim, može se naći širom zemlje, sa lokalnim varijantama.
Filatelija
Filatelija u Hrvatskoj počinje raspadom Kraljevine Jugoslavije 1941. i osnivanjem NDH. Raspadom zajedničke države Jugoslavije hrvatska pošta 1991. izdaje marke sa natpisom Republika Hrvatska. Područje Rijeke (Fiume) je zbog informativnih razloga obuhvaćeno ovim člankom, pripada inače filatelistički Italiji. Raspadom Kraljevine Jugoslavije 6. aprila 1941. i osnivanjem NDH 10. aprila već 12. aprila Hrvatska pošta izdaje, zapravo koristi seriju jugoslovenskih marki sa likom kralja Petra I i označava ih različitim žigovima. U prvoj seriji je žig NEZAVISNA DRŽAVA HRVATSKA preko lika kralja, a riječ Jugoslavija je precrtana sa šest okomitih crta. Vrijednosti su još u dinarima i iznose od 50 para do 5,50 dinara. Ta se serija smatra prvim hrvatskim markama.
Na drugoj seriji, sa više vrijednosti je utisnut grb Hrvatske sa tekstom NEZAVISNA DRŽAVA HRVATSKA. Vrijednosti su od 25 para do 30 dinara.
Sve do 7. jula 1941 koriste se jugoslovenske marke u dinarskim vrijednostima uvijek sa žigom NDH.
Tek u julu 1941 uvođenjem kune kao platežnog sredstva izlazi serija od 19 maraka sa motivima iz Hrvatske, kao i Bosne i Hercegovine i Zemuna. Tu su detalji iz Karlovca, Jajca, Varaždina, Velebita, Zagreba, Osijeka, Konjica, Dubrovnika, Banja Luke, Sarajeva, Hvara, Senja, Splita... Vrijednosti su od 25 banica do 100 kuna.9.septembra 1991. izlazi prva hrvatska marka u Republici Hrvatskoj. Na njoj se nalazi avion u čijoj je pozadini Zagrebačka katedrala i grad Dubrovnik. Marka ima vrijednost od 1 jugoslovenskog dinara i svijetlo plave je boje. Postoje dvije varijante sa raznim nazubčenjem, kao i nekoliko varijanti sa greškom u tisku. Izdanje je ukupno oko 8.000.000 komada. Grb Hrvatske u gornjem uglu je crven, a posebno je tražena marka sa grbom u crnoj boji.
Uvodenjem hrvatskog dinara 1992. sve nove marke imaju vrijednost u HRD. Motivi su osobe iz Hrvatske prošlosti ban Josip Jelačić, Stjepan Radić, Ante Starčević, kralj Tomislav, ali i gradovi pogođeni ratom (Knin, Dubrovnik, Vukovar, Šibenik).
Vremenom se teme mijenjaju i prilagodavaju filatelističkim krugovima Evrope, te su izdanja Olimpijada, otkriće Amerike, Božić, umjetnost, flora i fauna sve češči na hrvatskim markicama.
Sport
Nogomet
Najveći uspjeh hrvatskog nogometa postigla je nogometna reprezentacija osvajanjem srebrne medalje na Svjetskom prvenstvu u Rusiji. Luka Modrić osvojio je Zlatnu loptu kao najbolji igrač.GNK Dinamo je jedini hrvatski klub koji uspio osvojiti neki evropski trofej, Kup velesajamskih gradova 1967, preteču Kupa UEFA i Evropske lige. Drugi najpopularniji nogometni klub je splitski Hajduk koji je od hrvatskih klubova najuspješniji u najelitnijim nogometnom natjecanju ligi prvaka gdje je došao do 1/4 finala.
Rukomet
Hrvatska rukometna reprezentacija ubraja se u najbolje rukometne reprezentacije svijeta. Hrvatska ima čak 13 medalja s velikih natjecanja. Osvojila je dva zlata s Olimpijskih igara te povijesni trofej svjetskog prvaka 2003., a bila je viceprvak Evrope 2008. i 2010.
Košarka
Hrvatska košarkaška reprezentacija je igrala finale sa Sjedinjenim Državama čija je reprezentacija nazvana Dream team na olimpijskim igrama u Barceloni. Dražen Petrović se smatra najvećim evropskim košarkašem svih vremena koji je Evropljanima otvorio put u NBA.
Praznici
Energetika
Također pogledajte
Komunikacije u Hrvatskoj
Prijevoz u Hrvatskoj
Vanjski poslovi Hrvatske
Vojska Hrvatske
Udruženje hrvatskih pravoslavnih vjernika
Geografija Hrvatske
Sport u Hrvatskoj
Požari u Hrvatskoj 2007.
Registarske oznake za vozila u Hrvatskoj
Reference
Vanjski linkovi
Vlada Hrvatske
Hrvatska turistička zajednica
Države članice NATO-a
Države svijeta
Hrvatska
Mediteranske države
Države i teritorije osnovane 1991.
Države članice Vijeća Evrope
Države u Evropi |
1068 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Island | Island | Island je nordijska ostrvska država na samom sjeveru Evrope, smještena u sjevernom Atlantiku. Njena ukupna površina iznosi 102.775 km2. Glavni grad Islanda jest Reykjavík. Broj stanovnika jest 332.529. Stanovnici Islanda uglavnom su potomci norveških i keltskih doseljenika. Glavna religija na Islandu jest luteransko kršćanstvo. Island je poznat kao zemlja gejzira i vulkana.
Historija
Island je bio jedan od najvećih otoka na svijetu koje čovjek nije naselio, dok u kasnom 9. i 10. vijeku nisu došli norveški i keltski(škotski i irski) imigranti. Island ima najstariji parlament na svijetu, Althing, osnovan 930. godine. Neki pisani izvori navode da su irski redovnici živjeli na Islandu prije dolaska norveških naseljenika, ali nisu nađeni arheološki dokazi koji bi potkrijepili ovu tvrdnju.
Island je bio nezavisan 300 godina, a zatim su njime vladali Norveška i Danska. Formalno je bio norveška kolonija do 1814. godine, kada se zajednička država Norveške i Danske razdvojila sporazumom iz Kiela, a Island je postao zavisna teritorija Danske. Od danske vlade dobio je ograničenu autonomnu vlast 1874. godine, a protektoratsku nezavisnost i suverenitet u unutrašnjim pitanjima 1918. godine. Vanjski odnosi i odbrana ostali su pod danskom upravom do Drugog svjetskog rata, kada je Njemačka vojno okupirala Dansku 1940. godine. Island su nakon toga okupirali saveznici. Danski kralj ostao je de jure suveren do 1944, kada je današnja republika osnovana u nedostatku danske vlasti.
Nova republika potpisala je 1950. godine sporazum sa SAD-om, kojim je Americi predana nadležnost nad odbranom Islanda. I danas SAD po ovom sporazumu ima vojnu bazu u Keflavíku, a Island nema svoje oružane snage, ali ima Obalnu stražu i član je NATO-a. Privreda Islanda u poslijeratnim desetljećima ostala je zavisno od ribolova i ova zemlja imala je više sukoba sa svojim susjedima u vezi s ovim resursom. Od ovih sukoba najpoznatiji su Bakalarski ratovi sa Britanijom. U posljednje vrijeme došlo je do diverzifikacije ekonomije usljed velikih investicija u tešku industriju (kao što su topionice aluminija) i privatizacije u finansijskom sektoru.
Politika
Parlament, Althing, osnovan je 1845, kao savjetodavno tijelo danskom kralju. Ovo se smatra ponovnim uspostavljanjem skupštine osnovane 930. godine, a suspendirane 1799. Trenutno ima 63 člana, koje stanovništvo bira svake četiri godine. Predsjednik Islanda uglavnom je ceremonijalno zvanje, a on služi kao diplomat, figura i šef države. Predsjednik vlade (premijer), zajedno sa svojim kabinetom, brine se za izvršni dio vlasti. Kabinet sastavlja predsjednik nakon općih izbora, ali ovaj proces obično se vodi između vođa političkih stranaka, koje međusobnim razgovorima odlučuju o sastavu kabineta. Samo kad se čelnici stranaka nisu u stanju u razumnom roku dogovoriti o sastavu kabineta predsjednik koristi ovo ovlaštenje i sam sastavlja kabinet. Ovo se nije dogodilo otkad je osnovana republika (1944), ali 1942. regent države (Sveinn Björnsson, koji je tu poziciju dobio u Althingu 1941) uspostavio je neparlamentarnu vladu. Regent je u praksi imao poziciju predsjednika i Sveinn Björnsson postao je prvi predsjednik 1944. Islandske vlade gotovo su uvijek bile koalicije dviju ili više stranaka, jer jedna stranka obično ne osvoji većinu mjesta u parlamentu. Domet političke moći predsjednikovog kabineta predmet je rasprave među islandskim pravnicima; izgleda da nekoliko odredbi Ustava daje predsjedniku određena važna ovlaštenja, ali druge odredbe i tradicije govore suprotno.
Predsjednik se bira svake četiri godine, kabinet se bira svake četiri godine, a i izbori za gradska vijeća održavaju se svake četiri godine.
Aktuelni predsjednik Islanda je Guðni Th. Jóhannesson, dok poziciju premijera drži Katrín Jakobsdóttir.
Administrativna podjela
Na Islandu ima 95 općina, koje upravljaju uglavnom lokalnim pitanjima, kao što su škole i prijevoz.
Postoje 23 okruga, koji su uglavnom historijska podjela. Trenutno je Island podijeljen na 26 magistrata, koji upravljaju lokalnom policijom (osim u Reykjavíku, gdje postoji poseban ured komesara policije) i izvršavaju administrativne funkcije, kao što su proglašavanje bankrota i vjenčavanje ljudi izvan crkava.
Postoji osam regija, koje uglavnom služe za statističke svrhe. Oblasna sudska jurisdikcija također koristi ovu podjelu (doduše, njenu stariju verziju).
Do 2003. birački okruzi za parlamentarne izbore bili su isti kao i regije, ali su amandmani na Ustav to promijenili u trenutnih šest biračkih okruga. Ova izmjena načinjena je kako bi se izbalansirala "težina" različitih oblasti zemlje, jer su glasovi u manje naseljenim zonama vrijedili više nego glasovi u Reykjavíku, naprimjer. Neravnoteža između oblasti smanjena je novim sistemom, ali i dalje postoji.
Geografija
Island je smješten u sjevernom Atlantskom okeanu, malo južnije od Arktičkog kruga, koji prolazi kroz mali otok Grímsey uz sjevernu obalu Islanda, ali ne kroz sam Island.
Otok je geološki vrlo aktivan. Ima više aktivnih vulkana, od kojih je najznačajniji Hekla. Godine 2010. dogodila se značajna erupcija vulkana Eyjafjallajökull, koja je privremeno prekinula zračni promet širom Evrope zbog vulkanske prašine. Pod ledom je približno 10% otoka. Island je bogat gejzirima (gejzir je islandska riječ; najpoznatiji je Strokkur) i rasprostranjena pristupačnost geotermalne energije znači da stanovnici većine gradova imaju toplu vodu i grijanje po vrlo niskim cijenama. Električna energija načelno je veoma jeftina usljed mnoštva rijeka i vodopada (među poznatijima je Dettifoss), koji se koriste za proizvodnju struje.
Sam otok ima mnogo fjordova duž obale, gdje se nalazi i većina gradova, jer je unutrašnjost Islanda hladna i negostoljubiva pustinja. Najznačajniji gradovi su Reykjavík, Keflavík, gdje se nalazi nacionalni aerodrom, i Akureyri. Na Grímseyu, unutar Arktičkog kruga, nalazi se najsjevernije naseljeno mjesto Islanda.
Za razliku od susjednog Grenlanda, Island se smatra dijelom Evrope, a ne Amerike. Island je 18. otok po veličini na svijetu.
Privreda
Island je jedna od najrjeđe naseljenih država na svijetu. Prvi naseljenici Islanda bili su drevni Vikinzi. Stanovništvo živi visokim životnim standardom. Razvijen je ribolov te industrija i poljoprivreda. Donedavno je najviše ljudi bilo zaposleno u ribolovu mada ih se sve više zapošljava u industriji. Zemljoradnja je slabo razvijena mada se koriste topli izvori vode za stakleničko uzgajanje kultura.
Stanovništvo
Izolirani položaj Islanda rezultirao je ograničenim useljavanjem i genskim uplivom u ljudsku populaciju tokom stoljećâ. Genetička sličnost koja je time prouzrokovana danas se koristi za genetička ispitivanja.
Službeni jezik jest islandski, a spada u grupu sjevernogermanskih jezika. Mali postotak stanovništva govori i danski.
Kao religija prevladava kršćanstvo, tačnije, protestantizam (91,8%). Od svih protestantskih usmjerenja najzastupljeniji su luterani (85,6%).
Religija
Islanđani uživaju vjerske slobode koje su ugrađene u Ustav; ipak, crkva i država nisu odvojeni. Tako je Ustavom propisano da na Islandu postoji državna crkva, koja se zove Crkva Islanda, dok je ona luteransko tijelo.
Statistički podaci govore o religioznoj pripadnosti građana Islanda 2004. godine:
80,7% pripadnici su Crkve Islanda;
6,2% pripadnici su neregistriranih religijskih organizacija, ili su pak bez neke posebne religijske afirmacije;
4,9% pripadnici su Slobodnih luteranskih crkava Rejkjavika i Hafnarfjörðura;
2,8% ne pripada nijednoj vjerskoj skupini;
2,5% pripadnici su Rimokatoličke crkve, koja na Islandu ima dijecezu Reykjavík;
Preostalih 2,9% uglavnom su podjeljeni između većeg broja [kršćanskih denominacija i sekti, uz manje od 1% stanovništva u nekršćanskim vjerskim organizacijama, uključujući i vrlo malu grupu sljedbenika Ásatrúa (grupa posvećena restauraciji staroskandinavskih paganskih religija, prisutnih prije pokrštavanja Skandinavije).
Vanjski linkovi
Službeni portal
Vlada Islanda
Turistički vodič
Države članice NATO-a
Države svijeta
Island
Ostrvske države
Države članice Vijeća Evrope |
1071 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Jigor%C5%8D%20Kan%C5%8D | Jigorō Kanō | Jigorō Kanō (jap. 嘉納 治五郎, 1860–1938) utemeljitelj je džuda.
Nakon samo 4 godine rada Jigorō je organizovao takmičenje u 15 borbi svojih učenika i starih majstora džuda. Borbe su se održavale u sali na tatamiju i po određenim pravilima. Učenici su pobijedili u 13 borbi, a u dvije izjednačili. To je Jigorōa učinilo popularnim.
Reference
Vanjski linkovi
Džudo |
1072 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Dizajn | Dizajn | Dizajn je proces donošenja serije odluka koje imaju za cilj konstruisanje, oblikovanje ili kreiranje nečega. Dizajn se obično odvija po unaprijed određenom planu, ideji ili zamisli. Svrha dizajna je realizacija plana ili ideje koji mogu biti uzrokovani potrebom da se riješi određen problem. Zbog toga se proces dizajna često definiše i kao proces rješavanja problema.
Kada se govori od dizajnu nekog proizvoda, predmeta ili objekta, obično se pod dizajnom smatra aranžman ili konfiguracija pojedinačnih komponenti koji čine cjelinu proizvoda, predmeta ili objekta.
Riječ dizajn ima korijen u latinskim riječima de i signare.
Danas dizajn ne predstavlja specifičnu profesiju niti disciplinu jer je pojam preširok. Postoje mnogobrojne discipline dizajna. Neke od njih su:
industrijski dizajn
interijer dizajn
grafički dizajn
modni dizajn
type dizajn
Razvojem tehnologije i shodno potrebama društva, nameću se nove oblasti dizajna koje su tek u začetku razvoja kao što su:
web dizajn
interaktivni dizajn
informacioni dizajn
Neki pojmovi koji se često vežu uz dizajn su: ergonomija; estetika
Umjetnost |
1073 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Karate | Karate | Karate "moderni naziv" (jap. 空手 "prazna ruka" ili "bez oružja u rukama") ili Karatejutsu "predhodni naziv" (kara = prazne, te = ruke, jutsu = umjetsnost/tehnika): je borilačka vještina sa Okinave nastala u 16. vijeku.
Karate-do
Karate je borilačka vještina porijeklom sa (Okinave) Japana (koja se danas također može trenirati i kao sport). U bukvalnom prijevodu sa japanskog jezika na bosanski znači KARA - prazna (gola), TE - ruka (šaka), DO - put, to jest kako se odbraniti od napadača golim rukama ( (空手道:からてどう - "put prazne ruke"). Nastanak karatea veže se za drijevne borilačke vještine sa dalekog istoka, a obnoviteljom savremenog karatea se smatra japanski profesor Gičin Funakoši.
Treniranje karatea
Karate je poznat kao borilačka vještina koja koristi sve dijelove tijela u borbi. Kod osnovne tehnike uče se pojedinačni udarci, blokovi, stavovi itd. Kate su poseban skup tačno odredjenih pokreta (udaraca, stavova i blokova). Borba (Kumite) moze biti slobodna ili dogovorena (dogovori se koji će se izvesti udarac, i kojim blokom će se blokira taj udarac). U vježbanju se primjenjuje makiwara, Hoju undo oprema kao naprimjer chishi, nigiri game itd.
Osnove (kihon)
Kihon (osnova) je jedan od važnijih dijelova u treniranju karatea. U sklopu Kihon se treniraju osnovni stavovi, udarci, blokovi i kihon Kata.
Forme (kate)
Kata sadrži serije tehnika koje potiču od tri glavna izvora sa Okinave tj Shuri-Te, Tomari-Te i Naha-Te. Kate akumuliraju znanje tehnika Karatea. Za svaku katu ima Bunkai ili tehnike koje se sadrže u njima. Mnogo imena Kata su promjenjena pri dolasku iz Japana. Tako da npr. Pinan I - V kate se zovu u Japanu Heian I - V.
Sparing (kumite)
Kumite (borba) je jedan dio karate treninga i sadrži udarce nogom i rukom, a također i bacanja. U karateu imamo razne oblike borbi i to jiyu kumite (slobodna borba),ippon-kumite (dogovorena borba), sport kumite (takmičenja prema pravilima WKO svijetske karate organizacije).
Atituda (kokoro)
Pojam Kokoro (心) nalazi se u mnogim borilačkim vještinama iz Japana. Kokoro znači na japanskom srce, duh, osjećaj ili osnova svega. U treniranju karatea nisu samo važne tehnike nego i način ophođenja prema drugim ljudima. Poštovanje drugih je veoma važno jer Karate nije samo borilačka vještina poznavanja tehnika tijela već borilačka vještina koja izgrađuje i duh.
Trening oružjem (kobudō)
Ryukyu kobujutsu ili Kobudo kako se većinom naziva je borilačka vještina korištenja oružija koja potiče sa Okinave. Kobudo se trenira sa Karateom. Po Evropi i ostaku svjeta treniranje Kobudoa nije rašireno kao treniranje Karate. Sto ga ne čini manje vrijednim već čak i važnijim jer poznavanjem Kobudoa, Karate studenti dovode svoje znanja na jedan dublji i veći nivo poznavanja borilačkih vještina.
Historija karatea
Okinava je najveće ostrvo Ryu –Kyu arhipelaga i nalazi se na krajnjem jugu Japana. U svojoj ranijoj historiji Ryu-Kyu arhipelag nije bio u sastavu Japanske države već je imao svoje feudalne gospodare. U doba prije, a i poslije okupacije od strane Japana Ryu – Kyu arhipelag je bio pod kulturnim i ekonomskim uticajem Kine.
Do 1430 arhipelag je bio podjeljen na tri velika feudalna posjeda: južni-Hokutsan , srednji –Nantsan, i sjeverni-Chutsan. Vladari ovih posjeda su vodili međusobnu borbu za prevlast do 1430 godine kada je vladar feuda Chutsan uspio da ostvari konačnu pobjedu nad protivnicima i ujedini kraljevstvo. Za prestonicu je izabrao grad Shuri na jugu Okinave. Ujedinjenje kraljevstva dovelo njegovog razvoja, intenziviraju se trgovačke veze sa Kinom , Japanom , Indijom, i Korejom ,čiji se kulturni uticaji osećaju na Okinavi tog doba ,kao i kulturni uticaj Evrope u nešto kasnijem periodu kada Evropske države uspostavljaju prve diplomatske i trgovačke veze zemljama dalekog istoka. Stanovništvo koje se do tada bavilo uglavnom ribolovom i zemljoradnjom polako počinje da sve više bavi trgovinom. U naredna dva vjeka na Ryu Kyu arhipelagu se osjeća napredak u svakom pogledu, a grad Naha postaje kulturni i ekonomski centar kraljevstva.
Godine 1609 Satsuma klan iz istoimene oblasti (današnja Kagosima) na čelu sa gospodarom Simatsuom okupira Ryu Kyu arhipelag poslije kraće i kravave borbe sa mnogo gubitaka na obadvije strane, i primoravaju vladara Haisija da se preda. Odmah po uspostavljanju vlasti Japanci konfiskuju svo oružije, i donose niz zakona kojima se stanovnicima arhipelaga zabranjuje posjedovanje i proizvodnja bilo kakvog oružija. Zabranjeno je bavljene borilačkim vještinama u bilo kom obliku. I od tada pa do početka XX vjeka borilačke vještine na Okinavi vježbaju se u tajnosti. Mnogi stanovnici Okinave putuju u Kinu i odatle donose nove forme Kineskog boksa , koje kombinuju sa starom vještinom Tode – preteču današnjeg karatea.
Tri osnovna stila borilačke vjestine sa Okinava dobili su imena po gradovima u kojima su nastali:Naha-te (ime dobio po gradu Naha), Shuri-te (ime dobio po gradu Shuri), i Tomari-te (ime dobio po gradu Tomari). Ovi stilovi nastali su u različito vrijeme. Razlikuju u tehnikama i pristupu borbi, i iz njih su kasnije nastali različiti karate stilovi. Shuri – te i Tomari-te koristi ”prirodne” stavove (Dachi) dok Naha-te koristi dublje stavove. Naha-te je većim djelom bilo pod uticajem borilačkih vještina iz Kine tj moze se reći da skoro u potpunosti potiče iz Kine. Shuri-te i Tomari-te prestavljaju izvornu Okinvsku vještinu Tode koja je bila pod uticajem borilačkih vještina iz Kine.
Sa ovim su i nastali najraniji stadiji današnjih Karate stilova koji svi na neki način vode porijeklo od nekih od ova tri temeljna stila. Pošto se ova vještina u 16-om vijeku trenirala u tajnosti ništa u suštini nije poznato o razvoju karatea ili o njegovim pristalicama. U 17-om vijeku nekoličina majstora su postali slavni i od tog vremena se mogu pratiti ove velike škole
Karate stilovi
Stilovi
Vanjski linkovi
Svjetski savez karate federacija
Matayoshi Kobudo u Njemackoj (Matayoshi Shinpo)
Ryukyu Kobudo Hozon Shinkokai službena stranica (Taira Shinken)
Ryukyu Hon Kenpo Kobujutsu(Seikichi Odo)
Stilovi:
Yamanni-Ryu - službena stranica (Shihan Toshihiro Oshiro)
Oshiro Dojo Sarajevo - Sarajevo (Yamanni-Ryu u Sarajevu) |
1077 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Slikarstvo | Slikarstvo | Slikarstvo (lat. pictura) jedna od osnovnih grana likovnog stvaralaštva, umijeće koje pomoću linija i boja daje na plošnoj podlozi prikaz pojava viđenih u stvarnosti. Za razliku od crteža i grafike, slikarstvo je ona umjetnost koja se izražava u prvom redu pomoću boje. Slikarstvo je likovna umjetnost budući da sliku, koja je produkt slikarstva i djelo slikara, opažamo isključivo čulom vida. Osoba koja se bavi slikarstvom se zove slikar. Slikari mogu, ali ne moraju da koriste isključivo slikarske boje. Umjetničke slike često sadrže razne predmete i/ili prirodne materijale u raznim kombinacijama.
Slikarstvo je važan oblik vizuelne umjetnosti, koji unosi elemente kao što su crtež, kompozicija, gest, naracija i apstrakcija. Slike mogu biti naturalističke i reprezentativne (kao u mrtvoj prirodi i pejzažnom slikarstvu), fotografske, apstraktne, narativne, simbolističke (kao u simbolističkoj umjetnosti ), emotivne (kao u ekspresionizmu) ili političke prirode (kao u artivizmu).
Slikarstvo kao tehnika
Pigment, u slikarstvu, podrazumjeva obojene čestice koje su usitnjene, suhe i u formi pudera. Pigment daje slikarskim bojama (i svim ostalim bojama ukjlučujući i boju ljudske kože i očiju) boju. Čestice pigmenta se ne rastvaraju u tečnostima ali mogu biti utopljene u tečnosti. Pigmenti se mogu naći u prirodi (u mineralima, stijenama, biljkama) a mogu biti i vještački, fabrikovani sintetičkim putem.
Medij, u slikarstvu, podrazumjeva tečnost u koju je pigment utopljen da bi se dobila slikarska boja. Tečnost može da bude voda (vodene boje), ulje (uljane boje), vosak (enkaustika) i sl. Pod terminom medij se također misli na substancu koju slikar naknadno dodaje slikarskoj boji da promjeni njene osobine. Npr. slikar može da doda određen medij slikarskoj boji da bi je učinio transparentnom ili manje reflektivnom i sl.
Ljepilo, u slikarstvu, podrazumjeva substancu koja se dodaje smjesi pigmenta i medija da bi pigment ostao pričvršćen za podlogu nakon što se medij osuši na podlozi. Medij ujedno može da bude i ljepilo kao što je to slučaj sa uljem u uljanim bojama. Vodene boje npr. sadrže ljepilo koje se rastvara u vodi. Kombinaciju ovih elemenata nazivamo slikarskim tehnikama.
Slikari se bave praktično pigmentima, pa "plavo" za slikara može biti bilo koje od plavih: ftalocijaninsko plavo, prusko plavo, indigo, kobalt plavo, ultramarin itd. Psihološka i simbolička značenja boje nisu, strogo govoreći, sredstva za slikanje. Boje samo doprinose potencijalnom, izvedenom kontekstu značenja, i zbog toga je percepcija slike vrlo subjektivna. Analogija sa muzikom je sasvim jasna - zvuk u muzici (poput C note) je analogan "svjetlu" u slikarstvu, "nijansama" dinamici, a "boja" je slikanju, kao što je specifičan tembar muzičkih instrumenata za muziku. Ovi elementi ne formiraju nužno melodiju (u muzici) sami od sebe; umjesto toga, mogu mu dodati različite kontekste.
Slikarske tehnike
Enkaustika - stara slikarska tehnika, njene boje, vezane voskom, postavljaju se metalnim štapićem na drvenu podlogu, na mramornu ili bjelokosnu pločicu.
Freska - tehnika zidnog slikarstva u svježem malteru, nema puno detalja i dočarava prostornost i monumentalnost.
Mozaik - koja se izvodi slaganjem raznobojnih kockica od kamena, glazirane keramike i obojenog stakla u malternu podlogu.
Akvarel - vodene boje svojom providnošću daje bojama prozračnost.
Tempera - označava slikarsku tehniku u kojoj boja nastaje miješanjem boje u prahu (pigmenta) s otopinom ljepila i vezivnog sredstva žumanjka ili bjelanjka jajeta, gumiarabike, smokvinog mlijeka, octa itd.
Gvaš - tehnika vizuelno slična temperi u kojoj se boje mješaju sa bjelom za razliku od akvarela gdje se računa na bjelinu papira i ne mješaju se sa bjelom
Kolaž - slikarska tehnika koja nastaje lijepljenjem različitih i raznobojnih materijala (koža, drvo, tekstil, isječci iz novina, fotografije itd.) na plohu u nastojanju da se postigne određena vizuelna i sadržajna cjelina kompozicije.
Pastel - boje sa voskom u štapićima, on stvara ugođaj nježnosti i ljupkosti.
Uljane boje - obično na platnu napetom na drveni okvir, uljane boje su pogodne za slikanje najmanjih detalja.
Akrilik - slikarska tehnika 20. vijeka. Slična u svojoj konačnici uljenoj tehnici ali se njeni pigmenti ne vežu uljem već vodom, što pospješuje sušenje i boje ostaju trajno svježe.
Vitraž - slike od komadića obojenog stakla. Slikar - staklar zvan vitrajer radi slično kao mozaičar. Ali njegovi su komadići stakla širi od mozaičerovih staklenih štapića i kamenčića. Osim toga vitrajer ih ne utiče u zid, nego uokviruje u olovne spojnice. Stavljen na prozor umjesto na zid, vitraž kroz sebe pušta sunčeve zrake i stvara najblistavije boje među svim slikarskim tehnikama.
Sfumato je način slikanja koje predstavlja jednu od 4 kanonske slikarske tehnike iz vremena renesanse.
Karakteriše je efekt prozirnog vela koji prekriva, tj. zamagljuje čitavu kompoziciju, a postiže se vještim izbjegavanjem oštrih obrisa i graničnih linija. Leonardo da Vinci je bio prvi umjetnik koji je afirmirao tu tehniku.
Smjerovi u slikarstvu
Renesansa
Manirizam
Barok
Rokoko
Klasicizam
Neoklasicizam
Romantizam
Realizam
Impresionizam
Ekspresionizam
Fovizam
Simbolizam
Kubizam
Apstrakcija
Enformel
Suprematizam
Dadaizam
Tašizam
Pop art
Op art
Konceptualizam
Poznati slikari
Leonardo da Vinci
Michelangelo Buonarroti
Johannes Vermeer
Rembrandt
Francisco Goya
Vincent van Gogh
Salvador Dali
Edvard Munch
Vasilij Kandinski
Andy Warhol
Pablo Picasso
František Kupka
Caravaggio
Najpoznatije slike
Mona Lisa - Leonardo da Vinci
Posljednja večera - Leonardo da Vinci
Sloboda vodi narod - Eugène Delacroix
Gola Maja - Francisco Goya
Obučena Maja - Francisco Goya
Doručak na travi - Édouard Manet
Guernica - Pablo Picasso
Motivi u slikarstvu
Akt - prikaz čovjeka bez odjeće
Animalizam - prikaz žive životinje, najčešće u prirodnom ambijentu
Autoportret - portret samog slikara
Figura - zamišljeni lik, kostimirani čovjek bez psihološkog izraza lica
Genre - prikaz iz svakodnevnog života
Interijer - prikaz unutrašnjeg prostora
Karikatura - prikaz čovjeka u groteskno - komičnom obliku
Marina - morski pejzaž
Mrtva priroda - voće, cvijeće, predmeti i mrtve životinje
Pejzaž - krajolik ; prikaz prirode
Panorama - široki prikaz naselja
Poluakt - prikaz gornjeg dijela nagog ljudskog tijela
Portret - vjerni prikaz određene osobe koji donosi i psihološku karakterizaciju lika. Postoji realističan, idealizirani i naturalistički portret.
Ruina - prikaz porušenog objekta
Veduta - djelimični prikaz ulica, trgova...
Također pogledajte
Spisak likovnih umjetnika iz Bosne i Hercegovine
Vanjski linkovi
Umjetnost
Likovna umjetnost
Slikarstvo |
1078 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Kiparstvo | Kiparstvo | Kiparstvo ili vajarstvo dio je likovne umjetnosti. Kipar je umjetnik koji se bavi kiparstvom/vajarstvom. Njegov zadatak je da svojim rukama oblikuje (modelira) materijal s kojime radi, kao što su glina, kamen, drvo i sl. Kiparstvo je umjetnost trodimenzionalnosti, a kipar mora ostvariti na svojem djelu postići volumen i dubinu.
Kakve će oblike kipar stvarati ovisi i od materijala koji su pod prstima savitljivi i rastezljivi – kao što su glina, plastelin, vosak – dopuštaju mu da obliku dodaje i oduzima, dok drvo, kamen, slonovača, zbog krutosti građe, omogućuju mu da samo oduzima.
Kiparski likovni elementi su crta, ploha, volumen, simetrija, proporcija i ritam.
Kiparstvo |
1080 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Japan | Japan | Japan (japanski: 日本国 - Nippon/Nihon, doslovno "Zemlja gdje izlazi sunce" ili "Zemlja izlazećeg sunca" tj. skraćeno "izvor sunca") je ostrvska država u istočnoj Aziji. Smješten je u Tihom okeanu i leži istočno od Japanskog mora, Istočnokineskog mora, Kine, Sjeverne Koreje, Južne Koreje i Rusije i prostire se od Ohotskog mora na sjeveru do Istočnokineskog mora i Tajvana na jugu.
Japan je stratovulkanski arhipelag koji se sastoji od 6.852 ostrva. Četiri najveća ostrva su Honshu, Hokkaido, Kjušu i Šikoku i čine oko devedeset sedam posto površine Japana. Sa 126 miliona stanovnika, Japan se nalazi na desetom mjestu najmnogoljudnijih država. Glavni i najveći grad je Tokio u kojem živi 9,1 milion stanovnika.
Arheološka istraživanja pokazuju da je Japan bio naseljen još od Gornjeg paleolita. Prvi pisani trag o Japanu nalazimo u kineskim historijskim tekstovima iz 1. stoljeća. Uticaj iz drugih krajeva, najviše carske Kine, zatim razdobljem izolacije i zapadnoevroskim uticajem, je okarakterizirao historiju Japana. Od 12. stoljeća do 1868. Japanom su vladali feudalni vojni Šoguni koji su vladali u ime cara. Japan je ušao u dugi period izolacije početkom 17. stoljeća a završen je 1853. kada je flota SAD-a pritisnula Japan da se otvori prema Zapadu. Gotovo dva desetljeća intertnih sukoba i pobuna su pratili cara Meijia koji je proglasio Japan carstvom 1868. sa carem kao Božanskim simbolom nacije. Krajem 19. i početkom 20. stoljeća pobjede u Prvom kinesko-japanskom ratu, Rusko-japanskom ratu i Prvom svjetskom ratu su omogućili Japanu da proširi svoje carstvo tokom perioda povećanog militarizma. Drugi kinesko-japanski rat 1937. je proširen na Drugi svjetski rat 1941. a završio se krajem 1945. atomskim napadom na Hirošimu i Nagasaki. Nakon usvajanja rividiranog ustava 1947, Japan je zadržao unitarnu ustavnu monarhiju sa carom na čelu i izabranim zakonodavnim tijelom pod nazivom Kokkai.
Japan je danas velesila i članica UN-a, G7, G8 i G20. Ova zemlja ima treću po veličini ekonomiju na svijetu po nominalnom BDP-u i četvrtu najveću ekonomiju na svijetu po paritetu kupovne moći. Također je i peti najveći izvoznik na svijetu i peti najveći uvoznik. Iako se Japan odrekao prava da objavljuje rat, ima modernu vojsku i osmi najveći svjetski vojni budžet ali je koristi za samoodbranu i mirovne svrhe. Japan je razvijena zemlja sa visokim standardom života i indeksom ljudskog razvoja, čije stanovništvo ima najviši životni vijek i treću najnižu stopu smrtnosti novorođenčadi na svijetu. Japan je rangiran kao prva zemlja po Brand Indeksu i najbolja je rangirana zemlja Azije po Globalnom mirovnom indeksu.
Historija
Japan je prvi put naseljen u bakarno doba. Historija Japana počinje s državom Yamato između 200. i 646, a preko razdoblja Nara i Heian (do 1185) i kasnije razdoblja vojnih vladavina od porodice Minamota do porodice Toyotomi dolazimo do novije japanske historije.
Ulazak u Trojni pakt s Njemačkom i Italijom neposredno uoči Drugog svjetskog rata, te napad na američku mornaricu u luci Pearl Harbour označili su ulazak Japana u Drugi svjetski rat koji je za Japan završio američkim bombardiranjem Hirošime i Nagasakija atomskom bombom. Dva potpuno razorena grada i najmanje 120.000 mrtvih prisililo je Japan da potpiše bezuvjetnu kapitulaciju SAD-u 15. augusta 1945. čime je i formalno završen Drugi svjetski rat. Japan je ostao pod okupacijom SAD-a do 1952.
Vlada
Po državnom uređenju Japan je ustavna parlamentarna monarhija s carem na čelu. Careva uloga je ceremonijalna te on nema stvarnu vlast. Prema japanskom ustavu car je simbol države i narodnog jedinstva. Sadašnji car je Naruhito. Carski prijestolonasljednik je Fumihito koji će naslijediti svoga brata na carskom prijestolju.
Zakonodavna grana vlasti u Japanu je dvodomni parlament, Kokkai koji se sastoji od Zastupničkog doma (japanski: Shūgiin) i Vijećničkog doma (japanski: Sangiin). Zastupnički dom se sastoji 480 članova koji se biraju na općim izborima svake 4 godine te je parlamentarni dom s većim ovlast. Članove Vijećničkog doma se bira na općim izborima svakih 6 godina te ih ukupno ima 242. Pravo glasa imaju svi građani stariji od 20 godina.
Odbrana
Odbrambeno oružane snage Japana
Zračne odbrambeno-oružane snage Japana
Administrativna podjela
Japan se sastoji od četrdeset i sedam perfektura, na čelu kojih se nalazi izabrani guverner, zakonodavstvo i administracija. Od tog broja prefektura,43 prefekture su u potpunosti ruralne (nastavak - ken), 1 prefektura fukncioniše više kao autonomija - Hokaido (nastavak - do), 2 prefekture potpuno urbane: Osaka-fu i Kyoto-fu (nastavak - fu) i jedna metropolitanska - Tokyo-to (nastavak - to).
Postoje 4 tipa općina (najniži vid administrativno - teritorijalnih cjelina) u Japanu: veliki gradovi (shi), manji gradovi (cho ili machi), sela (mura ili son) i posebni distrikti grada Tokija.
Japan ima i veliki broj većih gradova, koji imaju važan kulturni, historijski i ekonomski značaj u životu zemlje.
Geografija
Japan je arhipelag koji se sastoji od 4.000 ostrva od kojih su najveća Hokaido, Honšu, Kjušu i Šikoku. Područje Japana je tektonski izrazito dinamično.
Najviši vrh je Fudži (3.776 m).
Japan je na prvom mjestu u svijetu, po prisutnosti vulkana. Tamo su registrovana 94 vulkana, sa 1,274 registrovane erupcije. Površinom najveće je jezero Biwa (695 km2).
Privreda
Nakon Drugog svjetskog rata, Japan se oporavlja, te bilježi izuzetan privredni rast, posebno zahvaljujući brzom prihvatanju novih tehnologija, kvalificiranoj i školovanoj radnoj snazi, te liberalnim radnim zakonima. Raširena štednja, niska stopa inflacije i vrlo stabilni odnosi između poslodavca i uposlenika (doživotno zaposlenje), uz sve spomenuto razlog su zbog kojeg je Japan danas među privredno najjačim zemljama svijeta.
Od 1960-iih do 1980-ih, ukupni realni privredni rast je nazvan "Japansko čudo": 10% prosječno u 1960-im, i 5% prosječno u 1970-im, kao i 4% prosječnog rasta u 1980-im godinama.
Japan je jedna od vodećih država u poljima naučnih istraživanja, posebno tehnologije, mašina, i u biomedicinskim naukama. Blizu 700 000 naučnika dijeli budžet predviđen za nauku u iznosu od 130 milijardi US dolara, treći iznos u svijetu.
Japan je lider u temeljnim naučnim istraživanjima, sa brojnim dobitnicima Nobelove nagrade u fizici, hemiji ili medicini.
Neki od glavnih doprinosa Japana su u poljima elektronike, automobilske industrije, mašinama, zemljotresnom inžinjerstvu, industrijskoj robotici, optici, hemikalijama, poluprovodnicima i metalima. Japan je vodeći svjetski centar robotike u industriji, i ima više od polovine svih svjetskih robota. Japan je najveći svjetski proizvođač automobila.
Stanovništvo
Japanska populacija broji oko 127,3 miliona stanovnika. Najvećim dijelom, japansko društvo je jezički i kulturalno homogeno, uz malu populaciju stranih radnika, Koreanaca, Kineza, Filipinaca, Brazilaca i drugih. Najveća etnička grupa je narod Yamato; dok veće manjinske grupe čine narodi Ainu i Ryukyuan.
Japansko stanovništvo ima najvišu očekivanu životnu dob na svijetu, i ona iznosi 81,25 godina (prema podacima iz 2006). Prosječna životna dob stanovništva se brzo povećava, kao posljedica baby-booma koji je uslijedio poslije Drugog svjetskog rata i smanjivanja broja rođenih u zadnjim desetljećima dvadesetog vijeka. Godine 2004. oko 19,5% japanske populacije je imalo preko 65 godina.
Ovakve promjene u demografskoj strukturi su izbacile u prvi plan problem potencijalnog nedostatka radne snage u budućnosti, kao i vjerovatnog porasta troškova socijalnih i penzionih programa. Veliki broj mladih japanaca se odlučuju za samački život, radije nego da zasnuju porodicu. Predviđa se da će, ukoliko se nastavi ovakav demografski trend, do 2050. Japan će imati 100 miliona stanovnika, a do 2100. ta brojka će spasti na 64 miliona. Demografski stručnjaci i planeri japanske vlade vode debate o načinima na koje bi spriječili ovakav pad populacije. Dopuštanje imigriranja većeg broja radnika, kao i poticanje rađanja većeg broja djece u porodicama su neki od prijedloga za rješavanje ovog problema.
Jezik
Više od 99% Japanaca govori japanski kao prvi jezik. Japanski jezik pripada altajskoj grupi jezika (srodan koreanskom) čini oko 49,1% riječi baziranih na kineskom, 33,8% autohtonih riječi i oko 8,8% riječi koje korijen vuku iz drugih izvora. Također, danas je u upotrebi veliki broj (izmijenjenih) riječi iz engleskog jezika. Za standardni jezik krajem devetnaestog vijeka određen je tokijski dijalekt.
Pismo se sastoji od kombinacije kineskih znakova (pismo preuzeto u šestom vijeku; dotada japanski jezik nije imao pisanu formu) i dva slogovna pisma (hiragana i katakana) nastalih u devetom vijeku. U školama se uči i pisanje japanskog jezika latiničnim pismom.
Jezik Ryukyuan, pripadnik iste grupe jezika kao i japanski, se govori na Okinavi, međutim malo djece uči ovaj jezik. Jezik Ainu je gotovo izumro, sa svega nekoliko živih govornika na Hokaidu. Najveći broj javnih i privatnih škola zahtijeva od učenika upotrebu i japanskog i engleskog jezika.
Religija
Religijski život Japana je veoma razvrstan. Ovdje je kroz historiju došlo do preplitanja mnogih tradicionalnih religija. Korijeni mnogih tradicionalnih japanskih vjerovanja nalaze se u praistorijskim običajima, a najveći dio njih čini osnovu sinto religije. Ovo je jedina religija koja je specifično japanska. Indijski budizam, kineski doprinos u vidu konfučijanizma i taoizma, a kasnije je došlo kršćanstvo, u Japan su stigli izvana. Sve ove religije pretrpjele su značajne transformacije u procesu međusobne razmjene uticaja sa lokalnom tradicijom.
Velika većina stanovništva živi po običajima sinto i budističke religije. Primjer vjenčanja se obavljaju po sinto običajima, a sahrane po budističkim . Sinto je kao religija nastao u Japanu. Njegovi korjeni nalaze se u antičkim vjerovanjima i mitovima kada su ljudi vjerovali da duhovne sile (kami) postoje u prirodi - u drveću ili planinama. Sa razvojem sinto religije, kami su počeli da obuhvataju i heroje i druge poznate ličnosti, a u periodu pre izgradnje prvih hramova, ljudi su svoje obožavanje kamija iskazivali u prirodi.
Budizam je nastao u Indiji, a u Japan je stigao preko Kine i Koreje sredinom 6. vijeka. U Japanu postoje brojne budističke sekte. Kršćanstvo su u Japan donijeli španski i portugalski misionari sredinom XVI vijeka. Mali je broj pripadnika ove religije.
Kultura
Japanska kultura se veoma promijenila tokom godina, od državne tradicionalne originalne "Jōmon" kulture do savremene kulture, koja kombinuje uticaje iz Azije, Evrope i Sjeverne Amerike.
Tradicionalne japanske umjetnosti uključuju zanate: "ikebana", "origami", "ukiyo", lutke i drugo; priredbe: "bunraku", plesove, "kabuki", "noh", "rakugo"; tradicije: igre, ceremonija pijenja čaja, Budō, arhitekturu, baštovanstvo, mačeve, kao i japansku kuhinju. "Manga" je strip format, popularan i u Japanu i u drugim zemljama.
Japanska muzika je eklektička, sa od susjeda posuđenim instrumentima i stilovima. "Karaoke" su široko raspostranjena aktivnost.
Sport
"Sumo" hrvanje je nacionalni sport Japana.
Također pogledajte
Japanski jezik
Osumi (satelit)
Minamoto no Shitagō
Hino (Shiga)
Jokosuka
Taro Aso
Gifu
Konko, Okayama
Tri mudra majmuna
Reiki
Reference
Države svijeta
Japan
Ostrvske države |
1084 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Etnologija | Etnologija | Etnologija (od grčkog ethnos što znači porodica, ljudi) je nauka koja se bavi proučavanjem naroda, njihovih običaja, porijekla, narodnih nošnji, nacionalne hrane i sl.
Materijalna kultura
Istraživanje oblika privređivanja ili privrede: lov, ribolov, poljodjelstvo, stočarstvo, sakupljanje, voćarstvo i slično. Ovdje naravno pripada i sve ono što je čovjek napravio svojim rukama, tu spadaju: graditeljstvo, odijevanje, nakit, rukotvorstvo, obrti, oružje, jelo i piće, prometna sredstva i trgovačka platežna sredstva.
Socijalna kultura
Istraživanja porodice i socijalne organizacije, tajna i totemska društva, dobni razredi, spolni život, običajna prava.
Duhovna kultura
Sastavni dio ovog oblika kulture je vezan uz umni rad, tu su običaji vezani uz razne poslove, razne igre, ples, razni oblici domorodačke religije, vjerovanja, folklor, usmena književnost, predodžbe o životu i različita znanja.
Također pogledajte
Špiro Kulišić
Vanjski linkovi
http://www.germananthropology.com/
http://anthro.amnh.org/anthro.html
http://www.ethnologue.com/
Etnologija |
1085 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Fotografija | Fotografija | Fotografija je grana umjetnosti u kojoj fotograf pomoću fotoaparata zaustavlja trenutak realnog života.
Koliko se dosad zna, John Herschel u svom predavanju u Kraljevskom društvu u Londonu prvi je put spomenuo riječ photography 14. marta 1839.
Fotografija obuhvata samo isječak i trenutak beskrajnog prostora i vremena, zaustavlja sliku života i stvarnosti što su u neprekinutom kretanju i trajno se mijenjaju. Od 360° obzora fotoaparatom se obično može obuhvatiti 60° (dakle, šestina), a od neizmjernog vremena zaustavlja se trenutak od jedne stotinke sekunde (a ponekad i manje). Umjetnička fotografija ne zaustavlja bilo koji trenutak nego upravo onaj odlučujući u kojem neka radnja otkriva svoj dublji smisao i istinu, a ljudsko lice izražava prirodu osobe. Kompozicija zavisi od umjetničkog dara autora, stajališta s kojeg posmatra okolinu, raspoloženja, stepena ugla pod kojim on posmatra neki objekt, koncepcije ili ideje, tj. od toga što nam autor fotografijom želi reći.
Historija
Fotografija je rezultat kombiniranja nekoliko tehničkih otkrića. Mnogo prije nego što su prve fotografije napravljene kineski filozof Mo Di opisao je kameru s rupicom, u 5. stoljeću p. n. e. Bizantijski matematičar Anthemius iz Trallesa koristio je "cameru obscuru" u svojim eksperimentima, Ibnul-Hejsem (Alhazen) (965–1040) proučavao je "camera obscura" i kameru s rupicom. Albertus Magnus (1193–1280) otkrio je srebro-nitrat, a Georges Fabricius (1516–1571) otkrio je srebro-hlorid. Daniel Barbaro opisao je dijafragmu kamere 1568, a Wilhelm Homberg opisao je kako svjetlost potamnjuje neke hemikalije (fotohemijski efekt) 1694. godine.
Knjiga fikcije Giphantie, koju je 1760. izdao francuski autor Tiphaigne de la Roche, opisuje nešto što bi se moglo nazvati fotografijom.
Otkrivena u prvim decenijama 19. vijeka, fotografija je (usput uz kameru), izgleda, bila sposobna uhvatiti više detalja i informacija nego tradicionalni mediji, kao što su slikanje i skulptura.
Fotografija kao iskoristiv proces datira unazad do 1820-ih i razvoja hemijske fotografije. Prvi stalni fotobakrorez bila je slika koju je 1822. napravio francuski inovator Nicéphore Niépce, ali je uništena u kasnijim pokušajima da bude duplicirana.
Niépce je ponovo bio uspješan 1825. Napravio je prvu stalnu fotografiju prirode s "camerom obscurom" 1826. Međutim, budući da je ekspozicija trajala osam sati, tražio je bolje metode. Radeći s Louisom Daguerreom, ekperimentirao je s mješavinama srebra baziranima na otkriću Johanna Heinricha Schultza iz 1816, a to je bila mješavina srebra i krede, koja potamni kad se izloži svjetlu.
Niépce je umro 1833, ali je Daguerre nastavio raditi, pa je najzad došlo do kulminacije u razvoju tzv. dagerotipije 1837. godine. Daguerre je prvu osobu fotografirao 1839, kada je, dok je razgovarao o dagerotipiji, na ulicama Pariza pješak zastao da uglača obuću, dovoljno dugo za dugu ekspoziciju od nekoliko minuta.
Najzad, Francuska je pristala da Daguerreu dadne penziju za formulu, u zamjenu za njegovo obećanje da će objelodaniti svoje otkriće svijetu, kao poklon Francuske. On je to i učinio 1839.
Polja primjene fotografije
Postoji veoma mnogo polja fotografije, a neka su od njih:
aerofotografija
astrofotografija
cistofotografija
fonofotografija
fotogrametrija
fotomikrografija
fotospektroheliografija
fototipija
fototipografija
fototopografija
heliofotografija
hromofotografija
hronofotografija
infracrvena fotografija
iskrena fotografija
makrofotografija
mikrofotografija
minijaturna fotografija
pirofotografija
radiografija
radiofotografija
rendgenska fotografija
sinefotomikrografija
sinematografija
skiagrafija
skulptografija
spektrofotografija
spektroheliografija
stroboskopska fotografija
telefotografija
uranofotografija
Vanjski linkovi
fotografija.ba - Razmjena amaterskih foto uradaka
fotoklub.com.ba - Forum za fotografe amatere
Online kurs
Francuski izumi
Umjetnost |
1088 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Igra | Igra | Igra je strukturirani oblik aktivnosti, koji se obično izvodi radi zabave, a ponekad se koristi kao obrazovno sredstvo. Mnoge igre se također smatraju radom (kao što su profesionalni igrači gledačkih sportova ili igara) ili umjetnošću (kao što su slagalice ili igre koje uključuju umjetnički raspored kao što su mahjong, pasijans ili neke video igre).
Igre se ponekad igraju isključivo radi uživanja, ponekad i zbog postignuća ili nagrade. Mogu se igrati samostalo, u timovima ili online; od amatera ili od profesionalaca. Igrači mogu imati publiku neigrača, na primjer kada se ljudi zabavljaju gledanjem šahovskog prvenstva. S druge strane, igrači u igri mogu činiti svoju publiku dok dolaze na red da igraju. Često za djecu koja igraju igru odlučivanje ko je dio njihove publike, a tko igrač je dio zabave. Igračka i igra nisu isto. Igračke općenito omogućavaju neograničenu igru, dok igre dolaze s postojećim pravilima.
Ključne komponente igara su ciljevi, pravila, izazov i interakcija [potrebna višeznačna odrednica]. Igre općenito uključuju mentalnu ili fizičku stimulaciju, a često i jedno i drugo. Mnoge igre pomažu u razvoju praktičnih vještina, služe kao oblik vježbe ili na drugi način imaju obrazovnu, simulacijsku ili psihološku ulogu.
Potvrđeno postojanje igara još 2600. godine p. n. e. igre su univerzalni dio ljudskog iskustva i prisutne u svim kulturama. Kraljevska igra Ur, Senet i Mancala su neke od najstarijih poznatih igara.
Mnoge načine zabavljanja nazivamo igrama. Igra se, najopćenitije, razlikuje od manualnog ili intelektualnog plaćenog rada, iako se te dvije aktivnosti u nekim aspektima prepliću. Dobar primjer za izrečenu tvrdnju je sport, koji po svim značajkama spada u kategoriju igara, međutim u profesionalnim okvirima poprima karakteristike koje se obično vežu za tradicionalno shvaćanje rada.
Neke od najpoznatijih igara na ploči su šah i tavla, kao i moderniji Monopoly, Risk i Scrabble.
Vrste igara
Sportske igre
Sportske igre - Mnogi sportovi zahtijevaju posebnu opremu i namjenska igrališta, što dovodi do uključivanja zajednice mnogo veće od grupe igrača. Grad ili mjesto može izdvojiti takva sredstva za organizaciju sportskih liga. Popularni sportovi mogu imati gledaoce koji se zabavljaju samo gledanjem utakmica. Zajednica će se često pridružiti lokalnom sportskom timu koji je predstavlja (čak i ako se tim ili većina njegovih igrača tek nedavno doselila); često se svrstavaju protiv svojih protivnika ili imaju tradicionalno rivalstvo. Igre na travi su igre na otvorenom koje se mogu igrati na travnjaku; površina pokošene trave (ili naizmjenično, na nabijenom tlu) uglavnom manja od sportskog terena (terena). Varijacije mnogih igara koje se tradicionalno igraju na sportskom terenu reklamiraju se kao "igre na travnjaku" za kućnu upotrebu u prednjem ili stražnjem dvorištu. Uobičajene igre na travnjaku uključuju potkovice, sholf, kroket, boćanje i zdjele za travnjak.
Stolne igre
Stolne igre su igre u kojoj su elementi igre ograničeni na malo područje i zahtijevaju malo fizičkog napora, obično jednostavno postavljanje, podizanje i pomicanje dijelova igre. Većina ovih igara se igra za stolom oko kojeg sjede igrači i na kojem se nalaze elementi igre. Međutim, mnoge igre koje spadaju u ovu kategoriju, posebno igre za zabave, su slobodnije u svojoj igri i mogu uključivati fizičku aktivnost kao što je mimika. Ipak, ove igre ne zahtijevaju veliko područje za igranje, veliku količinu snage ili izdržljivosti, ili specijaliziranu opremu osim one u kutiji.
Igre spretnosti i koordinacije
Ova klasa igara uključuje bilo koju igru u kojoj se uključeni element vještine odnosi na ručnu spretnost ili koordinaciju oko-ruka, ali isključuje klasu video igara (vidi dolje). Igre kao što su fudbal na papiru i jenga zahtijevaju samo vrlo prenosivu ili improvizovanu opremu i mogu se igrati na bilo kojoj ravnoj površini, dok drugi primjeri, kao što su fliper, bilijar, zračni hokej, stolni fudbal i stolni hokej zahtijevaju specijalizovane stolove ili druge samostalne module na kojima se igra igra. Pojava sistema kućnih video igara uveliko je zamijenila neke od njih, kao što je stolni hokej, međutim zračni hokej, bilijar, fliper i stolni fudbal i dalje su popularna oprema u privatnim i javnim igraonicama. Ove i druge igre, pošto zahtijevaju reflekse i koordinaciju, generalno lošije izvode osobe u alkoholisanom stanju, ali je malo verovatno da će zbog toga dovesti do povrede; kao takve, igre su popularne kao igre opijanja. Osim toga, namjenske igre za piće kao što su četvrtine i beer pong također uključuju fizičku koordinaciju i popularne su iz sličnih razloga.
Igre na ploči
Igre na ploči koriste ploču kao središnji alat na kojoj se prate status igrača, resursi i napredak pomoću fizičkih tokena. Mnogi također uključuju kockice ili karte. Većina igara koje simuliraju rat su društvene igre (iako je veliki broj video igara stvoren za simulaciju strateške borbe), a ploča može biti mapa po kojoj se kreću žetoni igrača. Gotovo sve društvene igre uključuju "pokretnu" igru; jedan igrač razmišlja i onda napravi potez, zatim sljedeći igrač čini isto, a igrač može djelovati samo na svom redu. Ovo je u suprotnosti sa igrom u "realnom vremenu" kao što se nalazi u nekim kartaškim igrama, većini sportova i većini video igrica.
Neke igre, kao što su šah i Go, potpuno su determinističke, oslanjajući se samo na element strategije za svoj interes. Takve igre se obično opisuju kao "savršene informacije"; jedina nepoznata je tačan misaoni proces nečijeg protivnika, a ne ishod bilo kojeg nepoznatog događaja svojstvenog igri (kao što je izvlačenje karte ili bacanje kocka). Dječije igre, s druge strane, imaju tendenciju da se zasnivaju na sreći, s igrama kao što su Candy Land i Chutes and Ladders gotovo da se ne donose odluke. Prema nekim definicijama, kao što je ona Grega Costikyana, to nisu igre jer ne postoje odluke koje utiču na ishod. Mnoge druge igre koje uključuju visok stepen sreće ne dozvoljavaju direktne napade između protivnika; slučajni događaj jednostavno određuje dobitak ili gubitak u poziciji trenutnog igrača u igri, što je nezavisno od bilo kog drugog igrača; "igra" je onda zapravo "trka" po definicijama kao što je Krofordova.
Većina drugih društvenih igara kombinuju faktore strategije i sreće; igra Tavla zahtijeva od igrača da odluče koji je najbolji strateški potez na osnovu bacanja dvije kocke. Trivia igre imaju veliku dozu slučajnosti na osnovu pitanja koja osoba dobije. Društvene igre u njemačkom stilu su značajne po tome što često imaju manje faktora sreće od mnogih društvenih igara.
Igra s kartama
Igre s kartama koriste špil karata kao središnji alat. Ove karte mogu biti standardni anglo-američki špil (52 karte) karata za igranje (kao što su bridž, poker, remi, itd.), regionalni špil koji koristi 32, 36 ili 40 karata, tarot špil od 78 karata (koji se u Europi koristi za igranje raznih igara za trik, zajednički poznatih kao igre Tarot, Tarock ili Tarocchi), ili špil specifičan za pojedinačnu igru (kao što je set ili 1000 praznih bijelih karata). Uno i Rook su primjeri igara koje su se prvobitno igrale sa standardnim špilom i od tada su komercijalizirane s prilagođenim špilom. Neke kolekcionarske kartaške igre kao što je Magic: The Gathering se igraju s malim izborom karata koje su prikupljene ili kupljene pojedinačno iz velikih dostupnih kompleta.
Neke društvene igre uključuju špil karata kao element igranja, obično za randomizaciju ili praćenje napretka igre. Suprotno tome, neke kartaške igre kao što je Cribbage koriste ploču s pokretnim igračima, obično za vođenje rezultata. Razlika između ova dva žanra u takvim slučajevima zavisi od toga koji je element igre najvažniji u njenoj igri; Društvena igra koja koristi karte za nasumične akcije obično može koristiti neki drugi metod randomizacije, dok se Cribbage može jednako lako postići na papiru. Ovi elementi kako se koriste su jednostavno tradicionalne i najlakše metode za postizanje svoje svrhe.
Igre s kockicama
Igre s kockicama koriste određeni broj kockica kao središnji element. Društvene igre često koriste kockice kao element randomizacije, pa stoga svako bacanje kocke ima dubok uticaj na ishod igre, međutim igre kockicama se razlikuju po tome što kocke ne određuju uspjeh ili neuspjeh nekog drugog elementa igre, već su centralni indikator položaja osobe u igri. Popularne igre s kockicama uključuju Jamb, Farkle, Bunco i t.d.. Kako su kockice, po svojoj prirodi, dizajnirane da proizvode naizgled nasumične brojeve, ove igre obično uključuju visok stepen sreće, koji igrač može donekle usmjeriti kroz više strateških elemenata igre i kroz načela teorije vjerovatnoće. Stoga su takve igre popularne kao igre kockanja; igra Craps je možda najpoznatiji primjer.
Domino i igre s pločicama
Domino igre su u mnogo čemu slične kartaškim igrama, ali generički uređaj je umjesto toga skup pločica zvanih domine, od kojih tradicionalno svaka ima dva kraja, svaki s određenim brojem tačaka ili "pipsa", i svaka kombinacija od dvije moguće krajnje vrijednosti kako se pojavljuju na pločici su jedinstvene u skupu. Igre koje se igraju s dominama uglavnom se fokusiraju na igranje domine iz igračeve ruke na odgovarajući kraj druge domine, a ukupni cilj bi mogao biti da se uvijek može igrati, da se sve otvorene krajnje tačke zbroje u datom broju ili višestruko, ili jednostavno igrati sve domine iz svoje ruke na ploču. Setovi se razlikuju po broju mogućih tačaka na jednom kraju, a time i po broju kombinacija i komada; historijski najčešći set je 2x6, iako su u novije vrijeme uvedeni "prošireni" setovi kao što je 2x9 kako bi se povećao broj dostupnih domina, što omogućava veće partije i više igrača u igri. Muggins, Mexican Train i Chicken Foot su vrlo popularne domino igre. Texas 42 je domino igra koja je po svojoj igri sličnija kartaškoj igri.
Varijacije tradicionalnih domina su brojne: triomino su slične u teoriji, ali su trokutaste i stoga imaju tri vrijednosti po pločici. Slično, igra poznata kao Quad-Ominos koristi četverostrane pločice.
Neke druge igre koriste pločice umjesto karata; Rummikub je varijanta porodice karata Rammy koja koristi pločice numerisane u rastućem rangu između četiri boje, vrlo slične po sastavu na "paket" od 2 špila anglo-američkih karata. Mahjong je još jedna igra vrlo slična remiju koja koristi set pločica s vrijednostima sličnim kartama.
Na kraju, neke igre koriste grafičke pločice za formiranje rasporeda ploče na kojoj se igraju drugi elementi igre. Naseljenici Katana i Karkasona su primeri. U svakoj je "ploča" sastavljena od niza pločica; u Naseljenici Katana početni raspored je nasumičan, ali statičan, dok se u Karkasonu igra "gradnjom" ploče pločicu po pločicu. Hive, apstraktna strateška igra koja koristi pločice kao pokretne figure, ima mehaničke i strateške elemente slične šahu, iako nema ploču; sami dijelovi formiraju raspored i mogu se kretati unutar njega.
Igre olovke i papira
Igre s olovkom i papirom zahtijevaju malo ili nimalo specijalizirane opreme osim materijala za pisanje, iako su neke takve igre komercijalizirane kao društvene igre (Scrabble, na primjer, zasnovan je na ideji križaljke i iks-oks, kompleti sa rešetkom u kutijama su dostupni komercijalno). Ove igre se uveliko razlikuju, od igara koje se usredotočuju na dizajn koji se crta kao što je Pictionary i igre "spoji tačkice" kao što su klice, do igara sa slovima i riječima kao što su Boggle i Scattergories, do pasijansa i logičkih slagalica kao što su Sudoku i križaljka zagonetke.
Igre pogađanja
Igra pogađanja ima u svojoj srži informaciju koju jedan igrač zna, a cilj je natjerati druge da pogode tu informaciju bez da je zapravo otkriju u tekstu ili izgovorenoj riječi. Charades je vjerojatno najpoznatija igra ovog tipa i iznjedrila je brojne komercijalne varijante koje uključuju različita pravila o vrsti komunikacije koja se daje, kao što su Catch Phrase, Taboo, Pictionaryi slično. Žanr također uključuje mnoge igre kao što su pobjeda, poraz ili neriješeno, lozinka i sl..
Kompjuterske igre
Kompjuterske igre
Igre na Internetu
Igre na Internetu
Društvene igre
Društvene igre
Reference
Vanjski linkovi
https://web.archive.org/web/20120329191428/http://www.dmoz.org/World/Hrvatski/Slobodno_vrijeme/Igre/
Igre
Zabava |
1090 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Arthur%20Rimbaud | Arthur Rimbaud | Jean Nicolas Arthur Rimbaud (20. oktobar 1854 – 10. novembar 1891) bio je francuski pjesnik.
Rođen je 20. oktobra 1854. u Charlevilleu. Upoznavši Verlaiena, napušta porodicu i na njegov poziv dolazi u Pariz. Odlazi zatim s njim u London i Bruxelles, gdje Verlaine u, ljubomorom izazvanoj, svađi puca u njega 10. septembra 1873. Time prestaje njihovo prijateljstvo i počinje Rimbaudovo lutanje Evropom, a zatim i Afrikom, sve do svoje prerane smrti, 10. novembra 1891. godine.
Pjesme je počeo pisati već u petnaestoj godini. Preteča simbolizma i nadrealizma, čudesan dječak - vidovnjak, koji je u sedamnaestoj napisao znamenitu poemu Pijani brod. Prestao je pisati u dvadesetoj godini života da bi se prepustio pustolovnom životu trgovca-istraživača u egzotičnim krajevima. U svijet literature banuo je i prohujao kao meteor, ostavivši djela koja nagovještaju simbolizam i nadrealizam moderne poezije. Vrata koja je Baudelaire odškrinuo, Rimbaud je širom otvorio. Uznesen i porican, za jedne ikona, za druge psihopat, taj je "ukleti" pjesnik ostao u svakom slučaju lirski fenomen kojem mnogo duguju sve moderne poetske struje.
Vanjski linkovi
THE QUIET LIFE A collection of photos and drawings of Arthur RİMBAUD Edited by Beyaz Arif AKBAS Yalnizgoz BOOKS/Edirne 2011 USA ISBN 9781468018011
Rođeni 1854.
Umrli 1891.
Francuski pisci |
1095 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Ivo%20Andri%C4%87 | Ivo Andrić | Ivo Andrić (9. oktobar 1892 – 13. mart 1975) bio je jugoslavenski književnik, diplomat, ambasador Kraljevine Jugoslavije u Trećem rajhu od 1939. Rođen je u Docu na Lašvi kod Travnika, a porodica mu je porijeklom iz Sarajeva. Dobitnik je Nobelove nagrade za književnost 1961. za "kompletno književno djelo o historiji jednog naroda", s romanom Na Drini ćuprija (1945) kao vrhuncem tog djela.
Biografija
Djetinjstvo
Ivo Andrić rođen je 9. ili 10. oktobra 1892. godine u Docu na Lašvi (tada Austro-Ugarska). Andrićevi roditelji Antun i Katarina (rođ. Pejić), su živjeli u Sarajevu i potječu iz hrvatskih katoličkih porodica. Antun Andrić (1863-1896) se rodio u Sarajevu kao osmo od jedanestero djece. Po zanimanju je bio sudski službenik, porijeklom iz porodice, po porodičnom predanju Andrićevih, koja je izrađivala kafene mlinove i oženio se s Katarinom Pejić (1869-) 3. septembra 1888. u Katedrali Srca Isusova u Sarajevu. Katarina je bila jedino dijete, od petero, koja je preživjela.
Razlozi zašto se Ivo rodio u Travniku nisu poznati. Postoji nekoliko verzija, zašto je Katarina sama posjetila svoju rodbinu u Travniku, poznanike i vjenčane kumove. U Matičnoj knjizi rođenih 1892. godine crkve Svetog Ivana Krstitelja u Travniku, pod rednim brojem 70, piše "da je 9. oktobra 1892. godine rođen Ivan, sin Antuna Andrića, podvornika i Katarine Andrić, rođene Pejić". Kada je imao četiri godine, otac mu je umro u Banjoj Luci od tuberkuloze.
Osnovna škola
Majka ga zbog siromaštva 1894. odvodi kod muževe sestre Ane i njenog muža Jana Matkovczika (ponegdje i Ivan Matkovšik) u Višegrad. Otac mu je i dalje radio u Banjoj Luci, te kako nije pomagao Katarinu, ona se odlučila da Ivu odvede kod njegove tetke, koja je živjela nadprosječno dobro. U Višegradu završava osnovnu školu. Jan Matkovczik je bio porijeklom Poljak i radio je u graničnoj žandarmeriji kao komandir stanice. Kuća im je bila na lijevoj obali Drine, a Andrićeva osnovna škola na desnoj, tako da je Ivo prelazio most na Drini i drugi maleni drveni most preko Rzava odlazeći u školu.
Gimnazija
Nakon završene osnovne škole se vraća majci u Sarajevo, gdje 1903. godine upisuje Veliku gimnaziju (danas Prva gimnazija u Sarajevu). Tada počinje pisati poeziju i 1911. godine u časopisu Bosanska vila objavljuje svoju prvu pjesmu U sumrak.
Kao gimnazijalac, Andrić je vatreni pobornik integralnog jugoslavenstva, pripadnik je naprednog nacionalističkog pokreta Mlada Bosna i strastveni borac za oslobođenje južnoslovenskih naroda od Austro-Ugarske.
Studij
U oktobru 1912. godine, dobija stipendiju hrvatskog kulturno-prosvjetnog društva Napredak, te upisuje studij na Mudroslovnom fakultetu Kraljevskog univerziteta u Zagrebu. U tom vremenu na njega utiču djela pisca Antuna Gustava Matoša. Sljedeće godine prelazi u Beč, gdje posjećuje predavanja iz historije, filozofije i književnosti. Zbog slabog zdravstvenog stanja, uz pomoć gimnazijskog profesora Tugomira Alaupovića, prelazi 1914. godine na Filozofski fakultet Jagelonskog univerziteta u Krakowu, gdje uči poljski jezik. Objavljuje šest refleksivnih pjesmama u prozi (Lanjska pjesma, Strofe u noći, Tama, Potonulo, Jadni nemir i Noć crvenih zvijezda) u antologiji Društva hrvatskih književnika, Hrvatska mlada lirika.
U zborniku Hrvatska mlada lirika, urednik Andrića predstavlja riječima:
U njegovim prvim pjesmama veoma je teško bilo naslutiti pjesnika blisko vezanog za jednu sredinu sa specifičnim mentalitetom, kao što bi u njima bilo teško naći i nešto bitno od onoga što su u oblasti poezije već bili donijeli Šantić i Dučić
Prvi svjetski rat
Početkom Prvog svjetskog rata, vraća se iz Krakova. Za vrijeme boravka u Splitu u julu 1914. godine, hapsi ga policija i zatvara u tamnicu, najprije u Šibeniku, a zatim u Mariboru, gdje ostaje sve do marta 1915. godine. Nakon izlazka iz tamnice, policija ga interira u Ovčarevo i Zenicu, gdje ostaje sve do 1917. godine. Zbog bolesti pluća, odlazi na liječenje u Zagreb u Bolnicu Milosrdnih sestara, gdje upoznaje pjesnika i dramatičara Ivu Vojnovića, s kojim dočekuje amnestiju i uključuje se u pripreme prvog broja časopisa Književni jug. Istovremeno priprema svoju knjigu stihova u prozi s predgovorom Nika Bartulovića, kojoj daje ime Ex Ponto i objavljuje je 1918. godine u Zagrebu.
U Zagrebu ga zatiče slom Austro-Ugarske, a potom i ujedinjenje i stvaranje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. U danima koji neposredno prethode formalnom ujedinjenju, Andrić u tekstu Nezvani neka šute objavljenom u zagrebačkim Novostima, oštro odgovara na prve simptome nesloge u državi, koja još nije ni stvorena i poziva na jedinstvo i razum.
Diplomatija
Početkom oktobra 1919. godine, uz pomoć Tugomira Alaupovića, počinje raditi kao kao činovnik u Ministarstvu vjera u Beogradu. Upoznaje druge književnike i druži se sa Crnjanskim, Vinaverom, Pandurovićem, Sibetom Miličićem i drugim piscima, koji se okupljaju oko kafane "Moskva". Uskoro počinje njegova diplomatska karijera, dobijanjem službe u ambasadi u Vatikanu. Iste godine, zagrebački izdavač Kugli objavljuje novu zbirku pjesama u prozi Nemiri, a izdavač S. B. Cvijanović iz Beograda štampa pripovijetku Put Alije Đerzeleza. Na jesen 1921. godine, Andrić je postavljen za činovnika u Generalnom konzulatu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u Bukureštu, a iste godine započinje saradnju sa Srpskim književnim glasnikom objavljujući u broju 8, priču Ćorkan i Švabica, koja se može smatrati njegovim početkom okretanja tematici o Višegradu. Već 1922. godine prelazi u Konzulat u Trstu i objavljuje još dvije pripovijetke Za logorovanja i Žena od slonove kosti, ciklus pjesama Šta sanjam i šta mi se događa i nekoliko književnih prikaza, a početkom 1923. godine on je vicekonzul u Grazu.
Doktorat
Zbog nezavršenog studija i opasnosti da izgubi posao u Ministarstvu, upisuje u jesen 1923. godine Filozofski fakultet u Grazu, a u junu 1924. godine brani doktorsku disertaciju pod nazivom Razvoj duhovnog života u Bosni pod uticajem turske vladavine (njem: Die Entwicklung des geistigen Lebens in Bosnien unter der Einwirkung der türkischen Herrschaft) Andrićeva doktorska disertacija, objavljena je u prijevodu 1982. godine, u prvom broju časopisa Sveske Zadužbine Ive Andrića. Iste godine objavljuje nekoliko značajnih pripovijetki, koje se ubrajaju u njegova najpoznatija djela: Mustafa Madžar, Ljubav u kasabi, U musafirhani i Dan u Rimu.
Povratak u diplomatiju
15. septembra 1924. godine vraća se u diplomatsku službu i krajem godine prelazi u Beograd u Političko odjeljenje Ministarstva inostranih poslova. Godine 1925. pojavljuje se Andrićeva prva zbirka pripovijetki u izdanju Srpske književne zadruge u koju, pored nekih već objavljenih u časopisima, ulaze i nove – U zindanu i Rzavski bregovi. Na prijedlog Bogdana Popovića i Slobodana Jovanovića, 18. februara 1926. godine, Ivo Andrić biva primljen za dopisnog člana Srpske akademije nauka i umetnosti, a iste godine u Srpskom književnom glasniku objavljuje pripovijetke Mara milosnica i Čudo u Olovu. Učestvuje u osnivanju Srpskog PEN kluba, 25. februara 1925. godine. U oktobru 1926. godine, postavljen je za vicekonzula Generalnog konzulata Kraljevine Jugoslavije u Marseilleu, a sljedeće godine tri mjeseca radi u Generalnom konzulatu u Parizu. To vrijeme Andrić koristi za proučavanje historijske građe o Bosni, s početka 19. vijeka i čitajući korespondenciju Pierre Davida, francuskog konzula u Travniku, koju će kasnije upotrijebiti u svojim romanima o Travniku. Na proljeće 1928. godine premješten je za vicekonzula u Ambasadi u Madridu. Te godine objavljuje priče Olujaci, Ispovijedi i Most na Žepi. Sredinom sljedeće godine prelazi u Brisel, na mjesto sekretara poslanstva, a u Srpskom književnom glasniku pojavljuje se njegov esej Goja. Ubrzo, 1930. godine u Ženevi, počinje da radi kao sekretar stalne delegacije Kraljevine Jugoslavije pri Društvu naroda. Te godine objavljuje esej o Simonu Bolivaru, priču Kod kazana i tekst Učitelj Ljubomir. U Beogradu, sljedeće godine, izlazi i druga knjiga pripovijetki kod Srpske književne zadruge u kojoj se, pored priča ranije objavljenih u časopisima, prvi put u cjelini štampaju Anikina vremena, a u kalendaru-almanahu sarajevske Prosvjete pojavljuje se putopis Portugal, zelena zemlja.
Godine 1932, Andrić objavljuje pripovijetke Smrt u Sinanovoj tekiji, Na lađi i zapis Leteći nad morem. U martu 1933. godine vraća se u Beograd kao savjetnik u Ministarstvu inostranih poslova. Te godine objavljuje pripovijetku Napast i nekoliko zapisa. Postaje urednik Srpskog književnog glasnika i u njemu objavljuje pripovijetke Olujaci, Žeđ i prvi dio triptiha Jelena, žena koje nema. Godine 1935, štampa pripovijetke Bajron u Sintri, Deca, esej Razgovor s Gojom i jedan od svojih značajnijih književno-historijskih tekstova - Njegoš kao tragični junak kosovske misli.
Godine 1936, Srpska književna zadruga štampa drugu knjigu Andrićevih pripovijetki koja, među onim koje su objavljivane u časopisima, sadrži još i priče Mila i prelac i Svadba. Andrićeva diplomatska karijera ide uzlaznom putanjom i on novembra 1937. godine biva imenovan za pomoćnika ministra inostranih poslova Kraljevine Jugoslavije. Te godine dobija i visoka državna odlikovanja Poljske i Francuske: Orden velikog komandira obnovljene Poljske i Orden velikog oficira Legije časti. Andrić tokom ove godine objavljuje priče Trup i Likovi, a iste godine u Beču, prikupljajući građu o konzulskim vremenima u Travniku, u Državnom arhivu proučava izveštaje austrijskih konzula u Travniku od 1808-17. godine. Početkom 1938. godine pojavljuje se prva monografija o Andriću iz pera prevodica, esejiste dr. Nikole Mirkovića. Dana 16. februara postaje pravi član Srpske akademije nauka i umjetnosti (SANU).
Drugi svjetski rat
Vrhunac diplomateke karijere Ive Andrića je imenovanje za opunomoćenog ministra i izvanrednog poslanika Kraljevine Jugoslavije u Berlinu 1. aprila 1939. godine. Andrić stiže u Berlin 12. aprila, a 19. aprila predaje akreditive kancelaru Trećeg rajha - Adolfu Hitleru. 1. septembra 1940. godine objavljuje pripovjetku Čaša, zapise Staze i Vino u 61. knjizi Srpskog književnog glasnika. U rano proljeće 1941. godine Andrić nadležnima u Beogradu nudi ostavku: Njegov prijedlog nije prihvaćen i 25. marta u Beču, kao zvanični predstavnik Jugoslavije prisustvuje potpisivanju Trojnog pakta. Dan poslije bombardovanja Beograda, 7. aprila, Andrić s osobljem Poslanstva napušta Berlin. Odbija ponudu njemačkih vlasti da ide u bezbjedniju Švicarsku, ali bez ostalih članova Ambasade i njihovih porodica, te bira povratak u okupirani Beograd. U novembru je penzionisan, ali odbija da prima penziju. Živi povučeno u Prizrenskoj ulici, kao podstanar kod advokata Brane Milenkovića. Odbija da potpiše Apel srpskom narodu, kojim se osuđuje otpor okupatoru. Odbija, također, da Srpska književna zadruga, za vrijeme dok narod pati i strada, objavljuje njegove pripovjetke. Tih godina piše prvo Travničku hroniku, a krajem 1944. godine okončava i Na Drini ćupriju.
Roman Na Drini ćuprija izlazi iz štampe 10. marta 1945. godine, te se smatra prvim domaćim romanom objavljenim u oslobođenoj Jugoslaviji. Travničku hroniku objavit će u Beogradu nekoliko mjeseci po završetku rata, a koncem 1945. godine u Sarajevu izlazi i roman Gospođica.
Rad u SFRJ
Osnivanjem Saveza književnika Jugoslavije 1946. godine postaje predsjednik Saveza i potpredsjednik Društva za kulturnu saradnju sa Sovjetskim Savezom i vjećnik Trećeg zasjedanja ZAVNOBIH-a. Tokom 1946. godine živi u Beogradu i Sarajevu, a 22. marta 1948. godine postaje redovan član Srpske akademije nauka i umjetnosti, odjeljenja literature i jezika, te odjeljenja likovne i muzičke umjetnosti. Član Predsjedništva SANU je do smrti 13. marta 1975. godine. Te godine, među ostalim, objavljuje pripovijetke Zlostavljanje i Pismo iz 1920. godine. Sljedeće godine postaje član Predjedništva Narodne skupštine NR Bosne i Hercegovine i objavljuje Priču o vezirovom slonu, nekoliko tekstova o Vuku Karadžiću i Njegošu, a tokom 1948. godine prvi put će biti štampana Priča o kmetu Simanu. Narednih nekoliko godina vrlo aktivno se bavi javnim poslovima, drži predavanja, govori na javnim skupovima, kao član različitih delegacija putuje u Sovjetski Savez, Bugarsku, Poljsku, Francusku, Kinu. Objavljuje, uglavnom kraće tekstove, odlomke pripovjedaka, priče: Bife Titanik (1950.), Znakovi (1951.), Na sunčanoj strani, Na obali, Pod Grabićem, Zeko (1952.), Aska i vuk, Nemirna godina, Lica (1953.). Godine 1954. postaje član Komunističke partije Jugoslavije. Prvi potpisuje Novosadski dogovor o srpskohrvatskom književnom jeziku. Te godine štampa u Matici srpskoj Prokletu avliju , a pripovijetka Igra pojavljuje se 1956. godine. Savez književnika Jugoslavije ga 1958. godine kandiduje za Nobelovu nagradu za književnost. 23. decembra 1969. godine postaje počasni član Akademije nauka i umjetosti Bosne i Hercegovine.
Godine 1958. u šezdeset šestoj godini, Ivo Andrić se vjenčava sa svojom dugogodišnjom ljubavlju Milicom Babić, kostimografom Narodnog pozorišta iz Beograda, udovicom Nenada Jovanovića, bivšom službenicom jugoslavenske ambasade, koju je upoznao za vrijeme službovanja u Berlinu. Sa ženom se seli u svoj prvi stan - u Ulici Proleterskih brigada 2a. Te godine objavljuje pripovijetke Panorama, U zavadi sa svetom i jedan od dva predgovora, koji je ikada napisao za neku knjigu: uvodni tekst za knjigu Zuke Džumhura Nekrolog jednoj čaršiji.
Drugi predgovor je napisao za slovenačko izdanje pripovjedaka Isaka Samokovlije 1955. godine, a objavljen je i u sarajevskom književnom časopisu Život.
Umro je 13. marta ili (7. marta)1975. godine u Beogradu.
Nobelova nagrada
Prijedlog za dodjelu Nobelove nagrade za književnost, potekao je od Saveza književnika Jugoslavije i Rodoljuba Čolakovića, koji je švedskom ambasadoru 1958. godine, predao prevod Andrićevih pripovijetki, objavljenih prije Drugog svjetskog rata u Njemačkoj. Drugi kontakt Kraljevske švedske akademije s djelom Ive Andrića je romanom Na Drini ćuprija, navodno neuspjelim prevodom na francuski jezik, kog je Erih Koš, ponudio nekom izdavaču, ali knjiga nije izdana u Norveškoj. Istom prilikom Koš je primljen od sekretara Akademije Andersa Österlinga, s kojim je pokušao naći nešto u arhivama o jugoslavenskim piscima. Međutim o Andriću, kao ni o Miroslavi Krleži nije bilo priloga u registru Fondacije. Zvaničnu kandidaturu poslao je Aleksandar Vučo, tada sekretar Saveza književnika, te je osim Andrića, predložen je i hrvatski književnik Miroslav Krleža. Ostali kandidati za dodjelu nagrade, te godine bili su: Amerikanac John Steinbeck, Italijan Alberto Moravia i Englezi Graham Greene i Lawrence Durrell. Dobijanjem Nobelove nagrade 1961. godine, Krležin odnos prema Andriću se mijenja, te ga on pokatkad naziva fra-beg Ivo, aludirajući time na Andrićevu fratarsku uzdržanost i na njegove istočnjačke, gospodske manire.. Nagrada je Andriću uručena 10. decembra 1961. godine, na svečanosti na kojoj je pročitao svoj govor O priči i pričanju:
Književno djelo i kritika
Andrićevo se književno djelo može podijeliti, kako po vremenskim intervalima, tako i po djelima, odnosno tematici književnog opusa. Najjednostavnija podjela bila bi na pjesnički mladalački period, zatim pripovjedački period u kom su nastale njegove najpoznatije pripovijetke, zatim na vrijeme pred i vrijeme Drugog svjetskog rata u kom nastaju njegovi romani (Na Drini ćuprija, Gospođica, Travnička hronika) te esejistički radovi nastali poslije Drugog svjetskog rata. Ova gruba podjela karakterizira Andrića, mada ispreplitanost njegovog cjelokupnog djela ne potvrđuje ovu podjelu.
Lirika
Andrić je u književnost unišao s poezijom; prve pjesme objavio je kao sarajevski gimnazijalac u Bosanskoj vili 1911. Pjesme u stihovima i u prozi narednih godina objavljivao je i u drugim časopisima (Vihor, Savremenik, Hrvatski pokret, Hrvatska njiva, Književni jug, Jugoslovenska žena i dr.)
Miloš Crnjanski u kritici njegove knjige Ex ponto u časopisu Književni jug 1919. godine, povezuje Andrića sa Puškinom, Pandurovićem, Kranjčevićem, Dučićem i Ćipikom, te prepoznaje kvalitete budućeg velikog književnika riječima:
Milan Boganović u beogradskom dnevniku Politika 1919. godine govori o Andrićevom lirizmu, koji ima puno naglašenih filozofskih elemenata, ali on od toga ne pravi nikakav svoj naročiti filozofski sistem. Napominje, da Andrićeva poezija ukazuje na njegovu načitanost i govori o književnoj pozajmici:
Pripovijetke
Romani
Eseji
Kontroverze
Kritika
Vrijednovanje Andrićevog djela se, pogotovo, nakon raspada SFRJ, zasniva na činjenicama o njegovom porijeklu i pripadnosti, pisanju ekavicom, negativnom opisivanju Turaka u svojim djelima, te se na osnovu tih tematika može lako odrediti kulturni izvor kritike.
U svom osvrtu na izdavanje zbirke pripovjedaka u Zagrebu 2012. godine, književik Miljenko Jergović u svojoj kolumni pod nazivom Jedan Andrićev izbor piše o prisvajanju i odbijanju Andrića i njegov djela:
Povodom knjige Bosanski Muslimani u Andrićevom svijetu, bosanskohercegovačkog i bošnjačkog književnog kritičara Muhsina Rizvića, Mehmed Delić, govori o Andriću kao piscu koji je pisao u tako mračnim bojama, sa izrazitim animozitetom i gotovo patološkom mržnjom, te da je ova knjiga prvi pravi pokušaj etičke detronizacije ovog neosporno velikog pisca. Miješanjem i nasumičnim navođenje riječi u ekavici, autor naglašava teoriju o navodnom Andrićevom odricanju od Bosne i bosanskog jezika.
Autor u daljem tekstu povezuje Andrićev roman Na Drini ćuprija, sa velikosrpskom ideologijom, srbijanskim piscima (Dobrica Ćosić), političarima, optuženicima i ratnim zločincima srbijanske i bosanskohercegovačke suvremene politike (Slobodan Milošević, Radovan Karadžić, Vojislav Šešelj, Momčilo Krajišnik, Biljana Plavšić), te navodi da je ovo djelo bilo izvor patološke mržnje i inspiracija podloga srpskog genocida nad Bošnjacima 1992. do 1995. godine, jer onaj od 1941. do 1945. godine nije u potpunosti uspjeo i služio je kao priručnik zločina
Nagrade
1961. Nobelova nagrada za književnost;
Ostavština
Filatelija
Lik Ive Andrića pojavljivao se na filatelističkim izdanjima Jugoslavije i to 1983. godine, s pozadinom mosta u Višegradu. Izdanje ima posebnu vrijednost, jer je tematski povezano sa izdanjima drugih CEPT pošta, koje svake godine izdaju marku sa sličnim motivima, s podnaslovom EUROPA. Narodna banka Jugoslavije, ga je 1992. godine stavila na novčanicu od 5.000 dinara, koja je ubrzo zbog hiperinflacije izgubila vrijednost, te je nedugo tiskana nova novčanica u apoenu od 10.000.000 dinara. Narodna banka Bosne i Hercegovine tiska dvije novčanice, i to u apoenima od 1 i 200 KM, od kojih apoen od 1 KM, izdanje za Republiku Srpsku, nikada nije pušten u opticaj zbog greške u tiskanju. Ime Ive Andrića, bilo je ćirilicom napisano Андриђ. BH pošta je 2008. godine izdala prigodnu marku u nominalnoj vrijednosti od 2,50 KM s likom Ive Andrića. Pošte Srbije, izdale su 2010. godine prigodnu marku pod motivom Velikani srpske književnosti, u kojoj je marka s likom Ive Andrića nominalne vrijednosti od 22 srpska dinara. Pošta Srbije izdala je 2011. godine zajedničko izdanje s Poštom Brazila, povodom 50-godišnjice dodjele Nobelove nagrade za književnost, prigodnu marku na kojoj je osim lika Andrića i obilježje Nobelove nagrade. Marka ima nominalnu vrijednost od 46 srpskih dinara.
Zadužbina Ive Andrića
Na osnovu Andrićevog testamenta 12. marta 1976. godine, počela je sa radom Zadužbina Ive Andrića, s ciljem da se njegova zaostavština sačuva kao cjelina i da se može koristiti za opće kulturne i humanitarne potrebe. Od 1975. godine Zadužbina dodjeljuje Andrićevu nagradu za najbolju priču ili zbirku priča. Od 1982. godine Zadužbina izdaje časopis Sveske Zadužbine Ive Andrića, koje izlaze jednom godišnje. Časopis objavljuje nepoznate i nepublikovane Andrićeve rukopise, prepisku, naučne i kritičke studije o Andrićevom djelu i njegovom životu.
Spomenici
Bibliografija
Napomene
Reference
Literatura
Također pogledajte
Spisak akademika SAZU
Vanjski linkovi
Nobelova nagrada za književnost 1961.
Zadužbina Ive Andrića
Ivo Andrić: Na Drini ćuprija
Na kamenu u Počitelju
"Ivo Andrić – genijalni pisac kontroverzne biografije", Jasmin Agić, Al Jazeera Balkans, 15. 12. 2018.
Rođeni 1892.
Umrli 1975.
Jugoslavenski pisci
Bosanskohercegovački pisci
Biografije, Travnik
Dobitnici Nobelove nagrade za književnost
Članovi ANUBiH
Članovi SANU
Članovi SAZU
Ambasadori Jugoslavije
Jugoslavenski komunisti
Junaci socijalističkog rada
Bosanskohercegovački komunisti
Nosioci Ordena Republike
Nosioci Ordena zasluga za narod |
1098 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Zagreb | Zagreb | Zagreb je najveći i glavni grad Republike Hrvatske, a istovremeno i jedan od najstarijih evropskih gradova – 1994. proslavio je 900. godišnjicu prvog pisanog dokumenta s njegovim imenom.
Historija
U pisanim izvorima se spominje već 1094. prilikom osnivanja biskupije, danas Nadbiskupije zagrebačke sa sjedištem na Kaptolu. Za Zagreb je naročito važna i 1242. godina, kada je Gradec dobio povelju Zlatnu bulu od kralja Bele IV, koji ga je time proglasio slobodnim kraljevskim gradom u znak zahvalnosti što su mu Zagrepčani pružili gostoprimstvo i zaštitu pred najezdom Tatara. Prema legendi tom prilikom Bela je ostavio gradu i jedan top pod uslovom da se svaki dan iz njega puca kako ne bi zahrđao. Tako se grički top svaki dan oglašava tačno u podne, službeno od 1. januara 1877. Od utvrde Gradec do danas su sačuvana Kamenita vrata, tu je i stara gornjogradska jezgra s crkvom sv. Marka i najljepša zagrebačka barokna crkva sv. Katarine. Česti i dugotrajni sukobi Kaptola i Gradeca oko lokalnog trgovanja i politička zavisnost Hrvatske u prošlosti su kočile jači razvoj Zagreba u političko i privredno središte. Sukobi se vremenom stišavaju, a 1850. grad biva ujedinjen u jedinstvenu cjelinu s prvim gradonačelnikom Josipom Kamaufom.
U međuvremenu isusovci osnivaju prvu gimnaziju (1607) i prvu štampariju (1664), a grad dobija i univerzitet 1669. Prve novine na hrvatskom jeziku (kajkavsko narječje) u Zagrebu pokreće Ljudevit Gaj. Prva željeznička linija (Zidani Most – Zagreb – Sisak) uspostavljena je 1862, nakon još jedne godine proradila je plinara, a zatim i prva telefonska linija 1881.
Krajem 19. stoljeća Zagreb se širi i razvija: stiže prvi tramvaj na konjsku vuču, uspinjača, svečano je otvorena zgrada HNK. Od 1921. do 1931. broj stanovnika porastao je za 70%, što je najveći demografski porast u historiji grada. Godine 1926. u gradu počinje raditi prva radiostanica u ovom dijelu Evrope, 1947. održana je sajamska priredba Zagrebački velesajam, a krajem 1950-ih i prvi Festival Zagreb. Godine 1961. otvara se zagrebački aerodrom u naselju Pleso, 1975. otvoren je hotel "Intercontinental", 1987. grad je domaćin Univerzijade.
Zagreb je važan i u međunarodnom trgovinskom poslovnom svijetu, što se najbolje ogleda u aktivnostima Zagrebačkog velesajma. Željeznička i autobuska stanica te aerodrom Pleso najprometniji su u Hrvatskoj. Zagreb je i vodeći zdravstveni centar u Hrvatskoj.
Do teritorijalne reorganizacije u Hrvatskoj bio je u sastavu užeg područja Grada Zagreba.
Geografija
Smješten je u podnožju Medvednice, duž Save, a istočno od centra grada prolazi 16. meridijan. Sastoji se iz Gornjeg grada (historijskog središta grada), Donjeg grada (izgrađen početkom 19. stoljeća) i Novog Zagreba (izgrađen poslije Drugog svjetskog rata). Prema sjeveru Medvednice nalazi se Zagorje, poznato po šumama, vinogradima i dvorcima. U privrednom i poslovnom središtu Zagreba radi gotovo 1.000.000 stanovnika. Zagreb je političko i administrativno središte Hrvatske, u kojem je sjedište Sabora, predsjednika i Vlade. Nalazi se u jugozapadnom, rubnom dijelu velike Panonske zavale, a obuhvata područje između Medvednice na sjeveru i cestovne obilaznice na jugu te Podsuseda na zapadu i Sesveta na istoku. Smješten na raskršću cestovnih i željezničkih saobraćajnica, Zagreb je i važan industrijski centar jugoistočne Evrope. Industrija obuhvata hemijsku, prehrambenu i mašinsku.
Ptice
Na području Zagreba zabilježeno je 100 vrsta gnjezdarica (najbrojnije su pjevice s 57 vrsta), 6 vrsta grabljivica, 7 vrsta djetlića, 16 vrsta močvarica i 14 vrsta iz ostalih porodica. Više od 30 vrsta prica imaju Maksimir, Jarun, Savica, Bundek i Tuškanac.
Popis gnjezdarica
Accipiter gentilis – jastreb
Accipiter nisus – kobac
Acrocephalus arundinaceus – veliki trstenjak
Acrocephalus palustris – trstenjak mlakar
Aegithalos caudatus – dugorepa sjenica
Alauda arvensis – poljska ševa
Alcedo atthis – vodomar
Anas platyrhynchos – divlja patka
Apus apus – čiopa
Asio otus – mala ušara
Buteo buteo – škanjac
Carduelis carduelis – češljugar
Carduelis chloris – zelendur
Carduelis cannabina – juričica
Certhia brachydactyla – dugokljuni puzavac
Charadrius dubius – kulik sljepčić
Chlidonias hybridus – bjelobrada čigra
Ciconia ciconia – roda
Cinclus cinclus – vodenkos
Coccothraustes coccothraustes – batokljun
Columba livia forma domestica – gradski golub
Columba palumbus – golub grivnjaš
Corvus cornix – siva vrana
Corvus frugilegus – gačac
Corvus monedula – čavka
Coturnix coturnix – prepelica
Crex crex – kosac
Cuculus canorus – kukavica
Cyanistes caeruleus – plavetna sjenica
Cygnus olor – crvenokljuni labud
Delichon urbicum – piljak
Dendrocopos major – veliki djetlić
Dendrocopos medius – crvenoglavi djetlić
Dendrocopos minor – mali djetlić
Dryocopus martius – crna žuna
Emberiza citrinella – žuta strnadica
Erithacus rubecula – crvendać
Falco peregrinus – sivi sokol
Falco subbuteo – sokol lastavičar
Falco tinnunculus – vjetruša
Ficedula albicollis – bjelovrata muharica
Fringilla coelebs – zeba
Fulica atra – liska
Galerida cristata – kukmasta ševa
Gallinula chloropus – mlakuša
Garrulus glandarius – šojka
Hirundo rustica – lastavica
Ixobrychus minutus – čapljica voljak
Jynx torquilla – vijoglav
Lanius collurio – rusi svračak
Larus ridibundus – riječni galeb
Lophophanes cristatus – kukmasta sjenica
Luscinia megarhynchos – slavuj
Merops apiaster – pčelarica
Motacilla alba – bijela pastirica
Motacilla cinerea – gorska pastirica
Motacilla flava – žuta pastirica
Muscicapa striata – siva muharica
Netta rufina – patka gogoljica
Oenanthe oenanthe – sivkasta bjeloguza
Oriolus oriolus – vuga
Otus scops – ćuk
Parus major – velika sjenica
Passer domesticus – vrabac
Passer montanus – poljski vrabac
Perdix perdix – trčka
Phasianus colchicus – fazan
Phylloscopus collybita – zviždak
Phylloscopus sibilatrix – šumski zviždak
Phoenicurus ochruros – mrka crvenrepka
Phoenicurus phoenicurus – šumska crvenrepka
Pica pica – svraka
Picus canus – siva žuna
Picus viridis – zelena žuna
Podiceps cristatus – ćubasti gnjurac
Poecile palustris – crnoglava sjenica
Periparus ater – jelova sjenica
Regulus regulus – zlatoglavi kraljić
Remiz pendulinus – sjenica mošnjarka
Riparia riparia – bregunica
Saxicola rubetra – smeđoglavi batić
Saxicola torquatus – crnoglavi batić
Serinus serinus – žutarica
Sitta europaea – brgljez
Sterna albifrons – mala čigra
Sterna hirundo – crvenokljuna čigra
Streptopelia decaocto – gugutka
Streptopelia turtur – grlica
Strix aluco – šumska sova
Sturnus vulgaris – čvorak
Sylvia atricapilla – crnokapa grmuša
Sylvia communis – grmuša pjenica
Sylvia curruca – grmuša čevrljinka
Sylvia nisoria – pjegava grmuša
Tachybaptus ruficollis – mali gnjurac
Turdus merula – kos
Turdus philomelos – drozd cikelj
Turdus viscivorus – drozd imelaš
Troglodytes troglodytes – palčić
Vanellus vanellus – vivak
Klima
Staro jezgro grada Zagreba leži na 122 m nadmorske visine i ima prosječnu godišnju temperaturu 12 °C.
Gradske četvrti
Stanovništvo
Na popisu stanovništva 2021. Grad Zagreb imao je 767.131 stanovnika, od čega u samom Zagrebu 663.592.
Grad Zagreb
Napomena: Nastao iz stare općine Grad Zagreb.
Zagreb (naseljeno mjesto)
Napomena: Naselje Zagreb povećano je 1981. pripajanjem naselja Branovec, Čučerje, Čugovec, Dankovec, Degidovec, Granešina, Jalševec, Medvedski Breg, Miroševec, Novaki Granešinski, Novoselec Granešinski, Oporovec, Pionirski Grad, Podbrežje, Slanovec i Trstenik, koja su prestala postojati. Za ta bivša naselja sadrži podatke od 1857. do 1971, osim za bivše naselje Pionirski Grad za koje sadrži podatke od 1953. do 1971. U 1991. naselje Zagreb također je povećano pripajanjem naselja Blato, Glogovec Zaprudski, Hrelići, Jakuševec, Klara, Otočec Zaprudski, Otok Zaprudski i Remetinec Stupnički. Za ta bivša naselja sadrži podatke od 1857. do 1981. Nenaseljeni dijelovi naselja Hrelići i Jakuševec pripojeni su naselju Veliko Polje, a naselja Klara naselju Donji Čehi. U 1991. naselje je povećano pripajanjem dijelova područja naselja Botinec i Buzin, u kojima je sadržan dio podataka od 1857. do 1981, dijela naselja Gornji Čehi, u kojem je sadržan dio podataka od 1857. do 1961, dijela naselja Lučko, u kojem je sadržan dio podataka od 1857. do 1971, i nenaseljenog dijela područja naselja Zadvorsko. Naselje Zagreb sadrži podatke i za bivša naselja Bačun, Bidrovec, Bijenik, Bizek, Bliznec, Borčec, Borongaj, Črnomerec, Čulinec, Dedići, Dešćevec, Dolec, Dolje, Dolje Podsusedsko, Donje Vrapče, Donji Bukovec, Donji Markuševec, Dubrava Markuševečka, Frateršćica, Goljak, Gorenci, Gornja Kustošija, Gornje Vrapče, Gornji Bukovec, Gornji Markuševec, Gornji Stenjevec, Gračani, Horvati, Jačkovina, Jagodišće, Jankomir, Jarek Podsusedski, Jarun, Kostanjek, Krvarići, Kustošija, Lašćina, Lisičina, Lukšići, Ljubljanica, Mikulići, Mlinovi, Opatovina, Perjavica, Petruševec, Podsused, Popovec, Prečko, Remete, Resnički Gaj, Resnik, Retkovec, Rudeš, Stenjevec, Šestine, Šestinski Kraljevec, Špansko, Štefanovec, Trnava, Trnava Resnička, Vidovec, Vrapče, Vukomerec i Žitnjak, koja su u pojedinim razdobljima bila iskazivana kao samostalna naselja.
Popis 1991.
Na popisu stanovništva 1991, naseljeno mjesto Zagreb imalo je 706.770 stanovnika sljedećeg nacionalnog sastava:
Popis 1910.
Univerzitet
Univerzitet u Zagrebu (Sveučilište) drugi je najstariji u Hrvatskoj, osnovan nakon zadarskog (1396), i među najstarijima u Evropi. Osnovan je 1669. Do danas je na njemu diplomiralo više od 200.000 studenata, magistriralo više od 18.000 i doktoriralo više od 8.000.
Naučno-nastavni i umjetnički rad obavlja se na 28 fakulteta, tri umjetničke akademije, stručnoj – Učiteljskoj akademiji i univerzitetskom studiju – Hrvatskim studijima. Pri Sveučilištu djeluju 33 visoka učilišta.
Naučne institucije
U Zagrebu djeluju 22 instituta na područjima društvenih i prirodnih nauka. Najpoznatija ustanova na području prirodnih nauka jest Institut "Ruđer Bošković", društvenih nauka Institut "Ivo Pilar", a naučni rad u okviru humanističkih nauka predvode Hrvatski institut za povijest, Institut za povijest umjetnosti i Institut za arheologiju. Zagreb je sjedište Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti (HAZU; nekad JAZU), koju je 1866. osnovao đakovački biskup Josip Juraj Strossmayer.
Srednje škole i gimnazije
U Zagrebu djeluje 100 srednjih škola, od čega je 31 gimnazija.
Galerija
Također pogledajte
Eurotower
Medicinski fakultet u Zagrebu
Medveščak
Zagrepčanka
Cibonin toranj
Tehnički muzej Nikola Tesla
Literatura
Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ, popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.
Knjiga: "Narodnosni i vjerski sastav stanovništva Hrvatske, 1880-1991: po naseljima, autor: Jakov Gelo, izdavač: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske, 1998, , ;
Reference
Vanjski linkovi
Službeni sajt
Turistička zajednica Grada Zagreba
Gradovi u Hrvatskoj
Županije u Hrvatskoj
Glavni gradovi evropskih država |
1099 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Be%C4%8D | Beč | Beč () jeste glavni grad Austrije i jedna od njenih saveznih jedinica. S populacijom od oko 1.793.000 (2,2 miliona u metro području) najveći je grad u Austriji, kao i njena kulturna, ekonomska i politička prijestolnica.
Beč leži u jugoistočnom uglu Srednje Evrope i blizu je Češke Republike, Slovačke i Mađarske.
Beč je sjedište za mnoge urede UN-a i mnoge druge međunarodne institucije i kompanije, uključujući Organizaciju Ujedinjenih nacija za industrijski razvoj (UNIDO), OPEC, Međunarodnu agenciju za atomsku energiju (IAEA) te OSCE. Pored toga, diplomatska konferencija održana u Beču 1980. dovela je do usvajanja Konvencije Ujedinjenih nacija o ugovorima za međunarodnu razmjenu roba. Također, Beč je sjedište i Sekretarijata Komisije Ujedinjenih nacija za međunarodno trgovinsko pravo (UNCITRAL).
Prema najnovijoj listi istraživačke i savjetodavne kompanije Mercer Beč je najbolji grad na svijetu po kvalitetu života.
Historija
Grad je osnovan u 10. vijeku p. n. e. kao keltsko naselje.
Godine 15. p. n. e. Beč postaje pogranični grad Rimskog carstva braneći carstvo od upada germanskih plemena sa sjevera. Tokom srednjeg vijeka Beč je bio sjedište dinastije Babenberg te 1440. postaje prijestolni grad dinastije Habsburg, nakon čega se Beč razvija u skriveni glavni grad Svetog rimskog carstva i kulturalnu prijestolnicu umjetnosti i nauke, muzike i prefinjene kuhinje. Osmanlijska invazija na Evropu zaustavljena je dva puta na samim kapijama Beča. (Za više informacija pogledajte članke Opsada Beča (1529) te Bitka kod Beča (1683.)
Godine 1805. Beč postaje glavni grad Austrijskog carstva, kasnije Austro-Ugarska monarhija. Oba carstva igrala su značajnu ulogu u svjetskoj politici. (Pogledajte članak Bečki kongres.)
Nakon Prvog svjetskog rata Beč postaje glavni grad Prve Austrijske republike. Nakon aneksije Austrije od strane Trećeg rajha 1938. Beč gubi status glavnog grada, koji tada postaje Berlin. Preliminarna austrijska vlada reinstitucionalizirana je 27. aprila 1945. ponovo sa Bečom kao glavnim gradom. Nakon 1945. Beč i neutralna Austrija postaju matica međunarodne špijunaže između Zapadnog i Istočnog bloka tokom Hladnog rata. Do kraja Hladnog rata grad Beč aktivno radi na obnavljanju veza sa svojim istočnim susjedima.
Geografija i klima
Beč se nalazi na sjeveroistoku Austrije, na najistočnijem kraku Alpa u Bečkoj kotlini. Najranije naselje, u sklopu današnjeg unutrašnjeg grada, nalazilo se južno od meandra Dunava, a grad se danas pruža s obiju strana ove rijeke. Nadmorska visina varira od 151 do 524 m.
Beč je smješten u području gdje se dodiruju okeanska i vlažna kontinentalna klima. Prema Köppenovoj klasifikaciji, ima Cfb (okeansku) klimu. Ljeta su topla s prosječnim temperaturama od 24 do 33 °C; maksimalna prelazi 38, a minimalna je oko 15 °C. Zime su relativno suhe i hladne s prosječnom temperaturom oko tačke smrzavanja. Proljeća i jeseni su blagi. Količina padavina općenito je umjerena, sa godišnjim prosjekom od 620 mm, uz značajne lokalne varijacije; Bečka šuma na zapadu je najvlažniji dio (700 do 800 mm godišnje), a najsuši dio je ravnica na istoku (500 do 550 mm). Snijeg zimi nije neuobičajen, ali je rjeđi u poređenju sa zapadnim i južnim dijelovima Austrije.
Sport
U Beču ima dosta nogometnih klubova. Najpoznatiji su FK Austria (24 puta prvak Austrije i 27 puta pobjednik kupa), Rapid (rekordne 32 titule prvaka) i najstariji austrijski klub, First Vienna FC. Među ostale važnije sportske klubove iz Beča spadaju Raiffeisen Vikings (američki nogomet), koji su 4 puta uzastopno osvojili Eurobowl od 2004. do 2007, a 2013. imali su savršenu sezonu, zatim odbojkaški klub Aon hotVolleys, bejzbolski klub Vienna Wanderers, koji je osvojio prvenstvo Austrije 2012 i 2013, i Vienna Capitals (hokej na ledu). U Beču je osnovana i Evropska rukometna federacija (EHF). Tu su još i 3 ragbijaška kluba: Vienna Celtic, najstariji ragbijaški klub u Austriji, RC Donau i Stade Viennois.
Beč je i domaćin raznih sportskih događaja, uključujući Bečki maraton, koji svake godine privuče preko 10.000 učesnika i obično se održava u maju. 2005. godine Austrija je bila domaćin Svjetskog prvenstva u hokeju na ledu, a finale je igrano u Beču. Stadion "Ernst Happel" četiri je puta bio domaćin finala UEFA-ine Lige prvaka (1964, 1987, 1990. i 1995), a 29. juna 2008. na njemu je odigrano i finale Evropskog prvenstva 2008, u kojem je Španija pobijedila Njemačku 1–0. U Beču se od 1974. održava i muški teniski turnir Vienna Open; mečevi se igraju u Bečkoj gradskoj dvorani.
Svjetska baština
Beč se od ranih keltskih i rimskih naselja razvio u srednjovjekovni i barokni grad, glavni grad Austro-Ugarske. Istorijski centar Beča bogat je arhitektonskim cjelinama, uključujući barokne dvorce i vrtove, kao i ulicu Ringstrasse iz kasnog 19. stoljeća oivičenu reprezentativnim zgradama, spomenicima i parkovima. Unutar granica 371 ha istorijskog centra Beča nalaze se svi atributi koji održavaju njegovu izuzetnu univerzalnu vrijednost.
Kriterij ii. Urbanistički i arhitektonski kvaliteti istorijskog centra Beča svjedoče o kontinuiranoj razmjeni vrijednosti tokom drugog milenijuma.
Kriterij iv. Tri ključna perioda evropskog kulturnog i političkog razvoja – srednji vek, period baroka i Gründerzeit (vrijeme osnivanja) – izuzetno su dobro ilustrovana urbanim i arhitektonskim nasleđem istorijskog centra Beča.
Kriterij vi. Od 16. vijeka Beč je univerzalno priznat kao muzička prijestonica Evrope.
Također pogledajte
Bečka kuhinja
Bečka vijećnica
Spisak glavnih gradova
Albertina
Vanjski linkovi
Zvanična stranica grada Beča
Bečki Univerzitet
Reference
Glavni gradovi evropskih država
Gradovi u Austriji
Savezne pokrajine Austrije
Beč
Naselja na Dunavu
Svjetska baština u Austriji |
1101 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Berlin | Berlin | Berlin je glavni i najveći grad Savezne Republike Njemačke, posebna savezna država i najveći grad Evropske unije.
Berlin je kroz burnu njemačku historiju bio glavni grad različitih njemačkih država, kao što su Grofovija Brandenburg, Kraljevina Pruska, Njemačko carstvo ili Njemačka Demokratska Republika (DDR). Od 3. oktobra 1990. i njemačkog ujedinjenja, Berlin je ponovo njemački glavni grad, a od 1999. grad je i sjedište Parlamenta (Bundestag) i Vlade Njemačke (Bundesregierung).
Grad je važno prometno čvorište u ovom dijelu Evrope, kao i značajan privredni, kulturni i obrazovni centar sa brojnim univerzitetima, visokim školama, naučnim ustanovama, teatarskim kućama, muzejima i kulturnim spomenicima.
Historija
Prvi doseljenici
Oko 720. godine dva slavenska plemena su se naselila na području Berlina. Porodica Havel se naselila uz rijeku Havel sa glavnim naseljem Brenabor, kasnije nazvanim Brandenburg. Bliže rijeci Spree u današnjoj četvrti Köpenick, naselili su se Šprevani.
Oko 750. godine Havelovci su osnovali još jedno mjesto pored rijeke Havel, bliže današnjem Berlinu, pod imenom Spandou (današnji Spandau). Spandau i Köpenick, zaštićeni zidinama oko 825. godine, ostala su glavna naselja na području današnjeg Berlina sve do 11. vijeka.
Berlin je jedan od najmlađih evropskih gradova, osnovan u 12. vijeku. Grad se prvobitno sastojao od dva naselja, Berlina i Cöllna, s obje strane rijeke Spree u današnjem okrugu Mitte. Cölln se prvi put spominje u dokumentima 28. oktobra 1237. godine, a Berlin 1244. godine. Centar grada je izgorio 1830. godine, kada je uništen veliki broj dokumenata iz tog vremena.
Pruska
Uz krunisanje princa Fridrika III. za pruskog kralja pod imenom Fridrih I. Berlin je dobio status glavnog grada Pruske. Značaj Berlina je rastao jačanjem Pruske, koja je postala evropska sila.
Hobrehtov plan iz 1862. godine bio je prvi značajniji plan razvoja grada Berlina, odnosno njegove urbane strukture. Plan se smatra začetnikom modernog Berlina, a u vrijeme nastanka bio je u velikoj mjeri negativno kritikovan od strane brojnih arhitekata, a kasnije i urbanista, jer se ova naučna disciplina u to vrijeme tek razvijala.
Prije njega, svaki gradski kvart je planirao svoj razvoj i taj plan predao caru, a ovaj plan je prvi jedinstveni urbanistički plan u kojem se Berlin vidi kao cjelina.
Geografija
Berlin se nalazi na istoku Savezne Republike Njemačke, 70 km zapadno od granice sa Poljskom, a u potpunosti ga okružuje savezna država Brandenburg i graniči sa Potsdamom, glavnim gradom Brandenburga. Jedna je od najvećih njemačkih metropola. Urbano područje Berlina, koje ima oko 4,5 miliona stanovnika, drugo je najnaseljenije urbano područje u Njemačkoj nakon Ruhra. Regija glavnog grada Berlin-Brandenburg ima oko 6,2 miliona stanovnika i treća je po veličini metropolitanska regija Njemačke nakon regija Rajna-Ruhr i Rajna-Majna.
Berlin se prostire na obalama rijeke Spree, koja se ulijeva u Havel (pritoku Elbe) u zapadnoj četvrti Spandau. Među glavnim topografskim karakteristikama grada su mnoga jezera u zapadnim i jugoistočnim opštinama koje formiraju Spree, Havel i Dahme, od kojih je najveće jezero Müggelsee. Zbog svog položaja u Evropskoj ravnici, Berlin je pod utjecajem umjerene sezonske klime. Otprilike jednu trećinu gradske površine čine šume, parkovi, bašte, rijeke, kanali i jezera.
Organizacija grada
Prema Reformi područja od 10. juna 1998. broj je gradskih općina u Berlinu smanjen sa 23 na 12. Od tada se Berlin upravno dijeli na sljedeće općine:
Charlottenburg-Wilmersdorf
Friedrichshain-Kreuzberg
Lichtenberg
Marzahn-Hellersdorf
Bezirk Mitte
Neukölln
Pankow
Reinickendorf
Spandau
Steglitz-Zehlendorf
Tempelhof-Schöneberg
Treptow-Köpenick
Klima
Grad se nalazi u području umjerene kontinentalne klime. Prosječna godišnja temperatura iznosi 9,2 stepena Celzijusa, a srednja godišnja količina padavina 578 mm.
Najtopliji mjeseci su juni, juli i august, sa prosječnim temepraturama između 16,6 i 18,4 stepeni Celzijusa, a najhladniji mjeseci decembar, januar i februar sa prosječnim temepraturama između 0,5 i 1,8 stepeni Celzijusa.
Stanovništvo
Prema podacima iz 2015. godine, čak 14,1% stanovnika Berlina nije imalo njemačko državljanstvo. Glavna manjina je tursko stanovništvo sa skoro 100.000 stanovnika, dok su određene društvene grupe prostorno raspoređene u pojedinim dijelovima grada. Kreuzberg se ističe kao dio grada s najviše stranaca.
Jezik
U Berlinu se prvobitno govorilo istočno-niskonjemački. Izumro je u gradu kao pisani jezik u 16. vijeku, a kasnije i kao govorni jezik. Sadašnji berlinski njemački dio je grupe Berlin-Brandenburg u okviru srednjogermanskih jezika.
Poznate osobe
Konrad Zuse - njemački inženjer i pionir u oblasti računarstva
Alexander von Humboldt - njemački istraživač
Marlene Dietrich - glumica i pjevačica
Ludwig Tieck - njemački književnik
Karl Bleibtreu - njemački književnik
Vilim II., njemački car
Paul von Heyse - njemački književnik
Alfred Wegener
Jérôme Boateng
Nagrade
Verdienstorden der Bundesrepublik Deutschland
European Film Award
Verdienstorden des Landes Berlin
Leo-Baeck-Preis
Bambi
Prix Europa
Također pogledajte
Berlinska glavna željeznička stanica
Berlinski metro
Reference
Vanjski linkovi
Berlin
Berlin Tourist Information
Glavni gradovi evropskih država
Berlin
Pokrajine u Njemačkoj |
1103 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Vi%C5%A1egrad | Višegrad | Višegrad je naseljeno mjesto i središte istoimene općine u istočnom dijelu Bosne i Hercegovine, na rijeci Drini. Nalazi se u prostranoj kotlini rijeke Drine, na brežuljkastim padinama koje se blago uzdižu u planine visoke preko 1000 metara. Višegradska kotlina je jedna od rijetkih proširenja u toku rijeke Drine koji se sastoji djelimično od visokih klisura i planina.
Na mjestu gdje se planine koje čine uski i duboki kanjon Drine razdvajaju u prostranu kotlinu, stoji kameni 500 godina star most sa 11 lukova širokog raspona, poznatijeg svima kao "na Drini ćuprija".
Most je dug oko 250 metara i širok oko 10 metara osim na sredini gdje je proširen sa dvije terase, sa svake strane po jedna. Taj dio mosta zove se kapija. Iduci iz čaršije, na lijevoj terasi se uzdiže stub na kome je ugrađena ploča sa natpisom stihotvorca Badija iz vremena 1571 kada je izgradnja mosta završena o onome ko je izgradio most i godinu kada je izgrađen. Nasuprot ovom stubu sa desne strane nalazi se terasa koja se zove Sofa. Sofa je uzdignuta sa dvije stepenice i ograđena kamenom ogradom kao i cijela dužina mosta.
Geografija
Geografski položaj
Brdo Bikavac se nalazi poviš desne strane grada, nekih 300 m visine od centra. Na njemu je fudbalski stadion "Drina".
U Garču je 1987. godine izgrađen novi armirano-betonski most na Drini za saobraćaj, kako bi se rasteretila stara ćuprija. Od Nove Mahale, nizvodno desnom obalom Drine vodi put za Župu, široku kotlinu koja je i najplodniji dio Višegrada. Ova kotlina se stepenasto uzdiže do brda - sela Gostilja, Janjac, Dikava i Stolac koja čine granicu između Bosne i Srbije. Ova granica je utvrđena još 1343. godine i ostala nepromijenjena. Župa je bogata raznim vrstama voća, a najviše ima šljiva požegača od kojih se pravila rakija, bestilj i pekmez.
Kultura
Nacionalni spomenici kulture
Na listi nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine za općinu Višegrad nalaze se sljedeći spomenici:
"Nekropola sa stećcima na lokalitetu Grebnice u naselju Drinsko",
"Most Mehmed-paše Sokolovića" (historijski spomenik),
"Prahistorijski tumulus i nekropola sa stećcima na lokalitetu Mramorje u zaseoku Raonići, Kaoštice" (historijsko područje).
Stanovništvo
Nacionalni sastav stanovništva - općina Višegrad
Nacionalni sastav stanovništva - naseljeno mjesto Višegrad
Poznate ličnosti
Ivo Andrić;
Mehmed-paša Sokolović;
Ljiljana Pirolić, književnica;
Saša Stanišić, njemački književnik;
Hamid Beširević, narodni heroj;
Znamenitosti grada
Most Mehmed-paše Sokolovića
Višegradska Banja
Stara džamija Dobrun
Manastir Dobrun
Uskotračna pruga- voz „Ćiro“
Sportski centar
Sportska dvorana
Zgrada „STARE GIMNAZIJE“
Bikavac (brdo)
Andrićgrad
Galerija
Također pogledajte
Zločini nad Bošnjacima Višegrada
Podrinje
Reference
Vanjski linkovi
Zvanični sajt općine Višegrad
Zvanična prezentacija turističke organizacije Višegrad
Visegrad Genocide Memories
Općine Bosne i Hercegovine
Općine Republike Srpske |
1105 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Zlatan%20%C4%8Colakovi%C4%87 | Zlatan Čolaković | Zlatan Čolaković (13. februar 1955 – 20. decembar 2008) bio je filolog i istraživač. Diplomirao je komparativnu književnost i filozofiju (1979), magistrirao (1982) i doktorirao (1984) na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu. Od 1984-1988, kao Fulbrightov stipendist, sarađuje s Albertom Lordom na Harvardu i radi u Slavističkom odjelu biblioteke "Widener" harvardskog koledža. Predavao na Harvardu i univerzitetu Waterloo. U zbirci "The Milman Parry Collection" transkribirao je i uredio tekstove snimaka oko 90.000 stihova bošnjačkih epskih pjesnika. Tokom 1989. sakupljao je sa Marinom Rojc-Čolaković bošnjačku epiku i prvi zabilježio cjelovite bošnjačke epske pjesme na filmu.
Kao urednik književne zaostavštine Envera Čolakovića objelodanio je niz njegovih djela (Izabrane pjesme, roman: Mali svijet, Lokljani, Iz Bosne o Bosni), te pripremio za štampu Čolakovićeve knjige Jedinac, Biblijske priče XX. stoljeća, Knjiga majci.
1989. objavio je knjigu "Tri orla tragičkoga svijeta" o starogrčkoj tragediji, Aristotelu, homerskoj i bošnjačkoj epskoj mitotvorbi. Za folkloristički doprinos dobio je Nagradu države Kanade "The Government of Canada Award". 1991. osnovao je i bio glavni istraživač projekta "Unutar bîti muslimanske epike", koji je pod pokroviteljskom "Matice hrvatske" finansiralo Ministarstvo znanosti Republike Hrvatske.
Glavno djelo iz područja bošnjačke epike napisao je u zajednici sa Marinom Rojc-Čolaković: "Mrtva glava jezik progovara" (Almanah: Podgorica, 2004, 670 stranica). Ova knjiga, napisana na engleskom i bosanskom, sadrži epiku Avda Međedovića i Murata Kurtagića.
Također, Zlatan Čolaković je objavio dvotomno izdanje "Epika Avda Međedovića - Kritičko izdanje" (Almanah: Podgorica, 2007) na engleskom i bosanskom jeziku. Bio je član Hrvatskog društva književnika, PEN-a, te Harvardskog kluba Hrvatske i Kanade.
2010. godine dr. Čolakoviću je posthumno dodjeljena nagrada "Avdo Međedović" u Podgorici za ogromni doprinos bošnjačkoj kulturi na području epike.
Zlatan Čolaković umro je 20. decembra 2008. godine u Bostonu, Massachusetts.
Reference
Vanjski linkovi
https://web.archive.org/web/20130829001559/http://behar.hr/bosnjacka-epika-i-post-tradicionalni-homer/
http://www.ceeol.com/aspx/getdocument.aspx?logid=5&id=2ee9e491-8c77-483e-b837-b7826a124e63
http://www.zlatancolakovic.com/
http://books.google.ba/ California Slavic Studies, Volume 14 (en)
Rođeni 1955.
Umrli 2008.
Biografije, Zagreb
Hrvatski pisci
Bošnjački pisci
Hrvatski filolozi |
1106 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Atletika | Atletika | Atletika je jedna od temeljnih i najraširenijih sportskih grana koja obuhvata: trkačke, bacačke i skakačke discipline.
Zbog svoje sveobuhvatnosti atletika se ponekad naziva kraljicom sportova. Atletskim vježbama stiče se fizička snaga, izdržljivost, brzina i okretnost a učvršćuju se svojstva volje kao sto su hrabrost, odlučnost i upornost. Discipline atletike odlikuju se motoričkim kretanjima koja se uspješno mogu primjenjivati u toku obrazovnog procesa ili kroz druge oblike vježbanja, pomoću kojih se značajno utiče na podizanje opće psihofizičke sposobnosti pojedinaca. Od 1896 godine uključena je u redovni program ljetnih Olimpijskih igara. Od 1983 godine održavaju se svake dvije godine svjetska prvenstva u atletici.
Trkačke discipline:
Kratke pruge
Trke na 60, 100, 200 i 400 metara.
Srednje pruge
Trke između 800 metara i 3000 metara, obično 800, 1500 i 3000 metara i 1 milju. U ovu kategoriju spada i Steeplechase u kojoj takmičari trče 3000 metara sa preprekama.
Duge pruge
Trke preko 5000 metara, obično 5000 i 10000 metara.
Štafete
4 x 100 m, 4 x 400 m, 4 x 200 m i 4 x 800 m
Prepone
Trke na 110 metara (100 metara za žene) sa preponama, 400 metara sa preponama.
Maraton
Uključuje trke koje se održavaju uglavnom van stadiona ali za kraj trke atletičari ulaze na stadion. Ove trke su najčešće na 5 km, 10 km, polumaraton i maraton.
Brzo hodanje
Također se obavlja uglavnom van stadiona sa zadnjim krugom na stadionu. Najčešće su dužine od 10 km, 20 km i 50 km.
Bacačke discipline:
Bacanje koplja
Bacanje diska
Bacanje kugle
Bacanje kladiva
Skakačke discipline:
Skok u vis
Skok s motkom
Skok u dalj
Troskok
Višeboj
Petoboj
Sedmoboj
Desetoboj
Također pogledajte
Svjetski rekordi u atletici
Vanjski linkovi
Svjetska atletska federacija
Atletika |
1107 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Ljetne%20olimpijske%20igre | Ljetne olimpijske igre | Ljetne olimpijske igre (), prvi put održane 1896, su međunarodni više sportski događaj, koji se održava svake četiri godine, u organizaciji Međunarodnog olimpijskog komiteta. Medalje se nagrađuju za svaki događaj, sa zlatnim medaljama za prvo mjesto, srebrenim za drugo i bronzanim za treće. Ova tradicija je započeta 1904. godine. Zimske olimpijske igre su kreirane na bazi uspjeha Letnjih olimpijskih igara.
Ljetne olimpijske igre
Olimpijske igre 1896.
Olimpijske igre 1900.
Olimpijske igre 1904.
Olimpijske igre 1908.
Olimpijske igre 1912.
Olimpijske igre 1916 – nisu održane
Olimpijske igre 1920.
Olimpijske igre 1924.
Olimpijske igre 1928.
Olimpijske igre 1932.
Olimpijske igre 1936.
Olimpijske igre 1940 – nisu održane
Olimpijske igre 1944 – nisu održane
Olimpijske igre 1948.
Olimpijske igre 1952.
Olimpijske igre 1956.
Olimpijske igre 1960.
Olimpijske igre 1964.
Olimpijske igre 1968.
Olimpijske igre 1972.
Olimpijske igre 1976.
Olimpijske igre 1980.
Olimpijske igre 1984.
Olimpijske igre 1988.
Olimpijske igre 1992.
Olimpijske igre 1996.
Olimpijske igre 2000.
Olimpijske igre 2004.
Olimpijske igre 2008.
Olimpijske igre 2012.
Olimpijske igre 2016.
Olimpijske igre 2020.
Sport
Olimpijske igre
Ljetne olimpijske igre |
1108 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Tenis | Tenis | Tenis je sportska igra između dva (singl – pojedinačno) ili četiri igrača (dubl – u parovima). Parovi mogu biti muški, ženski i mješoviti. Izvodi se na obilježenom igralištu s reketima i teniskom lopticom, po utvrđenim pravilima.
Igrači stoje jedan naspram drugog na mrežicom podijeljenom igralištu i pokušavaju, pomoću teniskog reketa, lopticu vratiti u protivničko polje, tako da protivnik više nije u mogućnosti (regularnim putem) vratiti udarac.
Historija tenisa
Grci i Rimljani su imali igre loptom, koje su kasnije prihvatili Francuzi. Jednu igru su nazivali Jeu de Paume (č. „že d pom”), što je preteča današnjeg tenisa.
Neki stručnjaci smatraju da je ova igra ponikla u Egiptu i Perziji, a da se igrala i kod Arapa, prije Karla Velikog. Oko 1300. godine bila je također poznata pod imenom la bud, a u toku 14. vijeka igrala se u cijeloj Francuskoj. Luj X je umro od nazeba, koji je dobio igrajući ovu igru. Za tenis se kaže da je kraljevska igra, jer su francuski i engleski kraljevi pokazivali veliko interesovanje za ovu igru.
U Francuskoj se smatralo da je Henrik II najbolji igrač tenisa, a kasnije je Luj XIV imao stalno osoblje, koje se brinulo o njegovim teniskim igralištima.
Tenis, kao ime igre prvi put se javlja u knjizi objavljenoj 1400. godine. Engleski kralj Henrik VIII sagradio je 1529. godine u Hamptom Courtu svoje tenisko igralište, na kome se i danas igra tenis. Tu prvobitnu verziju tenisa mnogi nazivaju realni tenis. Izraz tenis potječe od francuskog glagola tenir (imperativ, mn.) što znači „držite”, odnosno srednjoengleskog pojma tenes tj. tenetz.
Mnogi teniski historičari smatraju da moderni tenis potječe između 1859. i 1865. godine, kada su Harry Gem i Auguiro Perrera izumili novu igru s reketima, koja je veoma sličila badmintonu. Oni su 1872., s dvojicom kolega, osnovali prvi teniski klub u svijetu, dok se prvi teniski turnir spominje 23. jula 1884. u Shrubland Hallu.
Moderni tenis potječe iz Velike Britanije, još iz kasnog 19. vijeka. Nosio je prvobitni naziv lawn tennis, što bi označavalo „tenis na travnjaku”. Ubrzo je stekao veliku popularnost u Evropi, a kasnije i u cijelom svijetu. Tenis je olimpijski sport i igraju ga i mlađe i starije generacije. Pravila tenisa nisu bitno izmijenjena još od kasnih 1890-ih. Jedine dvije značajne izmjene dogodile su se nakon 1970. godine. Prihvaćeno je novo pravilo (tie breaker) za određivanje pobjednika seta, te nova tehnologija koja omogućava igračima da opozovu sudijsku odluku (challenge) i pregledaju ponovljeni snimak kretanja loptice na terenu, ukoliko smatraju da je udarac bio ispravan. Tenis mnogi prate uživo ili putem televizije i drugih medija. Najviše posjećeni a ujedno i najprestižniji teniski turniri su Grand Slam turniri, koje čine otvorena prvenstva: Australije (Australian Open), Francuske (French Open ili Roland Garros), Velike Britanije (Wimbledon) i Sjedinjenih Američkih Država (US Open).
U SAD-u tenis je došao preko Bermuda 70-ih godina 19. vijeka. U Bosni i Hercegovini tenis se počeo igrati poslije 1885. godine. Komercijalnim pritiskom na tenisere, počela je tzv. Open era u tenisu, koja traje od 1968. godine pa do danas. Open era je naziv za novi period tenisa, u kojem se svi dobri igrači mogu takmičiti na svjetskim turnirima i u kojem se najbolji svjetski igrači profesionalno bave ovim sportom. Teniseri i teniserke, koji se odluče za profesionalnu karijeru, potpisuju ugovore sa sponzorima koji im omogućavaju mnoge benificije.
Oprema
Reket
Reketi su teniski rekviziti napravljeni od tvrdih materijala poput plastike i metala (aluminij, željezo ili razne metalne legure). Nekada su se reketi pravili i od drveta, međutim takvi su podložni brzom lomljenju i zato su izbačeni iz upotrebe. Reket se sastoji od rama reketa, mreže (string), koja je napravljena od specijalnih elastičnih materijala, te od drške. Reketi se najčešće dijele prema tvrdoći, elastičnosti i prema veličini, koja podrazumijeva veličinu mreže mjerenu u inčima ili milimetrima.
Loptica
Loptica za tenis je izrađena od specijalnih materijala. Prečnik loptice je približno 6,7 cm. Oko 85% mase loptice čini hemijski obrađena guma. Površina loptice izrađena je od posebnih vunenih vlakana – tzv. filca. Filc se djelimično isparava, te nastaju dlačice na tkanini, koje smanjuju otpor vjetra, brzinu i odskok loptice. Loptice su obično žute boje.
Način igre
Teren
Teniski tereni su pravougaonog oblika. Dimenzije standardnog teniskog terena su 23,77 m (dužina) i 8,23 m (širina). Tereni se, prema vrsti podloge, dijele na:
terene sa tvrdom podlogom,
travnate terene i
terene sa pješčanom ili zemljanom podlogom.
U igri parova, računa se i dio terena izvan pomoćne linije, tj. cijeli okvir koji je širok 10,97 m. Dodatni prostor na terenu, koji je iste boje kao i okvir ili slične nijanse, služi igračima da stignu brze lopte. Mreža na terenu se nalazi tačno na sredini i dijeli teren na dva jednaka dijela. Postavljena je paralelno sa osnovnim linijama. Visina mreže na sredini je 91,4 cm.
Teniski teren je podijeljen linijama. Pomoćne bočne linije, koje su iscrtane okomito na mrežu, linije su razgraničenja (do širine 8,23 m). U singl igrama one predstavljaju granicu do koje loptica smije da se kreće, tj. prostor u kojem se razmjenjuju udarci. Taj prostor je ograničen i osnovnom linijom, s koje teniseri serviraju loptice. Ukoliko loptica koju vrati igrač izađe izvan naznačenih linija, kaže se out i bodove dobija protivnik ili suprotni par. U dubl igri koristi se cijeli okvir terena (10,97 m), ali se primjenjuje pravilo pri serviranju, kao i u singl igri, tj. da se loptica mora servirati unutar centralne servisne linije ili T-linije, dijagonalno u pravcu JZ–SI (jugozapad-sjeveroistok) ili JI–SZ (jugoistok-sjeverozapad). Loptica je regularna ukoliko udari u polje, koje ograničava T-linija i bočne linije ili ako dodirne samu liniju, a sve izvan smatra se outom.
Tok igre
Igrači započinju takmičenje sa suprotnih strana mreže. Jedan igrač servira lopticu, dok drugi lopticu vraća u protivničku polovinu terena. Pri serviranju, igrač mora servirati lopticu preko mreže, u polje koje je ograničeno bočnom i servisnom linijom (T-linija). Servis se izvodi s osnovne linije, i ukoliko igrač namjerno ili nenamjerno nagazi osnovnu liniju, servis se ponavlja. Servis se ponavlja i ukoliko pri prvom servisu loptica udari u mrežu, a dodatno se ponavlja i ukoliko loptica dodirne vrh mreže. Maksimalno se servis može ponoviti dva puta. Ako ni nakon ponavljanja loptica ne udari u polje, igrač pravi dvostruku servis grešku, te bodove dobija njegov protivnik. Nakon ispravnog servisa, loptica se kreće preko mreže i smije samo jedanput da odskoči, prije nego je protivnički igrač vrati u teren (return). Ukoliko igrač sa suprotne strane mreže ne stigne ili nije u mogućnosti da uzvrati udarac, bodove dobija onaj igrač koji je poslao zadnju ispravnu lopticu. Ako igrač uspije da vrati lopticu ali loptica izađe van terena, on gubi bodove. Izmjena udaraca se često zove reli i nije ograničena vremenski, niti brojem udaraca.
Bodovanje
U teniskom meču bodovanje se vrši poenima, tzv. gemovima (game) i setovima, kao najvećim bodovnim kategorijama. Na ženskim i muškim teniskim turnirima, za pobjedu je potrebno dobiti dva seta. Na velikim turnirima poput Grand Slamova za pobjedu su potrebna tri dobijena seta. Setovi se dijele na gemove, a gemovi na poene.
Poene svaki igrač dobije nakon što servira ili vrati loptu u teren, tako da protivnički igrač nije u stanju da vrati udarac ili je prejakim udarcem pošalje izvan terena. Tada igrač osvaja 15 poena. Rezultat se iskazuje u poenima (0, 15, 30 i 40 redom). Za igrača koji nije osvojio poene, kaže se da u rezulatu ima nula poena (love). Poeni su izjednačeni pri rezultatu 15–15, 30–30 i 40–40. Da bio osvojio jedan gem, igrač mora u rezultatu imati najmanje 40–30 i dobiti još jedan dodatni poen za osvajanje gema. To znači da igrač koji ima rezultat 40–0, 40–15 ili 40–30 još jednom servira lopticu ili je vraća u teren, nakon što njegov suprotni igrač servira, te ako osvojio taj dodatni bod, onda osvaja i jedan gem.
Pri rezultatu 40–40, kada jedan od igrača stigne drugog u poenima (sa 40–30 na 40–40), kaže se da su bodovno izjednačeni (deuce; č. „djus”). Za igrača koji osvoji bod nakon izjednačenja, kaže se da je u prednosti (advantage), a da bi dobio gem treba osvojiti još jedan dodatni bod. Ukoliko ne osvoji dodatni bod, rezultat je opet izjednačen, te se igra nastavlja, sve dok jedan od igrača ne dobije gem. Ako je igrač koji prima lopticu na servis i vraća lopticu nazad u teren osvojio gem na protivnički servis, kaže se da je napravio razliku od jednog gema (breake; č. „brejk”). Igrač, koji ima rezultat 40–0, 40–15 ili 40–30, a prima lopticu na protivnički servis, kaže se da ima tri, dvije odnosno jednu break lopticu.
Za pobjedu u meču igrač treba dobiti dva seta. Da bi igrač osvojio set, mora da ima rezultat takav da je u prednosti od najmanje dva gema u odnosu na protivničkog igrača. Pri rezultatu 6–0, 6–1, 6–2, 6–3, 6–4 ili 7–5 u gemovima, igrač osvaja jedan set. Igrač, koji osvoji set sa rezulatom 7–5 u gemovima, napravio je na kraju seta prednost od jednog gema (breake), tj. oduzeo je protivniku servis-gem. Ukoliko je rezultat 6–5 u gemovima, a protivnički igrač uspije da izjednači na 6–6 u gemovima, igra se tie breaker (dodatna igra), kako bi se utvrdilo ko osvaja set. U tie breakeru igrači osvajaju poene, počevši od 1 do 7, pritom da razlika između igrača bude najmanje dva poena. Ako je rezultat 7–6 ili 7–7 u poenima, igra se nastavlja, sve dok se ne ostvari razlika od dva poena. Onaj igrač koji pobijedi u tie breakeru, osvaja set sa rezultatom 7–6 u gemovima. Tie breaker se ne igra u finalnim setovima na turnirima Grand Slama, Davis Cupa ili Fed Cupa. Na ovim takmičenjima u zadnjem setu igra se na dva gema razlike.
Igrač pobjednik (par) osvaja gem, set i meč (game, set, match), te glavni sudija označava kraj meča.
Pauze u meču
Teniski meč se igra neprekidno, do kraja ili dok jedan od igrača, zbog zdravstvenih problema ili povrede, ne prekine meč. Meč se igra bez većih prekida, sve dok neki viši faktori (nevrijeme i sl.) ne izvrše utjecaj na tok igre. Prekinuti meč se nastavlja čim se uslovi promijene. Pri servisu je dozvoljeno iskoristiti najviše 20 sekundi. U protivnom igrač dobija opomenu od sudije. Pri izmjeni strana (nakon svakog neparnog gema), igračima je dozvoljena pauza od 90 sekundi, a između setova – 120 sekundi. Pauze u teniskim mečevima su kratke, jer je izdržljivost tenisera vrlo važan faktor. Moguće su tokom meča i male pauze, kada se skupljaju loptice ili kada se istrošene loptice mijenjaju (nakon svakih 9 gemova). Također, igrači imaju pravo da zatraže pauzu za medicinsku pomoć (ukoliko dođe do ozbiljnije povrede), savjet trenera ili eventualno da koriste kratke pauze, ukoliko trebaju zamijeniti oštećen reket ili istrošenu lopticu. Na velikim turnirima, osim navedenih pauza, ni jedna druga pauza nije dozvoljena.
Udarci
Glavni udarci koje teniseri najčešće koriste su: servis (service; č. „servis”), forhend (forehand; č. „forhend”) i bekhend (backhand; č. „bekhend”).
Drugi udarci u tenisu su: as (ace; č. „ejs”), bekspin (backspin; č. „bekspin”), krst (cross; č. „kros”), skraćena lopta (drop shot; č. „drop šut”), flet (flat; č. „flet”), lob (lob; č. „lob”), longlajn (longline; č. „longlajn”), pas (passing shot; č. „pasing šut”), poluvolej (half volley; č. „half volej”), povratna (return; č. „riturn”), smeč (smash; č. „smeš”), stopbol (stopball; č. „stopbol”), topspin (topspin; č. „topspin”), volej (volley; č. „volej”) i dr.
Servis
Servis je udarac kojim teniseri započinju poen. Pri servisu igrač stoji pred osnovnom linijom, baca lopticu u vis, te je pri silaznoj putanji udara reketom i šalje u polje (ograničeno T-linijom i bočnom linijom) preko mreže. Loptica je regularna ukoliko uđe u naznačeno polje ili ako dodirne samu bočnu liniju ili T-liniju. U svim ostalim slučajevima, loptica se uzima za nevažeću, te se servis ponavlja. Nakon svakog dobijenog poena, igrač servira lopticu (jednom s desne, jednom s lijeve strane terena), sve dok ne osvoji jedan gem. Igrači serviraju lopticu naizmjenično nakon svakog odigranog gema. Postoji više verzija servisa, ali uobičajeno se razlikuje servis „ispod ruke” i servis „iznad ruke”. Servis „iznad ruke” je dominantan oblik serviranja loptice. Mnogi teniseri pri servisu troše mnogo energije kako bi skratili poene. Pri veoma snažnom i brzom servisu, protivnički igrač ne može vratiti lopticu u teren, te igrač koji servira osvaja brzi poen. Servis winner je poen koji dobija igrač nakon samog servisa, tj. kada lopticu suprotni igrač ne uspije vratiti preko mreže. Ako suprotni igrač nije uspio da stigne uzvratiti udarac na servis protivnika, kaže se da je njegov protivnički igrač dobio „as” (ace; č. „ejs”).
Forhend
Za desnorukog igrača forhend predstavlja udarac desnom rukom, i to zamahom reketa koji ide od desne prema lijevoj strani tijela, tako da je dlan desne ruke okrenut licem prema loptici. Za lijevoruke igrače vrijedi suprotno. Većina tenisera koristi jednoručni forhend. Međutim, neki igrači koriste i dvoručni forhend (rijetko). Forhend je snažan udarac koji se izvodi izvan polja za servis, mada to nije pravilo. Pri dugoj razmjeni udaraca, forhend – zajedno sa bekhendom – predstavlja glavne udarce.
Bekhend
Bekhend za desnoruke tenisere predstavlja udarac zamahom reketa od lijeve prema desnoj strani tijela, tako da je dlan desne ruke okrenut prema tijelu, a ne prema loptici. Bekhend je inače udarac koji se teže izvodi od forhenda. Kao i kod forhenda, i kod bekhenda postoji jednoručna i dvoručna varijanta. Neki teniseri se koriste samo jednoručnim ili samo dvoručnim bekhendom, mada ima i onih koji znaju koristiti i jedan i drugi. Zbog pritiska (naprezanje mišića i lakta) koji uzrokuje zamah reketa pri bekhendu, više igrača se koristi objema rukama, i uglavnom je dvoručni bekhend snažniji i brži udarac. Neki teniseri izbjegavaju bekhend udarce (zbog naprezanja), te forsiraju forhend. Nepravilno i dugotrajno izlaganje lakta pri bekhendu, dovodi kod tenisera do ozbiljne deformacije zgloba ruke ili lakta (tzv. „teniski lakat”), te je potrebno oprezno pristupati ispravnom držanju reketa kako ne bi došlo do neželjenih efekata.
Ostali udarci
Od ostalih udaraca najviše se koriste drop shot, volley, slice, passing shot, lob i smash.
Drop shot (skraćena lopta) predstavlja udarac kojim se lopti skraćuje putanja, tako da ona iz položaja forhenda dobije još više spina i pravi jednu vrstu luka padajući direktno pored mreže. Ovaj udarac često koriste igrači kako bi „prevarili” protivničke igrače koji očekuju forhend ili bekhend, te u tom slučaju nerijetko nisu u stanju da stignu skraćenu lopticu.
Volley (volej) je udarac koji se obično izvodi pored mreže, i to laganim zamahom reketa u smjeru prema dolje. Volley je brz udarac i obično se koristi za skraćivanje loptica.
Slice (udarac s osnovne linije) je udarac koji se izvodi na sličan način kao i volley, s tim što su loptice koje se vrate sliceom obično sporije i imaju više spina. Slice se obično izvodi sa sredine terena ili sa osnovne linije.
Passing shot (pas) je termin za udarac kojim loptica zaobilazi (ili prolazi pored) protivničkog igrača koji stoji na mreži i pokušava (bezuspješno) da skrati lopticu.
Lob (lob) je udarac gdje loptica preskače protivničkog igrača i pada u teren iza njegovih leđa.
Smash (smeč) je jedan od najjačih udaraca kojim se loptica skida u zraku, i udara o protivničku polovicu terena. Inače, smash i većina drugih udaraca (volley, passing shot, slice i dr.) izvode se prije nego loptica odskoči od podloge.
Podloge terena
Podloge terena mogu biti pješčane, tvrde, travnate ili unutrašnji tereni, kao što je i prikazano u tabeli ispod.
Sudije
Na svim takmičarskim turnirima u tenisu, kontrolisanje toka igre i primjena pravila dodijeljena je sudijama. Tu su:
glavni sudija (chair umpire) – ima većinu ovlasti za kontrolisanje toka igre; sjedi na podignutom sjedištu pored mreže i
pomoćnici glavnog sudije – linijske sudije koji prate regularnost kretanja loptice.
Obično na velikim turnirima sude glavni autoritativni arbitar, koji može promijeniti odluku glavnog sudije ukoliko su prekršena teniska pravila, te linijske sudije, koji su pozicionirani izvan obilježenog okvira za igru. Po dva linijska suca stoje s obje strane terena, paralelno s osnovnom linijom nadgledajući bočne linije, dva suca stoje s obje strane naspram servisne linije (T-linije) i u nekim slučajevima postoji sudija pored mreže, koji nadgleda da li je loptica dodirnula mrežu pri serviranju. Na bolje opremljenim teniskim terenima nema sudije pored mreže, jer postoje senzori koji puštaju zvučni signal ukoliko je loptica zaista dodirnula mrežu.
Uvođenjem nove tehnologije Hawk-Eye System koja prati putanju loptice i snima zapis, omogućeno je igračima da opozovu odluku glavnog sudije (challenge) i zatraže ponovljeni snimak kretanja loptice. Svaki igrač ima pravo na 3 challengea tokom jednog seta. Ukoliko je igrač u pravu, tj. ako je glavni sudija donio pogrešnu odluku, ta se odluka ispravlja i ponavlja se sporni poen. Igrač tada ne gubi challenge, ali ukoliko je igrač zatražio challenge, a odluka glavnog sudije je ipak bila ispravna, onda on gubi challenge.
Glavni sudija tokom meča obavještava gledaoce o rezultatu i može zatražiti maksimalnu pažnju i tišinu, kako bi se teniseri mogli skoncetrisati. Također, ukoliko je dnevna svjetlost slabija ili ukoliko se meč igra noću, glavni sudija može zatražiti od publike da ne koriste bliceve na fotoaparatima.
Turniri
Teniski turniri održavaju se godišnje prema pravilima koje definiše najviša svjetska upravna organizacija u tenisu – Međunarodna teniska federacija (ITF). Turnire organizuje ITF, odnosno njene članice: Asocijacija teniskih profesionalaca (ATP) i Ženska teniska asocijacija (WTA), pod pokroviteljstvom brojnih sponzora. Turniri se dijele prema različitim kategorijama, i to uglavnom prema visini novčanih sredstava i prema žrijebu.
2009. godina je važna u tenisu zbog toga što je došlo do nekih strukturnih izmjena u teniskim turnirima i načinu bodovanja. U muškoj kategoriji, ATP je odredio podjelu turnira prema visini bodova koje osvaja pobjednik (ili tim pobjednik) turnira.
Muški teniski turniri (ATP) dijele se na sljedeće kategorije:
Grand Slam 2000
ATP World Tour Masters 1000
ATP World Tour 500
ATP World Tour 250 i
Challenger-i i Features-i (kao najniže kategorije).
Ženski teniski turniri (WTA) se dijele na sljedeće kategorije:
Grand Slam
WTA Premier
WTA International i
Challenger-i i Features-i (kao najniže kategorije).
U timskim takmičenjima (timovi i države) Davis Cup, Fed Cup, ARAG World Team Championship i Hopman Cup nije došlo do izmjena.
Lista najvažnijih ATP i WTA turnira
WTM World Tour Masters;
TP Timsko prvenstvo;
PG Prvenstvo na kraju sezone
* Grand Slam turniri nisu turniri u organizaciji ATP i WTA, ali se bodovi koje teniseri osvoje računaju u takmičenju ATP World Tour i WTA Tour.
Trenutne top-liste
ATP tabela
Trenutni raspored na tabeli 20 najboljih tenisera u pojedinačnoj (singl) i u konkurenciji parova (dubl) pogledajte ovdje.
WTA tabela
Trenutni raspored na tabeli 20 najboljih teniserki u pojedinačnoj (singl) i u konkurenciji parova (dubl) pogledajte ovdje.
Statistika i rekordi
Ažurirano: 11. 9. 2023.
Osvajači Grand Slam turnira
Osvajačice Grand Slam turnira
Zanimljivosti
Galerija slika
Također pogledajte
Stoni tenis
Reference
Vanjski linkovi
ITF – Međunarodna teniska federacija
Tennis – ATP World Tour
Sony Ericsson WTA Tour
Australian Open
Roland Garros (French Open)
Wimbledon
US Open
Sport
Tenis |
1109 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Brazil | Brazil | Brazil je najveća i najmnogoljudnija država u Južnoj Americi i površinom zauzima polovinu ovog kontinenta. Ukupna površina iznosi 8.514.877 km2. Po veličini površine peta je u svijetu, iza Rusije, Kanade, Kine i SAD.
Proteže se na velikom području, obuhvatajući središte kontinenta i istočnu obalu Atlantskog okeana. Graniči sa Urugvajem, Argentinom i Paragvajem na jugu, Bolivijom i Peruom na zapadu, te Kolumbijom, Venecuelom, Gvajanom, Surinamom i Francuskom Gvajanom. Velik dio Brazila pripada slivu rijeke Amazon i prekriven je kišnim šumama. Brazil je federacija koja se sastoji od 26 država i Saveznog okruga glavnog grada Brazilije.
Većina stanovnika ove nacije su koncentrisani duž istočne obale. Iako se njen glavni grad Brazílija nalazi daleko u unutrašnjosti, sve veći broj migranata se također kreće ka unutrašnjosti. Razvijeni gradovi ove nacije, ogromne hidroelektrane i industrijski kompleksi, rudnici i plodno obradivo zemljište čine je jednom od glavnih svjetskih ekonomija.
Međutim, Brazil se također bori sa izuzetno velikim socijalnim nejednakostima, zagađenjem prirodne okoline, povremenim finansijskim krizama, a ponekad i zastojem političkog sistema.
Brazil je jedinstven u južnoameričkom kontinentu, jer se nakon nezavisnosti od Portugala nije podijelio u odvojene zemlje kao britanske i španske kolonije u regiji. Umjesto toga, zadržao je svoj identitet kroz vijekove i razne oblike vlasti.
Zbog te hegemonije, portugalski jezik je glavni govorni jezik osim među brazilskim Indijancima, posebno onima u udaljenijim prostranstvima amazonskog sliva.
Na prijelazu u 21. vijek Brazilci su obilježili 500. godišnjicu od dolaska Portugalaca sa mješavinom javne proslave i neodobravanja.
Historija
Brazil prije dolaska Evropljana
Stotine izvornih plemena naseljavala su Brazil u vrijeme dolaska Evropljana, od kojih su neka živjela unazad najmanje 10 000 godina u brdsko-planinskim područjima Minasa Geraisa. Bili su podijeljeni u četiri jezičke grupe: Tupi-Guarani, Ge, Karib, i Aravak. Tupi-Guarani su uglavnom naseljavali područja duž atlantske obale, Ge narodi su živjeli na otvorenom središnjem platou. Karibs i Aravaks koji su bili napredniji u tehnologiji, a posebno u pravljenju keramike i živjeli su u slivu rijeke Amazon. Najagresivniji su bili Karibs narodi koji su bili ratoborni, a ponekad su praktikovali kanibalizam kao i Tupi narodi koji su živjeli na morskoj obali.
Većina brazilskih domorodačkih naroda obitavala je u privremenim naseljima.
Nizine Južne Amerike imale su životinje koje se nisu mogle pripitomljavati kao lame i zamorci sa Anda, a samim tim i brazilska plemena su bila u neprestanom pokretu u potrazi za divljači. Sistem rijeke Amazon redovno je plavio okolna područja, čineći život na njegovim rubovima nesigurnim. Njegova zemljišta su bila slaba, obeshrabrujući sadnju poljoprivrednih biljaka. Nije bilo pisanih jezika, tako da zabilježena historija indijanskih naroda datira samo od dolaska Evropljana, (neobučenih posmatrača u najboljem slučaju) koji su zapisali ono što su mogli razumjeti iz priča domaćih pripovjedača.
Portugalski moreplovci koji su stigli u Novi svijet 22. aprila 1500. godine bili su dugo vremena iskusni u poslovima pomorstva i putovanjima otkrivajući nove zemlje. Kao rezultat toga , nisu bili opsjednuti snovima o zlatu i sjajnim narodima koji su motivisali manje iskusne istraživače, uključujući i Špance.
Kolonizacija
Portugalski kralj je poslao impozantnu armadu u Indiju pod vođstvom Pedra Álvaresa Cabrala, čiji je pravac jedrenja sačinio sam Vasco da Gama.
Da bi izbjegao mirni Gvinejski zaliv, Cabral je odjedrio tako daleko na zapad da je 22. aprila 1500. godine ugledao kopno Južne Amerike. Portugal je novi posjed u početku zvao "Vera Cruz" ("Istinski krst"). Međutim, ubrzo je preimenovan u Brazil zbog obilne količine brazila, drva (Pau-Brasil) pronađenih na toj teritoriji, a za koje je utvrđeno da daju vrijednu crvenu boju.
Portugalci nisu uspjeli otkriti plemenite metale u Brazilu i zato su usredsredili svoju pažnju na unosnu trgovinu sa Azijom. Brazil je postao neka vrsta ničije zemlje nad kojom je portugalska kruna imala samo površnu kontrolu. Evropski rivali brzo iskorištavaju to zanemarivanje. Posebno su Francuzi ulazili na ovaj portugalski posjed u Južnoj Americi i sami isporučivali brazil drva u Evropu. Portugalska apatija se završava za vrijeme vladavine Joao III, koji je postepeno pomakao pažnju u kolonijalnim poslovima iz Azije u Ameriku.
Portugalska kruna je 1533. godine napravila prvi sistematski napor da se uspostavi vlast u Brazilu. Podijelila je koloniju u 15 nasljednih kapetanija ili feuda, a svaka je se protezala oko 260 km. duž obale i na neodređenoj udaljenosti ka unutrašnjosti.
Samo dvije kapetanije su na kraju bile uspješne: São Vicente (u sadašnjoj državi São Paulo) i Pernambuco. Kapetanija Pernambuco je bila pretvorena u veliko područje za proizvodnju šećera, nudeći prvi primjer profitabilnog poljoprivrednog izvoza iz Novog svijeta u Evropu.
Kralj Joao III je odlučio da ojača svoju vlast u Brazilu objedinjavanjem neefikasnih kapetanija (portugalski donatários) pod centralnu administraciju.
Za generalnog guvernera imenovan je Tomé de Sousa, portugalski plemić sa velikim iskustvom iz Afrike i Indije. Sousa je došao u Brazil 1549. godine i osnovao grad Salvador (današnji Bahia), glavni grad iz kojeg će se Brazilom upravljati u narednih 214 godina.
Sousa također postavlja lokalne zvaničnike u kapetanijama i utvrđuje strateške tačke duž obale.
U gradovima je osnovao opštinske organizacije slične onima u Portugalu. Brazil je tada počeo da privlači doseljenike u sve većem broju. Do 1600. godine Bahia i Pernambuco su imali svaki po oko 2,000 evropljana i više nego dvostruki broj afričkih robova i domaćih indijanaca.
Brazil jedva da je i doveden pod kraljevsku Portugalsku vlast prije nego što je Francuska napravila odlučan napor da se uspostavi stalna kolonija na tom području.
Godine 1555. francuski vojnici zauzimaju prekrasnu luku Rio de Janeiro, koja neobjašnjivo nije bila okupirana od strane Portugalaca. Velike portugalske snage pod Memom de Sá, guvernerom-generalom blokirali su ulaz u luku i na kraju prisilili francuski garnizon na predaju. Osnovali su grad Rio de Janeiro 1567. godine za odbranu od budućih napada.
Portugal je bio ujedinjen sa Španijom od 1580-1640 godine, a Brazil je samim tim bio izložen napadima od strane neprijatelja Španije uključujući i novu nezavisnu Holandiju. Holanđani su zauzeli i kratko držali Salvador od 1624-1625 godine. 1630. godine Holandska zapadnoindijska kompanija je poslala flotu koja zauzima Pernambuco i koji ostaje pod holandskom kontrolom četvrt vijeka.
Kompanija je za guvernera svog novog posjeda izabrala princa Johana Mauritsa od Nassau-Siegena, jednog od možda najsposobnijih administratora u Holandiji. Holanđani su također pozvali istaknute umjetnike i naučnike da upoznaju Evropu sa resursima i ljepotama Brazila. Međutim, samo zaradom privučeni direktori društva odbili su da podrže prosvijećenu socijalnu politiku Johana Mauritsa, tako da on daje ostavku 1644.
João Fernandes Vieira, bogati vlasnik plantaže je potom pokrenuo pobunu kojom je postepeno uklonio nekompetentnog nasljednika Johana Mauritsa. Brazilci, koji su sami bez portugalske pomoći porazili i protjerali Holanđane 1654. godine, ostvarili su dostignuće koje je pomoglo u rađanju brazilskih nacionalističkih osjećaja.
Tokom 18. vijeka privatni istraživači pronašli su zlato i dijamante u državi Minas Gerais. Zlato i dijamanti iz ovih rudnika se uglavnom koristilo za finansiranje dugova portugalskog kraljevskog dvora. Eksploatatorskim načinom istraživanja ovih rudnika kao i prekomjernim porezima opterećivana je kolonijalna vlast u Brazilu. Neki od popularnih pokreta za nezavisnost su protestvovali zbog nasilnog poreza od strane kolonijalne vlasti, ali su često bivali odbačeni nasiljem od strane Portugala. Proizvodnja zlata je opala krajem 18. vijeka, počevši period relativne stagnacije u brazilskom zaleđu. Domorodačka indijanska i afrička robovska radna snaga su se u velikoj mjeri koristile u Brazilu za razvoj kolonijalne ekonomije.
Pored proizvodnje šečera, zlata i dijamanata Brazil je u to vrijeme proizvodio znatne količine duhana i pamuka. Uzgoj stoke je također imao veliku važnost u ekonomiji kolonije. Portugalska kolonijalna politika se zasnivala na iskorištavanju Brazila, a ne na njegovom razvijanju. Zato je Portugal uveo trgovinski monopol zabranjivajući izgradnju industrije koja bi bila takmac onoj u Portugalu.
Prvi glavni grad portugalske kolonije Brazil bio je grad Salvador u današnjoj saveznoj državi Bahía, osnovan 1549. Salvador je ostao glavni grad do 1763., kad je Rio de Janeiro postao novi glavni grad. Portugal je povukao ovaj potez zbog svoje zabrinutosti radi spora sa Španijom oko granice koja razdvaja južnu granicu Brazila od španskih kolonija duž rijeke Rio de la Plata. Sa završetkom 18. vijeka Brazil je skoro dostigao svoju današnju veličinu.
Imperija
Godine 1808. desio se najdramatičniji događaj u Brazilu od dolaska Cabrala. Vojska Napoleona Bonaparte ušla je u Portugal prisiljavajući cijeli kraljevski dvor da brzo pobjegne preko Atlantika u Brazil. Portugalsko prisustvo u Brazilu je sada imalo sasvim drugačiju ulogu što će imati dalekosežne posljedice za Brazil i brazilstvo. Prebacivanje portugalskog kraljevskog dvora preko Atlantika nije bila nova ideja. Brazil je obezbjeđivao bolji strateški položaj za upravljanje carstvom koje se prostiralo širom svijeta, nego što bi to bio slučaj sa upravljanjem iz zapadnog ruba Evrope. Ipak, bilo je potrebno da Napoleonova vojska umaršira u Lisabon da bi ubrzala ovaj potez.
Britanci su pružili opkoljenoj naciji pomoć u vidu pomorske pratnje za 36 portugalskih brodova kojom je plovila kraljevska porodica s pratnjom od 15 000 ljudi.
U zamjenu za podršku britanaca kralj Joao im je odobrio ekonomske povlastice u Brazilu.
Za manje od sedmicu dana po dolasku u Brazil kralj Dom Joao je potpisao odluku o otvaranju brazilskih luka za trgovinu sa inostranstvom što će otvoriti novu eru u brazilskoj historiji.
Nigdje ova promjena nije bila toliko vidljiva kao u Rio de Janeiro-u gdje se kraljevska porodica naselila.
Dom Joao je odmah započeo mijenjati ovaj tropski zabačeni grad u evropsku metropolu dostojnu kraljevskog dvora.
On je uspostavio nacionalnu biblioteku, akademiju likovnih umjetnosti, kraljevsku školu medicine, štampariju, nacionalnu banku, kovačnicu za kovanje novca i botaničke vrtove. Nadgledao je izgradnju ogromnog akvadukta kojim su doticale velike količine svježe vode u grad. Prisustvo kraljevske porodice dao je veliki psihološki poticaj Brazilcima. To je prvi (i jedini) put da je bilo koji evropski vladar "utabao tlo" svojih američkih posjeda.
Godine 1816. krunisao se kao Joao VI kralj Brazila i Portugalije dovodeći Brazil politički u istu ravan sa Portugalom.
Kralj je također uspostavio više centralizovanu vlast sa birokratijom u Rio de Janerio-u koja je uglavnom bila sastavljena od Portugalaca.
Osim toga, kraljevski dvor donio je strast za sve što je francusko, a to će se uskoro proširiti na gornju i intelektualnu klasu u Brazilu. Ova zaljubljenost u francusku kulturu će razviti čvrste korijene i imaće značajan uticaj na razvoj brazilske kulture.
Nakon što su portugalska i britanska vojska pod komandom vojvode od Wellingtona istjerali Francuze iz Portugala, vlast u zemlji je preuzelo kraljevsko upravno vijeće.
Kralj se vraća u Lisabon, a 1821. godine za upravitelja Brazila ostavlja Princa Pedra. U Portugalu kralj Joao VI morao se suočiti sa revolucionarnim pokretom koji je osnovao zakonodavnu skupštinu (Côrtez) u nastojanju da ograniči moć monarhije. Portugalci su pokušali da vrate Brazil u njegov prethodni položaj podaničke kolonije. Pismom iz 1822. godine naredili su Princu Pedru da se vrati u Portugal, što je on odbio uz opšte odobravanje brazilske elite.
Duh nezavisnosti je zahvatio brazilsku elitu, a tokom skupa u oktobru 1822. godine Princ Pedro je proglašen imperatorom Brazila.
Iste godine 1. decembra krunisan je za ustavnog monarha nove nacije. Za godinu dana portugalska vojska se povlači iz Brazila.
Novi monarh iako je rođen u Portugalu bio je u svakom pogledu mnogo više Brazilac nego Portugalac. Godine 1824. podržao je ustav koji mu kao imperatoru daje velika zakonska prava. Ovo će dovesti do mnogobrojnih borbi sa zakonodavnom skupštinom sastavljenom od zemljoposjednika i predstavnika urbanih ekonomskih interesa.
Njegova tvrdoglavost i stalno oslanjanje na portugalske savjetnike samo će povećavati broj njegovih političkih protivnika.
Njegova vlada je smatrana ekonomski i administrativno neefikasnom, a politički pritisci su ga na kraju prisilili da odstupi sa vlasti 1831. godine. Vratio se u Portugal, ostavljajući iza svog petogodišnjeg sina Pedra II. Dok Pedro II nije dostigao zrelost, Brazilom su upravljali zamjenici (regenti). Ovaj period je bio nemiran i obilježen brojnim lokalnim pobunama uključujući i "Male pobunu", najveću urbanu pobunu robova u Americi, koja se desila u Bahia 1835. godine.
Godine 1840. Pedro II je krunisan za cara. Njegova vladavina je istaknuta po značajnom porastu izvoza kahve i kraj trgovine robljem iz Afrike 1850. godine, iako će ropstvo u Brazilu biti ukinuto tek 1888. godine. Kad je konačno ukinuto ropstvo, desio se veliki priliv imigranata iz Evrope. Do 1870. godine uticaj cara na domaću politiku je počeo da opada zbog kriza sa Rimokatoličkom crkvom, vojskom, i robovlasnicima. Republikanski pokret je polahko stekao snagu. Na kraju je carstvo palo zbog toga što ga dominantne klase više nisu trebale da bi zaštitili svoje interese. Imperijalna centralizacija je bila u suprotnosti s njihovom željom za lokalnom autonomijom. I zbog toga je do 1889. godine Pedro II odstupio sa vlasti, a usvojen je republikanski sistem.
Republika
Pedro II je bio svrgnut 15. novembra 1889. godine od republičkog vojnog udara na čelu sa generalom Deodorom da Fonsecom, koji je postao prvi predsjednik zemlje kroz vojno uzdizanje. Ime zemlje postalo je Republika sjedinjenih brazilskih država (promijenjeno 1967. godine u Federativna republika Brazil). Od 1889-1930, dominantne države Sao Paulo i Minas Gerais smenjivale su se u kontroli predsjedništva.
Vojna hunta je preuzela kontrolu 1930. godine. Getúlio Vargas je preuzeo dužnost ubrzo nakon toga će ostati kao diktatorski vladar (sa kratkim demokratskim periodom između) do 1945. godine. On je ponovno izabran 1951. godine i ostaje na dužnosti do njegovog samoubistva 1954. godine. Naredne vlade su nastavile industrijski i poljoprivredni rast i razvoj ogromne unutrašnjosti Brazila.
Vojska je preuzela vlast u Brazilu u puču 1964. godine i ostaje na vlasti do marta 1985. godine kada padaju u nemilost zbog političkih borbi između režima i brazilske elite. Baš kao što je brazilske promjene režima 1889, 1930, i 1945. godine pokrenule konkurentske političke snage i izazvale podjele unutar vojske, isto tako to je učinilo promjenu režima 1964. godine. Tancredo Neves je izabran za predsjednika na indirektnim izborima 1985. godine, što je Brazilu vratilo civilnu vlast. Umro je prije preuzimanja dužnosti, a potpredsjednik, José Sarney, je položio zakletvu kao predsjednik umjesto njega.
Demokratija je ponovno uspostavljena 1988. godine, kada je donesen današnji savezni ustav. Fernando de Mello Collor je bio prvi predsjednik koji se istinski birao glasanjem nakon vojnog režima. Collor je preuzeo dužnost marta 1990. godine. U septembru 1992. godine, Nacionalnog kongres je glasao za opoziv Collora nakon niza skandala otkrivenih od strane medija. Potpredsednik, Itamar Franco, preuzima predsjedavanje. Uz pomoć ministra finansija, Fernanda Henriquea Cardosa, administracija Itamara Franca provodi tzv. Plano Real ekonomski paket, koji je uključivao novu brazilsku valut real privremeno vezanu za američki dolar. Na izborima održanim 3. oktobra 1994. godine Cardoso se kandidovao za predsjednika i pobijedio, a ponovo je izabran 1998. godine.
Nakon njega 27. oktobra 2002. godine za predsjednika je izabran Luiz Inácio Lula da Silva, a ponovo je izabran 29. oktobra 2006. godine.
Geografija
Brazil je 5. po veličini država na svijetu. Nalazi se u Južnoj Americi, i ujedno je najveća država na tom kontinentu. Nju većinom prekriva tropska šuma, a na istočnoj strani izlazi na Atlantski okean. Kroz Brazil protiče jedna od najvećih rijeka na svijetu Amazon. Amazon ima najveću količinu vode od svih rijeka na svijetu. Glavne rijeke koje protiču kroz Brazil su: Amazon, San Francisko, Tokantins...
Brazilski krajolik je ogroman i složen, prošaran rijekama, močvarama, planinama, i visoravnima zajedno sa drugim glavnim karakteristikama prelazeći granice drugih država i regija.
Reljef
Brazil je pretežno tropska zemlja poznata po svojim velikim amazonskim nizinama. Međutim, visočja pokrivaju većinu nacionalne teritorije. Fizičke karakteristike Brazila mogu se svrstati u pet glavnih fiziografskih podjela: Gvajansko gorje na sjeveru, Amazonske nizine, Pantanal u središnjem i zapadnom Brazilu, brazilska visočja (uključujući i velike obalske planinske vijence) i obalske nizine.
Klima
Brazil ima vlažnu tropsku i suptropsku klimu, osim u suhljim područjima na sjeveroistoku, koji se ponekad nazivaju sušni četverougao ili sušni poligon. Proteže se od sjevernog dijela države Bahia do obale između Natala i São Luísa. To područje prima oko 375–750 mm padavina godišnje. Najveći dio Brazila prima 1,000-1,800 mm godišnje, ali padavine su često mnogo obilnije u dijelovima amazonskog sliva i primorskom obodu Sierra do Mara.
U središnjim dijelovima brazilsko gorje dobija najveći dio svojih padavina tokom ljetnih mjeseci (novembar-april), često u obliku bujnih kiša. Oluje i poplave mogu udariti na sjeveroistoku zemlje u to vrijeme, u zavisnosti od pravca kretanja vremenskih činilaca.
Ovo područje može također doživjeti i duže periode suše.
Ovi promjenljivi vremenski uslovi otežavaju život u kontinentalnim područjima sjeveroistoka (portugalski, Sertão), te su glavni razlog za iseljavanje izvan ovog područja.
Ljetne temperature su uglavnom stalne za ovo doba godine. U januaru temperatura u najvećem dijelu nizina je u prosjeku oko 26 °C, dok je na planinama nekoliko stepeni hladnije zavisno od nadmorske visine.
Prirodna okolina
Veliki prostor Brazila se sastoji od različitih ekosistema, koji zajedno održavaju neke od najvećih svjetskih bioraznolikosti. Zbog intenzivnog ekonomskog i demografskog rasta, sposobnost Brazila da zaštiti prirodna životna staništa je sve više pod prijetnjom.
Opsežna sječa šuma, posebno oko sliva rijeke Amazon, uništavanje područja veličine jedne male zemlje svake godine, i potencijalno brojnih vrsta biljaka i životinja. Između 2002. i 2006. godine površina amazonskih prašuma koja je potpuno desetkovana, u svrhu podizanja stoke i iskorištavanja drvne građe jednaka je po veličini sa američkom saveznom državom Južna Karolina. Do 2020. godine procjenjuje se da bi najmanje jedna polovina biljnih i životinjskih vrsta u Brazilu mogla izumrijeti.
U brazilskom Pantanal području mnogi smatraju da je to najveći slatkovodni sistem i najveći sistem močvara na svijetu. To je jedan od nanetaknutijih i biološki najbogatije okruženje na planeti. Ovo područje također pruža mnoge ekonomske koristi, nudeći ogroman prostor za prečišćavanje vode i pražnjenja podzemnih voda i punjenje, stabilizaciju klime, vodovoda, smanjenje poplava i obiman transportni sistem, među brojnim drugim važnim funkcijama.
Smatra se da Brazil ima najveći broj kopnenih kičmenjaka i beskičmenjaka u odnosu na druge zemlje svijeta. Također, Brazil ima najveću raznolikost primata, najveći broj sisara, drugi po broju vodozemaca i leptira, treći po broju ptica, i peti po broju reptila. Postoji veliki broj ugroženih vrsta, mnogi od njih žive u ugroženim staništima kao što je atlantska šuma.
Vlada
Politički sistem
Zakonodavna vlast
Zakonodavnu vlast vrši dvodomni nacionalni kongres (Congresso Nacional), koji se sastoji od Zastupničkog doma (Câmara dos Deputados) i Saveznog senata (Senado Federal). Kongres se sastaje svake godine u dvije sesije od četiri i pol mjeseca. Ustav daje Kongresu moć da odlučuje o pitanjima koja se odnose na saveznu vladu, posebno onih koji se odnose na fiskalnu politiku i administraciju sindikata. Kongres također potpisuje međunarodne ugovore po dogovoru od strane izvršne vlasti, ovlašćuje predsjednika da proglasi rat i odlučuje da li ili ne savezna vlada može intervenisati u poslovima države. Ako je predsjednik stavio veto na kongresnu odluku ili bilo koju od njegovih odredbi, Kongres ima 30 dana da nadvlada veto apsolutnom većinom glasova.
Savezni Senat sa 81 sjedišta se sastoji od tri predstavnika iz svake države i saveznog okruga, koji služe osmogodišnje mandate. Senatorski izbori se održavaju svake četiri godine, a senatori se neposredno biraju od strane svakog stanovnika ove države.
Izvršna vlast
Izvršnu vlast vrši predsjednik, koji je šef države i vlade. Neposredno je izabran na četvorogodišnji mandat (i ima pravo na jedan reizbor), a imenuje kabinet raznih ministara državnih i nekoliko drugih šefova na nivou ministarskih odjela. Izvršna vlast ima široka ovlaštenja, posebno u ekonomskoj i vanjskoj politici, finansijama i unutrašnjoj sigurnosti. Predsjednik može podnijeti zakonske prijedloge Kongresu i tražiti zakonodavno odobrenja u roku od 30 dana. Ako Kongres ne postupi u ovom periodu, zakonski prijedlozi se smatraju odobrenim. Predsjednik može djelimično ili potpuno staviti veto na bilo koji zakonski prijedlog koji podnosi Kongres uz izdavanje privremenih mjera koje ostaju na snazi do 30 dana.
On je također vrhovni komandant oružanih snaga.
Sudstvo
Brazilski pravosudni sistem je podijeljen u dvije grane: obični sudovi, sastavljeni od državnih i saveznih sudova, i posebnih sudova, sastavljenih od radničkih, izbornih i vojnih sudova.
Vrhovni Savezni sud (Supremo Tribunal Federal) je najviši sud u Brazilu. On se sastoji od 11 članova koje imenuje predsjednik uz odobrenje Saveznog senata. Sud daje konačne odluke o ustavnim pitanjima i razmatra predmete koji se odnose na predsjednika, potpredsjednika, Kongres, sudstvo, glavnog tužioca, ministre, diplomate, strane zemlje, kao i političke ili administrativne podjele Unije.
Viši sud pravde (Superior Tribunal de Justiça) sastoji se od 33 sudija koje imenuje predsjednik uz odobrenje Senata. To je najviši sud u zemlji koji razmatra nekonstitucionalna pitanja i razmatraju slučajeve u koje su uključeni guverneri država i saveznog okruga.
Obična sudska grana također uključuje žalbe saveznim sudovima poznatim kao Regionalni savezni sudovi. Svaka država ima državne i savezne sudovima sa kojima ostvaruje prvostepenu nadležnost.
Političke podjele
Brazil je savezna država koja se sastoji od 27 federalnih jedinica prvog nivoa: 26 saveznih država i federalnog (ili saveznog) distrikta, u kojem se nalazi glavni grad Brasília.
Vanjska politika
Brazil je politički i ekonomski najistaknutija zemlja u u Latinskoj Americi. Međutim, socijalni i ekonomski problemi sprečavaju je da postane efikasna zemlja sa globalnom moći. Između II svjetskog rata do 1990. godine, demokratske i vojne vlade pokušavale su da prošire uticaj Brazila u svijetu vođenjem državne industrijske politike i nezavisne spoljne politike. Još donedavno, ova zemlja je imala za cilj jačanje veza s drugim zemljama Južne Amerike i uključivanje u multilateralnoj diplomatiji preko UN-a i Organizacije američkih država.
Trenutna vanjska politika u Brazilu temelji se na poziciji ove zemlje kao regionalne sile u Latinskoj Americi, vodeća među zemljama u razvoju, i svjetska sila u nastajanju. Brazilska vanjska politika se uglavnom ogleda kroz multilateralizam, mirno rješavanje sporova, i nemiješanje u poslove drugih zemalja. Brazilski ustav također navodi da će ova zemlja težiti ka ekonomskoj, političkoj, socijalnoj i kulturnoj integraciji naroda Latinske Amerike.
Oružane snage
Brazil ima najveću vojsku, avijaciju i mornaricu u Južnoj Americi koja ima više od 300.000 vojnika, što je otprilike jedna trećina od ukupnog broja vojnog osoblja u regiji.
Mnogo njenog naoružanja je napravljeno u Brazilu, uključujući dizel podmornice, borbeni avioni, zračne transportne snage i vatreno oružje. U drugom dijelu 20. vijeka, Brazil je postao vodeći izvoznik oružja. Međutim, njegova prodaja je opala u kasnim 1980-im kada je prestao rat između Irana i Iraka i kad je počeo kolaps sovjetskog bloka. Do sredine 1990-ih Brazil je postao uvoznik oružja.
Iako je brazilski predsjednik vrhovni komandant, nacija nema dugogodišnju tradiciju civilne kontrole nad vojskom. Mnogi visoki oficiri čije karijere su ukorijenjene u periodu od vojne vladavine 1964-1985 i dalje smatraju vojnu instituciju kao glavnog političkog faktora ove nacije i najviše posvećenog čuvara nacionalnih interesa. Međutim, mlađi oficiri su izgleda više spremni da prihvate ustavna ograničenja. Od 1985. godine Brazil je demokratski izabrana vlada koja predsjedava u relativno stabilnim i mirnim uslovima i postepeno ograničava politički uticaj vojske. Dugotrajna zabrinutost nad odbranom južne granice Brazila je u velikoj mjeri u opadanju zato što su Brazil i Argentina ojačali svoje ekonomske veze.
Historijski, nacionalna strategija odbrane Brazila je bila usredsređena uglavnom ka kompaktnoj južnoj granici sa Argentinom i Urugvajem. Međutim, 1990. godine moguća argentinska vojna prijetnja je nestala nakon što su Brazil i Argentina razvili jače ekonomske veze. Vojska je dijelom preusmjerila svoje napore na neizgrađene sjeverne i zapadne granice, kojima su prijetili gerilci iz Kolumbije i međunarodni trgovci drogom (posebno oni koji su krijumčarili kokaina iz Bolivije i Perua u Kolumbiju). Od 1994. godine Brazil je uložio značajna sredstva u praćenju i kontroli zračnog saobraćaja i drugih kretanja u amazonskom području. Posebno je pažnja posvećena širokom pojasu duž sjeverne granice gdje se nalaze koordinirajući sistem satelita, kopneni i vazdušni radari, vremenski senzori i drugi uređaji koji imaju civilne i vojne vrijednosti. Povećan je broj uzletišta, garnizona, riječnih patrola, a manje vojne ispostave su također uspostavljene ili ojačane. Međutim, s obzirom na ogromna prostranstva u ovom području vojno prisustvo ostaje uglavnom simbolično.
Većina službenika za provođenje zakona u Brazilu su pripadnici Vojne policije, čije su jedinice pod komandom na državnom nivou. Vojnom policijom se upravlja nezavisno od oružanih snaga počevši od 1988. godine. Brazilska civilna policija je zadužena za kriminalni istraživački rad, dok tek nekoliko hiljada pripadnika Federalne policijske uprave pokušava da patrolira ogromna mora ove nacije, zračne i kopnene granice. To je zadatak za koji su se dugo oslanjali na vojnu pomoć. Nasilje i korupcija među policijskim snagama je uzrok ozbiljne zabrinutosti u Brazilu, pogoršanom niskim platama i niskom školskom spremom.
Svake godine policija u Sao Paulo-u i Rio de Janeiro-u je umiješana u stotine vansudskih ubijanja kao i trgovinom droge, otmicama, krađama, i drugim zločinima.
Pokušaji promjena su otežani zbog pukog broja takvih incidenata i čestim sukobima između policijskih agencija.
Privreda
Brazil je država sa najrazvijenijom ekonomijom u latinskoj Americi, sedma po veličini u svijetu po berzovnoj razmjeni i sedma po paritetu kupovne moći, u skladu sa podacima Međunarodnog monetarnog fonda i Svjetske banke. Brazil ima miješanu ekonomiju sa velikim prirodnim bogastvima.
U Brazilu se nalazi prašuma Amazon. Razvijena je posebno industrija i privreda.
Trenutni BDP po stanovniku iznosi 10.200 US$, stavljajući Brazil na 64. mjesto u svijetu.
Glavni izvozni proizvodi uključuju avione, električnu opremu, automobile, etanol, tekstilnu robu, obuću, željeznu rudu, čelik, kafu, narandžin sok, soju, i na kukuruzu uzgajanu govedinu.
Brazil je deseti najveći potrošač energije u svijetu, važan proizvođač nafte i gasa, i drugi u svijetu proizvođač goriva iz etanola.
Veliki udio imaju firme iz SAD, Švicarske, Japana, Francuske. U posljednje vrijeme zabilježen je veliki industrijski napredak. Svake godine se posijeku velike površine šume. Te se nove površine upotrebljavaju u poljoprivredi. Najveći dio plantaža je u vlasništvu velikih feudalaca. Veliki uticaj imaju i strane kompanije.
Brazil i dalje nastavlja sa industrijskim i poljoprivrednim rastom kao i razvojem unutrašnjosti svoje teritorije. Koristeći ogromna prirodna bogatstva i veliku radnu snagu, ova zemlja danas ima najveću ekonomsku moć u Južnoj Americi i regionalni je lider, jedna je od prvih zemalja u ovom području koja je započela ekonomski oporavak.
Visoka nejednakost u prihodima i kriminal i dalje predstavljaju goruće probleme, kao i usporeni ekonomski rast u proteklih nekoliko godina.
Stanovništvo
Strukturu stanovništva u Brazilu čini mješavina bijelih doseljenika (uglavnom Portugalaca i Španaca koji su izvršili kolonizaciju "nove zemlje"), crnih potomaka bivših robova koje su bijeli doseljenici dovodili kako bi ih koristili za rad na plantažama, te indijanskih plemena koje su naseljavale Brazil prije dolaska bijelih doseljenika.
Jezik
Portugalski je službeni jezik, a jezik kojim Brazilci govore je dijalekt/vernakular kojeg lingvisti nazivaju brazilski portugalski. Razlike između razgovornog brazilskog portugalskog jezika i razgovornog evropskog portugalskog jezika slične su razlikama između razgovornog švicarskog njemačkog i službenog njemačkog.
Portugalski je maternji jezik ogromne većine Brazilaca, ali je nacionalni leksikon proširen brojnim stranim riječima. Ovaj jezik je prošao kroz mnoge izmjene, kako u Portugaliji tako i u svojoj bivšoj koloniji, jer je prvi put uveden u Brazilu u 16. vijeku.
Te dvije zemlje su u velikoj mjeri standardizovale svoje pravopise, ali izgovori, riječnik i značenja riječi odstupaju toliko da je sada možda lakše za neke Brazilce da shvate Španski jezik iz filmova iz drugih zemalja Latinske Amerike od filmova iz Portugala.
Italijani, Nijemci, Japanci i imigranti iz španskog govornog područja uveli su nove riječi i izraze u brazilski portugalski, kao što su sveprisutni izraz "čau" (bosanski, zbogom), koji je usvojen od italijanske riječi "ciao". Strani proizvodi i tehnologija uveli su dodatne izraze.
Brazilski starosjedilački narodi govore desetine jezika, a neki stručnjaci ukazuju da se najveća razlika između brazilskog i portugalskog jezika može pratiti sve do prvog kontakta sa Indijancima. Jezička grupa Tupi-Guarani naroda je posebno uticala na brazilska imena mjesta i dodala možda hiljade riječi i izraza brazilskom portugalskom jeziku. Tupian je bio glavni jezik starosjedilačkih naroda u Brazilu prije evropskog kontakta. Postao je jezik sporazumijevanja između Indijanaca i portugalskih trgovaca, misionara, avanturista i administratora. Naširoko se koristio u amazonskom području i zapadnom Brazilu do 19. vijeka.
Obrazovanje i zdravstvo
Savezna vlada, država, savezni distrikt, i opštine svaki upravljaju svojim obrazovnim sistemom. Prema novom ustavu 25 posto od državnih i općinskih poreza i 18 posto od saveznih poreza se usmjerava za obrazovanje. Privatni školski programi su dostupni kao dopuna javnom školstvu. U 2003. godini stopa pismenosti je iznosila 88 posto stanovništva, a stopa pismenosti mladih (uzrasta 15-19 godina) bila je 93,2 posto. Međutim, prema UNESCO-u obrazovanje u Brazilu i dalje pokazuje vrlo nizak nivo efikasnosti za 15-godišnjeg učenika, posebno u javnoj školskoj mreži.
Visoko obrazovanje počinje sa osnovnim ili obaveznim predmetima, koji mogu ponuditi različite izbore kao što su akademska ili stručna specijalizacija. Zavisno o izboru, studenti mogu poboljšati svoje obrazovanje s postdiplomskim kursevima.
Sistemom javnog zdravstva se upravlja i obezbjeđuje od strane svih nivoa vlasti, dok privatna zdravstvena zaštita ispunjava dodatnu ulogu. Nekoliko problema otežava efikasnost brazilskog zdravstvenog sistema. U 2006. godini najveći zdravstveni problemi su bili: smrtnost novorođenčadi, smrtnost djece, smrtnost majki, smrtnost uzrokovana nezaraznim bolestima i smrtnost uzrokovana vanjskim uzrocima (saobraćaj, nasilje i samoubistva).
Religija
Oko dvije trećine Brazilaca se pridržavaju katoličanstva, koja je prestala da bude zvanična religija nakon proglašenja republike 1889. godine.
Brazilska biskupija je osnovana 1551. godine. Da bi Indijance "pripitomio" i preveo na hrišćanstvo kralj je poslao jezuite samo devet godina nakon osnivanja ovog katoličkog reda 1540. godine. Međutim, prvi biskup se pokazao previše krut (protivio se jezuitskoj praksi učenja hrišćanstva bez nasilnog nametanja), i kao rezultat toga jezuiti su se preselili u unutrašnjost dalje od biskupove nadležnosti. Kada je vijest o biskupovom svadljivom ponašanju stigla u Lisabon, bio je opozvan 1556. godine. Međutim njegov brod se na putu za Portugal zbog nevremena slupao duž obale Brazila. On je zarobljen i živ pojeden "od strane Caeté Indijanaca koje je on tako strasno prezirao".
Nakon nezavisnosti dolazi do popuštanja ranijih bliskih veza između crkve i države. Dominacija katolika među imigrantima u 19. i 20. vijeku doprinijela je trajnoj prisutnosti ove religije.
Veći dio ostatka stanovništva su protestanti, uključujući fundamentalističke i pentekostalske grupe. Evangeličke grupe su okupile veliku podršku tokom 1990-ih prelaskom nekih članova iz katoličkih redova.
Kao odgovor na ovo katolička grupa je pokrenula niz harizmatičnih misa i skupova.
Brazil ima sve veći broj pristalica pravoslavlja, budizma, šintoizma, islama i drugih religija. Sve one zajedno su brojčano skoro jednake onima koji obavljaju oblik duhovnosti ili spiritizam, koji se temelji na učenjima francuskog duhovnog učitelja Allana Kardeca iz 19. vijeka.
Mnogi Brazilci također praktikuju sinkretističke religije, kao što su Macumba, Candomble, Xangô i Umbanda koje su spoj hrišćanskog vjerovanja sa obredima uvezenim iz Afrike ili spiritističkoj praksi. Candomble dominira u državi Bahia.
Nago Candomble sekta, nastala iz vjere Joruba robova, posebno je raširena i utiče na obrede drugih sekti. Macumba i Umbanda imaju mnogo pristalica u državi Rio de Janeiro, dok je Xangô najuticajniji u Pernambuco-u. Sljedbenici ovih religijskih pravaca uglavnom identifikuju svoja božanstva sa rimokatoličkim svecima i vjeruju da će ova božanstva posredovati za njih kod vrhovnog bića. Sveštenici i sveštenice su uglavnom afričkog porijekla, ali pristalice se mogu naći iz svake etničke grupe i društvene klase, posebno u urbanim centrima. Možda desetine miliona brazilskih katolika povremeno učestvuju u ovim sinkretskim ili spiritualističkim gozbama i svečanostima.
Kultura
Srž brazilske kulture je izvedena iz portugalske kulture, zbog jakih kolonijalnih veza sa portugalskom imperijom. Između ostalih uticaja, portugalci su donijeli portugalski jezik, rimokatoličanstvo i kolonijalne arhitektonske stilove.
Kultura je, također pod jakim uticajem afričkih naroda, starosjedilaca i neportugalskih evropskih kultura i tradicija.
Brazilski karneval je godišnja proslava koja se održava 40 dana prije Uskrsa koji obilježava početak posta. Brazilski karneval ima različite regionalne karakteristike. Drugi regionalni festivali su Boi Bumba i Festa Junina (junski festivali).
Muzika
Brazilac Antônio Carlos Gomes (desno na slici) bio je prvi kompozitor iz "Novog svijeta" čije muzičko djelo je bilo prihvaćeno u Evropi. Jedini neevropljanin koji je bio uspješan kao operski kompozitor u Italiji, u vrijeme "zlatnog doba opere," savremenik Verdija i Puccinija.
Njegova opera Il Guarany izvedena je premijerno u milanskoj La Scala-i 1870. godine, a kasnije iste godine i u Rio de Janeiro-u za rođendan brazilskog cara. Sa ovim djelom je ostvario međunarodnu slavu, a Verdi je ovu operu nazvao djelom genija i izvedena je u većini evropskih muzičkih centara. Neke od njegovih opera pokazuju brazilski osjećaj sa elementima narodne polifonije.
Klasični kompozitor Heitor Villa-Lobos je bio taj koji je napravio raskid sa tradicijom stvarajući izrazito brazilske kompozicije tkajući narodne teme i ritmove portugalskog, indijanskog i afričkog porijekla u njegovu muziku. U savremenoj muzici, João Gilberto i Antonio Carlos Jobim su predstavili svijetu bossa nova ritmove (uključujući poznatu pjesmu "Djevojka iz Ipaneme") miješajući samba ritmove sa jazz muzikom prijatnom uhu. Francisco Buarque de Hollanda komponovao je širok spektar popularne muzike, uključujući balade i društveno aktuelne lagahne opere. Pjesnik-tekstopisac Vinicius de Moraes obuhvatio je urbani brazilski duh u njegovim nezaboravnim tekstovima. Pjevač pop muzike Roberto Carlos Braga pridobio je značajan broj sljedbenika u cijeloj Latinskoj Americi u drugom dijelu 20. vijeka. Drugi interesantni muzički stilovi su Sertanejo veoma prisutni u južnom, središnjem i zapadnom dijelu Brazila. Tu su zatim Axé koja je spoj sambe i reggae muzike koja se često čuje u sjeveroistočnom Brazilu, i pagode koja je vrsta energične sambe razvijene u urbanim područjima. Muzički uticaji iz Brazila, Sjeverne Amerike i Evrope su pomiješani stvarajući tzv Tropicalia stil.
Veći Brazilski gradovi povremeno su domaćini savremenih muzičkih događaja, i besplatnih koncerata klasične muzike na otvorenom koji privlače mnoštvo slušalaca u Rio de Janeiro-u, Sao Paulo-u, Belo Horizonteu i drugim gradovima. Brazil također ima dugu tradiciju narodne muzike, kao što je na sjeveroistoku Brazila tzv. cantoria (pjevana poezija) takmičenja u kojima muzičari improvizovanjem pokušavaju osvojiti muzičke "dvoboje."
Književnost
Brazilska književnost datira s kraja 16. vijeka, do radova prvih portugalskih istraživača u Brazilu, kao što je Pêro Vaz de Caminha, ispunjenih opisima faune i flore, i komentarima o autohtonom stanovništvu, što je očaravalo evropske čitaoce.
Brazil je imao mnogo svjetski poznatih književnih ličnosti čiji ukupni broj književnih djela je po mnogima bogatiji od onih iz Portugala zbog raznih etničkih i regionalnih tema. Joaquim Machado de Assis, sin oslobođenog roba bio je vodeći glas tokom 19. vijeka sa svojim romantičnim romanima. U 20. vijeku na sjeveroistoku se stvara posebno širok spektar vrhunskog pisanja, uključujući i Gilberta Freyrea na temu života za vrijeme ropstva. Tu su i tragedije Graciliana Ramosa o velikoj suši, zatim João Guimarães Rosa sa pričama o preživljavanju i nasilju u unutrašnjosti, i Jorge Amado sa vedrim pričama postavljenim u području uzgajanja kakao-a, Bahia. Priče Érica Veríssima iz južnog Brazila su prevedena na mnoge jezike.
Filmska umjetnost
U roku od godinu dana od prvog eksperimenta braće Lumiere u Parizu 1896. godine pojavljuju se prvi kinematografi u Rio de Janeiro-u.
Deset godina kasnije glavni grad se mogao pohvaliti sa 22 kino kuće i sa prvim prikazanim brazilskim filmom "Davitelji" (portug. Os Estranguladores) od Antonia Leala. Od tada filmska industrija u Brazilu bilježi stalni napredak koji iako nikada nije bio veliki, svojim filmovima je tokom godina privukao međunarodnu pažnju. Zbog ogromne većine Brazilaca koji su u to vrijeme bili nepismeni, zvučni filmovi se pojavljuju već 1910. godine kao dio muzičkog kina. Prevodioci i glumci smješteni iza ekrana obezbjeđivali su glasove u filmu praćeni muzikom. Godine 1920. filmovi su bili sinhronizovani sa gramofonskim pločama tako da je "presnimavanje" bilo moguće.
Tokom 1920-ih i 1930-ih godina Humbert Mauro je bio središnja ličnost u podizanju kvaliteta lokalnog filma na visoki nivo.
U 1930. godine u doba nijemog filma u Brazilu, snimljen je film Maria Peixota Limite. Smatra se jednim od najznačajnijih filmova u historiji brazilske kinematografije. Velike sovjetski režiser Sergej Eisenstein naziva film .
Krajem 1960-ih, tzv. tropski pokret je obuzeo umjetničku scenu u Brazilu, tako da je i filmska industrija potpala pod njene čari. Ovaj umjetnički pokret je naglašavao potrebu da se izmijene svih strani uticaji i pretope u brazilski nacionalni proizvod. Najbolji film koji predstavlja ovaj pokret bio je Macunaima od Joaquima Pedra de Andradea. Radeći u isto vrijeme kao i tropikalisti tu je i pokret marginalno kino (cinema marginal). Ovo je još jedna grupa režisera koji su se pojavili u Sao Paolo-u i Rio de Janeiro-u koji su također pravili filmove sa malo novca. Ova grupa je pravila filmove s temama koje su se odnosile na margine društva. Njihovi filmovi su smatrani "teškim". Godine 1969. nastala je vladina filmska agencija Embrafilme. Oni su bili odgovorni za koprodukciju, novčanu podršku i distribuciju velikog broja filmova 1970-ih i 1980-ih. Embrafilme je dodao komercijalnu dimenziju filmskoj industriji i omogućio joj je da pređe na više ambicioznih projekata.
Tokom 1980-ih kino dvorane nisu bile dobro posjećene. To je dijelom zbog popularnosti televizije. Mnoge kino dvorane su bile zatvorene, a posebno u unutrašnjosti zemlje. Pa ipak, neki važni filmovi su napravljeni koji su obrađivali politička pitanja.
Danas se savremeni brazilski filmovi prikazuju na televiziji i u kinima širom svijeta.
Brazil je danas više svjestan bogatstva njegove tri različite kulture koje obogaćuju njegovu filmsku industriju. Savršen primjer za to je film O Quatrilho snimljen 1996. godine. Bio je jedan od pet kandidata za najbolji film na stranom jeziku na dodjeli filmske nagrade Oscar 1996 godine.
Saveznim zakonima za poticaj kulture federalna vlada potiče i podržava firme da doprinose sa postotkom poreza koji će se koristiti za podršku umjetnosti.
Kao rezultat ovih zakona, imamo "oživljavanje brazilskog filma", sa povećanim prihodima od 80 miliona brazilskih reala (brazilska valuta) 1997 godine.
Tokom 1990-ih Hector Babenco je postao prvi značajni brazilski režiser u Hollywoodu.
Sport
Nogomet je najpopularniji sport u Brazilu. Brazilska nogometna reprezentacija je prema službenom rangiranju FIFA-e među najboljima u svijetu, i s 5 osvojenih naslova svjetskih prvaka najtrofejnija. Košarka, odbojka, automobilizam, i borilačke vještine također privlače veliku publiku. Brazilska odbojkaška reprezentacija trenutno drži naslove prvaka Svjetske lige, Svjetskog Grand Champions kupa, svjetskog prvenstva i Svjetskog kupa. Drugi sportovi sa sve brojnijim poklonicima su tenis, rukomet, plivanje i gimnastika.
Varijacije nekih sportova porijeklom su iz Brazila: nogomet na plaži, futsal (dvoranski nogomet) i "footvolley" pojavili su se kao varijacije nogometa. U borilačkim vještinama, brazilci su razvili capoeiru, vale tudo, i brazilski džiju-džicu. Brazil je jedna od najuspješnijih nacija u automobilizmu, te su brazilski vozači do sada osvojili 8 naslova svjetskih prvaka u Formuli 1, 6 pobjeda na 500 milja Indianapolisa te naslove i pobjede u brojnim drugim kategorijama i prvenstvima.
Brazil je bio domaćim mnogim istaknutim međunarodnim sportskim događajima, uključujući Svjetsko prvenstvo u nogometu 1950. koje će se u Brazilu održati i 2014. Automobilistička staza u São Paulu, Autódromo José Carlos Pace, domaćin je godišnje Velike nagrade Brazila. São Paulo je organizovao IV. Pan Američke igre 1963., a Rio de Janeiro XV. Pan Američke igre 2007. Godine 2009., Rio de Janeiro je odabran kao domaćin Olimpijskih igara 2016., prvih koje će se održati u Južnoj Americi.
Brazilska nogomentna groznica
Mornari iz Velike Britanije (gdje je nogometna igra nastala) prvi su igrali nogomet na brazilskom tlu. Mladić po imenu Charles Miller je taj kome pripada zasluga za upoznavanje Brazilaca sa ovim sportom. Godine 1894. on je donio sa svog putovanja u Englesku dvije nogometne lopte i pravilnik ove igre. Igrao je nogomet tokom svog putovanja u inostranstvo, a po povratku pomogao je organizovati nekoliko timova u Sao Paulo-u. Nogometaši su isprva bili uglavnom britanski radnici u firmama u britanskom vlasništvu.
Zatim je Mackenzie univerzitet organizovao tim sastavljen prvenstveno od Brazilaca, prvi takav nogometni klub.
Entuzijazam za ovu igru se proširio među imućnim mladim Brazilcima od kojih su mnogi bili izloženi nogometu prilikom njihovih posjeta Evropi, pa su počeli da organizuju svoje timove. Mnogi rani fudbalski timovi u Sao Paulo-u i Rio de Janeiro-u su bili pod pokroviteljstvom društava koja su bila za bogate, a igre su se igrale na poljima obezbijeđenim od strane ekskluzivnih klubova.
U drugoj deceniji 20. vijeka nogomet dobija još jedan poticaj s prilivom evropskih imigranata koji su počeli da osnivaju svoje timove.
Za dugo vremena nogomet u Brazilu je ostao vrlo britanski. Siromašniji sloj Brazilaca ubrzo je razvio vlastitu fascinaciju nogometom. Za siromašne je to bio idealan sport koji je zahtijevao samo loptu i malo slobodnog prostora.
Igra se pokazala idealnom za brazilski temperament i postala je savršen mehanizam za individualno i kolektivno samoizražavanje.
Usvojili su ga kao svoj sport, identifikovali se s njim nastavljući mijenjati ga.
Ono što su Brazilci unijeli u ovaj sport je bilo njihovo jako oslanjanje na individualnost i improvizaciju, vjera u magiju (objašnjena uvjerenjem da je u odnosima između ljudskog tijela i nogometne lopte sve moguće) i iznad svega osjećaj velike radosti podjednako kod igrača i navijača.
Čini se da nogomet spaja sport i sambu. Tokom igre navijači često udaraju u bubnjeve od početka do kraja utakmice tako podstičući bolju igru kod igrača, koji preobražavaju driblinge na terenu u oblik plesa. Njihovi potezi uvijek zrače spontanost, jednu od karakteristika sambe.
Antropolog Roberto da Matta i drugi su razvili drugo objašnjenje za popularnost nogometa. Oni smatraju da je postojanje stalnih pravila koji se poštuju ključ popularnosti ovog sporta kod brazilskih masa. U društvu u kojem zakoni koji su neprijatni za bogate i moćne ili ih ignorišu i lahko mijenjaju, nogomet se izdvaja kao aktivnost koja je upravljana pravilima s kojima su svi upoznati, a koji garantuju da talent, a ne novac ili lične veze preovladavaju.
Ovaj sport tako pokazuje običnim ljudima u Brazilu da je socijalna pravda koju oni ne vide u svakodnevnom životu moguća, i njihova ljubav prema ovoj igri predstavlja njihovo prihvatanje te mogućnosti.
Brazil ima više stadiona (pet) s kapacitetom od preko 100.000 sjedišta što je više od bilo koje druge zemlje. Nogometni tim ove zemlje je prvi koji je četiri puta osvojio svjetski kup i predstavlja predmet velikog nacionalnog ponosa.
Osim toga, nogomet je proizveo trajnog i neprikosnovenog nacionalnog heroja Brazila, Peléa, kao i možda još većeg idola Manéa Garrinchu.
Također pogledajte
Spisak brazilskih nogometnih klubova
Capoeira
BRICS
Brazilska samba
Svjetsko prvenstvo u nogometu 2014.
Univerzitet Minas Gerais
José Ferraz de Almeida Júnior
Reference
Vanjski linkovi
Stranica vlade
Stranica predsjedništva
Stranica federalnog senata
Brazil na CIA World Factbook
Države svijeta
Države i teritorije osnovane 1822. |
1110 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Argentina | Argentina | Argentina, zvanično Republika Argentina (), federalna je republika smještena na jugu Južne Amerike između Anda i Atlantskog okeana. Graniči s Paragvajem i Bolivijom na sjeveru, Brazilom i Urugvajem na sjeveroistoku i Čileom na zapadu. Ime je dobila po latinskoj riječi "argentum", što znači srebro, plemenitoj kovini, koja je bila povod za evropsku kolonizaciju.
S površinom 2.780.400 km2 Argentina je osma država svijeta po veličini i druga najveća u Južnoj Americi, poslije Brazila. S više od 44 miliona stanovnika (prema procjeni iz 2019) predstavlja četvrtu najmnogoljudniju državu španskog govornog područja. Glavni je grad Buenos Aires.
Historija
Područje današnje Argentine bilo je rijetko naseljeno prije dolaska evropskih kolonista. Indijanski narod Diaguita živio je na prostoru sjeverozapadne Argentine, uz rub Carstva Inka, a nešto istočnije narod Guaraní.
Prvi Evropljani pod vodstvom Ameriga Vespuccia dolaze 1502. Španci uspostavljaju stalnu koloniju na mjestu današnjeg Buenos Airesa 1580, kao dio Potkraljevstva Peru. Nakon uspostavljanja Potkraljevstva Río de la Plata 1776, koje je obuhvatalo današnje države Argentinu, Paragvaj, Urugvaj i veći dio Bolivije, Buenos Aires postaje važna luka. Zbog proizvodnje privrednih dobara i iz političkih razloga postupno se razvija u jedan od najvažnijih trgovačkih centara u regiji.
Potkraljevstvo se nakon kratkog vremena raspalo zbog unutrašnjih neslaganja i manjka potpore iz Španije kada je Napoleon Bonaparte srušio Špansko kraljevstvo.
Neuspjeli britanski pokušaj invazije 1806–1807. osnažio je samopouzdanje stanovništva. Buenos Aires 1810. formira vlastitu huntu i poziva ostale pokrajine da se pridruže. Različiti politički pogledi odugovlače formalnu objavu nezavisnosti, a u međuvremenu Paragvaj proglašava vlastitu nezavisnost. Konačno, 9. jula 1816. Kongres proglašava nezavisnost od Španije.
U drugoj polovini 19. stoljeća Argentina se razvija zahvaljujući modernijim poljoprivrednim tehnikama i izlasku na svjetsko tržište. U to vrijeme zajedno sa Brazilom i Urugvajom vodi rat protiv Paragvaja (1865–1870).
Većim dijelom kasnije historije izmjenjuju se vlasti i vojne diktature. Socijalne i političke prilike dovode do uspona Juana Peróna, koji dolazi na vlast 1946. i provodi agresivnu politiku osnaživanja države. Veliku podršku dobija od supruge Evite Perón. Perónov drugi mandat prekida vojna grupa predvođena Eduardom Lonardijem 1955. i Perón odlazi u egzil, ali ostaje popularan u Argentini.
Tokom 1960-ih izmjenjuju se vojne i civilne vlasti, pokušavajući se nositi sa smanjenim ekonomskim rastom i socijalnim problemima. Cijelo desetljeće traju sukobi peronista i antiperonista. Uz potporu pristaša Perón se vraća iz progonstva i osvaja pobjedu na izborima 1973. Umire 1974, a vlast ubrzo preuzimaju militaristi. Država ostaje pod pritiskom ekonomskih problema i rastućeg terorizma.
Ponovo slijedi razdoblje diktature u kojem vojska provodi oštre mjere protiv svih koji joj se protive. Proces je poznat pod nazivom "prljavi rat" i odnosi velik broj života uz kršenje ljudskih prava. Konzervativnije liste navode između 10.000 i 30.000 "nestalih" osoba – uhapšenih i potajno ubijenih bez suđenja u razdoblju 1976–1983. Militaristički režim osim protivljenja stanovništva dolazi u krizu i zbog nerješavanja ekonomskih problema, korupcije, te poraza od Ujedinjenog Kraljevstva u ratu za Folklandska ostrva 1982. Pod pritiskom javnosti dozvoljava se osnivanje političkih stranaka, polahko vraćaju političke slobode te 1983. raspisuju demokratski izbori.
Geografija
Argentina je smještena na jugu Južne Amerike. Dio je "južnog roga" (Corno Sur), koji čini zajedno sa Čileom, Urugvajem, Paragvajem i južnim Brazilom. Na sjeveru graniči sa Bolivijom i Paragvajem. Granica s Paragvajem prostire se do rijeka Pilcomayo, Paragvaj i Paraná, dok je granica s Bolivijom obilježena rijekama Chocinoca, Bermejo, Grande de Tarija, Itaú i Plicomayo.
Na sjeveroistoku graniči s Brazilom, Urugvajem, rijekom La Plata i Argentinskim morem. Granica s Brazilom obilježena je rijekama Iguazú, San Antonio, Pepiri Guazú i Urugvaj, dok se granica sa Urugvajem prostire do istoimene rijeke i La Plate. Na zapadu graniči sa Čileom. Na jugu se teritorijalnim vodama prostire do Drakeovog prolaza, koji povezuje Atlantski i Tihi okean. Prema podacima međunarodne hidrografske organizacije, Argentina posjeduje dva sektora u Južnom Pacifiku.
Reljef
Osnovne karakteristike topografije Argentine čine planine na zapadu, te ravnice na istoku. Andski Kordiljeri se poput bedema pružaju duž granicom sa Čileom. S obzirom na geografski položaj, morfološka obilježja i klimatske odlike, Andi se dijele na: sjeverne, ili ekvatorijalne, centralne i južne. Ova podjela u potpunosti odražava složenost njihove regionalno-geografske strukture. Najviši vrh Argentine, obje Amerike i južne hemisfere jest Aconcagua (6960,8 m). Ona je dio planinskog lanca Anda. U Andima je i vulkan Monte Pissis, koji pripada regiji La Rioja. Osim njega, poznati su još stratovulkani Tronador, Llullaillaco i Domuyo.
Na sjeveru, istočno od Anda, smješten je Sierras Subandinas, niz terasastih brežuljaka. Južno od njih nalazi se Sierras Pampeanas, razmaknute i odvojene ravnice. Na istoku su pampasi, ogromne i veoma plodne aluvijalne ravni.
Na samom jugu zemlje između Magellanova prolaza i Río Negra se nalazi Patagonija. Ona sastoji se od visoravni, ispresijecane paralelnim tokovima rijeka, koja se stepeničasto spušta prema Atlantskom okeanu. Patagoniji se često pripisuje i Ognjena zemlja, otočje na krajnjem jugu zemlje.
Hidrologija
S obzirom da je cijelo područje Argentine nagnuto prema Atlantskom okeanu, većina rijeka otiče u tom smijeru. Mnoge rijeke završavaju u unutrašnjosti u močvarama ili jezerima. Najveću površinu odvodnjava sistem La Plata, zajedničko estuarijsko ušće rijeka Uruguaja i Paraná, te ostale veće rijeke u tom sistemu: Iguaçu, Paraguaj, Bermejo, Salado i Carcaraná. U južnom dijelu države najveće rijeke su Colorado, Negro, Chubut i Chico de Santa Cruz.
U podnožju Anda nalaze se mnogobrojna velika jezera, od kojih se izdvajaju Argentino, Nahuel, Huapí i Viedma). Oko 600 malih, pretežno bočatnih jezera nalazi se u pokrajini Buenos Aires. U Pampi se nalazi Mar Chiquita (špansko malo more), najveće jezero u Argentini. Jezero je slano, te prima nekoliko pritoka. Osim oko La Plate i nekoliko velikih zaliva u Patagoniji, obala je slabo razuđena.
Na granici između brazilske države Paraná i argentinske provincije Misiones nalaze se slapovi Iguazu, nazvani po istoimenoj rijeci. Zbog svoje izrazite ljepote i veličine, slapovi svrstavaju se među najljepše vodopade svijeta, te predstavljaju jedno od čuda svjetske prirodne baštine. Sistem slapova sastoji se od 275 slapova prosječne visine od oko 70 metara. Iako se dvije trećine slapova nalaze se u Argentini, čitav sistem vodopada je podijeljen između nacionalnog parka Iguazu u Argentini i nacionalnog parka u Iguacu u Brazilu, oboje proglašenima zaštićenim mjestom svjetske baštine od strane UNESCO-a. Također, slapovi dijele rijeku Iguazu na gornji i donji tok.
Državno uređenje
Prvi ustav kojim je Argentina proklamovana kao savezna republika donešen je
1853. godine. Federaciju sačinjavaju pokrajine koje imaju svoje ustave i autonomiju u onim oblastima koje nisu saveznim ustavom prenijele na državu. Posljednji ustav donešen je 1994.
Savezna vlast
Državni organi smješteni su u Buenos Airesu. Zakonodavnu vlast vrši Narodni Kongres (Congreso Nacional) koji se sastoji iz dva doma: Predstavničkog doma i Doma senatora.
Zastupnike u Predstavnički dom narod bira na četiri godine s time da se svake dvije godine obnavlja polovina doma. Dom senatora predstavlja 23 pokrajine i Autonomni grad Buenos Aires i broji 72 senatora koji se biraju direktnim izborom na mandat od šest godina a svake druge godine obnavlja se trećina doma. Kongres donosi osnovne državne zakone (građanski, krivični, trgovački, zakon o radu). Izvršna vlast pripada Predsjedniku čiji mandat traje četiri godine i može biti biran najviše dva puta.
Vrhovni sud je najviša sudska instanca. Broji devet sudija koje imenuje Predsjednik uz odobrenje Doma senatora. Niži sudovi se djele na Savezne sudove (u pokrajinama) i Državne sudove (u Buenos Airesu). Sudije nadzire i razrješava dužnosti Sudsko vijeće.
Pokrajinska vlast
U skladu sa federalnim načelom pokrajine su autonomne. One ustavima uređuju svoje uređenje i podjelu vlasti. Izvršna vlast pripada guverneru koji svoju dužnost obavlja četiri godine i može biti ponovo biran. Zakonodavnu vlast vrši jednodomna ili dvodomna skupština. Svaka pokrajina ima Vrhovni sud i pokrajinske sudove.
Grad Buenos Aires ima slično uređenje ali nema policiju i posebnu sudsku vlast kao pokrajine.
Administrativna podjela
Argentina je podijeljena na 23 provincije (španski.: provincias) i jedan autonomni grad, Buenos Aires, koji je i savezni glavni grad (Capital Federal). Prema odluci Kongresa provincije i glavni grad imaju svoje ustave, ali koji egzistiraju po federalnom sistemu. Provincije se dalje dijele na niže administrativne jedinice okruge (departamentos) izuzev glavnog grada Buenos Airesa koji se dijeli na partidose (dijelove).
{| border="0" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center"
|
Autonomni grad Buenos Aires
Buenos Aires
Catamarca
Chaco
Chubut
Córdoba
Corrientes
Entre Ríos
Formosa
Jujuy
La Pampa
La Rioja
||
<ol start=16>
Mendoza
Misiones
Neuquén
Ognjena Zemlja
Río Negro
Salta
San Juan
San Luis
Santa Cruz
Santa Fe
Santiago del Estero
Tucumán
||
|}
Privreda
Privreda Argentine oslanja se na bogate prirodne resurse, izvozno orijentiranu poljoprivredu i raznoliku industriju. Zbog političkih previranja u prošlosti je bilježila velike uspone i padove. Od kraja 1970ih nagomilan je ogroman vanjski dug, a visoka inflacija je dostizala maksimum u razdoblju 1989.-1991. Zbog ekonomske krize vlada je pokrenula procese liberalizacije, deregulacije i privatizacije. Radikalnim monetarnim reformama 1991. argentinski peso je vezan uz američki dolar i usvojena nova monetarna politika.
Ekonomija se počela oporavljati 2002. bolje nego su predviđali strani i domaći analitičari. Nakon desetljeća tržišnih reformi postižu se dobri rezultati, naročito u izvozu, no još uvijek ostaje pitanje velike zaduženosti.
Od industrije razvijene su: prehrambena, automobilska i tekstilna.
Stanovništvo
Prema popisu iz 2001. godine, Argentina je imala populaciju od 36.260.130 stanovnika, a prema preliminarni mrezultatima popisa stanovništva iz 2010. godine ima 40.091.359 stanovnika. Po broju stanovnika zauzima 3. mjesto u Južnoj Americi i 33. u svijetu. Gustoća naseljenosti iznosi 15 stanovnika po kvadratnom kilometru površine što je znatno ispod svjetskog prosjeka od 50 stanovnika po istoj površini. Stopa rasta stanovnika u 2010. bila je procijenjena na 1,03% na godišnjem nivou, sa stopom nataliteta od 17,7 živorođenih i stopom smrtnosti od 7,4 umrlih na 1.000 stanovnika.
Kao i druga područjima Novog svijeta, kao što su SAD, Kanada, Australija, Brazil i dr., i Argentina se smatra zemljom useljenika.
Argentinsko stanovništvo je uglavnom mješavina različitih nacionalnih i etničkih grupa, dominantno potomaka italijanskih i španskih doseljenika koji zajedno čine oko 88% populacije. Valovi doseljavanja iz mnogih evropskih zemalja stigli su u Argentinu krajem 19. vijeka i početkom 20. vijeka: Velšani, Nijemci, Francuzi, Britanci, Irci, Poljaci, Rusi, Ukrajinci, Hrvati, Srbi i drugi, te manji broj azijskih doseljenika.
Izvorno indijansko stanovništvo broji oko 700 000 pripadnika koncentriranih uglavnom na sjeveroistoku, sjeverozapadu i jugu zemlje. No i u tim krajevima veći uticaj imaju mestici miješanog evropskog i indijanskog porijekla iako čine oko 40% stanovništva u domorodačkim područjima.
Među religijama prevladava katoličanstvo, koje država podupire iako nije službena religija. Osim katolika, postoji i veći broj pripadnika židovske religije i protestanata.
Obrazovanje
Argentinski obrazovni sistem se sastoji od četiri nivoa:
Početni obavezni nivo obrazovanja za djecu starosti od 4 do 5 godina.
Osnovni ili niži nivo obaveznog obrazovanja u trajanju od 6 ili 7 godina. U 2010. stopa pismenosti je bila 98,07%.
Obavezni nivo srednjeg školskog obrazovanja u trajanju od 5 ili 6 godina. U 2010. godini 38,5% osoba starijih od 20 godina završilo je srednju školu.
Viši nivo, podijeljen na tercijarne, univerzitetske i postdiplomske nivoe. u 2013. bilo je 47 nacionalnih javnih univerziteta širom zemlje, kao i 46 privatnih. U 2010. godini 7.1% ljudi starijih od 20 godina završilo je fakultet. [281] Javni univerziteti u Buenos Airesu, Cordobi, La Plati, Rosariju i Nacionalnom tehnološkom univerzitetu su neki od najvažnijih.
Argentinska država garantuje univerzalno, sekularno i besplatno obrazovanje za sve nivoe. Odgovornost za obrazovni nadzor organizuje se u saveznim i pojedinačnim pokrajinskim državama. Posljednjih decenija uloga privatnog sektora rasla je u svim obrazovnim fazama.
Kultura
Pjesnik Juan Laurentino Ortiz
Također pogledajte
Humaguaca
Reference
Vanjski linkovi
Zvanični sajt Vlade Argentine
Države svijeta
Države i teritorije osnovane 1816. |
1111 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Jordan | Jordan | Hašemitska Kraljevina Jordan (, al-Urdun) je arapska država na Bliskom Istoku. Na sjeveru graniči sa Sirijom, sa Irakom na sjevero-istoku, Saudijskom Arabijom na jugu i na istoku, sa Izraelom i palestinskim teritorijama na zapadu. Mrtvo more se nalazi na granici Jordana i Izraela i dijeli Akabski zaliv zajedno sa Izraelom, Saudijskom Arabijom i Egiptom.
Historija
Jordan je poznati region još u starom vijeku. Često je mijenjao vladare. Prvo Egipćane, zatim Asirsko-babilonsku državu, Perzijsko carstvo, Aleksandrovo carstvo, Rimsko carstvo, Bizantijsko carstvo. U 7. vijeku je pao pod Arabljansku vlast, te počinju primat islam. U 11. vijeku dolazi pod vlast Seldžuka. Nakon Prvog svjetskog rata pripao je Engleskoj. Nezavisan od 1946 godine. Imao je nekoliko ratova s Izraelom gdje je izgubio dosta teritorija.
Vlada
Političke podjele
Podjeljen je na 8 dijelova.
Geografija
Jordan ima površinu od 97.745 km2, dok stanovnika ima oko 4.800.000. Nalazi se u jugozapadnoj Aziji na Arabijskom poluostrvu. Izlazi na Mrtvo more. Graniči sa Saudijskom Arabijom, Sirijom, Izraelom, te Palestinskim teritorijama. Glavni grad je Aman, a među ostalim poznatim gradovima su Zerka, Irbid i Naib. Preko obje strane nalaze se potopline. Visina najvišeg vrha je 1.755 m nadmorske visine. Klima je pustinjska i suptropska.
Privreda
Iako se Jordan razvija, monarhija još uvijek igra veliku ulogu u politici, što utiče na razvoj privrede i industrije. Jak kapital posjeduju SAD, Njemačka i Saudijska Arabija. Najveću ulogu u razvoju zemlje ima industrija, pa tek onda poljoprivreda. Oko 15% zemlje je obradivo, mada se u posljednje vrijeme sve više radi na razvoju vještačkog navodnjavanja. Poljoprivredne kulture uključuju pšenicu, ječam, masline, limun, paradajz, banane, smokve i duhan. U rudna bogatstva spadaju fosfati, so, nafta, željezna ruda i mangan.
Stanovništvo
Kultura
Također pogledajte
Vanjski linkovi
Kralj Jordana
Vlada Jordana
Države svijeta
Jordan |
1112 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Jemen | Jemen | Jemen (arapski: اَلْيَمَنُ), službeno Republika Jemen (arapski: اَلْجُمْهُورِيَّةُ ٱلْيَمَنِيَّةُ), je država koja se nalazi na jugu Arapskog poluostrva u jugozapadnoj Aziji. Sa površinom od 527.970 kvadratnih kilometara (203.850 kvadratnih milja), druga je država po veličini na Arapskom poluostrvu. Graniči se sa Saudijskom Arabijom na sjeveru i Omanom na istoku, dok izlazi na Crveno more na zapadu i Adenski zaliv na jugu. Teritorija Jemena obuhvaća više od 200 ostrva, uključujući i ostrvo Sokotra u Arapskom moru. Glavni grad Jemena je Sanaa. Jemen je član Arapske lige, Pokreta nesvrstanih, Ujedinjenih nacija i Organizacije islamske saradnje.
Tokom antičkog perioda na teritoriji današnjeg Jemena se nalazilo Sabejsko kraljevstvo, trgovačka država koja je cvjetala više od hiljadu godina i obuhvaćala dijelove teritorije Etiopije i Eritreje. Ovaj region je 275. godine došao pod vlast jevrejske Kraljevine Himjar. Islam se brzo proširio u 7. stoljeću kada su jemenske trupe bile su presudne u ranim islamskim osvajanjima. Od 9. do 16. stoljeća, ovom teritorijom vlada dinastija Rasulid. Početkom 20. stoljeća zemlja je podijeljena između Osmanlijskog i Britanskog carstva, nakon čega je osnovana Mutaveklijska Kraljevina Jemen. Ona je nakon državnog udara 1962. godine postala Arapska Republika Jemen. Južni Jemen je ostao britanski protektorat do 1967. godine kada je postao nezavisna komunistička država. Dvije Jemenske države ujedinile su se u današnju Republiku Jemen 1990. godine.
Od 2011. godine Jemen se nalazi u političkoj krizi koja je započela uličnim protestima protiv siromaštva, nezaposlenosti, korupcije i plana predsjednika Saleha da izmijeni ustav Jemena i ukine ograničenje predsjedničkog mandata čime bi sebe učinio doživotnim predsjednikom. Predsjednik Saleh je odstupio i predsjedničke ovlasti su prenijete na potpredsjednika Abdrabbuha Mansura Hadija koji je formalno izabran za predsjednika 21. februara 2012. godine. Potpuno odsustvo centralne vlade tokom procesa tranzicije je dovelo do oružanog sukoba između hutske militantne grupe Ansar Allah i snaga al-Islah. U septembru 2014. godine Huti su zauzeli Sanu uz pomoć svrgnutog predsjednika Saleha i deklarisali sebe kao nacionalnu vladu nakon državnog udara. Nakon ubistva Saleha u decembru 2017. godine došlo je do novog građanskog rata i saudijske vojne intervencije čiji je cilj vraćanje Hadijeve vlade.
Ime
Geografija
Jemen se nalazi na krajnjem jugozapadu Arapskog poluostrva. Plodnija je od ostalih zemalja Srednjeg istoka, s dobrim obradivim tlom u zapadnim visoravnima gdje redovno pada kiša. Obala i gorje na istoku su vrući, suhi i ogoljeli. U Jemenu se ističu dva planinska lanca: Tibämat aš šam iz smjera S-J i Hadramaut iz smjera I-Z. Država je siromašna rijekama i slatkom vodom. U Adenskom zalivu se nalazi i jedino veće ostrvo Sokotra.
Gradovi
Republika Jemen je administrativno podijeljena na 20 muhafaza (pokrajina, guvernata), te na posebnu teritoriju glavnog grada Sane, koji ima poseban status.
Veći gradovi u Jemenu su:
Sana'a
Aden
Al-Hudajah
Taizz
Al-Mukalla
Klima
Biljni i životinjski svijet
Historija
Današnja država Jemen nastala je 1990. ujedinjenjem Arapske Republike Jemen i Demokratske Narodne Republike Jemen. Na području jugozapadnog djela Arapskog poluotoka u starome vijeku bilo je nekoliko gradova-država visoke kulture i civilizacije. U ranome srednjem vijeku Jemenom su vladali Etiopljani i Perzijanci, a od 630. Arapi. Pod osmanskom vlašću od 1517. do početka 18. vijeka, kada na vlast dolazi jemenski imam. Sredinom 19. vijeka Aden su zauzeli Britanci i proširili se u unutrašnjost zemlje. Samostalna kraljevina proglašena je 1917., ali južni dio zemlje ostao je pod britanskom vlašću. Godine 1959. osnovana je Federacija Južnoarapskih Emirata, a nakon odlaska Britanaca 1967. proglašena je samostalna republika Južni Jemen. Godine 1972. izbio je rat između dviju jemenskih država. Kasniji sukobi doveli su do novog rata 1979., a potom su uslijedili pregovori koji su prethodili njihovu ujedinjenju. Godine 1994. izbio je građanski rat između sjevernjačkih i južnjačkih snaga u kojem je Sjever pobijedio i učvrstio vlast u cijeloj državi.
Politika
Administrativna podjela
Od februara 2004. godine Jemen je podijeljen na dvadeset provincija (arapski muhafazah) i jednu općinu.
Također su postojale različite administrativne podjele dvije jemenske države, prije 1990, godine. Po dobivanju nezavisnosti Južni Jemen je podijeljen na šest provincija (guvernata) (arapski muhafazat). Granice provincija su ugrubo pratile prirodne karakteristike terena, a označene su rimskim brojevima. Sve do 1980. Sjeverni Jemen je bio podijeljen na guvernate. Te godine zemlja je bilaa reorganizovana na osam provincija (liwa).
Ekonomija
Stanovništvo
Većina Jemenaca su Arapi muslimani, pripadnici različitih plemena. Svako ima svojeg šeika i vlastite običaje, nošnju i folklor. Unutar plemena živi se u velikim, čvrsto povezanim proširenim obiteljima. Isti dom obično dijeli generacija iste obitelji. Plemenska tradicija posebno je jaka u Sjevernom Jemenu.
Jezici
U Jemenu se govori 10 jezika od kojih su svi živi. Standardni arapski je nacionalni jezik.
U daljem tekstu slijedi popis jezika koji se govore u ovoj zemlji (cifre iza imena jezika pokazuju broj govornika): bathari, hadrami arapski, 300.000 (1995), hobyót, Judeojemenski arapski 1.000 (1995 H. Mutzafi), Južnojemenski arapski 6.760.000 (1996), mehri 70.600 (2000), Sjevernojemenski arapski 7.600.000 (1996), sokotranski 57.000 (1990 popis)., Standardni arapski, Zaljevski arapski 10.000.
Infrastruktura
Obrazovanje
Nauka i tehnologija
Kultura
Sport
Najpopularniji sport u Jemenu je nogomet. Jemenska nogometna reprezentacija takmiči se u ligama u okviru FIFA i AFC. U zemlji također postoje brojni nogometni klubovi koji se takmiče u nacionalnim ili međunarodnim ligama.
Jemenske planine pružaju brojne mogućnosti za sportove na otvorenom, s druge strane jemenska obala i otoci Socotra također pružaju brojne mogućnosti za sportove na vodi.
Posebno je interesantan skok preko kamila, sport popularan među plemenima Zaraniq na zapadnoj obali Jemena, na pustinjskoj ravnici uz strane Crveno more. Takmičari pokušavaju preskočiti što veći broj kamilaa poredanih jedne uz drugu.
Također pogledajte
Arapska Republika Jemen
Glad u Jemenu
Reference
Vanjski linkovi
Vlada Jemena zvanična stranica
Jemen 1. dio, Kontiki Travel - Zvanični kanal
Države svijeta |
1113 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Pariz | Pariz | Pariz () glavni je grad Francuske i regiona Île-de-France, a ima oko 2.193.031 stanovnika, dok šire gradsko područje broji oko 10 miliona stanovnika. U starijim tekstovima na latinskom jeziku grad se naziva Lutetia. Rijeka Seine dijeli grad na sjeverni (rive droite - "desna obala") i južni dio (rive gauche - "lijeva obala"). Okružen vanjskim prstenom autoputa (fr. Boulevard périphérique), Pariz je podijeljen na 20 arondismana, dok su mjesta u predgrađu, tzv. banlieue, samostalne jedinice i upravno ne pripadaju Parizu. Pariz je političko, kulturno, naučno i privredno središte države, ali i međunarodni centar mode, kulture i umjetnosti. Jedan je od turistički najposjećenijih gradova svijeta. U gradu se nalaze tri aerodroma, šest željezničkih stanica, te sjedišta UNESCO-a, OECD-a i Međunarodne trgovinske komore (ICC).
Geografija
Položaj
Gradsko područje Pariza ima površinu od 105,4 km2. Šire gradsko područje prostire sa na površini od 14.518 km2. Prosječna nadmorska visina iznosi 65 m. Pariz je na istoku i zapadu okružen dvjema gradskim šumama. Lociran je u na sjever iskrivljenom luku rijeke Seine i uključuje dva otoka, Île Saint-Louis, i veći, Île de la Cité, koji formiraju najstariji dio grada. Ukupno, grad je relativno ravan, s najnižom tačkom na 35 m iznad nivoa mora. Pariz ima nekoliko čuvenih brda, od kojih je najviše Montmartre.
Panorama
Klima
Pariz se nalazi u umjerenoj klimatskoj zoni i ima tipičnu zapadnoevropsku, okeansku klimu, pod utjecajem strujanja iz sjevernog Atlantika. Godišnja prosječna temperatura iznosi 10.8 °C, a prosječna godišnja količina padavina je 649.6 mm. Najtopliji mjesec je juni s prosječnom temperaturom od 18.4 °C, najhladniji mjesec je januar s 3.5 °C. Najviše padavina je u maju (65 mm), a najmanje u augustu (prosječno 43 mm). Temperatura se u Parizu redovno mjeri od 1873. godine. Najniža dosad izmjerena temperatura bila je -23.9 °C 10. decembra 1879. Najviša temperatura od 40.4 °C izmjerena je 28. jula 1947. u Parc Montsourisu.
Geologija
Parisko korito čini veliki stepenasti, slojeviti krajolik. Zdjelastog oblika, ovdje jedan u drugom leže slojevi iz mezozoika i paleogena (koji se prije nazivao tercijar), izrađeni erozijom u daleko rasprostranjen stepenast krajolik, čiji se stepenici šire prema vani. Samo se u istočnom dijelu rubom ovih stepenika oko Saône-Furche prostiru tektonske linije. One čine strme padine Plateaus von Langres i Côte-d’Or (do 636 m), koje su poznati vinogradarski krajevi i koje leže u zavjetrini i na osunčanom položaju.
Izvjesne neravnomjernosti primjetne su u sjevernom dijelu, gdje su zemljani slojevi savršeniji nego na zapadu. Nešto veće izdizanje istočnog krila proizvelo je velike razlike u nadmorskoj visini i markantnu formaciju stepenika. Prema unutrašnjosti Pariskog bazena bitan sloj čini eocenski krečnjak, na kojem leži Île-de-France, šire područje Pariza.
Seine
Rijeka Seine povezuje Pariz s unutrašnjošću Francuske (Bourgogne), te s kanalom La Manche. Rijeka je važan faktor za postanak i razvoj grada, čiji su začeci na nekada brojnim riječnim otocima. Seine dijeli grad na dva različita dijela: sjeverni dio (rive droite), uglavnom organiziran sa sjedištima trgovine i finansija, te južni dio (rive gauche), s umjetničkim četvrtima kao Quartier Latin, te dijelovima planiranim za stanovanje.
Ostrva
U centru grada se nalazi ostrvo Île de la Cité, koje je bilo naseljeno još u antičko doba. 1584. godine kralj Henrik III povezuje ga s tri manja močvarna zapadna ostrva. Time se površina Pariza od početnih 8 ha povećava na 17 ha. Prodajom zemljišta i planskom gradnjom trga Place Dauphine kralj omogućava finansiranje i gradnju prvog mosta (Pont Neuf), te povezuje obalu Seine s ostrvom. Ostrvo Île Saint-Louis također je nastalo spajanjem manjih ostrva Île aux Vaches i Île Notre Dame. 1614. godine graditelj Christophe Marie, po nalogu Luja XIII, spaja drugu obalu s ostrvom, zatrpavajući tok Seine, gradeći zidove keja i mostove. Na tom se području u početku grade kuće za zanatlije i trgovce, a od 1638. godine luksuzne palače za visoke kraljeve dostojanstvenike. Gradnja je vršena po planu s ravnim ulicama, koje su i danas prepoznatljive.
Bivše ostrvo (zapravo nasip) Île aux Cygnes (Labuđe ostrvo) 1773. godine manevarskim poljem francuske vojske povezano je sa Champ de Mars. 1825. godine nedaleko od Eiffelovog tornja nasuta je brana, na kojoj je kasnije izgrađena kopija Kipa slobode. Nasip danas služi kao temelj za most Bir-Hakeim i vijadukt, preko kojeg vozi linija pariskog metroa.
Brežuljci
Najviši brežuljak u Parizu je Butte Montmartre s visinom od 129 m. Na njemu je izgrađena žičara Funiculaire de Montmartre. Na sjevernim obroncima uzgaja se vinova loza.
Podjela grada
1790. godine Parizu je dodijeljena uprava nad departmanom Seine (75), a reorganizacijom uprave u Francuskoj pripada regiji Île-de-France, te je ujedno i grad i departman. Pariz je podijeljen na 20 arondismana (fra. arrondissement), tj. okruga, a svaki arondisman podijeljen je na 4 četvrti (fra. quartier). Arondismani su numerisani spiralno u smjeru kazaljke na satu, od historijskog centra prema periferiji. Pariskim arondismanima dodijeljeni su poštanski brojevi od 75001 do 75020.
Historija
Antičko doba
Grad se razvija polovinom 3. stoljeća p. n. e. iz keltskog naselja Lutecija (Lutetia), u kojem je živjelo pleme Parisii, na otoku na rijeci Seine, današnjem Île de la Citéu. Prvo pisano spominjanje grada datira iz 53. p. n. e. u šestoj knjizi Julija Cezara o galskim ratovima (De Bello Gallico). Nakon što su se rimske trupe 52. p. n. e. drugi put približile gradu, Parisii ruše mostove i pale Luteciju. Rimljani zauzimaju otok i na lijevoj obali, na brežuljku Montagne-Sainte-Geneviève, grade naselje u kojem su bile terme, forum i amfiteatar. Grad se u Rimskom Carstvu naziva Civitas Parisiorum ili Parisia, ali ostaje u tadašnjoj Galiji bez posebne važnosti.
Srednji vijek
Nakon propasti Rimskog Carstva na području današnjeg Pariza nastaju uglavnom sakralne građevine. Franački kraljevi dograđuju bivše palače rimskih vladara, te tako na Île de la Citéu tokom stoljeća nastaje dio koji se danas zove Palais de la Cité. Najstariji sačuvani dio Palais de la Citéa jesu kapela Sainte-Chapelle, koju je u prvoj polovini 13. stoljeća, za vrijeme vladavine Luja IX, izgradio Pierre de Montreuil, te tzv. Bonbec tornjevi na sjevernom dijelu fasade. Pored njih, naknadno izgrađeni tornjevi, Tour d’Argent (Srebrni toranj) i Tour de César, sagrađeni su pod vladavinom Filipa IV. U 19. stoljeću dograđen je toranj sa satom Tour de l’Horloge. Iza tornjeva se nalazi dio nazvan po upraviteljima palače (fr. concierge), Conciergerie, koji od 1400. služi kao zatvor, a za vrijeme Revolucije u njemu su držani zatvorenici osuđeni na smrt giljotinom. Već nakon 1358. Palais de la Cité prestaje biti kraljevska rezidencija i pretvara se u Hôtel Saint-Pol. Rezidencija se prebacuje u istočni dio Pariza, u gradić Vincennes, gdje je već 1190. pod vladavinom Filipa II izgrađena tvrđava za zaštitu Louvrea.
Moderno doba
Za vrijeme vjerskih ratova između 1562. i 1598. grad ostaje u katoličkom posjedu. U Bartolomejskoj noći 24. augusta 1572. naredbom Katarine Medici ubijeno je hiljade hugenota. Uredbom Luja XIV uvedena je ulična rasvjeta, moderniziran vodovod i izgrađene bolnice Invalides i Salpêtrière. Njegovom naredbom srušene su gradske zidine, a na njihovom mjestu izgrađena "Nouveau Cours", ulica u obliku prstena, na mjestu koje je danas poznato kao Grands Boulevards. Kraljevska rezidencija prebačena je u Versailles. Ipak, Pariz ostaje politički centar Francuske, što je rezultiralo velikim brojem stanovnika i vodećom privrednom ulogom u zemlji.
Po izbijanju Francuske revolucije 1789. parisko stanovništvo izborilo se za ukidanje monarhije i uvođenje Prve francuske republike. Radi zaštite grada, 1844. grade se nove zidine na mjestu današnjeg Boulevard périphériquea. S dužinom 39 km, 94 bastiona i 16 fortifikacija to je najveća utvrda na svijetu.
Pariz je 1855, 1867, 1878, 1889, 1900. i 1937. bio organizator svjetskih izložbi, koje su imale kulturni i politički značaj za grad. Katastrofalni tok rata 1870–1871. donio je kraj Drugog carstva. Poslije njemačke opsade grad je kapitulirao, nakon čega se 1871. formira Pariska komuna. Nju su činili radnici, zanatlije i sitni građani, a nastala je kao protest protiv konzervativne provizorne vlade Republike. Vrijeme Treće republike prije 1914. vrijeme je privrednog i kulturnog procvata u Belle Époqueu, čiji se stil gradnje očituje na stanici Gare de Lyon, na Mostu Aleksandra III i stanicama metroa. Godine 1900. i 1924. Pariz je bio domaćin Ljetnih olimpijskih igara.
Godine 1921. Pariz je imao gotovo tri miliona stanovnika, što je najveći broj u njegovoj historiji. Gradnja stanova nije više mogla pratiti potražnju. Za vrijeme Drugog svjetskog rata grad je od juna 1940. do oslobođenja 25. augusta 1944. bio pod njemačkom opsadom, ali je ostao pošteđen velikih razaranja.
Studentska revolucija i masovni štrajkovi trajali su u maju 1968. Godine 2005. dogodili su se sukobi između mladih useljenika u predgrađima Pariza. Nemiri su se kasnije raširili na druge gradove u Francuskoj.
Grb
Opis: Ispod plave glave štita, ukrašene zlatnim ljiljanima, plovi na plavom dnu štita i crvenoj pozadini srebrni brod s punim, srebrnim jedrom.
Žig iz 1210. prikazuje jedrenjak, što upućuje na osnivanje grada na ostrvu Île de la Cité. Grb je poznat od 1358. Glava štita s burbonskim ljiljanima predstavljala je širenje grbova dobrog grada. Poznate su različite varijante grba: sa zidinama, s izrekom Fluctuat nec mergitur ("Bacan/a/ valovima, on/a/ ne tone") na zlatnoj traci ispod štita. Poznat je i grb s tri jedrenjaka.
Stanovništvo
Razvoj stanovništva
Broj stanovnika u Parizu u antičko doba i u srednjem vijeku, zbog mnogobrojnih ratova, epidemija i nedostatka hrane povremeno se smanjuje. Tako je 1832. zbog epidemije kolere u Parizu umrlo 20.000 ljudi. Tek industrijalizacijom u 19. stoljeću dolazi do porasta broja stanovnika. 1846. godine u Parizu živi oko milion stanovnika. Broj se do 1876. udvostručio, a 1921. prelazi 3 miliona, što je, historijski gledano, najveći broj stanovnika u Parizu.
Na popisu iz 1999. bilo je 2.125.246, stanovnika, što je najmanji broj stanovnika od historijskog maksimuma od 2,9 miliona iz 1921. Gubitak gradske populacije odražava iskustvo i drugih središnjih gradova u razvijenom svijetu koji nisu širili svoje granice. Glavni faktori u procesu jesu značajno smanjenje veličine porodice i dramatične migracije prema predgrađima od 1962-75. Emigraciju su uvjetovali deindustrijalizacija, visoke stanarine, gentrifikacija mnogih unutrašnjih četvrti, transformacija stambenih prostora u urede i veće obilje u zaposlenim porodicama. Gubitak gradskog stanovništva u Parizu jedan je od najvećih u međunarodnim okvirima i najveći među svim gradovima koji imaju više od 2.000.000 stanovnika. Gubici gradskog stanovništva za grad generalno su negativno percipirani. Gradska uprava nastoji preokrenuti trend s ponešto uspjeha, te je procjena populacije u julu 2004. pokazala porast, prvi put nakon 1954, dosegnuvši ukupno 2.144.700 stanovnika.
Danas u Parizu živi oko 2 miliona ljudi, dok je broj stanovnika u okolini Pariza 2007. godine iznosio 11,8 miliona.
Gustoća
Pariz je jedan od najgušće naseljenih gradova na svijetu. Gustoća, bez vanjskih šumovitih parkova (Bulonjska šuma i Vensenska šuma), na službenom popisu 1999. iznosila je 24.448 stanovnika po km2, što se može uporediti samo s nekim azijskim megalopolisima. Čak i uključivši dva šumska područja gustoća je 20.164 stanovnika po km2, kao peta najgušće naseljena općina u Francuskoj iza Le Pré-Saint-Gervaisa, Vincennesa, Levallois-Perreta i Saint-Mandéa, sve rubna područja središta Pariza. Najrjeđe naseljene četvrti su zapadni i središnji uredsko-administrativni arondismani. Gradsko stanovništvo najgušće je u sjevernim i istočnim arondismanima. 11. arondisman imao je 1999. gustoću od 40.672 stanovnika po km2, dok su neke istočne četvrti istog arondismana imale gustoću blizu 100.000/km2.
Pariska aglomeracija
Grad Pariz pokriva područje mnogo manje od cijele urbane zone kojoj je središte. Trenutno, pariska stvarna urbanizacija, koju definira pôle urbain (gradsko područje) statistička zona, pokriva 2.723 km2, ili područje oko 26 puta veće od samoga grada. Uprava pariskog urbanog rasta podijeljena je između samoga grada i okolnih departmana. Parizu najbliži prsten sa tri susjedna departmana ili Petite couronne ("mali prsten"), potpuno je zasićen rastom grada, dok je daljni vanjski prsten sa četiri departmana, Grande couronne, pokriven urbanizacijom samo u unutrašnjim područjima. Tih osam departmana stvaraju veću administrativnu regiju Île-de-France, koja je većinom ispunjena pariskim urbanim područjem.
Pariska aglomeracija pokazala je stalan rast od kraja francuskih vjerskih ratova, kasnog 16. stoljeća, uz povremena opadanja za vrijeme Francuske revolucije i Drugog svjetskog rata. Prigradski razvoj ubrzao se u zadnje vrijeme: s procjenom od ukupno 11,4 miliona stanovnika 2005, regija Île-de-France pokazuje dvostruko veću stopu rasta u odnosu na 1990. Danas je to jedna od najvećih aglomeracija na svijetu.
Imigracija
Prema zakonu, francuski popisi ne postavljaju pitanja o etničkoj pripadnosti i religiji, ali zahtijevaju podatke o zemlji rođenja. Iz tih podataka moguće je odrediti da su Pariz i metropolitansko područje jedno od kulturno najraznolikijih područja u Europi. U popisu 1999, 19,4% ukupne populacije rođeno je izvan kontinentalne Francuske. Na istom popisu, 4,2% populacije urbanog područja Pariza bili su nedavni imigranti (osobe koje su se uselile u Francusku između 1990. i 1999), većinom iz kontinentalne Kine i Afrike.
Prvi val međunarodne migracije prema Parizu započeo je najranije 1820-ih godina, s dolaskom njemačkih seljaka koji su bježali od poljoprivredne krize u Njemačkoj. Slijedilo je nekoliko valova imigracije koji se nadovezuju do danas: Italijani i srednjoevropski Židovi za vrijeme 19. stoljeća, Rusi nakon Ruske revolucije 1917, Armenci u bijegu od genocida u Otomanskom carstvu, građani francuskih kolonija za vrijeme Prvog svjetskog rata i kasnije Poljaci između dvaju ratova, Španci, Italijani, Portugalci i sjeverni Afrikanci od 1950-ih do 1970-ih, sjevernoafrički Židovi, nakon stjecanja nezavisnosti država u kojima su živjeli, te otada Afrikanci i Azijci.
Religija
Oko 80% stanovnika grada je kršteno, a oko 75% izjašnjava se katolicima. To su najvećim dijelom rimokatolici, a manji dio čine pripadnici armenske i ukrajinske crkve. Pariski biskup nadležan je i za katolike istočnog obreda.
U Parizu su 94 katoličke župe, 15 grčko-pravoslavnih i ruskih pravoslavnih crkava, 6 rumunskih crkava, 7 sinagoga za oko 220.000 Židova i 19 džamija za oko 50.000 muslimana (uglavnom sunita). Nešto oko 12% katolika i 15% Jevreja prakticira vjeru.
Politika
Pariz, sa svojim nepromijenjenim administrativnim granicama od 1860. godine, jedan je od rijetkih gradova koji se nije razvio politički u skladu s demografskim rastom. O tome se trenutno raspravlja u planovima za Grand Paris (Veliki Pariz), koji bi svoje administrativne granice proširio na veći dio svoje urbanizirane zone.
Glavni grad Francuske
Kao glavni grad, Pariz je sjedište francuske vlade. Za izvršnu vlast, dva glavna službenika imaju svaki svoju službenu rezidenciju, gdje su im smješteni i uredi.
Predsjednik Francuske boravi u Elizejskoj palači u 8. arondismanu, dok premijer ima sjedište u Hôtel Matignon u 7. arondismanu. Vladina ministarstva smještena su u raznim dijelovima grada, mnoga u 7. arondismanu.
Dva doma francuskog parlamenta na lijevoj su obali. Gornji dom, ili Senat, smješten je u Palais du Luxembourg u 6. arondismanu, dok je značajniji donji dom, Nacionalna skupština, u Palais Bourbonu, u 7. arondismanu. Predsjednik senata, druga najviša funkcija nakon predsjednika republike, ima ured u Petit Luxembourg, manjoj palači koja je aneks palače Luxembourg.
U Parizu su, također, i najviši francuski sudovi. Francuski kasacijski sud, najviši sud u pravosudnom sistemu, koji preispituje krivične i civilne postupke, smješten je u Palači pravde na Île de la Citéu, dok je Državni savjet, koji pruža pravne savjete izvršnoj vlasti i djeluje kao najviši sud u upravnom sistemu, smješten u Palais Royalu u 1. arondismanu.
Ustavno vijeće, savjetodavno tijelo s konačnim ovlastima za ustavnost zakona i vladinih dekreta, također djeluje u Palais Royalu.
Gradska vlada
Pariz je bio općina od 1834. godine (također i nakratko između 1790-95). Pri podjeli Francuske na općine 1790. (za vrijeme Francuske revolucije), i ponovo (1834), Pariz je bio grad upola manji u odnosu na danas, ali su 1860. pripojene susjedne općine, neke potpuno, radi stvaranja nove administrativne karte s 20 arondismana, koje grad ima i danas. Takva općinska podjela stvara spiralu u smjeru kazaljke na satu, s 1. arondismanom u samom središtu.
1790. Pariz je postao prefektura (sjedište) departmana Seine, koji je pokrivao veći dio pariske regije. 1968. podijeljen je na četiri manje: grad je postao zasebni departman i zadržao broj departmana Seine (75) (koji vuče porijeklo od pozicije departmana Seine u abecednom redu), dok su stvorena tri nova departmana: Hauts-de-Seine, Seine-Saint-Denis i Val-de-Marne i dodijeljeni su im brojevi 92, 93 i 94. Posljedica tih podjela jesu identične granice pariskog departmana i općine, što je jedinstvena situacija u Francuskoj.
Općinski uredi
Svaki od 20 pariskih arondismana ima direktno izabrano vijeće (conseil d'arrondissement), koje bira načelnika arondismana. Izbor članova iz savjeta svakog arondismana stvara Vijeće Pariza (Conseil de Paris), koje bira gradonačelnika Pariza.
U srednjevjekovno doba Parizom je upravljala općina koju su birali trgovci, čiji je glavar bio vođa trgovaca. Osim što je regulirao gradski promet robom, on je bio odgovoran i za neke javne dužnosti, kao nadgledanje gradskih zidina i čišćenje ulica. Kreiranje funkcije pariskog civilnog upravitelja u 13. stoljeću znatno je smanjilo dužnosti i ovlasti vođe trgovaca. Kao direktni predstavnik kralja, u ulozi koja donekle podsjeća na prefekta kasnijih godina, upravitelj Pariza (prévôt) nadgledao je primjenu i izvršenje zakona i reda u gradu i okolnom okrugu (prévôté) iz svog ureda u Grand Châteletu. Mnoge ovlasti iz ureda obaju upravitelja prebačene su nakon osnivanja, 1667. godine, na ured generalnog namjesnika policije. Stoljećima su se prévôt i upravitelji Châteleta sukobljavali s upraviteljima Hôtel de Villea oko jurisdikcije, tj. s gradskom upravom koja je obuhvatala i kartinijere (quartiniers), od kojih je svaki bio odgovoran za jednu od 16 četvrti (koje su bile podijeljene na četiri cinquantaines, svaka sa svojim senkantenijerom /cinquantainier/ na čelu, a one su dalje podijeljene na dizene /dizaines/, kojima su upravljali dizenijeri /dizainiers/):
Iako su kroz 18. stoljeće takvi izbori postali samo ceremonijalni, birajući kandidate koje je već izabrala kraljevska vlada, sjećanje na stvarnu općinsku neovisnost ostalo je snažno: Hôtel de Ville nastavio je biti značajan u svijesti buržujskih Parižana, sa znatno većim utjecajem od stvarne uloge u upravi grada.
Posljednji pariski upravitelj trgovaca (prévôt des marchands) ubijen je 14. jula 1789, nakon pada Bastilje. Pariz je službeno postao općina stvaranjem administrativne podjele 14. decembra
1789, te je 9. oktobra 1790. privremena revolucionarna gradska uprava zamijenjena prvim općinskim ustavom i vladom. Kroz nemire tokom Termidorskog prevrata 1794. postalo je jasno da je revolucionarna nezavisnost Pariza prijetnja bilo kojoj vladajućoj snazi. Ured gradonačelnika ukinut je iste godine, a općinsko vijeće godinu dana kasnije.
Premda je ono obnovljeno 1834, dobar dio 19. i 20. stoljeća Pariz je, zajedno s većim departmanom Seine, kojem je tada bio centar, bio pod direktnom kontrolom državnog prefekta Seine, nadležnog za generalne poslove. Državni prefekt policije bio je nadležan za policiju u istoj jurisdikciji. Osim u nekoliko kratkih slučajeva, grad nije imao gradonačelnika do 1977, pa je pariska policijska prefektura i danas pod državnom kontrolom.
Unatoč svojoj dvojnoj egzistenciji kao općina i departman, Pariz ima jedinstveno vijeće koje upravlja obama subjektima. Vijeće Pariza, kojim predsjedava gradonačelnik Pariza, zasjeda i kao općinsko vijeće (conseil municipal) ili kao vijeće departmana (conseil général), ovisno o predmetu rasprave.
Pariska savremena administrativna organizacija još uvijek sadrži tragove jurisdikcije bivšeg departmana Seine. Prefektura policije (koja upravlja i vatrogasnim brigadama), npr, još uvijek ima nadležnost na petite couronne, susjedna tri departmana za neke operacije, kao što su protivpožarna zaštita ili spašavanja, i još je pod upravom francuske vlade. Pariz nema općinske policijske snage, premda ima vlastitu brigadu kontrolora prometa.
Glavni grad regije Île-de-France
Kao dio općenacionalnih administrativnih nastojanja konsolidacije regionalnih ekonomija 1961, Pariz je kao departman postao glavni grad nove regije, Distrikta Pariza, preimenovane u regiju Île-de-France 1976, koja obuhvata pariski i još 7 najbližih departmana. Članovi regionalnog vijeća od 1986. biraju se na direktnim izborima. Prefekt pariskog departmana (koji je do 1968. služio kao prefekt departmana Seine) također je i prefekt regije Île-de-France, premda je ta funkcija izgubila mnoge ovlasti stvaranjem ureda gradonačelnika Pariza 1977.
Intercommunalité
Tek rijetke od nabrojenih promjena uzele su u obzir postojanje Pariza kao aglomeracije. Za razliku od većine francuskih većih urbanih područja, kao što su Lille i Lyon, u Parizu nema međuopćinskog (intercommunal) entiteta u pariskom urbanom području, niti međuopćinskog vijeća koji bi rješavali probleme gustog urbanog jezgra regije u cjelini. Parisko otuđenje od svojih predgrađa i danas je problem, te prema mnogima, glavni razlog građanskih nemira, kao što je pobuna u predgrađima 2005. Direktna posljedica tih nesretnih događaja jesu prijedlozi za efikasniju metropolitansku strukturu, koja bi pokrila Pariz i neka od predgrađa, od socijalističke ideje o labavoj "metropolitanskoj konferenciji" (conférence métropolitaine) do desničarske ideje o više integriranom "Velikom Parizu" (Grand Paris).
Kultura i znamenitosti
Pariz je grad znamenitosti, prepun vrijednih vjerskih i svjetski poznatih građevina, ulica, trgova i parkova. Ima oko 160 muzeja, oko 200 umjetničkih galerija, 100 pozorišta, preko 650 kina i više od 10.000 restorana. Kulturna ponuda je raznovrsna: od brojnih koncerata, izložbi, muzičkih i filmskih festivala i modnih revija do sportskih takmičenja. Kompleks dvorca Fontainebleau, dvorac Versailles i obala Seine u Parizu stavljeni su na UNESCO-ovu listu spomenika svjetske kulturne baštine (1979, 1981. i 1991. godine, respektivno). Pariz je 1989. godine bio proglašen za Evropski glavni grad kulture.
Opere i pozorišta
Uvjetovano tradicijom centralizma, sve važnije pozorišne i baletne kuće imaju svoje sjedište u Parizu. Program se objavljuje u Pariscopeu ili u Officiel des Spectacles, koji se mogu dobiti u svakom kiosku. Ulaznice za predstave mogu se dobiti s velikim popustom od 13 sati na sami dan predstave na pozorišnim kioscima (Kiosque Théâtre) kod željezničke stanice Gare Montparnass ili crkve La Madeleine).
Opéra Garnier ili Palais Garnier (danas Opéra National de Paris) najveća je pariska i ujedno najveća svjetska operna kuća (11.237 m2), otvorena 1875 (historijska pariska opera), koja teži klasičnom repertoaru i baletskim predstavama. U njenom sastavu djeluje i Ballet de l'Opéra de Paris i baletna škola.
Savremena Opéra Bastille, s miješanim moderno-klasičnim programom, otvorena je 1989. Ističe se modernom scenografijom i tehnikom. Sredinom 19. stoljeća bile su aktivne još dvije operne kuće: Opéra-Comique (koja postoji i danas) i Théâtre Lyrique (koja je u moderno doba promijenila profil i naziv u Théâtre de la Ville).
Comédie-Française ili Théâtre Français sa svojim pozorišnim ansamblom čine bivši Moliereov "Illustre Théâtre" i druge glumačke grupe sa dugom tradicijom. Igra se klasični repertoar.
Théâtre des Champs-Élysées koji je od 1911. do 1913. sagradio Auguste Perret po planovima Henryja van de Veldea, pobudio je početkom 20. stoljeća veliko interesovanje svojom arhitekturom i skandaloznim predstavama. U muzičkom i koncertnom pogledu to je sjedište velikih orkestara, Orchestre National de France i Orchestre Lamoureux, kao i baza Bečke filharmonije u Francuskoj.
Pažnju privlače i programi Théâtre du Châteleta na Place du Châteletu i njemu nasuprot smještenog gradskog pozorišta, Théâtre de la Villea.
Savremene komedije u sklopu tzv. bulevarskog pozorišta i vodvilji izvode se u bezbrojnim malim teatrima, kao što je Théâtre des Bouffes-Parisiens, koji je osnovao Jacques Offenbach 5. jula 1855. Teatar je ime dobio po Opéri bouffe – komičnoj operi, kako je Offenbach nazivao mnoga svoja djela.
Ljubiteljima revijskog pozorišta preporučuju se predstave u Moulin Rougeu, Lidu i Paradis Latinu.
Moulin Rouge je 6. oktobra 1889. otvorio Joseph Oller, vlasnik varijetea L’Olympia. Ime je dobio po markantnoj izvedbi crvenog mlina na krovu. Postao je poznat po svojim kankan i chahut plesačicama. Jednostavnije, ali erotičnije jesu performanse u Folies Bergèreu.
Rock-koncerti organiziraju se u dvoranama Zénith u Parc de la Villetteu i dvorani Bercy. Zénith je građena 1983. inicijativom tadašnjeg ministra kulture Jacka Langa po planu arhitekata Philippea Chaixa i Jean-Paula Morela. Otvorena je 12. januara 1984. koncertom francuskog pjevača Renauda.
Arènes de Lutèce važi za najstariju građevinu u Parizu. Rimski amfiteatar nalazi se u ulici Rue Monge u 5. arondismanu. Arena potječe iz 1. stoljeća i bila je u upotrebi do 3. stoljeća. Predstave je moglo gledati oko 17.000 ljudi, kao i borbe na život i smrt. Dolaskom kršćanstva rimski cirkusi gube značaj. U 3. i 4. stoljeću, s upadima germanskih plemena u Galiju, Arenes de Lutèce je zatvorena, a kamen njenih lukova iskorišten za gradnju gradskih zidina i drugih utvrda.
Pozorište tradicionalno zauzima istaknuto mjesto u pariskoj kulturi, što se nastavlja i danas. Najpoznatiji pozorišni glumci također su zvijezde francuske televizije i filma. Neka od najvećih pariskih pozorišta jesu i Bobino, Théâtre Mogador i Théâtre de la Gaîté-Montparnasse. Neki od pariskih teatara koriste se i kao koncertne dvorane. Najveća imena francuske šansone, kao Edith Piaf, Maurice Chevalier, Georges Brassens i Charles Aznavour, proslavili su se u čuvenim pariskim koncertnim dvoranama: Lido, Bobino, Olympia, La Cigale i Le Splendid.
Élysées-Montmartre, znatno smanjen u odnosu na svoju izvornu veličinu, danas je koncertna dvorana. New Morning jedan je od još nekoliko pariskih klubova gdje se održavaju jazz-koncerti, ali i koncerti "indie" muzike.
Muzeji
Muzej Louvre otvoren je 1793. godine u bivšoj rezidenciji francuskih kraljeva. U njemu se nalazi svjetski najznačajnija zbirka umjetnina s preko 380.000 djela, od kojih su 35.000 izložene. Izložene umjetnine prikazuju vremenski period od antičkih vremena do kraja 19. stoljeća. U Louvreu se izlažu i djela modernih umjetnika, mada su te izložbe povremenog karaktera. Zgrada Louvrea nalazi se u prvom arondismanu na desnoj obali Seine u ulici Rue de Rivoli. Ulaz je iz piramide, koju je projektirao američki arhitekt Ieoh Ming Pei, a koja je otvorena 29. marta 1989. Dvorište Louvrea nalazi se u liniji s Avenijom Champs-Élysées, koja tvori tzv. historijsku osu Pariza.
Muzej Orsay otvoren je 1986. u zgradi bivše željezničke stanice Gare d’Orsay. Muzej se nalazi u sedmom pariskom arondismanu na južnoj obali Seine, prekoputa vrtova Tuileries. Stanicu je 1900. godine otvorio Victor Laloux, za vezu Pariza s Orléansom. Zbog preopterećenosti i niskog kapaciteta zatvorena je 1939, a 1978. proglašena je zaštićenom historijskom građevinom. Pod upravom francuske arhitektice Gae Aulenti, pod uvjetom očuvanja historijske arhitekture, od 1980-86. godine preuređena je u muzej. Muzej je poznat po eksponatima francuskih impresionista. Osim tih djela, izložene su slike, skulpture, fotografije i namještaj iz perioda od 1848. do 1914. Zastupljeni su mnogi umjetnici i svi umjetnički smjerovi iz tog vremena.
Po planovima arhitekata Renza Piana, Richarda Rogersa i Gianfranca Franchinija 1977. godine otvoren je umjetnički i kulturni centar "Georges Pompidou" (). Odlika ovog centra je čelična konstrukcija s vanjskim zidovima od stakla, a svi instalacijski vodovi izvedeni su napolju specifičnom konstrukcijom u cijevima raznih boja. Centar se nalazi u četvrtom pariskom arondismanu. Zamišljen je kao informativni centar sa slobodnim i neograničenim pristupom. U njemu se nalazi Bibliothèque Publique d'Information i Muzej moderne umjetnosti (Musée National d'Art Moderne), sa zbirkom umjetničkih djela modernih umjetnika iz nadrealizma, fovizma, kubizma te predstavnika apstraktne umjetnosti. Muzički institut IRCAM (Institut de Recherche et Coordination Acoustique/Musique) priključen je centru iz organizacijskih razloga.
Muzej Picasso nalazi se u trećem arondismanu u bivšem "Hôtel Saléu. Hotel je građen od 1656–59. godine u pariskoj četvrti Marais. U njemu se nalazi oko 250 Picassovih slika i skulptura, kao i dijelovi njegove osobne zbirke djelâ Georgesa Braquea, Paula Cézannea, Henrija Matissea, Joana Miróa i Amedea Modiglianija.
Musée national du Moyen Âge (do 1980: Musée de Cluny) nalazi se u kasnogotičkoj palači Hôtel de Cluny (1485-90). U njemu se nalazi značajna riznica umjetničkih djela nastalih u srednjem vijeku.
Palača Grand Palais nastala je po planovima arhitekata Henrija Deglanea i Albeta Louveta kao izložbeni paviljon povodom Svjetske izložbe u Parizu 1900. godine. Na prednjoj strani Grand Palaisa nalazi se 240 metara duga i 20 metara visoka fasada s jonskim stubovima. U zgradi se nalaze značajne umjetničke i slikarske izložbe. U zapadnom krilu nalazi se Palais de la Découverte, prirodoslovni muzej s planetarijem.
Prekoputa, izgrađena u isto vrijeme i za istu svrhu, nalazi se Petit Palais, koju je projektirao Charles Girault u neobaroknom stilu Belle Époque. S pozlaćenim kovanim ulaznim vratima te brojnim prozorima i kupolom, prepoznatljivi je simbol Pariza. Od 1902. godine u njoj se nalazi Muzej lijepih umjetnosti grada Pariza (Musée des Beaux-Arts de la Ville de Paris).
Građevine
Mostovi
Sena protječe kroz Pariz od ušća Marne kod Vincennesa velikom lijevom krivinom od jugoistoka prema centru, a onda nadesno prema Boulogne-Billancourtu, te kod Saint Denisa na sjeveru obilazi grad. Na Seni se nalazi 40 mostova, koji povezuju pariske arondismane. Otok Île de la Cité u središtu Pariza povezan je s objema obalama Sene sa 7 mostova: Pont de l'Archevêché (prema lijevoj obali), Pont au Double (prema lijevoj obali), Pont d'Arcole (prema desnoj obali), Petit-Pont (prema lijevoj obali), Pont Notre-Dame (prema desnoj obali), Pont Saint-Michel prema lijevoj obali), Pont au Change (prema desnoj obali). Most Pont Neuf preko zapadnog jezička otoka povezuje otok s objema obalama. To je ujedno i najstariji pariski most. Najmlađi pariski most jest Passerelle Simone de Beauvoir, izgrađen 2006. Većina mostova izgrađena je u 19. stoljeću i željezne je konstrukcije. Mostovi su noću osvijetljeni, zavisno od konstrukcije, te time doprinose posebnom noćnom izgledu Pariza.
Trgovi i ulice
Početkom 17. stoljeća francuski kralj Henrik IV započinje urbanizaciju Pariza planiranjem i izgradnjom dvaju od ukupno pet tzv. kraljevskih trgova.
Place des Vosges, kvadratičnog izgleda i građen između 1605–11. godine, prvi je trg u 4. arondismanu u četvrti Marais, ranije nazvan Place Royale. Okružen je građevinama iz ranog 17. stoljeća. U sredini trga nalazi se kip Luja XIII na konju. Trg je veličine 140 x 140 m.
U isto vrijeme izgrađen je Place Dauphine (1607-12) u sličnom stilu trokutastog oblika na istočnom jezičku île de la Citéa u 1. arondismanu, po planovima Louisa Métezeaua i Jacquesa II Androueta du Cerceaua. Kasnije je jedan dio prerađen, te se time otvorio prema zapadnom dijelu otoka s pogledom na Pont Neuf, na kojem se nalazi skulptura Henrika IV na konju.
Place des Victoires s okruglim tlocrtom izgrađen je 1675. na inicijativu Françoisa d’Aubussona de la Feuilladea po planovima Julesa Hardouin-Mansarta u čast Luja XIV, kako bi se postavila njegova statua. Statua je srušena u Francuskoj revoluciji i 1822. zamijenjena statuom Luja XIV na konju, izrađenom po nacrtu francuskog kipara Françoisa Josepha Bosioa.
Place Vendôme (1690–1720) ostao je nepromijenjen u svom izgledu, a izgrađen je u čast Luja XIV. Planove je izradio Hardouin-Mansart. Tada izgrađene skulpture kralja na konju, kao i skulpture ostalih članova kraljevske porodice, srušene su u vremenu Revolucije, a Napoleon je 1806. godine u spomen na bitku kod Austerlitza dao izgraditi trijumfalni stub visok 44 m. Trg se nalazi u 1. arondismanu u blizini Pariske opere.
Poznate građevine
Antičko doba
Najstarije građevine u Parizu nalaze se u četvrti Quartier Latin, na obroncima Montagne-Sainte-Geneviève, koje su od 52. p. n. e. naseljavali Rimljani. Restaurirani ostaci u 1. stoljeću izgrađene Arènes de Lutèce i ostaci termi Cluny iz perioda oko 200. godine jedini su vidljivi ostaci iz galsko-rimske epohe.
Srednji vijek
Nakon raspada Rimskog sarstva nastaju najprije sakralni objekti. Palaču rimskih vlasti u Parizu na Île de la Citéu prisvajaju franački kraljevi i u narednim je stoljećima proširuju i dograđuju. Danas je ona poznata kao Palais de la Cité. Najstariji sačuvani dijelovi ove palače izgrađeni su u prvoj polovici 13. stoljeća, pod Lujem IX i majstorom Pierrom de Montreuilom, a to su kapela Sainte-Chapelle i donji dijelovi kule Bonbec na sjevernoj fasadi. Obližnje kapijske kule, Tour d’Argent (Srebrna kula),Tour de César, kao i u 19. stoljeću izmijenjena ugaona kula Tour de l’Horloge, nastale su nešto kasnije pod Filipom IV. Iza masivnih kula nalazila se rana uprava (Conciergerie), koja je već oko 1400. godine služila kao zatvor, a za vrijeme revolucije bila "čekaonica za giljotinu".
Već nakon 1358. godine kraljevska rezidencija biva prebačena iz Palais de la Citéa u danas nestali Hôtel Saint-Pol, na istoku Pariza nastali gradić Vincennes i već 1190. pod Filipom II nastalu utvrdu ranog Louvrea, čija je masivna okrugla kula dominirala desnom obalom.
Dvorac Louvre, kakvog danas poznajemo, rezultat je različitih gradnji pod mnogim francuskim kraljevima i obuhvata dijelove iz srednjeg vijeka, renesanse, baroka, Drugog carstva, kao i značajne "podzemne odaje", izgrađene nakon 1981. na inicijativu predsjednika Françoisa Mitterranda i arhitekte Ieoha Minga Peia, koji danas služe u svrhu nedostatne infrastrukture muzeja.
15. i 16. stoljeće
Iz druge polovine 15. i 16. stoljeća potječe više interesantnih tzv. hôtels particuliers - gradskih palača u četvrti Marais, kao:
Hôtel de Sens, izgrađena po nalogu biskupa od Sensa, Tristana od Salazara, između 1475. i 1507.
Hôtel Carnavalet, izgrađena 1548. za predsjednika suda Jacquesa de Lignerisa
Hôtel Lamoignon, 1585. izgrađena za Dijanu od Francuske, graditelja Louisa Métezeaua
Hôtel de Sully, gradska palača inspektora finansija Mesmea Galleta, koju je 1630. po planovima Jeana I Androueta du Cerceaua završio Roland de Neufbourg. Danas je tu sjedište Udruge za zaštitu spomenika.
Na lijevoj obali je za to vrijeme Jacques d’Amboise ponovo izgradio Hôtel de Cluny, od 1485. do 1510, pored ruševina rimskih termi, koji je opatiji Cluny služio kao sjedište od 1330. Danas je tu smješten Musée National du Moyen Âge (Muzej srednjeg vijeka) s jedinstvenom tapiserijom sa scenama na temu "Dama s jednorogom".
Pierre Lescot i Jean Goujon od 1547. do 1549. grade bunar Fontaine des Innocents, koji je danas najvažniji sačuvani spomenik rane renesanse u Parizu. Prvobitno trostrani bunar s tribinom, potpuno je preuređen u prvoj polovini 19. stoljeća, kada su mu Pajou i Houdon dodali i četvrtu stranu.
Prvobitna pariska vijećnica (Hôtel de Ville) izgrađena je na zahtjev kralja Franje I po planovima italijanskog arhitekte Domenica da Cortone između 1551. i 1628. godine. Nastala je u stilu renesansnih dvoraca na rijeci Loirei pod imenom Il Boccador(o). Izgorjela je 1871, za vrijeme Pariske komune. Današnja vijećnica kopija je prethodne građevine.
Od 1874. do 1882. izgrađena je u stilu klasicizma sa 146 kipova na fasadi po planovima arhitekata Théodorea Ballua (1817–1885) i Pierrea Deperthesa (1833–1898). Nalazi se u po njoj nazvanom 4. arondismanu, na bivšem Place de Grèveu (danas Place de l'Hôtel-de-Ville).
17. stoljeće
Palača Luxembourg zamišljena je 1615. godine kao ladanjski dvorac izvan granica tadašnjeg Pariza. Marija Medici daje nalog za njegovu gradnju, koju vodi arhitekt Salomon de Brosse. U osnovi je slična firentinskoj palači Palazzo Pitti, u kojoj je Marija provela svoje djetinjstvo. Palača, naročito njeno vrtno pročelje, bitno je izmijenjena u 19. stoljeću. Od 1852. godine u njoj zasjeda Francuski senat. Kraljevski park uz ovu palaču (Jardin du Luxembourg) nekada je bio u vlasništvu kralja, a danas je pod okriljem države i otvoren je za javnost.
Kraljevska palača sjeverno od Louvrea, izgrađena je između 1627. i 1629. godine za prvog ministra Luja XIII, kardinala Richelieua. Nakon njegove smrti preuzima je kraljevska kuća i palača dobija današnje ime. U njoj odrasta Luj XIV. Danas se u njoj nalaze Savezno vijeće, Ustavno vijeće, Ministarstvo kulture, kao i Comédie-Française. Na dvorište, u kojem je Daniel Buren postavio interesantno prohodno umjetničko djelo, nadovezuje se lijep vrt.
Važna djela iz 17. stoljeća jesu i barokna crkva Val-de-Grâce sa samostanom, Collège des Quatre-Nations, danas sjedište ustanove Institut de France, Hôtel des Invalides i opservatorij.
18. stoljeće
Elizejska palača prvobitno je nosila ime Hôtel d’Évreux, po nalogodavcu za njenu gradnju. Kasnije je dobila ime po obližnjoj Avenue des Champs-Élysées. Danas je sjedište francuskog predsjednika. Građena je od 1718. do 1722. godine po planovima arhitekte Armand-Clauda Molleta, koji je grofu Évreuxu prodao susjedni posjed, a ovaj mu je povjerio plan gradnje palače. Nakon grofove smrti 1753. godine palaču nasljeđuje Jeanne-Antoinette Poisson, poznata kao markiza De Pompadour i preuređuje je s puno stila. Vrt je proširen i dograđen, prema njenim zamislima, sa stubovima, paviljonima i labirintom. Palača je sjeverno od Seine u nekadašnjem predgrađu Faubourg Saint-Honoré, par koraka od Elizejskih polja i nekoliko minuta šetnje od trga Concorde.
U doba Luja XIV nastaju veličanstvene građevine na sjevernoj strani trga Concorde koje projektira Ange-Jacques Gabriel: La Monnaie ili Hôtel des Monnaies, kovnica novca (1771-77), koju je sagradio Jacques-Denis Antoine), i Vojna škola (École Militaire). Najimpozantnija građevina, koja se vidi iz daleka, svakako je Panteon, građevina s kupolom, koja se može uvrstiti kako u sakralne, tako i u svjetovne objekte, jer je više puta mijenjala svoju namjenu.
Panteon je izgrađen između 1764-90. godine. Vodeći arhitekt Jacques-Germain Soufflot sa svojim učenicima gradi samostan za benediktinsku opatiju, čije su trpezarija i kula, u kojoj je smještena škola Lycée Henri IV (inače najstarija i najpoznatija škola u Francuskoj), i danas očuvani. Nakon Francuske revolucije crkva je proglašena nacionalnom dvoranom slave. Poslije više preimenovanja u 19. stoljeću, od 1885. godine ponovno je dvorana slave Francuske. U njoj su sahranjene poznate ličnosti kao Voltaire, Victor Hugo, Émile Zola, Jean-Jacques Rousseau, Marie Curie. 1849. godine ovdje je fizičar Foucault empirijski dokazao Zemljinu rotaciju svojim klatnom. Klatno se danas čuva u kapeli bivše opatije St-Martin-des-Champs, koja je postala dio muzeja Musée des Arts et Métiers.
19. stoljeće
Najljepše, ali ne i najreprezentativnije djelo Prvog carstva grade Charles Percier i Fontaine između 1806. i 1808. u tzv. Cour Napoléon Louvrea - Arc de Triomphe du Carrousel.
Još za vrijeme gradnje ovog luka 1806. godine Napoleon izdaje naredbu za gradnju druge, velike Trijumfalne kapije na trgu Place de l’Etoile, koja je završena tek 1836. godine, za vrijeme Louis-Philippea. Kao inspiracija poslužila je puno manja Titusova kapija u Rimu. Trijumfalna kapija stoji u središtu trga, koji se od 1970. zove Place Charles de Gaulle - Étoile, na zapadnom kraju avenije Avenue des Champs-Élysées i dio je historijske ose, niza spomenika i velikih ulica, koji se nastavlja dalje prema zapadu i četvrti La Défense.
Iste godine planirana je gradnja hrama slave u čast Napoleonove Velike armije. Gradnja je okončana tek 1842, a danas je poznat kao La Madeleine. 1808. godine započinje se s gradnjom burze koju vodi Alexandre-Théodore Brongniart. Nakon njegove smrti završava je Éloi de Labarre 1828.
Od sredine 19. stoljeća grad srednjevjekovnog izgleda pretvara se u prestižni, moderni grad, koji je trebao privući pažnju i oduševljenje hiljada posjetitelja svjetske izložbe. Sveobuhvatne sanacije koje je po nalogu Napoleona III izveo baron Haussmann, donijele su Parizu široke ulice, brojne mostove, trgove i parkove, a uređene su i obje gradske šume i napravljene nove ulice sa zgradama tipičnim za Pariz, u tzv. "Haussmannovom stilu".
Charles Marville bilježi svojim objektivom tadašnje preuređenje, kojim stare ulice i zgrade dobijaju novi izgled. Vrhunac ovog doba čini gradnja sjedišta Pariske opere, palače Garnier (1861–75), koju vodi Charles Garnier.
1885. otvara se najveće gradilište 19. stoljeća, koje rezultira gradnjom nove zgrade univerziteta Sorbonne, ako se izostavi gradnja konstrukcije Eiffelovog tornja. Radovi su okončani tek 1901. godine. Sorbonne je najstariji univerzitet sjeverno od Alpa, osnovan još u 13. stoljeću u Quartier Latinu, čiji su studenti bili najznačajniji filozofi srednjeg vijeka.
Simbol grada je 300.51 m visok Eiffelov toranj (s antenom visina iznosi 324.8 m), konstrukcija iz 1889. godine, privremeno izgrađen za Svjetsku izložbu. Toranj je projektirao Alexandre Gustave Eiffel, po kome je dobio ime. Najveća je turistička atrakcija Pariza i godišnje ga posjeti više od 6 miliona ljudi. 2002. godine zabilježen je 200-milioniti posjetitelj.
Po cijelom gradu, naročito u pješačkim zonama, nalaze se Wallaceove fontane - javne česme u obliku malih skulptura od lijevanog željeza. Ime nose po Englezu Richardu Wallacu, koji je finansirao njihovu gradnju. Zbog svoje izuzetne ljepote postale su simbolom grada.
20. stoljeće
Svoj razvoj u drugoj polovini 20. stoljeća Pariz može zahvaliti, između ostalog, tzv. velikim projektima (grands projets) francuskih predsjednika.
Georges Pompidou (predsjednik od 1969-74) bio je inicijator gradnje novog kulturnog i umjetničkog centra Centre Georges Pompidou. Na međunarodnom natječaju za ovaj projekt pobjednici su bili Renzo Piano i Richard Rogers, koji su od 1972. do 1977. konstruirali i sagradili spektakularnu metalnu konstrukciju.
Konzervativniji Valéry Giscard d’Estaing (predsjednik od 1974-81) zadovoljio se renoviranjem postojećih građevina i preuređenjem zatvorene stanice Orsay u muzej i izgradnjom Cité des sciences et de l’industrie na ruševinama klaonice La Villette. 1980. godine inicirao je osnivanje Instituta arapskog svijeta, kao i centra za kulturu i umjetnost, u kojem su muzej, biblioteka i teatar. Izgradnja je okončana između 1983-87, za vrijeme njegovog nasljednika, Mitterranda, s grupom arhitekata (Jean Nouvel, Pierre Soria i Architecture Studio).
François Mitterrand (predsjednik od 1981-95) već je u svojoj prvoj konferenciji za štampu nakon dolaska na mjesto predsjednika najavio preuređenje Louvrea u "muzej dostojan Francuske". Posao je dobio, bez prethodnog natječaja, poznati američki arhitekt kineskog porijekla Ieoh Ming Pei.
Kako su ministarstva finansija bila u sjevernom krilu Louvrea, njegovom obnovom pojavila se potreba za gradnjom novog ministarstva. Novo Ministarstvo finansija (1984-89) zajednički je rad dvojice arhitekata, Paula Chemetova i Borje Hidobra. Sagrađeno je u istočnom dijelu grada, gdje je istovremeno nastao novi Parc de Bercy sa sportskom dvoranom Bercy, koju su gradili Pierre Parat i Michel Andrault.
Najprestižniji objekat izgrađen za vrijeme Mitterranda jeste nova Opéra Bastille (1983-89) na istoimenom trgu, na kojem je 14. jula 1789. godine padom Bastilje započela Francuska revolucija, a 1981. godine Mitterrand slavio svoju pobjedu na predsjedničkim izborima. Simbolikom je ispunjen i dan otvaranja, 13. juli 1989, predvečerje 200-godišnjice pada Bastilje. Arhitekt Carlos Ott kreirao je planove za neobičnu formu od stakla i aluminija.
Grande Arche planirao je Johan Otto von Spreckelsen. Otvoreni kubus u obliku kapije, veličanstvenih dimenzija, smješten u četvrti La Défense u predgrađu Pariza, otvoren je 1989. Te godine započinje Mitterrandov drugi mandat. Nekoliko mjeseci prije započeo je projekat renoviranja Nacionalne biblioteke (1990-96). Taj projekt izradio je Dominique Perrault. Uglove zgrade čine 79 m visoke kule sa staklenim pročeljem. Kule imaju oblik slova L i simboliziraju otvorene knjige. Jacques Chirac nastavlja tradiciju "predsjedničke gradnje". 20. juna 2006. otvara novi Musée du quai Branly, koji je projektira Jean Nouvel. Pored toga, u drugoj polovini 20. stoljeća nastaju brojne manje znamenitosti, kao Fondation Cartier (1994, Jean Nouvel) i Američki centar (1994, Frank Gehry), sada kino-muzej.
Pariz je poznat po svojim elegantnim i prefinjenim hotelima, kao što su oni u Rue de Rivoli nasuprot vrtovima Tuileries, u Rue Castiglione ili na Place Vendômeu. Tu su hoteli Meurice, Westin (prije Intercontinental s reprezentativnim patiom), Lotti i poznati Ritz.
Crkve
Srednji vijek
Bivša opatska crkva St. Germain-des-Prés na Boulevard Saint-Germainu (6. arondisman) podsjeća na to da je francuski kralj Hilderik I, sin Klodviga I iz roda Merovinga, 557. godine ovdje osnovao kasnije važnu opatiju. Portal zvonika današnje crkve i crkveni lukovi potječu iz 11. stoljeća. Hor crkve je 1163. posvetio papa Aleksandar II. Do 17. stoljeća građevina je doživjela mnogobrojne izmjene. Freske u crkvi slikao je u 19. stoljeću Hippolyte Flandrin.
Katedrala Notre-Dame de Paris na Île de la Citéu (4. arondisman) jedna je od ranih gotičkih katedrala. Posvećena je Mariji (fra. Notre Dame = naša Gospa). Gradnja je započela 1163. godine, a okončana tek 1345. Dimenzije crkve su 130 x 48 m, pri visini od 35 m. Nudi zatvoren prostor kapaciteta oko 9.000 ljudi. Oba zvonika visoka su po 69 m. Svjetlarnik dostiže 90 m.
Župna crkva Saint-Germain-l’Auxerrois leži nasuprot zapadnog portala Louvrea (1. arondisman), na zapadnom kraju Avenue des Champs-Élysées. Temelji crkve potječu još iz vremena romanike, tj. 12. stoljeća. Posjeduje gotičku gradnju i neogotički portal. Nadogradnja i zvonici su iz baroka. Posvećena je svetom Germanusu od Auxerrea.
Župna crkva Saint-Sulpice južno od Boulevard Saint-Germaina (6. arondisman) posvećena je svetom Sulpiciju II od Bourgesa. Zamijenila je romaničku gradnju s početka 13. stoljeća. Radovi na današnjoj crkvi počeli su 1649. godine, ali su iz političkih i finansijskih razloga obustavljeni i okončani tek u 18. stoljeću. Klasicističku fasadu projektirao je Giovanni Servandoni 1732. godine. Crkva je poznata po orguljama Cavaillé-Coll , najvećim orguljama Francuske.
Dvorska kapela Sainte-Chapelle u Palais de la Citéu (1. arondisman) nedaleko od katedrale, sagrađena je pod Lujom IX 1240. godine, da bi sačuvala vrijedne relikvije: Kristovu krunu i dijelove križa. Kapela je primjer gotičkog radijalnog stila iz 13. stoljeća. Veliki dio zidova ukrašavaju vitraži, čime unutrašnjost dobija osvjetljenje koje djeluje izvanzemaljski.
Savremeno doba
Palaču invalida sagradio je Hardouin-Mansart od 1670. do 1691. godine na lijevoj obali Seine u (7. arondismanu). Crkva s veličanstvenom kupolom dio je Hôtel des Invalides, s obližnjom vojnom crkvom Saint-Louis des Invalides i ubraja se u građevine klasicističkog baroka u Francuskoj. Unutrašnjost je u 19. stoljeću preuređena u Napoleonovu grobnicu. Njegovi ostaci su 1840. godine prebačeni s ostrva Sveta Helena, zajedno s ostacima drugih važnih ličnosti.
Gradnja crkve La Madeleine sjeverno od Place de la Concordea u (8. arondismanu) počela je 1764. po nacrtima Pierrea Contanta. Zbog Francuske revolucije radovi bivaju obustavljeni. Arhitekt Jacques-Marie Huvé 1842. godine okončava gradnju. Crkva je posvećena 9. oktobra 1845. Unutrašnjost je nastala uglavnom između 1830. i 1840. Naročito je poznata statua Marije Magdalene, skulptora Carla Marochettija. Orgulje poznatog orguljara Aristidea Cavaillé-Colla (1811–1899) važe za orgulje s najljepšim sazvučjem u Parizu.
Bazilika Sacré-Cœur (Bazilika Svetog srca) jedna je od hodočasnih rimokatoličkih crkava na brežuljku Montmartre i čini drugu po visini tačku u gradu, nakon Eiffelovog tornja. Gradnja crkve u stilu Zuckerbäcker započela je pod arhitektom Paulom Abadiejem 1875. godine. Abadie je za taj projekat imao 78 konkurenata. Njegov plan u rimsko-bizantijskom stilu bio je inspirisan starim crkvama kao što su Aja Sofija ili Bazilika svetog Marka u Veneciji. Umro je već 1884, pa ga nasljeđuje 6 arhitekata, koji učestvuju u gradnji do 1914.
Zelene površine
Pariske ulice ozelenjene su s oko 89.000 stabala. Gradske službe za zelene površine održavaju preko 2.437 ha zelenih površina, kojima pripadaju obje gradske šume (Vensenska - 995 hektara i Bulonjska - 846 hektara), 14 gradskih grobalja (92 ha), rasadnik École Horticulture Du Breuil (22 ha) i vrtni centar Centre Horticole Auteuil-Longchamps (8.5 ha).
Oaze za odmor jesu zasađene zelene površine u blizini prstenastog autoputa Boulevard périphérique (51 ha). Na zelene površine igrališta, sportskih terena, škola, vrtića i jaslica otpada 36 ha. Ostatak (386 ha) čine javne promenade, parkovi, vrtovi, tzv. squares (ozelenjeni trgovi) i cvijetnjaci. Grad izvan svojih granica ima 6 ostalih groblja, šumu Beauregard kod La-Celle-Saint-Clouda i rasadnike u Rungisu, Fresnesu i Achèresu (ukupno 477 ha).
Osim gradskih područja, stanovnicima i gostima stoje na raspolaganju i održavani vrtovi i parkovi s ukupno 118 ha površine.
Parkovi i šetališta
U najstarije i najpoznatije pariske parkove ubrajaju se vrtovi Tuileries, na desnoj obali Seine, napravljeni u 16. stoljeću za palaču između Louvrea i trga Concorde, koje krase mnoge statue. Podsjeća na prijašnji dvorac Katarine Medici, koji je poslije nje imao različite vlasnike dok nije uništen za vrijeme Pariske kommune. U zapadnom dijelu parka nalazi se bivša zgrada za balove Jeu de Paume, u kojoj je danas Galerie nationale du Jeu de Paume i Orangerie.
Park Jardin du Luxembourg nalazi se na lijevoj obali Seine u četvrti Quartier Latin. To je bio privatni vrt koji je pripadao dvorcu izgrađenom 1612. za Mariju Medici. Danas pripada Palais du Luxembourg sa geometrijski strogo zasađenim alejama, ali i slobodnim površinama. U parku je 2 m visoka kopija Kipa slobode. Na ogradi parka redovno se mogu vidjeti fotoizložbe.
Jardin des Plantes, napravljen za Guya de La Brossea, liječnika Luja XIII, kao uzgajalište ljekovitog bilja, bio je prvi pariski javni park.
Nekoliko ostalih velikih parkova kreacije su Drugog carstva: bivši parkovi u predgrađima Montsouris, Parc des Buttes Chaumont i Parc Monceau, kreacije su Jeana-Charlesa Alphanda, inženjera Napoleona III. Još jedan projekt koji je ostvario baron Haussmann bilo je uređivanje Bulonjske šume, dok je Vensenska, na istočnom kraju grada, slično uređena idućih godina.
Novo ostvarenje među gradskim parkovima jeste Parc de la Villette, koji je izgradio Bernard Tschumi 1986. godine, na lokaciji bivše klaonice, kroz kojeg protječe Canal de l’Ourcq. Sa 25 hektara to je najveći pariski park. 1984. otvoren je Zénith, po kojem su se ravnale kasnije izgrađene zgrade. Elementi parka su u futurističkom stilu. U samom parku nalaze se Cité des sciences et de l’industrie (tehnički muzej, sličan švicarskoj Technorami), kino IMAX u obliku kugle, Géode, Cité de la musique, Zénith i podvodni brod L’Argonaute. Tu su još i Parc André Citroën i vrtovi posađeni na periferiji duž bivše kružne željeznice Petite Ceinture (Promenade Plantée).
Bulonjska šuma u zapadnom dijelu grada kod Boulogne-Billancourta s površinom od 8.5 km2 najveća je gradska oaza za odmor. Tamo su se prije nalazile velike šume, Bois de Rouvray. Već je francuski kralj Dagobert I u 7. stoljeću dolazio tu u lov. 1848. godine šumu je preuzela država, a 1852. grad Pariz. Za vrijeme preuređenja Pariza pod Napoleonom III koje je vodio Haussmann, arhitekt Jacques Hittorff preuredio je šumu u šumoviti park. Nastali su puteljci i vještačka jezera, od kojih su neka ležala na padini, što je predstavljalo problem koji su riješili nasljednici smijenjenog Hittorffa, inženjer Alphand i vrtlar Jean-Pierre Barillet-Deschamps, uvodeći vještačke vodopade.
Vensenska šuma druga je po veličini u Parizu. Uređena je u stilu engleskog parka. I ova je šuma prije bila lovište francuskih kraljeva, gdje se prije nalazio i dvorac za lov. Kasnije je na njegovom mjestu nastala tvrđava koju danas znamo kao dvorac Vincennes. Napoleon III je 1860. šumu prepustio gradu s uputom da se i ona preuredi slično kao i Bulonjska šuma. Alphand je oblast pošumio i obogatio vještačkim brežuljcima i jezerima. Za Ljetne olimpijske igre 1900. godine izgrađeni su sportski objekti i putevi koji ih povezuju.
Groblja
Vrijedna posjete jesu i pariska groblja. Početkom 19. stoljeća , van tadašnjih rubova grada, nastala su groblja groblje Montmartre na sjeveru, groblje Père-Lachaise na istoku, groblje Montparnasse na jugu, kao i groblje Passy. Zbog mira koji u njia vlada i ugleda ljudi koji su na njima sahranjeni postala su odredišta šetača i turista.
Père-Lachaise najveće je groblje Pariza i jedno od najpoznatijih u svijetu. Ime je dobilo po vlasniku vrta na kojem je groblje uređeno, Françoisu d’Aix de Lachaiseu. 1808. godine koncept groblja povjeren je arhitektu Alexandre-Théodoreu Brongniartu, koji je u to vrijeme bio glavni visoki inspektor druge sekcije za javne radove u departmanu Seine i gradu Parizu. Brongniart je isplanirao dosta nadgrobnih spomenika, ali je od njih izgrađen samo spomenik porodice Greffuhle u neogotičkom stilu.
Znamenitosti u okolini Pariza
U La Défenseu, privrednoj i uredskoj četvrti, nastaloj krajem 1950-ih u zapadnim predgrađima Courbevoie, Nanterre i Puteaux, u kojoj dominiraju neboderi, nalazi se zapadni nastavak poznate Pariske osovine, tzv. Grande Arche. 110 m visok kubus projekt je arhitekte Johan Otto von Spreckelsen, koji je izveo Paul Andreu. Zajedno s Trijumfalnom kapijom i Arc de Triomphe du Carrouselom kod Louvrea čini jedan pravac. Otvoren je 14. jula 1989. na 200-godišnjicu Francuske revolucije, susretom državnika grupe G7. Danas je zgrada francuskog trgovinskog i prometnog ministarstva.
Dvorac Fontainebleau nalazi se u istoimenom mjestu, 65 km južno od Pariza. Izgrađen je u 16. stoljeću za vladavine Franje I i Henrika II na mjestu dvorca za lov. Arhitekta je bio Philibert Delorme (1510–1570). Poznat je po svom renesansnom uređenju.
Dvorac Versailles ubraja se u najveće dvorce Evrope. Smješten je zapadno od Pariza i uzor je mnogim evropskim dvorcima. Zbog proširenja dvorca za lov Luja XIII, Luj XIV 1661. angažira arhitektu Le Vaua, dvorskog slikara Le Bruna i arhitektu za parkove Le Nôtrea. Srednjem krilu 750 m dugog baroknog vrtnog pročelja pripadaju Galerija ogledala, kao i ugaoni Salon rata i mira. Na njega se sa sjevera nadovezuju kraljeve, a na jugu kraljicine odaje. U središtu dvorca su spavaće sobe, kapela, opera i, od 19. stoljeća, galerija bitaka.
Bazilika Saint-Denis bivša je opatska crkva u Saint-Denisu, sjeverno od Pariza, i grobnica skoro svih francuskih monarha, od kraja 10. stoljeća naovamo. Još u 5. stoljeću ovdje se nalazio samostan iznad grobnice sv. Denisa, koji je u 7. stoljeću pod Dagobertom I proglašen opatijom. U horu crkve 1142. godine izgrađen je svod. Time je ova bazilika postala prva gotička građevina na svijetu. Od 1966. ima status katedrale.
Disneyland Resort Paris u planskom gradu Marne-la-Vallée, oko 30 km od Pariza, jeste zabavni park površine 1.943 ha, sa dva tematska dijela (Disneyland Park i Walt Disney Studios Park), golf-igralištem, zabavnom i kupovnom zonom, 10 hotela i kampom za kamp-prikolice.
Film
Pariz ima dugu filmsku historiju. Pariski umjetnici i udruženja kao braća Lumière, Pathé ili Gaumont jesu oni koji su film prenijeli u svijet. Braća Lumière su 1895. godine pronašla kinematograf, uređaj kojim se moglo snimati i reproducirati filmove. Premijera njihovog filma Izlazak radnika iz fabrike Lumière u Lyonu, koja važi za prvo prikazivanje filma u svijetu, bila je 22. marta 1895. u pariskom Société d’Encouragement à l’Industrie Nationale. Nakon toga će braća Lumière posjetiti najveće gradove Evrope, uspješno promovirajući svoj izum. U narednim godinama Parizom se brzo širi konkurencija. Braća Pathé postaju jedni od najvećih filmskih producenata u Evropi i izvoze svoje nijeme filmove u svijet. U najvećim evropskim gradovima grade se ekspoziture i kina.
Pariz je mjesto snimanja mnogih filmova. Osim brojnih snimaka iz ere nijemog filma, često dokumentarne prirode, grad je bio čest motiv u domaćoj i svjetskoj filmskoj produkciji.
Film Hôtel du Nord (1938), režisera Marcela Carnéa po istoimenom romanu Eugèna Dabita, snimljen je u blizini kanala Sveti Martin i pokazuje život Pariza 1930te|1930-ih]] godina.
U Smiješnom licu (1957) režisera Stanleya Donena Audrey Hepburn i Fred Astaire pjevaju Bonjour Paree kod Eiffelovog tornja, na Avenue des Champs-Élysées i drugim mjestima u gradu.
U filmu Do posljednjeg daha (1960) Jean-Luca Godarda, Jean-Paul Belmondo igra Michela, koji preživljava vršeći sitne krađe. Bježi u Pariz i sprijateljuje se s američkom studenticom. Mjesto snimanja je Rue de Berri 21, u blizini Elizejskih polja i u ulici Rue de Campagne-Première na Montparnasseu.
Zazie u metrou (1960), režija Louis Malle, prikazuje posjetu djevojke Zazie Parizu. U Ljepotici dana (1967) Luisa Buñuela Catherine Deneuve prekida sa buržoaskim životom i odaje se prostituciji. U Posljednjem tangu u Parizu (1972) Bernarda Bertoluccija Marlon Brando i Maria Schneider susreću se slučajno pri razgledanju praznog apartmana s pogledom na metro-stanicu Passy i most Bir-Hakeim i započinju pogubnu aferu. Posljednji metro (1980), koji je režirao François Truffaut, prikazuje Pariz 1942. godine, za vrijeme okupacije.
U filmu Diva (1981) Jean-Jacquesa Beineixa jedan poštar snima koncert svoje najdraže pjevačice. U susretu s jednom ženom sljedećeg dana, ne znajući, dolazi u posjed otežavajućeg dokaza protiv korumpiranog visokorangiranog policajca, zbog čega ga slijede gangsteri. Film je sniman na mjestima kao što su Théâtre des Bouffes du Nord, stanica Saint-Lazare, Rue de Rivoli i metro-stanica Concorde.
U Podzemlju Luca Bessona (1985) glume Christopher Lambert i Isabelle Adjani, a više scena snimljeno je u RER-stanicama La Défense i Les Halles. Film Mržnja Mathieua Kassovitza (1995) sniman je u Chanteloup-les-Vignesu, predgrađu Pariza. U tamošnjoj galeriji Gilbert Brownstone redovno se susreću umjetnici iz Pariza.
Ostali filmovi snimljeni u Parizu:
Djeca raja (Les enfants du paradis, 1943-45), Marcel Carné
Landru (1962), Claude Chabrol
Parižanke (Les Parisiennes, 1962), Marc Allégret
Samuraj (1967), Jean-Pierre Melville
La Boum (1980) i La Boum 2 (1982), Claude Pinoteau
Dama s kamelijama (La Dame aux camélias, 1981), Mauro Bolognini
Police (1985), Maurice Pialat
Ljubavnici s Pont Neufa (Les amants du Pont Neuf, 1991), Leos Carax
Gorki mjesec (Bitter Moon, 1992), Roman Polanski
Zaboravi Pariz (Forget Paris, 1995), Billy Crystal
Pariz je bio žena (Paris was a Woman, 1995), Greta Schiller
Ljubav u Parizu (Love in Paris, 1997), Anne Goursaud
Američki vukodlak u Parizu (An American Werewolf in Paris, 1998), Anthony Waller
Amélie (Le fabuleux destin d’Amélie Poulain, 2001), Jean-Pierre Jeunet
Moulin Rouge (2001), Baz Luhrmann
Prije sumraka (2004), Richard Linklater
Pariz, s ljubavlju (2006), omnibus o arondismanima
Dva dana u Parizu (2007), Julie Delpy
Pariz (2008), Cédric Klapisch
96 sati (96 Hours, 2009), Luc Besson
Literatura i beletristika
Honoré de Balzac: Paris
Dan Brown: Sakrileg (poznatiji kao Da Vincijev kod)
Pierre Gripari: Priče iz ulice Broca, 13 priča za djecu o jednoj pariskoj ulici
Ernest Hemingway: Pokretni praznik (Paris - A Moveable Feast)
E. T. A. Hoffmann: Gospođica De Scudéry
Victor Hugo: Zvonar Bogorodične crkve (Notre-Dame de Paris)
Leslie Kaplan: Fever
Dominique Lapierre, Larry Collins: Gori Pariz? (Paris brule-t-il?), izvještaji o oslobođenju Pariza 1944.
Léo Malet: Nestor Burma (ciklus romana o privatnom detektivu; radnja svakog romana zbiva se u drugom arondismanu)
Conrad Ferdinand Meyer: Amulet
Henry Miller: Mirni dani u Clichyju (Quiet Days in Clichy)
Emmuska Orczy: The Scarlet Pimpernel
Éric-Emmanuel Schmitt: Gospodin Ibrahim i cvijeće Kur'ana (Monsieur Ibrahim et les fleurs du Coran)
Georges Simenon: romani o inspektoru Maigretu
Patrick Süskind: Parfem: Hronologija jednog zločina
Émile Zola: Thérèse Raquin
Mediji
Štampa
Parisku štampu predstavlja više dnevnih novina. Le Parisien su vodeće gradske novine, koje danas izlaze u nekoliko verzija za prigradske općine. 20 minutes i Métro su slobodne dnevne novine, koje se naročito rado čitaju, iako nemaju parisko porijeklo. Prve se objavljuju u Île-de-Franceu u tiražu 510.000 primjeraka, što je najveće nacionalno izdanje. Parižani, čitajući njegove "besplatne" primjerke u javnim prijevoznim sredstvima tokom špica, čine tipičnu sliku grada. L'Officiel des spectacles, Pariscope i Zurban (koji više ne izlazi) nude opsežni kulturni program u metropoli. Paris frimousse je mjesečnik s popisom kulturnih aktivnosti za djecu.
Televizija
Lokalna televizija, pored regionalnog programa nacionalnog kanala Francuska 3, uključuje neke pridružene kanale ili lokalne vlasti. Télif u jedan kanal okuplja lokalne kanale u regiji: VOTV (Val-d 'Oise), Télessonne (Essonne), TVM Est parisien (Seine-Saint-Denis), TVFil78 (Yvelines) i RTV (Rosny-sous-Bois) i emitira ih kablovski, na internetu ili satelitski. ZALEA TV, asocijativni pariski kanala, povremeno je svoj program emitirao "piratski" zbog problema oko dozvole za emitiranje. Teleplaisance.org, drugi pridruženi kanal, emitira samo amaterski program. Od 2007. oba kanala dostupna su preko interneta.
U Parizu se od 2008. emitira sedam lokalnih kanala (digitalna zemaljska televizija), kao i NRJ Paris, IDF-1 i CAP 24. Četiri druge stanice dijele isti kanal: IDF Demain ("televizija otmjenosti i raznolikosti"), BDM TV, CINAPS TV i Télé Bocal, koja djeluje u četvrtima koje imaju određenih problema.
Sport
Sportski klubovi
Najpopularniji pariski sportski klubovi jesu nogometni klub Paris Saint-Germain FC, košarkaški tim Paris Basket Racing i ragbi-klub Stade Français.
Stade de France, s 80.000 mjesta, izgrađen je za Svjetsko prvenstvo 1998. i nalazi se u Saint-Denisu, sjevernom predgrađu Pariza. Koristi se za nogomet, ragbi i atletiku. Svake se godine održavaju domaće utakmice francuske ragbi reprezentacije u Prvenstvu šest nacija, prijateljske ili važnije kvalifikacijske utakmice francuske nogometne reprezentacije i nekoliko važnijih mečeva ragbi tima Stade Français.
Stadion Park prinčeva tradicionalni je stadion na kojem svoje utakmice igra PSG. Stadion prima oko 49.000 gledalaca i ubraja se u modernije stadione u Evropi sa četiri zvjezdice prema UEFA-inoj klasifikaciji.
Osim PSG-a, grad ima nekoliko amaterskih nogometnih klubova: Paris FC, Red Star, RCF Paris i Stade Français Paris. Ovaj posljednji je nogometni ogranak ragbi tima.
Glavni gradski ragbi tim je Stade Français. Racing Métro 92 Paris (koji sada igra u Rugby Pro D2) drugi je ragbi tim koji je sudjelovao u prvom rugby finalu protiv Stade Françaisa 1892.
Staze za konjske trke Longchamp najvažnije su staze u Parizu. Hipodrom je sagrađen 1857. na ruševinama u francuskoj revoluciji srušene opatije Longchamp i domaćin je i drugih sportskih manifestacija.
Sportske manifestacije
Pariz je bio domaćin Olimpijskih igara 1900. i 1924, kao i jedna od lokacija svjetskih prvenstava u nogometu 1938. i 1998.
Premda startno mjesto čuvene biciklističke trke Tour de France varira svake godine, posljednja etapa uvijek završava u Parizu, a od 1975. na Elizejskim poljima. Tu su još pariski maraton, Roland Garros u tenisu, atletski miting iz Dijamantske (bivše Zlatne) lige, Trophée Lalique u umjetničkom klizanju ili Turnir 6 nacija u ragbiju.
U konjičkom sportu poznata je Prix de l’Arc de Triomphe, prestižna međunarodna galopska trka, koja se od 3. oktobra 1920. tradicionalno održava prve nedjelje u oktobru u čast završetka Prvog svjetskog rata.
Tenis je, također, popularan sport u Francuskoj. Otvoreno prvenstvo Francuske kao jedan od četiri Grand Slama u profesionalnom tenisu, svake se godine održava na zemljanim terenima nacionalnog teniskog centra Roland Garros, pokraj Bulonjske šume. Finale UEFA Lige prvaka 2006. između Arsenala i Barcelone održano je na Stade de Franceu, kao i finale Svjetskog kupa u ragbiju 2007.
Festivali
U januaru je Pariz tradicionalno domaćin međunarodne modne revije Prêt à Porter u Porte de Versaillesu i Festival de création musicale (Festivala savremene muzike) sa brojnim koncertima u Maison de Radio France.
Februar, mjesec Valentinova, zahvaljujući inicijativi pariskog turističkog biroa, poznat je po akciji "Paris Romantique", a u tome učestvuju turistički vodiči, muzeji (kao Musée de la Vie Romantique), hoteli i ugostitelji. U Parc Floralu kod dvorca Vincennes, u martu startuje pariski polumaraton, kao i Pariski sajam knjige. U Saint-Denisu, na sjeveru Pariza, održava se blues i jazz festival Banlieues Bleues, kao i Festival du Film de Paris u Cinéma Gaumont Marignan.
U aprilu se održava Pariski maraton s preko 30.000 učesnika; start je u Aveniji Champs-Élysées. Krajem mjeseca Pariz nudi posebnu sliku opjevanu u pjesmi Elle Fitzgerald "April in Paris" - procvala stabla kestena.
Maj je mjesec najrenomiranije konjske utrke u Francuskoj, Grand Steeplechase de Paris, koja se održava na hipodromu Auteuil. Krajem maja na terenima teniskog kompleksa Roland Garros počinje French Open, drugi teniski Grand Slam turnir u godini. Od početka maja do juna održava se već zadnjih stotinu godina takmičenje uzgajivača ruža u Parc de Bagatelleu.
Početkom ljeta, tj. 21. juna organizira se Fête de la Musique. Seriju besplatnih koncerata u cijeloj zemlji inicirao je Jack Lang. Krajem juna je Gay Pride Parade na Place de la République, kao i na drugim mjestima. Vrhunac manifestacija povodom 14. jula, francuskog nacionalnog praznika, jeste vojna parada na Aveniji Champs-Élysées, koja počinje i završava na Place de la Concordeu.
U ljetnim mjesecima, od sredine jula do sredine augusta, u kojima veliki dio stanovnika Pariza napušta grad, putujući na ljetovanje, od 2002. godine organizira se plaža u Parizu (Paris-Plage) od Quai du Louvrea do mosta Pont de Sully, na Port de la Gareu i Bassin de la Villetteu. Tako i oni koji su ostali u gradu imaju ugođaj plaže nadohvat ruke na nekoliko kilometara za promet zatvorenih obala Seine.
U septembru svoja vrata otvaraju inače teško dostupne, privatne gradske palače, kao Elizejska palača ili Hôtel Matignon, a sve to u okviru manifestacije Journées du Patrimoine (Dani kulturnog naslijeđa). U okviru Fête des Jardins de Paris u pariskim parkovima nude se besplatni koncerti, izložbe, pozorišne ili kino-predstave. Pozorišnu sezonu otvara Jesenji festival (Festival d’Automne à Paris).
U oktobru, u vinogorju Montmartre sa početkom berbe počinju i vesele parade, zabave i degustacije vina. Od 2002. u programu je Nuit Blanche ("Duga noć umjetnosti"), a svake druge godine održava se poznati salon automobila, Mondial de l'Automobile. 1. novembra, na dan Svih svetih, preporučuje se posjeta nekom od pariskih grobalja.
U decembru se u prestižnom hotelu Crillon održava elegantni bal debitantica (Le Bal Crillon des Débutantes). Nažalost, ulaz je moguć samo pripadnicima "visokog društva". Oni koji nemaju pristup balu mogu uživati u jedinstvenoj igri boja i svjetla na Elizejskim poljanama. Tamo se od sredine decembra do sredine januara na krošnji svakog stabla nalazi kruna od lampica.
Kroz cijelu godinu, zahvaljujući povoljnim klimatskim uvjetima, svakih 15 minuta diže se Eutelsatov balon iz parka André Citroën. Sa 150 m visine, iz "košare" koja prima 30 putnika, nudi se nezaboravan pogled na zapadni dio grada.
Gastronomija
Prvi restorani na svijetu, kakve danas poznajemo, nastali su u Parizu za vrijeme Francuske revolucije. Tada prestaje važiti i stari esnafski zakon, po kojem su kuhinje u kojima se služila supa bile strogo odvojene od pekara. Nazivu restoran kumovao je jedan kuhar, Boulanger, koji je služio naročito snažne bujone u svom "božanskom restoranu". 1765. godine dobio je dozvolu, usprkos ograničenosti esnafskim zakonom, da pored supa može služiti janjetinu u umaku. Otada sebe naziva "restaurateur", a njegov bujon daje ime restoranu u kojem se nude različita jela.
Prije revolucije u Parizu je bilo manje od 100 restorana, ali već oko 1800. godine bilo ih je oko 600. Doseljeni narodni poslanici, koji su često živjeli odvojeno, i bogati građani sretali su se u restoranima radi poslovnih razgovora i privatnih sastanaka. Pariske restorane mahom su vodili kuhari i njihove brigade, kojima, nakon bijega njihovih plemićkih poslodavaca, nije preostalo drugo nego se osamostaliti. Time su donijeli složen kuharski stil, koji običnim građanima nije bio dostupan, povezujući "haute cuisine" (visoku kuhinju) u restoranima s nezvaničnim, od plemića omalovažavanim, građanskim pravilima. Danas su u Parizu hiljade restorana, koji nude kako francuske, tako i međunarodne specijalitete.
Trgovine
Pariz je grad mnogobrojnih prodavnica, trgovačkih centara i tržnica. Jedna od najpoznatijih je Galeries Lafayette. Velika centralna dvorana sa staklenom kupolom jeste spomenik. Svi poznati kreatori mode, parfema kao Ungaro, Thierry Mugler, Jean-Paul Gaultier ili Fiorucci zastupljeni su ovdje. Nedaleko od Galeries Lafayette nalazi se Au Printemps, čija je centralna dvorana također prekrivena ukrašenom staklenom kupolom. Obje robne kuće nude jedinstven i raznovrstan izbor. Na Rive gauche je luksuzna Le Bon Marche koja, pored mode, nudi poslastice iz cijelog svijeta.
U blizini nove Opere Bastille jeste buvlja pijaca Marche d’Aligre. Nudi se sve: od odjeće, plodova, keramike i slika, do namirnica i cvijeća. Pijaca je otvorena ujutro, svakim danom osim ponedjeljka. Pretežno odjeću, ali i umjetnine nudi Puces de la Porte de Montreuil u blizini metro-stanice linije Porte de Montreuil. Odjeća i kućne potrepštine mogu se nabaviti na pijaci Marche de la Porte Vanves blizu metro-stanice linije Porte de Vanves. Puces de Saint-Ouen-Clignancourt čini više povezanih tržnica. Tamošnji trgovci specijalizirali su se za skupocjene umjetnine, ali se nude i cijenom pristupačni artikli.
Le Louvre des Antiquaires u blizini Palais Royala jedna je od najvećih i najpoznatijih trgovina antikvitetima u Parizu. U 250 prostorija na tri sprata nudi se roba iz cijelog svijeta. Pored namještaja, slika i tepiha, može se kupiti kristal, oružje, igračke, satovi i nakit. Stare i korištene knjige mogu se kupiti na štandovima (bouquinistes) uz Seinu.
U Parizu su bezbrojni modni butici, koji prodaju prêt-à-porter odjeću poznatih modnih kuća. Visoka moda može se nabaviti u trgovinama Chanel u Rue Cambon, Dior u Aveniji Montaigne i Christian Lacroix u Rue du Faubourg-St-Honore ili Aveniji Montaigne. Moda s modnih pista može se dobiti u trgovini Gianni Versace u Rue des Saint Peres, Jean-Paul Gaultier blizu metro-stanice linije Bourse i Cerruti 1881 blizu metro-stanice linija Madelaine. Elegantna odjeća može se dobiti i u Saint-Germainu, Maraisu ili u Galerie Vivienne (kod Les Hallesa).
Privreda i infrastruktura
Privreda
S BDP-om od 533.6 milijardi eura 2007. godine pariska regija ima jedan od najvećih BDP-a u Evropi, koji je čini glavnim pokretačem svjetske privrede. Pod pretpostavkom da se radi o zasebnoj državi, bila bi to 17. najveća ekonomska sila na svijetu, velika skoro kao i holandska. Pariska regija glavno je francusko ekonomsko središte. Dok stanovništvo regije čini 18.8% od ukupnog broja stanovnika Francuske, BDP čini 29.5% francuskog BDP-a. Privreda grada, iako raznovrsna, nema vodeću specijaliziranu industriju kao Los Angeles, London ili New York. U novije vrijeme privreda Pariza preusmjerava se na servisni sektor visoke dodane vrijednosti (finansije, informatičke tehnologije itd.) i visokotehnološku proizvodnju: elektronika, optika, avio-svemirska industrija itd.
Najintenzivnija ekonomska djelatnost pariske regije kroz središnji departman Hauts-de-Seine i prigradsku poslovnu četvrt La Défense smješta ekonomsko središte Pariza u zapadni dio grada, u trokutu između Opere Garnier, La Défensea i Val de Seine. Administrativne granice grada nemaju mnogo utjecaja na granice ekonomskih aktivnosti. Iako većina zaposlenih putuje na posao iz predgrađa u centar, mnogi putuju i iz centra u predgrađa. Premda je ekonomija Pariza uglavnom u uslužnim djelatnostima, grad ostaje važno proizvodno uporište u Evropi, posebno u oblasti automobilske industrije, avijacije i elektronike.
Popis stanovništva 1999. pokazao je da od 5.089.170 zaposlenih u pariskoj gradskoj zoni 16.5% radi u poslovnim uslugama, 13% u trgovini, 12.3% u proizvodnji, 10% u javnoj upravi i vojnoj industriji, 8.7% u zdravstvu, 8.2% u transportu i komunikacijama, 6.6% u obrazovanju i preostalih 24.7% u mnogim drugim ekonomskim sektorima. U proizvodnji je najviše zaposlenih bilo u elektroničkoj i elektrotehničkoj industriji (17.9% od ukupne radne snage 1999) i izdavaštvu i štamparskoj industriji (14% od ukupne radne snage), s preostalih 68.1% radne snage raspoređenih kroz mnoge druge industrije. Turizam i odgovarajuće turističke usluge zapošljavaju 6.2% radne snage i 3.6% svih zaposlenih u pariskoj regiji.
Promet
Grad okružuje gradski autoput Boulevard périphérique s 8 voznih traka i povezuje skoro sve važnije francuske autoputeve. Preko autoputeva A1 iz pravca Lillea, A4 iz Reimsa, A5 iz Dijona, A6 iz Lyona, A77 iz Neversa, A10 iz Orléansa, A13 iz Rouena i A16 iz Amiensa, Pariz je povezan s unutrašnjošću Francuske. U okolini Pariza nalaze se tri aerodroma: Charles de Gaulle, Paris-Orly i manji, Paris-Beauvais, koji služi za slijetanje niskotarifnih avionskih kompanija.
Najprometnije željezničke linije Francuske počinju u Parizu. Iz pravca Lillea sa sjevera, Rennesa i Bordeauxa na zapadu, Lyona i Marseillea na jugu, te Strasbourga na istoku u Pariz saobraćaju moderni brzi vozovi TGV. Pariz je povezan s Londonom, Kölnom, Amsterdamom i Bruxellesom linijama Eurostara. Važnije željezničke stanice u Parizu jesu Gare d'Austerlitz, Gare de l'Est, Gare de Lyon, Gare Montparnasse, Gare du Nord i Gare Saint-Lazare. U gradu je moguć i promet Seinom, kao i pariskim kanalima.
Gradski promet
Javni promet u Parizu odvija se uglavnom podzemnom željeznicom. Pariski metro, nakon metroa u Londonu, Glasgowu i Budimpešti, četvrti je najstariji metro u Evropi. Prva metro linija otvorena je 19. 7. 1900. Mreža pariskog metroa sastoji se od 16 linija, od kojih su dvije dodatne linije, s ukupnom dužinom od 212.5 km. Oznake metro linija su brojčane i simbolički su predstavljene različitim bojama od do . Metro dnevno koristi oko 5 miliona putnika.
Osim metroa, kroz grad prolazi i željeznica Réseau Express Régional (RER), koja Pariz povezuje s okolinom, s ukupno 5 linija, označenih slovima od do .
Šire područje Pariza povezano je prometnim sistemom Transilien. Za razliku od RER-vozova, vozovi Transilien linija ne prolaze kroz grad, nego završavaju na jednoj od centralnih željezničkih stanica.
U predgrađima Pariza voze tramvaji, s 8 linija označenih oznakama do .
U Parizu postoje i mnogobrojne autobuske linije, koje su pod upravom više firmi, te noćne linije Noctilien, koje voze po posebnom voznom redu. Oznake autobusâ su dvocifrene za linije unutar Pariza, a trocifrene za vezu s predgrađima Pariza.
Obrazovanje i nauka
Razlike između grada Pariza i ostatka zemlje naročito su vidljive u oblasti obrazovanja, jer se čuveni univerziteti nalaze upravo tu. Najbolje visoke škole (Grandes écoles) imaju svoja sjedišta u Parizu, kao, npr., École Polytechnique (1794), HEC, Sciences Po Paris i ENS. Nakon 13-godišnjih rasprava elitna škola ENA prebačena je 2005. godine u Strasbourg. U njenoj zgradi danas je Sciences Po Paris.
Danas obrazovanje u pariskoj regiji (Île-de-France) zapošljava približno 330.000 ljudi, od kojih su 170.000 profesori i učitelji za približno 2.9 miliona učenika i studenata u 9.000 osnovnih, srednjih, viših škola i obrazovnih ustanova.
Osnovno i srednje obrazovanje
U Parizu se nalaze neke od najprestižnijih francuskih visokih (srednjih) škola, kao Lycée Louis-le-Grand i Lycée Henri-IV, Ostale visoke škole međunarodnog renomea u Parizu jesu Lycée International de Saint Germain-en-Laye i École Active Bilingue Jeannine Manuel.
Više obrazovanje
Do akademske godine 2004/05. Pariz je sa 17 javnih univerziteta u regiji i 359.749 prijavljenih studenata imao najveći broj studenata u Evropi. Prestižne grandes écoles pariske regije i mnoštvo privatnih i javnih škola, neovisnih o univerzitetima, imaju dodatnih 240.778 prijavljenih studenata, koji su zajedno s univerzitetskom populacijom činili brojku od ukupno 600.527 studenata te godine.
Univerziteti
U ranom 9. stoljeću Karlo Veliki naložio je svim crkvama da daju poduke u čitanju, pisanju i osnovama aritmetike u svojim župama i katedralama i da pružaju više obrazovanje u razvijenijim vještinama jezika, fizike, muzike i teologije. U to je doba Pariz već bio jedan od glavnih biskupskih gradova, te se počinjao uzdizati kao školsko središte. Do ranog 13. stoljeća škola-katedrala Notre-Dame, kao prva obrazovna institucija, imala je mnoge čuvene učitelje, ali su njihova kontroverzna učenja dovela do stvaranja odvojenog univerziteta Sainte-Genevieve na lijevoj obali, koji je postao središte pariske školske Latinske četvrti, napoznatije po univerzitetu Sorbonne.
Kralj Filip II ovlastio je univerzitete 1200. godine kao društva koja su svojim učiteljima i studentima dozvoljavala samostalno djelovanje neovisno o kruni i porezima. U to doba mnoga predavanja održavana su na otvorenom. Studenti i učitelji iz okoline Pariza odsjedali bi u hostelima ili u koledžima, sagrađenim za stipendiste koji su dolazili izdaleka. Čuven već u 13. stoljeću, pariski univerzitet imao je studente iz cijele Evrope. Pariski skolastički centar na lijevoj obali, nazivan "Latinska četvrt", jer su učenja tada održavana na latinskom, reorganizirat će se oko koledža koji je 1257. osnovao Robert de Sorbon (1201–1274), College de Sorbonne.
Sorbonne je osnovan kao teološka škola. Papa Klement IV daje svoj pristanak za osnivanje 1268 godine. Od prvobitne škole za siromašne studente teologije, s uglednim učiteljima i bogatom opremom raste ugled Sorbonne, koja to ime nosi od 14. stoljeća.
Ostale visoke škole jesu: Collège de France (1530), Institut Catholique (1875) i École du Louvre (1882).
Francuska akademija najstarija je institucija u oblasti duhovnog života i ujedno i najuglednija. Od 1801. godine smještena je u Collège des Quatre Nations, gdje je i službeni stan doživotno izabranog sekretara, a nalazi se nedaleko od Louvrea. Akademija je nastala iz jednog pariskog literarnog kruga, koji se od 1629. susretao kod danas gotovo nepoznatog Valentina Conrarta. 1634. udruženje je imalo 34 člana. 2. januara 1635. Luj XIII proglašava Akademiju državnom institucijom. Ministar, kardinal Richelieu tvorac je Statuta, koji je 1637. godine registrirao i priznao pariski sud i parlament. Od 1803. Akademija pripada Institutu Francuske.
Pariski je univerzitet u 19. stoljeću imao šest fakulteta: pravo, nauku, medicinu, farmaceutiku, književnost i teologiju. Nakon studentskih nemira 1968. provedena je opsežna reforma pariskog univerziteta u nastojanju da se rasprši centralizirana studentska masa. Iduće godine bivši jedinstveni pariski univerzitet podijeljen je na 13 autonomnih univerziteta (od "Paris I" do "Paris XIII"), lociranih po cijelom gradu i predgrađima. Svaki od tih univerziteta naslijedio je samo neke od odjela starog univerziteta. Paris I, II, V i X naslijedili su pravo, Paris V medicinu, Paris VI i VII naučne odjele itd.
1991. osnovana su još 4 univerziteta u predgrađima Pariza, što je ukupan broj javnih sveučilišta u regiji Île-de-France dovelo na 17. Novi univerziteti nazvani su po predgrađima u kojima su smješteni: Cergy-Pontoise, Évry Val d'Essonne, Marne la Vallée i Versailles Saint-Quentin-en-Yvelines. Drugi instituti uključuju Američki univerzitet u Parizu, Američku poslovnu školu i Institut Londonskog univerziteta u Parizu (ULIP), koji nudi neakademske i postdiplomske studije priznate od Londonskog univerziteta.
Grandes écoles
U pariskoj su regiji prestižne grandes écoles, specijalizirani centri višeg obrazovanja izvan struktura javnih univerziteta. Većina njih preseljeni su u predgrađa Pariza 1960-ih i 1970-ih, u nove kampuse, mnogo veće od onih u najgušće naseljenim djelovima grada, iako je École Normale Supérieure ostala na Rue d'Ulm u 5. arondismanu. Parisko područje ima veliki broj tehničkih škola, predvođenih prestižnim Pariskim tehnološkim institutom (ParisTech), koji sadrži nekoliko koledža, kao École Polytechnique, École des Mines, Télécom Paris, Arts et Métiers i École des Ponts et Chaussées. Postoje, također, i mnoge poslovne škole, uključujući HEC, ESSEC, INSEAD i ESCP-EAP (Evropska škola menadžmenta). Iako je elitna upravna škola ENA preseljena u Strasbourg, škola političkih nauka Sciences Po još se nalazi u Parizu, na lijevoj obali u 7. arondismanu.
Sistem grandes écoles podržava broj pripremnih škola koje nude kurseve od 2 ili 3 godine, nazvane Classes préparatoires, poznate i kao classes prépas ili prépas. Takvi kursevi omogućavaju pristup u grandes écoles. Mnoge od najboljih pripremnih škola smještene su u Parizu, uključujući Lycée Louis-le-Grand, Lycée Henri-IV, Lycée Saint-Louis, Lycée Janson de Sailly i Lycée Stanislas. Još 2 vrhunske pripremne škole (Lycée Hoche i Lycée Privé Sainte-Genevieve) nalaze su u Versaillesu, kraj Pariza. Izbor studenata bazira se na ocjenama i primjedbama učitelja. Pripremne škole privlače mnoge među najboljim studentima u Francuskoj i poznati su kao vrlo zahtjevne po obimu rada i psihološkom naporu.
Biblioteke
Francuska nacionalna biblioteka (Bibliothèque nationale de France) najveća je biblioteka u Parizu. Osnovao ju je kralj Karlo V s 911 osobnih knjiga i rukopisa u Louvreu. Kako je tada bio običaj uništiti sve dokumente nakon kraljeve smrti, bibliotečka zbirka nadograđena je tek sa kraljem Luj XI, koji je prestao s ovom tradicijom.
14. 7. 1988. godine francuski predsjednik François Mitterrand najavio je izgradnju nove zgrade Francuske nacionalne biblioteke, koja je započela 1990. po planovima arhitekte Dominiquea Perraulta. Biblioteka je otvorena 20. 12. 1996. i sadrži sve publikacije objavljene u Francuskoj, s preko 10 miliona naslova.
Francuska nacionalna biblioteka upravlja bibliotekama u Parizu, među kojima su François-Mitterrand, Richelieu, Louvois, Opéra i Arsenal.
Američka biblioteka u Parizu otvorena je 1920. kao dio privatne neprofitne organizacije. Savremena knjižnica vuče porijeklo od knjiga poslanih od Američkog udruženja biblioteka američkim vojnicima u Francuskoj.
Vodovod
U prošlosti je Pariz za vodoopskrbu imao samo rijeke Seine i Bievre. Kasniji oblici navodnjavanja bili su rimski akvadukt iz 1. stoljeća iz Wissousa (kasnije napušten), izvori s desne obale od kasnog 11. stoljeća, akvadukt izgrađen približnom putanjom napuštenog rimskog akvadukta, od 15. stoljeća i od 1809. kanal L'Ourcq, koji Pariz opskrbljuje vodom iz manje zagađenih rijeka sa sjeveroistoka. Svoj prvi stalni i obilni izvor vode Pariz je dobio tek u drugoj polovini 19. stoljeća. Od 1857. inženjer Eugene Belgrand, pod prefektom Napoleona III, baronom Haussmannom, nadgledao je izgradnju niza novih akvadukata, koji su doveli vodu s izvorâ oko grada u nekoliko rezervoara, izgrađenih na najvišim uzvišenjima u gradu. Otada je novi sistem rezervoara postao glavni izvor pitke vode u Parizu, dok se ostaci starog sistema, koji vodu crpe iz nižih nivoa istih rezervoara, koriste za čišćenje ulica.
Pariz ima oko 2.400 km podzemnih prolaza namjenjenih odvodu otpadnih voda. Većina ih datira s kraja 19. stoljeća, kao posljedica kombiniranih planova prefekta Haussmanna i inženjera Belgranda na poboljšanju tada vrlo nezdravih uvjeta u gradu. Stalno održavan od same izgradnje, samo manji postotak mreže pariskih kanala zahtijevao je potpunu obnovu. Cijelom mrežom kanala i kolektora od kraja 20. stoljeća upravlja kompjuterizirani sistem, poznat po akronimu "G.A.AS.PAR", koji kontrolira svu distribuciju vode u Parizu, te čak i protok Seine kroz glavni grad.
Zdravstvo
Zdrastvenu njegu i interventnu zdrastvenu pomoć u Parizu i predgrađima pruža Assistance publique - Hôpitaux de Paris (AP-HP), javni bolnički sistem koji zapošljava više od 90.000 ljudi (zdrastveno osoblje i administracija) u 44 bolnice. To je najveći bolnički sistem u Evropi..
Među 44 bolnice kojima upravlja AP-HP, najznačajnije su:
Hôtel-Dieu, osnovana 651, najstarija bolnica u Parizu
Hôpital de la Pitié-Salpetriere, najveća pariska i evropska bolnica
Hôpital Necker - Enfants malades, najstarija pedijatrijska bolnica na svijetu
Hôpital Européen Georges-Pompidou, posljednja izgrađena bolnica u Parizu
CHU Kremlin-Bicetre
Hôpital Paul-Brousse
Hôpital Tenon
Hôpital Saint-Louis
Hôpital Saint-Antoine.
Čuvena vojna bolnica Val-de-Grâce nije dio AP-HP sistema.
Poznate osobe
Kćeri i sinovi Pariza
Pariz je rodni grad brojnih poznatih ličnosti. Između ostalih, tu su rođeni kompozitor Georges Bizet, šansonjerka Édith Piaf, slikar François Boucher, pedagog, historičar i sportski funkcioner Pierre de Coubertin, političar Jacques Chirac, šansonjer, kompozitor i pisac Serge Gainsbourg, arhitekt Charles Garnier, upravitelj i planer Georges-Eugène Haussmann, glumac i režiser Mathieu Kassovitz, režiseri Claude Chabrol, François Truffaut i Roman Polanski, glumica Sophie Marceau kao i glumica i pjevačica Caterina Valente.
Ličnosti koje su živjele i radile u Parizu
Među ličnostima koje su živjele i radile u Parizu nalaze se, pored ostalih, pisac Honoré de Balzac, poljski kompozitor Frédéric Chopin, glumica Marlene Dietrich, inženjer Gustave Eiffel, njemački pisac Heinrich Heine, američki pjevač Jim Morrison (grupa The Doors), njemačko-francuski kompozitor Jacques Offenbach i irsko-engleski pisci Oscar Wilde i James Joyce.
Od 1950-ih godina Pariz privlači afroameričke jazz-muzičare, koji su se u Parizu mogli osjetno slobodnije kretati, nego u SAD-u, gdje je još bio osjetno prisutan rasizam. Sidney Bechet preselio se u Francusku jer je tu bliže Africi. Na jazz-festivalu 1948. u Nici i Parizu trijumfira mladi Miles Davis, koji je na Seinei upoznao i zavolio Juliette Gréco. Pariz je nadahnuo i Buda Powella, Idreesa Suliemana i Bennyja Watersa. Režiseri kao Louis Malle (Lift za vješala) i Roger Vadim eksperimentiraju 1950-ih sa spontanim jazz-soundtrackom. Krajem 1960-ih u Pariz emigriraju muzičari kao Anthony Braxton, Art Ensemble of Chicago ili Frank Wright, a tu je do 2007. živio i saksofonist David Murray.
Počasni građani
Slikar, grafičar i kipar Pablo Picasso proglašen je počasnim građaninom Pariza 1971. Nakon toga ova titula nije više dodijeljena sve do 2003, a otada su je dobili:
2003 - američki novinar i politički aktivist Mumia Abu-Jamal i francusko-kolumbijski borac protiv korupcije i kandidatkinja za predsjednika Kolumbije Íngrid Betancourt;
2004 - mjanmarska političarka, dobitnica Nobelove nagrade za mir, Aung San Suu Kyi;
2006 - nigerijski advokat i borac za ljudska prava Hauwa Ibrahim;
2008 - Dalai Lama i kineski borac za ljudska prava Hu Jia;
Međunarodni odnosi
Pariz ima jedan bratimljeni grad i brojne gradove partnere.
Bratimljeni grad
Rim, Italija, od 1956 (Seule Paris est digne de Rome; seule Rome est digne de Paris / Solo Parigi e degna di Roma; Solo Roma e degna di Parigi / "Samo je Pariz dostojan Rima; Samo je Rim dostojan Pariza").
Gradovi partneri
Alžir, Alžir, od 2003.
Amman, Jordan, od 1987.
Atena, Grčka, od 2000.
Peking, Kina, od 1997.
Bejrut, Libanon, od 1992.
Berlin, Njemačka, od 1987.
Buenos Aires, Argentina, od 1999.
Kairo, Egipat, od 1985.
Casablanca, Maroko, od 2004.
Chicago, SAD, od 1996.
Kopenhagen, Danska, od 2005.
Ženeva, Švicarska, od 2002.
Jakarta, Indonezija, od 1995.
Kyoto, Japan, od 1958.
Lisabon, Portugal, od 1998.
London, Ujedinjeno Kraljevstvo, od 2001.
Madrid, Španija, od 2000.
Mexico City, Meksiko, od 1999.
Montreal, Kanada, od 2006.
Moskva, Rusija, od 1992.
Porto Alegre, Brazil, od 2001.
Prag, Češka, od 1997.
Québec City, Kanada, od 2003.
Rabat, Maroko, od 2004.
Rijad, Saudijska Arabija, od 1997.
Sankt Peterburg, Rusija, od 1997.
Sana'a, Jemen, od 1987.
San Francisco, SAD, od 1996.
Santiago de Chile, Čile, od 1997.
Sao Paulo, Brazil, od 2004.
Seul, Južna Koreja, od 1991.
Sofija, Bugarska, od 1998.
Sydney, Australija, od 1998.
Tbilisi, Gruzija, od 1997.
Tirana, Albanija
Tokio, Japan, od 1982.
Tunis, Tunis, od 2004.
Varšava, Poljska, od 1999.
Washington, D.C., SAD, od 2000.
Erevan, Armenija, od 1998.
Reference
Vanjski linkovi
Službeni sajt grada Pariza
Glavni gradovi evropskih država
Gradovi u Francuskoj
Departmani Francuske
Île-de-France |
1114 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Kanada | Kanada | Kanada je država u Sjevernoj Americi i druga najveća država svijeta, poslije Rusije. Zauzima veliki dio Sjeverne Amerike i sa južne strane graniči sa Sjedinjenim Američkim Državama.
Glavni grad Kanade je Ottawa. Toronto je najveći grad i glavni ekonomski centar. Kanada je bogata prirodnim ljepotama i jedna od vodećih država svijeta po standardu življenja. Vancouver je nekoliko puta izabran kao lokacija broj jedan za najbolje mjesto življenja na svijetu. Veći gradovi su Toronto, Ottawa, Vancouver, Montréal, Regina, St. John, Calgary, Winnipeg.
Historija
Britanske teritorije u Sjevernoj Americi su početkom 19. vijeka prometno djelimično izolirani jedni od drugih (Istočna obala i područje velikih jezera s jedne, te prerije, planinski masivi i obala Tihog okeana s druge strane). Te sjeveroameričke teritorije u vlasništvu Ujedinjenog Kraljevstva osjećali su ekonomski pritisak kao i rastuću prijetnju od teritorijalnog širenja novog i moćnog susjeda sa juga, Sjedinjenih Američkih Država.
Područje današnje Kanade u to vrijeme je bilo podijeljeno na provincije koje su, što se tiče političkog uređenja, bile povezane jedne s drugom tek neizravnim putem, kroz podaništvo prema središnjoj vlasti, britanskoj kruni i Londonu.
Ovu slabu političku, prometnu i ekonomsku povezanost tih područja nastojale su iskoristiti Sjedinjene Američke Države sirenskim zovom ekonomskog rasta putem teritorijalnog proširenja na ta područja. Na slabu povezanost ovih područja dodatno je utjecala i jezičko-etnička podijeljenost na istoku današnje Kanade kao i slaba naseljenost prerijskih područja na zapadu, te neprohodnost planinskog masiva tzv. Američkog stijenjaka (The Great Rocky mountains).
Središnja vlast u Londonu je predvidjela nastavak teritorijalnog širenja Sjedinjenih Američkih Država nauštrb ovih svojih kolonija, te da bi to spriječila političkim putem inicirala je kreiranje zakona o utemeljenju nove velike i ujedinjene sjeveroameričke teritorije u britanskom vlasništvu. Ta ideja je naišla na pozitivan odjek u tadašnjim vladajućim krugovima i među ekonomskom elitom u oba govorna područja.
Britanska vlada je u martu 1867. godine usvojila zakon o utemeljenju jedinstvene administrativne jedinice na britanskom području Sjeverne Amerike. Službeni naziv zakona je bio Britanski sjeveroamerički akt (British North America act), a nova administrativna jedinica je dobila naziv Dominion Kanada (The Dominion of Canada).
Zakon je u Kanadi stupio na snagu 1. jula 1867. Dominion Kanada je predstavljala konfederalni savez četiri provincije: Nove Škotske (Nova Scotia), Novog Brunsvika (New Brunswick), Ontarija (Ontario) i Kvebeka (Quebec), a prvi premijer Kanade je bio Sir John A. Macdonald. Nakon tog vremena ova zemlja se teritorijalno širila, prolazila kroz upravno-pravne i političke promjene, promijenila svoj etnički, lingvistički, rasni i vjerski sastav, međutim datum 1. juli 1867, ostati će upisan u historiji kao dan utemeljenja države Kanade.
Bitna zbivanja u historiji Kanade
1000 n. e. - Vikinzi otkrivaju Labrador i Newfoundland. Vodi ih Leif Ericsson.
1497/98 - John Cabot doplovljava do današnjih atlantskih provincija Kanade i proglašava zemlju vlasništvom britanske krune.
1534/35 - Jacques Cartier prvi istražuje unutrašnjost zemlje ploveći uzvodno rijekom St. Lawrenca.
1608 n. e. - Samuel de Champlain osniva Québec.
1663 n. e. - Kvebek dobija status francuske kraljevske provincije.
1666 n. e. - Prvi popis stanovnika u Kanadi bilježi 3.215 stanovnika evropskog porijekla.
1670 n. e. - Osnovana je Hudson's Bay Company. Danas najstarija firma u Kanadi a nekada monopol za trgovinu krznima.
1674 n. e. - François de Laval postaje prvi biskup Québeca.
1725 n. e. - Pojava prvih novina u Kanadi. Objavljen je prvi broj "The Halifax Gazette"
1755 n. e. - Britanija protjeruje francusko stanovništvo, tzv. Akađane (Acadians) iz Nove Škotske.
1759 n. e. - Britanski general Wolfe zauzima Québec pobjedom u bici na Abrahamovoj zaravni (plains of Abraham).
1763 n. e. - Francuska Pariskim dogovorom predaje sve posjede u Sjevernoj Americi Velikoj Britaniji.
1775/76 n. e. - Rat Britanaca i Amerikanaca se proširuje na današnje područje Kanade.
1783 n. e. - Granica između SAD i Kanade dijelom priznata od obje strane.
1784 n. e. - Lojalisti Ujedinjenog Kraljevstva (United Empire Loyalists) počinju useljavati iz SAD u Kanadu.
1791 n. e. - Québec podijeljen na tzv. Gornju i Donju Kanadu (Upper and Lower Canada).
1812/14 - Američko-britanski rat bjesni Kanadom.
1818 n. e. - Međusobnim sporazumom Britanija (za Kanadu) i SAD priznale međusobne granice od Atlantika do stijenovitih planina.
1849 n. e. - U potpunosti dogovorena i priznata granica između kanade i SAD. Od Pacifika do Atlantika.
1857 n. e. - Ottawa proglašena glavnim gradom Kanade.
1867 n. e. - Proglas o Konfederaciji. John MacDonald postaje prvi premijer.
1870/85 - Louis Riel predvodi Metis pobunu u Manitobi.
1870 n. e. - Osnovana provincija Manitoba.
1871 n. e. - Britanska Kolumbija se pridružuje Kanadi.
1885 n. e. - Dovršena transkontinentalna željeznica koja je povezala Kanadu od Atlantika do Pacifika.
1899 n. e. - Kanadske jedinice po prvi put poslane u rat izvan Sjeverne Amerike (Burski rat).
1905 n. e. - Osnovane provincije Alberta i Saskatchewan.
1914/18 - Kanadske jedince u sastavu vojske Ujedinjenog Kraljevstva učestvuju u Prvom svjetskom ratu na ratištima u zapadnoj Evropi. Kanadski gubici u ljudstvu do kraja I svjetskog rata iznose 68.300 vojnika.
1934 n. e. - Osnovana Banka Kanade (The Bank of Canada)
1938 n. e. - Franklin D. Roosevelt postaje prvi američki predsjednik koji je posjetio Kanadu.
1939/45 - Kanada učestvuje u Drugom svjetskom ratu na strani saveznika. Do kraja rat broji 42.042 poginulih vojnika.
1949 n. e. - Newfoundland se pridružuje Kanadi.
1965 n. e. - Kanada dobija novu zastavu.
1970 n. e. - U Québecu uslijed djelovanja terorističke grupe FLQ uvedeno vanredno stanje.
1971 - Službeno prihvaćena politika multikulturalizma.
1980 - Prvi referendom o nezavisnosti Québeca završava neuspjehom
1995 - Drugi referendum o nezavisnosti Québeca završava neuspjehom za svega 1,2 % glasova.
Geografija
Unatoč predrasudi o Kanadi kao zemlji koja ima samo jednog susjeda, istina je zapravo malo drugačija. Kanada ima jednog dominantog susjeda, a to su Sjedinjene Američke države s kojima dijeli južnu ali i dijelove svoje sjeverne granice.
Ukupna dužina kanadsko američke granice iznosi 8.890 km. Manje poznata činjenica je da Kanada ima još dva izravna susjeda: Dansku i Francusku. Naime ostrvo Grenland, koji je u posjedu države Danske, nalazi se u blizini kanadskog teritorija Nunavut, dok arhipelag Sent Pjer i Mikelon (Saint Pierre et Miquelon) uz obale kanadske provincije Njufaundlend (Newfoundland) zapravo predstavlja integralni teritorij francuske države. Ipak za razliku od Sjedinjenih Država ove dvije države imaju vrlo mali uticaj na život ljudi u Kanadi.
Kanada je zemlja čije obale zapljuskuju tri okeana: Atlantik na istoku, Pacifik na zapadu i Arktički okean na sjeveru zemlje.
Od deset kanadskih provincija samo dvije nemaju pristup nekom od okeana. To su Alberta i Saskačuan. Kanada posjeduje ogromnu teritoriju (preko deset miliona kvadratnih kilometara) i ta se teritorija grubo dijeli na pet prirodnih cijelina: Atlantski region, Centralnu Kanadu, Prerijske provincije, Zapadne Obale i sjevera.
Atlantske provincije su bile prve istražene i naseljene od strane evropskih doseljenika. Imaju izrazito nepovoljnu klimu u odnosu na susjedno atlantsko područje SAD (Novu Englesku). Ovo je naročito izraženo u slučaju Njufaundlenda. Ova se klima može usporediti sa klimom južnih dijelova skandinavije.
Centralna Kanada se sastoji iz dvije veće prirodne cjeline: Kanadskog štita (planinski masiv u Kvebeku i Labradoru) i brežuljkastog reljefa Ontarija. Kanadski štit je bogat šumom i rudama ali većim dijelom nenaseljen zbog surove klime. Predstavlja veliki izvor hidroenergije. Na krajnjem jugu kanadskog štita nalazi se dolina rijeke Sv Lorensa koja je za ovo područje najgušće naseljena i to zbog najboljeg tla za obradu i najpovoljnije klime u ovoj prirodnoj regiji. Tu se nalazi i drugi po veličini grad u Kanadi, Montreal. Ontario ima nizak ali blago zatalasani reljef koji se od središta provincije postepeno spušta prema velikim jezerima i prema Arktiku na sjeveru. Sjeverni krajevi ove provincije imaju subpolarnu klimu kao i sjeverni krajevi Kvebeka. Međutim, južni krajevi Ontarija predstavljaju jedno od klimatski najpogodnijih područja u Kanadi tako da je ovdje naseljenost stanovništva najgušća. Tu se nalaze i najveće urbane konglomeracije u državi kao i najveći grad Toronto. Prerijske provincije predstavljaju nepregledne plodne ravnice koje obiluju mnoštvom rijeka i jezera. Ovdje je poljoprivreda glavni izvor prihoda, međutim gustina naseljenosti je mala zbog izuzetno oštre zime sa puno sniježnih padavina.
Zapadna obala predstavlja izrazito visoko planinsko područje sa planinskim vrhovima nerijetko visokim i preko 4000m. Obradivo tlo iznosi samo 2%, međutim ono je izrazito efikasno iskorišteno. Većina stanovništva ove regije živi u priobalnom području oko grada Vancouvera. Sjeverni dijelovi Kanade su izrazito rijetko naseljeni. Klima je polaran ili subpolarna. To je područje poznato kao klimatski ekstremno i vrlo nepogodno za život. Značajan udio u stanovništvu, a u teritoriji Nunavut i većinu, ovdje predstavljaju Eskimi (Inuiti).
Vlada i uprava
Kanada je demokratska država, a ustrojena je kao parlamentarna monarhija. Zvanično poglavar države Kanade (head of the state) je "Njeno visočanstvo kraljica Elizabeta II". Zvanični predstavnik (opunomoćenik) kraljice u Kanadi je osoba koja nosi titulu Generalni guverner Kanade (The Governor general of Canada).
Ove činjenice predstavljaju isključivo način putem kojeg država Kanada podstiče gajenje nacionalnog identiteta koji je drugačiji od američkog, kao i način putem kojeg država njeguje svoju zasebnu historiju i kulturne vrijednosti.
Istinsku vlast u Kanadi zapravo predstavlja većinska stranka (ili koalicija stranaka) u demokratski izabranom parlamentu.
Iako je po "slovu zakona" kraljica poglavar države, istinski poglavar je zapravo premijer države (prime minister), koji je vrlo često i vođa vladajuće stranke. Vladajuća stranka je ona stranka koja na federalnim izborima osvoji najveći broj glasova, a time i zasluži najviše predstavnika u federalnom parlamentu (M.P. - member of parliament).
Trenutno je u Kanadi vladajuća stranka "Progresivna konzervativna partija" (Progressive conservative party), a premijer Kanade je vođa konzervativne stranke Stephen Harper. Opozicijske stranke su: Liberalna stranka (Liberal party of Canada), Kvebečki blok (Bloc Qubécois), Nova demokratska stranka (New democratic party) i Zelena stranka (Green party).
Postoje tri nivoa uprave u Kanadi:
Federalna Uprava (vlast na nivou cijele države Kanade)
Provincijska (lokalna) Uprava (vlast na nivou pojedinačnih provincija)
Lokalna Uprava (vlast na nivou naseljenih mjesta gradova i "općina").
Uprava na federalnom nivou ima u odgovornosti odbranu države, vanjske poslove (međunarodni odnosi), finansije na federalnom nivou (štampanje novca). Uprave na nivou pojedinih provincija brinu se o zasebnim (ali kompatibilnim) školskim sistemima o područjima zdravstva, prometa i prijevoza roba, javnoj bezbjednosti (policija).
Lokalna uprava vrlo često ima vlastitu policiju (naročito ako je riječ o većim gradovima), brine se o održavanju parkova, puteva u javnom vlasništvu, uklanjanju otpada i raznim drugim pitanjima od lokalnog značaja.
Osim federalnih izbora, koji se najčešće sazivaju svake četiri godine, svaka od deset provincija i tri teritorija održavaju i zasebne provincijske izbore za saziv provincijskog parlamenta. Svaka provincija ima također vlastitu vladu i premijera.
Administrativna podjela
Provincije i teritorije
Kanadske provincije i njihovi glavni gradovi:
Njufaundlend (Newfoundland) - St. Johns
Ostrvo Princa Edwarda (Prince Edward Island) - Carlottetown
Novi Brunswick (New Brunswick) - Fredericton
Nova Škotska (Nova Scotia) - Halifax
Kvebek (Québec)- Québec
Ontario - Toronto
Manitoba - Winnipeg
Saskatchewan - Regina
Alberta - Edmonton
Britanska Kolumbija (British Columbia) - Victoria
Kanadske teritorije i njihovi glavni gradovi:
Yukon (Yukon) - Whitehorse
Sjeverozapadne teritorije (Northwest Territories) - Yellowknife
Nunavut - Iqaluit
Privreda
Kanada spada u grupu od sedam najrazvijenijih zemalja svijeta. Članica je udruženja G8 (udruženje osam najmoćnijih država svijeta u domenu privrede). Unatoč rijetkoj naseljenosti svog državnog teritorija, u djelu zemlje koji je gušće naseljen Kanada je visoko urbanizirana i industrijalizirana zemlja.
Sličnost kanadske privrede sa privredama ostalih zemalja razvijenog svijeta je u velikoj zastupljenosti uslužnog sektora u ukupnoj zaposlenosti stanovništva. Ovaj sektor zapošljava oko 75% stanovništva. Sektor proizvodnje je drugi po zastupljenosti po ukupnom broju zaposlenih. U ovom sektoru izvor velikih prihoda i zaposlenja predstavlja industrija automobila, auto dijelova, putničkih i teretnih vozila, kao i industrija za proizvodnju strojeva/mašina.
Kanada je također i veliki izvoznik namirnica i roba široke namjene. U tehnološkom smislu proizvodna djelatnost prati savremene svjetske trendove, pa su tako i razvijene informatičke djelatnosti usko povezane sa visoko zastupljenim uslužnim djelatnostima kao i sa savremenim proizvodnim sektorom.
Za razliku od većine ekonomija ostalih najrazvijenijih zemalja svijeta, Kanada je veliki izvoznik sirovina. Kanada ostvaruje velike prihode izvozom nafte i naftnih derivata (druga po svijetu po rezervama nafte), izvozom sirovog drveta, žitarica, dijamanata, plemenitih metala i električne energije.
Nezaposlenost na nivou države je niska (oko 6%). Međutim, sve provincije nisu podjednako ekonomski razvijene tako da u nekima od njih nezaposlenost doseže i više od 14% ukupnog broja radno sposobnog stanovništva.
Najveći ekonomski partner Kanade su SAD. Trgovina sa ovom državom obuhvata oko 81% od ukupnog kanadskog izvoza i oko 67% od ukupnog uvoza roba i sirovina u Kanadu. Iz tih brojki se lako da izvući činjenica da kanadska privreda zapravo funkcionira kao poluovisna podgrupa u ekonomiji SAD. Kanada je članica sporazuma NAFTA (Sjeveroamerički sporazum o slobodnoj trgovini) koji doprinosi objedinjavanju sjeveroameričjkog tržišta.
Stanovništvo
U Kanadi živi oko 32 miliona stanovnika. Prvi stanovnici Kanade, tzv. urođenici, u kanadskoj stručnoj terminologiji nazivaju se the Aboriginal people (Aboridžini). Ovi narodi su dolaskom velikog broja Evropljana u 17, 18. i 19. vijeku bili dovedeni na rub istrebljenja. Danas kanadska vlada posebnim ekonomskim povlasticama nastoji ispraviti historijsku štetu nanesenu urođenicima. Međutim, ove mjere zasada imaju upitne rezultate tako da ovo autentično stanovništvo Kanade zaostaje kao socijalna grupa u odnosu na ostalo stanovništvo. Njihova naobrazba je u prosjeku niža nego kod ostalih stanovnika Kanade, životni vijek im je kraći, ovisnosti o drogama i alkoholu su veće nego kod ostalih socijalnih grupa, a nezaposlenost je puno više izražena.
Danas su u Kanadi pripadnici bijele rase (potomci evropskih doseljenika) većinsko stanovništvo. Veći dio ovog stanovništva vodi porijeklo iz neke od zemalja Ujedinjenog kraljevstva (Engleske, Škotske i Velsa). Veliki udio stanovništva vodi porijeklo iz Irske ili Francuske. Od ostalih evropskih zemalja dosta stanovnika potječe iz ostalih zemalja zapadne Evrope.
U Kanadi također živi veliki broj stanovnika raznih rasnih, etničkih i vjerskih pripadnosti porijeklom iz svih krajeva svijeta. Od ovog stanovništva najranije su se počeli useljavati Kinezi koji su kao jeftina i podvlaštena radna snaga radili na gradnji pruge koja je u devetnaestom vijeku povezala Kanadu.
Prirodni priraštaj je u Kanadi gotov zanemarljiv. Kanada je nekada primala useljenike radi svoje izrazito slabe naseljenosti, dok je danas primarni razlog slab prirodni priraštaj stanovništva kao i potreba kapitalističke privrede za stalnim porastom tržišta radne snage uporedo sa stalnim porastom prodajnog tržišta.
Pismenost stanovništva Kanade je na zavidnom nivou, a prosječan životni vijek iznosi 75 godina za muškarce i 81 godina za žene.
Službeni jezici u Kanadi su engleski i francuski. Oba su jezika zakonski ravnopravna, što u životnoj praksi znači da službene informacije i dokumente od kanadske vlade možete dobiti na bilo kojem od ta dva jezika bilo gdje da živite u Kanadi. Isto vrijedi i za školovanje na tim jezicima. Većina stanovništva razumije i priča samo jedan od dva jezika. U Kvebeku većina stanovništva (ali ne i svi) priča francuski jezik, a u Novom Brunsviku oko polovine stanovništva. U svim ostalim provincijama govori se gotovo isključivo engleskim jezikom iz čega se može zaključiti da je usprkos legalnoj jednakosti engleski zapravo puno više zastupljen.
Historija stanovništva
Među vodećim svjetskim stručnjacima na području arheologije i antropologije vladaju različita mišljenja o tome kada su prvi pripadnici ljudskog roda naselili područje današnje Kanade. Dok jedni smatraju da je to bilo prije 12 do 17 hiljada godina drugi tvrde da se to desilo puno ranije. Uglavnom prvi stanovnici današnje Kanade su bili preci savremenih kanadskih urođenika. U našoj literaturi ovi urođenici su poznati kao Sjeveoamerički indijanci i Eskimi, dok su kanadski nazivi za to stanovništvo First Nations (Prvi narodi) i Inuits (Inuiti).
Kanadski termin za autohtonu urođeničku populaciju Kanade je Aboriginal people of Canada. Ovi su stanovnici do prvog masovnijeg dolaska Evropljana u šesnaestom i sedamnaestom vijeku živjeli vrlo često izolirani jedni od drugih. Nekada su međusobni kontakti značili i međusobne ratove među različitim grupama (plemenima). Živjeli su uglavnom životom skupljača i lovaca te nomadskim načinom života karakterističnim za ta društva. Ponegdje među tehnološki razvijenijim plemenima bila je i zastupljena vrlo primitivna obrada zemlje te sjedelački način života.
Dolaskom Evropljana urođenici postaju izloženi nepravednoj trgovini, fizičkim napadima, protjerivanju sa područja pogodnih za život u manje pogodne oblasti zemlje. Vrlo često ovo stanovništvo biva uvučeno u međusobne ratove evropskih doseljenika (Englesko-francuski ratovi, Američki rat za nezavisnost, Kanadsko-britansko-američki sukobi). Pripadnici raznih plemena učestvuju u ratovima na različitim stranama tako da usljed vanjskih uticaja (ratovi, nove zarazne bolesti) njihov broj drastično opada i s vremenom njihovo sudjelovanje u savremenom životu države postaju gotovo beznačajni.
U poznatije urođeničke grupe u Kanadi danas ubrajamo: Inuite (Eskime), Irokeze, Mohavke, Algonkin indijance kao i pleme Metis koje je nastalo međusobnim prožimanjem francuskih doseljenika sa pripadnicima indijanskih plemena kanadskih prerija.
Prvi veći talas evropskih useljenika predtavljaju Francuzi naseljavajući neka područja današnje Nove Škotske kao i područja uz rijeku Sv. Lorensa (St. Lawrence river)- područja današnjeg Kvebeka, te pojedinačna naselja u današnjem području Ontarija.
Prema popisu iz 1666. godine Kanada broji samo 3215 stanovnika evropskog porijekla. Sljedeći veći talas useljenika dolazi iz Ujedinjenog Kraljevstva koje postepeno potiskuje francusko stanovništvo (Acadia - u Novoj Škotskoj) i pruzima političku i ekonomsku dominaciju nad zemljom. Ta dominacija će biti u potpunosti ostvarene pobjedom Britanaca nad Francuzima u bici kod današnje Otave 13. septembra 1759.
Od tada će dolazak francuskih useljenika prestati a dolazak britanskih useljenika posatati masovan. Ovaj će se trend znatno pojačati kada uslijed Američkog rata za nezavisnost veiki broj izbjeglica odanih Britaniji prebjegne iz novonastalih SAD u Kanadu pod britanskom upravom. U toj grupi nalazit će se i veći broj ljudi zapadnoevropskog ali ne i britanskog porijekla koji će se asimilirati u anglofono stanovništvo. Taj talas useljenika se smatra ključnim za kasnije utemeljenje kanadske nezavisne države, a useljenici prebjezi iz SAD se u historiji nazivaju lojalistima (Loyalist) prema svojoj odanosti britanskoj kruni.
U devetnaestom vijeku Kanada polako prestaje privlačiti pažnju useljenika iz Velike Britanije zbog poboljšanih uslova života u odnosu na Kanadu, te Kanada počinje naseljavati i druge etničke grupe iz zapadne Evrope, a početkom dvadesetog vijeka omasovljen je dolazak istočnih Evropljana (Ukrajinci) kao i južnih Evropljana (Italijani). Nakon Drugog svjetskog rata u Kanadu useljava veliki broj izbjeglica i političkih emigranata iz istočne Evrope i Njemačke, a pedesetih i šezdesetih godina dvadesetog vijeka dolaze velike grupe ljudi iz politički nestabilne Grčke i Portugala.
Pošto su statistički podaci predviđali porast proizvodnje a pad broj radno sposobnog stanovništva krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih Kanada se odlučuje na novu politiku useljavanja i dozvoljava prva masovna doseljenja iz Indije, Jugoistočne Azije, Afrike te Centralne i Južne Amerike. Mada su prvi ne-evropski doseljenici nakon dolaska Evropljana bili Kinezi, koji su u devetnaestom vijeku radili na gradnji pruge kroz Kanadu, ovdje do šezdesetih godina nije bilo masovne ne-evropske imigracije. Danas je stanovništvo Kanade multikulturalno po svom vjerskom, jezičkom, rasnom i etničkom sastavu.
Kultura
Kanada je zemlja koja je kroz historiju bila dominantno obojena kulturnim uticajima zemalja iz kojih je tradicionalno dolazio najveći broj useljenika (Engleska, Škotska i Francuska). Pošto je svojim ekonomskim razvitkom kroz vijekove, a danas ponajviše Kanada bila vezana za Sjedinjene Američke Države, to je i kulturni uticaj ovog susjeda sa juga postao preovladavajući u cijeloj Kanadi (čak i frankofonskim dijelovima zemlje). Kultura stanovanja, oblačenja i prehrane je identična onoj u Sjedinjenim Državama. Zbog zajedničkog jezika (engleski jezik) Kanada je danas preplavljena američkim kulturnim uticajima na području filma, muzike, scenske umjetnosti i pisane riječi. Zbog toga država vrlo često finansira kulturne projekte u ovim domenima nastojeći zaštiti kanadsku kulturu od potpunog izumiranja (u ovom slučaju asimilacije) pred američkim kulturnim sadržajima. U francuskom govornom području situacija je nešto drugačija jer se zbog posebnosti francuskog jezika američki kulturni uticaji samo prelamaju kroz kulturnu posebnost frankofonog stanovništva a ne prijete potpunom asimilacijom.
Mnoge poznate ličnosti koje djeluju na raznim kulturnim poljima su danas poznati širom svijeta kao npr. Celine Dion - poznata pjevačica, Brian Adams - rock muzičar, John Carrey i Michael Fox- glumci, Leonard Cohen - pjesnik i kantautor, Margaret Atwood- pisac itd.
Vodeći sport u Kanadi je hokej. Najveći broj igrača u najjačoj profesionalnoj hokejaškoj ligi na svijetu NHL-u dolazi upravo iz ove zemlje. Iako je hokej prvi po zastupljenosti najautentičnijim kanadskim sportom se smatra Lakros. Ostali popularni sportovi su američki fudbal, nogomet i bejzbol, a lov i ribolov predstavljaju tradicionalne i masovno zastupljene sportske aktivnosti u Kanadi.
Praznici
Svake godine na 1. juli u Kanadi se svečano obilježava praznik na području cijele države, tj. na području svih deset kanadskih provincija i tri teritorija. Ovaj državni praznik predstavlja dan utemeljenja nacije i naziva se službenim imenom Dan Kanade (Canada day). Božić, Uskrs, Nova godina (1. januar) su također praznici koji se obilježavaju u cijeloj državi. Među ove državne praznike spada i Dan rada (Labour day) koji se u Kanadi kao i u SAD-u obilježava 1. septembra.
Osim ovih praznika svaka provincija ili teritorij ima i svoje praznike koji se u jedinstveni samo za taj dio države.
Također pogledajte
Himna Kanade
Planina Field (Britanska Kolumbija)
Reference
Vanjski linkovi
Vlada Kanade
Kanada na CIA World Factbook
Države članice NATO-a
Države svijeta
Države i teritorije osnovane 1867. |
1115 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Oman | Oman | Oman, službeno Sultanat Oman je suverena država u jugozapadnoj Aziji, na jugoistočnoj obali Аrapskog poluostrva. Na istoku i jugu izlazi na Arapsko more, a na sjeveroistoku na Omanski zaliv. Graniči na jugozapadu s Jemenom, na zapadu sa Saudijskom Arabijom, te na sjeverozapadu s Ujedinjenim Arapskim Emiratima.
Historija
Oman je dugo bio važno trgovačko središte. Godine 1508. Portugalci su zauzeli glavnu luku, Muscat i držali je do dolaska Osmanlija 1659. Turci su otišli 1741. kad je Ahmed ibn Said osnovao sadašnju vladarsku dinastiju.
U početku 19. vijeka Oman je izrastao u značajnu regionalnu silu s posjedima u Baludžistanu i Zanzibaru. Od 1891. do 1971. bio je britanski protektorat. Godinu dana prije odlaska Britanaca današnji sultan je zbacio svog oca, Saida ibn Taimura, nakon čega je započeo modernizaciju zemlje, a 1996. i ograničenu demokratizaciju.
Zastava i grb
Zastava Omana sastoji se od tri polja (bijelo, zeleno i crveno) sa crvenim stupcem na lijevoj strani koji sadrži nacionalni simbol Omana. Bijela predstavlja mir i napredak, zelena plodnost i Zelene Planine, a crvena borbu protiv stranih okupatora. Crvena je također jedina boja prijašnje zastave. Grb se sastoji od handžar bodeža u koricama iza kojeg se nalaze dva ukrštena mača. To je tradicionalni simbol Omana koji se također nalazi i na zastavi, novčanicama, avionima i drugim mjestima.
Geografija
Većinu zemlje zauzima ravna pustinja, a planinski lanci nalaze se duž obale na sjeveru (najviši vrh zemlje, Šams, 2.980 m) i jugu. Omanu pripada i eksklava Musandam, odvojena od ostatka zemlje teritorijom UAE, koja zauzima strateški važan položaj na južnoj obali Hormuškog tjesnaca na ulazu u Perzijski zaliv.
Stanovništvo
Islam je najzastupljenija religija. Oman je jedina islamska zemlja u kojoj dominira Ibadi islam, različit od sunitskog i šijitskog. Arapski odnosno njegov lokalni dijalekt je jezik većine stanovništva. Velik broj stanovnika su strani državljani na radu u industriji nafte.
Privreda
Omanska privreda zavisi od izvoza sirove nafte. Prihodi od prodaje nafte omogućili su izgradnju infrastrukture i poboljšanje socijalnog standarda nekad siromašne i zaostale zemlje. BDP je u 2003. bio 13.100 USD po glavi stanovnika, mjereno po PPP-u.
Kultura i sport
Također pogledati:
Omanska nogometna liga
Reference
Države svijeta
Sultanati |
1116 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Saudijska%20Arabija | Saudijska Arabija | Saudijska Arabija, službeno Kraljevina Saudijska Arabija je suverena država u jugozapadnoj Aziji i najveća država Arapskog poluostrva. Na zapadu dugom obalom izlazi na Crveno more, a na istoku na Perzijski zaliv. Graniči na sjeveru s Jordanom, Irakom i Kuvajtom, na jugu s Jemenom, na jugoistoku s Omanom te na istoku s Ujedinjenim Arapskim Emiratima i Katarom. Ima morsku granicu s Bahreinom s kojim je povezana mostom. Zauzima površinu od oko 2.150.000 km2, i ima 27,6 miliona stanovnika.
Kraljevinu nekada nazivaju i "Zemlja dva hrama" s obzirom na to da se u njoj nalaze dva najsvetija mjesta Islama Meka i Medina (u kojima su Kaba i Poslanikova džamija). Trenutno državno uređenje je na snazi od 1932. godine kada je Abdul-Aziz bin Saud proglasio nezavisnost Kraljevstva, dok njene korijene možemo naći još dublje u historiji, sa uspostavom prve saudijske države 1744. godine.
Saudijska Arabija je vodeći svjetski izvoznik nafte, koja je ujedno i glavni ekonomski pokretač razvoja države . Izvoz nafte čini oko 90% ukupnog izvoza i donosi oko 75% prihoda državnog budžeta, što doprinosi relativnom ekonomskom blagostanju njenih stanovnika . Loša strana velike zavisnosti ekonomije o nafti je nestabilna cijena navedenog energenta na svjetskom tržištu . Također ponekad ovu zemlju i Rusiju nazivaju energetskim supersilama. Grupe za zaštitu ljudskih prava učestalo optužuju vladu Saudijske Arabije za njihova kršenja, međutim saudijske vlasti te optužbe odbacuju.
Historija
Prahistorija
Postoje dokazi da ljudske nastambe na Arapskom poluostrvu datiraju od prije oko 125.000 godina. Istraživanje iz 2011. pokazalo je da su prvi moderni ljudi koji su se proširili na istok širom Azije napustili Afriku prije oko 75.000 godina preko Bab-el-Mandeba koji povezuje Rog Afrike i Arabiju. Arapsko poluostrvo se smatra centralnom figurom u razumijevanju evolucije i raseljavanja hominina. Arabija je prošla kroz ekstremne ekološke fluktuacije u kvartaru što je dovelo do dubokih evolucijskih i demografskih promjena. Arabija ima bogat donjepaleolitski zapis, a količina lokaliteta sličnih Oldovanu u regionu ukazuje na značajnu ulogu koju je Arabija igrala u ranoj kolonizaciji hominina Evroazije.
U neolitskom periodu cvjetale su istaknute kulture poput Al-Magara, čiji je centar bio u današnjem jugozapadnom Nedždu. Al-Magar bi se mogao smatrati "neolitskom revolucijom" u ljudskom znanju i zanatskim vještinama. Kultura je okarakterizirana kao jedna od prvih u svijetu koja uključuje široko rasprostranjeno pripitomljavanje životinja, posebno konja, tokom neolita. Osim konja, otkrivene su životinje poput ovaca, koza, pasa, posebno pasmine saluki, nojevi, sokolovi i ribe u obliku kamenih kipova i kamenih gravura. Al-Magar kipovi su napravljeni od lokalnog kamena, a čini se da su kipovi postavljeni u centralnu građevinu koja je mogla imati značajnu ulogu u društvenom i vjerskom životu stanovnika.
U novembru 2017. godine, scene lova sa slikama najvjerovatnije pripitomljenih pasa, nalik na kanaanskog psa, koji nose povodce, otkrivene su u Shuwaymisu, brdovitom regionu sjeverozapadne Saudijske Arabije. Ove gravure na kamenu datiraju više od 8.000 godina, što ih čini najranijim prikazima pasa na svijetu.
Moderno doba
Iako je ova regija bogata historijskim događajima daleko u prošlosti, historija Saudijske Arabije ujedinjene pod dinastijom Saud počinje sa Islamskim vjerskim reformatorom Muhammad ibn Abd al-Wahhab koji je oko 1750. godine udružio snage s vladarom mjesta Diriyah u središnjoj Arabiji, Muhammadom ibn Saudom, čiji su nasljednici do početka 19. vijeka s potporom širokih slojeva oduševljenih novim vjerskim vođom osvojili većinu Arapskog poluostrva. Veza dinastije Saud s Wahhabi interpretacijom Islama ostaće jedno od ključnih obilježja saudijske države i u budućnosti.
Nova arapska sila pobudila je reakciju svojih moćnih susjeda, Otomanskog Carstva i njegovog saveznika Egipta koji su 1818. uništili prvu saudijsku državu. Ubrzo je uslijedila obnova, ali druga država podlegla je unutrašnjim sukobima i ratovima sa susjedima 1891.
Modernu Saudijsku Arabiju osnovao je Abdul Aziz Al-Saud, poznat kao Ibn Saud, koji je 1902. započeo okupljati tradicionalne obiteljske zemlje kombinacijom oružanih sukoba i vješte diplomatije. Ujedinjeno Kraljevstvo, tada najznačajnija sila na Bliskom istoku, priznalo je nezavisnost Saudove kraljevine 1927., a 1932. Hidžaz i Nedžd (središnji dio Arapskog poluotoka) i formalno su ujedinjeni u Kraljevinu Saudijsku Arabiju.
Politički uspjesi nisu bili praćeni ekonomskim sve dok nisu otkrivene naftna nalazišta u martu 1938. godine. Razvojni programi iskorištavanja nalazišta su prekinuti Drugim svjetskim ratom 1939. godine, da bi bili ponovo pokrenuti 1946. godine, a proizvodnja je dostigla pune kapacitete 1949. godine. Nafta je obezbijedila ekonomski prosperitet zemlje i ojačala njenu poziciju u svijetu.
Poslije Abdul Azizove smrti 1953. godine tron je preuzeo njegov sin Saud, koji je vladao do 1964. godine, da bi ga naslijedio Faisal. Unutraporodična rivalstva su dovela do ubistva Faisala od strane njegovog nećaka princa Faisal bin Musa'ida 1975. godine. Nakon ubistva prijesto je preuzeo kralj Khalid koji je vladao sedam godina i bio naslijeđen od kralja Fahda 1982. godine. Fahd je umro 2005. godine a naslijedio ga je njegov polubrat Abdulah, trenutni vladar Saudijske Arabije.
Geografija
Kraljevina zauzima oko 80% teritorije poluostrva. Godine 2000. Saudijska Arabija i Jemen su sklopili dogovor o razgraničenju Veliki dio granice sa južnim komšijama, Ujedinjenim Arapskim Emiratima i Omanom, još uvijek nije precizno određen niti markiran, tako da tačna veličina zemlje još uvijek nije poznata. Saudijske vlasti navode površinu od 2.217.949 km2. Drugi izvori daju podatke koji se kreću između 1.960.582 km2 i 2.240.000 km2. Zemlja se obično rangira kao 14. po veličini u svijetu.
Najveći dio zemlje zauzima pustinja. Na zapadu, uz Crveno more, uzdižu se planinski lanci Hidžaz i Asir (ovaj dio je poznat kao najzeleniji i dio s najsvježijom klimom u Arabiji) s najvišim vrhom Sawdom (3.133 m). S istočne strane planina teren se polako spušta do zapadnog priobalja uz Perzijski zaliv i granica s UAE i Omanom. U centru je zaravan Nejd. Na jugu leži negostoljubiva pustinja "Rub' al Khali" (Prazni ćošak) u kojoj gotovo uopće nema života.
Većina teritorija slabo je naseljena, a stanovništvo je koncentrisano u gradovima na zapadnoj obali i njenom zaleđu (Džedda, Meka, Medina), glavnom gradu Rijadu u središtu zemlje, te na istočnom priobalju gdje je locirana većina naftnih izvora (Dammam, Hufuf, Dhahran).
Veliki dio kopna se sastoji od slabo naseljenih pustinja i polupustinjskih regija; na tim područjima se uglavnom nalaze Beduini. U navedenom dijelu zemlje vegetacija je ograničena na korov i grmlje. Manje od 2% zemlje čini obradiva površina. Naseljena mjesta su uglavnom koncentrisana uz istočne i zapadne obale, te na par gusto naseljenih oaza u unutrašnjosti kao što su Hofuf i Buraydah. Neke oblasti, poput pustinje Rub' al-Khali i Arabijske pustinje, uopće nisu naseljene, iako se zbog potreba industrije nafte planira izgradnja naselja i u tim dijelovimaa zemlje. Saudijska Arabija nema stalnih rijeka ili jezera. Njena obala je duga oko 2.640 km.
Lokalne životinje uključuju: ibekse (planinske divokoze), divlje mačke, babune, vukove i hijene u brdskim i planinskim krajevima. Male ptice žive u oazama. Obalski dio Crvenog mora je bogat koralima i brojnim morskim vrstama.
Klima
Ekstremna vrućina i bezvodnost su karakteristike većeg dijela Saudijske Arabije. To je jedno od nekoliko područja u svijetu gdje temperature dostižu od preko 50 °C; dok je najveća zabilježena temperatura 51,7 °C. Zimi se povremeno pojavljuju mraz ili snijeg u unutrašnjosti ili na većim nadmorskim visinama, međutim to se dešava svega jednom ili dva puta u desetljeću. Najniža zabilježena temperatura je -12 °C u Turaifu. Prosječne zimske (januar) temperature se kreću u rasponu od 8° do 20 °C u gradovima u unutrašnjosti, poput Rijada, dok su u Džedi i na obali Crvenog mora iznosi 19° do 29 °C. S druge strane prosječne ljetne temperature (juli) su 27° do 43 °C u Rijadu, i 27° do 38 °C u Džedi. Noću se temperature u pustinjama u unutrašnjosti spuštaju na izuzetno niske vrijednosti, a danju pustinjski pijesak povećava Sunčevu toplinu.
Godišnja količina padavina iznosi oko 100 mm u Rijadu (uglavnom u periodu od januara do maja), dok je u Džedi oko 54 mm (uglavnom u periodu od novembra do januara). Iznenadni pljuskovi mogu dovesti do jakih bujica u vadisima (suhim koritima).
Političko uređenje
Centralna institucija vlasti zemlje je Saudijska monarhija. U zakonu usvojenom 1992. godine navedeno je da je Saudijska Arabija monarhija pod vlašću sinova i unuka prvog kralja Abdul Aziz Al-Sauda. Također se navodi da Kur'an predstavlja ustav zemlje, a vrhovni zakon čini Šerijat (Islamski zakon baziran na Kur'anu). Neke zapadne organizacije procjenjuju da je režim ove države deveti po redu najtotalirniji režim u svijetu.
Ne postoje priznate političke stranke niti izbori, izuzev lokalnih izbora održanih 2005. godine na kojima su pravo glasa imali samo muškarci . Kraljeva vlast je teoretski ograničena Šerijatom i nekim lokalnim tradicijama. On također mora imati podršku ostatka Saudijske familije, uleme (vjerskih lidera, i drugih važnih grupa saudijskog društva. Saudijska vlada podržava Islam finansirajući džamije i škole Kur'ana širom svijeta. Vodeći ljudi kraljevske porodice biraju kralja iz redova jednog od svojih pripadnika, uz odobrenje Uleme.
Vojska
Vojne snage Saudijske Arabije čine Kraljevske kopnene snage Saudijske Arabije, Kraljevsko saudijsko ratno vazduhoplovstvo, Kraljevska saudijska mornarica, Kraljevska saudijska protivvazdušna odbrana, Kraljevske saudijske strateške raketne snage, Nacionalna garda Saudijske Arabije, Kraljevska garda Saudijske Arabije, Granična straža Saudijske Arabije, Snage za hitne slučajeve Saudijske Arabije, Specijalne sigurnosne snage i Specijalna sigurnosna jedinica, ukupno skoro 480.700 aktivnog personala. Osim toga, postoji Generalno obavještajno predsjedništvo, primarna obavještajna agencija Saudijske Arabije.
Saudijska Arabija i Bosna i Hercegovina
Saudijska Arabija i Bosna i Hercegovina imaju diplomatske odnose na nivou ambasadora.
Administrativna podjela
Saudijska Arabija je podijeljena na pokrajine, kojih je ukupno 13 i koje predstavljaju prvi nivo administrativne podjele ove države. Pokrajine se dalje dijele na guvernerate.
Stanovništvo
Islam je religija gotovo cjelokupnog domaćeg stanovništva i jedina je službena religija. Saudijska Arabija je kolijevka ove vjere i u zemlji se nalaze dva najvažnija islamska svetišta, Meka i Medina. Arapski odnosno njegov lokalni dijalekt je jezik većine stanovništva. Velik broj stanovnika (oko 6 miliona) su strani državljani na radu u naftnoj industriji i drugim privrednim sektorima.
Privreda, razvoj i obrazovanje
Privreda Saudijske Arabije je bazirana na nafti. Otprilike 75% budžeta se puni prihodima od izvoza nafte. Naftna industrija učestvuje sa 45% u društvenom proizvodu Saudijske Arabije. Ova država ima službeno zalihe nafte u iznosu 260 milijardi barela., što je 24% svjetskih rezervi. Privreda Saudijske Arabije je 13. u svijetu po kompetitivnosti. Ulažu se veoma velika sredstva da privreda postane više raznolika. U toku je rekordan porast korištenja personalnih kompjutera, zahvaljujući deregulaciji.
Porast cijena nafte u godinama 2008-2009 je započeo drugi naftni "bum", ostvarujući višak u budžetu od 28 milijardi američkih dolara. Akcije kompanija su veoma dobile na vrijednosti.
Državni sistem osigurava učenicima i studentima besplatno obrazovanje, knjige i zdravstenu zaštitu, i otvorena je svim saudijcima. Preko 25% godišnjeg državnog budžeta se izdvaja za obrazovanje, uključujući i izdvajanja za profesinalnun orijentaciju.
Saudijska Aarabija je jedna od nekoliko najbrže rastućih ekonomija u svijetu, sa prihodom po stanovniku od $20,700 (2007).
Kultura i obrazovanje
Obrazovanje
Obrazovanje je besplatno na svim nivoima, iako je visoko obrazovanje ograničeno samo na građane. Školski sistem se sastoji od osnovnih, srednjih i srednjih škola. Razredi su razdvojeni po spolu. Na srednjem nivou učenici mogu da biraju između 3 vrste škola: opšteobrazovne, stručne i tehničke ili vjerske. Stopa pismenosti je 99% među muškarcima i 96% među ženama u 2020. Što se tiče mladih, stopa pismenosti porasla je na približno 99,5% za oba spola.
Prema obrazovnom planu za srednjoškolsko (srednjoškolsko) obrazovanje 1435. –1438. po hidžri, učenici koji upisuju smjer „prirodnih nauka“ dužni su polagati pet vjeronaučnih predmeta a to su tevhid, fikh, tefsir, hadis i islamsko obrazovanje i Kuran. Međutim, 2021. godine saudijsko ministarstvo obrazovanja spojilo je više islamskih predmeta u jednu knjigu kao dio niza reformi za preuređenje školskog obrazovnog sistema. Pored toga, studenti su obavezni da polažu šest prirodnih predmeta, i to matematiku, fiziku, hemiju, biologiju, geologiju i računarstvo.
Visoko obrazovanje se brzo proširilo, sa velikim brojem univerziteta i koledža koji su osnovani naročito od 2000. godine. Institucije visokog obrazovanja uključuju prvi univerzitet u zemlji, Univerzitet King Saud osnovan 1957. godine, Islamski univerzitet u Medini osnovan 1961. godine i Univerzitet King Abdulaziz u Džedi osnovan 1967. godine. Univerzitet Princess Norah, najveći ženski univerzitet na svijetu, osnovan je 1970. godine. Univerzitet nauke i tehnologije Kralj Abdulah, poznat kao KAUST, prvi je univerzitetski kampus mješovitih polova u Saudijskoj Arabiji i osnovan je 2009. Drugi fakulteti i univerziteti stavljaju naglasak na nastavne planove i programe iz nauke i tehnologije, vojnih studija, religije i medicine. Posebno su brojni instituti posvećeni islamskim studijama. Žene obično imaju fakultetsku nastavu u segregiranim institucijama.
Kultura
Kultura Saudijske Arabije je utemeljena na islamskim i plemenskim vrijednostima. Meka i Medina su gradovi u Saudijskoj Arabiji. Vikend obuhvata petak i subotu.
"Al Ardha" je državni nacionalni folklorni ples, a to je igra sa mačevima, bazirana na beduinskoj tradiciji. "Al-sihba" je folklorna muzika, porijeklom iz Andaluzije. U gradovima Meka, Medina i Džeda, veoma je popularan instrument "mizmar", nalik na obou. "Samri" je popularna forma tradicionalne muzike, koja uključuje i moderni arapski instrument "oud".
Oblačenje prati striktno principe "hidžaba", što je islamski odraz jednostavnosti, posebno u oblačenju. Oblačenje je prilagođeno klimatskim uslovima. Odjeća se sastoji od tradicionalnih odjevnih predmeta: "thawb" sa "keffiyeh", kao i "Ghutrah" (Arapski: غتره), "Agal" (Arapski: عقال), i "Bisht" (Arapski: بشت)
Moderni Saudijski pisci su: Abdul Rahman Munif, Yousef Al-Mohaimeed, Abdu Khal, Ali al-Domaini, Ahmed Abodehman, Abdullah Al-Qasemi
Sport
Muškarci se često bave sportom. Žene rijetko učestvuju u sportskim aktivnostima, najčešće u dvoranama. Fudbal je najpopularniji sport. Saudijska Arabija učestvuje na Ljetnim Olimpijadama. Fudbalska reprezentacija Saudijske Arabije učestvuje u takmičenjima koja su pod okriljem FIFA-e. Pojedini popularni fudbaleri su: Majed Abdullah, Mohamed Al-Deayea, Sami Al-Jaber, Saeed Al-Owairan, Fahad Al-Bishi, Mohaisen Al-Jam'an, Mohammad Massad i Yousuf Al-Thunayan.
Vojska
Saudijsko Ministarstvo odbrane i avijacije je zaduženo za upravljanje vojnim snagama Saudijske Arabije. Ono je također zaduženo za izgradnju civilnih aerodroma i vojnih baza, kao i za meteorologiju.
Oružane snage su sastavljene od: Armije, mornarice, vazduhoplovstva, protivzračne odbrane, Nacionalne garde, Kraljevske zaštitne regimente, i specijalnih snaga. Saudija ima svoju vojnu industriju. Vojni budžet je u iznosu od 38 milijardi američkih dolara.
U okviru Ministarstva unutrašnjih poslova se nalaze: policija, graničari, obalna straža i "Al-Mujahidoon"
Reference
Vanjski linkovi
Vlade Saudijske Arabije
Saudijska Arabija na BBC News
Saudijska Arabija na "International Futures"
Države svijeta
Države arapskog govornog područja
Države članice Arapske lige
Države i teritorije osnovane 1932.
Države članice Organizacije islamske konferencije
Države članice Ujedinjenih nacija
Države u Aziji
Kraljevstva
Arapsko poluostrvo |
1117 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Rusija | Rusija | Rusija (), službeno Ruska Federacija (), jest suverena država koja se prostire preko ogromnih prostranstava Istočne Evrope i sjeverne Azije. Sa površinom od 17.075.400km2 Rusija je najveća država na svijetu, pokrivajući skoro dvostruko veću teritoriju od Kanade, Kine ili Sjedinjenih Američkih Država. Po broju stanovnika deveta je najmnogoljudnija država na svijetu sa oko 144 miliona stanovnika u 2016. godini.
Zapadni, evropski dio države je dosta gušće naseljen, sa višim stepenom urbanizacije i u njemu živi oko 77% stanovništva Rusije. Glavni i najveći grad Rusije je Moskva, jedan od najvećih gradova svijeta dok su veći gradovi: Sankt Peterburg, Novosibirsk, Jekaterinburg, Njižni Novgorod i Kazanj.
Protežući se preko cjelokupne sjeverne Azije i većeg dijela Istočne Evrope, Rusija se dijeli na jedanaest vremenskih zona i uključuje širok spektar okruženja i oblika reljefa.
Nekada najistaknutija republika SSSR-a, Rusija je postala nezavisna država nakon njegovog raspada, decembra 1991. Pod sovjetskim sistemom, zvala se Ruska Sovjetska Federativna Socijalistička Republika (RSFSR).
Većina površine, stanovništva i industrijske proizvodnje SSSR-a, nekada jedne od dvije svjetske supersile, otpada na Rusiju. Zbog toga, i po raspadu Sovjetskog saveza, Rusija igra značajnu ulogu na svjetskoj sceni. Ova uloga, iako značajna, još nema ulogu nekadašnjeg SSSR-a.
Ruska ekonomija je prema vrijednosti nominalnog BDP-a rangirana kao 11. najveća na svijetu i 6. po paritetu kupovne moći u 2015. godini. Ruske rezerve mineralnih i energetskih resursa su najveće takve rezerve na svijetu, što je čine jednim od vodećih proizvođača nafte i prirodnog plina na svijetu.
Jedna je od nekoliko priznatih nuklearnih sila i država sa najvećim zalihama oružja za masovno uništenje. U globalnom smislu, Rusija je velika sila i okarakterisana kao potencijalna supersila. Stalna je članica Vijeća sigurnosti Ujedinjenih naroda, kao i članica G20, Vijeća Evrope, APEC-a, Šangajske organizacije za saradnju, OSCE-a, Svjetske trgovinske organizacije (WTO) kao i vodeći član Zajednice nezavisnih država (ZND), Organizacije Ugovora o zajedničkoj sigurnosti (CSTO), Evroazijske ekonomske unije (EEU) i drugih međunarodnih organizacija.
Etimologija
Naziv Rusija potiče od naziva Rus', srednjovjekovne države naseljene uglavnom Istočnim Slavenima. Međutim, naziv se ustalio tek u kasnijem periodu kada se prozvalo po svojim stanovnicima. Русская Земля se u prijevodu na bosanski jezik može nazvati kao ruska zemlja ili zemlja Rusa. Da bi se ova država razlikovala od drugih država koje su proizašle iz nje, u modernoj historiografija označena je kao Kijevska Rusija. Ime Rusi dolazi od stanovnika srednjovjekovnog Rus'a, švedskih trgovaca i ratnika koji su se preselili sa Baltičkog mora i osnovali državu sa centrom u Novgorodu koja je kasnije postala Kijevska Rusija.
Stara latinska verzija naziva Rusija bila je Rutenija i uglavnom se odnosila na zapadne i južne regije Rusa koji su bili u blizini katoličkog dijela Evrope. Sadašnje ime države, Rusija potiče iz bizantijsko-grčke oznake za Rus'.
Historija
Rana historija
Nomadski način stočarstva na području Pontijsko-kaspijske stepe bio je razvijen još tokom bakarnog doba.
U antičko doba, Pontijsko-kaspijska stepa ili Ukrajinska stepa bila je poznata i pod nazivom Skitija. Od početka 8. vijeka p.n.e. grčki trgovci su svoju kulturu donijeli u ove krajeve trgujući s gradovima Tanais i Fanagorija. Drevni grčki istraživači, naročito Pitije, tokom svojih istraživanja stigli su čak do područja današnje Kalinjingradske oblasti, na obali Baltičkog mora. Rimljani su se naselili na zapadnim obalama Kaspijskog jezera, gdje se njihova carstvo širilo prema istoku. Tokom 3. i 4. vijeka, gotsko kraljevstvo Auja egzistiralo je na području današnje južne Rusije sve dok nije pregaženo od strane Huni. Između 3. i 6. vijeka, Bosforsko kraljevstvo koje je naslijedilo grčke kolonije također je preplavljeno nomadskim invazijama koje su vodile ratna plemena, poput Huna i eurazijskih Avara.
Turkijski narodi, poput Hazara, zagospodarili su stepama u donjem slivu Volge, područjem između Kaspijskog i Crnog mora i vladali tim krajem sve do 10. vijeka.
Kijevska Rusija
Područja na kojima su živjeli Istočni Slaveni prvi su u jedinstvenu državu ujedinili Varjazi, vjerovatno doseljenici iz Skandinavije. Prvi zabilježeni varjaški vladar bio je Rjurik, okrunjen oko 860, a njegovi su nasljednici prenijeli prijestolje iz Novgoroda na sjeveru današnje Rusije u Kijev, danas glavni grad Ukrajine. Kijevska Rusija bila je jedna od najvećih država tadašnje Evrope sa privredom baziranoj na trgovini među Skandinavijom i Bizantijskim carstvom. Odlučujućim za kasniju historiju Istočnih Slavena pokazalo se prihvatanje pravoslavlja kao državne religije 988. u doba velikog kneza Vladimira I, koje je za posljedicu imalo snažnu vezu crkve i države i izolaciju od katoličkog, a kasnije i protestantskog dijela Evrope.
Stvaranje carstva
Invazija Mongola u 12. vijeku dovela je do raspada već oslabljene Kijevske Rusije na veći broj neovisnih kneževstava, među kojima se u 14. vijeku počinje isticati Moskovsko kneževstvo. Moskva je, oslanjanjući se na svoje dobre odnose s tatarskim osvajačima, započela širenje na okolna područja. Ekspanzija je ubrzana pod velikim kneževima Ivanom III (1462–1505) koji je udvostručio državni teritorij na račun susjednih država i oslobodio Moskvu od Tatara, i Ivanom IV Groznim (1547–1584), prvim ruskim vladarem koji se okrunio za cara.
Država je nakon smrti Ivana Groznog potonula u borbu za njegovo naslijeđe koja je trajala sve do 1613. kada na vlast dolazi dinastija Romanov. Rusija je doživjela preporod za vladanja Petra I Velikog (1682–1725), koji je u mladosti putovao po Zapadnoj Evropi i odlučio reformirati Rusiju po zapadnim uzorima. Velike promjene doživjela je državna uprava, obrazovanje, vojska, osnovana je mornarica, a glavni grad je umjesto Moskve postao novoosnovani Sankt Peterburg (1703.) na ušću rijeke Neve u Finski zaliv.
U sljedeća dva vijeka Rusija je nizom ratova proširila svoju teritoriju kolonizirajući, za razliku od zapadnoevropskih država, susjedna područja. Na zapadu je zauzela Finsku, baltičke zemlje, Poljsku, Bjelorusiju i najveći dio Ukrajine. Na jugu je svoje područje proširila na Zakavkazje do sjeverne Armenije, te na najveći dio srednje Azije. Na istoku je ruska kolonizacija doprla do sjevernoameričke Aljaske, koja je 1867. prodana SAD-u. Naročito je širenju državne teritorije pridonijela Katarina II Velika (1762–96) vještim kombiniranjem diplomatije i ratovanja.
Devetnaesti vijek obilježen je i sve jačim zahtjevima srednje klase za udjelom u vlasti, s povremenim izljevima političkog nasilja: pobuna dekabrista 1825, atentat na cara Aleksandra II 1881. praćenim valovima državne represije. Nakon revolucije 1905. Rusija je dobila predstavničko tijelo, Dumu, što je donekle ublažilo političke tenzije.
Sovjetska Rusija i građanski rat
Loše stanje na ratištu u Prvom svjetskom ratu, prijeteći kolaps privrede i pad popularnosti prisilili su cara Nikolaja II na abdikaciju i u februaru 1917. Rusija je postala republika. Vlade kneza Lvova i Aleksandra Kerenskog nisu se uspjele učvrstiti na vlasti pa je iste godine državnim udarom vlast preuzela stranka boljševika – komunista predvođena Vladimirom Iljičem Lenjinom (Oktobarska revolucija). Uslijedio je četverogodišnji građanski rat u kojem su boljševici uspjeli pobijediti opoziciju. Moskva je 1918. ponovo postala glavni grad, a 1922. sovjetska Rusija postala je Savez sovjetskih socijalističkih republika (SSSR).
Sovjetski savez
Nakon Lenjinove smrti 1924. vlast je postupno preuzeo Josif Visarionovič Staljin, vladajući do 1953. i koji je pokrenuo ubrzanu industrijalizaciju i nasilnu kolektivizaciju poljoprivrede. U drugoj polovini tridesetih godina započeo je i velike čistke u vodstvu komunističke partije, vojske i države u kojima su mnogi u montiranim procesima osuđeni na smrt ili dugogodišnju robiju.
U Drugom svjetskom ratu Sovjetski Savez je dao najveći doprinos pobjedi saveznika s više od 20 miliona poginulih i gotovo potpuno razorenim zapadnim dijelom zemlje. Nakon rata zaoštrio se sukob s vodećom zapadnom demokratijom, SAD-om – Hladni rat. Rastući uticaj SSSR-a i uspjesi na mnogim poljima poput osvajanja svemira i nuklearnog naoružanja skrivali su neuspjehe i zaostajanje sovjetske privrede i rastuće društvene tenzije. Godine 1991. komunistički sistem je propao, a SSSR se raspao na 15 država, među kojim je najveća i najznačajnija upravo Rusija.
Ruska Federacija
Postsovjetska Rusija je nakon nekoliko godina bolne tranzicije i krize koja je dosegnula dno 1998. krenula putem ekonomskog oporavka i ubrzanog rasta potpomognutog visokim cijenama nafte – glavnog ruskog izvoznog proizvoda. Prvog demokratskog predsjednika Borisa Jeljcina čiji je mandat bio obilježena liberalizmom i porastom kriminala, naročito za vrijeme privatizacije, zamijenio je 1999. Vladimir Putin kojeg ruski građani i inozemni promatrači smatraju efikasnijim, ali i autoritarnijim od svog prethodnika. Od 1994. traje gerilski sukob čečenskih pobunjenika koji se bore za nezavisnost republike i oružanih snaga Ruske Federacije. Veći broj terorističkih napada u Čečeniji i ostatku Rusije dovodi se u vezu s ekstremističkim frakcijama gerilaca.
Geografija
Rusija se obično dijeli na zapadni evropski (oko 3,5 miliona km2) i istočni azijski dio – Sibir (13,5 miliona km2). Prirodnu granicu ovih dvaju dijelova čini gorje Ural koje se prostire u smjeru sjever-jug u dužini od oko 2000km od Sjevernog ledenog mora do granice s Kazahstanom.
Evropska Rusija
Najveći dio evropskog dijela Rusije zauzima Istočnoevropska ravnica, s nizijskim reljefom koji samo ponegdje prelazi u uzvisine (Valdajska i Srednjeruska na zapadu, Privolžje uz srednji tok Volge) čiji vrhovi ne prelaze 200–400m. Kroz ovu niziju protječe Volga (3.688km), privredno i kulturalno najvažnija ruska rijeka. Prevladava kontinentalna klima koja na krajnjem sjeveru prelazi u polarnu, a u uskom pojasu crnomorskog priobalja u sredozemnu. Od sjevera prema jugu redaju se pojasevi crnogorične šume, miješane šume, prijelazne šumsko-stepske zone, te stepa pokrivena plodnom crnicom (černozemom). Uz obale Kaspijskog mora zbog jakog isparavanja prisutna je i polupustinja.
Na krajnjem jugu evropske Rusije granicu s Gruzijom i Azerbejdžanom čini gorje Kavkaz s najvišom tačkom Rusije, Elbrusom (5.633m).
Sibir
Na zapadu Sibira prostire se velika Zapadnosibirska ravnica kroz koju protiče najduža ruska rijeka Ob (s Irtišem 5568km, 5. na svijetu). Između rijeke Jenisej na zapadu Lene na istoku nalazi se Srednjesibirska visoravan s vrhovima do 1700m. Srednjejakutska ravnica kroz koju protječe Lena dijeli ovu visoravan od planinskih lanaca istočnog Sibira.
Na jugu i istoku Sibira do obala Tihog okeana prevladava planinski reljef s lancima čiji su vrhovi uglavnom iznad 2000m (Beluha u Altajskom lancu – 4.506m, Ključevska Sopka na Kamčatki – 4.750m). Ovdje se nalazi i najveće i najdublje rusko jezero – Bajkalsko (31.500km2, dubina 1.637m, najdublje na svijetu).
Klima većeg dijela Sibira je vrlo oštra kontinentalna koja na sjeveru prelazi u polarnu, a na većim nadmorskim visinima u planinsku. Prevladavaju guste crnogorične šume – tajge, sa zonama oskudne vegetacije – tundrama – i zonama trajnog leda na krajnjem sjeveru. Ruski daleki istok ima monsunsku klimu.
Topografija
Udaljenost između dvije najudaljenije tačke u Rusiji, mjereno po geodezijskoj liniji iznosi oko 8.000km. Ove dvije tačke su rijeka Visla na zapadu Rusije, koja odvaja Gdanjski zaliv od lagune Visle i najjužnija tačka Kurilskih ostrva. S druge strane, tačke najudaljenije jedna od druge, uzimajući u obzir njihove geografske dužine su također Visla na zapadu i Veliko Diomedovo ostrvo na istoku. Teritorija Rusije se prostire kroz 11 vremenskih zona.
S obzirom na površinu, Rusija ima dugu obalu dužine od oko 37.000km, koja se prostire duž Arktičkog i Tihog okeana kao i uz Baltičko, Azovsko i Crno more. Osim toga, Rusija je povezana s Barentsovim, Bijelim, Karskim, Laptevskim, Istočnosibirskim, Čukotskim, Beringovim, Ohotskim i Japanskim morem preko Arktika i Pacifika. Najveća ruska ostrva i arhipelazi su: Nova Zemlja, Zemlja Franje Josipa, Severnaja Zemlja, Novosibirska ostrva, Wrangelsko ostrvo, Kurilska ostrva i Sahalin. Diomedova ostrva (jedno pod kontrolom Rusije a drugo SAD-a) su samo 3km udaljeno jedno od drugog dok se ostrvo Kunašir nalazi oko 20km od japanskog ostrva Hokkaida.
Klima
Ogromna površina Rusije i odvojenost mnogih područja od mora rezultiraju dominacijom umjereno kontinentalne klime, koja je prisutna u svim dijelovima zemlje, osim u području tundre i ekstremnog jugoistoka. Planine na jugu ometaju dotok toplih zračnih masa sa Indijskog okeana, dok ravnica na zapadu i sjeveru države čini zemlju otvorenom za arktičke i atlantske utjecaje.
Veći dio sjevernoevropske Rusije i Sibira ima subarktičnu klimu, sa izuzetno jakim zimama u unutrašnjoj regiji sjeveroistočnog Sibira (uglavnom u Republici Saha), gdje vlada polarna hladnoća, sa rekordno niskom temperaturom od -71,2 °C i umjerenim zimama na drugim mjestima. Pojasom površine duž obale Arktičkog okeana i na ruskim arktičkim ostrvima vlada polarna klima.
Obalni dio Krasnodarskog kraja na Crnom moru, a naročito oko grada Sočija, je pod uticajem vlažne suptropske klime, sa blagim i vlažnim zimama. U mnogim regijama Istočnog Sibira i Dalekog istoka, zima je suha u odnosu na ljeto dok drugi dijelovi države imaju višu količinu padavina tokom sezone.
Politika
Politički sistem
Prema Ustavu Rusije od 12. decembra 1993. godine Rusija je demokratska federalna pravna država sa republikanskim oblikom upravljanja i polupredsjednička republika. Premijer je šef vlade. Ruska Federacija je u osnovi struktuirana kao višestranačka predstavnička demokratija, pri čemu je federalna vlada sastavljena od tri vrste vlasti:
Zakonodavnu vlast čini dvodomna Federalna skupština. Dvodomna savezna skupština Rusije se sastoji od 450 članova Državne dume (donji dom) i 170 članova Savjeta Federacije (gornji dom). Zakonodavna vlast je zadužena za usvajanje federalnih zakona, odobravanje državnih ugovora i sl. Zastupnike gornjeg doma, Savjeta Federacije, imenuju federalni subjekti (republike, oblasti, krajevi i dr.), a zastupnici donjeg doma, Dume, biraju se u direktnim izborima na mandat od četiri godine mješavinom proporcionalnog i većinskog sistema.
Izvršna vlast. Predsjednik Rusije je vrhovni komandant oružanih snaga, može uložiti veto na proračune prije nego što se isti usvoje. Predsjednik predlaže Dumi sastav vlade kojeg ona potvrđuje natpolovičnom većinom. Ako Duma tri puta odbije potvrditi vladu, predsjednik je može raspustiti i sazvati nove izbore. Vlada se sastoji od premijera i njegovih zamjenika, ministara i odabranih drugih pojedinaca. Osim toga imenuje i druge službenike koji upravljaju i primjenjuju savezne zakone i politike. Bira se direktnim izborima dvokružnim sistemom na četiri godine, a može na položaju provesti najviše dva mandata.
Sudska vlast. Ovu vrstu vlasti u Rusiji čine Ustavni sud, Vrhovni sud i niži savezni sudovi, čije sudije imenuje Savjet Federacije po preporuci predsjednika, tumače zakone i mogu poništiti zakone koje smatraju neustavnim.
Skupština
Federalna skupština Rusije (ruski: Федера́льное Собра́ние), prema Ustavu Ruske Federacije iz 1993. godine, je nacionalno zakonodavno tijelo Ruske Federacije.
Sastoji se od Državne dume, donjeg doma, i Savjeta Federacije koji je gornji dom skupštine. Sjedište oba doma se nalazi u glavnom ruskom gradu Moskvi.
Oba doma ukupno broje 620 zastupnika (donji dom 450 i gorni dom 170).
Nakon parlamentarnih izbora održanih 2016. godine u Rusiji, trenutnu većinu u donjem domu ima politička stranka Jedinstvena Rusija sa 339 zastupnika. Komunistička partija Ruske Federacije ima 42 a nacionalistička Liberalno-demokratska partija Rusije 40 zastupnika. Aktuelni saziv skupštine uspostavljen je 18. septembra 2016. godine.
U Državnoj dumi postoji 29 komiteta dok je u Savjetu Federacije aktivno 10 komiteta i 3 komisije.
Predsjednik
Predsjednik Rusije je šef države, koji se bira direktnim glasanjem na mandat od šest godina. Zakonom je ograničen izbor predsjednika na maksimum dva uzastopna mandata. Kada je predsjednik Ruske Federacije, zbog bilo kojeg razloga, spriječen u obnašanju svoje dužnosti te nadležnosti će biti privremeno delegirane Premijeru Rusije koji postaje vršilac dužnosti predsjednika Rusije. Predsjednik Savjeta Federacije je treća najvažna politička pozicija nakon predsjednika i premijera. U slučaju da je i premijer spriječen da vrši dužnosti predsjednika Rusije onda ulogu šefa države preuzima upravo Predsjednik Savjeta Federacije.
Prema aktuelnom Ustavu Rusije iz 1993. godine, Predsjednik nije dio Vlade Rusije (kao što je to bio slučaj dotada) i nema upravu nad trodjelnom raspodjelom vlasti, nego izvršava svoje obaveze po neutralnom sistemu Pouvoir neutre, te osigurava djelovanje institucija vlasti i njihovo djelovanje. S obzirom na polupredsjednički oblik vladavine, Predsjednik ima različite ovlasti. Glavni oblik vladavine su predsjednički dekreti, kojima se pravnim djelovanjem osigurava sprovođenje dekreta. Predsjednik određuje osnovne pravce vanjske politike i može potpisivati međunarodne ugovore. Ujedno je i vrhovni komandant oružanih snaga Rusije, te imenuje i smjenjuje vrhovnu komandu oružanih snaga.
Trenutni predsjednik je Vladimir Putin, izabran na Predsjedničkim izborima u Rusiji održanim 18. marta 2018. godine osvojivši 56.411.688 glasova, što predstavlja 76,69% od ukupno broja glasača koji su izašli na izbore.
Vlada
Oružane snage
Oružane snage Rusije podijeljene su na tri osnovna vida:
Kopnena vojska,
Ratna mornarica i
Ratno vazduhoplovstvo
Osim toga, sastavu ruskih oružanih snage pripadaju i još neki nezavisni vidovi oružanih snaga, a to su:
Strateške raketne trupe,
Vazdušno-kosmičke odbrambene snage i
Zračnodesantne snage
Prema podacima za 2017. godinu oružane snage Rusije su brojale oko 1 milion aktivnih pripadnika i prema tome svrstavaju se na 5. mjesto u svijetu. Osim toga, oružane snage broje i oko 2,5 miliona pripadnika u rezervi iako se aktivno brojno stanje procjenjuje na oko 20 miliona pripadnika. Služenje vojnog roka je obavezno sa sve muškarce životne dobi između 18 i 27 godina i traje jednu godinu.
Ruske oružane snage posjeduju najveću količinu oružja za masovno uništenje na svijetu, drugu po brojnosti flotu nuklearnih podmornica i uz SAD jedini posjeduju modernu stratešku avijaciju. Osim toga, posjeduju najbrojnije tenkovske snage dok su ruska mornarica i zračne snage među najbrojnijima na svijetu.
Administrativna podjela
Prema važećem Ustavu, Rusija se sastoji od 85 federalnih subjekata, uključujući i spornu Republiku Krim i savezni grad Sevastopolj. Od 1993. godine, kada je usvojen Ustav, uvršteno je osamdeset devet federalnih subjekata s tim da je bilo slučajeva da su se federalne jedinice i spajale. U Savjetu Federacije svi federalni subjekti su ravnomjerno zastupljeni sa po dva delegata. Međutim federalni subjekti se iz ostalog razlikuju i po stepenu autonomije koji uživaju.
Federalni subjekti Rusije su sljedeći:
Oblasti, najčešća vrsta federalnog subjekta Rusije. Trenutno je 46 takvih administrativnih jedinica. Oblasti imaju vlastito izabranog guvernera i zakonodavstvo.
Republike, nominalne autonomne jedinice koje se od ostalih federalnih subjekata razlikuju po tome što imaju pravo na vlastiti Ustav i izbor službenog jezika, uz službeni ruski. Osim toga, Republike direktno biraju Predsjednika Republike i pretpostavlja se da su Republike administrativne jedinice u kojima većinu imaju neke od etničkih manjina Rusije. Trenutno je 22 republike.
Krajevi predstavljaju administrativne jedinice Rusije i u pogledu prava identični su oblastima ali uz razliku što predstavljaju historijsku kategoriju jer su se ovim terminom tokom historije označavale granične oblasti. 9 je takvih krajeva u Rusiji.
Autonomni okruzi su prvobitno bili autonomni entiteti unutar oblasti ili krajeva, formirani za etničke manjine koje su ih naseljavali. Status autonomnih okruga je tokom 1990tih bio izjednačen sa nivoom federalnih subjekata. Trenutno ih je 4 i sa izuzetkom Čukotskog okruga, svi ostali autonomni okruzi su potčinjeni kraju ili oblasti čiji su sastavni dio.
Autonomna oblasta je administrativna jedinica koja je tokom historije bila podređena nekom od krajeva. Svim takvim administrativnim jedinicama, izuzev Jevrejske autonomne oblasti, status je 1990. godine promijenjen u status republike.
Federalni grad. To su gradovi sa specijalnim statusom i funkcionišu kao regije. U Rusiji je trenutno 3 takva grada (Moskva, Sankt Peterburg i Sevastopolj).
Privreda
Petnaest godina nakon propasti komunizma ruska ekonomija se približila ekonomiji srednje razvijenih zemalja slobodnog tržišta. Danas ona ima relativno nisku stopu rasta BDP-a (u 2017: 1,4% godišnje) i prosječnu inflaciju od oko 5,38% (stanje: 2016). Ipak, i danas su u Rusiji uočljivi ostaci starog, komunističkog sistema.
Na današnju sliku ekonomije je uticala i brza privatizacija nekih unosnijih državnih poduzeća početkom devedesetih. Njih je preuzela nekolicina poduzetnika povezana s tadašnjom političkom elitom (oligarsi). U posljednje vrijeme neki su oligarsi bili prisiljeni odreći se kontrole nad svojim preduzećima, a neki su i zatvoreni ili su emigrirali. Veliki koncerni i dalje dominiraju ruskim privrednim krajolikom, a država najavljuje mjere za poticanje malog i srednjeg poduzetništva.
Danas se ruska ekonomija uglavnom zasniva na dvama stubovima: izvozu energenata (nafte i zemnog plina) i sirovina te rastućoj domaćoj potrošnji. Tradicionalna sovjetska metalurgija i s njom povezana proizvodnja mašina, automobila i aviona preživljavaju zahvaljujući visokim carinama koje sprječavaju uvoz jeftinijih i kvalitetnijih inozemnih proizvoda. Mnoge tvornice preorijentirale su se na saradnju sa zapadnim kompanijama i licenčnu proizvodnju stranih proizvoda (inomarke).
Propast sovjetskog centralnog planiranja dovela je i do izrazite neravnoteže u razvoju pojedinih regija. Najviše stranih investicija i najbrži privredni rast imaju Moskva i Sankt Peterburg. Razlike u prosječnom dohotku stanovnika prijestolnice i provincija su i do deset puta.
Transport
Velike udaljenosti i često surovi klimatski uvjeti uveliko su uticali su na razvoj transportne infrastrukture u Rusiji. U prevozu roba, a i putnika još uvijek dominantnu ulogu ima željeznica. Željeznička mreža ima oko 85.500km pruga u javnoj upotrebi, od čega je 43.400km elektrificirano, te oko 63.000km industrijskih pruga. Udio željeznice u ukupnom prevozu robe je 83,2%, a putnika 40,9%. U Rusiji se nalazi i najduža svjetska željeznička pruga, 9.289km duga Transsibirska pruga koja povezuje Moskvu i Vladivostok na obalama Tihog okeana.
Iako je cestovna infrastruktura u prilično lošem stanju, bez savremenih autoputeva, cestovni prevoz je u usponu. Automobil je danas u Rusiji sve manje statusni simbol, osobito u velikim gradovima što dovodi do velikih gužvi i jedne od najvećih stopa smrtnosti u cestovnim prometnim nesrećama u Evropi.
Zračni prevoz je u stalnom porastu pa ima dominantnu ulogu u putničkom prevozu na relacijama većim od 1.500km. Najveće zrakoplovne tvrtke su Aeroflot (5,8 mil. putnika u 2003), zatim Sibir (Novosibirsk i moskovsko Domodjedovo, 3,4 mil.), Pulkovo (Sankt Peterburg) i KrasAir (Krasnojarsk).
Nauka i tehnologija
Spisak ruskih naučnika
Ljekari
Ivan Pavlov (1849–1936)
Matematičari
Nikolaj Ivanovič Lobačevski (1792–1856)
Ilja Kandinski Pavlov (1856–1925)
Lav Davidovič Landau (1908–1968)
Biolozi i hemičari
Ilja Iljič Mečnikov (1845–1916)
Dmitrij Ivanovič Mendeljejev (1834–1907)
Aleksandar Oparin (1894–1980)
Ostali
Jurij Gagarin (1934–1968), kosmonaut
Vladimir Zworkyn (1889–1982), izumitelj, američki državljanin ruskog porijekla
Istraživanje svemira
Ruska dostignuća u oblasti svemirskih tehnologija i istraživanja svemira vuku korijene još od Konstantina Čiolkovskog, oca teorijske astronautike.
Njegovi pisani radovi bili su nadahnuće za vodeće sovjetske raketne inženjere poput Sergeja Koroljova, Valentina Gluška i mnogih drugih koji su doprinijeli uspjehu sovjetskog svemirskog programa u ranim fazama Svemirske trke i poslije.
1957. godine lansiran je prvi vještački satelit oko Zemlje, Sputnjik 1, a 1961. godine Jurij Gagarin je bio prvi čovjek koji je uspješno putovao u svemir. Slijedile su mnoge druge sovjetske i ruske misije o istraživanju svemira, uključujući i prvi izlazak u otvoreni svemir koji je izveo Aleksej Leonov. Luna 9 je bila prva svemirska letjelica koja se spustila na Mjesec, a Venera 7 je bila prva koja je sletjela na drugu planetu (Veneru), Mars 3, se spustila na Mars, prvi svemirski istraživač Lunohod 1, i prva svemirska stanica Saljut 1 i Mir.
Nakon raspada Sovjetskog Saveza, neki programi za istraživanje svemira koji su bili finansirani od strane vlade, uključujući Buranov program za svemirski prijevoz su bili otkazani ili odloženi, a povećano je učešće ruske svemirske industrije u komercijalnim aktivnostima i međunarodnoj saradnji. Danas je Rusija najveći satelitski lanser. Nakon što je program Sjedinjenih Američkih Država počeo sa radom 2011. godine, rakete Sojuz postale su jedini vid prijevoza za astronaute na Međunarodnoj svemirskoj stanici.
Stanovništvo
Prema popisu stanovništva iz 2010. godine većinu stanovništva su činili etnički Rusi sa oko 81% od ukupne populacije države. Ruska Federacija je također dom nekoliko značajnih manjina. U Rusiji živi oko 160 različitih etničkih grupa i autohtonih naroda.
Iako je stanovništvo Rusije relativno brojno, gustina naseljenosti njene teritorije je niska zbog činjenica da je Rusija najveća država na svijetu. Najgušće je naseljen evropski dio Rusije, područja oko planine Ural i jugozapad Sibira. Oko 73% stanovništva živi u urbanim sredinama dok je preostalih 27% stanovništva ruralno. Prema istom popisu, u Rusiji je živjelo 142.856.536. stanovnika.
Gledano historijski, najveću populaciju stanovništva Rusija je imala 1991. godine, neposredno prije raspada Sovjetskog Saveza i taj broj je iznosio 148.689.000 stanovnika. Broj stanovnika doživio je brzi pačev od sredine 1990tih da bi se usporio pa i prešao u stanje stagnacije zadnjih godina, uglavnom zbog smanjene stope smrtnosti kao i povećane stope nataliteta i imigracije.
Rusija je 2009. godine zabilježila godišnji rast stanovništva po prvi put u zadnjih 15 godina i taj iznos je iznosio 10.500 stanovnika. U istoj godini, u Rusiju je imigriralo 279.906 migranata od čega njih 93% dolazi iz zemalja Zajednice nezavisnih država. Broj ruskih emigranata je stalno opadao sa 359.000 u 2000. godini na 32.000 u 2009. godini. Također, procenjuje se da u rusiji ima oko 10 miliona ilegalnih imigranata iz bivših sovjetskih država. U Rusiji živi oko 116 miliona etničkih Rusa dok oko 20 miliona etničkih Rusa živi van Rusije u bivšim republikama Sovjetskog saveza, uglavnom u Ukrajini i Kazahstanu.
Prema popisu iz 2010. godine 81% stanovništva su etnički Rusi a 19% drugih naroda od kojih je najviše: 3,7% Tatara, 1,4% Ukrajinaca, 1,1% Baškira 1% Čuvaša dok je 11,8% ostalih i etnički neizjašnjenih. Prema popisu stanovništva, 84,93% ruskog stanovništva pripada evropskim etničkim grupama (slaveni, germani, narodi iz ugro-finske grupe naroda i dr) i manje ih je u odnosu na podatke iz 2002. godine, kada su činili više od 86% stanovništva.
U 2006. godini, u pokušaju da nadoknađuje demografski pad zemlje, ruska vlada počela je pojednostaviti imigracione zakone i pokrenula državni program "za pružanje pomoći dobrovoljnoj imigraciji etničkih Rusa iz bivših sovjetskih republika". [275] U 2009. godini Rusija je doživjela najveću stopu nataliteta od raspada Sovjetskog Saveza [268] [276] U 2012. godini stopa nataliteta se ponovo povećala. Rusija je registrovala 1.896.263 rođenih, što je najveći broj od 1990. godine, pa čak i preko godišnjih rođenja u periodu 1967-1969, sa TFR od oko 1,7, najviše od 1991. godine (Izvor: Tabela vitalnih podataka ispod)
U avgustu 2012. godine, kada je zemlja videla svoj prvi demografski rast od devedesetih, predsednik Putin je izjavio da bi do 2025. godine rusko stanovništvo moglo doći do 146 miliona, uglavnom zbog imigracije [277]
Podaci o vjerskom sastavu su nepouzdani jer se vjera ne ispituje u popisima stanovništva. Samo je manji dio populacije aktivno religiozan, a dominiraju tradicionalne vjerske zajednice: Ruska pravoslavna crkva kojoj pripada slavensko stanovništvo, te islamska zajednica kojoj pripadaju neki narodi turskog porijekla (Tatari, Baškiri i dr.) i većina naroda sjevernog Kavkaza (Čečeni, Inguši i dr.).
Gradskog stanovništva ima 72,4%, seoskog 27,6%. Dobni sastav je sljedeći: 0-19 25,2%, 20-59 56,3%, 60 i više 18,5%.
Gradovi
Glavni i najveći grad Rusije je Moskva, ujedno i jedan od najvećih gradova svijeta. Neki od većih gradova su: Sankt Peterburg, Novosibirsk, Jekaterinburg, Njižni Novgorod, Kazanj, Čeljabinsk, Omsk, Samara, Ufa, Rostov, Krasnojarsk, Perm, Voronjež i Volgograd, koji su svi prema podacima iz 2016. godine milionski gradovi.
Etničke grupe
Rusija je multietnička država sa preko 160 različitih etničkih grupa i manjina, od naroda čije se brojno stanje mjeri u milionima (Rusini, Tatari) do naroda kojih je nekoliko desetina hiljada pripadnika.
Jezik
Ruskih 160 etničkih grupa služi se jezicima kojih je u Rusiji preko 100. Prema popisu iz 2002. godine, oko 142,6 miliona ljudi govori ruski, zatim slijede tatarski sa 5,3 miliona i ukrajinski sa 1,8 miliona govornika. Ruski je jedini zvanični državni jezik, ali Ustav daje pojedinim republikama pravo uvođenja pored ruskog i drugih službenih jezika na određenoj teritoriji.
Uprkos širokoj raspodjeli, ruski jezik je homogen u čitavoj državi. Najrasprostranjeniji je jezik Evroazije, kao i slavenski jezik sa najvećim brojem govornika. Spada u indoevropsku jezičku grupu i jedan je od živih istočoslavenskih jezika, pored bjeloruskog i ukrajinskog.
Ruski jezik je drugi najkorišteniji jezik na Internetu nakon engleskog, jedan od dva službena jezika na međunarodnoj svemirskoj stanici i jedan je od šest službenih jezika Ujedinjenih nacija-a.
U Rusiji je u različitim regijama, od strane lokalnih vlada, proglašeno ukupno 35 službenih jezika.
Religija
Trenutno, u Rusiji ne postoje zvanični podaci o religijskoj pripadnosti jer se ti podaci ne prikupljaju tokom popisa a procjene o religijskoj slici u rusiji se zasnivaju samo na istraživanjima. Istraživačka organizacija Sreda je 2012. godine objavila Atlas Atena, s detaljnim popisom religijskih populacija i nacionalnosti u Rusiji, na osnovu sprovedenog istraživanja na velikom broju uzoraka širom Rusije. Prema tim podacima 46,8% stanovnika Rusije se izjasnilo kao krššćani (uključujući 41% pravoslavnih kršćana Ruske pravoslavne crkve, 1,5% pravoslavaca ili članova nekih drugih pravoslavnih crkava, 4,1% ostalih kršćana i manje od 1% katolika i protestanata), 25% duhovnog ali nereligioznog stanovništva, 13% ateista, 6,5% muslimana, 1,2% sljedbenika tradicionalnih religija i 0,5% tibetanskih budista. Međutim, kasnije te godine, Levada centar procijenio je da je 76% stanovnika Rusije kršćani, dok je Fondacija za istraživanje javnog mnjenja u junu 2013. procijenila broj kršćana na 65%. Ovi nalazi su u skladu sa procjenom Pew istraživačkog centra za 2011. godinu gdje se procjenjuje da je 73,6% ruskog stanovništva kršćani.
Najnoviji podaci Pew istraživačkog centra su pokazali da je u 2015. godini u Rusiji živjelo 71% pravoslavaca, 15% stanovništva se izjasnilo nereligioznim (uključujući i ateiste, agnostike i dr.), 10% muslimana i 2% drugih kršćana, dok je 1% pripadalo drugim religijskim uvjerenjima.
Islam je druga po veličini religija u Rusiji, poslije pravoslavlja. To je tradicionalna ili dominantna religija među nekim kavkaskim etničkim zajednicama (posebno Čečenima, Ingušima i Čerkezima) kao i među nekim turkijskim narodima (naročito Tatarima i Baškirima).
Budizam je tradicionalan zastupljen u tri regije Ruske Federacije: Burjatiji, Tuvi i Kalmikiji. Prema raznim izveštajima, udio nereligioznog stanovništva u Rusiji iznosi između 16% i 48% stanovništva. Prema najnovijim studijama, procenat ateista značajno je smanjen u periodu nakon raspada Sovjetskog Saveza.
Obrazovanje
Rusija ima najviši procenat (54%) visokoobrazovanog stanovništva u svijetu. Prema Ustavu, obrazovanje u Rusiji je besplatno i zagarantovano svima ali je ipak velika konkurencija kada je u pitanju subvencioniranje visokoškolskog obrazovanja na pojedinim univerzitetima. Kao rezultat velikog naglaska na nauci i tehnologiji ruski stručnjaci u oblasti medicine, matematike, različitih inženjerskih oblasti i dr. oblastima su na svjetskom nivou visokocijenjeni.
Od 1990. godine uvedeno je 11-godišnje školsko obrazovanje. Obrazovanje u državnim srednjim školama je besplatno. Visokoškolskoobrazovanje je besplatno, sa izuzecima pojedinih univerziteta.
Najstariji i najveći ruski univerziteti su Moskovski državni univerzitet i Državni univerzitet u Sankt Peterburgu. Početkom trećeg milenija, kako bi se stvorili visokoobrazovni i istraživački instituti uporedivog nivoa širom Rusije, vlada je pokrenula program uspostavljanja "federalnih univerziteta", uglavnom spajanjem postojećih velikih regionalnih univerziteta i istraživačkih instituta i pružajući im posebna sredstva. Ove nove institucije uključuju i neke univerzitete kao što su: Južni federalni univerzitet, Sibirski federalni univerzitet, Federalni univerzitet u Kazanju, Sjeveroistočni federalni univerzitet i Dalekoistočni federalni univerzitet.
Prema rangu QS World University Rankingsa za 2018. godinu, najbolje ocijenjana ruska visokoškolska ustanova je Moskovski državni univerzitet koji zauzima 95. mjestu najboljih univerziteta na svijetu.
Kultura
Rusija je dala istaknute predstavnike na gotovo svim poljima ljudskog djelovanja pa tako i u oblasti umjetnosti i nauke.
Filozofija
Ruska filozofija je doživjela procvat u 19. vijeku, kada je na početku bila definisana protivljenjem od strane pripadnika prozapadne struje koji su zagovarali zapadne političke i ekonomske modele i Slavofile, koji su insistirali na razvijanju Rusije kao jedinstvene civilizacije. Drugoj grupi su pripadali Nikolaj Danilevski i Konstantin Leontjev, osnivači proevropske struje. U svom daljnjem razvoju ruska filozofija je uvek bila obilježena dubokom vezom sa književnošću i interesovanjem prema kreativnosti, društvu, politici i nacionalizmu. Ruski kosmizam i religijska filozofija bili su druga glavna područja njihovog interesovanja. Značajni filozofi s kraja 19. i početka 20. vijeka bili su: Vladimir Solovjev, Sergej Bulgakov i Vladimir Vernadsky.
Književnost
Ruska književnost se smatra jednom od najplodonosnijih i najznačajnijih svjetskih književnosti. Od nekoliko perioda na koje se može podijeliti, kao najznačajniji period u ruskoj književnosti se smatra 19. vijek tzv. Zlatno doba ruske književnosti. Romantizam kao jedan od pravaca u književnosti i općenito u umjetnosti uticao je na procvat poezije i pojavu značajnih imena u toj oblasti kao što su Vasilij Žukovski, a kasnije i Aleksandra Puškina. Puškinu se pripisuje i kristalizacija književnog ruskog jezika i uvođenje novog nivoa umjetnosti u rusku književnost. Njegovo najpoznatije djelo je roman u stihu, Evgenij Onjegin. Čitava nova generacija pjesnika, uključujući: Mihaila Ljermontova, Jevgenija Baratinskog, Konstantina Batjuškova, Nikolaja Nekrasova, Alekseja Konstantinoviča Tolstoja, Fjodora Tjutčeva i Afanasija Feta slijedili su Puškinove korake.
Ne samo poezija već je i proza doživjela procvat. Prvi veliki ruski romanopisac bio je Nikolaj Vasiljevič Gogolj. Uslijedili su Ivan Sergejevič Turgenjev, Mihail Saltikov-Šedrin i Nikolaj Leskov, koji su svi pisali kratke priče i romane kao i romanopisac Ivan Gončarov. Lav Tolstoj i Fjodor Dostojevski uskoro su postali međunarodno poznati po svojim djelima, a mnogi književni kritičari poput F. R. Leavisa opisali su i jednog i drugog kao najveće romanopisce u historiji. Tokom druge polovine vijeka Anton Pavlovič Čehov je nadmašio druge u pisanju kratkih priča i postao vjerovatno najveći pisac drama svog vremena.
Neki od najznačajnijih predstavnika ruske književnosti su:
Aleksandar Sergejevič Puškin (1799–1837)
Nikolaj Vasiljevič Gogolj (1809–1852)
Fjodor Dostojevski (1821–1881)
Lav Tolstoj (1828–1910)
Anton Pavlovič Čehov (1860–1904)
Maksim Gorki (1868–1936)
Sergej Aleksandrovič Jesenjin (1895–1925)
Mihail Aleksandrovič Šolohov (1905–1984)
Aleksandar Solženjicin (1918–2008)
Umjetnost
Rano rusko slikarstvo zasnivalo se uglavnom na izradi ikona i živopisnih freski, žanrova slikarstva naslijeđenih iz perioda Bizantijskog Carstva. Usponom ruske moći umjetnici poput Teofana Grka, Dionisijusa Dionisius i Andreja Rubljova su povezani uglavnom sa ruskom umjetnošću.
Ruska akademija umjetnosti je osnovana 1757. godine što je ruskim umjetnicima pomoglo u ostvarivanju međunarodne uloge i statusa. Ivan Argunov, Dmitrij Levicki, Vladimir Borovikovski i drugi akademici iz 18. vijeka uglavnom su se usredsredili na portretno slikarstvo. Početkom 19. vijeka, u periodu procvata neoklasicizma i romantizma, mitološke i biblijske teme inspirisale su mnoge istaknute slikare, naročito Karl Briullova i Aleksandra Ivanova.
Sredinom 19. vijeka grupa predstavnika kritičkog realizma, Peredvižnjevci je raskrstila sa tadašnjom Akademijom i pokrenula školu umjetnosti koja je bila lišena akademskih ograničenja. Ti umjetnici su bili uglavnom realisti koji su smisao ruskog identiteta potražili u pejzažima velikih rijeka, šuma i breza, kao i u živahnim žanrovskim scenama i velikim portretima svojih savremenika. Neki umjetnici usredsredili su se na prikazivanje dramskih trenutaka ruske historije, dok su se drugi obratili društvenoj kritici, svojim djelima prikazujući stanje siromaštva i karikaturizaciju vlasti. Takav kritički realizam je cvjetao tokom vladavine cara Aleksandra II. Vodeći realisti tog doba su bili: Ivan Šiškin, Arkhip Kuindži, Ivan Kramskoj, Vasilij Polenov, Isak Levitan, Vasilij Surikov, Viktor Vasnecov, Ilja Repin i Boris Kustodijev.
Na prelomu 20. vijeka pojavilo se simboličko slikarstvo, kojeg predstavljaju Mihail Vrubel, Kuzma Petrov-Vodkin i Nikolas Roerich.
Vasilij Kandinski (1866–1944)
Kazimir Maljevič (1878–1935)
Muzika i ples
Najstariji oblik muzičke tradicije u Rusiji je Ruska narodna muzika, koja je blisko vezana za seoski život i običaje.
Njeni korijeni se nalaze u Ruskoj pravoslavnoj crkvi, gdje se pjeva tokom najvećeg dijela njihovih vjerskih službi i gdje nisu bili korišteni muzički instrumenti. Najveći dio ruskog stanovništva je bio nepismen i siromašan, pa su rijetki bili muzički instrumenti. Iz tih razloga je vokalna muzika i najzastupljenija.
Ruski narodni muzički instrumenti su obično bili korišteni u životu pastira ili za određene vrste narodnih plesova i pjesama. Među instrumentima najpoznatiji su balalajka i harmonika, a koriste se samo u pojedinim ruskim područjima. Najčešći muzički instrumenti su: žičani instrumenti (balalajka, zviždaljka, gusle, domra, violina), puhački instrumenti (žalejka, rog, kugiklji).
U starim ljetopisima su spomenuti: vojne trube, lovački rogovi, tamburaši. Instrumenti kao što su harmonika, mandolina, gitara sa 7 žica, relativno kasno su se pojavili u Rusiji (19-20 vijek).
Na osnovama stare ruske narodne muzike su kasnije razvijani različiti oblici umjetničke muzike, koja u Rusiji često sadrži narodne melodije i narodne elemente ili muziku drugih etničkih grupa koje žive u Rusiji.
Rusku muzičku scenu 19. vijeka karakteriziraju tenzije između klasičnog kompozitora Mihaila Glinke, zajedno sa ostalim članovima Velike petorke (galerija iznad), koji su prigrlili ruski nacionalni identitet dodavajući u svoja muzička djela primjese vjerskih i tradicionalnih elemenata, i Ruskog muzičkog društva na čelu s kompozitorima, braćom Antonom i Nikolajem Rubinsteinom, koji su zastupali konzervativniji pravac. Tradiciju Petra Iljiča Čajkovskog (1840–1893), jednog od najvećih kompozitora romantizma, nastavio je Sergej Rahmanjinov (1873–1943) tokom 20. vijeka. Među svjetski poznate ruske kompozitore 20. vijeka također se ubrajaju Aleksandr Skrjabin, Igor Stravinski (1882–1971), Sergej Prokofjev (1891–1953), Dmitrij Šostakovič (1906–1975) i Alfred Šnitke (1934–1998).
Sport
Sportisti Sovjetskog Saveza a poslije i sportisti Rusije su uvijek bili među prve četiri države po broju zlatnih medalja osvojenih na ljetnim olimpijadama. Sovjetski gimnastičari, hrvači, dizači tegova, bokseri, strijelci, skijaši, biatlonci, zajedno s sovjetskom košarkašima, rukometašima, odbojkašima i hokejašima su bili među najboljim na svijetu. Prve olimpijske igre na području Rusije bile su
ljetne olimpijske igre održane 1980. u Moskvi dok su zimske održane 2014. u Sočiju.
Olimpijske igre
Organizaciju i upravljanje olimpijskim takmičenjima u Rusiji, zadužen je Ruski olimpijski savez, osnovan 1911. godine, a obnovljen 1992. godine. U ostalim periodima ruski sportisti nastupali su za selekcije Sovjetskog Saveza i selekciju Zajednice Nezavisnih Država Od 1994. godine na ukupno šest Ljetnih olimpijskih igara pa do 206. ruski sportisti osvojili su 426 medalja, od toga 149 zlatnih, 124 srebrne i 153 bronzanih, te su na ukupnoj listi na desetom mjestu. Na Zimskim olimpijskim igrama od 1994. pa do 2018 na sedam nastupa osvojili su 120 medalja od kojih su 47 zlatne, 38 srebrne i 35 bronzanih, te zauzimaju deveto mjesto u ukupnom plasmanu svojenih medalja.
Nogomet
Nogomet je jedan od najpopularnijih sportova u modernoj Rusiji. Sovjetska nogometna reprezentacija bija je prva koja je osvojila titulu prvaka na Evropskom prvenstvu u nogometu održanom EP 1960. godine u Francuskoj. Jedan od najstaknutijih nogometaša iz tog perioda je Lav Jašin, koji je zabilježio nastup na četiri svjetska prvenstva u nogometu u periodu od 1958. do 1970. godine, te se smatra jednim od najvećih golmana u historiji nogometa a odabran je u Tim snova FIFA Svjetskih prvenstava. Osim jedne osvojene titule prvaka Evrope, sovjetski reprezentativci su igrali još i finale EP 1988. a osvajali su i zlatne medalje na olimpijskim igrama 1956. i 1988. godine.
Organizaciju nogometnih takmičenja u Rusiji, vodi Ruski nogometni savez, koji organizuje ligaška i kup takmičenja. Najviše titula prvaka u Premjer ligi ima Spartak Moskva, ukupno deset, a najviše pobjeda u Kupu Rusije imaju Lokomotiva Moskva i PFK CSKA Moskva ukupno po sedam titula. Ruski nogometni klubovi PFK CSKA Moskva i FK Zenit Sankt Peterburg osvojili su UEFA Evropsku ligu 2005. i 2008. godine, respektivno. U novije vrijeme najbolji rezultat Ruska nogometna reprezentacija je postigla plasmanom u polufinale Evropskog prvenstvg u nogometu održanog 2008. u Austriji i Švicarskoj gdje je izgubila od reprezentacije Španije koja je i postala prvak. Najveći nogometni događaj na prostoru Rusije je Svjetsko prvenstvo u nogometu koje će se održati u junu i julu 2018. gdje će se u 11 gradova i 12 stadiona evropskog dijela i područja Urala ugostiti 32 najbolje svjetske reprezentacije.
Košarka
Ruska košarkaška reprezentacija je 2007. godine osvojila prvo mjesto na Evropskom prvenstvu u košarci. To je za reprezentaciju, pored jedne srebrne i dvije bronzane, prva zlatna medalja na evropskom prvenstvu na kojem su učestvovali ukupno 13 puta. Ruski košarkaški klub PBC CSKA Moscow jedan je od najboljih timova u Evropi, sa osvojenih 7 titula evropskog i ukupno 44 titule državnog prvaka (24 titule iz sovjetskog doba i 20 ruskih titula).
Rukomet
Odbojka
Vaterpolo
Hokej na ledu
Iako se hokej na ledu pojavio tek u sovjetskom periodu, Reprezentacija Sovjetskog Saveza u hokeju na ledu uspjela je osvojiti zlato na skoro svim olimpijskim i svjetskim prvenstvima na kojima su učestvovali. Ruski hokejaši Valerij Harlamov, Sergej Makarov, Vjačeslav Fetisov i Vladislav Tretiak drže četiri od šest pozicija IHFovog Tima stoljeća. Reprezentacija Rusije u hokeju na Olimpijskim turnirima je osvojila jednu srebrnu i jednu bronzanu olimpijsku medalju, na turnirima od ZOI 1994.
Na Svjetskim prvenstvima održanim SP 1993, SP 2008, SP 2009, SP 2012. i SP 2014. osvajali su zlatna odličja. Pored pet zlatnih, ruski hokejaši osvojili su još tri srebrne i četiri brontane medalje.
Kontinentalna liga u hokeju na ledu (KHL) osnovana je 2008. godine kao nasljednica Ruske superlige. Ova liga je rangirana kao najbolja hokejska liga u Evropi od 2009. godine i druga najbolja u svijetu. To je međunarodna profesionalna hokejaška liga Evroazije i sastoji se od 28 klubova, od kojih su 22 iz Rusije a ostali klubovi su iz Latvije, Kazahstana, Bjelorusije, Finske, Slovačke i Kine. KHL je četvrta liga u Evropi po broju gledalaca.
Biatlon
Organizacijom takmičenja u biatlonu u Rusiji rukovodi Ruski biatlonski savez. Nakon raspada Sovjetskog Saveza 1991, Sovjetski biatlonski savez podijelio se na desetak saveza. Do tada su ruski biatlonci nastupali pod zastavom Sovjetskog saveza, zatim kao Zajednica Nezavisnih Država, a od sezone 1992/93. nastupaju kao ruska reprezentacija. Na takmičenjima na Zimskim olimpijskim igrama, od ZOI 1994. u ukupno sedam nastupa do ZOI 2018. ruski biatlonci osvojili su četiri zlatne, dvije srebrne i pet bronzanih medalja, Najuspješniji ruski biatlonac bio je Jevgenij Ustjugov sa dvije zlatne i jednom bronzanom medaljom, a najuspješnija biatlonka Ana Bogalij-Titovec koja je osvojila dvije zlatne medalje. Na Svjetskim prvenstvima u biatlonu u ukupno na 24 prvenstva od SP 1993. pa do SP 2017. ruski biatlonci osvojili su 33 zlatne, 37 srebrnih i 23 bronzane medalje. Najviše medalja osvojio je Vladimir Dračev: 4 zlatne, 5 srebrnih i 1 bronzanu; a u ženskoj konkurenciji Olga Piljova: 6 zlatnih, 2 srebrne i 1 bronzanu. U takmičenjima Svjetskog kupa u biatlonu, Vladimir Dračev je pobijedio jedanput u ukupnom plasmanu i to u sezoni 1995/96, a Anfisa Rezcova je pobijedila dva puta i to u sezonama 1991/92. i 1992/93. Najviše pobjeda u Svjetskom kupu ima Anton Šipuljin ukupno 11, a u ženskoj konkurenciji Olga Zajceva sa 13 pobjeda. Rusija je bila domaćin trima Svjetskim prvenstvima u biatlonu: 1992. u Novosibirsku i dva puta u Hanti-Mansijsku 2003. i 2011.
Filatelija
Također pogledajte
Spisak nacionalnih parkova u Rusiji
Napomene
Reference
Vanjski linkovi
Službeni sajt vlade
Službeni sajt predsjednika
Gradovi Rusije
Crnomorske države
Države članice Vijeća Evrope
Države nastale raspadom Sovjetskog Saveza
Države svijeta |
1118 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Moskva | Moskva | Moskva ( ) jest glavni i najveći Rusije kao i jedan od najvećih gradova svijeta. Nalazi se na istoimenoj rijeci i prostire se na površini od 878,7 km2. Prema procjenama iz 2004. godine u Moskva trenutno živi 11.200.000 stanovnika.
Grad se nalazi u Centralnom federalnom okrugu (koji je u stvari u zapadnoj Rusiji). Moskva se nalazi i unutar federalne jedinice Moskovska oblast, ali ne pripada njoj, nego je Moskva federalni grad i zasebna federalna jedinica. Bio je glavni grad bivšeg Sovjetskog Saveza i starog Kraljevstva Moskva.
U Moskvi se nalazi čuveni Kremlj, centar ruske vlade. Moskva je isto poznata kao lokacija Katedrale Svetog Bazila. Patrijarh Moskve je vođa Ruske pravoslavne crkve.
Historija
Moskva se prvi put spominje 1147. godine kao mali grad. On polako raste i doda mu se i zid i druge fortifikacije. Međutim, nikad ne postane vrlo snažan i tako pada Mongolima 1237. ili 1238. godine. Tokom perioda Zlatne horde, Moskva se oporavlja i postaje glavni grad vazalske Kneževine. Njeni najraniji vladari pripadaju Rurik dinastiji. Oni uskoro uspostave nezavisnost od Mongola.
Moskovski car upravlja ogromnim carstvo, ali kasniji vladari, poput Ivana Groznog ga slabe. Tako 1571 godine, Tatari uništavaju Moskvu, a 1605 osvajaju ga Poljaci. Međutim, njihova vlast nije dugo trajala i već 1613. godine Rusi ponovo zauzimaju grad. Mikajl Romanov postaje novim carem, čime počinje doba imperijalne Rusije.
Godine 1703., za vladavine cara Petra Velikog, Moskva prestaje biti glavni grad Rusije. Napoleon je osvoja 1812. godine, ali njegov ruski pohod biva bez uspjeha. Nakon Oktobarske revolucije, Lenjin ponovo proglašava Moskvu glavnim gradom. Poslije raspada Sovjetskog Saveza, Moskva postaje glavni grad Rusije.
Geografija
Za Moskvu se voli reći, da je grad na pet mora, jer se svim rijekama može doći do četiri mora i petog, Kaspijskog jezera.
Zanimljivosti
Znamenite ličnosti
S.Jesenjin, F. M. Dostojevski, I.S. Turgenjev, Gogolj, Gorki, Tolstoj ...
Gradovi partneri
Tel Aviv, Izrael
Ankara, Turska
Nikolaev, Ukrajina
Bangkok, Tajland
Berlin, Njemačka
Varšava, Poljska
Madrid, Španija
Erevan, Armenija
Düsseldorf, Njemačka
Chicago, Illinois, SAD
Također pogledajte
Spisak gradova u Rusiji
Zastava Moskve
Međunarodni aerodrom Vnukovo
Međunarodni aerodrom Šeremetjevo
Vanjski linkovi
Glavni gradovi evropskih država
Gradovi u Rusiji |
1119 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Ukrajina | Ukrajina | Ukrajina () jest suverena država u istočnoj Evropi koja graniči s Crnim morem na jugu, Ruskom Federacijom na istoku i sjeveroistoku, Bjelorusijom na sjeveru, Poljskom, Slovačkom i Mađarskom na zapadu, te Rumunijom i Moldavijom na jugozapadu. Područje današnje Ukrajine bilo je naseljeno još prije 44.000 godina, a upravo tu je izvršeno i prvo pripitomljavanje divljeg konja, a smatra se i da je kolijevka nastanka indoevropske porodice jezika. U srednjem vijeku bila je ključni centar istočnoslavenske kulture.
Ukrajina je unitarna država podijeljena na 24 oblasti, jednu autonomnu republiku (Krim) i dva grada s posebnim statusom: Kijev, njen glavni i najveći grad, i Sevastopolj, sjedište ruske Crnomorske flote. Ukrajina je republika sa polupredsjedničkim sistemom s odvojenom zakonodavnom, izvršnom i sudskom vlašću. Nakon raspada Sovjetskog saveza Ukrajina je nastavila održavati drugu po veličini vojsku u Evropi, poslije ruske. U ovoj zemlji živi oko 46 miliona ljudi, od čega je 77,8% etnički Ukrajinci, sa značajnim ruskom (17%), bjeloruskom i rumunskom manjinom. Službeni jezik je ukrajinski, a pismo ćirilica. Također, široko je rasprostranjena upotreba ruskog jezika. Dominantna religija je pravoslavlje.
Područje Ukrajine također je bilo poznato kao Rutenija, a stanovnici kao Ruteni ili Rusini, a u ruskoj historiografiji kao Mala Rusija (Малороссия). Ovo su područje u prethodnim stoljećima naseljavali Skiti i Sarmati. Sadašnje ime tumači se na različite načine, obično kao pogranična krajina.
Etimologija
Riječ Ukrajina vodi porijeklo iz staroslavenske riječi kraj, što znači ivica ili granica, a riječ krajina znači 'zemlja.
Geografija
Ukrajina ima strateški položaj u istočnoj Evropi. Na jugu je zapljuskuju Crno i Azovsko more, na zapadu graniči sa Poljskom, Slovačkom i Mađarskom, Bjelorusijom na sjeveru, Moldavijom i Rumunijom na jugozapadu i Rusijom na istoku. Neki tvrde da se geografski centar Evrope nalazi u blizini gradića Rahiva u zapadnoj Ukrajini.
S površinom od 603.700 km2 Ukrajina je druga po veličini zemlja u Evropi (nakon evropskog dijela Rusije), a nešto je manja od Texasa.
Ukrajinski krajolik sastoji se od sjevernih šuma u Polisju i Volinu, središnji dio čine šumske stepe, visoravni na istoku u Donječkoj oblasti, koje su do 500 metara nadmorske visine, primorske nizine i stepe duž Crnog i Azovskog mora. Karpatske planine na zapadu dostižu visinu do 2061 m s vrhom Hoverla. Roman-Koš na krimskom poluostrvu dostiže visinu od 1543 m.
Ukrajina ima uglavnom umjerenu kontinentalnu klimu s više mediteranskom klimom na južnoj obali poluostrva Krim. Prosječna temperatura u januaru iznosi -3 °C na jugozapadu i -8 °C na sjeveroistoku.
Prosječna temperatura u julu iznosi 23 °C na jugoistoku i 18 °C na sjeverozapadu.
Padavine su najveće na zapadu i sjeveru. Zime variraju od blagih duž Crnog mora do hladnih dalje u unutrašnjosti. Ljeta su topla u većem dijelu zemlje, ali uglavnom vruća na jugu. Tokovi glavnih rijeka idu od sjeverozapada do jugoistoka i ulijevaju se u Crno i Azovsko more. Rijeka Dnjepar je najduža sa hidroelektranama, rezervoarima, brojnih pritokama i dominira središnjim dijelom Ukrajine. Južni Bug s njenom pritokom Inhul ulijeva se u Crno more. Na zapadu i jugozapadu je rijeka Dnjestar. U srednjem toku je rijeka Donjec pritoka Dona, teče kroz jugoistok zemlje. Jugozapadno je delta Dunava koja čini granicu sa Rumunijom.
Tri zone vegetacije pojavljuju se od sjevera do juga: Polisja (šume i močvarno rastinje), šumske stepe, i stepe. U području Polisja ima stabla hrasta, breze, graba, jasena, javora, bora, lipe, johe, topole , vrbe, i bukve. U planinskim područjima niže padine su obložene mješovitim šumama, srednje padine imaju borove šume, s alpskim livadama na višim nadmorskim visinama.
Historija
Ljudi iz tzv. bakarnog doba naseljavali su današnju zapadnu Ukrajinu, a Srednji stog kultura (4500-3500 p.n.e.) je smještena sjeverno od Azovskog mora. Jamna kultura iz ranog bronzanog doba (3600-2300 p.n.e.) prostirala se na području između rijeka Bug, Dnjestar i uralskih planina, ostavljajući stotine kamenih stela, zatim tu je i pećinska kultura iz trećeg milenijuma p.n.e.
Tokom željeznog doba za njima slijede Kimerijci, Skiti, Sarmati, između ostalih pastoralnih nomada, zajedno sa drevnim grčkim kolonijama osnovanim u 6. vijeku p. n. e. na sjeveroistočnoj obali Crnog mora. Kolonije Tiras, Olbia, Hermonassa, ovjekovječili su rimske i vizantijske gradove do 6. vijeka.
U 3. vijeku Goti su stigli na područje današnje Ukrajine koju su nazvali Oium, koje je od strane arheologa nazvano Černjakovska kultura. Ostrogoti ostaju na tom području, ali dolaze pod vlast Huna 370-ih.
Kijevska kultura
Na sjeveru, tzv. Kijevska kultura je cvjetala od 3. do 5. vijeka n.e.. Smatra se da je to prva slovenska arheološka kultura, i postojala je istovremeno kad i (nalazila se uglavnom sjeverno od) multietničkog gotskog kraljevstva Oium. Naselja su se nalazila uglavnom uz obale rijeka, često na visokim liticama ili uz obale rijeka. Nastambe su polupodzemne, često četvrtaste (4X4 metra), s otvorenim ognjištem u uglu. Većina sela sastojala se od samo nekoliko nastambi.
Huni su poraženi u bici kod Nedaoa 454. Uz vakuum moći stvoren sa krajem hunske i gotske vladavine, slovenska plemena vjerovatno izlazeći iz ostataka kijevske kulture počela su tokom 5. vijeka da se šire preko velikog područja današnje Ukrajine pa sve do Balkana od 6. vijeka.
U 7. vijeku na području današnje Ukrajine bila je srž države Prabugara (često se naziva Stara Velika Bugarska) koja je imala svoje središte u gradu Phanagoria. Većina prabugarskih plemena selili su se u nekoliko pravaca krajem 7. vijeka i ostaci njihove države su bili osvojeni od strane Hazara, polunomadskog naroda iz središnje Azije. Hazari osnivaju nezavisno hazarsko kraljevstvo blizu Kaspijskog mora i Kavkaza, koja je uključivala teritoriju današnje istočne Ukrajine, Azerbejdžana na jugu, Rusije i poluostrva Krima.
Zlatno doba Kijeva
Rus se spominje po prvi put od strane evropskih hroničara 839.
Kijevska Rusija se sastojala od nekoliko kneževina kojima su vladali međusobno povezani Rurikid prinčevi. Kijevska država je cvjetala od 9. do 11. vijeka pod vladarima Vladimirom I. Velikim (980-1015), njegovim sinom Jaroslavom I. Mudrim (1019-1054), i Vladimirom II Monomahom (1113-1125). Vladimir I Veliki je uveo hrišćanstvo u Kijevsku Rusiju 988., dok su druga dva vladara poslije njega dala novoj religiji državni status. Sa hrišćanstvom dolazi i azbuka razvijena od strane makedonaca Ćirila i Metodija.
Ovo stanje postavlja temelje nacionalnom identitetu Ukrajinaca, kao i drugih istočnoslavenskih naroda. Njegov glavni grad Kijev pod vodstvom Askolda i Dira oko 860. borili su se za nezavisnost od Hazara. Vladajuća elita Kijevske Rusije se u početku sastojala od Varjaga iz Skandinavije koji su se kasnije asimilirali u lokalno slovensko stanovništvo i dalo je Kijevskoj Rusiji svoju prvu moćnu Rurik dinastiju.
Sa smrću Mstislava od Kijeva (1125-1132) Kijevska Rusija se raspala u zasebne kneževine. U 13. vijeku mongolska osvajanja zadala su Kijevskoj Rusji završni udarac.
Mongoli, Litvanci i Poljaci
Kneževine Galicija i Volinija su se ujedinile stvarajući Galičko-Volinjsko kraljevstvo, i opirući se Mongolima i Tatarima postajući Ruski bastion kroz cijeli 14. vijek. Istaknuti vladar Danilo Romanovič Galickij (1201-1264) je bio okrunjen od strane pape Inocenta IV 1264. godine i jedini je ukrajinski kralj krunisan na taj način.
Nakon 14. vijeka, Kijevska Rusija pada pod stranu dominaciju. Litvansko kraljevstvo je vladalo najvećim dijelom Ukrajine osim Galicije i Volinije koje su bile poražene i pod upravom Poljske. Zlatna horda koja je bila dio Džingis Kanovog carstva, kontrolisala je južne stepe i obale Crnog mora. Krimski kanat, osmanska vazalna država, preuzima vlast od Zlatne horde počevši od 1475. godine.
Na kraju je Veliko vojvodstvo Litve kontrolisalo sjeverozapadnu i središnju Ukrajinu. Veliko vojvodstvo je usvojilo administraciju Kijevske Rusije u svoj pravni sistem, a državni jezik je bio staroslavenski, uključujući i velikim dijelom domaći ukrajinski i bjeloruski jezik. Od 1386. godine nakon dinastičkih veza s Poljskom, litvanska elita usvojila je katolicizam, kao i poljski jezik i običaje, dok su obični ljudi zadržali odanost pravoslavnoj crkvi, povećavajući napetosti u društvu.
Do 1569. godine Lublinska unija koju su činili poljsko-litvanska unija, gdje je značajan dio ukrajinske teritorije prebačen pod poljsku upravu. Brest-Litovskom unijom iz 1596. godine Ukrajinci su podijeljeni na pravoslavce i istočne katolike. Sigismund III Vasa pokušao je prevesti pravoslavno stanovništvo na katoličanstvo kroz stvaranje ukrajinske grčke katoličke crkve. Dok je se gornja klasa okrenula na katoličanstvo, obični ukrajinci lišeni prirodnog zaštitnika među rusinskim plemstvom, okreću se za zaštitu Kozacima koji su ostali pravoslavni.
Od 1569. godine poljsko-litvanska unija bila je podvrgnuta nizu tatarskih osvajanja.
Granično područje na jugoistoku bilo je u stanju polutrajnog rata do 18.vijeka. Više od tri miliona ljudi, uglavnom Ukrajinaca, ali i Čerkeza, Rusa, Bjelorusa i Poljaka su bili zarobljeni i otjerani u ropstvo za vrijeme Krimskog kanata.
Kozaci
Sredinom 17. vijeka, kozačka država tzv. Zaporoški sič, osnovan od strane dnjeparskih Kozaka i rusinskih seljaka koji su bježali od Poljskog kmetstva. Zaporoški Kozaci koji su zasnovali ostrvsku tvrđavu ispod brzaka na rijeci Dnjepar, postala je simbol ukrajinskog nacionalnog identiteta.
Razdor između Ukrajinaca i njihovih Poljskih gospodara preko eksploatacije seljaka i suzbijanja pravoslavne crkve počeo je 1590-ih, predvođen Kozacima.
Godine 1648. Bogdan Hmeljnicki je predvodio najveći kozački ustanak protiv Poljsko-Litvanske unije predvođene poljskim kraljem Janom II Kazimirom. Ovaj ustanak je na kraju doveo do podjele Ukrajine između Poljske i Rusije. Hmeljnicki je tražio pomoć protiv Poljaka u sporazumu s Moskvom iz 1654 godine. Moskovljani su ovo iskoristili kao izgovor za okupaciju. Dio Ukrajine na lijevoj obali rijeke Dnjepar je na kraju pripojen Rusiji kao Zaporoška (kozačka) Republika.
Ova republika je dostigla svoj vrhunac pod Ivanom Mazepom (1687-1709). Književnost, umjetnost, arhitektura (u kozačkom baroknom stilu) i učenje je cvjetalo. Mazepa je tražio ujedinjenje Ukrajinske države, pod suverenitetom cara. Kada je car Petar zaprijetio ukrajinskoj autonomiji, Mazepa se udružio sa Karlom XII kraljem Švedske protiv njega, ali je bio poražen u bici kod Poltave 1709. godine.
Ruska nadmoć
Do kraja 18. vijeka zapadna ukrajinska Galicija je bila preuzeta od strane Austrije, dok je ostatak Ukrajine postepeno ulazio u sastav carske Rusije. Ruska carica Katarina II proširila je kmetstvo na tradicionalno slobodne kozačke regije i uništila je Zaporoški sič 1775. godine. Rusija je potiskivala svako kretanje prema nacionalnom identitetu tokom 19. vijeka. Ukrajinski jezik je bio zabranjen na svim javnim mjestima osim za kućnu upotrebu.
Međutim, mnogi Ukrajinci su prihvatili svoju sudbinu u okviru carske Rusije, a neki su postigli veliki uspjeh tamo. Mnogi ruski pisci, kompozitori, slikari i arhitekti iz 19. vijeka bili su ukrajinskog porijekla od kojih se posebno ističe Nikolaj Gogolj.
I svjetski rat
Tokom Prvog svjetskog rata Austro-ugarske vlasti su proganjale proruske Ukrajince u Galiciji. Preko 20.000 simpatizera Rusije uhapšeni su i smješteni u austrijskom logoru u Thalerhof u današnjoj općini Kalsdorf bei Graz, Štajerska i u tvrđavi Terezín (u današnjoj Češkoj). Kada su svjetski rat i Oktobarska revolucija u Rusiji razbili austrijsku i rusku imperiju, Ukrajinci su bili uhvaćeni između dvije strane. Između 1917. i 1918. godine više odvojenih ukrajinskih republika izjavljuje svoju nezavisnost, Centralna Rada, Zaporoška Republika, Direktorat ukrajinske narodne republike, Ukrajinska narodna republika i Zapadnoukrajinska Narodna Republika.
Najveći otpor protiv Austro-Nijemaca i Crvene armije bio je od strane vojske Nestora Mahnoa koji je vodio anarhističku revoluciju u to vrijeme.
Uz poraz u poljsko-ukrajinskom ratu, zatim neuspjeha Józefa Piłsudskog i Simona Petljure tokom kijevske ofanzive, pa do kraja poljsko-sovjetskog rata nakon mira u Rigi marta 1921. godine, zapadni dio Galicije je pripojen Poljskoj, a veća središnja i istočna područja postaju Ukrajinska Sovjetska Socijalistička Republika.
Uprkos nemirima pisana izdanja na ukrajinskom jeziku namnožila su se u ovom periodu.
U zaporoškoj republici postavljenoj od strane Njemačke bila je podsticana ukrajinska kultura i obrazovanje.
Rane sovjetske godine
Tokom ranih sovjetskih godina ukrajinska kultura i jezik uživali su oživljavanje poznato kao " ukrajinizacija" što je postalo domaći oblik sovjetske politike "povratka korijenima".
Ukrajina je učestvovala u sovjetskoj industrijalizaciji, počevši od kasnih 1920-ih, a industrijska proizvodnja u republici učetverostručila se 1930-ih. Međutim, ukrajinsko seljaštvo koje je bilo kičma nacije platilo je visoku cijenu za vrijeme ekonomske politike Staljina. Zbog povećanja zaliha hrane i finansiranja industrijalizacije Staljin je pokrenuo program kolektivizacije poljoprivrede koristeći redovnu vojsku i tajnu policiju objedinjujući plodno zemljište i stoku seljaka u zadruge. Oni koji su se suprotstavili bivali su uhapšeni i deportovani. Proizvodne kvote su bile prisilno sprovođene.
Kolektivizacija je uništila poljoprivrednu proizvodnju. Kao članovi kolektiva seljaci nisu smjeli primati ni zrno žita ako proizvodne kvote nisu bile ispunjene. Glad je postala široko rasprostranjena. Milioni su umrli od onoga što je postalo poznato kao Holodomor. Budući da je sovjetska vlada negirala postojanje gladi, dostupni podaci o tačnom broju umrlih je neuvjerljiv.
Sovjetska vlada je napala ukrajinsku političku i kulturnu elitu optužujući ih za " nacionalistička odstupanja" obrnuto od bivše politike ukrajinizacije. Dva talasa čistki od (1929-1934 i 1936-1938) dovela je do nestanka četiri petine ukrajinske kulturne elite.
II svjetski rat
Za vrijeme II svjetskog rata neki elementi ukrajinskog nacionalističkog podzemlja borili su se protiv nacističkih i sovjetskih snaga, osnivajući ukrajinsku ustaničku vojsku 1942. godine, dok su ostali Ukrajinci u početku sarađivali sa nacistima. 1941. godine njemački okupatori i njihovi saveznici u početku su napredovali protiv očajnih, ali neuspješnih odbrambenih napora Crvene armije.
U bici za Kijev grad je proglašen od strane Sovjeta kao "grad heroj", zbog žestokog otpora Crvene armije i domaćeg stanovništva. Više od 650.000 sovjetskih muškaraca u dobi od 15-50 godina su bili zarobljeni.
U početku, mnogi Ukrajinci su smatrali Nijemce kao oslobodioce, posebno u zapadnoj Ukrajini koju su Sovjeti zauzeli 1939. godine. Međutim, nacistički administratori osvojenih sovjetskih teritorija su se malo trudili da iskoriste ukrajinsko nezadovoljstvo sovjetskom politikom. Umjesto toga, nacisti su zadržali sistem kolektivnih poljoprivrednih gazdinstava, vršeći genocidnu politiku nad Jevrejima, deportirajući ostale (uglavnom Ukrajince) na rad u Njemačku. U isto vrijeme vršeči sistematsko raseljavanje Ukrajine pripremajući je za njemačku kolonizaciju koja je uključivala blokadu hrane za Kijev.
Pod ovakvim okolnostima, većina ljudi koji su živjeli na okupiranom području protivila se nacistima.
Ukupni civilni gubici za vrijeme rata i njemačke okupacije u Ukrajini se procjenjuju između pet i 8.000.000, uključujući i više od pola miliona Jevreja koje je ubila tzv. Einsatzgruppen, ponekad uz pomoć domaćih saradnika. Procijenjeno je da je od 8.600.000 sovjetskih vojnika koji su pali u borbi protiv nacista oko jedne četvrtine (2,7 miliona) su bili etnički Ukrajinci. Ukrajina je poznata kao jedan od prvih naroda u borbi protiv Sila Osovine u karpatskoj Ukrajini, a koja je vidjela neke od najvećih krvoprolića u toku rata.
Ukrajina u okviru SSSR-a nakon II svjetskog rata
Republika koja je bila teško oštećena u ratu pogođena je glađu stvorenom od strane čovjeka 1946-1947. godine, kada su sovjetske vlasti prisilno oduzimale žitarice ignorišući sušu iz 1946. godine. Prikupljene žitarice su bile prebacivane u druga područja Sovjetskog Saveza i 2,5 miliona tona je bilo izvezeno u inostransvo. U Ukrajini je oko milion ljudi pretežno u seoskim područjima umrlo od gladi.
U zapadnoj Ukrajini ukrajinske ustaničke vojske osnovane u Drugom svjetskom ratu da se bore i protiv sovjeta i nacista, nastavile su da se bore protiv SSSR-a tokom 1950-ih. Koristeći gerilsku taktiku ratovanja pobunjenici su ubijali sovjetske stranačke vođe, pripadnike tajne službe NKVD i vojne oficire. Zbog ovog otpora u periodu od 1946-1947. godine glad je bila mnogo blaža u zapadnoj Ukrajini nego u drugim područjima ove zemlje.
Nakon smrti Staljina 1953. godine Nikita Hruščov je postao novi vođa SSSR-a.
Bio je prvi sekretar Komunističke partije Ukrajinske SSR u periodu od 1938-1949. godine. Hruščov je imao aktivnu ulogu u staljinovim proganjanjima, izazivanju gladi od 1946-1947. godine i suzbijanju otpora u zapadnoj Ukrajini. Nakon što je preuzeo vlast, smatrao je da je najbolje da se propagira prijateljstvo između ukrajinskog i ruskog naroda. 1954. godine za 300-tu godišnjicu Ugovora u Rostovu koji je bio široko slavljen, a posebno zbog Krima koji je prešao iz ruske SFSR u ukrajinsku SSR.
U vremenima tzv. hruščovljevog otapanja od 1960-ih, bilo je disidentskih pokreta u Ukrajini predvođenih takvim istaknutim ličnostima poput Vjačeslava Čornovila, Vasila Stusa, Levka Lukjanenka. Kao i u drugim područjima SSSR-a, pokreti su bili brzo potisnuti.
1970-ih, novi sovjetski vođa Leonid Brežnjev je postepeno koncentrisao vlast. Godine 1972., prvi sekretar Komunističke partije Ukrajine Petar Šelest je izgubio ovo mjesto jer su ga vidjeli kao "previše nezavisnog" od strane vlade u Moskvi, a umjesto njega je došao Vladimir Šerbicki.
Vladavina šerbickog karakteriše proširenu politiku rusifikacije. U isto vrijeme on je koristio svoj uticaj kao prvi sekretar KPU i član Politbiroa više od 25 godina zalažući se za ekonomske interese Ukrajine u SSSR-u.
Nezavisnost
"Perestrojka" ekonomskog restrukturiranja sovjetskog premijera Mihaila Gorbačova došla je u Ukrajinu tek 1988-1989. godine. To je u početku ometano od strane vođa ukrajinske komunističke partije Vladimira Šerbickog i ostalih vođa ove stranke, a i zbog činjenice da ekonomsko usporavanje i nestašica proizvoda nisu bili toliko teški u Ukrajini kao u drugim područjima SSSR-a.
Godine 1989. osnovan je "Narodni pokret Ukrajine", poznat kao Rukh (Ukrajinski: Народний Рух України, Narodnyi Rukh Ukrajiny). U parlamentarnim izborima održanim u martu 1990. godine Rukh je dobio veliku podršku u zapadnoj Ukrajini kao i u gradovima Kijevu i Harkovu. U januaru 1990. stotine hiljada Ukrajinaca organizovalo je ljudski lanac za nezavisnost u znak sjećanja na ujedinjenja Ukrajinske narodne republike i Zapadnoukrajinske narodne republike 1919. godine. 16. jula 1990. novi parlament usvojio je Izjavu o državnoj nezavisnosti Ukrajine uspostavljanjem načela samoodređenja, demokratije, političke i ekonomske nezavisnosti i prednost ukrajinskog zakona nad sovjetskim zakonom. Mjesec dana ranije sličnu izjavu je usvojila Skupština ruske SFSR.
Time je započelo vrijeme sukoba između središnje sovjetske i nove republičke vlasti.
U martu 1991. godine centralne sovjetske vlasti organizovale su referendum tražeći podršku za "obnavljanje" Sovjetskog Saveza. Ukrajinski parlament dodao je drugo pitanje tražeći podršku za Izjavu državne nezavisnosti. Građani Ukrajine pozitivno su odgovorili na oba pitanja.
U avgustu 1991. godine konzervativne sovjetske komunističke vođe pokušali su ukloniti Gorbačova i vratiti snagu komunističkoj partiji. Nakon što pokušaj nije uspio 22. avgusta 1991. ukrajinski parlament je proglasio Ukrajinu kao samostalnu demokratsku državu.
Referendum i prvi predsjednički izbori održani su 1. decembra 1991. Tog dana više od 90 posto Ukrajinaca izrazili su svoju podršku Zakonu o nezavisnosti i izabrali su predsjednika parlamenta, Leonida Kravčuka da služi kao prvi predsjednik.
Belaveškim sporazumom od 8. decembra , a zatim na sastanku u Alma Ati 21. decembra vođe Bjelorusije, Rusije i Ukrajine formalno raspuštaju Sovjetski Savez i osnivaju Zajednicu nezavisnih država.
Recesija
Pravo na privatno vlasništvo je ponovo vraćeno 1991. godine, kolektivna poljoprivredna dobra su ukinuta 2000. godine, a seljaci dobijaju pravo vlasništva na zemlju.
U početku gledana kao područje koje je imalo povoljnijee ekonomske uslove u odnosu na druga područja Sovjetskog Saveza, Ukrajina je ubrzo započelo ekonomsko usporavanje, gubeći pri tom 60 posto svog bruto domaćeg proizvoda u periodu od 1991-1999 godine dostižući petocifrenu stopu inflacije. Nezadovoljni ekonomskim uslovima uz kriminal i korupciju, Ukrajinci su protestovali i stupili u štrajkove. Godine 1994. predsjednik Kravčuk je izgubio na ranim predsjedničkim izborima od bivšeg premijera Leonida Kučme.
Novi ustav koji je usvojen 1996. godine pretvorio je Ukrajinu u polupredsjedničku republiku obezbjeđujući stabilan politički sistem. Kučma je međutim bio kritikovan od strane svojih protivnika za prisvajanje previše moći za sebe, zatim omogućujući prenos vlasništva nad javnom imovinom u ruke odanih oligarha, obeshrabrujući slobodu govora i izborne prevare.
Prvi astronaut Nacionalne svemirske agencije Ukrajine koji je otišao u svemir pod ukrajinskom zastavom bio je Leonid Kadenjuk
13. maja 1997. godine. Ukrajina je postala aktivni sudionik u naučnom istraživanju svemirskog prostora i u daljinskim istraživačkim misijama. U periodu od 1992-2007 godine Ukrajina je pokrenula šest vlastitih satelita, i 97 raketa-nosača.
Narandžasta revolucija
Godine 2004. Viktor Janukovič, tadašnji premijer proglašen je za pobjednika predsjedničkih izbora. Viktor Juščenko osporava rezultate izbora i predvodi mirnu tzv. Narandžastu revoluciju u kojoj zajedno sa Julijom Timošenko dolazi na vlast, a dotadašnjeg predsjednika Viktora Janukoviča šalje u opoziciju.
Godine 2006. parlamentarni izbori su doveli do stvaranja vlade koja je bila sastavljena od strane "Antikrizne koalicije", uključujući i Stranku regija, Komunističke partije, i Socijalističke partije Ukrajine. Potonje stranke su prešle iz "Narandžaste koalicije" u Našu Ukrajinu, pridružujući se bloku Julije Timošenko. Nova koalicija je imenovala Viktora Janukoviča kao premijera, dok je vođa Socijalističke partije, Oleksander Moroz, uspio osigurati mjesto predsjednika parlamenta.
Euromajdan i revolucija 2014. godine
Euromajdan (Ukrajinski: Євромайдан, doslovno "Eurotrg") protesti su započeli u novembru 2013. godine, nakon što je tadašnji predsjednik Viktor Janukovič odbio potpisati sporazum o pridruživanju sa Evropskom unijom, opisujući ga kao nepovoljan za Ukrajinu Vremenom, Euromajdan je prerastao u stalni talas demonstracija i građanskih nemira u Ukrajini, u okviru kojih su se razvili pozivi za ostavkom predsjednika Janukoviča i njegove vlade. Nasilje je eskaliralo nakon 16. januara 2014. godine kada je vlada prihvatila Bondarenko-Oleinik zakone, također poznate kao antiprotestne zakone. Antivladini demonstranti su zauzeli zgrade u centru Kijeva, uključujući i zgradu ministarstva pravde. U neredima u periodu od 18-20 februara je bilo 98 mrtvih i hiljade ozlijeđenih.
Zbog nasilnih protesta 22. februara 2014. godine članovi parlamenta uviđaju da predsjednik nije više u mogućnosti da ispunjava svoje dužnosti i odlučuju da upotrijebe "ustavna ovlaštenja" i zakazuju izbore za 25. maj 2014. godine za izbor novog predsjednika.
Novi ukrajinski predsjednik je Petro Porošenko, koji je istakao važnost normalizacije odnosa sa Moskvom i istočnim područjima Ukrajine.
Krimska kriza 2014. godine
Krimska kriza je međunarodna kriza između Rusije i Ukrajine. Većina događaja se odnosi na krimsko poluostrvo, nekada multietničko područje Ukrajine koje se sastoji od (sada nepostojeće) Autonomne Republike Krim i administrativno zasebne opštine Sevastopolj. Oba područja su naseljena etničkom ruskom većinom i manjinama sastavljenim od etničkih Ukrajinaca i krimskih Tatara. Demografija Krima je prošla dramatične promjene u proteklim vijekovima.
Kriza koja se odvijala krajem februara 2014. godine nakon ukrajinske revolucije, kada je nakon višemjesečnih protesta na Euromajdanu i višednevnih nasilnih sukoba između demonstranata i policije u ukrajinskom glavnom gradu Kijevu ukrajinski parlament glasao za smjenu predsjednika Ukrajine Viktora Janukoviča. Međutim, glasanjem nije ostvarena tročetvrtinska većina potrebna za smjenu predsjednika u skladu sa Ustavom Ukrajine. Ruski predsjednik Vladimir Putin rekao je da je predsjednik Janukovič ilegalno opozvan i da ga i dalje smatra legitimnim predsjednikom Ukrajine. Nakon ovoga je imenovan privremeni predsjedavajući Vlade Arsenij Jacenjuk, kao i imenovanje novog predsjednika Ukrajine, Oleksandra Turčinova koje Rusija smatra za "samoproglašene" u "puču".
Počevši od 26. februara proruske snage postepeno su preuzele kontrolu nad krimskim poluostrvom. Rusija je tvrdila da su ljudi u uniformama pripadnici lokalne samouprave - odbrambene snage, ali se široko vjeruje da su oni rusko vojno osoblje bez oznaka.
Nekoliko dana kasnije 11. marta, nakon neslaganja između Krima, Sevastopolja i novoimenovane privremene vlade u Ukrajini, Krimski parlament i gradsko vijeće Sevastopolja usvojilo je rezoluciju da pokažu svoju namjeru da se jednostrano proglase nezavisnim kao jedinstveni ujedinjeni narod uz mogućnost pridruživanja ruskoj federaciji.
Krim je dom za 2 miliona ljudi od kojih su većina etnički Rusi. Moskva je snažno podržala referendum kojim su vođe u regionu proglasile izbornu pobjedu sa ogromnom većinom od 96,7 % glasova u korist napuštanja Ukrajine. Ruski zakonodavci su poželjeli dobrodošlicu Krimu raširenih ruku, ali pripadnici etničkih ukrajinaca i muslimanske tatarske manjine su bojkotovali izbore.
Mnogi stanovnici Krima se nadaju da će ujedinjenje sa Rusijom donijeti bolje plate i učiniti ih građanima jedne zemlje koja može da se brine sama o sebi na svjetskoj sceni.
Nakon referenduma SAD i zvaničnici EU primijenili su sankcije na više od dvadesetak ruskih zvaničnika i njihovih saveznika u području koje je oduzeto ranije, a koje podržavaju ruske snage.
U Moskvi, ruski predsjednik Vladimir Putin potpisao je uredbu kojom se priznaje nezavisnost i suverenitet Republike Krim. Ruski parlament je pozitivno glasao o otcjepljenju ovog područja.
Vlada i politika
Ukrajina je republika sa polupredsjedničkim sistemom sa zasebnom zakonodavnom, izvršnom i sudskom vlašću. U Ukrajini su 2006. provedene opsežne ustavne promjene, koje su izmijenile odnos snaga između izvršne i zakonodavne vlasti i njihov odnos prema predsjedniku. Izmjena lokalne samouprave je predložena, ali još nije formalno odobrena.
Prema Ustavu predsjednik je šef države, a bira se glasanjem na petogodišnji mandat. Iako je ustavna reforma znatno smanjila predsjednička ovlaštenja, predsjednik nastavlja raspolagati znatnim ovlaštenjima, dijelom zbog jake tradicije centralne vlasti u zemlji.
Vrhovna rada, jednodomni parlament od 450 mjesta, mijenja Ustav Ukrajine, izrađuje zakone, potpisuje međunarodne ugovore, imenuje broj zvaničnika i bira sudije. Članovi se biraju po proporcionalnoj osnovi iz onih stranaka koje dobiju tri posto ili više nacionalnih izbornih glasova, da služe petogodišnji mandat. Ukrajina ima veliki broj političkih stranaka, od kojih mnoge imaju malo članstvo i nepoznate su široj javnosti. Male stranke se često pridružuju višepartijskoj koaliciji (izbornim blokovima) u svrhu učešća na parlamentarnim izborima. Glasati mogu imaju svi koji imaju 18 i više godina.
Vrhovna rada je prvenstveno odgovorna za osnivanje izvršne vlasti, kabineta ministara, na čijem je čelu premijer koji je na čelu vlade. Premijer bira kabinet ministara.
Ustavna reforma je povećala autoritet Vrhovne rade na izbor i nadzor izvršne vlasti.
Sudstvo se sastoji od Ustavnog suda, Vrhovnog suda, Visokog arbitražnog suda, Visokog upravnog suda, regionalnih, vojnih i specijalizovanih sudova za žalbe, lokalnih okružnih sudova i vojnih garnizonskih sudova. Ustav predviđa suđenja uz donošenje presuda od porote, iako to do 2007. nije provedeno. Pravni sistem zasniva se na sistemu građanskog prava.
Lokalna samouprava je zvanično zagarantovana. Lokalna vijeća i gradonačelnici su izabrani od strane naroda i vrše kontrolu nad lokalnim budžetima. Predsjednik imenuje vođe regionalnih i okružnih uprava. Ukrajina je podijeljena u 24 oblasti (pokrajine) i jednu autonomnu republiku, Krim. Pored toga, dva grada (misto), Kijev i Sevastopolj, imaju poseban pravni status.
Oblasti su podijeljene na 494 rejona (okruga).
Predsjednik vlade Ukrajine je Arsenij Jacenjuk
Političke podjele
Ukrajina je podijeljena na 27 regija: 24 oblasti, jednu autonomnu republiku i dva grada s posebnim statusom. Administrativna podjela u Ukrajini je naslijeđena iz vremena SSSR-a i nije se mijenjala od polovine 20. vijeka.
Regije, gradovi i općine su uređeni od strane državne uprave. Krim, kao jedina autonomna republika ima svoj, nepotpuni kabinet ministara. Osnovni i najniži nivo upravne podjele u Ukrajini je naselje.
Neuspjeh reformi
Značajne ustavne promjene uvedene su početkom 2006. godine sa namjerom da se ukrajinska država transformiše od predsjedničke republike u mješovitu parlamentarno-predsjedničku republiku. Međutim, izmjene i dopune su stvorile ambijent za sukob između predsjednika i parlamentarne koalicije. U političkom životu Ukrajine u vremenu od 2006-2007 godine bila je stalna borba za vlast između predsjednika i premijera, otežana činjenicom da su predsjednik i premijer predstavljali suprotne krajeve političkog spektra i razlikujući se u stavovima u odnosu na vanjsku i unutrašnju politiku. Bivši predsjednik Juščenko je optuživao koaliciju da pokušava uzurpirati ovlaštenja koje je on sačuvano u reformi, dok je koalicija navodila da predsjednik nije spreman da prihvati posljedice reforme u pokušajima da povrati svoja bivša ovlaštenja.
Gomila od oko 70.000 građana okupila se na središnjem trgu u Kijevu (Majdan Nezaležnosti) i podržala smjenu parlamenta, sa 20.000 pristalica koji su podržavali Janukovičev plan da parlament ostane zajedno. 3. aprila 2007. godine predsjednik Juščenko je raspustio Ukrajinski parlament i naredio izbore koji će se održati 27. maja 2007. godine. Vrhovna rada je sazvala hitnu sjednicu i glasala protiv juščenkovog dekreta (sa 255 glasova za, bez sudjelovanja opozicije). Grupa članova parlamenta predala je predmet na Ustavni sud Ukrajine, osporavajući valjanost predsjedničkog dekreta, ali je sud zatvorio slučaj bez donošenja odluke. Uslijedila je politička borba između parlamentarne koalicije i opozicije. Juščenko i Janukovič su se složili da odgode parlamentarne izbore za 30. septembar 2007. godine.
Međunarodni odnosi
Ukrajina smatra evropske-atlantske integracije svojim osnovnim ciljem vanjske politike, ali u praksi pokušava uravnotežiti svoj odnos s Evropom i Sjedinjenim Državama na jednoj strani s jakim vezama sa Rusijom na drugoj strani. Sporazum o saradnji Partnerstvo evropske unije i Ukrajine (PCA) je stupilo na snagu 1998. godine. Zajednička strategija EU prema Ukrajini izdata 1999. godine priznaje Ukrajini dugoročne težnje, ali ne govori o pridruživanju.
Godine 1992. ova zemlja se pridružuje Organizaciji za sigurnost i saradnju u Evropi - OSCE i Vijeću sjevernoatlantske saradnje. Ukrajina također ima blizak odnos sa NATO-om i izrazila je interes za eventualno članstvo. Ona je ujedno i najaktivnija članica Partnerstva za mir.
Bivši predsjednik Juščenko je izjavio da želi da se Ukrajina pridruži EU.
Odnose sa Rusijom komplikuje energetska zavisnost i zaostala plaćanja, poboljšana bilateralnim Sporazumom o prijateljstvu i saradnji iz 1998. godine. Sporazumi o podjeli i razmještaju bivše Sovjetske crnomorske flote pomogli su da se smanje tenzije. Ova zemlja je postala članica Zajednice nezavisnih država (ZND) 1991. godine, ali 1993. je odbila da podrži nacrt povelje o jačanju političkih, ekonomskih i vojnih odnosa između članova ove organizacije. Ukrajina je jedan od osnivača organizacije GUAM-a (Gruzija-Ukrajina-Azerbejdžan-Moldavija).
Od 1999-2001 Ukrajina je bila nestalna članica Vijeća sigurnosti UN-a. Sovjetska Ukrajina pridružila se Ujedinjenim nacijama 1945. godine kao jedan od originalnih članova nakon zapadnog kompromisa sa Sovjetskim Savezom, koji je tražio mjesta za svih svojih 15 republika. Ova zemlja je dosljedno podržavala mirna, dogovorna rješenja za sporove. Također je napravila značajan doprinos mirovnim operacijama UN-a od 1992. godine.
Oružane snage
Nakon raspada Sovjetskog Saveza Ukrajina je naslijedila vojnu silu od milion pripadnika, opremljenu trećim najvećim arsenalom nuklearnog oružja u svijetu.
U maju 1992. godine ova zemlja je potpisala Ugovor o smanjenju strateškog naoružanja (START) pristajući da odustane od cjelokupnog nuklearnog oružja i pridružujući se ugovoru o neširenju nuklearnog oružja. Ukrajina je potpisala sporazum o konvencionalnim oružanim snagama u Evropi, smanjujući vojsku na 300.000 vojnika, a planira pretvoriti uglavnom redovnu vojsku u profesionalnu vojsku.
Nakon nezavisnosti Ukrajina se sama proglasila neutralnom državom. Imala je ograničeno vojno partnerstvo s Rusijom i drugim zemljama ZND-a, i uspostavila je partnerstvo sa NATO-om. A NATO-Ukrajina akcioni plan potpisan 2002. godine doveo je do dublje saradnje, iako su se 2006. godine vodeće političke stranke složile da na pitanje ulaska u NATO treba odgovoriti na nacionalnom izjašnjavanju. Vrhovni komandant Oružanih snaga Ukrajine jeste general Valerij Zalužnji , a komandant Kopnene vojske Ukrajine jeste general pukovnik Oleksandr Sirskij .
Privreda
Ukrajina je nazivana žitnicom bivšeg Sovjetskog Saveza, a Ukrajinska privreda i danas se temelji na poljoprivrednoj proizvodnji. Drugi važniji izvori prihoda su: željezna ruda, ugalj, zemni plin, nafta, mangan, živa itd. Stopa nezaposlenosti se kreće oko 27% (2015).
Ukrajina ima slobodnu tržišnu ekonomiju koja je u nastajanju i koja je podvrgnuta velikim usponima i padovima tokom 1990-ih, sa hiperinflacijom i drastičnim padom privredne proizvodnje. Kao dio bivšeg Sovjetskog Saveza, ukrajinska republika je bila najvažnija ekonomska komponenta, nakon Rusije po proizvodnji oko četiri puta većoj od sljedeće rangirane republike. Njeno plodno crno tlo stvaralo je više od jedne četvrtine sovjetske poljoprivredne proizvodnje i pružalo je značajnu količinu mesa, mlijeka, žitarica i povrća za druge republike. Isto tako, svojom raznovrsnom teškom industrijom isporučivala je jedinstvenu opremu (npr. cijevi velikog promjera) i sirovine za industrijske i rudarske centre (vertikalne aparate za bušenje) u drugim regijama bivšeg SSSR-a.
Ubrzo nakon nezavisnosti ukrajinska vlada je liberalizovala cijene i napravila pravni okvir za privatizaciju, ali rasprostranjeni otpor reformi unutar vlade i zakonodavnih vlasti uskoro dovodi do zastoja reformskih napora. Proizvodnja je do 1999. godine pala na manje od 40 posto od nivoa iz 1991. godine. Slobodna monetarna politika gurnula je inflacije na hiperinflatorni nivo krajem 1993. godine. Cijene su se stabilizovale tek nakon uvođenja nove valute , grivne 1996. godine.
Ukrajinska ovisnost o snabdijevanju energentima iz Rusije i nedostatak značajnih strukturnih reformi, je učinilo njenu ekonomiju ranjivom na vanjske udare. Ova zemlja ovisi o uvozu oko tri četvrtine svojih godišnjih potreba za naftom i prirodnim gasom. Spor sa Rusijom oko cijena krajem 2005. i početkom 2006. godine je doveo do privremenog prekida snabdjevanja prirodnim gasom. Ukrajina je u januaru 2006. godine zaključila sporazum s Rusijom kojim je gotovo udvostručena cijena koju je Ukrajina plaćala za ruski gas i mogla je koštati njenu ekonomiju do $2.2 milijardi dolara.
Većina poreskih i carinskih povlastica su uklonjene zakonom o budžetu u martu 2005. godine. Ovaj zakon donosi više ekonomskih aktivnosti iz ukrajinske velike sive ekonomije, ali poboljšanja su bila potrebna u borbi protiv korupcije, razvoju tržišta kapitala i unapređenju zakonodavnog okvira za poslovanje.
Promjene u više politički osjetljivim područjima strukturnih promjena i u privatizaciji zemljišta su bile u zaostajanju u 2007. godini.
Vanjske institucije, a posebno Međunarodni monetarni fond su ohrabrivali Ukrajinu da ubrza tempo i obim promjena.
Rast bruto društvenog proizvoda bio je 7 posto u 2006. godini, a u odnosu na 2,4 posto u 2005. godini gdje je zahvaljujući rastu cijena čelika u svijetu i rastuće potrošnje u zemlji. Iako će ekonomija vjerovatno ostvariti rast 2007. godine, dugoročni rast može biti ugrožen planovima vlade da vrati uvođenjem poreza, trgovinske i carinske povlastice i održavanjem restriktivne kvote izvoza žitarica.
Svjetska banka svrstava Ukrajinu kao zemlju sa niskim prosječnim prihodima.
Za 2006. godinu indeks ekonomskih sloboda Ukrajine ostvaruje 99. mjesto među 157 država. Ostali značajni problemi su nerazvijena infrastruktura i transport, neefikasna birokratija i nedostatak stručnjaka i pored velikog broja univerziteta. Međutim, brzo rastuća ukrajinska ekonomija ima zanimljivo tržište u nastajanju s relativno velikim brojem stanovništva i izgledima za velike zarade.
Ukrajinska berza je zabilježila desetostruki rast između 2000. i 2006. godine sa ogromnim rastom od 341 posto u 2004. godini. Rastući sektor ukrajinske ekonomije uključuje i tržište za preuzimanje ugovora sa informacionim tehnologijama iz drugih zemalja koje je raslo više od 100 posto godišnje.
Izvoz je iznosio $38,88 milijardi dolara u 2006. godini. Izvoz roba uključuje obojene i neobojene metale, goriva i naftnih derivata, hemikalija, mašina i transportne opreme kao i prehrambenih proizvoda. Izvozni partneri su: Rusija 22,1 posto, Turska 8,1 posto i Italija 5,6 posto od cjelokupnonog izvoza. Uvoz je iznosio $44,11 milijardi dolara. Uvoz roba uključuje energiju, mašine i oprema, i hemikalije. Uvozni partneri su: Rusija 35,5 posto, Njemačka 9,4 posto, Turkmenistan 7,4 posto i Kina sa 5 posto od cjelokupnonog uvoza.
BDP po glavi stanovnika (paritet kupovne moći) je bio $8000 u 2006 godini ili 86. na listi MMF-a od 179 naroda. Zvanično registrovana nezaposlenosta iznosila je 2,7 posto, iako je veliki broj neregistrovanih ili nedovoljno zaposlenih radnika. Međunarodna organizacija rada izračunala je da je je stvarna stopa nezaposlenosti u ovoj zemlji 6,7 posto u 2006. godini sa 29 posto stanovništva ispod granice siromaštva u 2003. godini.
Stanovništvo
Po posljednjem popisu, u Ukrajini živi 48 miliona ljudi. Sastav je raznolik: ima oko 17 miliona Rusa, 500.000 Jevreja, 500.000 krimskih Tatara, koji su islamske vjere. Ukrajinci su u ogromnoj većini pravoslavni narod, s izuzetkom zapadnih dijelova zemlje, gdje ima grkokatolika (pravoslavci koji su prešli u uniju sa zapadnom crkvom), te gotovo zanemarljiv broj pravih rimokatolika.
Jezik
Ukrajinski je jedini službeni jezik. To je Indoevropski jezik istočne grupe slavenskih jezika, a koristi ćirilicu. Savremena književnost u Ukrajini razvijena je u 18. vijeku iz poltavskog i kijevskog dijalekta. Ruski jezik koji je bio de facto službeni jezik u Sovjetskom savezu dosta se koristi, posebno u istočnoj i južnoj Ukrajini. Prema popisu 67,5 posto stanovništva smatra ukrajinski kao maternji jezik i 29,6 posto ruski.
Ponekad je teško utvrditi obim dva jezika, jer mnogi ljudi koriste Suržik (mješavina ukrajinskog i ruskog gdje je riječnik često u kombinaciji sa ukrajinskom gramatikom i izgovorom). Vlada ulaže napore da se poveća korištenje ukrajinskog jezika, uglavnom na račun ruskog, zahtijevajući da se jezik koristi u školama, vladinim uredima, a neki mediji čak i na područjima koja su uglavnom rusko govorno područje.
Jidiš, tradicionalni jezik Ukrajinskih Jevreja, koristi samo mali broj starijih ljudi.
Obrazovanje
Obrazovni sistem Ukrajine je ostvario visoku stopu pismenosti gdje je 2001. godine 99,4 posto od ukupnog stanovništva starosti od 15 i više godina moglo čitati i pisati.
Obrazovanje je obavezno od sedam godina, a mnoga djeca pohađaju određene predškolske kurseve u dobi od šest godina.
Prvi nivo postdiplomskog obrazovanja aspirantura obično rezultira u Kandidat nauka
(diplomu kandidata nauka). Kandidat treba proći tri ispita (u svojoj odabranoj oblasti, izabrani strani jezik, i filozofija), objaviti najmanje tri naučna rada, napisati disertaciju i odbraniti je. Ovaj stepen je otprilike jednak doktoru nauka u Sjedinjenim Američkim Državama .
Dvije do četiri godine studija doktorata, objavljivanje istraživanja i pisanje nove teze bi rezultiralo stepenom Doktora nauka, ali tipičan način je rad na univerzitetu ili naučnom institutu, dok se priprema naučna teza. Prosječno vrijeme između dobijanja kandidature i doktorata je otprilike deset godina, a većina novih doktora su starosne dobi od 40 i više godina. Samo jedan od četiri kandidata dostiže ovaj stepen.
Glavni univerziteti su: Ukrajinski nacionalni tehnički univerzitet, Nacionalni univerzitet Taras Ševčenko u Kijevu, Politehnički institut u Harkovu , Univerzitet u Lavovu, Politehnički univerzitet u Lavovu, Univerzitet u Harkovu.
Kultura
Kao i kod većine zapadnih zemalja hrišćanstvo je uticalo na ukrajinske običaje, dok su ruske i druge istočnoevropske kulture također imale značajan uticaj. Ukrajinska kultura ima svoju prepoznatljivu umjetnost, arhitekturu, kuhinju, ples, književnost, muziku, pozorište i kinematografiju, sve oblikovano u raznim epohama dominacije od strane drugih naroda, sovjetske vladavine, uz stalnu težnju za nacionalnim identitetom.
Arhitektura
Ukrajina ima ostatke prefinjene arhitekture antičkih grčkih i rimskih kolonija u području Crnog mora. Slavenska plemena su pravila dnevne kuće u šumovitim visoravnima i okvirne kuće u šumskoj stepi. Urbani centri Kijevske Rusije su bili izgrađeni u evropskom stilu s vladarevom utvrđenom palatom okruženom kućama stanovnika grada.
Kamen je korišten za izgradnju javnih zgrada iz 10. vijeka. Arhitektura bizantijskih crkava je bila kombinovana s lokalnim osobenostima, a proizvod toga su građevine poput Katedrala Svete Sofije u Kijevu (izgrađena oko 1030.) i Crkva svete trojice kao dio manastira Kijevsko-pečerske lavre (1106-1108). Romaneskni polustubovi i lukovi se pojavljuju u crkvenoj arhitekturi u Kijevskoj Rusiji iz 12. vijeka, pojavljuje se u renesansnom stilu u Hotin i Kamjanec-Podiljskij dvorcima izgrađenim u 14. vijeku.
Primjer barokne drvene arhitekture s bogatijim ukrasima, je Katedrala svete trojice iz 18. vijeka u bivšoj Samari, izgrađena za zaporoške Kozake.
Sela iz 17. i 18. vijeka koristila su drvo i sušenu glinu, i bila su izgrađivana oko crkvi, opštinskih zgrada i pijace sa ulicama koje su slijedile linije rasprostiranja kuća i zemljišne konture. Arhitektonskom carskom stilu koji je došao sa Zapada, u 19. i početkom 20. vijeka, donoseći obrazac mrežnog plana rasporeda grada sa šetalištem.
Sovjetski period je donio velike ravne vladine zgrade i stambene blokove kao što se to može vidjeti na cijeloj sovjetskoj teritoriji. Međutim, Ukrajinci vole privatne kuće s prostorom između ulice i kuće, najčešće s vrtom. Ljudi koji žive u stambenim zgradama dijelili su duge hodnike u manje privatne prostore. Zadružne dače (vikendice) pružaju ljetni odmor za gradske stanovnike.
Umjetnost
Umjetnost u Kijevskoj Rusiji počela je sa ikonama na drvenim pločama. Monumentalni mozaici ukrašavali su crkve zajedno s freskama na unutrašnjim zidovima i stubištima. Kijev je postao centar graviranja u 17. vijeku. Barokno doba u ukrajinskom slikarstvu dovodi do prelaska sa religioznih tema na popularizaciju portreta.
Mikola Pimonenko (1862-1912) je organizovao slikarsku školu u Kijevu koja je favorizovala post-romantični stil. Nacionalizmom prožeto slikarstvo obilježilo je rad Serhii Vasilkivskji (1854-1917), dok impresionizam karakteriše djela Vasila (1872-1935) i Fedira Kričevskog (1879-1947).
Krajem 1920-ih i početkom 1930-ih, Sovjeti počinju sa uvođenjem socijalističkog realizma, koji zahtijeva da svi umjetnici i pisci veličaju sovjetsku vlast. Muralista Alla Horska (1929-1970) koja je odbila socrealizam je ubijena, a slikar Opanas Zalivaka (1925- ) je bio zatvoren u gulagu. Nakon 2. svjetskog rata brojni ukrajinski umjetnici emigrirali su u Sjedinjene države i druge zapadne zemlje. Jacques Hnizdovsky (1915-1985) postiže priznanje u graviranju i drvorezu, a Mihajlo Čerešnjovski za stilizirane skulpture, kao i karikaturista Edvard Kozak (1902-1998).
Sergej Svjačenko je jedan od značajnih savremenih ukrajinskih umjetnika koji više od 40 godina živi i radi u Danskoj.
Njegovi Kolaži i slike bile su na izložbama širom Zapadne Evrope, SAD-a i Kanade.
Književnost
Ukrajinska književnost započela je sa hronikama Kijevske Rusije. Originalna književnost napisana je na crkvenoslovenskom jeziku. Glavna djela obuhvataju priče Nestora ljetopisca iz prošlih vremena, epska Priča o Igorovom pohodu iz 12. vijeka. Štamparske mašine su započele sa radom u Lavovu i Ostrihu 1573. godine gdje je objavljena Ostroška Biblija 1581. godine. Narodni epovi pod nazivom Duma iz 16. vijeka slave aktivnosti Kozaka.
.
Otac ukrajinske književnosti Ivan Petrovič Kotljarevskij koji je napisao lažni ep Eneida od Vergilija iz 1798. godine koji pretvara vergilijeve likove u ukrajinske Kozake. Njegov jezik je zasnovan na govoru ukrajinaca iz poltavskog područja.
Godine 1837., tri pisca - Markijan Šaškević, Ivan Vahilević i Jakiv Holovackij objavljuju književnu zbirku pod naslovom Dnjestarska nimfa kojom su se usredsredili na folklor i historiju počevši da ujedinjuju ukrajinski književni jezik. Godine 1840. zbirka pjesama pod nazivom Kobzar, Tarasa Ševčenka postala je simbol ukrajinskog nacionalnog identiteta. Pantelejmon Kuliš, Marko Vovčok, Ivan Nečuj - Levickij, Panas Mirnij, i Boris Hrinčenko razvijaju realistične romane i kratke priče krajem 19. vijeka.
Nakon sovjetskog preuzimanja vlasti brojni ukrajinski pisci su emigrirali. Grupa poznata kao Slobodna akademija proleterske književnosti od (1925-1928) sastavljena od pjesnika Pavla Tičina i Mikea Johansena, romanopisaca Jurija Janovskog i Valerijana Pidmohilnija, dramaturga Mikole Kuliša. Vođa ove grupe, Mikole Hvilovija, zalagali su se za proevropsku orijentaciju i nacionalne interese unutar komunističke ideologije. Hvilovij se ubio nakon što je saznao za veliku glad iz 1933. godine, a većina članova su uhapšeni i ubijeni u staljinovim zatvorima.
Socijalistički realizam u vremenu od 1930-ih do 1960-ih zahtijevao je od pisaca da podržavaju vladinu politiku, što dovodi do protivljenja nove generacije pisaca od 1960-1970, uključujući romanopisca Olesa Hončara, kao i pjesnika Line Kostenka, Vasilija Stusa i Ihora Kalineca.
Muzika
Ukrajinska narodna muzika sastoji se od solo pjevanja, uključujući holosinja pjevanje za buđenje, a tu su i profesionalni putujući pjevači poznati kao kobzari. Lirske historijske narodne epike poznate kao dumi se pjevaju uz pratnju bandure, kobze (lutnje) ili lire.
Postoji arhaična vrsta vokalnog pjevanja ("a cappella") u kojoj fraza otpjevana od strane soliste biva odgovorena horskim harmonijskim izrazom u dva ili tri glasa. Ukrajinske narodne pjesme se temelje na molskim ključevima.
Drugi zajednički tradicionalni instrumenti su: torban (bas lutnja), violina, basolja
(violončelo sa tri žice), vergl i cimbal, sopilka (svirala), flojara (ukrajinska otvorena flauta), trembita
(alpenhorn), fife, koza (gajde) i buben (bendir), talambas (bubanj), rešeto (tamburaški) i drimba (vilice harfa). Tradicionalni instrumentalni ansambli su često poznati pod nazivom troïstï muzyki ("tri muzičara").
Instrumentalno izvođenje obično uključuje i improvizacije. Ukrajina je proizvela klasičnog kompozitora Franza Xaviera Wolfganga Mozarta, a tu su i izvođači poput: Vladimir Horowitz, David Oistrakh, Svjatoslav Richter, i avangardne kompozitore Virko Baley, Valentyn Sylvestrov, i Leonid Hrabovsky. Tu su i muzičari: (Kostjantin Čečenija, Vladimir Smiškević, Vadim Borisenko i Roman Turovski koji su očuvali ukrajinsku muziku iz srednjeg vijeka, renesanse i barokne ere.
Tu je i pijanistica i YouTube fenomen Valentina Lisica čiji repertoar se proteže od Bacha i Mozarta do Šostakoviča i Bernsteina, ostvarujući joj zapanjujućih 40 miliona pregleda na YouTube-u, što je čini jednom od najtraženijih klasičnih muzičara na internetu.
Poštovanje za njeno muziciranje je daleko od ograničenog na internet svijet, jer ona stalno dobija odlične kritike za svoje nastupe uživo uz saradnju sa simfonijskim orkestrima u Chicago-u, Seattle-u i San Francisco-u kao i nastupom u koncertnoj dvorani Royal Albert Hall.
Pozorište i filmska umjetnost
Ukrajinsko pozorište se razvilo iz narodnih predstava poznatih kao vertep. Sentimentalističke predstave su predstavljene tokom 18. vijeka, a stalno Ukrajinsko pozorište je osnovano 1864. godine od strane rusinskog kluba u Lavovu.
Marko Kropivnickij, Mhajlo Starickij, Ivan Karpenko-Karji, glumci i režiseri Panas Saksahanskji, i Mikola Sadovskji, stvarali su historijske i društvene drame. Snimljeni su i filmovi od ovog udruženja, obilježavajući tako početak ukrajinske kinematografije 1910. godine. Od 1917-1922 pojavljuju se brojna pozorišta u Ukrajini, a najistaknutija nova ličnost je Les Kurbas (ukrajinski, Олександр-Зенон Степанович Курбас), režiser tzv. Mladog pozorišta u Kijevu.
Ukrajina je imala uticaja na historiju kinematografije. Ekspresionistički stil bio je usvojen od strane režisera Oleksandra Dovženka, često smatranog jednim od najvažnijih sovjetskih filmskih autora, kao i pionirom sovjetske teorije montaže filma. Filmski studio Dovženko, i Sergej Parajanov, armenski filmski režiser i umjetnik koji je napravio značajne doprinose u ukrajinskoj, armenskoj i sovjetskoj kinematografiji. On je izumio sopstveni kinematografski stil, ukrajinsku poetsku kinematografiju, koji je odstupao od principa socijalističkog realizma.
Drugi značajni režiseri su: Kira Muratova, Larisa Shepitko, Sergei Bondarchuk, Leonid Bykov, Yuri Ilyenko, Leonid Osyka, Ihor Podolchak i Maryna Vroda. Brojni ukrajinski glumci su postigli međunarodni uspjeh i priznanje kritike među kojima su: Vera Kholodnaya, Bohdan Stupka, Milla Jovovich, Olga Kurylenko, Renata Litvinova, Mila Kunis.
Uprkos historiji važnih i uspješnih produkcija, ukrajinska filmska industrija je često bila predmet debate o njenom identitetu i stepenu ruskih i evropskih uticaja.
Ukrajinski filmski radnici su aktivni u međunarodnim koprodukcijama sa ukrajinskim glumcima. Režiseri i ekipa redovno učestvuju u filmovima o ruskoj (sovjetskoj prošlosti).
Također su ostvareni uspješni filmovi zasnovani na pričama ili događajima o ukrajinskim ljudima, filmovi poput: Ratni brod Potemkin, Čovjek sa kamerom, Svjetlost iz prošlosti. Najveća filmska zarada ostvarena je sa filmom Avatar sa zarađenih $7.800.000 2009. godine.
Ukrajinska državna filmska agencija posjeduje Nacionalni Oleksandar Dovženko filmski centar, laboratoriju za kopiranje filmova i arhiva. Učestvuje i kao domaćin Međunarodnog filmskog festivala u Odesi, i Molodist je samo jedan od FIAPF akreditiranih međunarodnih filmskih festivalu u Ukrajini. Takmičarski dio programa je posvećen studentima, njihovim prvim kratkim i dugometražnim igranim filmovima iz cijelog svijeta. Održava se svake godine u oktobru.
Sport
Od mnogobrojnih različitih sportova koji se igraju u Ukrajini, glavni je nogomet u kojem ima pet nivoa takmičenja zavisno od kvaliteta. Najjača i najpopularnija je ukrajinska Premijer liga, a zatim dolazi ukrajinska Prva Liga, pa Druha Liha A, Druha Liha B, i Druha Liha C. Klubovi prelaze u višu ili nižu ligu zavisno od broja osvojenih poena.
Timovi iz svih liga mogu učestvovati u ukrajinskom kupu. Pobjednici ukrajinskog prvenstva i ukrajinskog Kupa učestvuju u ukrajinskom Superkupu. Ukrajina je zajedno s Poljskom bila domaćin Evropskog prvenstva u nogometu 2012. godine što je bio treći najveći sportski događaj na svijetu, nakon Olimpijskih igara i Svjetskog kupa.
Iako Ukrajina učestvuje na zimskim i ljetnim olimpijskim igrama, obično ostvaruje sasvim dobre rezultate na ljetnim igrama. Godine 2004. na Ljetnim olimpijskim igrama održanim u Atini osvojili su 9 zlatnih medalja, 5 srebrnih medalja i 9 bronzanih medalja, i sa ukupno 23 medalje - svrstani su među 12 zemalja s najviše medalja. Među mnogim sportskim disciplinama u kojima Ukrajinci učestvuju, gimnastika, a posebno ritmička gimnastika se smatraju jednim od najpopularnijih sportova svih vremena u Ukrajini.
Među popularnim ukrajinskim gimnastičarkama su: Larisa Latinjina, Lilia Potkopajeva, Tatjana Gutsu i Viktorija Karpenko, a posljednjih godina tu su i imena poput
Anastazija Koval, Alina Kožič i Irina Krasnjanska. U ritmičkoj gimnastici tu su imena poput: Olena Vitričenko, Ana Besonova, Natalija Godunko i Oleksandra Timošenko koje su vrlo popularne i spadaju među vrhunske ritmičke gimnastičarke u svijetu.
Ukrajinski bokseri su također vrlo poznati, a pogotovo oni u teškoj kategoriji kao što su Vladimir i Vitalij Kličko koji je mnogo puta osvojio titulu svjetskog prvaka.
Ukrajina ima hokej ligu i nacionalni hokej tim. Ova zemlja ima relativno nepoznatu košarkašku ligu, iako su ekipe dovoljno jake da se plasiraju na Eurokup košarkaškog prvenstva. Postoje brojni kriket klubovi. Ukrajina je redovni učesnik na ljetnim i zimskim Olimpijskim igrama.
Filatelija Ukrajine
Ukrajina
Prve poštanske marke Ukrajine, izašle su u julu 1918. godine, povodom nezavisnosti države. Tiskano je 5 maraka, na kojima je simbolički predstavljen grb Ukrajine, lik ukrajinskog seljaka, glava Ceresa, te jedna marka sa cvijetnim vijencem. Nominalna vrijednost bila im je 10, 20, 30, 40 i 50 šahiva, stotog dijela ukrajinske hrivnje. Marke nisu bile nazubljene i kataloški su (po njemačkom katalogu Michel) numerisane sa brojevima 1-5. Marke u upotrebi prije tog perioda su bile ruske marke, ali su filatelistički vrijedne, samo sa datumom od dana proglašenja nezavisnosti 22. januara 1918. Kasnija nazubljena izdanja sa nazubljenjem 11½ na debljem kartonskom papiru su izdanja za filatelistička pisma i izdata su 1919. godine u tiražu od 40.000 kompleta. Nakon toga u Ukrajini se koriste uglavnom ruske marke od 1902-18, sa pečatom na kojem je grb Ukrajine, te se na osnovu oblika pečata može zaključiti iz kojeg su poštanskog okruga (Kijev, Harkiv, Jekaterinoslav, Poltava, Odesa ili Podolija). Tek u januaru 1919. izlazi nova nenazubljena ukrajinska marka sa nominalnom vrijednošću od 20 hrivni, sa natpisom Ukrajinska država''. Marka je katalogizirana rednim brojem 66. Sljedeća serija je već sa nazivom Ukrajinska SSR i sastoji se od četiri marke sa vrijednošću 10+10, 20+20, 90+30 i 150+50 karbovaneca, povodom pomoći za gladne u Ukrajini. Serija je izdana u aprilu 1923, a nazubljeno izdanje 25. juna 1923. je na drugačijem papiru i sa drugim vodenim žigom. Nakon odvajanja od Sovjetskog saveza, prva marka izlazi 1992. godine i izdata je povodom stogodišnjice iseljavanja Ukrajinaca u Kanadu.
Zapadna Ukrajina
Nakon raspada Austro-Ugarske 1918. godine, u zapadnom području Ukrajine, formirana je Zapadnoukrajinska Narodna Republika, sa sjedištem u Lavovu. Prva serija poštanskih maraka izašla je 20. novembra 1918. godine. Na austrougarskim markama ručno je utisnut osmougaoni crni pečat sa imenom republike ćirilicom (ЗАХОДНО УКР НАРОДНА РЕПУБЛИКА). Tiskane su četiri marke sa nominalnom vrijednošću od 3, 5, 10 i 20 hellera. Marka od 20 hellera izašla je u dvije varijante sa različitim bojama. Tiraž je bio nizak i kretao se od 2.200 do 8.000 komada. Marke se vrijedile samo dva dana i poznate su sa pečatom gradova Ivano-Frankivsk, Hodoriva i Kolomija. Zbog kratkog trajanja, ove se marke katalogiziraju rimskim brojevima (I-IV).
Sljedeća serija, formalno prve marke Zapadne Ukrajine su izašle 12. decembra 1918, a korištene su austro-ugarske marke na kojima je na gornjem dijelu utiskano crnim slovima УКР Н. Р. Na markama je utisnuta i nova nominalna vrijednost, te se marke izašle sa 5 i 10 hellera. Uvođenjem nove valute hrivne, 18. marta 1919. godine izlazi serija sa 19 maraka i nominalnom vrijednošću od 3 šahiva do 10 hrivni. Tiraž ove serije bio je od 199 komada za marku od 10 hrivni, pa do 2.000 komada za marke od 3 i 5 šahiva. I dalje se koriste austrougarske marke sa pretiskom imena i nominalne vrijednosti.
Sa pretiskom su korištene i marke Austro-ugarske za područje Bosne i Hercegovine i to prvih 12 maraka, koje su izašle 5. maja 1919. godine u tiražu od 25 do 2.000 komada.
Ukupno je izdata 91 marka, a zadnja serija izlazi 9-12. maja 1919. godine. Nakon okupacije Zapadne Ukrajine od strane Poljske, marke prestaju vrijediti i na ovom se području koriste marke Poljske.
Karpatska Ukrajina
Također pogledajte
Volodimir Zelenski
Julija Timošenko
Sergej Svjačenko
Adžigolski svjetionik
Moščena
Rat u Ukrajini
Reference
Vanjski linkovi
Ukrajina na ukrainetoday.blogspot.com
Ukrajina
Države svijeta
Crnomorske države
Države članice Vijeća Evrope
Države nastale raspadom Sovjetskog Saveza |
1120 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Kijev | Kijev | Kijev () jest glavni i najveći grad Ukrajine. Nalazi se u sjevernom središnjem dijelu države. Leži na Dnjepru. Prema podacima iz 2005. godine, Kijev ima 2.660.401 stanovnika, premda kada bi se ovoj brojci pridodao i velik broj neprijavljenih useljenika koji također žive u Kijevu, iznos bi premašio 3 miliona.
Kijev je, kao glavni grad, administrativno zasebna jedinica koja je ujedno i središte istoimene (Kijevske) oblasti. Industrijsko je trgovačko i kulturno središte sa sveučilištem, akademijom znanosti, brojnim znanstvenim zavodima, muzejima i pozorištima. Grad je to svjetski poznatih znamenitosti. Ima razvijenu infrastrukturu i izvrsno organiziranu mrežu gradskog prijevoza koja uključuje i metro.
Historija
Prema legendi, mladić pod imenom Kij radio je kao splavar na Dnjepru i on je utemeljio grad koji su njemu u čast nazvali Kijev. Tokom svoje dugotrajne historije, Kijev, jedan od najstarijih gradova Istočne Evrope, znao je i za vrijeme velike slave i moći, kao i za vrijeme kada je bio uništen do temelja. Smatra se da je utemeljen u 5. stoljeću kao glavno mjesto na kojem su Istočni Slaveni trgovali i mijenjali robu. Postepeno se razvijao i dobio ugled glavnog središta istočnoslavenske civilizacije.
Od 10. do 12. stoljeća, prijestonica je Kijevske Rusi, velike srednjovjekovne istočnoslavenske države. Za vrijeme najezde Mongola predvođene Batu Kanom, grad je u potpunosti uništen (1240). Mongolska najezda i njegovo potpuno uništenje su mu toliko naškodili, da je u narednim stoljećima u cijelosti izgubio utjecaj i važnost koji je dotada imao, postavši provincijskim središtem srednje važnosti u sklopu velikih susjednih država, isprva Velike kneževine Litve, potom Poljsko-litvanske unije, a nakon propasti Poljske kraljevine 1792. na jedno duže vrijeme bit će pod snažnim uticajem Rusije.
Grad se ponovno razvija tokom ruske industrijske revolucije krajem 19. stoljeća. Nakon burnih vremena koja su uslijedila iza Februarske i Oktobarske revolucije 1917 (pogledajte Ruski građanski rat), 1921. godine Kijev postaje jedan od najvažnijih gradova tek formirane Sovjetske Ukrajine, a od 1934. preuzima od Harkova status glavnog grada druge po veličini sovjetske republike.
Ponovno je jako stradao tokom Drugog svjetskog rata, gotovo u cijelosti, ali obnova je odmah uslijedila nakon rata, i Kijev postaje trećim po važnosti središtem Sovjetskog Saveza (iza Moskve i Lenjingrada).
U maju 1982. godine, Kijevljani su obilježili 1500 godina svog grada.
Kijev i nakon raspada SSSR-a, ostaje glavni grad nezavisne Ukrajine.
Svjetska baština
Katedrala Svete Sofije (ukrajinski: Собор Святої Софії ili Софійський собор) je izvanredan arhitektonski spomenik i najveća znamenitost grada Kijeva. To je i prvi spomenik iz Ukrajine koji je upisan na UNESCO-v spisak mjesta svjetske baštine u Europi, zajedno s obližnjim zasebnim manastirskim kompleksom . Podignuta je u 11. vijeku, nakon hristijanizacije Kijevske Rusije, u vrijeme kijevskog kneza Vladimira Velikog. Katedrala je završena nakon 1037. godine, za vrijeme vladavine kijevskog kneza Jaroslava Mudrog, poznatog kao velikog graditelja crkvi. U unutrašnjosti su sačuvani mozaici i freske iz tog perioda.
Crkva je petobrodna, dimenzija 37 x 55 m, sa pet apsida i 13 kupola, što nije bilo standardno u bizantskoj arhitekturi. S tri strane je okružuje galerija na dva sprata. Izvana je izvorno imala ukrasne plinte. Iznutra su sačuvani izvorni mozaici i freske na kojima je, između ostalih, prikazana Jaroslavova obitelj u molitvi.
Kijevsko-pečerska lavra je arhitektonska cjelina manastirskih građevina izgrađenih u 17. i 18. vijeku u ukrajinskom baroknom stilu na platou koji gleda na desnu obalu rijeke Dnjepar.
Također pogledajte
Babin Jar
Reference
Vanjski linkovi
Satelitski snimak Kijeva
Interaktivni gradski vodič
Kiev.info, Kijevski gradski vodič
Kyiv In Your Pocket Gradski vodič (također i u PDF formatu)
Posjetite Kijev, Ukrajina Turistički vodič po Kijevu
Kyiv Post, kijevske novine na engleskom jeziku
Slike Kijeva u Drugom svjetskom ratu
Vodič po Kijevu i Ukrajini
Kijevska enciklopedija
Karta grada Kijeva
Ekološko onečišćenje u Kijevu (na ukrajinskom)
Interesting Kiev, Zanimljive informacije o Kijevu (na ruskom)
Glavni gradovi evropskih država
Gradovi u Ukrajini
Kijev
Svjetska baština u Ukrajini |
1121 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Kuvajt | Kuvajt | Kuvajt je država u Jugozapadnoj Aziji. Nalazi se na istoku Arapskog poluostrva, na vrhu Perzijskog zaliva i graniči na sjeveru s Irakom, a na jugu sa Saudijskom Arabijom. Većinu zemlje čini ravna pustinja. Službeni naziv je Država Kuvajt. Glavni grad je Kuvajt.
Prema podacima iz 2016. godine, u Kuvajtu je živjelo 4,2 miliona stanovnika od čega su 1,3 miliona Kuvajćani a ostalih 2,9 miliona su useljenici. Preko 70% stanovništva su ekspatriati i po tome je Kuvajt poseban.
1938. godine su na području ove države otkrivene velike rezerve nafte što je u narednom periodu dovelo do promjene naličja ove zalivske države.
U periodu između 1946. i 1982. godine, zemlja je doživjela modernizaciju velikih razmjera. Međutim, 80-tih godina 20. vijeka, Kuvajt je pretrpio period geopolitičke nestabilnosti i ekonomske krize nakon pada na kuvajtskoj berzi. 1990. godine Irak je izvršio agresiju Kuvajta koja je okončana sljedeće godine, intervencijom koalicionih snaga.
Kuvajt je ustavna država sa poludemokratskim političkim sistemom. Ima razvijenu ekonomiju baziranu na prihodima od prodaje nafte a po rezervama nafte Kuvajt je 6. nacija na svijetu. Kuvajtski dinar je valuta sa najvećom vrijednošću na svijetu. Prema podacima Svjetske banke, Kuvajt ima četvrti najveći dohodak po glavi stanovnika u svijetu. Ustav je proglašen 1962. godine. U arapskom svijetu Kuvajt se često naziva "Holivud zaliva" zbog popularnosti njegovih sapunica i pozorišta.
Historija
Najpoznatiji događaj nedavne historije Kuvajta je sukob sa susjednim Irakom. Irak i Kuvajt bili su saveznici tokom iransko-iračkog rata u osamdesetima, ali u augustu 1990. Irak je pod vodstvom Saddama Huseina napao i okupirao Kuvajt. U februaru 1991. međunarodna koalicija na čelu s SAD-om oslobodila je zemlju koja je od tada jedan od glavnih saveznika Sjedinjenih Država u regiji. Tokom američke invazije Iraka 2003. Kuvajt je bio jedina arapska država koja je javno podržala intervenciju.
Vlada
U politici Kuvajta od sredine 18. vijeka dominantnu ulogu ima obitelj al-Sabah, iz koje je i trenutni emir. Nakon oslobođenja od iračke okupacije zemlja se donekle demokratizirala, iako je biračko pravo ograničeno na trećinu muške populacije.
Političke podjele
Kuvajt je podijeljen na 6 guvernmana ili provincija (arapski: muhafazat, jednina - muhafadhah), mada kuvajtska vlada preferira naziv guvernman. Guvernmanima upravlja guverner. Kuvajtski guvernmani su:
Al Ahmadi
Al Farwaniyah
Al Asimah
Al Jahra
Hawalli
Mubarak Al-Kabeer
Glavni grad je Kuvajt. Značajniji gradovi Kuvajta su:
Jahrah
Salmiya
Hawalli
Shuwaikh
koji predstavljaju važne privredne i industrijske centre Kuvajta.
Geografija
Privreda
Privredom Kuvajta dominira nafta koja čini 90% vrijednosti izvoza i 50% BDP-a. Prihodi od nafte omogućili su nastanak socijalne države po evropskom uzoru, ali i privukli brojne legalne i ilegalne imigrante iz šire regije.
Stanovništvo
Velika većina stanovništva su Arapi, ostatak čine doseljenici iz Indije, Bangladeša, Pakistana i Filipina. Islam je najzastupljenija religija, a omjer Sunita i Šiita je otprilike 70:30.
Kultura
Također pogledajte
Reference
Vanjski linkovi
Službena stranica Kuvajta
CIA World Factbook
Privreda Kuvajta
Države svijeta
Kuvajt |
1122 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Ma%C4%91arska | Mađarska | Mađarska () kontinentalna je država u srednjoj Evropi. Smještena je u Panonskoj niziji i graniči se sa Slovačkom na sjeveru, Rumunijom na istoku, Srbijom na jugu, Hrvatskom na jugozapadu, Slovenijom na zapadu, Austrijom na sjeverozapadu i Ukrajinom na sjeveroistoku. Glavni i najveći grad države je Budimpešta. Mađarska je članica Evropske unije, NATO-a, OECD-a, Višegradske grupe i Šengenske zone. Službeni jezik je mađarski.
Nakon što su stoljećima područje Mađarske naseljavali Kelti, Rimljani, Huni, Slaveni, Gepidi i Avari, Mađarska država je osnovana krajem 9. stoljeća od strane mađarskog kneza Arpada nakon mađarskog osvajanja Karpatske nizije. Njegov praunuk Stjepan I se 1000. krunisao za cara uspostavljajući Mađarsku kao hrišćansko kraljevstvo. Do 12. stoljeća Mađarska je postala moćno carstvo koje je dostiglo svoje zlatno doba u 15. stoljeću. Nakon Mohačke bitke 1526, Mađarska dolazi pod vlast Osmanlijskog carstva. Godine 1699. Mađarska dolazi pod vlast Habsburške monarhije, a 1867. postaje dio Austro-Ugarske.
Današnje granice Mađarske su utvrđene Trianonskim sporazumom nakon Prvog svjetskog rata, čime je izgubila 71 % svoje teritorije, 58 % stanovništva i 32 % Mađara. Tokom Drugog svjetskog rata, Mađarska se pridružila silama Osovine pretrpjevši značajna oštećenja i gubitke. Nakon Drugog svjetskog rata, Mađarska je došla pod uticaj Sovjetskog saveza, što je dovelo do uspostavljanja četiri decenije duge komunističke diktature (1947. - 1989.). Mađarska je stekla međunarodnu pažnju tokom revolucije 1956. i tokom otvaranja svojih granica sa Austrijom 1989. ubrzavajući kolaps Istočnog bloka. 23. oktobra 1989. Mađarska je postala demokratska parlamentarna republika.
Danas Mađarska ima visoke ekonomske prihode s vrlo visokim indeksom ljudskog razvoja. Također je popularna turistička destinacija koja privlači 10.675.000 turista godišnje (2013). Dom je najvećeg sistema termalnih izvora, drugog najvećeg termalnog jezera na svijetu (jezero Hevíz), najvećeg jezera u centralnoj Evropi (jezero Balaton) i najvećeg pašnjaka u Evropi (Nacionalni park Hortobagy).
Historija
Rana historija
Najstariji arheološki lokalitet u Mađarskoj je Vertesszolos, gdje su otkriveni alati koji datiraju u paleolit i rani ljudski fosil nazvan "Samu" (350.000-godišnji Homo erectus) koji je otkriven 1965. Rimsko carstvo je osvojilo teritoriju zapadno od Dunava između 35. i 9. prije nove ere. Od 9. prije nove ere do kraja 4. stoljeća nove ere Panonska nizija je bila dio Rimskog carstva. Posljednjih godina Rimskog carstva Panonska nizija je pala pod uticaj grčko-rimske kulture – gradski centri, asfaltirane ceste i pisani izvori. Ovome je došao kraj "seobom naroda" koja je okarakterizirala rani srednji vijek u Evropi.
Nakon pada Zapadnog rimskog carstva u 5. stoljeću počela je migracija germanskih plemena i Karpa, što je dovelo mnoge osvajače u srednju Evropu. Među prvima koji su stigli bili su Huni, koji su izgradili snažno carstvo pod vodstvom Atile 435. Nakon odlaska Huna u 6. stoljeću, Ostrogoti, Langobardi i Slaveni su naselili Panoniju, dok su Gepidi naselili istočni dio Panonske nizije. Avari su 562. osnovali Avarski kaganat koji je imao prevlast nad cijelim regionom više od dva stoljeća. Ovaj Kaganat, oslabljen stalnim ratovima i vanjskim pritiscima, je na kraju osvojio Karlo Veliki koji je uspio da pobijedi Avare. Sredinom 9. stoljeća, Franci su osnovali slavensku Kneževinu Balaton, koja je poznata kao Donja Panonija, ali je ova vazalna država 900. uništena od strane Ugarskih plemena.
Doseljavanje Mađara u Panonsku niziju
Mađari (mađarski: Magyarok) su bili nomadski narod čiji je jezik bio ugrofinskog porijekla, a u Panonsku niziju su došli pod vodstvom Arpada sa područja Dnjepra i Dona krajem 9. stoljeća. Najstarija poznata postojbina im je bila na teritoriji pored rijeke Volge koja je poznata kao Magna Hungarija. Između 7. i 9. stoljeća Mađari su živjeli na teritoriji pored rijeke Don, u kraju zvanom Etelkez. Nakon dolaska na Panonsku niziju, stvorili su jedan oblik konfederacije deset plemena. Pretpostavlja se da ime Ugri dolazi od turske riječi "Onogur" što znači deset strijela i koja označava združenu vojnu snagu u nomadskoj simbolici. Vremenom su se proširili na teritoriju današnjeg Gradišća i južne Slovačke, a nakon poraza u bici kod Lechfelda 955, smjestili su se u Panonsku niziju gdje su se pomiješali sa zatečenim Slavenima, Avarima, Dačanima i drugim narodima koji su u to vrijeme živjeli na ovom prostoru.
Srednji vijek (895–1526)
Ugarski vođa Arpad je ujedinio sva ugarska plemena preko krvne zakletve (mađarski: Vérszerződés) u jedinstvenu ugarsku naciju. Nakon toga je 895. stvorio novu državu na području Panonske nizije. Vojna moć nove ugarske države je dozvoljavala ugarima širenje na zapad. Poraz u bici kod Lechfelda 955. je označio kraj ugarskog širenja na zapad, ali su nastavljena proširenja na jug na račun Bizantijskog carstva do 970. Tada je knez Gejza je bio nominalni vladar svih sedam ugarskih plemena. On je za cilj imao integraciju Ugarske u zapadnu Evropu kako bi izgradio državu prema zapadnom političkom i socijalnom modelu. Osnovao je dinastiju Arpad i proglasio svog sina Vajka (kasnije kralj Stjepan I) nasljednikom. Ova odluka nije bila u skladu sa tadašnjom tradicijom u kojoj je najstariji preživjeli član vladajuće dinastije proglašavan nasljednikom. Prema pravu predaka, princ Kopani, najstariji član dinastije, je trebao da naslijedi prijestolje. Nakon Gejzine smrti 997, Kopani je digao pobunu u kojoj su mu se pridružila mnoga ugarska plemena sa Podunavlja. Pobunjenici su tvrdili da predstavljaju stari politički poredak, drevna ljudska prava, plemensku nezavisnost i paganska vjerovanja. Nakon toga je Stjepan I dobio odlučujuću bitku protiv svog strica Kopanija i ubio ga.
Nakon pobjede nad Kopanijem, Stjepan I je krunisan za kralja Ugarske 1. januara 1000. u glavnom gradu Esztergomu. Time mu je papa Silvestar II dao potpunu administrativnu vlast nad biskupijama i crkvama. Do 1006, Stjepan I je učvrstio svoju vlast nakon uklanjanja svih protivnika koji su željeli da slijede staru pagansku tradiciju ili savez sa pravoslavnim Bizantijskim carstvom. Zatim je pokrenuo sveobuhvatne reforme koje su pretvorile Ugarsku u zapadnu hrišćansku feudalnu državu. Nakon uspostavljanja deset biskupija i dvije nadbiskupije, došlo je do izgradnje mnogih manastira, crkava i katedrala. Kako bi prikupio poreze, zemlju je podijelio na okruge (mađarski: megyék) i uveo latinski jezik.
Nakon smrti hrvatskog kralja Zvonimira, kralj Ladislav I je odlučio zaustaviti sukobe između hrvatskih plemića. Iskoristivši ove nemire, Ladislav I 1090. zauzima Slavoniju a njegov nasljednik Koloman, nakon borbe sa Petrom Svačićem, cijelu Hrvatsku. Nakon toga, Koloman sa hrvatskim plemstvom potpisuje Pacta Conventu u Biogradu na Moru 1102, čime Hrvatska ulazi u personalnu uniju sa Kraljevinom Ugarskom. Nakon uspostavljanja personalne unije, Hrvatska je zadržala veliki stepen unutrašnje autonomije, dok je stvarna moć bila u rukama lokalnog plemstva.
Nakon crkvenog raskola između zapadne rimokatoličke i istočne pravoslavne crkve 1054, Ugarska je bila najistočniji bedem zapadne civilizacije. Tokom 12. stoljeća, ugarski kralj Bela III (1172–1196) je bio najbogatiji i najmoćniji kralj sa godišnjim porezom od 23.000 kg čistog srebra. Ovaj iznos je premašivao sredstva francuskog kralja Filipa II koji se procjenjuje na 17.000 kg čistog srebra i engleskog kralja Rikarda I koji se procjenjuje na 11.000 kg čistog srebra. Kako bi smanjio uticaj Bizantijskog carstva u regionu, Bela III je proširio Ugarsku na jugu i jugoistoku zauzimajući Bosnu i Dalmaciju te proširujući suverenitet nad Srbijom.
Novo doba (1526-1867)
U 150 godina provedenih u borbi protiv Turaka, Mađari su izgubili velik dio svog teritorija do 1556. Nakon bitke kod Mohaca 1526 . Uslijedilo je razdoblje borbe za prevlast među plemićima i vladajućom klasom - od kojih su neki pribjegli Habsburgovcima, a drugi Osmanlijama, gdje god su vidjeli veću korist ili priliku za napredak. Podijeljeno plemstvo je izabralo dva vladara - istočni dio Mađarske je bio za Janoša Zapolju ( mađ. Szapolyai János ), dok je zapadni dio priznao Ferdinanda I .
Te borbe za vlast i podjele dovele su do građanskog rata koji su 1541. iskoristili i osvojili Turci . Zbog toga sam Mađarsku podijelio na tri dijela - sjeverozapadni dio (današnja Slovačka), zapadni podunavski region (Gradište) i sjeveroistočni dio.
Područja pod turskom vlašću napustila je većina plemstva i stanovništva. Mnoga manja naselja su nestala. U ovim područjima, pošto se Turci nisu miješali u vjeru, među Mađarima se raširio kalvinizam ( protivreformacija ), a među Hrvatima , zbog snažnog djelovanja Franjevaca , zadržao se katolicizam.
U Hrvatskoj , Slavoniji, a kasnije i u Banatu, stvoren je vojni krajolik koji služi kao oblik zaštite od daljnje turske agresije. Grad je postao glavni grad Kraljevine Ugarske (1536.-1884.), Grad krune (1563.-1830.) I sjedište vijeća krune (1536.-1848.).
Između 1604 . i 1711. god . Pobune mađarskog i hrvatskog plemstva izbile su uzastopce protiv habsburških vlasti, a nezadovoljstvo katolicizmom izraženo je i u središnjem mađarskom dijelu. Najpoznatije pobune dogodile su se 1671 - takozvana Zrin-Frankopanska urota, koja je također ugušena 1711. i poznata kao Rakocijeva borba za neovisnost . Potonja pobuna također je potisnuta i Ferenc Rakoczi bio je prisiljen pobjeći prvo u Poljsku , zatim u Francusku i na kraju u Tursku, gdje je i 1735. umro. Kako bi oslabile i spriječile nove pobune, habsburške vlasti rušile su mnoge pogranične tvrđave i stavile građevinski materijal na raspolaganje stanovništvu.
U 1683 . Između Austrije i Turske izbio je novi sukob , takozvani Veliki turski rat , koji je trajao do 1699. Kršćanske su snage tada oslobodile prvo Bude, a potom i ostatak monarhije, osim dijela oko grada Temišvara . U tom su razdoblju Slavonija i Lika vraćene u Hrvatsku , a Mletačka Republika u Dalmaciju .
Godine 1718. je čitav teritorij Mađarske oslobođen od Turaka .
Austro-ugarska
Austro-Ugarska je osnovana juna 1867. Austro-ugarskom nagodbom, kojom je osigurana ravnopravnost Mađarske u državnopravnim odnosima s Austrijom. Dvojna monarhija nestala je nakon poraza u Prvom svjetskom ratu.
Nakon što je Prusija 1866. u bici kod Sadowe porazila Njemački savez s Austrijom na čelu i time uzrokovala njegov raspad, kuća Habsburg smatrala je nužnim postizanje dogovora s Mađarskom čije je težnje za neovisnošću ugušila 1849. uz pomoć Rusije. Nova dvojna monarhija bila je savez jednakopravnih država Austrije i Mađarske, sa zajedničkim vanjskim poslovima, vanjskom trgovinom i vojskom te habsburškim carem kao državnim poglavarom ustavne monarhije. Ovakvo se državno uređenje često opisuje izrazom realna unija. U okviru austrijske i mađarske ovlasti, pojedina područja, kao Galicija i Hrvatska su imala poseban status sa posebnim upravnim strukturama.
Prema osnivanju Austro-Ugarske negativno su se odnosili drugi narodi te višenacionalne države. Posebno su Slaveni smatrali svoje interese zanemarenima, što je dovelo do stalnih napetosti u odnosima s carskom vlašću. Tek je pred kraj Prvog svjetskog rata, početkom oktobra 1918. Karlo IV (I) "Manifestom naroda" dao jednaka prava svim narodnostima. Manje od mjesec dana kasnije potpisano je primirje, Austro-Ugarska je poražena, a Čehoslovačka, Poljska, Banatska Republika i Država SHS proglasili su nezavisnost čime je dvojna monarhija de facto prestala postojati. Otcjepljenje je službeno potvrđeno mirovnim ugovorima u Saint Germainu s Austrijom i Trianonu s Mađarskom.
Mađarska Republika 1918.-1919
Pred kraj Prvog svjetskog rata, raspadom Austro-Ugarske, nastala je nova situacija i za Mađarsku. 28. oktobra 1918. neovisnost je proglasila Čehoslovačka, čime je Mađarska ostala bez slovačkog dijela i potkarpatskog područja, 29. listopada Hrvatski sabor raskinuo je sve državno-pravne veze, kako s Austrijom, tako i s Mađarskom, a 31. listopada i sama je mađarska vlada prekinula uniju s Austrijom, čime je Austro-Ugarska i službeno prestala postojati, a Mađarska je 16. novembra postala neovisna republika. Srpska i francuska vojska polovicom studenoga osvojile su Bačku, Banat, Srijem, Pečuh i Temišvar, a skupština koja nije odražavala pravi brojčani odnos pojedinih naroda proglašava 25. novembra ujedinjenje Vojvodine sa Srbijom. 22. novembra 1918. Rumunjsko središnje vijeće koje je okupljalo Rumunje u Transilvaniji javilo je mađarskoj vladi da je preuzelo vlast u Transilvaniji, a 1. decembra iste godine u gradu Alba Iulia (mađ. Gyulafehérvár) proglašeno je sjedinjenje Transilvanije s Rumunjskim Kraljevstvom.
Mađarsko Kraljevstvo 1920.-1944.
U januaru 1920. održani su prvi izbori s općim pravom glasa za muškarce i žene u političkoj povijesti Mađarske. Samo glasovanje nije imalo puni demokratski legitimitet, budući da je dio lijevih stranaka i pokreta bio zabranjen, a dio je bojkotirao izbore. U jednodomnom parlamentu desnica je imala ogromnu većinu. U martu je parlament i službeno poništio Austro-ugarsku nagodbu iz 1867, a u Mađarskoj je obnovljena monarhija, dok je izbor kralja odgođen do smirivanja prilika. Umjesto kralja izabran je namjesnik u osobi Miklósa Horthyja, s ovlastima imenovanja premijera, pravom veta na zakone, pravom sazivanja i raspuštanja parlamenta i vrhovnim zapovjedništvom nad oružanim snagama
Drugi svjetski rat
Uoči i za vrijeme Drugog svjetskog rata mađarski je teritorij ponovno povećan, osobito Bečkim arbitražama. Već 1938. Mađarskoj je uz posredovanje Trećeg Reicha i Italije Prvom bečkom arbitražom vraćen južni dio Slovačke, a 1940. Drugom bečkom arbitražom i sjevernu Transilvaniju. 20. novembra 1940. Mađarska pristupa Trojnom paktu, a u decembru potpisuje i Sporazum o vječnom prijateljstvu s Kraljevinom Jugoslavijom. U aprilu 1941, nakon puča u Jugoslaviji, Hitler traži od Mađarske potporu u napadu na tu zemlju. Teleki tada izvršava samoubojstvo, a premijer postaje desničarski radikal László Bárdossy koji vodi zemlju u rat, te zauzima Bačku, Prekmurje i Međimurje (NDH nije nikad priznala Mađarsku vlast u Međimurju).
Narodna Republika Mađarska
Nakon Pariške mirovne konferencije održane 1946, Mađarska potpisuje Pariški mirovni sporazum kojim se ponovno vraća u granice od prije 1938, uz manje teritorijalne ustupke Čehoslovačkoj. Polovica njemačkoga stanovništva deportirana je u Njemačku, a sa Čehoslovačkom provedena je prisilna zamjena stanovništva. Na prvim izborima, u novembru 1945. komunisti osvajaju samo 17% glasova, no sovjetska vojna uprava stvara koalicijsku vladu u kojoj komunisti zauzimaju ključne pozicije. 1. februar 1946. Mađarska se proglašava republikom, a prvi je predjsednik vođa Maloposjedničke stranke Zoltán Tildy. Komunistički vođa László Rajk postaje ministar unutarnjih poslova i utemeljuje tajnu policiju. Od februara sljedeće godine počinju uhićenja članova Maloposjedničke i Seljačke Stranke. Spajanjem komunista i socijal-demokrata nastaje Mađarska radnička stranka, koja te godine na izborima postaje najjača pojedinačna stranka. 18. augusta 1949. novim ustavom Mađarska postaje Narodna Republika Mađarska s uređenjem po uzoru na sovjetski ustav iz 1936. Otada počinje staljinistička vlast u Mađarskoj koju provodi Mátyás Rákosi, a u čistkama strada i Rajk. Na doživotni zatvor osuđen je i kardinal József Mindszenty.
Nakon niza namještenih sudskih procesa, a u novom ozračju koje je vladalo u Sovjetskom Savezu nakon Staljinove smrti i dolaska na vlast Nikite Hruščova, 1956. dolazi do protesta u Budimpešti, a na čelo zemlje dolazi Imre Nagy, dok vodstvo partije preuzima János Kádár. Oslobođeni su politički zatvorenici, tisak je dobio slobodu, a navijštene su i ostale političke slobode, kao i istupanje iz Varšavskog pakta.
4. novembra 1956. Hruščov šalje u Mađarsku Crvenu Armiju koja osvaja sve strateški važne točke, a mađarske su snage brzo poražene. Kádár je već ranije bio odveden u Moskvu, gdje je nakon ucjena i nagovaranja prihvatio prijeći na sovjetsku stranu. Nagy je uhićen, nakon što je povjerovavši obećanju o osobnoj sigurnosti napustio svoje sklonište u jugoslavenskoj ambasadi. Pogubljen je 1958.
Razdoblje od 1962. do 1988, kroz koje je na vlasti bio János Kádár, poznato je kao razdoblje „gulaš komunizma“, budući da je proveden niz reformi, a Mađarska je smatrana jednom od najslobodnijih zemalja istočnoga bloka. 1988. Kádár se povlači, a zamjenjuje ga kao partijski vođa Imre Pozsgay. 1989. parlament donosi „demokratski paket“, kojim se dozvoljava slobodno osnivanje sindikata, sloboda udruživanja i okupljanja i sloboda tiska, ako i novi izborni zakon. U oktobru iste godine provedena je i korijenita promjena ustava. U aprilu je već Sovjetski Savez potpisao s Mađarskom sporazum o povlačenju jedinica sovjetske vojske iz te zemlje do juna 1991.
U oktobru 1989. komunisti održavaju svoj posljednji kongres i utemeljuju Mađarsku socijalističku stranku, a parlament donosi odluku o višestranačkim izborima, dok je ime zemlje promijenjeno u Republika Mađarska.
Republika Mađarska od 1990
Na prvim slobodnim parlamentarnim izborima, održanim u maju 1990. komunisti su izgubili vlast, a vladu formira koalicija narodnjaka, desnog centra i liberalnih stranaka. Premijer postaje József Antall. U zemlju se uvodi tržišna ekonomija, a započinje i približavanje Evropskoj uniji. U ovom razdoblju stanovništvo osjeća pad životnog standarda, a dolazi i do porasta nezaposlenosti. 1991. zemlja postaje, zajedno s Čehoslovačkom i Poljskom članica Višegradske skupine, a 1999. i članica NATO-a.
Od 1. maja 2004. Mađarska je punopravna članica Evropske unije.
Simboli
Zastava
Zastava Mađarske je vodoravna trobojka. Usvojena je tokom revolucije 1848. Crvena boja na zastavi simbolizira snagu, bijela vjernost, a zelena nadu.
Do 1945. grb kraljevske krune bio je smješten u centru zastave. Tokom komunističkog perioda, grb sa crvenom zvijezdom nalazio se u sredini. U revoluciji 1956. grb je skinut sa zastave i stoga je prazna trobojka simbol ustanka.
Nakon 1990. u upotrebi je ponovo i zastava s historijskim grbom s krunom sv. Stjepana.
Grb
Grb Mađarske prihvaćen je u julu 1990, nakon pada komunističke vlasti. Unatoč tome što je Mađarska po svom ustavnom uređenju republika, iznad štita grba nalazi se Kruna sv. Stjepana.
Ovaj je grb bio u upotrebi kroz historiju, s krunom i bez nje, ponekad i kao dio većih i složenijih grbova, a njegovi elementi sežu do Srednjeg vijeka.
Obično se kaže da četiri srebrne grede grba prikazuju četiri rijeke: Dunav, Tisa, Drava i Sava; a tri zelena brijega da predstavljaju tri gorja: Matra, Tatre i Fatra. Ipak, takvo razmišljanje nije potvrđeno.
Himna
Himnusz je nacionalna himna Mađarske, poznata i pod imenom Isten, áldd meg a Magyart (Bože, čuvaj Mađare).
Geografija
Geografija Mađarske obuhvaća prostor površine od 93,030 km2 u srednjoj Evropi bez izlaza na more. Od sjevera prema jugu mjeri oko 250 km, a od istoka prema zapadu 524 km. Ima 2,106 km granica, dijeli ih s Austrijom na zapadu, Srbijom, Hrvatskom i Slovenijom na jugu i jugozapadu, Rumunijom na jugoistoku, Ukrajinom na sjeveroistoku i Slovačkom na sjeveru.
Većina zemlje ima nadmorsku visinu manju od 200 m. Iako Mađarska ima nekoliko umjereno visokih planinskih područja, one koje dosežu visinu od 300 m ili više, pokrivaju manje od 2% zemlje. Najviša tačka u zemlji je Kékes (1,014 m) u planinama Mátra sjeveroistočno od Budimpešte. Najniža tačka je 77,6 m iznad razine mora, smještena na jugu Mađarske, u blizini Segedina.
Vode
Glavne rijeke u zemlji su: Dunav i Tisa. Dunav je plovan unutar Mađarske 418 kilometara, a Tisa plovna 444 km unutar zemlje. Ostale važne rijeke su: Drava uz hrvatsku granicu, Rába, Szamos, Sió i Ipoly uz slovačku granicu. Mađarska ima tri glavna jezera. Najveće jezero Balaton, dugačko je 78 km i široko 3 do 14 km, s površinom od 600 četvornih kilometara. Mađari ga često nazivaju mađarskim morem. To je najveće slatkovodno jezero Srednje Europe i važno područje za rekreaciju. Plitka voda nudi ljetno kupanje, a zimi smrznuta površina pruža izvrsne mogućnosti za zimske sportove. Manja jezera su: Velence (26 km2) u županiji Fejér i Fertő (hrv. Nežidersko jezero - oko 82 km2 unutar Mađarske) te umjetno jezero Tisa.
Mađarska ima tri glavne geografske regije (koje su podijeljene na sedam manjih): Velika mađarska nizina koja leži istočno od rijeke Dunav; Transdanubija, brdovita regija koja se nalazi zapadno od Dunava i proteže se do austrijskih podnožja Alpa; i planine Sjeverne Mađarske, koja je planinska i brdovita zemlja iza sjeverne granice Velike mađarske nizine.
Najbolji prirodni resurs zemlje je plodna zemlja, iako se kvaliteta tla uvelike razlikuje. Oko 70% ukupnog teritorija zemlje pogodno je za poljoprivredu; od toga 72% je obradivo tlo. U Mađarskoj nedostaju opsežni domaći izvori energije i sirovina potrebnih za industrijski razvoj.
Klima
Klima je umjereno topla, s hladnim i vlažnim zimama i toplim ljetima.
Prosječna godišnja temperatura je 9.7 °C.
Politika
Predsjednika Mađarske ( Elnök ) bira Parlament svakih 5 godina. Predsjednik nema malu stvarnu moć, predlaže premijera parlamentu koji ga bira, a on djeluje kao glavni zapovjednik.
Premijer ( premijer , Miniszterelnök ) ima veliku ulogu u izvršnoj vlasti vlasti u skladu s mađarskim Ustavom . Premijer bira i razrješava ministre po svom nahođenju. Svaki ministarski kandidat mora proći otvoreni ispit pred jednim ili više parlamentarnih odbora i predsjednik ga službeno prihvaća.
Mađarski parlament (Nacionalna skupština Országgyűlés ) jednoglasan je i broji 199 članova. To najviše državno tijelo predlaže i odobrava zakone koje je predložio premijer . Stranka mora osvojiti najmanje 5% glasova građana za ulazak u parlament. Parlamentarni izbori održavaju se svake četiri godine.
Mađarski ustavni sud ( Alkotmánybíróság ) je najviše sudsko tijelo, ima 15 članova i pravo sprečavanja zakona koje smatra neustavnim (ne odnosi se na zakone koje je donijela dvotrećinska većina).
Mađarski Ustav (Temeljni zakon, Alaptörvény ) donesen je 18. arila 2011– a stupio je na snagu 1. januara 2012. Naslijedio je Ustav iz 1949. (detaljno revidirana 1989). U martu 2013. parlament je usvojio set amandmana kojim se proširio raspon osoba ovlaštenih za pokretanje postupka pred Ustavnim sudom, ograničio je opseg Ustavnog suda, utvrdio obaveznu dob za odlazak u mirovinu za suce i tužitelje, odredio obvezu studenata da rade u Mađarskoj u određenom vremenskom periodu za nadoknadu školarine, ograničeni predizbor propagandu državnim medijima, kao i naglašavanje uloge obitelji i omogućavanje vlastima da zabrane beskućnike u određenim područjima.
Vojska
Oružane snage Mađarske (mađarski: Magyar Honvédség) je nacionalna obrambena snaga Mađarske.
Predsjednik ima titulu vrhovnog zapovjednika oružanih snaga Mađarske. Ministarstvo obrane zajedno s načelnikom stožera upravlja oružanim snagama, uključujući mađarske kopnene snage i mađarske zračne snage. Od 2007. mađarske oružane snage su pod jedinstvenom zapovjednom strukturom. Ministarstvo obrane održava političku i civilnu kontrolu nad vojskom. Podređeno Zapovjedništvo zajedničkih snaga koordinira i upravlja zapovjedništvom oružanih snaga Mađarske.
Oružane snage su u 2016. godini imale 31 080 djelatnika u aktivnoj službi, a ima ih 50 000 s onima u rezervi. U 2017. godini vojni izdaci bili su 1,21 milijardi dolara, oko 0,94 posto BDP-a zemlje, što je znatno ispod cilja NATO-a od 2 posto. Vlada je 2012. usvojila rezoluciju u kojoj je obećala povećati izdatke za obranu na 1,4% BDP-a do 2022.
Vojna služba je dobrovoljna, iako se vojni rok može dogoditi u vrijeme rata. U značajnoj modernizaciji, Mađarska je 2001. odlučila kupiti 14 borbenih zrakoplova JAS 39 Gripen za oko 800 milijuna eura. Mađarska je kupila 20 novih vojnih helikoptera Airbus i bombe za Gripene 2017. Mađarski nacionalni centar za kibernetičku sigurnost reorganiziran je 2016. kako bi postao učinkovitiji putem cyber sigurnosti.
Političke podjele
Mađarska je podijeljena na 19 komitata (županija) i na glavni grad Budimpeštu. Unutar komitata nalaze se 24 grada sa tzv. Komitat-pravom. Upravno ovi gradovi pripadaju komitatima, ali stanovnici ovih gradova nemaju prava glasa na županijskim izborima (Megyei Közgyűlés). Od 1999. država je podijeljena, po zahtjevima Evropske Unije na sedam regiona. Županije su dalje podijeljene na Mikroregije (kistérség), koje odgovaraju NUTS-Sistemu lokalne samouprave Evropske Unije.
Županije
Regije
Zapadno Podunavlje, mađ. Nyugat-Dunántúl: (Győr-Moson-Sopron, Željezni, Zalska)
Srednje Podunavlje mađ. Közép-Dunántúl: (Bili, Komoransko-ostrogonska, Vesprimska)
Južno Podunavlje mađ. Dél-Dunántúl: (Baranjska, Šomođska, Tolnanska)
Sjeverna Mađarska mađ. Észak-Magyarország: (Borsod-Abaúj-Zemplén, Heves, Nógrád)
Središnja Mađarska mađ. Közép-Magyarország: (Budimpešta, Pest)
Sjeverni Alföld mađ. Észak-Alföld: (Hajdú-Bihar, Jász-Nagykun-Szolnok, Szabolcs-Szatmár-Bereg)
Južni Alföld mađ. Dél-Alföld: (Bács-Kiskun, Békés, Csongrád)
Privreda
Mađarska ima vrlo obilne, mada ne i posebno raznovrsne resurse koji omogućuju izgradnju snažne privrede. Tu su velike obradive površine, zatim prostrani pašnjaci, vode pogodne za navodnjavanje i plovidbu, rudno bogatstvo i dr.
Prema tome, prirodni uslovi pružaju odlične mogućnosti za razvoj poljoprivrede, kako ratarstva tako i stočarstva. Najviše se uzgajaju žitarice, a tu je još industrijsko bilje te povrće. Na pobrđima se nalaze voćnjaci i vinogradi. Iako nisu iskorištene sve mogućnosti, poljoprivredna proizvodnja zadovoljava potrebe stanovništva, a značajan višak se izvozi. Ima razvijene industrijske potencijale. Najjači privredni centar je budimpeštanska zona u kojoj je smješten najveći broj industrijskih kapaciteta. Razvijena je proizvodnja poljoprivrednih mašina i druge opreme za poljoprivredu.
Prirodni resursi su veoma oskudni. Najveće su zalihe boksita, lignita, željezne rude i zemnog gasa. Za potrebe razvijene industrije moraju se uvoziti značajne količine sirovina i energetskih sredstava.
Posebno se može izdvojiti obojena indistrija. Razvijena je industrija aluminija jer posjeduje velike količine boksita, a za njegovu preradu se koristi domaći zemni gas.
Tercijarne djelatnosti su nedovoljno razvijene, ali se veliki prihodi ostvaruju u trgovini.Mađarska je članica OECD -a i na 58 mjestu u svijetu u privredi.Mađarska je 13. najpopularnije turističko odredište u Evropi.
Saobraćaj
Mađarska ima visoko razvijen sustav cestovnog, željezničkog, zračnog i vodnog saobraćaja. Budimpešta, glavni grad, služi kao važno središte mađarskog željezničkog sustava (MÁV). Glavni grad opskrbljuju tri velike željezničke stanice pod nazivom Keleti (istočna), Nyugati (zapadna) i Déli (južna) pályaudvars. Szolnok je najvažnije željezničko čvorište izvan Budimpešte, dok su željeznički kolodvor Tiszai u Miskolcu i glavne stanice Szombathely, Győr, Szeged i Székesfehérvár također ključne za mrežu.Budimpešta, Debrecen, Miskolc i Szeged imaju tramvajske mreže. Budimpeštanski metro drugi je najstariji podzemni metro sustav na svijetu; linija 1 datira iz 1896. Sustav se sastoji od četiri linije. Na gradskom području Budimpešte djeluje prigradski željeznički sustav HÉV. Mađarska ima ukupnu dužinu autocesta od približno 1314 km (mađarski: autópálya). Odjeljci autocesta dodaju se postojećoj mreži koja već povezuje mnoge glavne ekonomski važne gradove sa glavnim gradom. Najvažnija luka je Budimpešta. Ostali važni su Dunaújváros i Baja.
U Mađarskoj postoji pet međunarodnih zračnih luka: Budimpešta Liszt Ferenc (neformalno se naziva "Ferihegy" po svom prethodnom nazivu), Debrecen, Sármellék (također se zove zračna luka Hévíz-Balaton), Győr-Pér i Pécs-Pogány. Državni prijevoznik, MALÉV, prevozio je letove u preko 60, većinom evropskih gradova, ali prestao je s radom u 2012. Niskobudžetni avioprijevoznik WizzAir sa sjedištem u Mađarskoj, Ferihegy
Stanovništvo
Stanovništvo Mađarske podrazumijeva demografske karakteristike stanovnika Mađarske, uključujući gustoću stanovništva, etničku pripadnost, razinu obrazovanja i zdravlja stanovništva, ekonomski status, vjersku pripadnost i druge čimbenike.
Stanovništvo: 9,798.000 (2017.)
Starosna struktura: 0-14 godina: 15% (muškarci 763,553; žene 720,112) 15-64 godina: 69% (muškarci 3,384,961; žene 3,475,135) 65 i više godina: 16% (muškarci 566,067; žene 995,768) (2009. procjena)
Stopa rasta stanovništva: -0,25% (2017. godina procjena)
Stopa nataliteta: 9 rođenih na 1,000 stanovnika (procjena 2017)
Stopa mortaliteta: 12,8 umrlih na 1,000 stanovnika (procjena 2017)
Neto stopa migracije: 1,3 migranata na 1,000 stanovnika (procjena 2017)
Etničke grupe: Mađari 92%, Romi 2%, Nijemci 0,6%, Slovaci 0,2%, Hrvati 0,2%, Rumunji 0,1%.
Etničke podgrupe: Sekelji * Paloci * Kumani * Jasi * Hajdu-Mađari i Čango-Mađari.
Religija: Najzastupljeniji su: rimokatolici (37,2%), zatim slijede kalvinisti (11,6%), luterani (2,2%) i grkokatolici (1,8%). Međutim, svega 25% stanovništva je zaista religiozno. Većina mađarskih Židova živi u Budimpešti.
Pismenost: ukupno stanovništvo: 99% muškarci: 99% žene: 98% (procjena 1980.)
Kultura
Kultura Mađarske ima svoje korijene u dugoj mađarskoj povijesti, varira unutar Mađarske, počevši od glavnoga grada Budimpešte na Dunavu do Velikih nizina koje graniče s Ukrajinom.
Arhitektura
U Mađarskoj se nalazi najveća sinagoga u Evropi (Velika sinagoga), najveće ljekovito kupalište u Evropi (Széchenyi), treća najveća crkva u Evropi (Esztergom bazilika), druga najveća teritorijalna opatija na svijetu (Pannonhalma Archabbey), drugi najveći barokni dvorac na svijetu (Gödöllő).
Muzika
Mađarska muzika sastoji se uglavnom od tradicionalne mađarske narodne muzike i muzike uglednih skladatelja kao što su Ferenc Liszt (na zapadu poznat kao Franz Liszt), Franz Schmidt, Dohnányi, Bartók, Kodály, György Ligeti i Rózsa. Tradicionalna mađarska muzika ima jak daktilični ritam, jer je u mađarskom jeziku neizbježno naglašen prvi slog svake riječi. Mađarska ima i niz međunarodno poznatih skladatelja savremene klasične muzike, među kojima su György Kurtág, Péter Eötvös i Zoltán Jeney.
Gastronomija
Popularna su tradicionalna jela poput svjetski poznatog gulaša (gulaša gulaš ili gulaša). Jela su često aromatizirana paprikom (mljevena crvena paprika), mađarskom inovacijom.
Mađarski kajmak nazvan tejföl često se koristi za ublažavanje ukusa jela. Poznata mađarska vruća riječna riblja juha nazvana Ribarska juha ili halászlé obično je bogata mješavina nekoliko vrsta prokuhanih riba.Ostala jela uključuju pileći paprikaš, foie gras od guske jetre, pörkölt gulaš, vada (divljač od divljači s povrća i knedlama), pastrmku s bademima ili slanim i slatkim knedlama, i túrós csusza, (knedle sa svježim sirom kvarka i gustim kiselim vrhnjem ). Deserti uključuju kultni Dobos kolač, štrudle (rétes), punjene jabukom, trešnjom, makovim sjemenkama ili sirom, Gundel palačinku, knedle od šljiva (szilvás gombóc), somlói knedle, desertne juhe poput ohlađene kisele juhe od višnje i slatki pire od kestena (gesztenyepüré ) (kuhani kesten pire sa šećerom i rumom, podijeljen na mrvice i preliven šlagom). Perec i kifli su široko popularna peciva.
Sport
Samo sedam zemalja (SAD, SSSR, Velika Britanija, Francuska, Italija, Kina i Njemačka) osvojilo je više ljetnih zlatnih olimpijskih medalja od Mađarske. Mađarska je na Ljetnim olimpijskim igrama druga zlatna olimpijska medalja po stanovniku. Mađarska je na devetom mjestu, od ukupno 211 država koje sudjeluju u ukupnom broju medalja na Olimpijskim igrama, s ukupno 465 medalja. To unatoč činjenici da je Mađarska kažnjena i zabranjena za sudjelovanje na Olimpijskim igrama 1920. i 1984. Na ljetnim olimpijskim igrama Mađarska je uvijek bila među prvih 10 najboljih nacija (po broju zlatnih medalja) između 1928. i 1996, kada su im mogli dopustiti natjecanje. Mađarska je imala treće najviše zlatnih medalja 1936, 1952, 1956 i 1960.
Filatelija
Poštanska historija Mađarske snažno je povezana s historijom Mađarske. Dok je sustav barbera u karpatski bazen Árpád dovezen već 895, Habsburgovci su pod Austrijskim carstvom prvi put organizirali modernu dostavu pošte.
Nakon daljnjeg razvoja, poštanski sustavi Austrije i Mađarske formalno su razdvojeni nakon Kompromisa iz 1867, a oba su postala potpuno neovisna nakon 1908. Oba svjetska rata nanijela su veliku štetu infrastrukturi. Mađarska pošta nacionalizirana je nakon 1947. Do 1990. Pošta je kontrolirala ne samo dostavu pošte i paketa, već i čitav niz telekomunikacija, uključujući prijenos radija, telefona i televizije. Nakon podjele pošte na odvojena poduzeća osnovana je tvrtka Magyar Posta AD za upravljanje poštanskom upravom
Galerija
Također pogledajte
Balkány
Ecser
Zichyújfalu
Vanjski linkovi
Zvanični sajt parlamenta
Zvanični sajt predsjednika
Zvanični sajt premijera
Države članice NATO-a
Države svijeta
Kontinentalne države
Države članice Vijeća Evrope |
1123 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Slova%C4%8Dka | Slovačka | Slovačka (), zvanično Slovačka Republika (), jest država u Srednjoj Evropi. Na sjeverozapadu graniči s Češkom, jugozapadu s Austrijom, na jugu s Mađarskom na istoku s Ukrajinom i sjeveru s Poljskom.
Glavni i najveći grad je Bratislava. Zvanični jezik je slovački () koji pripada grupi slavenskih jezika.
Nezavisnost je stekla 1. januara 1993. nakon mirne disolucije bivše Čehoslovačke.
Od 29. marta 2004. članica je NATO-a, a od 1. maja iste godine i članica Evropske unije. Osim toga, Slovačka je članica mnogih međunarodnih organizacija kao što su: Ujedinjene nacije, Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj, Svjetska trgovinska organizacija i drugih.
Historija
Historija Slovačke prije dolaska Slavena
Tragovi naseljavanja na području Slovačke potječu iz paleolita. U 5. vijeku p.n.e. Slovačku su naselili Kelti, potom Dačani, Jazigi i Kvadi. Germansko kraljevstvo koje je ujedinilo Kvade i Markomane, ali i manje Ose i Kotine pod vlašću Vaniusa, postojalo je od 8. stoljeća pne. do 179. god. U 1. st. dolazi do prodora Rimljana koji su na Dunavu ustanovili više vojnih ispostava od kojih su dvije najveće bile Carnuntum i Brigetio. Laugaricio (današnji Trenčín) je bila zimski kamp gdje se II. legija borila u odlučujućoj bitci Markomanskih ratova protiv Germana Kvada 179. god. Rimljane su potjerali Gepidi i Goti (u 3. st.), Huni i Langobardi (u 5. st.), te naposljetku Slaveni (u 6. st.). Slaveni brzo postaju brojčano najdominantniji etnički korpus i određuju historijsku sudbinu Slovačkih prostora.
Srednji vijek
U prvoj polovici 7. vijeka područje Slovačke se nalazi u sklopu prvog slavenskog saveza – Samove države. Potkraj 8. i početkom 9. st. jača utjecaj Franaka i zapadnog kršćanstva.
Slovačka plemena je u prvoj polovici 9. vijeku pod svojom vlašću ujedinio knez Pribina u kneževinu Nitru. On je (oko 828.) podigao i prvu kršćansku crkvu u Slovačkoj. Ubrzo Slovačka ulazi u sastav Mojmirove Velikomoravske države (833.). Primivši Ćirila i Metoda (863.) primili su staroslavensko pismo, a država se proširila pod kraljem Svatoplukom.
Slovačku pustoše Mađari na kraju 9. st., a već 907. god. teritorij Slovačke je u sastavu Ugarske (tzv. Gornja Ugarska).
Mađarska dominacija
Nakon raspada Moravske države u 10. st., Mađari su postupno anektirali slovačku teritoriju, a zapadni dijelovi današnje Slovačke su postali dijelom Ugarske kneževine koja je oko 1000. god. postala Ugarsko kraljevstvo. Tako će ostati sve do 1918. god. Etnički korpus ovog teritorija je postao još kompleksniji nakon doseljenja Karpatskih Nijemaca u 13. stoljeću, te Vlaha i Židova u 14. stoljeću.
Nakon provale Mongola (1241.) uslijedile su godine gladi u kojima je život izgubio veliki broj stanovnika. Međutim, srednjovjekovna Slovačka je ostala poznatija po gradskim središtima u kojima su se gradili kameni dvorci i poticala se umjetnost.Tako je 1465., mađarski kralj Matijaš Korvin osnovao prvo sveučilište u Pozsonyju (znan i kao Pressburg, današnja Bratislava), no ubrzo je zatvorena nakon njegove smrti 1490. god. Za husitskih ratova jača češki utjecaj, a sredinom 15. st. Jan Jiskra, zapovjednik taborićana, privremeno je ovladao većim dijelom zemlje.
Kada su Osmanlije zauzeli većinu Ugarske (ali i južnu Slovačku) i okupirali Budim, na početku 16. st., prijestolnica Ugarske se preselila u Pozsony (Bratislava) koji je ostao mađarskom prijestolnicom sve do 1536. god. Nakon Mohačke bitke (1526.) Slovačka je stradala u sukobima Ivana Zapolje i Ferdinanda Habsburškog, osobito u ruralnim područjima.
Nakon povlačenja Turaka iz Mađarske, krajem 17. stoljeća, važnost Slovačke u Ugarskoj je opadala, iako je Bratislava ostala glavnim gradom sve do 1848. god. kada se prijestolnica vraća u Budim.
Slovački narodni preporod i borba protiv mađarizacije jačaju sredinom 19. st. Vođe slovačkog pokreta su 1861. god. tražili ustroj autonomne slovačke pokrajine, s vlastitom upravom, sudstvom i školstvom. God. 1863. osniva se Matica slovačka. Odgovor Mađarske je bio donošenje odluke o političkoj nedjeljivosti Mađarske (1868.), tretirajući Slovake kao sastavni dio mađarskog etničkog korpusa. God. 1874. ukidaju se slovačke srednje škole, a godinu kasnije i Matica slovačka.
Mađarizacija je dosegla vrhunac Apponyijevim aktom (nazvan prema ministru obrazovanja grofu Albertu Apponyiju) čime je mađarski jezik bio obvezatan u osnovnim školama. Nezadovoljstvo je kulminiralo nakon tragedije u Černovu (ubistvo 15 Slovaka pri posvećenju crkve u Černovu gdje je narod želio da posvećenje nove crkve izvrši patriotski političar i popularni svećenik Andrej Hlinka umjesto mađarskog svećenika). Netom prije I. svjetskog rata, slovačku nezavisnost poticao je i nadvojvoda Franjo Ferdinand Austrijski svojom idejom o federalizaciji Austro-Ugarske monarhije, uz pomoć slovačkog novinara i političara Milana Hodže, no ti planovi su napušteni nakon atentata u Sarajevu.
Čehoslovačka Republika
Tokom Prvog svjetskog rata Slovaci se zalažu za stvaranje samostalne države s Česima. Slovačko nacionalno vijeće izjasnilo se 30. septe,bra 1918. god. za čehoslovačku državu i prekid veza s Mađarima. Veoma brzo je nova država iznevjerila očekivanja Slovaka zbog češkog hegemonizma i bohemizacije. Već 1919. god. Slovačku je napala kratkotrajna Mađarska Sovjetska Republika i zauzela jednu trećinu Slovačke koju su prozvali Slovačka Sovjetska Republika (od 16. lipnja do 7. srpnja 1919.).
U razdoblju između dva rata, demokratska i napredna Čehoslovačka je bila pod stalnim pritiskom revanšističkih vlada Njemačke i Mađarske, sve dok je nisu podijelili Minhenskim sporazumom 1938. god.
Nakon njemačke okupacije Češke (1939.) ustrojena je zasebna slovačka država pod kontrolom Trećeg Reicha, dok je veliki dio slovačkog nacionalnog teritorija ustupljen Mađarskoj. Tu je veliku ulogu odigrao i katolički nadbiskup Jozef Tiso koji je postao vođa marionetske države. Većina židovskog stanovništva je odvedena u koncentracijske logore, a antifašistički pokret je organizirao snažnu oružanu pobunu 1944. god. i uslijedio je gerilski rat protiv njemačke okupacije.
Nakon sloma Njemačke u Drugom svjetskom ratu Slovaci su s Česima obnovili zajedničku državu, ustrojenu od dviju federativnih jedinica – Češke i Slovačke.
Socijalistička Republika Čehoslovačka
Obnovom Čehoslovačke ponovno su otvoreni međunacionalni antagonizmi, a istodobno su komunističke vlasti zatirale demokratske slobode građanstva i progonile djelovanje Katoličke crkve. Jozef Tiso je obješen 1947. god. zbog saradnje s Nacistima. Više od 76,000 Mađara i 32,000 Nijemaca je prisiljeno da napuste Slovačku u seriji prisilnih preseljenja nakon Potsdamske konferencije. Ovaj izgon je i dan danas izvor razmirica između Slovačke i Mađarske
Nakon državnog udara 1948. god. Slovačka je došla pod direktan utjecaj SSSR-a i priključila se Varšavskom paktu. Snage Varšavskog pakta su okupirale zemlju 1968. god. čime je završeno Praško proljeće koje je vodio Aleksandar Dubček. God. 1969. Čehoslovačka je postala federacija dvije republike: Češke Socijalističke Republike i Slovačke Socijalističke Rešublike.
Kad je 1989. god. pala komunistička vlast, nastupila je tzv. Baršunasta revolucija. God. 1991. država je preuređena u Čehoslovačku Republiku, a u julu 1992. god. premijer Vladimír Mečiar je donio odluku da su republički zakoni ispred federalnih. On je također, tokom cijele jeseni s premijerom Češke republike, Vaclavom Klausom, dogovarao mirno razvrgavanje federacije (tzv. Baršunasti razvod). Od 1. januara 1993. god. Slovačka je postala nezavisna država.
Slovačka Republika
Slovačka je zadržala bliske odnose s Češkom, a obje zemlje su s Mađarskom i Poljskom pristupile Višegradskoj grupi. Predsjednik slovačke vlade od 1992.-1998. (uz prekid tokom 1994.) bio je Vladimir Mečiar, a predsjednik Republike do 1998. god. je Michal Kovač. God. 1998. za predjednika države izabran je Rudolf Schuster, a premijerom je imenovan Mikulaš Dzurinda. Slovačka je postala članicom NATO-a (29. marta) i EU (1. maja) od 2004. god., kada je za predsjednika izabran Ivan Gašparovič.
Simboli
Zastava
Zastava Slovačke je nastala nakon raspada Čehoslovačke, kad je Slovačka prihvatila svoju vlastitu zastavu, dok je Češka zadržala čehoslovačku zastavu.
Zastava je u upotrebi od 3. septembra 1992., a potječe iz revolucionarne godine 1848., kada su se Slovaci borili za nezavisnost od Mađara. Slična je zastavi, ostalih slavenskih nacija, ima crvenu, bijelu i plavu boju uz dodatak slovačkog grba.
Grb
Grb Slovačke čini srebrni dvostruki krst, uzdignut na srednjem vrhu tamnoplavog trovršja, u crvenom ranogotičkom štitu. Sredina i ramena krsta su pri kraju proširena, a vrhovi blago udubljeni, poput pehara.
Dvostruki krst predstavlja Slovačku kao nasljednika i čuvara kršćanskih tradicija koje su na te prostore prije 12 vijekova donijeli sv. Ćiril i Metodije, kao poslanici Bizantskog carstva, čijim se vladarima pripisuje njihov nastanak.
Trovršje predstavlja tri brda: Tatre, Fatre i Matru, odnosno simbolizuje tzv. Gornju Mađarsku (kako se u Ugarskoj nazivao planinski dio zemlje koji je uključivao današnju Slovačku i sjeverni dio današnje Mađarske). Matra se danas nalazi u Mađarskoj.
Crvena boja grba vodi porijeklo iz srednjeg vijeka i gotovo je nerazdvojni pratilac dvostrukog krsta u grbovima mnogih slovačkih gradova. Ona ne predstavlja krvavu oblogu, to jeste ne simbolizuje slovačko mučeništvo za vrijeme mađarizacije, kako su neki tumačili
Himna
Nad Tatrou sa blýska (na bosanskom: "Nad Tatrama sijeva") državna je himna Slovačke. Historijski korijeni himne su u srednjeevropskom romantičnom nacionalizmu 19. vijeka. Oluja nad Tatrama simbolizira opasnost koja se nadvila nad slovački narod.
Stihove je početkom 1844. napisao student Janko Matúška. Muzika je preuzeta iz stare slovačke narodne pjesme Kopala studienku, što mu je predložio kolega student Jozef Podhradský, budući panslavistički aktivist. Prva je strofa pjesme postala dio himne Čehoslovačke 1918. godine.
Bila je jedna od dualne nacionalne himne bivše Čehoslovačke koju su često izvodili Slovaci. Prve se dvije strofe od 1993. smatraju službenom himnom Slovačke.
Geografija
Slovačka je kopnena srednjoevropska zemlja s planinskim predjelima na sjeveru i ravnicama jugu.
Slovačka se prostire na 48.845 km2, od čega je 31% obradivo zemljište, 17% pašnjaci, 41% šume, 3% kultivirano područje. Preostalih 8% uglavnom je prekriveno građevinama i infrastrukturom, te dijelom s stjenovitim planinskim grebenima i drugim neobrađenim zemljištem.
Najsjevernija tačka Slovačke je u blizu Beskydoka, planine na granici s Poljskom u blizini sela Oravská Polhora u Beskidima. Najjužnija točka je u blizini sela Patince na Dunavu na granici s Mađarskom. Najzapadnija točka je na rijeci Moravi u blizini Záhorske Vesi na austrijskoj granici. Najistočnija točka je blizu vrha Kremenec u blizini sela Nova Sedlica na sjecištu slovačke, poljske i ukrajinske granice.
Najviši vrh države je Gerlachovský štít u Visokim Tatrama visok 2,655 metara, najniža točka je na 94 metra na rijeci Bodrog u blizini Mađarske.
Slovačka graniči s Poljskom na sjeveru (547 km), Ukrajinom na istoku (98 km), Mađarskom na jugu (679 km), Austrijom na jugozapadu (106 km) i Češkom na sjeverozapadu (251,8 km). Ukupna dužina granice je 1.672 km.
Politika
Slovački šef države je predsjednik, koji se bira na izravnim općim izborima svakih pet godina. Veći dio izvršne vlasti ima predsjednik vlade, koji je obično vođa najveće stranke ili većinske koalicije u parlamentu. Imenuje ga predsjednik. Ministre imenuje predsjednik na prijedlog predsjednika vlade. Šef države, također i poglavar države (ili državni poglavar), najviši je predstavnik države u zemlji i prema inostranstvu. Prema međunarodnom pravu, šef države je najviše tijelo vanjskog zastupanja države, koje po ustavnom poretku odnosne države i prema međuarodnom pravu predstavlja i zastupa svoju državu u međunarodnim odnosima.
Politički sistem Slovačke je parlamentarna demokracija.
Najviše zakonodavno tijelo Slovačke je jednodomni parlament, Državno vijeće Slovačke Republike (Národná Rada Slovenskéj Republiky), sa 150 zastupnika. Zastupnici se biraju svake četiri godine proporcionalnom metodom. Najviše sudsko tijelo Slovačke je Ustavni sud (Ústavný súd), koji presuđuje ustavna pitanja. 13 članova ovog suda imenuje predsjednik na temelju popisa kandidata koje predlaže parlament.
Vlada zajednički odlučuje o prijedlozima zakona, o uredbama vlade, o programu vlade i o njegovom ispunjavanju, o bitnim mjerama za osiguranje privredne i socijalne politike Slovačke Republike, o prijedlozima državnog budžeta i državnog završnog računa, o međunarodnim ugovorima SR, o bitnim pitanjima unutrašnje i vanjske politike, o predlaganju zakona Parlamentu SR, o upućivanju mjera u javnu diskusiju, o zahtjevu za iskazivanje povjerenja, o dodjeljivanju amnestije zbog prekršaja, o zamjeni i opozivanju državnih dužnosnika u zakonski određenim slučajevima, o drugim pitanjima ako to odredi zakon.
Političke partije Slovačke Republike
Glavne političke stranke zastupljene u parlamentu SR:
Smer-SD (50 zastupnika)
Slovačka demokršćanska unija (SDKU-DS - 31 zastupnik),
Slovačka narodna stranka (SNS - 20 zastupnika),
Stranka mađarske koalicije (SMK - 20 zastupnika),
Pokret za demokratsku Slovačku (LS-HZDS - 15 zastupnika),
Kršćansko- Demokratski Pokret (KDH - 14 zastupnika).
Predsjednik Slovačke Republike
Predsjednik Slovačke Republike zastupa Slovačku Republiku u inostranstvu i unutar Republike. Svojim odlukama osigurava redovno djelovanje državnih tijela. Njegove su ovlasti relativno ograničene. Među najvažnije spada pravo ulaganja veta na zakone odobrene u Parlamentu. Također je vrhovni zapovjednik Oružanih snaga SR.
Predsjednika biraju građani Slovačke Republike na neposrednim izborima tajnim glasanjem za razdoblje od pet godina. Kandidate za predsjednika predlaže najmanje 15 zastupnika u Parlamentu SR ili građani na temelju peticije potpisane od najmanje 15 000 građana. Za predsjednika se bira kandidat koji je stekao više od 50 posto važećih glasova. Ista osoba može biti izabrana za predsjednika najviše u dva uzastopna razdoblja.
Sadašnji predsjednik Ivan Gašparovič izabran je u drugom krugu predsjedničkih izbora 17. aprila 2004. Svečano je inauguriran 15. juna 2004.
Parlament
Parlament – Nacionalno vijeće Slovačke Republike – jedino je zakonodavno tijelo državne vlasti Slovačke Republike. Kao birano tijelo predstavlja suverenitet države i naroda. Ispunjava važnu ulogu u izgradnji Slovačke Republike kao moderne i demokratske države i u uvođenju socijalne i ekološki orijentirane tržišne ekonomije.
Zastupnici Nacionalnog vijeća birani su na općim, neposrednim izborima tajnim glasanjem. Broj zastupnika je 150 i njihov mandat traje četiri godine.
Vanjski odnosi
Ministarstvo vanjskih i evropskih poslova (slovački: Ministerstvo zapadraničných vecí a európskych záležitostí) odgovorno je za održavanje vanjskih odnosa Slovačke Republike i upravljanje njenim međunarodnim diplomatskim misijama. Direktor ministarstva je Miroslav Lajčák.
Ministarstvo nadgleda poslove Slovačke sa stranim entitetima, uključujući bilateralne odnose sa pojedinim narodima i njegovo predstavljanje u međunarodnim organizacijama.
Slovačka se pridružila Evropskoj uniji i NATO-u 2004. godine, a Eurozoni 2009. godine.
Slovačka je članica Ujedinjenih nacija (od 1993.) i sudjeluje u njenim specijaliziranim agencijama. Zemlja je 10. oktobra 2005. godine izabrana na dvogodišnji mandat u Vijeće sigurnosti UN-a od 2006. do 2007. Takođe je članica Schengenskog prostora, Vijeća Evrope (VE), Organizacije za sigurnost i saradnju. u Evropi (OSCE), Svjetskoj trgovinskoj organizaciji (WTO), Organizaciji za ekonomsku suradnju i razvoj (OECD), Europskoj organizaciji za nuklearna istraživanja (CERN) i dijelu Višegradske četvorke (V4: Slovačka, Mađarska, Češka i Poljska).
Slovački državljani su u 2019. imali bezvizni ili vizni način dolaska u 181 zemlju i teritoriju, što je slovački pasoš zauzelo 9. mjesto na svijetu
Administrativna podjela
Slovačka je administrativno podijeljena na 8 regija (slovački: kraj):
Regija Bratislava
Regija Banska Bistrica
Regija Košice
Regija Nitra
Regija Prešov
Regija Trenčin
Regija Trnava
Regija Žilina
Regije se dijele na okruge (slovački:okres) kojih je upkupno 79. Glavni grad Slovačke, Bratislava, je podijeljen na 5 okruga a grad Košice na 4 okruga. Okruzi se dalje dijele na manje administrativne jedinice: općine i gradove.
Veći gradovi
Bratislava (glavni grad)
Banská Bystrica
Košice
Martin
Nitra
Žilina
Zvolen
Poprad
Prešov
Trnava
Trenčín
Prievidza
Privreda
Slovačka privreda je razvijena privreda s visokim dohotkom,pri čemu je BDP po glavi stanovnika iznosio 78% prosjeka Evropske unije u 2018. godini.Zemlja ima poteškoća u rješavanju regionalnih neravnoteža u pogledu bogatstva i zaposlenosti.BDP po glavi stanovnika kreće se od 188% prosjeka EU u Bratislavi do 54% u istočnoj Slovačkoj.ako je regionalna nejednakost u dohotku velika, 90% građana posjeduje svoje domove. OECD u 2017. godini izvijestio je: Slovačka republika i dalje pokazuje snažne gospodarske rezultate, uz snažan rast potpomognut solidnim financijskim sektorom, niskim javnim dugom i velikom međunarodnom konkurentnošću koja se temelji na velikim unutarnjim ulaganjima.Godine 2018. Slovačka je Međunarodni monetarni fond rangirala kao 37. najbogatija zemlja na svijetu (od 187 zemalja), s paritetom kupovne moći po BDP-u po glavi stanovnika od 35 130 USD. Zemlja se nekada zvala "Tatra Tigar". Slovačka se uspješno transformirala iz centralno planiranog gospodarstva u tržišno usmjerenu privredu. Dovršene su velike privatizacije, bankarski sektor je gotovo u potpunosti u privatnim rukama, a strana ulaganja su porasla.
Slovačka privreda jedna je od najbrže rastućih privreda u Evropi i treće najbrže u eurozoni (2017). U 2007., 2008. i 2010. godini (s rastom BDP-a od 10,5%, 6% i 4% retrospektivno). U 2016. više od 86% slovačkog izvoza otišlo je u Evropsku uniju, a više od 50% slovačkog uvoza stiglo je iz drugih zemalja članica Evropske unije.Omjer državnog duga i BDP-a u Slovačkoj dosegao je 52% do kraja 2016., što je znatno ispod prosjeka OECD-a.Nezaposlenost, koja je na kraju 1999. dosegla vrhunac od 19%, smanjila se na 4,9% u 2019. godini, što je najniža zabilježena stopa u povijesti Slovačke.Inflacija je pala s prosječne godišnje stope od 12% u 2000. na samo 3,3% u 2002., izbornoj godini, ali je opet porasla u 2003–2004. Zbog rasta troškova rada i poreza. U 2010. dostigao je samo 1%, što je najniža zabilježena stopa od 1993.U 2011. stopa je iznosila 4%.Slovačka je 1. januara 2009. prihvatila euro valutu kao 16. članica eurozone. Euro u Slovačkoj odobrila je Europska komisija 7. maja 2008. Slovačka je kruna revalorizirana 28. svibnja 2008. na 30.126 za 1 euro, što je ujedno bio i tečaj za euro.
Slovačka vlada potiče strana ulaganja, jer je ona jedna od pokretačkih snaga privrede. Slovačka je atraktivna zemlja za strane ulagače uglavnom zbog niskih plaća, niskih stopa poreza, dobro obrazovane radne snage, povoljnog zemljopisnog položaja u srcu srednje Evrope, snažne političke stabilnosti i dobrih međunarodnih odnosa ojačanih ulaskom zemlje u Evropsku uniju , Neke regije, uglavnom na istoku Slovačke nisu uspjele privući velike investicije, što je pogoršalo regionalne razlike u mnogim ekonomskim i socijalnim područjima. Priliv stranih izravnih ulaganja porastao je za više od 600% u odnosu na 2000. godinu i kumulativno dosegao sveukupni maksimum od 17,3 milijarde dolara u 2006. godini, odnosno oko 22 000 USD po glavi stanovnika do kraja 2008. godine.
Slovačka se nalazi na 42. mjestu od 190 privreda u pogledu lakoće poslovanja, navodi se u izvješću Svjetske banke o poslovanju za 2019. godinu.
Saobraćaj
Cestovni saobraćaj
Postoje četiri glavne autoceste D1 do D4 i osam ekspresnih putova R1 do R8. Mnogi od njih su još u izgradnji.Autocesta D1 povezuje Bratislavu s Trnavom, Nitrom, Trenčinom, Žilinom i šire, dok autocesta D2 povezuje Prag, Brno i Budimpeštu u smjeru sjever-jug. Veliki dio autoceste D4 (vanjska obilaznica), koji bi trebao olakšati pritisak na sustav autocesta Bratislava, trebao bi se otvoriti 2020. godine. Autocesta A6 do Beča povezuje Slovačku izravno s austrijskim sustavom autocesta, a otvorena je 19. novembra 2007.
Zračni saobraćaj
Slovačka ima četiri međunarodna aerodroma. Aerodrom M. R. Štefánik u Bratislavi glavna je i najveći aerodrom. Smješten je 9 kilometara (5,6 milje) sjeveroistočno od centra grada. Služi civilnim i državnim, redovnim i izvanrednim domaćim i međunarodnim letovima. Postojeće piste podržavaju slijetanje svih uobičajenih vrsta aviona koji se trenutno koriste. Aerodrom posljednjih godina uživa brzo rastući promet putnika; opskrbio je 279.028 putnika.Košice je aerodrom koji služi Košice. To je drugi najveći aerodrom u Slovačkoj. Aerodrom Poprad – Tatry treća je najprometniji aerodrom, a aerodrom nalazi se 5 km istočno od sjeveroistoka od skijališta grada Poprada. Aerodrom Sliač najmanji je međunarodni aerodrom i trenutno obavlja samo ljetne čarter letove do popularnih destinacija na moru.
Željeznički saobraćaj
Željeznice Slovačke Republike pružaju usluge željezničkog prijevoza na nacionalnim i međunarodnim linijama.
Luka Bratislava jedna je od dvije međunarodne riječne luke u Slovačkoj. Luka povezuje Bratislavu s međunarodnim brodskim saobraćajem, posebno međusobnim povezivanjem između Sjevernog i Crnog mora preko kanala Rajna-Glavni-Dunav. Uz to, turističke brodice djeluju iz putničke luke Bratislave, uključujući rute do Devina, Beča i drugdje. Luka Komárno je druga najveća luka u Slovačkoj, površine preko 20 hektara, a nalazi se otprilike 100 km istočno od Bratislave. Leži na ušću dviju rijeka - Dunava i Váha.
Obrazovanje
Program za međunarodno ocjenjivanje učenika, koji koordinira OECD, trenutno je slovačko srednjoškolsko obrazovanje 30. mjesto u svijetu (postavljajući ga malo ispod Sjedinjenih Država i malo iznad Španije).Obrazovanje u Slovačkoj je obvezno u dobi od 6 do 16 godina. Obrazovni sustav sastoji se od osnovne škole koja je podijeljena u dva dijela, prvi razred (dob 6–10) i drugi razred (10–15) koji se završava državnim programom. testiranje pod nazivom Monitor, iz slovačkog jezika i matematike. Roditelji se mogu prijaviti za socijalnu pomoć djetetu koje uči u osnovnoj školi ili u srednjoj školi. Ako se odobri, država osigurava djetetu osnovne potrebe za učenjem. Škole svim učenicima pružaju knjige uz uobičajene iznimke knjiga za učenje stranog jezika i knjiga koje zahtijevaju bilježenje u njima, a koje su uglavnom prisutne u prvom razredu osnovne škole.
Nakon završetka osnovne škole učenici su dužni upisati godinu dana u srednju školu.Nakon završetka srednje škole studenti mogu ići na sveučilište i na to ih se jako potiče. Slovačka ima širok spektar sveučilišta. Najveće sveučilište je Sveučilište Comenius, osnovano 1919. Iako nije prvo sveučilište ikad osnovano na slovačkom teritoriju, ono je najstarije sveučilište koje još uvijek traje. Većina sveučilišta u Slovačkoj financira se iz javnih fondova na koje se može prijaviti bilo tko. Svaki građanin ima pravo na besplatno školovanje u javnim školama.
Slovačka ima nekoliko privatnih sveučilišta, no javna se sveučilišta dosljedno bolje ocjenjuju u odnosu na njihove privatne kolege. Sveučilišta imaju različite kriterije za prihvaćanje studenata. Svatko se može prijaviti na bilo koji broj sveučilišta.
Vojska
Oružane snage Slovačke Republike (slk. Ozbrojené sily Slovenskej republiky) službeni je naziv za vojsku Slovačke. Oružane snage štite suverenitet i neovisnost Slovačke te brane njenu teritorijalnu cjelovitost, što im je glavna zadaća. Pored toga, sudjeluju u međunarodnim mirovnim, humanitarnim i drugim operacijama i misijama, obavljaju određene zadatke u stanju neposredne ugroženosti te pružaju pomoć institucijama civilne vlasti i stanovništvu u slučaju prirodnih, tehničko-tehnoloških i ekoloških nesreća. U sastavu NATO snaga se nalazi od marta 2004. godine i ima godišnji budžet od oko 400 milijuna američkih dolara ili oko 1,87% bruto domaćeg proizvoda.
Stanovništvo
Prema popisu iz 2011. godine, u Slovačkoj je živjelo ukupno 5 397 036 stanovnika od čega je najviše Slovaka (80,7%). Najbrojnija nacionalna manjina su Mađari (8,5%), dok je Roma (2%), Čeha (0,6%), Rusini (0.6%) i ostalih (7,6%).
2007. godine je procijenjeno da je stopa feriliteta u Slovačkoj 1,33, što je znatno ispod prosječnog nivoa i jedna je od najnižih stopa među državama članicama Evropske unije.
Slovaci su u prošlošti mnogo emigrirali, pogotovo krajem 19. i početkom 20. vijeka. Prema popisu stanovništva u SAD-U iz 1990. godine 1,8 miliona ljudi izjasnilo se da su slovačkog porijekla.
Jezik
Službeni jezik je slovački, član slavenske jezične obitelji. Mađarski se široko govori u južnim krajevima, a ruski se koristi u nekim dijelovima sjeveroistoka. Jezici manjina imaju zajednički status u općinama u kojima veličina manjinskog stanovništva zadovoljava zakonski prag od 15% u dva uzastopna popisa.Slovačka se svrstala među najbolje zemlje EU po pitanju stranih jezika. U 2007. godini 68% stanovništva u dobi od 25 do 64 godine tvrdilo je da govori dva ili više stranih jezika, završavajući na drugom mjestu u Evropskoj uniji. Najpoznatiji strani jezik u Slovačkoj je češki. Izvještaj Eurostata također pokazuje da 98,3% slovačkih učenika u srednjoškolskom obrazovanju pohađa dva strana jezika, što je visoko nad prosjekom od 60,1% u Evropskoj uniji.
Zajednica gluhih koristi slovački jezik znaka. Iako su govorni češki i slovački slični, slovački znakovni jezik nije osobito blizak češkom znakovnom jeziku .
Religija
Prema popisu iz 2011. godine 62.0% stanovnika Slovačke se izjasnilo kao katolici, 5,9% kao protestanti, 3,8% kao grčki katolici, 0,9% kao pravoslavci dok je 13,4% ateista a 10.6%
njih nije uopće odgovorilo na pitanje vjeroispovijesti. U 2004. godini, otprilike jedna trećina tadašnjeg članstva crkve redovno su prisustvovali crkvenim službama. U periodu prije 2. svjetskog rata u Slovačkoj je živjeo znatan broj Jevreja (procjene govore o brojci od oko 90.000 ili 1,6% stanovništva) ali je zbog poznatih dešavanja tokom rata njihov broj smanjen na današnji broj od oko 2.300 ili procentualni udio od 0,04% ukupnog stanovništva.
Turizam
U Slovačkoj se nalaze prirodni pejzaži, planine, pećine, srednjovekovni zamkovi i gradovi, narodna arhitektura, banje i skijališta. Više od 5,4 milijuna turista posjetilo je Slovačku tokom 2017., a najatraktivnije destinacije su glavni grad Bratislava i Visoke Tatre.
Većina posjetilaca dolazi iz Češke (oko 26%), Poljske (15%) i Njemačke (11%). Slovačka sadrži mnogo dvoraca, od kojih je većina u ruševinama. Najpoznatiji dvorci uključuju dvorac Bojnice (koji se često koristi kao lokacija za snimanje filmova), dvorac Spiš (na listi UNESCO-a), dvorac Orava, dvorac Bratislava i ruševine dvorca Devín. Dvorac Čachtice nekada je bio dom najplodnije ženske serijske ubojice, 'Krvave dame', Elizabeth Báthory. Položaj Slovačke u Europi i prošlosti zemlje (dio Kraljevine Ugarske, Habsburška monarhija i Čehoslovačka) učinio je mnoge gradove i slične gradovima u Češkoj (Prag), Austriji (Salzburg) ili Mađarskoj ( kao što je Budimpešta). U mnogim gradovima sačuvano je povijesno središte sa najmanje jednim kvadratom. Velika povijesna središta mogu se naći u Bratislavi, Trenčinu, Košicama, Banskoj Štiavnici, Levoči i Trnavi. Istorijski centri posljednjih godina prolaze kroz obnovu.
Nauka
Slovačka akademija nauka bila je najvažnija naučna i istraživačka institucija u zemlji od 1953. Slovaci su tokom historije dali značajne naučne i tehničke doprinose. Slovačka se trenutno nalazi u pregovaračkom procesu postajanja članom Evropske svemirske agencije. Status posmatrača dodijeljen je 2010. godine, kada je Slovačka potpisala Opći sporazum o saradnji u kojem su dijeljene informacije o tekućim obrazovnim programima, a Slovačka je pozvana na razne pregovore ESA-e. Slovačka je 2015. godine potpisala Evropski sporazum o državi suradnji na temelju kojeg se Slovačka obvezala na program ulaska u financiranje pod nazivom PECS (Plan za europske države suradnje) koji služi kao priprema za punopravno članstvo. Slovačke organizacije za istraživanje i razvoj mogu se prijaviti za finansiranje projekata unapređenja svemirskih tehnologija. Puno članstvo Slovačke u ESA očekuje se 2020. godine nakon potpisivanja ESA Konvencije. Slovačka će biti u obavezi da utvrdi uključivanje sredstava ESA iz državnog budžeta.
Kultura
Narodna tradicija
Narodna tradicija snažno je ukorijenjena u Slovačkoj i odražava se na književnost, muziku, ples i arhitekturu. Primarni primjer je slovačka nacionalna himna, "Nad Tatrou sa blýska", koja se temelji na melodiji iz narodne pjesme "Kopala studienku".
Manifestacija slovačke folklorne kulture je Festival folklora „Východná“. To je najstariji i najveći svjetski festival s međunarodnim sudjelovanjem,koji se svake godine održava u Východni. Slovačku obično predstavljaju mnoge skupine, ali uglavnom SĽUK (Slovenský ľudový umelecký kolektív - slovački narodni umjetnički kolektiv). SĽUK je najveća slovačka folklorna skupina koja pokušava sačuvati tradiciju folklora.
Primjer drvene narodne arhitekture u Slovačkoj može se vidjeti u dobro očuvanom selu Vlkolínec koje je UNESCO-ovo svjetsko nasljeđe od 1993.
Slikarstvo
Vizualna umjetnost u Slovačkoj predstavljena je slikarstvom, crtežom, grafikom, ilustracijom, umjetnošću i zanatom, kiparstvom, fotografijom ili konceptualnom umjetnošću. Slovačka nacionalna galerija osnovana 1948. godine najveća je galerija u Slovačkoj. Dva zaslona u Bratislavi nalaze se u palači Esterházy (Esterházyho palác) i Vodnoj kasarni (Vodné kasárne), koja su jedna pokraj druge. Smješteni su na obali Dunava u Starom gradu.
Gastronomija
Tradicionalna slovačka kuhinja temelji se na svinjetini, peradi (piletina se najčešće jede, a slijede je patka, guska i puretina), brašno, krompir, kupus i mliječni proizvodi. Relativno je usko povezana s mađarskom, češkom i austrijskom kuhinjom. Na istoku je pod utjecajem ukrajinske i poljske kuhinje. U usporedbi s drugim evropskim zemljama, „meso divljači“ u Slovačkoj je dostupnije zbog ogromnih šumskih resursa i zbog toga što je lov relativno popularan. Vepar, zec i divljač uglavnom su dostupni tokkom cijele godine. Janjetina se jede, ali nije široko popularna.
Tradicionalna slovačka jela su bryndzové halušky, bryndzové pirohy i druga jela s krompirovim tijestom i bryndzom. Bryndza je slani sir izrađen od ovčijeg mlijeka, a karakterizira ga snažan okus i aroma. Bryndzové halušky mora biti na jelovniku svakog tradicionalnog slovačkog restorana.
Sport
Na sport u Slovačkoj utječu njegova klima i geografija; popularni ljetni sportovi uključuju nogomet, tenis, odbojku, plivanje, biciklizam i planinarenje, a popularni zimski sportovi uključuju skijanje i snowboarding. U Slovačkoj su najgledaniji sportovi nogomet, hokej na ledu i tenis. U međunarodnim okvirima najuspješniji je slovački sport hokej na ledu gdje se zemlja, od 2017. godine, nalazi kao deseta najbolja momčad na svijetu po svjetskoj ljestvici IIHF.
Praznici i blagdani
Također pogledajte
Mošovce
Vanjski linkovi
Stranica republičke vlade
Zvanična turistička prezentacija
Reference
Države članice NATO-a
Države svijeta
Slovačka
Države i teritorije osnovane 1993.
Kontinentalne države
Države članice Vijeća Evrope |
1124 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Portugal | Portugal | Portugal, zvanično Republika Portugal (), evropska je država i članica Evropske unije, koja se nalazi na Pirinejskom poluostrvu, u jugozapadnom dijelu Evrope i najzapadnija je tačka evropskog kopna. Jedina država s kojom graniči je Španija. Glavni grad Portugala je Lisabon. Portugal također ima suverenitet nad Atlantskim arhipelagom, Azorska ostrva i Madeira. Obje skupine ostrva su zasebne autonomne regije sa sopstvenom lokalnom upravom.
Područje Portugala je kontinuirano bilo naseljeno još od prehistorijskog vremena. Kelte i Romane su naslijedili Vizigoti i Svevi, koji su kasnije napadnuti od strane Maura. Ovaj muslimanski narod je protjeran za vrijeme Rekonkviste na Iberijskom poluostrvu. Potugal je 1139. uspostavio kraljevstvo, nezavisno od Leonske kraljevine. U 15. i 16. vijeku kao rezultat velikih geografskih otkrića, Portugal je proširio svoj uticaj na Zapad i uspostavio prvo veliko Portugalsko carstvo, koje je u tom periodu imalo jedno od svjetski najvećih ekonomskih, političkih i vojnih utjecaja,
Portugal je izgubio mnogo svog bogatstva i statusa sa razaranjem Lisabona zemljotresom iz 1755. kao i okupacijom tokom Napoleonskih ratova i nezavisnošću Brazila, kao najbogatije portugalske kolonije 1822. Nakon revolucije iz 1910. monarhiju je zamijenila demokratska vlasti uspostavljena je Prva portugalska republika. Demokratija je narušena poslije Portugalskog kolonijalnog rata i Karanfilske revolucije iz 1974. Ubrzo nakon nezavisnosti gotovo svih kolonija, s izuzetkom Makaua, kojim je rukovala Kina od 1999. Ovim je označen kraj dugopostojeće evropske kolonijalne sile, koja je ostavila veliki kulturni i arhitektonski utjecaj širom svijeta i oko 250 miliona govornika portugalskog jezika danas.
Portugal je unitarna predsjednička republika i razvijena država s unapređenom ekonomijom i velikim životnim standardnom, koji ima 18. najviši društveni rast u svijetu, čak ispred nekih zapadnoevropskih država, kao što su Francuska, Španija i Italija. Portugal je članica mnogobrojnih međunarodnih organizacija, uključujući Ujedinjene nacije, Evropsku uniju, Eurozonu, OECD, NATO i Zajednica država portugalskog govornog područja. Portugal je također poznat kao prva država u svijetu koja je u potpunosti legalizovala upotrebu svih droga 2001. godine.
Historija
Rana historija
Rana historija Portugala se veže za ostatak Pirinejskog poluotoka. Naziv države dolazi od kombinacije romano-keltskog naziva Portus Cale. Regija je bila naseljeno Keltima koji su preci Galecima, Luzitancima, Kelticima te Kineticima koje su posjećivali Feničani i Kartažani.
Regija današnjeg Portugala je bila naseljena Neandertalcem a potom pripadnicima podvrste Homo sapiens sapiens. Oni su organizovali društvene zajednice. Tokom neolita u Portugalu je čovjek masovno pripitomljavao životinje, te sadio žitarice i bavio se ribolovom.
Vjeruje se od strane brojnih učenjaka, da u prvom mileniju p.n.e. se nekoliko Keltskih plemena doselilo iz Centralne Evrope, te su ulazili u bračnu vezu sa autohtonim stanovništvom, čime su se formirale razne etničke grupe sa mnogim plemenima.
Germanska invazija
U ranom 5. vijeku germanska plemena Svevi i Vandali zajedno su sa još par manjih plemena izvršili invaziju na poluotok, gdje su formirali svoju kraljevinu. Kraljevina Sveva je bila germanska, post-romanska kraljevina, uspostavljena u bivšoj rimskoj provinciji Galicija-Luzitiana. Oko 410. i tokom 6. vijeka je Galicija postala formalna proglašena kraljevina, gdje je kralj Hermerik donio dogovor mira sa Galijicima prije nego što ga je naslijedio njegov sin Rehija. 448. je njegov sin umro i Svevski kralj Rehijar je osvojio zemlju. 500. je Vizigotsko kraljevstvo osnovano u Toledu. Tako su Vizigoti pokorili Sveve i njihov glavni grad Bragu (584-585) Grad je uključen u 6. provinciju Vizigotskog Hispanjolskog kraljevstva. Narednih 300 godina, do 700. cijelim poluotokom su upravljali Vizigoti. 711. je kralj Rodrigo ubijen i počela je invazija s juga od strane Maura.
Omejadski halifat
Današnji kontinentalni Portugal je u cijelosti bio uključen u Omejadski halifat punih pet stoljeća (711-1249). Nakon što su pobijedili Vizigote u svega par mjeseci, Omejadski halifat je rapidno napredovao u unutrašnjost poluotoka. Tako je Portugal ušao u sastav jedne od najvećih i najrazvijenijih islamskih država koja se protezala od Inda pa sve do južne Francuske. 750. godine je zapadni dio Omejadskog halifata, pod vođstvom Abdurahmana I proglasio Kordobski emirat, koji će dva stoljeća kasnije postati Kordobski halifat 929. Kordobski halifat se 1031. podijelio na 23 mala kraljevstva, koji su se zvali Taifa-kraljevstva. Guverneri ovih kraljevina su se zvali emiri njihovih provincija, te su uspostavili i diplomatske odnose sa kršćanskim kraljevinama sa sjevera.
Stanovnike Portugala su u tom periodu činili starosjedioci poluotoka koji su većinom primili islam, potom Berbari i Arapi doseljeni iz Omana i drugih dijelova velikog halifata. Berberi su došli sa planine Atlas i planine Rif. Muslimani su ovdje ostali da žive južno od rijeke Tažo. Kao rezultat ove historijske prošlosti, danas u portugalskom jeziku koristi se oko 800 arapskih riječi. Muslimani u Portugalu su protjerani 300 godina ranije nego u susjednoj Španiji, što se odrazilo na portugalsku kulturu.
Rekonkvista
718. je vođa Vizigota, imena Pelayos osnovao vojsku protiv Maura u Biskajskom zaljevu. Pelayosov plan je bio iskoristiti Kantabrijsko gorje kao sigurno zaleđe protiv Maura. Zatim je vojsci priključio Pirinejsku kršćansku armiju. U Bici kod Kovadonge, 722. Pelayos je pobijedio Maure i proglasio se kraljom, te je osnovao Kraljevinu Asturiju. Pred kraj 9. vijeka dio Portugala između rijeka Minjo i Duro je bio potpuno oslobođen od Maura, nakon što ih je protjerao Vimara Peres, po naređenju kralja Alfonsa III Asturijskog. Tu regiju je Vimara Peres organizovao i dao joj status grofovije. Tu regiju je nazvao Grofovija Portugal, po poznatoj luci Portus Cale, današnjem gradu Porto. Osnovao je i grad Vimaranes, ili današnji Guimarães - "rodno mjesto portugalske nacije". Grofovija Portugal je ušla u sastav Kraljevine Asturije. 868. kralj Alfonso III Asturijski je Vimaru Peresa postavio za prvog grofa Portugalske grofovije, kasnije poznate kao Portugalija.
Tokom rekonkviste, kršćani su oduzeli dominaciju Maurima, a bitka za Ourique iz 1139. je tradicionalno uzeta kao događaj koji je označio kraj postojanja feudalne Portugalske grofovije, koja je postala nezavisna kraljevina Portugal. Rekonkvista je završena 1249. zauzećem Algarve, današnje južne portugalske provincije, i progonom posljednjeg Maura sa teritorije, tako je Portugal dobio svoje današnje granice, sa jako sitnim korekcijama.
1348. i 1349. Portugal je kao i ostatak Evrope bio pogođen Crnom smrću. 1373. Portugal je sklopio savez sa Engleskom, koji je najduže postojani savez na svijetu, i danas je još uvijek na snazi. Savez je branio interese obje strane, naročito u kolonijalnom periodu protiv rivala: Francuske, Španije i Holandije. Huan I Kastiljski je uspostavio tron Portugalske republike. Žoao I Portugalski je osnivač dinastije Aviz, koja je bila vladajuća nakon bitke kod Aljubarota.
Doba velikih geografskih otkrića
Princ Henrik Moreplovac, sin kralja Žoaoa I, je bio najveći krivac zašto je Portugal postao jedna od vodećih kolonijalnih svjetskih sila. Tokom 15. i 16. vijeka Portugalci su istraživali Atlantski okean, otkrili Azore i Madeiru (koji su i danas u sastavu države), kao i Zelenortska Ostrva, oplovljavali su afričku obalu, kolonizirali dijelova Afrike, otkrili pomorski put za Indiju, preko rta dobre nade, otkrili Brazil, istraživali Indijski okean, uspostavili trgovače pravce u cijeloj južnoj Aziji, te poslali prvu evropsku pomorsku isporuku te ispunili diplomatsku misiju prema Kini i Japanu.
Geografija
Portugal se nalazi u jugozapadnom dijelu Evrope. Izlazi na Atlantski okean. Nalazi se na Pirinejskom poluotoku. Pripadaju mu i arhipelazi Azori i Madeira. Leži između 32. i 43. stepena sjeverne geografske širine te 6. i 32. stepena zapadne geografske dužine. Glavni, kontinentalni dio Portugala je podijeljen svojom glavnom rijekom, Tažo, koja izvire u Španiji i svoj tok završava u estuaru u Lisabonu. Sjeverni dio od rijeke je brdovit, dok je južni dio u potpunosti nizijski.
Najviši vrh Portugala je Ponta do Pico na Pico otoku, koji pripada Azorskom arhipelagu. Ovaj stari vulkan ima visinu od 2351 m. Serra da Estrela je na kontinentalnom dijelu najviši vrh, sa 1991 m, koji je ujedno i veoma posjećeno zimsko turističko mjesto za ljubitelje zimskih sportova. Azori i Madeira su nastali seizmičkim i vulkanskim procesima u Zemljinoj kori. Arhipelag se nalazi na tektonski dosta sigurnoj teritoriji, što znači da su podrhtavanja jako rijetka ili se uopće ne osjete.
Portugalska ekskluzivna ekonomska zona je naziv za okenasku zonu na koju Portugal polaže pravo, na kojoj mu je dozvoljeno da koristi sve morske resurse i vrši eksploataciju. Sa 1.727 408 km2 to je treća najveća ekskluzivna zona Evropske Unije i 11. po veličini u svijetu.
Glavni grad je Lisabon. Ima oko 11,4 mil stanovnika. Površina je 90 000 km2. Klima je većinom atlanska ali je većinom tropska. Na planinama je umjerena kontinentalna. Najviši vrh 1 990 mnv. Reljef u primorju niziski a u unutrašnjosti brda i planine.
Klima
Portugal guide | En | Pt | Es | Fr |
535 maps of Portugal (140 of cities)
Političke podjele
Portugal ima administrativnu podjelu na općine kojih ima 308 (zovu se concelhos), koje su podijeljene na sveukupno više od 4.000 civilnih župa (freguesias).
Osim kopnenog dijela Portugala koji se smjestio na zapadu Iberijskog poluostrva, sastavni dio Portugala su i dvije ostrvske grupe: Azori i Madeira, koje predstavljaju autonomne regije.
U kopnenom dijelu Portugala postoji 5 regija:
Alentejo
Algarve
Centro
Lisboa e Vale do Tejo
Norte
Gradovi u Portugalu su (sa brojem stanovnika):
Lisabon - 2.547.665
Porto - 1.509.958
Braga - 754.830
Aveiro - 460.157
Coimbra - 430.845
Faro, Algarve - 391.819
Viseu - 354.162
a sa manje od 150.000 stanovnika su:
Sousa, Leiria, Lezíria do Tejo, Baixo Alentejo, Trás-os-Montes, Centro Alentejo, Baixo Tâmega, Douro, Médio Tejo, Beiras, Beira Interior Sul, Alto Alentejo, Pinhal i Vale do Minho.
U historijskom smislu su postojale ili postoje sljedeće provincije: Alentejo, Algarve, Beira, Douro Litoral, Estremadura, Minho, Ribatejo i Trás-os-Montes.
Privreda
U Portugalu se snažno razvila raznorodna industrija. Najviše prerada nafte, metalurgija, prehrambena industrija, automobilska industrija (sklapanje vozila), proizvodnja cementa, papira, tekstila, obuće, namještaja i pluta. Turizam je također razvijen, pogotovo na ostrvima Azori i Madeira.
Poljoprivreda, zapošljava ¼ aktivnog stanovništva. Glavni proizvodi su pšenica i kukuruz, ali se svejedno velike količine još uvijek moraju uvoziti. Ističe se urod masline, paradajza i smokve. Zemlja izvozi povrće i voće, drvo i pluto ali uvozi žitarice i ribu. Stepen nezaposlenosti je još uvijek relativno nizak. Po procjeni za 2013. godinu BDP po stanovniku je 22.663 $.
Ekonomska kriza 2010-tih
Stanovništvo
Portugal prema procjeni za 2008. godinu ima 10,662,000 stanovnika, od čega 9,838,000 otpada na Portugalce, a ostatak na tridesetak drugih naroda. Od domaćeg domorodnog stanovništva nikako se ne smiju ubrajati tzv. Mirandezi (10,000), mala lingvistička grupa koja se bori za svoja prava, a po porijeklu i etnički mogli bi biti srodni Asturcima iz Španije.
Do cijepanja Asturaca dolazi prodorom Maura, nakon čega počinje krstaški rat protiv Islama.
Prema brojnosti iza Portugalaca dolaze: Brazilci (168,000); Kinezi (93,000); Angolci (82,000); Romi (76,000); Zelenortci (51,000); Španci 41,000); Mozambikanci (41,000); Britanci (38,000); Arapi (26,100); Asturi (26,000); Francuzi (20,000); Italijani (20,000); Angloamerikanci (20,000); Goanci (20,000); doseljenici iz Gvineje Bisau (17,000); Galjegi (16,000); Nijemci (10,000).
Još desetak naroda ima nekoliko hiljada ili nekoliko stotina pripadnika. Ovdje još treba pridodati i 23,000 etnički neklasificiranih i drugih pripadnika.
Kultura
Portugal ima bogato kulturno naslijeđe koje datira još iz prahistorijskih vremena, a tokom nekoliko prethodnih milenija portugalska kultura je bila pod velikim utjecajem raznih zemalja i njihovih običaja. Era rimskih i maurskih osvajanja, kao i drugih drevnih društava prije toga, sve su ostavile tragove u bogatom naslijeđu arheoloških nalaza koji se mogu pronaći širom Portugala.
Drevno pećinsko slikarstvo u Escouralu, ruševine najvećeg rimskog naselja u Portugalu Conímbriga, Rimski hram u Évori i tipična maurska arhitektura južnih gradova Olhão i Tavira samo su neki primjeri izuzetnih kulturnih znamenitosti koje se mogu naći u ovoj zemlji.
Tokom vijekova portugalska umjetnost obogaćena je stranim utjecajima, uključujući flamansko slikarstvo, francusku umjetnost i italijansku umjetnost. Putovanje portugalskih pronalazača otvorilo je zemlju za orijentalnu umjetnost, a otkrivanje brazilskog bogatstva zlata i nakita bilo je veliki podstrek baroknom trijumfu u dekoraciji.
Također pogledajte
Iberijski Federalizam
Reference
Vanjski linkovi
Portugalska kultura na portugal-live.net
Države članice NATO-a
Države svijeta
Portugal
Države članice Vijeća Evrope |
1125 | https://bs.wikipedia.org/wiki/%C5%A0panija | Španija | Španija, zvanično Kraljevina Španija (; ; ; ; ; ), jest država na jugozapadu Evrope i parlamentarna nasljedna kraljevina. Najvećim dijelom se nalazi na Pirenejskom (Iberskom) poluostrvu. Administrativno je podijeljena na 17 autonomnih zajednica i dva autonomna grada (), Ceuta i Melilla. Glavni i najveći grad Španije je Madrid, a veći gradovi su Barcelona, Valencia, Sevilla, Bilbao i Málaga.
Članica je Ujedinjenih nacija, Evropske unije, OECD-a i NATO saveza. Ona se ubraja u veoma razvijene zemlje, a prema podacima iz 2012. bila je među dvadeset najvećih zemalja izvoznika i uvoznika u svijetu. Smatra se jednom od vodećih turističkih zemalja u svijetu, prema podacima iz 2016. treća je zemlja po broju stranih turista.
Historija
Španija je bila naseljena već u paleolitu, o čemu svjedoči bogata likovna umjetnost u pećinama (Altamira, Castillo, Pindal) te drugi arheološki ostaci. Prastanovnici područja Pirnejskog poluostrva bili su Kelti, Baski i Iberi, a po njima je i poluostrvo dobilo jedno od današnjih imena (Ibersko).
U 11. vijeku p. n. e. na južne obale poluostrva naselili su se Feničani. Njihova najpoznatija kolonija bio je Cádiz (Gades). Naziv današnje Španije izveden je iz rimskog Hispania, a ono od feničanskog ishapan, "zemlja pećinara" (međutim ono za što su Feničani mislili da su pećinari, zapravo su bili kunići). Tokom Drugog punskog rata Rimljani su po prvi put došli na područje Španije, te su relativno brzo zauzeli zapad i jug poluostrva. Međutim, sjever poluostrva dospio je pod vlast Rimljana tek 200 godina kasnije. U kasnoj fazi Zapadnog rimskog carstva Zapadni Goti (Vizigoti) su se naselili u Galiju te tamo osnovali Vizigotsko carstvo, koje je obuhvatalo i dijelove Iberije. Nakon što su doživjeli poraz u ratu sa Franačkom, povukli su se južno i težište svoje teritorije premjestili na Ibersko poluostrvo. Ova posljednja faza Vizigotskog carstva naziva se Toledsko carstvo prema gradu Toledu gdje im je bila prijestolnica.
Početkom 8. vijeka Mauri iz sjeverne Afrike porazili su Vizigotsko carstvo te osvojili cijelo Iberijsko poluostrvo. Uslijedila je njihova viševjekovna vladavina, koja je znatno uticala na historiju zemlje. Ostavština arapske vlasti i danas se osjeti u arhitekturi Španije ali i mnogim riječima španskog jezika. Međutim, Maurima nije uspjelo trajno osvojiti područja sjeverno od Pirineja. Od tamo započela je borba za povrat teritorije od Maura, poznata kao Reconquista. Rekonkvista je trajala više od 750 godina (od 722. do 1492.) te nije bio kontinuiran proces, već su kršćanske vojske postepeno osvajale jedno područje za drugim, dok naposljetku 1492. nisu osvojili Granadu, posljednje uporište Maura na Iberskom poluostrvu. Nakon završetka Rekonkviste, uslijedio je progon i ugnjetavanje nekršćanskih manjina. Izabela I, kraljica Kastilje i njen muž Ferdinand II, poznati kao "katolički kraljevi", nisu željeli trpiti nekatolike u svom kraljevstvu. Stoga su muslimani i jevreji prisilno tjerani na pokrštavanje. Španska inkvizicija osnovana je 1478. sa jedinim ciljem da traži preobraćene "nevjernike" koji su tajno i dalje prakticirali svoju "raniju" vjeru, te da ih kažnjava.
Izabela I i Ferdinand II su 31. marta 1492. izdali Granadski dekret, kojim su 300 hiljada jevreja koji se nisu htjeli pokrstiti protjerali sa Iberskog poluostrva. Ti jevreji poznati su kao Sefardi. Kastiljski kralj Filip III je 1609. protjerao i tzv. "Moriske", potomke Maura koji su u međuvremenu prešli na kršćanstvo. U 15. vijeku kraljevstva Kastilje i Aragóna su se ujedinila. Aragón je u to vrijeme već dugo bio vrlo snažna pomorska sila u Sredozemlju, dok je Kastilja bila konkurencija Portugalu oko prevlasti na obalama Atlantika. Nakon Kolumbovog prvog putovanja 1492. preko Atlantika, Španija postaje kršćanska velesila Zapada. Stupanjem na prijestolje Karla V, unuka "katoličkih kraljeva" i cara Svetog rimskog carstva (poznat i kao Karlo I) vlast u Španiji preuzima dinastija Habsburg. Svi španski kraljevi do 1700. bili su porijeklom iz španskog ogranka ove dinastije, kada je ova dinastija u Španiji izumrla smrću Karla II. Zbog pitanja naslijedstva njegove krune kao posljednjeg habsburškog kralja Španije, izbio je rat za špansko naslijeđe u koji su bile uvučene mnoge evropske države. Kao rezultat tog rata na špansko prijestolje dolazi Filip V iz dinastije Bourbon, čiji je potomak i danas na španskom tronu.
Špansko kolonijalno carstvo oko 1600. prostiralo se velikim prostranstvima Južne i Srednje Amerike, južnim dijelovima današnjih SAD i Filipina. Međutim, Španci su postepeno počeli gubiti moć, kada su Englezi i Francuzi počeli osnivati svoje kolonije u Novom svijetu. Ratovi za nezavisnost američkih država, naročito Meksika i južnoameričkih država izbili su početkom 19. vijeka, kada je većina španskih kolonija izborila nezavisnost. U aprilu 1898. izbio je Špansko-američki rat u kojem su SAD osvojile posljednji veći posjed Španije, što je označilo i kraj njenog kolonijalizma. Španske kolonije u Africi (Maroko, zapadna Sahara i Ekvatorska Gvineja) izborile su svoju nezavisnost u 20. vijeku.
Početkom 20. vijeka Španija je bila najvećim dijelom zaostala poljoprivredna država, gdje su vladali gotovo feudalni odnosi u društvu, a malo industrije što je tada imala bilo je koncentrirano pretežno u Kataloniji i Baskiji. Godine 1923. vlast u zemlji preuzeo je Miguel Primo de Rivera, koji je uveo vojnu diktaturu. Ipak, nije se uspio dugo održati na vlasti te je 1931. ponovno proglašena republika. Drugu špansku republiku od samog nastanka mučili su naslijeđeni politički i socijalni sukobi, te je već 1932. došlo do prvog pokušaja državnog udara desničarskih vojnih snaga pod vodstvom generala Sanjurja. Dvije godine kasnije 1934. desio se niz ljevičarskih i anarhističkih pobuda, od kojih su neke ugušene u krvi. Politička nestabilnost u zemlji se još više pogoršala nakon izbora održanih 17. februara 1936. i pobjede Narodnog fronta sastavljenog od lijevo orijentiranih liberalnih, socijalističkih i komunističkih stranaka. U julu te godine dio vojske pod komandom generalisimusa Francisca Franca izvršio je državni udar, ali je on bio uspješan samo u nekim dijelovima zemlje, a vladine snage su ga ugušile u važnim političkim i industrijskim centrima zemlje (između ostalih u Madridu, Kataloniji i Baskiji). Započeo je Španski građanski rat, u kojem su pučisti imali značajnu pomoć od fašističke Italije i nacističke Njemačke, dok su liberalno-demokratska Francuska i Velika Britanija ostale neutralne, što je pomoglo da Franco sa svojim snaga odnese pobjedu nad republikancima.
Građanski rat završio je 1939. pobjedom nacionalista nad republikancima. Od tada otpočela je epoha frankističke diktature, prvih godina obilježenu nasilnim "čistkama" nepodobnih, dovodeći zemlju u dugotrajnu političku i društvenu letargiju. U Drugom svjetskom ratu Francova Španija zadržala je relativnu neutralnost, mada se više priklanjala Njemačkoj i Italiji. Kao i u drugim evropskim državama, nakon rata došlo je do velikog ekonomskog poslijeratnog rasta i prosperiteta. Godine 1947. Franco je restaurirao monarhiju te je Juana Carlosa kao kralja 1969. imenovao za svog nasljednika. Nakon smrti diktatora, 20. novembra 1975. kralj Jua Carlos započeo je proces demokratizacije zemlje (špan. Transición). Usvajanjem Ustava 1978. uvedena je parlamentarna monarhija. Tokom tranzicije došlo je do masivnog aktiviranja Baskijske separatističke organizacije (ETA) i drugih lijevičarskih pokreta, kao i desničarskih terorističkih grupa. Ponovno je došlo do neuspjelog pokušaja državnog udara 23. februara 1981. (poznat kao "23-F") od strane desničarskih vojnih grupa i dijelova paravojne Civilne garde (Guardia Civil) protiv demokratske vlade.
Španska tranzicija završena je 1982. primopredajom vlasti koju je preuzela socijaldemokratska stranka Felipea Gonzáleza (PSOE). Tokom 1980tih Španija je postala članica NATO saveza i Evropske unije i ponovno je doživjela ekonomski rast. Istovremeno nastavljeni su sporadični sukobi protiv ETA-e, koja nastoji odvojiti Baskiju od Španije, a cijeli period sukoba protiv njih poznat je i kao "prljavi rat" (špan. guerra sucia).
Geografija
Španija, kao i susjedni Portugal na zapadu te Gibraltar na jugu (koji pripada Ujedinjenom Kraljevstvu), nalazi se na Pirenejskom poluostrvu približno između 36° i 43,5° sjeverne geografske širine te 9° zapadne i 3° istočne geografske dužine (sa izuzetkom Balearskih i Kanarskih ostrva te eksklava Ceute i Melille. Španija približno zauzima šest sedmina površine poluostrva. Na sjeveroistoku, duž planinskog lanca Pireneja, graniči sa Francuskom i malehnom državom Andorom.
Njoj pripadaju Balearska ostrva u Sredozemnom moru, Kanarska ostrva u Atlantiku, kao i gradovi na sjeveroafričkoj obali Ceuta i Melilla (okruženi teritorijom Maroka). U Francuskoj, Španija također posjeduje jednu eksklavu Llívia. Španiji pripadaju i mnoga manja ostrva u blizini marokanske obale: Islas Chafarinas, Peñón de Alhucemas i Isla del Perejil, kao i malo poluostrvo Peñón de Vélez de la Gomera. Ostrvo Isla de Alborán nalazi se oko 50 km sjeverno od marokanske obale. Postoji i druga grupa manjih ostrva i stijena Islas Columbretes, oko 55 km istočno od Castellón de la Plana, na istoj geografskoj širini kao i Mallorca.
Najsjevernija tačka kontinentalne Španije je Estaca de Bares u Galiciji, dok je najzapadnija tačka (ne računajući ostrva) rt Touriñán (također u Galiciji). Najjužnija tačka države je Punta Marroquí kod Tarife, dok je najistočnija na Costa Bravi Rt de Creus. Najveća udaljenost od krajnjeg sjevera do juga iznosi 856 km, dok udaljenost od krajnjeg istoka do zapada iznosi 1020 km. Najzapadnija i najjužnija tačka cjelokupne Španije (uključujući i ostrva) nalazi se na Kanarskim ostrvima (El Hierro) dok je najistočnija na Balerskim ostrvima (Menorca).
Područje države nalazi se na prosječnoj nadmorskoj visini od 660 m, što je među najvišim od svih evropskih država. Prostornu podjelu poluostrva značajno određuju šest velikih planinskih lanaca.
Planine
Od šest najvećih planinskih lanaca u Španiji, pet ih se pruža u pravcu zapad-istok:
Na sjeveru zemlje su Pireneji s najvišim vrhom od 3.404 metra nadmorske visine, koji čine prirodnu granicu sa ostalim dijelom kontinentalne Evrope.
Zapadno od Pireneja, paralelno sa sjevernom obalom zemlje pruža se Kantabrijsko gorje, čije najviše uzvišenje je Picos de Europa sa oko 2.600 metara nadmorske visine. Na svom zapadnom kraju postepeno se spušta u Galiciji i sjevernom Portugalu na brojne niže planine i ogranke.
Također u pravcu zapad-istok približno sredinom poluostrva pruža se Kastiljsko gorje (), koje se dijeli na razne ogranke, a penje se i do 2.600 metara visine. Dalje prema Portugalu se nastavlja na planine Serra da Estrela.
Dalje južno odvajaju se dosta niže Sierra Morena (do 1.300 m) također u pravcu zapad-istok, spuštajući se na jugu u prostranu dolinu rijeke Guadalquivir.
Na krajnjem jugu prostiru se Betijski kordiljeri, duž sredozemne obale od Gibraltara do južno od Valencije. Baleari su, u geološkom smislu, njihov sjeveroistočni produžetak. Na Betijskim kordiljerima nalazi se vrh Mulhacén (visok 3.482 m) u Sierra Nevadi, najviša tačka kontinentalne Španije i Pirenejskog poluostrva. Ipak najviši vrh cijele Španije nalazi se na kanarskom ostrvu Teneriffi, Pico del Teide visok 3.718 metara.
Jedino Ibersko gorje, koje se penje do 2.300 metara visine, proteže se u pravcu sjeverozapad-jugoistok, približno istočno od linije Burgos-Valencija.
Rijeke
Između planinskih lanaca protiče pet velikih riječnih sistema, od kojih su četiri pretežno orijentirani u pravcu istok-zapad, ulijevaju se u Atlantski okean a svoj izvor imaju u Iberskom gorju, kao najvećoj vododijelnici na poluostrvu. Riječni vodotoci između Kantabrijskog i Kastiljanskog gorja slijevaju se kroz rijeku Duero. Dalje južno protiču rijeke Tajo i Guadiana, također u pravcu od istoka ka zapadu. Isto vrijedi i za Guadalquivir koja teče južno od Sierra Morene.
Vodotoci iz dolina između Iberskog gorja i Pireneja otječu preko Ebra u Sredozemno more. Ova rijeka izvire u Kantabrijskom gorju i teče od sjeverozapada ka jugoistoku.
Centralna visoravan
Približno u centralnom dijelu Pirenejskog poluostrva nalazi se relativno prostrana visoravan, koja se u literaturi i izvorima naziva Iberska mezeta ili Kastiljska visoravan, često samo kao Mezeta. Na sjeveru i sjeverozapadu ograničena je Kantabrijskim gorjem i njegovim obroncima, na istoku je Ibersko gorje, dok na jugu granicu visoravni predstavlja Sierra Morena. Na jugozapadu visoravan je donekle nešto niža, preko ne tako ravne Ekstremadure. Visoravan je podijeljena Kastiljskim gorjem na dvije polovine (južna i sjeverna mezeta), pri čemu je sjeverno od gorja visoravan nešto veće nadmorske visine od južnog dijela. Najveći gradovi na sjevernoj Mezeti (Valladolid, León, Burgos, Salamanca) nalaze se na nadmorskim visinama od 700 do 900 metara, dok su gradovi južne Mezete (Madrid, Toledo, Ciudad Real) na visini od 500 do 700 metara.
Obale i doline
Značajno niže su brojne doline, iz koje vodotoci pretežno otječu preko Guadalquivira i Ebra. Pošto se brojne planine i gorja protežu gotovo do same morske obale, gotovo u cijeloj Španiji nema izraženih širokih primorskih ravnica ni zaravni.
Klima
Klima Španije se može ugrubo podijeliti na sljedeće zone:
Atlantska klima na sjevernoj obali Atlantskog okeana: Galicija, Asturija, Kantabrija, Baskija i sjever Navarre. Tamo su dosta blage zime s puno padavina, ali i ljeta su relativno hladna.
Okeansko-kontinentalna klima u centralnom području poluostrva: Kastilja i León, područje glavnog grada Madrida, regija La Rioja, Navarra, Kastilja-La Mancha, Ekstremadura i Andaluzija. Ovo područje ima dosta hladne zime, snijeg je redovna pojava na sjeveru, dok su ljeta vrlo topla. Padavine su mnogo izraženije u zimskim mjesecima.
Kontinentalna sredozemna klima u Aragónu, Kataloniji, zaleđu Valencije, regijama Murcia, Kastilja-La Mancha i Andaluzija. Padavine su pretežno u proljetnim i jesenjim mjesecima, ljeta su vruća a zime dosta hladne. Temperaturni raspon u toku dana može dosezati i do 25 °C.
Sredozemna klima u Kataloniji, na Balearskim ostrvima, regiji Valencije, Murcia i Andaluzije. Padavine su uglavnom u proljeće i jesen, često se javljaju i pljuskovi (najčešće početkom septembra). Prema sjeveru i jugu količina padavina se smanjuje (npr. Barcelona 640 mm, Tortosa 524 mm, Valencia 454 mm, Alicante 336 mm, Almería 196 mm), te se unutar ovog klimatskog područja razlikuju sušni i vlažni dijelovi. Temperature zimi su blage, ljeta vrlo vruća a ponekad i sparna.
Suptropska klima na Kanarskim ostrvima. Tamo vladaju vrlo blage temperature tokom čitave godine (18 do 24 °C), zime gotovo da i nema, prosječne temperature u Santa Cruz de Tenerife iznose 17,9 °C u januaru a 25,1 °C u augustu. Međutim, količina padavina dosta varira od jednog od drugog područja na ostrvima.
Planinska klima u višim područjima Pireneja, Kantabrijskom i Iberskom gorju, te Kastiljskim i Betijskim kordiljerima. Tamo vladaju dosta duge i hladne zime te kratka svježa ljeta.
Adminstrativna podjela
Španija se sastoji iz 17 autonomnih zajednica. One su po površini dosta nejednake, naprimjer u Andaluziji, Kataloniji, Zajednici Madrida i Valenciji broj stanovnika se kreće od 5 do 8 miliona, dok u najmanjim zajednicama poput Navare, Kantabrije i La Rioje živi manje od milion stanovnika. (stanje: 1. januar 2009)
Galicija, Baskija i Katalonija imaju viši stepen samouprave od ostalih regija. Najgušće su naseljeni priobalni prostori, posebno Katalonija, Baskija i madridsko područje.
Regionalne podjele
Španija je po NUTS normama Evropske unije regionalno podijeljena na sedam regija nivoa NUTS-1, zatim na 17 područja drugog nivoa NUTS-2, 52 područja trećeg nivoa NUTS-3, te na 8111 općina, koje se grupišu kao LAU-2.
Gradovi
Politika
Uređenje
Prema Ustavu usvojenom 6. decembra 1978, Španija je socijalna i demokratska pravna država uređena kao parlamentarna monarhija (član 1. stav 3. Ustava). Titula kralja je nasljedna (član 57. stav 1. Ustava). Trenutni španski kralj je Felipe VI. Kralj je poglavar države i vrhovni komandant vojnih snaga. Kraljevska porodica ima sjedište u Palači Zarzuela u glavnom gradu. Uloga španskog monarha u Ustavu je ograničena samo na funkciju predstavnika države. Između ostalih, uloga kralja je odobravanje izglasanih zakona te imenovanja i razrješenja premijera.
Najviši zakonodavni organ Španije je Parlament, Cortes Generales. Cortes se dijeli na dva zakonodavna doma, Predstavnički dom (špan. Congreso de los Diputados) i Senat (špan. Senado). Broj članova Predstavničkog doma varira od 300 do 400, a biraju se svake četiri godine na direktnim izborima. Senat broji 259 članova, od čega je 208 članova izabrano direktno na izborima, dok 51 člana određuju parlamenti autonomnih zajednica. Senatori su imenovani na mandat od četiri godine.
Premijera zemlje (špan. Presidente del Gobierno, doslovno predsjednik vlade) imenuje Predstavnički dom. Ministre u vladi predlaže premijer, a odobrava kralj. Sjedište vlade je u Palači Moncloa u Madridu.
Stranke
U Španiji postoje četiri stranke odnosno koalicije koje su zastupljene u Parlamentu, a aktivne su na području cijele zemlje. To su: desno orijentirana konzervativna Partido Popular (Narodna stranka, PP), socijaldemokratska Partido Socialista Obrero Español (Narodna socijalna radnička stranka, PSOE), lijevo orijentirani pokret Izquierda Unida (Ujedinjena ljevica, IU) i, novoosnovana (2008), antiregionalno-liberalna Unión Progreso y Democracia (Unija napredak i demokratija, UPyD). Osim toga stranka Podemos (bos. "Mi možemo"), također igra sve značajniju ulogu, a osnovana je u martu 2014. kao rezultat građanskih protesta 2011.
Regionalne stranke učestvuju u vlasti pretežno na nivou autonomnih zajednica, a uglavnom su zasnovane na podršci različitih nacionalnih i regionalnih pokreta. Neke od najvažnijih stranaka koje učestvuju u radu parlamenta su katalonska građansko-nacionalistička unija stranaka Convergència i Unió (CiU), zatim katalonski ljevičarski nacionalisti Esquerra Republicana de Catalunya (ERC) i baskijsko-građanski nacionalisti Partido Nacionalista Vasco (PNV). Većina regionalno organiziranih stranaka zalaže se za jaču autonomiju svojih zajednica, a ti zahtjevi su naročito naglašeni u Baskiji i Kataloniji, često pozivajući se na otcjepljenje i proglašenje nezavisnosti od zemlje. Jedna od najvećih regionalnih stranaka je socijaldemokratska Partit dels Socialistes de Catalunya (Socijalistička stranka Katalonije, PSC), koja je u čvrstoj koaliciji sa "sestrinskom" Narodnom socijalnom radničkom strankom (PSOE) te se tako samo formalno ubraja u regionalne stranke.
Policija
Zbog administrativno-političke podjele zemlje, policijski sistem Španije je također složen. On u suštini obuhvata četiri vrste policijskih organa:
vojno organizirana Guardia Civil (civilna zaštita) koja je paralelno u nadležnostima ministarstava odbrane i unutrašnjih poslova.
nacionalna policija na nivou cijele zemlje (Cuerpo Nacional de Policía, CNP) u nadležnosti samo ministarstva unutrašnjih poslova.
policija autonomnih zajednica (Policía Autonómica), donedavno podijeljena na baskijsku (Ertzaintza), katalonsku (Mossos d’Esquadra), navarsku policiju (Policía Foral) i policiju Kanarskih ostrva (Policía Canaria)
i policije grada i lokalnih zajednica (Guardia Urbana, Policía Local ili Policía Municipal)
Vojska
Španske vojne snage () dijele se na:
Kopnenu vojsku (Ejército de Tierra)
Mornaricu (Armada Española) sa mornaričkom pješadijom (Infantería de Marina)
Zračne snage (Ejército del Aire)
kao i paravojnu organizaciju civilnu zaštitu (Guardia Civil)
Godine 2005. osnovana je vojna jedinica za hitne slučajeve (Unidad Militar de Emergencias), koja između ostalog služi za pomoć u slučaju prirodnih nepogoda i katastrofa.
Osim toga, postoje i neke nezavisne jedinice poput kraljevske garde (Guardia Real) i Španska legija koja je pod direktnom komandom vrhovnog štaba.
Prema podacima iz 2014. Španije je imala 123 hiljade redovnih vojnika i 16 hiljada u rezervnom sastavu. Glavna "uzdanica" kopnenih vojnih snaga su 327 borbenih tenkova. Španska mornarica raspolaže sa 46 brodova, između ostalog ima i jedan nosač aviona, dok zračne snage imaju preko 500 letjelica (uključujući 216 borbenih aviona). Vrhovni komandant španske vojske je kralj. Vojni budžet Španije iznosi 12,8 milijarde eura (1,2% BDP-a). Od 2000. je moguće da muškarci i žene koji pričaju španski jezik a nisu državljani Španije također mogu služiti u vojsci Španije. Od 2001. ukinuto je obavezno služenje vojnog roka.
Privreda
Planom stabilizacije (Plan de Estabilización), demokratskom reformom koja je usvojena nakon smrti generala Franca 1975. i pristupanjem Evropskoj uniji 1986. te uključivanjem zemlje u Evropsku monetarnu i ekonomsku uniju, postavljeni su temelji za dugoročni rast i razvoj španske privrede. Postepeno je došlo do liberalizacije i modernizacije države. Brojne španske firme probile su se na svjetsko tržište a neke postale i vrlo uspješni predvodnici svjetske proizvodnjem, naprimjer Iberia, Seat, Telefónica, Zara i Endesa. Otvaranje Španije svjetskoj trgovini i tržištu privuklo je ogromne direktne međunarodne investicije u zemlju. Međutim, cijena za to bio je snažni proces slabljenja nekih tradicionalnih obrta, naprimjer u Baskiji. Osim toga, prosječni broj zaposlenih po kompaniji u 2011. iznosio je samo 10, što je daleko ispod prosjeka EU koji iznosi 17 (za usporedbu: u Grčkoj je 5, a u Njemačkoj 35). Oko 80% proizvodnih preduzeća u Španiji ima manje od 10 zaposlenika, što utječe na konkurentnost firmi te manje inovativnih procesa u industriji. Ponovna industrijalizacija nakon krize 2009-2013, dovela je do značajnog povećanja industrijske proizvodnje, ali je taj proces u velikoj mjeri usporen, iako je povećana produktivnost a istovremeno smanjen broj radnih mjesta. Godine 2014. po prvi put je zabilježen rast industrijske proizvodnje od 1,1%.
Tri najveće izdavačke kompanije su Grupo Vocento, italijanska RCS MediaGroup i PRISA. Sa 81.880 zaposlenika (stanje: kraj 2006) jedna od najvećih svjetskih radničkih korporacija bila je Mondragón Corporación Cooperativa. Procjenjuje se da siva ekonomija u Španiji ima 21,5% udjela u BDP-u države. Zaduženost javnih budžeta u 2010. iznosila je 9,24% BDP-a, pa je u tome neznatno prekoračena preporučena vrijednost Evropske unije od 9,3%. Rast u prethodnim godinama najvećim dijelom je bio zbog ogromnog rasta tržišta nekretnina, a prosječna zaduženost po osobi u 2005. narasla je na 125% godišnjeg prihoda, što je tri puta više nego u prethodnoj deceniji. "Balon" na tržištu nekretnina je "pukao" tokom finansijske krize 2007. godine. Španske banke vršile su odobravanje kredita gotovo isključivo sa varijabilnim kamatama te na taj način rizik prenosili na klijente, a zbog vrlo strogih propisa u bankarskom sektoru nisu bile povezane sa padom vrijednosti vrijednosnih papira obezbijeđenih kapitalom, pa su banke dugo vremena smatrane relativno zdravim. Međutim, pošto je udio tržišta nekretnina činio trećinu BDP-a, kriza se izuzetno jako osjetila na cijelu špansku ekonomiju. Istovremeno, cijene nekretnina su osjetno pale, u prvom kvartalu 2009. bile su 6,8% niže od istog kvartala prethodne godine, a mnoga domaćinstva bila su prezadužena. Tako je naprimjer za četiri puta porastao broj insolventnih domaćinstava, a prema zvaničnim podacima stopa bankrota iznosi 5%. Prosječna cijena jedne kuće u Španiji iznosi 7,2 ukupna godišnja prihoda jednog domaćinstva. Za usporedbu, u Velikoj Britaniji kuće koštaju u prosjeku 4,6 ukupna godišnja prihoda a u SAD samo 3. Prema tim pokazateljima, špansko tržište je još uvijek precijenjen, pa se može očekivati još veći pad cijena.
U martu 2009. regionalna štedna banka Caja Castilla la Mancha je spašena kreditom Centralne banke Španije od milijardu eura. Moglo bi se očekivati da dobije i dodatnih devet milijardi eura kao pomoć u održavanju likvidnosti, ako vlada odobri garanciju za to. Dana 25. juna 2012. ministar privrede Luis de Guindos je u ime španske vlade podnio zahtjev Evropskoj uniji za finansijsku pomoć za dokapitalizaciju španskih kreditnih organizacija. Okvirno evropski partneri su dali okvirnu ponudu Španiji od 100 milijardi eura. Nakon što je zabilježen oporavak u španskom finansijskom sektoru u januaru 2014. Španija je napustila program Evropskog mehanizma stabilnosti (ESM). Tokom 18-mjesečnog programa mjera pomoći, Španija je dobila ukupno 41,4 milijarde eura za pomoć bankarskom sektoru.
Stopa nezaposlenosti prema standardima EU u novembru 2012. iznosila je 26,6% (preračunato prema sezonskim oscilacijama). Šest godina ranije, 2006. godine, kretala se oko 7,6%, a u novembru 2008. dostigla je 13,4%. Nezaposlenost u Španiji je stoga dostigla najviši nivo svih država u EU. Istovremeno, stopa nezaposlenosti mladih do 25 godina kretala se oko 56,5% (stanje: novembar 2012), što je nakon Grčke najviša u Evropskoj uniji. Krajem 2013. zabilježen je oporavak privrede pa je i stopa nezaposlenosti do januara 2016. opala na 20,5% (ukupno 4,68 miliona nezaposlenih) a u četvrtom kvartalu iste godine pala je na 18,6%.
Turizam
U 2013. Španiju je posjetilo 60,6 miliona turista, pa je prema tome poslije Francuske i SAD treća u svijetu. Za usporedbu, u 2005. zemlju je posjetilo 55,6 miliona stranih turista. Najvažniji turistički cilj je Katalonija: oko 25,7% turista zabilježeno je u ovoj regiji. Drugi po broju turista su Balearska ostrva, koja je posjetilo 11,1 miliona turista. Nakon njih slijede Kanari sa 10,6 miliona te Andaluzija sa 7,9 miliona turista.
Neka od omiljenih turističkih mjesta su:
Pireneji
Baleari
Kanari
Tenerife
Costa Brava
Barcelona
Girona (špan. Gerona)
Lloret de Mar
Roses (špan. Rosas)
Costa Daurada (špan. Costa Dorada)
Salou
Costa del Sol
Costa de la Luz
Costa Blanca
Benidorm
Dénia
Sierra Nevada
Costa Verde
Budžet
Državni budžet 2009. imao je na rashodovnoj strani iznos od 483 milijarde eura, nasuprot čega su stajali prihodi od 366 milijarde eura. Iz toga proizilazi budžetski deficit za 2009. u iznosu od 117 milijardi eura, odnosno 11,1% BDP-a. Zaduženje Španije iste godine iznosilo je 560,6 milijarde eura odnosno 53,2% BDP-a. Nova zaduženja u 2011. iznosila su 8,5% BDP-a. Putem programa štednje u iznosu od 27,3 milijarde eura deficit budžeta u 2012. smanjen je na 5,3% BDP-a.
Energija
Najvažniji energetski izvor Španije je nafta, iz koje se dobija 47,3% primarne energije. Sveukupno fosilna goriva (nafta, zemni plin i ugalj) sačinjavaju 77,2% ukupne utrošene primarne energije. U 2010. godini 73,9% primarne energije moralo se uvesti u zemlju.
Električna energija
Električna enegrija je 2009. sačinjavala 21,5% ukupne utrošene krajnje energije. Naredne 2010. godine u Španiji je proizvedeno 288.563 GWh struje. Od toga najveći udio (23%) dobijen je iz kombiniranih plinsko-parnih elektrana, daljnjih 7% potječe iz termocentrala. Ukupno šest nuklearnih elektrana proizvode 22% struje, dok 16% proizvode vjetroelektrane, a ostalih 16% iz hidroelektrana i 2% iz solarnih postrojenja. U 2010. Španija je sa 43.692 GWh električne energije bila najveći proizvođač električne energije iz vjetroelektrana u Evropi.
U kombiniranim plinsko-parnim elektranama struja se pretežno dobija iz prirodnog plina. Pod ostale vrste energije spadaju obnovljivi izvori (2%) i ostale forme energije (energias cogenerativas).
Stanovništvo
U prethodnih deset godina broj stanovnika Španije je značajno porastao, ne samo u poređenju sa drugim evropskim državama, nego i u usporedbi sa prethodnom decenijom. Tako je 1990tih broj stanovnika Španije porastao za oko 1,1 milion, dok je u prvoj deceniji 21. vijeka porastao za oko 7 miliona. Da je naprimjer Bosna i Hercegovina u posljednjih 12 godina imala takav procentualni porast, danas bi imala oko 5,4 miliona stanovnika. Najveći dio porasta stanovništva pripisuje se masovnom useljavanju u Španiju. Tako naprimjer broj useljenika porastao je sa 740 hiljada u 1999. na 5,73 miliona u 2011. Osim toga, zabilježen je i veći broj naturaliziranja stranaca. Stopa plodnosti (stopa fertiliteta) u 2008. iznosila je 1,45 djeteta po ženi, što je ispod prosjeka EU od 1,6 djeteta.
Prosječna očekivana starost Španaca u 2012. procijenjena je na 82,5 godina, što stavlja Španiju na treće mjesto među članicama Evropske unije odmah nakon Italije (82,4) i Francuske (82,1). Prosječna očekivana starost muškaraca iznosila je 79,5 godina, dok kod žena ona iznosi 85,5 godina. Prema podacima iz 2007. oko 16,7% stanovništva zemlje bilo je starije od 65 godina.
Jezici
U Španiji se pretežno priča španskim, katalonskim, galicijskim i baskijskim jezikom. Službeni jezik u cijeloj državi je španski. Pored njega, katalonski je službeni u autonomnim zajednicama Kataloniji, regiji Valencije (gdje se također naziva i valencijskim jezikom) te na Balearima, zatim baskijski jezik koji je pored španskog službeni jezik autonomne Baskije i u dijelovima Navare, te galicijski koji je također pored španskog služben u Galiciji (lenguas co-oficiales). U Aranskoj dolini priča se aranskim narječjem, koji je varijanta gaskonjskog dijalekta oksitanskog jezika, i u tom području on ima status službenog. Također, postoje i neki jezici koje priča još samo mali broj govornika, a koji nemaju status službenog jezika. U takve jezike ubrajaju se asturleonski i aragonski. U dolini Jálama (provincija Cáceres) u blizini portugalske granice, priča se fala jezik, dijalekt galicijsko-portugalskog jezika. U Melilli manjinsko berbersko stanovništvo priča jezik tamazight.
Tokom ljetne sezone odmora, u turističkim mjestima živi i radi veliki broj sezonskih radnika iz Njemačke, Poljske i država Južne Amerike. U turističkim regijama poput Costa Blanca i Costa del Sol, ima veliki broj stalno naseljenih osoba porijeklom iz Engleske, Njemačke i drugih evropskih zemalja.
Od stranih jezika najviše se govori engleski i francuski jezik. Mlađe osobe pretežno koriste engleski kao strani jezik, dok starije osobe češće upotrebljavaju francuski. Širi slojevi stanovništva po pravilu nemaju značajnije poznavanje stranih jezika. Prema istraživanju Eurostata 2011. oko 49% odraslih Španaca (između 25 i 64 godine starosti) prema vlastitom mišljenju ne poznaju nijedan strani jezik. Međutim prema podacima iz iste godine, udio učenika u primarnom obrazovanju koji uče neki strani jezik, uglavnom engleski, iznosi 99% dok u srednjem obrazovanju drugog stepena taj postotak iznosi 97%, od čega njih 22% uči i dva ili više stranih jezika, zbog geografske blizine Francuske, pretežno francuski kao drugi strani jezik. U područjima u blizini sredozemne obale, koje najčešće posjećuju turisti, te na Balearima i Kanarima, djelimično se može čuti i njemački jezik.
U Kataloniji, na univerzitetima i u školama, najvećim dijelom se uči na katalonskom, dok je španski jezik ravnopravno dopušten za upotrebu na nastavi i časovima kao drugi jezik.
Manjine
U nacionalne manjine Španije ubrajaju se Gitanos (španski Romi), koji su se ovdje naselili počev od 16. vijeka. Danas u Španiji živi između oko 600 hiljada Roma. Španski Romi pretežno žive u većim gradovima poput Madrida, Barcelone, Valencije i Seville. Od njih svjetsku slavu postigli su, između ostalih, muzičar Camarón de la Isla i nogometaš José Antonio Reyes. Na španskoj muzičkoj sceni, posebno flamenkom, bavi se veći broj Roma.
Španska dijaspora
Broj španskih državljana koji žive izvan domovine iznosi približno 2,3 miliona (stanje: januar 2016). Od toga, 1.454.424 živi u obje Amerike, dok 775.785 Španaca živi u drugim evropskim zemljama. Oko 22,2% Španaca koji žive u Sjevernoj i Južnoj Americi rođeni su na teritoriji Španije, dok je kod Španaca žive na području evropskih zemalja (izvan domovine) taj procenat oko 52,2%. Ova činjenica je uglavnom zbog toga što su iseljenici, koji su napustili Španiju od sredine 19. vijeka do građanskog rata, imali za cilj zemlje Južne i Srednje Amerike, pretežno Argentinu, Venecuelu, Meksiko, Urugvaj i Kubu, dok su iseljenici od 1959. (od "Plana stabilizacije") do 1972. za cilj imali evropske zemlje kao što su Njemačka, Francuska, Švicarska, Belgija i Ujedinjeno Kraljevstvo. Osim toga, brojni emigranti druge i treće generacije su napustili južnoameričke države i došli u Španiju te dobili špansko državljanstvo, ali su nakon izbijanja krize u Španiji opet se vratili u svoje domovine.
Biljni i životinjski svijet
Vegetacija Pirenejskog poluostrva dijeli se na tri velika područja:
Vegetacija "vlažne" Španije: hrast i bukva
Vegetacija "suhe" Španije: zimzeleni hrastovi (hrast plutnjak, crnika), borovi i kanarske palme
Vegetacija planinskih područja: crnika, hrast plutnjak, drugi hrastovi, pitomi kesten, livade, alpske travnate livade
Intenzivni uzgoj brojnih kultiviranih biljaka (maslina, narandža i drugih) zahtijeva obilno navodnjavanje.
Životinjski svijet u Španiji izuzetno je bogat vrstama. Zbog relativno male gustoće naseljenosti, u Španiji su preživjele neke vrste koje su u ostatku zapadne Evrope davno istrijebljene ili izumrle. Osim toga, zbog prirodne granice Pirenejskog poluostrva koju čini planinski lanac Pireneja, razvili su se brojni endemi.
Na sjeverozapadu Španije i u centralnom dijelu, a ponegdje u Sierra Moreni živi ukupno 2.500 jedinki vukova. Iberski vuk (Canis lupus signatus) sačinjava najveću i najstabilniju populaciju vukova zapadne Evrope. Također, u Kantabrijskom gorju te u Pirenejima živi oko 200 jedinki mrkih medvjeda. I dok se populacija kantabijskog mrkog medvjeda smatra stabilnom, medvjedi koji žive na Pirenejima dovedeni su do ruba izumiranja. Endemski iberski ris (Lynx pardinus) je vrsta risa koji živi još samo u Španiji i Portugalu, a sa manje od 300 jedinki njegov opstanak je ugrožen. Na sjeveru Španije živi neke od posljednjih zapadnoevropskih populacija evropskih vidri. Neki od karakterističnih sisara Španije, koji još samo opstaju u Africi i Bliskom istoku su obična genetka (Genetta genetta), egipatski mungos (Herpestes ichneumon), iberska divokoza (Capra pyrenaica) i pirenejska divokoza (Rupicapra pyrenaica). Čak tri vrsta zečeva su odomaćene u Španiji. Pored običnog zeca (Lepus europaeus), ovdje žive i endemski iberski zečevi (Lepus granatensis) i kantabrijski zečevi (Lepus castroviejoi). Dosta česti su i jeleni, vjeverice, kunići, divlje svinje, lisice, kune, tvorovi, mufloni i dabrovi.
Infrastruktura
Cestovni saobraćaj
U periodu od 2000. do 2008. broj putničkih automobila porastao je za oko 12%. Prema podacima iz 2008. prosječno je bilo 486 vozila na 1000 stanovnika, a zbog finansijske krize u zemlji ova stopa je neznatno opala u 2009. na 479 vozila. Oko 78% stanovništva Španije živi u gradovima. U nekim metropolama poput Madrida i Barcelone putna infrastruktura je znatno opterećena, naročito u periodima odlazaka i dolazaka na posao. U Valenciji naprimjer postoji kompjuterizirani sistem regulacije saobraćaja.
U Španiji postoji vrlo dobro izgrađena i razgranata mreža puteva i autoputeva dužine 663.795 km. Putevi su najvećim dijelom asfaltirani. Mreža puteva obuhvata nacionalne puteve carreteras nacionales i autoputeve (autovías, koji se ne plaćaju) te autopistas (koji naplaćuju putarinu). Na naplatnim stanicama autopista može se plaćati u gotovini ili kreditnim karticama. Osim toga moguća su plaćanja i putem takozvanog Telepeaje (beskontaktnog elektronskog plaćanja), koji funkcionira preko senzora ugrađenog u automobil koji automatski registrira i naplaćuje kada automobil prođe kroz naplatnu stanicu (slično kao i ACC sistem u Bosni i Hercegovini) U mnogim dijelovima zemlje autopiste se pružaju paralelno sa autoviama. U blizini većih urbanih centara većinom su besplatne autovie, dok su mnogi nacionalni autoputevi pretežno sa plaćanjem putarine.
Najveće dozvoljene brzine na putevima u Španiji iznose:
unutar naseljenih mjesta 50 km/h. Međutim postoje najave da će se uskoro usvojiti zakon o ograničavanju brzine u naseljenom mjestu na 30 km/h tamo gdje postoji samo jedna saobraćajna traka u jednom smjeru.
na magistralnim putevima 90 km/h
na magistralnim putevima gdje postoji zaustavna traka širine najmanje 1,5 m ili dodatna traka 100 km/h
na autoputevima opće ograničenje iznosi 120 km/h. Međutim ova granica je u periodu od marta do 30. juna 2011. spuštena na 110 km/h u okvirima mjera štednje energije usvojenim zbog nemira u arapskom svijetu.
Od ljeta 2005. u Španiji su uvedene kontrole brzine pomoću stacionarnih radarskih uređaja, a kasnije i pomoću mobilnih radara. Od jeseni 2010. započela je kontrola prosječne brzine na dužim dijelovima autoputeva, naročito u tunelima, u svrhu sprječavanja da vozači nailaskom na mjesta gdje znaju da su instalirani radari, jednostavno uspore vožnju, da bi opet ubrzao nakon prolaska radarske kontrole. U zatvorenim naseljenim mjestima od zalaska Sunca do zore obavezna je vožnja s upaljenim oborenim ("kratkim") svjetlima. Iako na autoputevima postoji obaveza davanja prednosti vozilima koja se uključuju, često vozila koja nailaze na saobraćajne trake za uključivanje nemaju "mjesta" za prestrojavanje u lijevu traku i davanje prednosti vozilima da se uključuju na autoput. Zbog velikog broja kružnih tokova, koji predstavljaju prednost "lijeve u odnosu na desnu stranu", razumijevanje o davanju prednosti "desnom" na običnim raskrsnicama obično nije mnogo izražena. Od jula 2004. svi vozači u vozilima moraju imati fluorescentne prsluke za obilježavanje. Oni se moraju oblačiti pri izlasku iz vozila pri saobraćajnim nesrećama ili kod kvaru na vozilu.
Pomorski saobraćaj
Najveće pomorske luke u Španiji su Algeciras, Barcelona, Valencia, Bilbao, Gijón i Santa Cruz de Tenerife. Između Pirenejskog poluostrva i Balearskih, kao i Kanarskih ostrva postoje brojne brodske i trajektne veze.
U 18. i 19. vijeku za potrebe riječne plovidbe izgrađeni su kanali: Kraljevski kanal Aragóna i Kastiljanski kanal. Danas oni služe samo za transport pitke vode. Za potrebe opskrbe vodom i energetske potrebe u 20. vijeku su napravljene brojne ustave i brane, tako da većina rijeka u unutrašnjosti nisu plovne. Jedini izuzetak je rijeka Guadalquivir između Seville i Atlantskog okeana. Ovaj dio rijeke plovan je i za veće prekookeanske brodove. Brojna vještačka jezera u unutrašnjosti zemlje koriste se za vodene sportove. U okvirima svjetske izložbe Expo 2008. na gradskom području Zaragoze uspostavljen je putnički brodski saobraćaj na rijeci Ebro.
Željeznica
Mreža starijih željezničkih linija (širine kolosijeka 1668 mm, takozvani "iberski kolosijek") državne željezničke korporacije RENFE (Red Nacional de los Ferrocarriles Españoles) dopunjena je mrežom vozova velike brzine koji saobraćaju normalnim kolosijekom pod imenom AVE (Alta Velocidad Española). U 2013. željeznički sistem AVE imao je željezničku mrežu dugu 2.276 km. Nacionalni sistem željeznice naziva se Grandes Líneas, koji ne uključuje sistem vozova velike brzine. Postoje i vozovi koji mogu saobraćati na obje vrste kolosijeka, poput Alvie. Korporacije RENFE upravlja i mrežom lokalnih željeznica u većim metropolskim centrima, takozvanim Cercanías. Sistemi Cercanías postoje u sljedećim gradovima i regijama: Asturiji, Barceloni, Bilbau, Cádizu, Madridu, Málagi, Murciji i Alicanteu, Santanderu, San Sebastiánu, Zaragozi, Sevilli i Valenciji.
Regionalne željezničke kompanije poput SFM, EuskoTren, FGC i FGV, kao i državna FEVE upravljaju mrežama uskotračne željeznice.
Nacionalni vozovi u Španiji na linijama Grandes Líneas dijele se na noćne i dnevne vozove. Dnevni vozovi su: Alaris, Altaria, Arco, Euromed, Talgo, Intercity i Diurno, dok su noćni Trenhotel i Estrella. Ove vrste vozove međusobno se razlikuju po svojim konstrukcijskim osobinama i voze na određenim linijama. Klasifikacija prema brzinama vozova i broju zaustavljanja na linijama ne postoji. Vozne karte se ne prodaju samo za jednu liniju, nego kao jedan proizvod.
Gradovi Barcelona, Bilbao, Madrid, Valencia, Sevilla i Palma de Mallorca imaju u mrežu gradske podzemne željeznice odnosno metroa. Izgradnja podzemne željeznice u Málagi je u toku, a do 2014. u funkciju su puštene dvije linije. Neki gradovi poput Alicantea, Bilbaa, Teneriffe, Madrida i Barcelone imaju i tramvajski gradski saobraćaj.
Aerodromi
Oko 40 španskih gradova imaju vlastite aerodrome za civilni zračni saobraćaj. Najveće španske aviokompanije su Iberia, Air Europa i Vueling. Aerodromi u Madrid i Barceloni, prema broju putnika, nalaze se među deset najvećih aerodroma u Evropi. Između madridskog aerodroma i Barcelone postoji "zračni most", puente aéreo: svakodnevno između 7h i 23h u vrlo kratkom vremenskom rasponu uzlijeću i slijeću avioni koji prevoze putnike i robu između tih gradova. U 2007. zabilježeno je ukupno 61 milion putnika na svim španskim aerodromima, dok je 2013. zabilježeno 46 miliona putnika. "Zračni most" između Madrida i Barcelone opslužuje aviokompanija Iberia.
Internet
Prema podacima OECD-a, u 2012. oko 11 miliona građana Španije (tj. oko 25%) imalo je vlastiti pristup internetu. Iste godine, oko 19% građana pristupalo je internetu preko DSL priključaka, a oko 5% putem kablovskog provajdera. Brzine širokopojasnih internetskih veza iznosile su od 10 Mbit/s do 50 MBit/s za DOCSIS3 bazi putem kablovskih provajdera, odnosno 100 MBit/s pri malobrojnim internetskim vezama putem optičkih kablova (oko 1%).
Kultura
Sport
Iako sportske aktivnosti u Španiji imaju dugu tradiciju koja seže još iz rimskog perioda, u Francovoj eri sportska dešavanja su bila više kao sredstva zabave u smislu kruha i igara. Tek nakon Francove smrti, profesionalni sport i slobodne sportske aktivnosti počele su se razvijati u znatnoj mjeri.
Nogomet u Španiji je, ubjedljivo, najvažniji i najrašireniji sport. Najpoznatiji nogometni klubovi su Real Madrid CF i FC Barcelona, koji spadaju među najuspješnije evropske i svjetske klubove. I ostali nogometni klubovi također su vrlo popularni i uspješni: Valencia CF, Atlético Madrid, Athletic Bilbao, Villarreal CF i Sevilla FC. Reprezentacija Španije tri puta je osvojila Evropsko prvenstvo: 1964. u Španiji, 2008. u Švicarskoj i Austriji te 2012. u Poljskoj i Ukrajini. Osim toga, 2010. godine po prvi put su postali svjetski prvaci.
Osim nogometa, Španija je također poznata i po vrlo dobrim košarkaškim klubovima, kao i rukometu, hokeju, odbojci i vaterpolu, a odnedavno na mnogim univerzitetima sve masovnije se igra i ragbi. Automobilističke i motociklističke utrke su također omiljene. U cestovnim utrkama među najpoznatije svjetske vozače ubrajaju se Španci poput Ángel Nieto, Jorge Martínez zvani “Aspar” i Àlex Crivillé. Danas najpoznatiji aktivni vozači, između ostalih, su i: Dani Pedrosa, Jorge Lorenzo, Álvaro Bautista, Toni Elías, Julián Simón, Marc Márquez i Nicolás Terol, od kojih su mnogi osvojili i titule svjetskih prvaka.
Formula 1 je dugo vremena u Španiji bila "u sjeni", ali se to vrlo brzo promijenilo nakon velikih uspjeha Fernanda Alonsa, koji je u sezonama 2005. i 2006. postao svjetski prvak.
Religija
Oko 92% stanovništva (stanje: 2000) zvanično pripada Rimokatoličkoj crkvi. Međutim, broj osoba koje prakticiraju vjeru stalno se smanjuje. U okvirima studije državnog instituta za istraživanje javnog mijenja Centro de Investigaciones Sociológicas iz 2015. 68% ispitanika izjavilo je da su katolici. Katoličku crkvu u Španiji finansira država na osnovu ugovora između Španije i Svete Stolice, a ne iz direktnog crkvenog poreza članova crkvene zajednice, te stoga napuštanje crkvene zajednice ne donosi finansijsku korist. Od 2007. poreski obveznici sami odlučuju, hoće li 0,7% poreza na dohodak uplaćivati u korist crkve ili će ga usmjeriti u korist institucija kulture. Ako to ne odluče u zakonskom roku, iznos obaveznog poreza će se usmjeriti u druge svrhe. Od 1979. u Španiji postoji direktno državno finansiranje crkve, a koje se planira u potpunosti ukinuti. U periodu od 1988. do 2007. poreski obveznici su mogli odlučivati hoće li tadašnjih 0,5% poreza na dohodak uplaćivati u crkvu ili druge svrhe. Tada ukoliko bi taj iznos bio ispod minimuma, država bi dodavala ostatak sredstava. U 2008. godini 7.195.155 poreskih obveznika (34,31% od ukupnih) uplatilo je svojih 0,7% poreza u crkvene svrhe. Dvije godine ranije, bilo ih je 711.975 manje. Od početka primjene novih zakonskih regulativa u 2007. povećan je prihod od crkvenih poreza sa 173,8 miliona eura na 252,7 miliona.
Španskim katolicima nije uopće moguće zvanično napustiti crkvenu zajednicu, jer špansko pravo ne poznaje akt napuštanja crkve, a država je najvišim zakonskim aktima oslobodila crkvu bilo kakve obaveze da briše podatke svojih članova iz crkvenih knjiga. Do ovakve odluke najviši sudski organ Španije je došao nakon što je "nadbiskup Valencije, koji važi za posebno konzervativnog, odbio davanje oprosta u bilo kom obliku". Nadbiskup je također odbio da se povinuje preporukama španske agencije za zaštitu ličnih podataka (AEPD), te je poduzeo velike pravne napore srušivši 171 slučaj pred najvišim sudskim instancama Španije.
Oko 15,9% stanovništva sebe ne smatra religioznim, dok 9,5% stanovništva se izjašnjavaju kao ateisti. Prema studiji Pew centra za istraživanje, oko 46% Španaca se izjasnilo kao "religiozno" a 19% kao "vrlo religiozno". Među mlađim osobama od 18 do 39 godina, samo je 9% ispitanih izjavilo da su "vrlo religiozni", a u svjetskim okvirima taj postotak je niži samo u Japanu i Francuskoj, dok je postotak "vrlo religioznih" u starosnoj grupi između 39 i 59 godina neznatno viši. Prema jednom reprezentativnom ispitivanju Eurobarometra iz 2005. godine oko 59% osoba u Španiji vjeruje u Boga, dok 21% vjeruje u neku drugu spiritualnu moć. Oko 18% ispitanika izjavilo je da ne vjeruje niti u Boga niti u neku drugu višu silu, dok je 2% ispitanika bilo neodlučno.
Od drugih vjeroispovijesti, 0,5% stanovništva čine muslimani, 0,3% su protestanti, a 0,25% Jehovini svjedoci.
Umjetnost
Španija općenito spada u zapadnoevropski kulturni milje. Gotovo svi aspekti španske kulture i umjetnosti nastali su na podlozi rimskog nasljeđa, dajući joj ulogu najznačajnije "latinske zemlje" Evrope. Španska umjetnost historijski je snažno vezana za katoličku crkvu, koja je igrala glavnu ulogu u formiranju države a kasnije i španskog identiteta. Špansku arhitekturu, slikarstvo i kiparstvo oblikovale su brojne najezde stranih osvajača, kao i blaga sredozemna klima i geografija. Vjekovna kolonizacija na svim kontitentima globalizirala je španski jezik i kulturu, dok je Španija apsorbirala brojne kulturne i komercijalne proizvode iz svoje bivše imperije.
Književnost: Miguel de Cervantes, Tirso de Molina, Lope de Vega, Pedro Calderón de la Barca, Francisco de Quevedo, Baltasar Gracián, Rosalía do Castro, José Zorrilla, Federico García Lorca, Camilo José Cela
Muzika: Tomás Luis de Victoria, Antonio de Cabezón, flamenko, Manuel de Falla, Paco de Lucía, Joaquín Rodrigo, Ernesto Halffter
Film: Luis Buñuel, Carlos Saura, Pedro Almodóvar, Fernando Trueba, Alejandro Amenábar, Juan Antonio Bardem
Slikarstvo: Francisco de Zurbarán, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Alonso Cano, Francisco Goya, Joaquín Sorolla y Bastida, Pablo Picasso, Salvador Dalí, Antoni Tàpies
Kiparstvo: Joan Miró, Eduardo Chillida, José Álvarez Cubero, Julio González
Arhitektura: Antoni Gaudí, Santiago Calatrava, César Manrique, Ricardo Bofill, Juan Bautista de Toledo, Rafael Moneo
Moda i odjeća: Cristóbal Balenciaga, Manolo Blahnik, Amaya Arzuaga, Custo Dalmau, Paco Rabanne, Mantilla
Filatelija
Praznici
U Španiji je za svaku godinu definirano 14 dana kao praznici. Neki od njih su državni, dok neke određuju autonomne zajednice, i to svaka po jedan praznik iz neke od provincija te jedan dan kao gradski odnosno općinski praznik (po pravilu uglavnom kao svetac "zaštitnik" zajednice). Sve praznike u godini određuju i objavljuju autonomne zajednice za narednu godinu, a oni mogu varirati od jedne do druge godine. Ako praznik pada u nedjelju, ponedjeljak se također računa kao neradni dan, u zavisnosti od oblasti (uprava, školstvo i slično).
Sljedeći dani su u pravilu praznici, ali ponekad u nekim godinama i nekim autonomnim zajednicama mogu biti radni dani ili zamijenjeni drugim praznicima:
1. januar - Nova godina (Año Nuevo)
6. januar - Sveta tri kralja (Epifanía)
19. januar - Dan svetog Josipa (San José)
mart/april - nedjelja prije Uskrsa u Španiji počinje sveta sedmica (Semana Santa)
mart/april - zeleni četvrtak (Jueves Santo) (pred Uskrs)
mart/april - Veliki petak (Viernes Santo) (pred Uskrs)
mart/april - Uskrs (Domingo de Pascua) (nedjelja)
1. maj - Praznik rada (Primero de Mayo)
25. juli - Sveti Santiago, zaštitnik Španije
15. august - Velika gospa (Fiesta de la Asunción)
12. oktobar - Kolumbov dan (Día de la Hispanidad / El Pilar), navodni dan otkrića Amerike
1. novembar - Svi Sveti (Todos los Santos)
6. decembar - Dan ustava (Día de la Constitución), dan kada je 1978. usvojen Ustav Španije
8. decembar - Bezgrješno začeće (Inmaculada Concepción)
25. decembar - Božić (Navidad)
Reference
Vanjski linkovi
Zvanični sajt Vlade Španije
Španija na "International Futures"
Španija na BBC News
Države svijeta
Države španskog govornog područja
Države članice NATO-a
Mediteranske države
Države članice Vijeća Evrope
Države članice Ujedinjenih nacija |
1127 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Irska%20%28%C4%8Dvor%29 | Irska (čvor) | Irska, suverena država koja zauzima oko pet šestina ostrva Irska
Irska (ostrvo), ostrvo u zapadnom dijelu Evrope
Sjeverna Irska, konstitutivna država Ujedinjenog Kraljevstva (obuhvata preostali dio ostrva Irska)
Irska slobodna država, država prethodnica suverene države Irske |
1128 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Slovenija | Slovenija | Slovenija, zvanično Republika Slovenija, jest evropska država smještena na krajnjem sjeveru Sredozemlja i krajnjem jugu Srednje Evrope. Ona na zapadu graniči s Italijom, na sjeveru s Austrijom, na sjeveroistoku sa Mađarskom, a na istoku i jugu sa Hrvatskom. Slovenija leži na spoju alpskog, sredozemnog, panonskog i dinarskog svijeta. Površina Slovenije iznosi 20.273 km2, po čemu ona spada u srednje velike evropske države. Dužina državne granice iznosi 1.382 km, od čega je 921 km kopnene, 413 km riječne te 48 km morske granice. Slovenska obala Jadranskog mora duga je 46,6 km. Glavni grad joj je Ljubljana, privredno, kulturno i političko središte države, a najviši vrh je Triglav (2864 m).
Kroz slovensku historiju smjenjivali su se kulturni utjecaji iz srednjoevropskog i apeninskog kulturnog prostora. Prema popisu iz 2021. Slovenija je imala 2.108.977 stanovnika. Slovenci predstavljaju oko 83% stanovništva, dok je najveći udio, u ustavu spomenutih manjina, Mađara (0,32%), Italijana (0,11%) i Roma (0,17%). Zvanični i nacionalni jezik je slovenski (slov. slovenščina), dok u područjima gdje je naseljena italijanska i mađarska manjina, službeni jezici su i italijanski odnosno mađarski.
Slovenija je svoju državnost zasnovala na plebiscitu o samostalnosti održanom 23. decembra 1990. ali ju je morala i braniti tokom kratkotrajnog slovenskog rata, nakon što je 25. juna 1991. godine proglasila nezavisnost. Po političkom uređenju, ona je parlamentarna demokratija. U Ujedinjene narode primljena je 22. maja 1992. Danas je članica Vijeća Evrope, Svjetske trgovačke organizacije, OSCE-a, NATO saveza, Šengenskog sporazuma i drugih svjetskih organizacija. Pristupila je u punopravno članstvo Evropske unije 1. maja 2004. godine.
Historija
Slavenski preci današnjih Slovenaca doselili su se na područje današnje Slovenije vjerovatno u 6. vijeku. U 7. vijeku nastala je Karantanija, prva država alpskih Slavena. Godine 745. Karantanija je u zamjenu za odbranu protiv Avara priznala vlast Bavarske, a zadržala je neke oblike unutrašnje samostalnosti nakon preoblikovanja u jednu od franačkih grofovija 828. godine. Već u 7. vijeku se na prostoru središnje Slovenije uobličila jedna slovenska plemenska zajednica, Karniola, koja je u 8. vijeku također bila uključena u okvir franačke države. Počev od 8. vijeka iz Salzburga i Akvileje počelo se širiti kršćanstvo u Sloveniji.
Oko 1000. godine napisani su Brižinski spomenici, prvi pisani dokument na slovenskom i prvi slavenski dokument na latinici. U 14. vijeku veći dio današnje Slovenije pada pod vlast Habsburgovaca. Slovenija se tada dijeli na pokrajine: Kranjsku, Gorišku, Štajersku, Korušku, Trst i Istru. Godine 1848. brojne narode zahvata narodni preporod, pa i Slovenci imaju politički program koji traži ujedinjenu Sloveniju. Kad se 1918. godine raspala Austro-Ugarska, a Italija zauzela pokrajine Primorsku i Istru, te dio Dalmacije, osnovana je Država Slovenaca, Hrvata i Srba koja se ubrzo ujedinila sa Kraljevinom Srbijom u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca koja se 1929. preimenovala u Kraljevinu Jugoslaviju.
Kraljevina Jugoslavija se raspala nakon Drugog svjetskog rata, a Slovenci su se pridružili Demokratskoj federativnoj Jugoslaviji što je zvanično objavljeno 10. augusta 1945. godine. Država je 29. novembra 1945. preimenovana u FNRJ (Federativnu narodnu republiku Jugoslaviju) te je kasnije 1963. postala SFRJ.
Današnja Republika Slovenija je na osnovu plebiscitnog odlučivanja objavila svoju nezavisnost od SFRJ 25. juna 1991. godine.
Simboli
Zastava
Zastava Slovenije sastoji se od tri jednako široke vodoravne pruge bijele, plave, i crvene boje. Grb Slovenije na zastavi se nalazi pri vrhu na lijevoj strani. Na grbu je bijeli Triglav, najviša planina u Sloveniji, na plavoj pozadini; pod njim su dvije valovite plave linije koje označavaju Jadransko more i lokalne rijeke. Iznad planine su tri šestokrake zvijezde.
Boje zastave su pan-slavenske, ali su se upotrebljavale i ranije na bivšim zastavama i podrazumjevaju se kao narodne boje Slovenije. Prvi put su korištene na zastavi iz 1848. godine za vrijeme rasta slavenskog nacionalizma.
Za vrijeme Jugoslavije, slovenska zastava je nastavila simbolizirati Sloveniju. 1945. godine, u sredinu zastave stavljena je crvena zvijezda, koja je onda bila simbol Socijalističke Republike Slovenije. Nakon osamostaljenja Slovenije od Jugoslavije, zvijezda je zamjenjena novim grbom. Nova zastava je prihvaćena 27. juna 1991.
Grb
Grb Slovenije sastoji se od plavog štita s crvenim obrubom na kojem se nalazi stilizirani prikaz bijele planine - Triglava. Ispod te planine su dvije vijugave linije koje simbolizuju rijeke i more, a iznad Triglava su tri zlatne, šestokrake zvijezde koje čine trokut. Zvijezde potiču s grba celjskih grofova.
Grb se nalazi i na slovenskoj zastavi.
Himna
Zdravljica je pjesma koju je napisao France Prešeren. Sedma strofa pjesme je također himna Republike Slovenije.
Geografija
Geografski, Slovenija se nalazi u jugoistočnoj Evropi, na raskrižju Alpa, Dinarskih planina, Panonske nizije i Sredozemlja. Njeno područje je mješavina utjecaja alpske, sredozemne i kopnene klime. Više od polovine njene površine (54%) prekrivaju šume. Prema podacima FAO-a, šume u Sloveniji zauzimaju 1.076.474 hektara, po čemu je, poslije Finske i Švedske, treća u Evropi. U sjeverozapadnom dijelu države preovladavaju Alpe sa najvišim vrhom Triglavom (2864 m). U pravcu prema moru prostire se pokrajina Kras (bos. krš). Njen podzemni svijet sadrži neke od najveličanstvenijih podzemnih galerija u Evropi. Neke od poznatijih su Postojnska jama i Škocjanske jame, koje su isklesale podzemne vode, a u njima se nalaze prelijepi pećinski ukrasi. Stoga ih je UNESCO stavio na Spisak svjetske i kulturne baštine.
Granice
Sa Hrvatskom – 670 km;
sa Austrijom – 318 km;
sa Italijom – 280 km;
sa Mađarskom – 102 km;
dužina morske obale iznosi 47 km (46,690 m ).
Geografske odrednice
Centralna geometrijska tačka: Slivna, ;
krajnji sjever: Budinci, ;
krajnji jug: Damelj, ;
krajnji istok: Pince–Marof, ;
krajnji zapad: Robidišče, .
Vazdušna linija po geografskoj širini iznosi 1° 287' odn. 163 km. Vazdušna linija po geografskoj dužini iznosi 3° 13' odn. 248 km.
Geologija
Slovenija se nalazi u prilično aktivnoj seizmičkoj zoni, zbog svog položaja na relativno malehnoj Jadranskoj ploči, stješnjenoj između evroazijske ploče na sjeveru i afričke ploče na jugu, te se rotira suprotno kazaljki sata. Stoga je zemlja na raskršću tri važne geotektonske jedinice: Alpe na sjeveru, Dinaridi na jugu i Panonski basen na istoku. Naučnici su uspjeli identificirati oko 60 razornih zemljotresa koji su ovo područje pogodili u prošlosti. Osim toga, mreža seizmičkih stanica je aktivna širom države. Mnoga područja Slovenije imaju karbonatnu površinu, te se ispod njih nalazi veoma razvijen kraški pozdemni sistem (pećina, jama i dr).
Klima
Slovenija se nalazi na geografskim širinama umjerene klime. Na njenu klimu također utiče i raznolikost reljefa, kao i uticaji Alpa i Jadranskog mora. Na sjeveroistoku države, pretežno je kontinentalna klima sa najvećim razlikama između zimskih i ljetnih temperatura. U priobalnim područjima preovladava sredozemna klima. Efekti mora na temperaturu vidljivi su sve do doline rijeke Soče, dok je oštra alpska klima zastupljena u višim planinskim područjima. Postoji snažna interakcija između ova tri klimatska sistema na gotovo cjelokupnom području države.
Padavine se znatno razlikuju od regije do regije, sa preko 3500 mm godišnje u pojedinim zapadnim područjima, te opada idući ka istoku na oko 800 mm u Prekmurju. Snijeg je dosta čest tokom zime, a rekord snježnih padavina u Ljubljani zabilježen je 1952. sa izmjerenih 146 cm. U poređenju sa Zapadnom Evropom, Slovenija nije vjetrovita država, jer je relativno dobro zaklonjena padinama alpskih planina. Prosječna brzina vjetra niža je nego u nizijama susjednih država. Zbog neravnog terena, česti su lokalni vertikalni vjetrovi na dnevnoj osnovi. Osim ovih, postoje tri vrste vjetra od naročitog regionalnog značaja: bura, jugo i fen. Jugo i bura karakterišu primorske dijelove Slovenije. Jugo je obično topao i vlažan vjetar, dok je bura najčešće snažan i hladan. Fenski vjetar je tipičan za alpske predjele na sjeveru države. Općenito, u Sloveniji su pretežni sjeveroistočni, jugoistočni i sjeverni vjetrovi.
Hidrologija
Teritorija Slovenije najvećim dijelom (16.423 km2 odnosno 81%) pripada slivu Crnog mora, dok samo manjim dijelom (3.850 km2 odnosno 19%) pripada slivu Jadranskog mora. Ova dva sliva su podijeljena u manje jedinice u zavisnosti od njenih glavnih rijeka: rijeke Mura, Drava i Sava sa pritokom Kolpom, te rijeke jadranskog sliva.
Vlada
Slovenija je parlamentarna demokratska republika sa višestranačkim sistemom. Na čelu države je predsjednik, koji se bira na općim izborima i ima vrlo važnu integrativnu ulogu. Bira se na mandat od pet godina uz ograničenje od najviše dva uzastopna mandata. On uglavnom ima ulogu predstavljanja države, a ujedno je i vrhovni zapovjednik vojske Slovenije.
Izvršni i upravni organi u Sloveniji su Vlada Republike Slovenije, na čijem je čelu premijer te vijeće ministara odnosno kabinet vlade, koju bira Narodna skupština Slovenije (slov. Državni zbor Republike Slovenije). Zakonodavni organ čini dvodomni Parlament Slovenije, čija je karakteristika asimetrična dualnost. Najveća zakonodavna moć je koncentrirana u Narodnoj skupštini od 90 članova. Od njih, 88 članova biraju svi građani države po sistemu proporcionalnog predstavljanja, dok preostala dva člana skupštine biraju registrovani članovi autohtonih mađarskih i italijanskih manjinskih zajednica. Izbori se održavaju svake četiri godine. Državno vijeće Slovenije (slov. Državni svet Republike Slovenije) sačinjava 40 članova, koji su imenovani tako da predstavljaju socijalne, ekonomske, profesionalne i lokalne interesne grupe, ima dosta ograničenu savjetodavnu i kontrolnu ulogu.
Period od 1992. do 2004. bio je obilježen vlašću stranke "Liberalna demokratija Slovenije", koja je bila odgovorna za postepeni prijelaz iz titoističke privrede u kapitalističku tržišnu. Međutim, ova stranka je kasnije dobila mnogo kritika od strane neoliberalnih ekonomista, koji su tražili dosta brže tranzicijske "rezove". Predsjednik Liberalne demokratije Slovenije bio je Janez Drnovšek, koji je bio i premijer Slovenije između 1992. i 2002. te predsjednik Slovenije od 2002. do 2007. Mnogi ga smatraju za najutjecajnijeg slovenskog političara 1990tih, zajedno sa predsjednikom Kučanom (koji je bio predsjednik od 1991. do 2002).
Period od 2005. do 2008. bio je obilježen ogromnim entuzijazmom zbog priključenja države Evropskoj uniji. Tokom prvog mandata vlade Janeza Janše, po prvi put nakon osamostaljenja, slovenske banke su zabilježile da njihov omjer kredita i depozita izmiče kontroli. Uzrok tome je bilo prezaduživanje kod inostranih banaka i prekomjerno kreditiranje svojih klijenata, naročito lokalnih tajkuna.
Nakon izbijanja finansijske krize 2007–2010. i evropske dužničke krize, koalicija lijevog centra koja je naslijedila Janšinu vladu nakon izbora 2008. suočila se sa posljedicama prekomjernog kreditiranja u periodu 2005–2008. Pokušane su određene reforme koja bi pomogle u ekonomskom oporavku, ali su one naišla na studentske i radničke proteste koje je predvodio jedan student, koji je kasnije postao član Janšinog SDS-a. Predložene reforme su odgođene nakon provedenog referenduma. Vlada lijevog centra je smijenjena nakon što joj je izglasano nepovjerenje. Janez Janša je povećanje potrošnje i prekomjerno zaduživanje prebacio na teret vlade koja je došla na vlast, a predlagao je stroge mjere štednje, iste one za koje se zalagao da se odlože.
Privreda
Slovenija ima relativno razvijenu ekonomiju, a njen dohodak po glavi stanovnika je najviši među svim slavenskim zemljama. Slovenija je 2007. bila prva "nova" članica EU koja je uvela euro kao svoju valutu, zamjenjujući dotadašnji slovenski tolar. Od 2010. ona je postala i članica OECD-a. Unutar države postoji velika razlika u blagostanju između raznih subregija. Među ekonomski najprosperitetnije regije Slovenije ubrajaju se centralna Slovenija koja uključuje i prijestolnicu Ljubljanu te zapadne slovenske regije, kao što su Goriška i Obalno-kraška. Statistički najsiromašnije regije su Pomurska, Zasavska i Primorsko-notranjska regija.
U Sloveniji je u periodu 2004–2006. ekonomski rast iznosio je prosječno 5% godišnje, dok je 2007. njena ekonomija narasla za gotovo 7%. Rast je bio poduprt velikim zaduživanjem naročito između preduzeća među kojima se isticao sektor građevinarstva. Međutim, nakon finansijske krize 2007–2010. i evropske dužničke krize, Slovenija se našla u situaciji da ne može kontrolirati daljnje zaduživanje i otplaćivati stare dugove. Najteže je pogođen sektor građevinarstva u 2010. i 2011. Već 2009. slovenski bruto domaći proizvod po glavi stanovnika opao je 8%, što je najveći pad unutar Evropske unije poslije baltičkih zemalja i Finske.
U augustu 2012. pad na godišnjem nivou i dalje je iznosio 0,8%, mada je u prvom kvartalu te godine zabilježen rast od 0,2% (u odnosu na prethodni kvartal, nakon što su podaci podešeni u skladu sa sezonom i radnim danima). Pad na godišnjem nivou pripisan je padu nivoa domaće potrošnje i usporenju rasta izvoza. Smatralo se da su uzroci pada domaće potrošnje fiskalni rezovi i smanjenje budžetskih troškova krajem prethodne fiskalne godine, ali i neuspjeh u nastojanjima da se primijene ekonomske reforme, kao i neadekvatno finansiranje i smanjenje izvoza.
Gotovo dvije trećine stanovništva zaposleno je u tercijarnom (uslužnom) sektoru, a preko jedne trećine u industriji i građevinarstvu. Prednost Slovenije leži u njenoj dobro obrazovanoj radnoj snazi, razvijenoj infrastrukturi i njenom položaju na raskrsnici vrlo važnih trgovačkih i transportnih puteva. Nivo direktnih stranih investicija (FDI) po glavi stanovnika u Sloveniji jedan je od najnižih među članicama EU, a produktivnost radne snage i konkurentnost slovenske ekonomije još uvijek su daleko ispod prosjeka EU. Porezi su relativno visoki, a tržište rada je, po mišljenjima ekonomista, dosta nefleksibilno, dok kompanije gube svoja tržišta na uštrb kineskih, indijskih i drugih kompanija.
Velika otvorenost slovenskog tržišta čini njenu ekonomiju vrlo osjetljivom na ekonomske uvjete kod njenih glavnih trgovačkih partnera što može promijeniti na njenu konkurentnost u pogledu cijena na međunarodnom planu. Osnovne grane industrije u Sloveniji su proizvodnja motornih vozila, elektronske i elektroničke opreme, mašina, lijekova i goriva. Sve više dolazi do izražaja starenje radne snage što predstavlja izražen problem slovenske ekonomije.
U oblasti rudarstva, Slovenija je poznata po rudnicima žive, među kojima se naročito isticao bivši rudnik u Idriji. Taj rudnik, ranije drugi najveći rudnik žive na svijetu, danas je muzej, a 2012. je, zajedno sa španskim rudnikom žive Almadén, uvršten i na UNESCO-ov spisak svjetske baštine. Slovenija je također imala i brojne rudnike uglja, cinka i olova.
Stanovništvo
Sa oko 101 stanovnikom na kvadratni kilometar, Slovenija je među evropskim zemljama sa najnižom gustoćom naseljenosti (u odnosu, naprimjer, na Holandiju (402/km2) ili Italiju 195/km2). Regija Primorsko-notranjska ima najnižu gustoću naseljenosti, dok najvišu ima regija Srednja Slovenija. Broj stanovnika po posljednjim zvaničnim podacima iznosi 2.108.977 (stanje: 1. januar 2021.) od kojih su 89% Slovenci, 3% – Hrvati, 2% – Srbi, i 1,63% – Bošnjaci (od čega se 1,1% izjasnilo kao Bošnjaci, a 0,53% kao Muslimani u nacionalnom smislu). U ustavu Slovenije posebno su naglašene manjine Mađara (u regiji Prekmurje) i Italijana u zapadnom dijelu države.
Jezik
Zvanični jezik u Sloveniji je slovenski jezik, član je porodice južnoslavenskih jezika. Prema podacima iz popisa 2002. slovenski jezik je bio maternji za oko 88% stanovništva države, dok preko 92% stanovništva govori ovaj jezik kod kuće. Stoga se Slovenija svrstava među najhomogenije zemlje u EU u aspektu udjela govornika dominantnog jezika u državi.
Religija
Prije Drugog svjetskog rata, oko 97% stanovništva u Sloveniji se izjašnjavalo kao katolici (rimskog obreda), oko 2,5% kao luterani, dok se 0,5% stanovništva izjašnjavalo kao pripadnici drugih religija. Katoličanstvo je bilo važan faktor u socijalnom i političkom životu u predkomunističkoj Sloveniji. Nakon 1945. u državi je otpočeo proces postepene ali kontinuirane sekularizacije. Nakon desetljeća strogog "gušenja" svih religija, komunistički režim je kasnije usvojio politiku relativne tolerancije naspram crkve, ali je ograničio njenu socijalnu funkciju. Poslije 1990. Katolička crkva je vratila glavni dio svog ranijeg utjecaja na društvo, ali je Slovenija i dalje ostala pretežno sekularizirana zemlja. Prema podacima sa popisa 2002. oko 57,8% stanovništva su katolici. Kao i drugdje u Evropi, udio katolika je u stalnom padu. U 1991. oko 71,6% su se izjasnili kao katolici, što prosječno predstavlja pad veći od 1% godišnje. Najveći dio slovenskih katolika pripada rimskom obredu, dok vrlo mali broj grkokatolika živi u području Bele krajine na jugu Slovenije.
I pored relativno malog broja protestanata (manje od 1% po popisu 2002), protestantsko naslijeđe je historijski vrlo značajno jer se slovenski standardni jezik i slovenska literatura počela razvijati nakon protestantske reformacije u 16. vijeku. Danas značajnija luteranska manjina živi u krajnjem istočnom području Prekmurja, gdje predstavljaju oko petine stanovništva, a na čijem je čelu biskup sa sjedištem u Murskoj Soboti.
Prema popisu iz 2002. islam je druga najbrojnija vjerska grupa sa oko 2,4% stanovništva Slovenije. Najveći broj slovenskih muslimana su porijeklom iz Bosne. Treća najbrojnija vjerska grupa sa oko 2,2% stanovništva države su pravoslavci, među kojima je najveći broj pripadnika Srpske pravoslavne crkve, dok vrlo mali broj ostalih pravoslavaca pripada makedonskoj i drugim pravoslavnim crkvama.
Administrativna podjela
Zvanično, Slovenija je podijeljena na 212 općina (od kojih 11 ima status gradskih općina). Općine su jedini organ lokalne autonomije u Sloveniji. Na čelu svake općine je načelnik (slov. župan), izabran na mandat od četiri godine na općim izborima, te općinski savjet (občinski svet). U većini slovenskih općina, članovi općinskog savjeta se biraju sistemom proporcionalne zastupljenosti, dok samo nekoliko manjih općina koriste sistem većinskog glasanja. U gradskim općinama, općinska vijeća se nazivaju gradska vijeća. Svaka općina također ima i načelnika općinske uprave (načelnik občinske uprave), kojeg imenuje načelnik, a u čijoj nadležnosti je funkcioniranje lokalne administracije.
U administrativnom smislu Republika Slovenija je podijeljena na dvije kohezijske regije, a podjela ima isključivo statističku namjenu:
Gradovi u Sloveniji
Općine u Sloveniji
Slovenija je podijeljena na 212 općina.
Naselja u Sloveniji
Slovenija ima 6.036 naselja, raspoređenih u 212 općina.
Saobraćaj
Njen položaj na spoju velikih geografskih cjelina i područje kroz koje protiču važne evropske rijeke su neki od razloga križanja glavnih saobraćajnih puteva u Sloveniji. Opći smjer puteva određen je već u antičko doba. Posebna geografska prednost u novije doba je položaj Slovenije na križanju panevropskih transportnih koridora V (najbrža veza između sjevernog Jadrana i centralne i istočne Evrope) i koridora X (kojim se centralna Evropa povezuje s Balkanom). To daje Sloveniji posebnu poziciju u evropskim socijalnim ekonomskim i kulturnim integracijama i obnovama.
Cestovni teretni i putnički transport čine najveći dio saobraćaja u Sloveniji sa udjelom od oko 80%. U domenu putničkog transporta daleko više su popularni putnički automobili od javnog prijevoza, koji konstantno i značajno opada. Slovenija ima veoma veliku gustoću autoputeva i magistralnih puteva u odnosu na prosjek članica Evropske unije. Sistem autoputeva, čija je izgradnja dosta ubrzana nakon 1994, polahko je pretvorio državu u jednu veliku konurbaciju. Drugi sporedni i lokalni putevi su relativno zapušteni zbog nepažnje vlade ali i zbog sveukupnog povećanja saobraćaja.
Postojeća slovenska željeznička mreža daleko zaostaje za željeznicama u ostalim članicama EU, i ne može se ni izbliza mjeriti sa cestovnom mrežom. Održavanje i modernizacija željezničke mreže u Sloveniji je prilično zapušteno zbog nedostatka finansijskih sredstava. Zbog zaostale infrastrukture, udio željeznica u transportu robe je vrlo mali. Putnički željeznički saobraćaj je u fazi oporavka, nakon velikog pada tokom 1990tih. Panevropski željeznički koridori V i X te nekoliko drugih važnih evropskih željezničkih linija se ukršta na području Slovenije. Gotovo svi međunarodni tranzitni vozovi u Sloveniji prolaze kroz ljubljanski željeznički čvor.
Obrazovanje
Obrazovni sistem u Sloveniji se smatra 12. najbolji u svijetu i četvrti najbolji među članicama Evropske unije, što je znatno više od prosjeka OECD-a, prema podacima Programa za procjenu međunarodnih studenata (PISA). Među osobama starosti od 25 do 64 godine, 12% ih je završilo više ili visoko obrazovanje, a prosječni Slovenac proveo je 9,6 godina u formalnom obrazovanju. Prema izvještaju OECD-a, 83% odraslih između 25 i 64 godine imaju završenu srednju školu, što je daleko iznad OECD-ovog prosjeka od 74%, dok taj procenat u starosnoj grupi od 25 do 34 godine iznosi 93%. Prema popisu stanovništva iz 1991, stopa pismenosti u Sloveniji iznosila je 99,6%. Također, aktivnosti cjeloživotnog učenja su u stalnom porastu.
Osnovno
Odgovornost za osnovno i srednje obrazovanje u Sloveniji leži na ministarstvu obrazovanja i sporta. Nakon neobaveznog predškolskog obrazovanja, slovenska djeca pohađaju devetogodišnje osnovno obrazovanje, počev od šeste godine života. Osnovna škola je podijeljena na tri perioda, svaki u trajanju od po tri godine. U akademskoj 2006-2007. bilo je 166.000 učenika upisanih u osnovne škole, te više od 13.225 učitelja i nastavnika, što daje odnos od jednog nastavnika na 12 učenika i 20 učenika po jednom razredu.
Srednje
Nakon završetka osnovne škole, gotovo sva djeca (više od 98%) nastavljaju srednje obrazovanje, bilo u sklopu općih, tehničkih ili drugih srednjih škola (poput gimnazije). Srednjoškolsko obrazovanje završava polaganjem mature, završnog ispita kojim učenici stiču pravo upisa na fakultete. Oko 84% srednjoškolaca nakon mature upisuje neki od fakulteta ili viših škola.
Više i visoko
Među nekoliko univerziteta u Sloveniji, najbolje rangirani je Univerzitet u Ljubljani, koji je prema podacima ARWU (Akademskog rangiranja svjetskih univerziteta) rangiran među 500 najboljih u svijetu odnosno među prvih 3% najboljih svjetskih univerziteta. Druga dva javna univerziteta su Univerzitet u Mariboru u slovenskoj regiji Štajerska, te Univerzitet Primorske u istoimenoj regiji. Osim ovih, postoji i privatni Univerzitet u Novoj Gorici i međunarodni EMUNI univerzitet.
Kultura
Književnost
Najstariji sačuvani zapis na slovenskom jeziku odnosno na nekom od slavenskih jezika uopće jesu Brižinski spomenici (Frajsinški spomenici), nastali oko 1000. godine. Oko 1550. Primož Trubar je na njemačkom jeziku napisao i objavio prve slovenske knjige Katekizam i Abecedarij. U tim knjigama, po prvi put se zapisuje narodni slovenski jezik. Godine 1584. Jurij Dalmatin preveo je Bibliju na slovenski jezik, dok je Adam Bohorič napisao prvu gramatiku slovenskog jezika. Prvu gramatiku na slovenskom jeziku napisao je pjesnik Valentin Vodnik početkom 19. vijeka. On je također i izdao prvi slovenski časopis, "Lublanske novice" (Ljubljanske vijesti). Jezik ovog vremena opisao je 1809. Jernej Kopitar. Sredinom 19. vijeka Slovenci su počeli pisati na gajici. Tako su naprimjer Prešernove pjesme 1847. objavljene na ovom pismu, ali su promjene pisma utjecale samo na neke oblike riječi. Sredinom sedamdesetih 19. vijeka Stanislav Škrabec je sastavio pravopis slovenskog jezika koji je i danas na snazi. Krajem 19. vijeka objavljen je njemačko-slovenski rječnik Maksa Pleteršnika, te 1899. Slovenski pravopis.
Muzika
Slovenska filharmonija osnovana je 1701. kao dio Academia operosorum Labacensium (Akademija radnih ljudi Ljubljane), jedne je od najstarijih institucija takve vrste u Evropi. Muzici u Sloveniji historijski pripadaju brojni muzičari i kompozitori, poput renesansnog kompozitora Jakoba Kranjskog (1550–1591), koji je imao znatan utjecaj na srednjoevropsku klasičnu muziku, baroknog kompozitora Janeza Dolara (oko 1620–1673), te violinskog virtuoza Giuseppea Tartinija.
U moderno doba, Slovenija je u doba SFR Jugoslavije bila centar progresivnog roka, popa i punka. U to doba, među najpopularnijim slovenskim grupama bili su grupa "Buldožer", Lačni Franz, Pankrti, Pepel in kri i druge. Jedan od najpoznatijih slovenskih kompozitora filmske muzike Bojan Adamič napisao je muziku za preko 70 filmova. U periodu od 1962. do 1983. u bivšoj Jugoslaviji bio je poznat festival zabavne muzike Slovenska popevka (ranije Dani slovenske zabavne muzike), a koji je od 1998. ponovno pokrenut.
Sport
Među najpopularnije ekipne sportove u Sloveniji ubrajaju se nogomet, košarka i hokej na ledu.
Slovenska nogometna reprezentacija dvaput je izborila nastup na završnici Svjetskih prvenstava u nogometu (2002 i 2010), a jednom na završni turnir Evropskog prvenstva (2000).
Slovenska košarkaška reprezentacija više puta je nastupila na Evropskom prvenstvu, a najveći uspjeh je osvojeno četvrto mjesto (2009). Među poznatijim slovenskim košarkašima ističe se Jure Zdovc, koji je s reprezentacijom bivše Jugoslavije osvojio brojne medalje, a poznati moderni slovenski košarkaši nastupaju u NBA-ligi: Goran Dragić, Sasha Vujačić, Radoslav Nesterović i Beno Udrih.
Najuspješniji hokejaš Slovenije je NHL-zvijezda Anže Kopitar.
Brigita Bukovec je slovenska atletičarka koja je na 100 m sa preponama osvojila srebro na OI 1996. u Atlanti, a na otvaranju tih igara olimpijsku baklju nosio je slovenski gimnastičar Leon Štukelj, kao jedan od tada najstarijih živih olimpijaca.
Od pojedinačnih sportova u Sloveniji ističu se alpsko i nordijsko skijanje (naročito skijaški skokovi/letovi, koji se održavaju na Letalnici u Planici). Najpoznatija imena su Bojan Križaj, Jure Franko (osvajač srebra u veleslalomu na ZOI 1984. u Sarajevu), Mateja Svet, nekadašnja svjetska prvakinja u slalomu, Tina Maze, koja je pet puta proglašena slovenskom sportisticom godine, zatim skakači Primož Ulaga, Primož Peterka, Robert Kranjec, Peter Prevc te nordijska skijašica Petra Majdič.
Mediji
Elektronski mediji
Štampani mediji
Filatelija
Filatelija u Sloveniji počinje proglašavanjem samostalnosti 26. juna 1991. godine.Prva slovenska marka izlazi 26. juna 1991. godine, povodom nezavisnosti Slovenije. Vrijednost joj je 5 dinara i na njoj se nalazi nacrt zgrade parlamenta slovenskog arhitekta profesora Jožeta Plečnika. Tiraž joj je 2.000.000 komada i marka vrijedi sve do 25. aprila 1992. godine. Znamenitost ove marke je da postoje još dva tipa sa različitim nazubljenjem i marka sa pogrešnim bojama. Nije poznata količina maraka sa greškom, ali se očekuje relativno visoka kataloška vrijednost. Privatna izdanja nekih agentura ne mogu se uzeti kao poštanske marke i služile su više kao propagandni materijal i marketinšku probu, pred osamostaljenje Republike Slovenije, a ne kao poštanska marka
Marke Jugoslavije vrijede sve do 25. aprila 1991. godine te postoje mnogobrojne mješovito frankirane pošiljke koje su interesante i zaslužuju posebnu pažnju u filateliji.
26. decembra izlazi serija sa vjerovatno najpoznatijim slovenskim motivom, slovenskim grbom. Uvođenjem tolara kao platežnog sredstva u odnosu 1:1 za dinar, marke bivše države prestaju se koristiti i u opticaju su samo marke Slovenije. Grb Slovenije na markama je u dvijema varijantama i razlikuju se po datumu 26.12.1991 u donjem uglu. Postoje u vrijednostima od 1, 4, 5 i 11 tolara. Druga serija (bez datuma) izlazi u vrijednostima od 1, 2, 4, 5, 6, 11, 20, 50 i 100 tolara. Sve su marke sa istim motivom, ali u različitim bojama pozadine. Iz prve serije postoje razni podtipovi sa raznim nazubljenjem, kao i sa različitim detaljima.Od 1992. godine slovenska pošta izdaje marke povodom Olimpijskih igara, Nogometnih prvenstava, Svjetskog skijaškog kupa u Mariboru, 500-te godišnjice otkrića Amerike, kao i rođendana i drugih obljetnica poznatih ličnosti iz historije slovenskog naroda: Anton Martin Slomšek, Martin Kogoj, Matija Čop, Jože Pogačnik, Leon Štukelj, France Prešern... ali i osobe iz evropske historije pojavljuju se na markama Slovenije: Ludwig van Beethoven, Giuseppe Tartini...
Motivi se vremenom sve više orijentiraju na slovenska tradicionalna područja kao što su alpinizam, priroda, gljive, ptice, ekologija, te kulturno nasljeđe.Od 18. februara 1993. pa sve do 2000. godine izlazi serija sa markama kulturnog nasljeđa Slovenije. Na njima se nalaze npr. tradicionalna jela (slovenska potica), kuće sa sela u Prekmurju, uskršnja jaja iz Bele krajine, klapotec, vjetrenjače sa Stare gore... Marke su grafički jednostavne, ali sa nevjerovatno lijepo razrađenim grafičkim detaljima i uprkos niskoj vrijednosti, zbog visokog tiraža, obavezan su dio svake zbirke slovenskih markica. Serija se kasnije nastavlja i u prelaznom periodu pri preuzimanju eura od strane Slovenije. Od 2000. godine slovenska pošta izdaje marke bez nominalne vrijednosti u tolarima. Vrijednost je izražena slovima i postoje četiri grupe: A, B, C i D. U zavisnosti od težine, namjene poštanske pošiljke, primjenjuje se određena grupa. Tako npr. A označava standardno pismo za unutrašnji promet prve težinske klase (do 50 grama). Uporedo izlaze i marke sa tolarskom vrijednošću, ali se sve više, pogotovo u trajnim markama nominalna vrijednost označava u slovima. Nominalna vrijednost se mijenja sa povremenim poskupljenjima i vrijednost je poznata na poštanskim šalterima.
Poznatije serije su serije čipka iz Idrije iz 1996-1997 godine. Marke sa istom vrijednošću su zajedno tiskane tako da od svake vrijednosti postoje dvije marke. Razlikuju se po motivu i boji i postoje vrijednosti od 1, 2, 5, 10, 12, 13, 15, 20, 44, 50 i 100 tolara. Marke nemaju visoku vrijednost, ali se 1996. i 1997. godine dijagonalno od lijevo dolje prema desno gore na njih utiskuje fluoroscentni žig sa tekstom Idrijska čipka i Idrija Lace, pa te marke dostižu mnogostruku filatelističku vrijednost. Osim serija Domaće voće, Stari gradovi i zamkovi u Sloveniji interesatna su povremena izdanja sa tradicionalnim kostimima pod nazivom mačkare, koje skoro svake godine pokazuju stari narodni običaj iz druge regije u Sloveniji.
Svake godine slovenska pošta izdaje prigodne marke iz serije Evropa, koje su tematski iste u čitavoj Evropi, a kao serija vrlo interesantne za sakupljanje. Od 2000. godine Slovenija izdaje i samoljepljive marke. Prepoznatljive su po valovitom nazubljenju i drugačijem kvalitetu papira
Doplatne marke
Prvu doplatnu marku Slovenija izdaje 8. maja 1992. Vrijednost joj je 3 tolara i izdata je u tiražu od 1.225.000 primjeraka. Vrijedi od 8. do 15. maja, a tematski je povezana sa Crvenim križem. Od tada Slovenija izdaje svake godine dopatne marke, koje se razlikuju po tematici, kao npr. Sedmica protiv pušenja, sedmica solidarnosti itd. Grafička rješenja su im vrlo jednostavna i imaju za svrhu dodatno finansiranje organizacije Crvenog križa u Sloveniji.
Praznici i blagdani
Praznici
1. januar – Nova godina (slov. novo leto)
8. februar – Prešernov dan, slovenski kulturni praznik
27. april – Dan otpora okupatoru
1. i 2. maj – Praznik rada
25. juni – Dan državnosti
17. august – Udruživanje prekmurskih Slovenaca s maticom nakon Prvog svjetskog rata
15. septembar – Dan povratka Primorske matičnoj domovini
1. novembar – Dan mrtvih
23. novembar – Dan Rudolfa Maistra
26. decembar – Dan suverenosti i nezavisnosti
Blagdani
Uskršnja nedjelja i uskršnji ponedjeljak (blagdan bez fiksnog datuma)
Duhovi (binkošti) (nedjelja, 50 dana nakon uskrsa)
15. august – Marijino uznesenje
31. oktobar – Dan reformacije
25. decembar – Božić
Također pogledajte
Fakultet za upotrebljive društvene studije
Reference
Vanjski linkovi
Vlade Slovenije
Slovenia.si
Turizam u Sloveniji
Slovenija na "International Futures"
Slovenija na BBC News
Države svijeta
Države članice NATO-a
Mediteranske države
Države i teritorije osnovane 1992.
Države članice Vijeća Evrope |
1129 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Velika%20Britanija | Velika Britanija | Velika Britanija je ostrvo u Evropi, u Atlantskom okeanu. Britanija je stari rimski naziv, a zove se "Velika" zato što postoji i "Mala" Britanija u Francuskoj, u bosanskom jeziku poznata pod francuskim imenom Bretanja (). Često se koristi kao (pogrešan) sinonim za Ujedinjeno Kraljevstvo. Sjeverna Irska je dio Ujedinjenog Kraljevstva, a ne Velike Britanije.
9. je najveće ostrvo na svijetu.
Također pogledajte
Ujedinjeno Kraljevstvo
Kraljevstvo Velike Britanije
Vanjski linkovi
Ostrva
Geografija Ujedinjenog Kraljevstva
Velika Britanija |
1131 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Bukure%C5%A1t | Bukurešt | Bukurešt () jeste glavni grad Rumunije. Sa oko 1,9 miliona stanovnika, odnosno 2,2 miliona u gradskoj aglomeraciji, šesti je najveći grad Evropske unije, nakon Londona, Berlina, Madrida, Rima i Pariza. Nakon što je Bukurešt 1659. konačno preuzeo funkciju prijestolnice od Târgovișta, postao je političko, privredno i kulturno središte, najprije regije Vlaške, a kasnije i nezavisne Rumunije. U gradu se nalazi nekoliko univerziteta, raznih drugih visokih škola, kao i mnogobrojnih pozorišta, muzeja i drugih institucija kulture.
Kosmopolitska visoka kultura i dominirajući francuski utjecaj na arhitekturu grada, dao je gradu nadimak Micul Paris ("Mali Pariz", ponekad i "Pariz Istoka"). Tokom vladavine rumunskog diktatora Ceaușescua, historijsko jezgro Bukurešta je gotovo uništeno, da bi se napravilo mjesta za monumentalne građevine u stilu staljinističkog klasicizma.
Geografija
Bukurešt se nalazi na nadmorskoj visini između 55 i 96,3 metra, u središtu Vlaške nizije, 68 km sjeverno od Dunava i 280 km zapadno od obale Crnog mora. Kroz grad protiče rijeka Dâmbovița, a njena pritoka Colentina na sjeveru grada pravi "lanac" od devet prirodnih jezera.
Geologija
Grad se nalazi južno od istočnog karpatskog luka i zone Vrancea, između Crnomorske mikroploče i Mezijske ploče, u jednom od najtrusnijih područja Evrope. Snažni zemljotresi predstavljaju značajnu opasnost za rumunsku prijestolnicu. U proteklih 60-tak godina, Bukurešt su pogodila četiri relativno snažna potresa (10. novembra 1940, 4. marta 1977, 30. augusta 1986. i 30. maja 1990), svi sa epicentrom u regiji Vrancea, oko 130 km udaljenoj od grada. Zbog veoma nehomogenog sastava tla ispod grada i okoline, postoji 5%-tna statistička vjerovatnoća zemljotresa magnitude oko 7,6 u narednih 50-tak godina. Za seizmički rizik u Bukureštu od odlučujeg značaja je aktivnost u zoni Vrancea u istočnom karpatskom luku, koja je povezana sa postorogeneznim događajima u miocenskoj zoni subdukcije. Srednje duboki zemljotresi u ovom vrlo usko ograničenom području su uzrok potencijalnih katastrofalnih šteta u Bukureštu i okolini.
Klima
Grad se nalazi u području umjerene kontinentalne klime. U ljetnim mjesecima (juni, juli, august), prosječna temperatura kreće se iznad 20 °C. Zimske temperature često padaju ispod 0 °C. Međutim, one relativno rijetko padaju ispod -10 °C. U januaru 1888. izmjerena je najniža temperatura u Bukureštu od -30 °C, dok je 20. augusta 1945. izmjerena najviša od 41,1 °C.
Zimi je poznat "crivăț", hladni kontinentalni vjetar koji puše iz sjeveroistočnog pravca te često donosi vrlo hladno vrijeme s mrazom i snježnim olujama.
Prosječna godišnja količina padavina u Bukureštu iznosi oko 579 mm. Srednja godišnja temperatura iznosi 11,1 °C. Najhladniji mjesec u godini je januar, sa prosječnom najnižom temperaturom od -5 °C. Najtopliji mjeseci su juli i august, u kojima prosječna najviša temperatura iznosi 27 °C.
Administrativna podjela
Bukurešt uživa poseban administrativni status unutar Rumunije i ne pripada niti jednom okrugu u državi. Grad je 1968. podijeljen na šest administrativnih sektora (rum. sectoare), čije granice su na ljeto 1979. nanovo određene. Sektori i njihovi distrikti su sljedeći:
Svaki od sektora ima svoje vijeće sa 27 zastupnika, zasebnu vijećnicu i gradonačelnika. U planu je buduće povećanje teritorije grada. Vlasti planiraju uključenje malog grada Otopeni, sjeverno od Bukurešta, u postojeće gradsko područje.
Historija
Prema jednoj od legendi, Bukurešt je osnovao jedan pastir po imenu Bucur. Na rumunskom, Bucurie označava radost, dok je Bucur relativno često i rašireno prezime. U etimološkom smislu pojam Bucur znači "Ti si sretan". Po drugoj legendi, getski kralj Dromichaites osnovao je na mjestu današnjeg Bukurešta grad sreće.
Bukurešt je prvi put dokumentovano spomenut 20. septembra 1459. u jednoj povelji. Povelju je izdao vojvoda i vojskovođa Vlad III Drăculea.
U drugoj polovini 15. vijeka, Bukurešt je doživio snažan razvoj. Već od 1400. tu su nikla zanatska naselja, gdje se proizvodila grnčarija i štavila koža, a brojne su bile i kovačnice. Kasnije je naselje postalo Curtea (sjedište) vojvode Vlaške. Vojvoda Radu cel Frumos (Radu Lijepi) naveo je Bukurešt kao svoju prijestolnicu u povelji od 14. oktobra 1465. godine. U narednom periodu, grad je zadobio centralnu ulogu kao centar moći i trgovine Vlaške, zbog središnjeg položaja i guste naseljenosti područja. Između 1459. i 1625. čak 41 naselje je nastalo na današnjem gradskom području.
Konačno, Bukurešt je zamijenio Târgoviște kao glavni grad Vlaške. Glavna pijaca odnosno trg nastao je oko ulice Lipscani. Osmanlijsko carstvo se širilo od 14. vijeka iz Anadolije na područje današnje Rumunije. Već 1394. prve Osmanlijske vojne jedinice su prešle rijeku Dunav. Nedugo zatim grofovija Vlaška postala je osmanlijski vazal. Pod takvim osmanlijskim suzerenstvom, tada još uvijek ruralni Bukurešt, doživio je privredni uspon zbog povratka stranih trgovaca kao i sjedišta uprave. Stanovništvo je stalno raslo te se postepeno izgrađivala gradska infrastruktura, koja je postala prepoznatljiva kroz brojne nove građevine. Godine 1545. grof Mircea Ciobanul je izgradio prvi gradski zid u formi palisade. Također je i veći dio poljoprivrednog zemljišta koje je okruživalo grad označeno kao "zemlja građana" (moșia orășenilor) i markirano graničnim kamenovima.
Trideset godina kasnije građani Bukurešta su se pobunili 1574. i 1575. te ponovno 1594. zbog rasta vazalnih davanja Visokoj porti. U tim sukobima protiv osmanlijske vojske posebno se istakao Mihai Viteazul (Mihajlo Hrabri), ali ustanci nisu urodili plodom. Nakon što su ugušili pobunu, veliki vezir Kodža Sinan paša je nakon bitke kod Călugărenia u augustu 1595. konačno osvojio grad, pri čemu je veliki dio grada spaljen. U jesen iste godine u blizini grada se odigrala još jedna bitka nakon koje su se Osmanlije povukle, pri tom uništivši dio grada. Zbog tih sukoba, sjedište kneza je do 1626. prebačeno u Târgoviște. Nedugo nakon preuzimanja vlasti knez Alexandru Coconul je 10. novembra 1626. ponovno svoju rezidenciju vratio u Bukurešt.
Tokom Rusko-osmanlijskog rata (1787-1792) razvoj Bukurešta je kratkotrajno prekinut, kada je knez Nicolae Mavrogheni 26. oktobra 1789. zajedno sa vojskom od oko 1000 ljudi pobjegao iz grada. Grad je nakon dvije sedmice 10. novembra 1789. osvojila austrijska vojska (saveznici Rusije), te ga je ponovno predala Osmanlijama nakon mirovnog sporazuma 4. augusta 1791. godine.
U periodu od 1793. do 1812. Bukurešt su pogodila razne prirodne nesreće, počev od požara do epidemija. Ogromni požar 23. marta 1847. godine uništio je veliki dio trgovačke četvrti grada, kada je izgorjelo oko 2.000 kuća. Nakon požara uslijedio je plansko renoviranje i obnova. Sljedeće godine Bukurešt je bio centar "Vlaške revolucije", koja je počela 11. juna 1848. i trajala tri mjeseca te brutalno ugušena 13. septembra. Na brdu Spirei u spomen na revoluciju podignut je spomenik. Između 1853. i 1856. Bukurešt su zaposjedale ruske, osmanlijske i austrijske vojne jedinice.
Stanovništvo
Broj stanovnika Bukurešta stalno je rastao u periodu od 1778. do 1992. godine. Grad je uvijek privlačio mnoge koji su tražili posao, što dovelo do brzog porasta stanovništva grada. Naročito je planski privredni razvoj u doba Ceaușescua doveo do snažnog prirasta stanovništva, što se ogledalo, između ostalog, i u gradnji novih gradskih naselja. Odseljavanje je počelo u prvoj polovini 1990tih. Mnogi radnici koji su doselili 1980tih, a u narednoj deceniji su ostali bez posla, počeli su se polahko vraćati u područja odakle su došli. Od približno 1995. godine mnogi građani Bukurešta (najvećim dijelom imućniji) počeli su se seliti u predgrađa. Danas grad ima oko 1,9 miliona stanovnika, te je ubjedljivo najveći grad Rumunije. Oko polovine nezbrinute i napuštene djece Rumunije živi u njenom glavnom gradu. Ona se često mogu vidjeti u blizini željezničke stanice Bukurešt Sjever te Piața Victoriei, mada se odnedavno njihov broj znatno smanjio.
Etnička struktura grada je izrazito homogena. Prema zvaničnim statistikama (2002) bilo je 97% etničkih Rumuna. Druga najveća grupa bili su Romi sa oko 1,4% (27.322 osoba). Udio ostalih etničkih grupa u gradu je znatno manji, tako naprimjer tamo živi 0,3% Mađara, 0,1% Rumunskih Nijemaca, Jevreja, Grka, Rusa, Lipovanaca, Turaka i Kineza. Drugih 0,4% stanovništva pripada drugim manjinama (prvenstveno Bugari, Armeni, Albanci, Italijani, Ukrajinci i Poljaci). Približna godišnja stopa pada broja stanovnika iznosi -0,7%. Oko 11,6% stanovnika Bukurešta je mlađe od 15 godina, dok je 5,9% starije od 75 godina.
Religija
Panorama grada obilježena je brojnim rumunskim pravoslavnim sakralnim objektima. Već 1885. postojale su 124 crkve u gradu, dok ih danas ima još oko 100. Među najpoznatije crkve u Bukureštu spadaju crkva "Curtea Veche" (1545–1554), Patrijarhova katedrala (1654–1658), Stavropoljski samostan (1724), crkva Domnița-Bălașa (1751), rimokatolička katedrala sv. Josipa (1883) i grkokatolička katedrala (1909).
Prema podacima iz 2002. oko 96,05% stanovnika Bukurešta se izjasnilo da pripadaju Rumunskoj pravoslavnoj crkvi. Na čelu najveće crkve Rumunije nalazi se Danijel Ciobotea, koji je od 2007. na mjestu šestog po redu rumunskog patrijarha. Iste godine, pripadnika rimokatoličke crkve bilo je 1,21% stanovništva. Nadbiskupija Bukurešt osnovana je 27. aprila 1883. nakon što je apostolski vikarijat kneževine Vlaške podignut na nivo nadbiskupije. Nadbiskup Bukurešta je 5. juna 1930. u skladu s potpisanim konkordatom između države Rumunije i Vatikana, podignut na nivo primasa. Evangelističko-luteranska crkva u Rumuniji je osnovana 1921. kao "Sinodalno-prezbiterijanska evangelističko-luteranska crkva", a sve do 2001. je nosila naziv "Evangelistička sinodalno-prezbiterijanska crkva u Rumuniji". Danas ima, u svijetu jedina, luteranska zajednica u Bukureštu, kojoj je rumunski jezik maternji, a broji oko 70 članova.
Islamska zajednica u Bukureštu je 2002. sačinjavala oko 0,49 % stanovništva grada. Oko 0,39 % stanovnika bili su pripadnici rumunske grkokatoličke crkve. Prema procjenama iz 2002. Jevreja u Bukureštu je živjelo oko 4.000. Od 1990. ovu nacionalnu manjinu u kulturnom i političkom aspektu zastupa Federacija jevrejskih zajednica u Rumuniji sa sjedištem u Bukureštu. Jevrejsko groblje u rumunskom glavnom gradu obuhvata oko 35.000 grobova.
Politika
Bukurešt ima dva nivoa uprave. Za cijeli grad odgovoran je gradonačelnik sa gradskom upravom na čelu (Primăria Generală). Među njegovim nadležnostima su, između ostalog, opskrba grada vodom, javni prijevoz i održavanje i asfaltiranje glavnih gradskih ulica.
Na čelu šest sektora (gradskih općina) Bukurešta nalaze se načelnici općina odnosno uprave, koji su odgovorni za održavanje lokalnih ulica, škole, odvoz smeća i sl.
Na općinskim izborima održanim u junu 2012. u općinsko vijeće su ušle tri stranke sa sljedećim brojem mandata (vijećnika):
Ukupna izlaznost na lokalne izbore 2012. u Bukureštu iznosila je 44,26% što je gotovo 13% više od izbora 2008. Od ukupno šest mandata načelnika gradskih općina po dva su pripala strankama PNL i PSD, dok je po jedan mandat pripao UNPR (Uniunea Națională pentru Progresul României) i Konzervativnoj stranci (Partidul Conservator).
Gradonačelnik Bukurešta se bira direktno na izborima svake četiri godine. U junu 2012. ponovno je izabran dotadašnji načelnik Sorin Oprescu, kao nezavisni kandidat, a koji je uz podršku socijalno-liberalne koalicije (USL) osvojio 56,67% glasova.
Grbovi
Prvi gradski grb je predložen u 19. vijeku za vrijeme Alexandru Ioana Cuzae te se do danas nekoliko puta mijenjao. Godine 1868. grb se sastojao iz muralne krune sa sedam vrata, štita sa stiliziranim svecem i današnjim zaštitnikom grada Dmitrijem Basarabovim, kao i ispisanim motom: Patria și dreptul meu (rum. "Domovina i moje pravo"). Tokom ere Nicolaea Ceaușescua u periodu od 1970. do 1989. godine grb je bio zamijenjen potpuno drugačijim grbom.
Trenutni grb koji je usvojen 1994. preuzeo je motiv muralne krune sa sedam vrata, štitom sa stiliziranim svecem Dmitrijem Basarabovim te navedenim natpisom. Natpis je ispisan duž stilizirane državne zastave, a na grbu je prikazan i zlatni orao sa plavom krunom, mačem i latinskim krstom, kao i orao sa latinskim krstom u kljunu na vrhu zidane krune.
Znamenitosti
Bukurešt ima brojne znamenitosti i spomenike. Možda jedan od najpoznatijih je Palača parlamenta, izgrađena 1980tih tokom vladavine komunističkog diktatora Nicolae Ceaușescua. Jedna od najvećih zgrada na svijetu u kojoj je smješten parlament neke države, u Palači su smješteni oba doma rumunskog parlamenta (Dom zastupnika i Senat), kao i Nacionalni muzej moderne umjetnosti. Ovdje se također nalaze i neke od najvećih konferencijskih sala u svijetu.
Druga poznata znamenitost grada je Arcul de Triumf (), koja je u svom današnjem obliku izgrađena 1935. po uzoru na onu parisku. Jedna od novijih gradskih znamenitosti je Memorijalni porođaj, stilizirani mramorni stub izgrađen 2005. u čast komemoracije žrtava Rumunske revolucije 1989. kojom je zbačena komunistička vlast u zemlji. Ovaj kontroverzni spomenik je pri otkrivanju izazvao brojne polemike, kada su ga mnogi nazvali pogdnim imenima poput "măslina-n scobitoare" (bos. maslina na čačkalici), zbog mišljenja da se ne uklapa u okolinu i da je njegov izbor i dizajn posljedica političkih igara.
Zgrada "Rumunski Athenaeum" se smatra simbolom rumunske kulture te je od 2007. uvrštena na spisak mjesta evropskog kulturno-historijskog naslijeđa.
Gradovi partneri
Bukurešt ima sklopljeno partnerstvo sa sljedećim gradovima:
Amman (Jordan)
Ankara (Turska)
Atina (Grčka)
Atlanta (SAD)
Chișinău (Moldavija)
Damask (Sirija)
Kijev (Ukrajina)
Lagos (Nigerija)
Moskva (Rusija)
Nikozija (Kipar)
Peking (Kina)
Pretoria (JAR)
Sofija (Bugarska)
Tbilisi (Gruzija)
Reference
Vanjski linkovi
Službena stranica Bukurešta
Glavni gradovi evropskih država
Gradovi u Rumuniji
Bukurešt |
1134 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Turska | Turska | Turska (), službeno Republika Turska ( ), granična je transkontinentalna parlamentarna republika, sa manjim dijelom površine u jugoistočnoj Evropi (Balkan) i većim dijelom u zapadnoj Aziji (Anadolija). Graniči s osam država: Bugarskom na sjeverozapadu, Grčkom na zapadu, Gruzijom na sjeveroistoku, Armenijom, Iranom, Azerbejdžanom na istoku i Irakom i Sirijom jugoistoku. Okružena je Sredozemnim morem na jugu, Egejskim morem na zapadu i Crnim morem na sjeveru. Mramorno more, Bosfor i Dardaneli (koji zajedno čine turski tjesnac) dijele Tursku na Trakiju i Anadoliju, tj. odvajaju Evropu od Azije. Turska se nalazi na raskršću Evrope i Azije i zemlja je značajnog geostrateškog značaja.
Područje današnje Turske je naseljeno još od paleolitika, uključujući i raznovrsne stare anadolijske civilizacije, Eoljane, Jonske Grke, Tračane i Perzijance. Nakon što je Aleksandar Veliki osvojio ovo područje isto je helenizirano, što je nastavljeno tokom rimske vladavine i prijelaza u Bizantijsko carstvo.
Seldžuski Turci su počeli naseljavati ove prostore u 11. stoljeću, čime započinje proces turkizacije koji je uveliko ubrzan seldžuskom pobjedom nad Bizantijcima u bitci kod Mancikerta 1071. godine. Seldžuci su vladali Anadolijom sve do invazije Mongola 1243. godine, nakon čega su se raspali na nekoliko manjih turskih bejlika.
Počevši od kraja 13. stoljeća, Osmanlije su ujedinili Anadoliju i stvorili carstvo koje će obuhvatati veći dio jugoistočne Evrope, zapadne Azije i sjeverne Afrike, postajući tako velesila u Evroaziji i Africi tokom ranog novog vijeka. Carstvo je doseglo vrhunac svoje moći, između 15. i 17. stoljeća, posebno za vrijeme vladavine Sulejmana Veličanstvenog (1520–1566). Nakon druge osmanlijske opsade Beča 1683. godine i kraja Velikog turskog rata 1699. godine, Osmanlijsko carstvo je ušlo u dugo razdoblje opadanja moći. Reforme Tanzimata iz 19. stoljeća, koje su imale za cilj moderniziranje osmanlijske države, pokazale se neadekvatnim u većini područja i nisu uspjele zaustaviti raspad carstva.
Osmanlijsko carstvo je ušlo u prvi svjetski rat (1914–1918) na strani centralnih sila i na kraju je poraženo. Nakon prvog svjetskog rata, veliki konglomerat teritorija i naroda, od kojeg se ranije sastojalo Osmanlijsko carstvo je podijeljen na nekoliko novih država. Turski rat za nezavisnost (1919–1922), pokrenut od strane Mustafe Kemala Ataturka i njegovih kolega u Anadoliji, je rezultirao uspostavom moderne Republike Turske 1923. godine, s Ataturkom kao njenim prvi predsjednikom.
Turska je demokratska, sekularna, unitarna, parlamentarna republika s bogatom kulturnom baštinom. Službeni jezik u zemlji je turski a maternjim jezikom ga smatra oko 85% stanovništva. Oko 70 do 80% stanovništva Turske se identificira kao etnički Turci. Najbrojnija manjina su Kurdi sa 20% stanovništva dok su ostale manjine Čerkezi, Albanci, Arapi, Bošnjaci i Lazi. Velika većina stanovništva su muslimani. Turska je članica UN-a, NATO-a, OECD-a, OESS-a, OIC-a i G-20. Nakon što je postala jedna od prvih članica Vijeća Evrope 1949. godine, Turska je postala pridruženi član Evropske ekonomske zajednice 1963. godine, pridružila se Carinskoj uniji EU-a 1995. godine i započela pune pregovora o članstvu u Evropskoj uniji 2005. godine. Rast Turske privrede i turska diplomatska inicijativa dovele su do priznanja Turske kao regionalne sile.
Ankara je glavni grad iako je Istanbul najmnogoljudniji grad i kulturni i privredni centar države.
Historija
Prahistorija Anadolije i Istočne Trakije
Anadolija, koja čini najveći dio današnje Turske, je jedno od najstarijih trajno naseljenih područja u svijetu. Razni drevni anadolijski narodi su naseljavali ovo područje, najkasnije od neolitika do perioda osvajanja ovog područja od strane Aleksandra Velikog. Mnogi od tih naroda su govorili anadolijskim jezicima, ogrankom veće indo-evropske porodice jezika. Evropski dio Turske, Istočna Trakija, je također naseljena najmanje već 40.000 godina, a poznato je da su tokom neolita tj. oko 6.000 godine p. n. e. ljudi počeli da se bave poljoprivredom.
Gobekli Tepe je mjesto sa najstarijom poznatom vjerskom građevinom, hram datira iz perioda od oko 10.000 godine p. n. e. dok je Çatalhöyük vrlo velika naseobina u južnoj Anadoliji iz perioda neolita i eneolita od oko 7500 do 5700 godina p. n. e. To je najveće i najbolje očuvano neolitsko naselje otkriveno do jula 2012. godine a upisano je na UNESCO-ovu listu svjetske baštine. Područje Troje se počelo naseljavati od neolitskog a nastavilo naseljavati i tokom željeznog doba.
Najraniji stanovnici Anadolije su bili Hati i Huriti, indo-evropski narodi koji su naseljavali centralnu i istočnu Anadoliju. Hetiti su se 2.300 godine naselili u Anadoliji i postepeno apsorbirali Hate i Hurite. Oni su osnovali prvo veliko carstvo koje je trajalo od 18. do 12. stoljeća p. n. e. Nakon raspada Hetitskog carstva 1180. godine p. n. e, Frigijci su zavladali Anadolijom i stvorili svoje carstvo koje je uništeno od strane Kimerijaca u 7. stoljeću p. n. e. Tada su stvorene frigijske države Lidija, Karija i Licija.
Antički i bizantijski period
Od 1.200 godine p. n. e. obalu Anadolije su naseljavali eolski i jonski Grci. Oni su osnovali mnoge gradove, kao što su Milet, Efes, Smirna (današnji Izmir) i Bizantijum (današnji Istanbul). Početkom 6. stoljeća p. n. e. istočni dijelovi današnje Turske dolaze pod vlast susjednog carstva Armenije koju je osnovala armenska dinastija Orontid. U istom stoljeću, sjeverozapadni dio današnje Turske dolazi pod vlast Odriske kraljevine koju je osnovao Teres I.
Cijelu teritoriju današnje Turske je tokom 6. stoljeća p. n. e zauzelo Perzijsko Ahemenidsko carstvo. Tokom Grčko-perzijskih ratova, grčki gradovi-države na obali Anadolije su se pobunili protiv perzijske vladavine. Teritorija današnje Turske je 334. godine p. n. e. pala pod vlast Aleksandra Velikog, što je dovelo do povećanja kulturne homogenizacije i helenizacije ovog prostora. Nakon Aleksandrove smrti 323. godine p. n. e. Anadolija je došla pod vlast mnogih helenističkih kraljevstava do sredine 1. stoljeća p. n. e. kada je postala dio Rimske republike. Proces helenizacije koji je bio započet Aleksandrovim osvajanjima ubrzan je tokom rimske vladavine. Od 1. stoljeća p. n. e. do 3. stoljeća, veliki dijelovi današnje Turske su bili mjesto sukoba između Rimljana i susjednih Parćana tokom Rimsko-partskih ratova.
Konstantin I je 324. godine izabrao Bizantijum za novi glavni grad Rimskog carstva, nazvavši ga Novi Rim. Nakon smrti Teodozija I 395. godine, Rimsko carstvo se podijelilo na dva dijela, čime je Konstantinopolj postao glavni grad Istočnog rimskog carstva. Ovo carstvo je vladalo većinom teritorija današnje Turske do kasnog srednjeg vijeka, iako je u prvoj polovini 7. stoljeća istočna područja došlo u ruke Sasanida. Česti Bizantijsko-sasanidski ratovi, kao i kasniji dugotrajni bizantijsko-perzijski ratovi su doveli do toga da istočni dijelovi današnje Turske mijenjaju razne vladare.
Seldžuci i Osmanlijsko carstvo
Geografija
Položaj i karakteristike
Turska je transkontinentalna evroazijska država što znači da se prostire na oba kontinenta i Evropom i Azijom:
Evropski dio Turske-Trakija
Azijski dio Turske-Mala Azija/Anadolija
Azijski dio Turske, koji uključuje 97% površine zemlje, je odvojen od evropskog dijela Turske Bosforom, Mramornimo morem i Dardanelima. Evropska Turska zauzima preostalih 3% površine Turske.
Turska je relativno velika država i prostire se na oko 1600 km u pravcu istok-zapad odnosno oko 800 km u pravcu sjever-jug i na karti ima popriličan pravougli izgled.
Prostire se između između 35. i 43. stepena sjeverne geografske širine i 25. i 45. stepena istočne geografske dužine. Površina Turske, uključujući i jezera iznosi 783.562 km2 od čega je 755.688 km2 u jugozapadnoj Aziji i 23.764 km2 u Evropi.
Turska je po površini 37. najveća zemlja na svijetu. Okružena je morima na tri strane: Egejskim na zapadu, Crnim na sjeveru i Sredozemnim na jugu. Unutar Turske se nalazi i Mramorno more na sjeverozapadu.
Evropski dio Turske, Istočna Trakija, graniči sa Grčkom i Bugarskom. Azijski dio zemlje, Anadolija, sastoji se od visokog centralnog platoa s uskim obalnim ravnicama, između planinskih lanaca Köroğlu i Pontic na sjeveru i planine Taurus na jugu. Istočna Turska je uglavnom planinskog krajolika i mjesto je izvora rijeka, kao što su Eufrat, Tigris i Aras a u tom dijelu Turske se nalazi i planina Ararat sa najvišim vrhom Turske (5.137 metara) kao i jezero Van, najveće jezero u državi.
Geografske regije
Turska je u geografskom smislu podijeljena na sedam geografskih regija a to su: Centralna Anadolija, Crnomorska regija, Egejska regija, Istočna Anadolija, Jugoistočna Anadolija, Marmara i Sredozemna regija.
Na sjevernom dijelu Anadolije, duž crnomorske obale nalazi se neravan, uski pojas terena. Ova regija obuhvata oko jedne šestine od ukupne površine Turske. Unutrašnjost anadolijskog platoa postaje sve viši kako se ide ka istoku.
Sve ove geografske regije se u značajnoj mjeri razlikuju po različitim osnovama.
Raznovrsnost turskog pejzaža je proizvod kompleksnih pokreta zemlje koji su oblikovali regiju hiljadama godina i još uvijek se manifestuju poprilično čestim zemljotresima i povremenim vulkanskim erupcijama. Bosfor i Dardaneli duguju svoje postojanje rasjedu koji prolazi kroz Tursku a koji je doveo do stvaranja Crnog mora. Postoji rasjed koji prolazi sjeverom zemlje, od zapada ka istoku, duž kojeg se dogodio veliki potres 1999. godine.
Vlada
Turska je svjetovna parlamentarna republika osnovana na načelu diobe vlasti na zakonodavnu, izvršnu i pravosudnu. Ustav je vrhovni zakon države.
Predsjednik
Predsjednik je šef države i izabire se najmanje dvotrećinskom većinom Velike turske narodne skupštine (VTNS), poznatije kao Medžlis, na jednokratni, sedmogodišnji mandat. Da bi bio podoban za ovu funkciju, kandidat mora biti turski državljanin stariji od 40 godina, mora biti podoban za izbor u VTNS, te mora imati visoku stručnu spremu. Predsjednik predsjedava Nacionalnim vijećem za sigurnost i predstavlja ured Vrhovnog zapovjednika. U vrijeme rata, šef glavnog stožera vrši funkciju vrhovnog zapovjednika u ime predsjednika. Predsjednik je ovlašten proglašavati zakone ili ih slati natrag u parlament na ponovno razmatranje, raspisivati javne referendume, raspisivati parlamentarne izbore, imenovati premijera ili prihvatiti njegovu ostavku; ratificirati i objavljivati međunarodne sporazume, itd.
Nakon referenduma održanog u decembru 2007. godine, promjenjen je zakon o izboru predsjednika i trajanju mandata. Trajanje mandata predsjednika po novom zakonu može iznositi maksimalno 4 + 4 godine, i izbor predsjednika se vrši javnim predsjedničkim izborima. Trenutni predsjednik Republike Turske je bivši ministar vanjskih poslova Recep Tayyip Erdogan.
Izvršna vlast
Izvršna vlast je u rukama predsjednika i Vijeća ministara, kojim predsjedava premijer. Premijera imenuje predsjednik odabirom između članova Velike turske narodne skupštine, te kandidira ministre, čije imenovanje mora odobriti Velika turska narodna skupština. Na premijerov prijedlog predsjednik razrješava ministre dužnosti i imenuje nove. U roku od sedmicu dana od formiranja novog Vijeća ministara, premijer ili jedan od ministara predstavlja Vladin program pred Velikom turskom narodnom skupštinom, nakon čega se izglasava povjerenje. Prije općih izbora, ministri pravosuđa, unutarnjih poslova i komunikacija moraju se povući iz kabineta, a imenuju se neovisni i neutralni (bez političkih veza) ministri. Vijeće ministara izdaje pravila o primjeni zakona i ostalim pitanjima, uz uvjet da se ne kose s postojećim zakonima, koje tada provjerava Državno vijeće. Velika turska narodna skupština može raspustiti parlament izglasavanjem nepovjerenja.
Zakonodavna vlast
Prema ustavu iz 1982, zakonodavna vlast pripada Velikoj turskoj narodnoj skupštini (Meklis), koja zasjeda u Ankari. To je jednodomno tijelo s 550 mjesta koje se bira po sistemu proporcionalne zastupljenosti općim pravom glasa odraslih, na petogodišnji mandat. U Skupštini su zastupljene samo stranke koje su sakupile više od 10 posto glasova u zemlji. Velika turska nacionalna skupština donosi, mijenja, dopunjava i opoziva zakone; nadgleda rad Vijeća ministara i ovlašćuje ga da izdaje odluke o posebnim pitanjima koje imaju snagu zakona; ratificira međunarodne sporazume i odluke vezane uz tiskanje novca, objave ratnog stanja, te sudjelovanje državnih oružanih snaga u operacijama u inostranstvu; odlučuje o pitanjima vezanim uz odobravanje amnestija i pomilovanja itd.
Pravosuđe
Ustavom iz 1982. proglašena je nezavisnost državnih sudova i sudaca. Turska ima jedinstveni pravni sistem građanskih i vojnih sudova, od kojih svaki ima prizivni sud sa sjedištem u Ankari. Ustavni sud preispituje ustavnost zakona i odluka sa snagom zakona, kao i pravila procedure Velike turske nacionalne skupštine. Njegove se odluke odmah objavljuju u Službenom listu, te su obvezujuće za sve, uključujući zakonodavnu i izvršnu vlast. Suce imenuje predsjednik. Visoki prizivni sud je posljednji stepen preispitivanja odluka i presuda koje su donijeli sudovi. Suce bira Vrhovno vijeće sudaca i tužitelja. Državno vijeće je najviši upravni tribunal. Tri četvrtine sudaca imenuje Vrhovno vijeće sudaca i tužitelja, a jednu četvrtinu predsjednik. Ustavom iz 1982. propisano je uspostavljanje sudova za sigurnost koji se bave napadima na nacionalni i teritorijalni integritet Turske, demokratski poredak, napade na unutarnju i vanjsku sigurnost države itd. Tu je još i mnogo manjih građanskih i vojnih sudova.
Vanskopolitički odnosi Turske
Turska i Bosna i Hercegovina imaju diplomatske odnose na nivou ambasadora.
Administrativna podjela
Teritorija Turske politički je podijeljena na 81 provinciju. Iako su ove provincije, radi potreba popisa stanovništva grupirane u regije, te regije nemaju nikakvu upravnu funkciju. Na čelu svake provincije (il) nalazi se namjesnik, valija (vali). U prošlosti su se provincije nazivale vilajetima (vilayet). Provincije su numerisane brojevima, po abecednom redu, te služe kao oznaka na registracijama za automobile u Turskoj.
Provincije su podijeljene u okruge (ilçeler). Broj okruga je različit u svakoj provinciji. U središnjem okrugu (merkez ilçe) nalazi se upravno središte provincije (il merkezi). Provincije uglavnom nose imena svojih glavnih gradova, a iznimke su Hatay (glavni grad je Antakya), Kocaeli (İzmit) i Sakarya (Adapazarı).
Privreda
Turska spada u red razvijenih zemalja. Turska ima 15. najveći BDP na svijetu prema PPP i 17. najveći nominalni BDP-a. Jedna je od osnivača OECD-a i jedna od glavnih G-20 ekonomija.
Carinska unija između Turske i EU 1995. dovela je do velike liberalizacije tarifnih taksi i učinila je jednom od najvažnijih stubova vanjskotrgovinske politike Turske. Izvoz iz Turske je sa 143 milijarde $ u 2011. porastao na 163 milijarde $ u 2012. godini (glavni izvozni partneri u 2012. su bili: Njemačka 8,6%, Irak 7,1%, Iran 6,5%, Velika Britanija 5,7%, UAE 5,4%). Međutim, veći uvoz koji je iznosio 229 milijardi dolara 2012. prijetio je trgovinskom bilansu (glavni uvozni partneri u 2012: Rusija 11,3%, Njemačka 9%, Kina 9%, SAD 6%, Italija 5,6%).
Turska ima veliku automobilsku industriju, koja je proizvela više od milion motornih vozila u 2012. te je po tome rangirani kao 16. najveći proizvođač automobila na svijetu. Turski izvoz u oblasti brodogradnje je premašio 1,2 milijardu $ u 2011. Glavna izvozna tržišta su Malta, Maršalova ostrva, Panama i Ujedinjeno Kraljevstvo.
Infrastruktura
Prema podacima iz 2013. godine u Turskoj je postojalo 98 aerodroma od čega su 22 međunarodna. Najprometniji turski aerodrom je aerodrom "Atatürk" u Istanbulu koji je prema Međunarodnom vijeću aerodroma u 2015. godini bio 11. najprometniji aerodrom na svijetu sa opsluženih 31.833.324 putnika u periodu od januara do jula 2014. Novi (treći) aerodrom u Istanbulu, Aerodrom Istanbul otvoren krajem 2018. je projektovan kao najprometniji aerodrom na svijetu, sa kapacitetom od 150 miliona putnika. Sa 435 destinacije (51 domaće i 384 međunarodne) u 126 država svijeta, Turkish Airlines je najveći autoprijevoznik na svijetu po broju država koje opslužuje u 2016. godini.
Stanovništvo
Prema procjeni iz 2019. godine u Turskoj je živjelo 83.154.997 stanovnika
Prema procjeni iz iste godine prosječna gustina naseljenosti iznosi 105 stanovnika po km 2. 1927. godine, kada je obavljen prvi službeni popis stanovništva, u Turskoj je živjelo 13,6 miliona stanovnika Najmnogoljudniji grad je Istanbul koji je ujedno i najmnogoljudniji evropski grad i treći grad u Evropi po površini.
Od ukupnog broja stanovnika, njih oko 70–75% su Turci. Pouzdani podaci o etničkoj strukturi stanovništva nisu dostupni, jer se te informacije ne obrađuju tokom popisa stanovništva.
Tri manjinske grupe naroda, službeno priznate u Ugovoru iz Lausanne su Armeni, Grci i Jevreji. Ostale etničke grupe su Albanci, Arapi, Azeri, Bošnjaci, Čerkezi, Gruzijci, Lazi, Perzijanci, Pomaci (Bugari), i Romi.
Kurdi, posebna etnička grupa, koncentrirani su uglavnom u jugoistočnim provincijama zemlje i čine najveći netursku etničku grupu sa udjelom od oko 18 posto ukupnog stanovništva Turske. Manjinsko stanovništo, ne uzimajući u obzir Kurde, je procijenjeno na oko 7–12% stanovništva. Državna radiotelevizija emituje televizijske i radijske programe na manjinskim jezicima.
Turci
Turci (ranije Osmanlije ili Osmani) su evroazijski narod, zapravo njegova posebna grupa, sa oko 80 miliona pripadnika, koji žive raspoređeni na dva kontinenta. Najveći dio ih živi u Maloj Aziji (Turska sa oko 65 miliona), na Balkanu, i to u: Bugarskoj (815.000), Grčkoj (130.000), Makedoniji (81.000), Rumuniji (150.000), te nepoznat broj u zemljama nasljednicama bivše Jugoslavije, kao i na Kipru (135.000). Veći dio Turaka živi u Iraku (200.000 do 300.000), Siriji (100.000) kao i u dijelu zemalja Azije, gdje se zovu Turkmeni. Više od tri miliona Turaka žive u Zapadnoj Evropi, od čega samo 1,2 miliona u Njemačkoj. Turci su sunitski muslimani. Prvi se put spominju u 6. vijeku, a potomci su turskih naroda, koji su u 11. vijeku prodrli u Anatoliju, mješajući se postupno sa ostalim narodima u tom dijelu svijeta: Grcima na zapadu, Armenima i Kurdima na istoku, te Gruzijcima na sjeveroistoku, a dijelom i sa Slavenima na jugoistoku Evrope. Današnja Turska poznaje ne samo Turke kao svoje državljane: ona se isto tako diči svojom jakom dijasporom, ali i "etničkim Turcima" (Turcima u etničkom smislu), koji su ustvari regionalna manjina.
Najveći gradovi
Religija
Turska je sekularna država što znači da ustavom nije definisana državna religija ali je svim stanovnicima Turske ovim najvišim aktom predviđena sloboda vjere.
Islam je dominantna religija u Turskoj sa 99,8% stanovništva koji se izjašnjavaju kao muslimani dok neki izvori daju malo niže procjenu od 96,4% muslimana.
Jezik
Službeni jezik je turski koji je najrašireniji turkijski jezik na svijetu. 85,54% stanovništva Turske ga smatra maternjim jezikom. Kurmanskim dijalektom kurdskog jezika govori 11,97 odsto stanovništva. Arapski i zazaki jezik su maternji jezik za oko 2,39% stanovništva, a nekoliko drugih jezika su maternji jezici za manji dio stanovništva Turske.
Obrazovanje
Najstarija turska visokoobrazovna institucija Univerzitet u Istanbulu je osnovan 1453. godine kao Darülfünûn. 1. augusta 1933. reorganizovan je i postao je prvi turski univerzitet.
Ministarstvo za nacionalno obrazovanje je odgovorno za predškolsko obrazovanje. Osnovnoškolsko i srednjoškolsko obrazovanje je obavezno i traje 12 godina. Manje od polovine Turaka između 25 i 34 godine završilo je samo srednju školu što je u poređenju sa prosjekom OECD-a nivo od oko 80%. Ukupna stopa pismenosti odraslih osoba u 2011. godini bila je 94,1 posto od čega 97,9% za muškarce i 90,3% za žene.
U 2017. godine u Turskoj je registrovano 190 univerziteta. U 2008. godini kvota primljenih studenata iznosila je 600.000, u poređenju sa 1.700.000 koji su polagali ispit za 2007. godinu. Prema Times Higher Education World University Rankings-u za period 2012–2013. godina, najbolje rangirani univerzitet u Turskoj je Bliskoistočni tehnički univerzitet (rangiran u rasponu između 201. i 225. mjesta), zatim Univerzitet Bilkent i Univerzitet Koç (u rasponu od 226. do 250. mjesta), Istanbulski tehnički univerzitet i Univerzitet Boğaziçi (raspon od 276. do 300. mjesta). Svi državni i javni univerziteti pod kontrolom su Odbora visokog obrazovanja (YÖK), čijeg šefa imenuje predsjednik Turske.
Kultura i sport
Turska ima veoma razvijenu kulturu, koja je mješavina različitih elemenata Oğuz Turaka, stanovništva Anadolije, i Otomanske Turske, kao i Zapadne kulture i tradicije. Turska muzika i literatura su dobar primjer mješavine kulturnih uticaja, koji su bili rezultat interakcije Osmanskog Carstva i Islamskog svijeta, zajedno sa Evropom.
Najpopularniji sport u Turskoj je nogomet. Najpoznatiji klubovi su: Galatasaray, Fenerbahçe i Beşiktaş. Popularni su i košarka i odbojka.
Galerija
Također pogledajte
Turska književnost
Horasan (grad)
Kaymakam
Reference
Vanjski linkovi
Zvanični sajt predsjednika
Zvanični sajt parlamenta
Države članice NATO-a
Države svijeta
Crnomorske države
Turska
Mediteranske države
Države članice Vijeća Evrope |
1135 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Ankara | Ankara | Ankara je glavni i poslije Istanbula drugi najmnogoljudniji grad Turske.
Nalazi se u centralnoj Anadoliji, azijskom dijelu Turske a prema podacima iz 2014. godine u njenom urbanom dijelu je živjelo 4.587.558 stanovnika dok istoimena provincija broji 5.150.072 stanovnika.
Od 1920. godine je bila Atatürkovo sjedište a od 1923. godine i glavni grad Turske, nakon pada Osmanlijskog carstva.
U Ankari se nalazi sjedište turske Vlade kao i sjedišta mnogih državnih institucija te predstavlja važan komercijalni i industrijski grad. Važno je trgovačko središte, strateški smješteno u centru turske mreže željeznica i autoputeva.
Leži na prosječnoj nadmorskoj visini od 938 metra.
Historija
Historija regije seže do u bronzano doba i perioda Hatske civilizacije (2. milenij p.n.e.). Područje su naseljavali i Frigijci (10. vijek p.n.e.) a kasnije i Lidijci, Perzijanci, Grci, Galati, Rimljani, Bizantijci i na kraju Turci.
Antička historija
Najstarije naselje u području današnje Ankare datira još iz perioda Hatske civilizacije koja je postojala tokom bronzanog doba a koju su postepeno apsorbirali Hetiti u periodu između 2000. i 1700. godine p.n.e. Grad se značajnije razvio tokom perioda kada se nalazio pod vlašću Frigijaca (oko 1000. p.n.e.). Masovniji priliv stanovništva u grad se dogodio nakon velikog priliva stanovništva iz Gordiuma, (glavni grad Frigije), nakon zemljotresa koji je teško oštetio grad i područje oko grada. U tradiciji Frigijaca, kralj Midas je poštovan kao osnivač Ankare iako geograf Pausanias spominje da je grad zapravo mnogo stariji, što je i potvrđeno zahvaljujući arheološkim nalazima.
Frigijce su potom naslijedili Lidijci a potom i Perzijanci iako je stanovništvo u velikoj mjeri zadržalo snažni frigijski karakter o čemu svjedoče i nadgrobni spomenici iz kasnijeg, rimskog doba. Perzijski suverenitet nad područjem je trajao do poraza Perzijanaca i pada područja u ruke Aleksandra Velikog, koji je osvojio grad 333. godine p.n.e. Aleksandar se nakratko zadržao u gradu a nakon njegove smrti i kasnije podjele njegovog carstva među njegovim generalima, Ankara i područje oko grada je pripalo Antigonu I Monoftalmosu.
Još jedna značajnija ekspanzija stanovništva na područje Ponta se desila oko 300. p.n.e., kada se razvio grad koji će postati važan trgovački centar za razmjenu robe između crnomorskih luka i Krima na sjeveru, Asirije, Kipra, i Libana na jugu kao i Gruzije, Armenije i Perzije na istoku. Tada je grad dobio naziv Ἄγκυρα (Ankyra, što znači sidro na starogrčkom) koji, u nešto izmijenjenom obliku predstavlja moderni naziv Ankare.
Stanovništvo
1927. godine, Ankara je imala 75.000 stanovnika da bi 2013. godine, Provincija Ankara brojala populaciju od 5.045.083. stanovnika.
Kada je postala glavni grad Republike Turske 1923. godine, planom je bilo predviđeno da se Ankara proširi i postane grad s oko 500.000 stanovnika. Tokom prve dvije decenije razvoja, grad je rastao i razvijao se u skladu s tim planom. Međutim, od 1950tih godina, grad je rastao mnogo brže nego je predviđeno usljed velike migracije stanovništva sa sela u gradove. Kao rezultat toga, grad je postao veći i površinski i po broju stanovnika.
Tokom vremena, neplanska naselja izgrađena u predgrađima Ankare su zamijenjena velikim stanbenim blokovima tokom realizacije velikih javnih projekata stanbene izgradnje. Iako su takvi projekti još uvijek aktuelni, slobodnih lokacija za nove građevinske projekte skoro da je nemoguće pronaći.
Znamenitosti
Džamije
Muzeji
U Ankari se nalazi mauzolej turskog generala i državnika Mustafe Kemala Atatürka. Mauzolej je monumentalni spomenik sagrađen 1953. godine, u kome se nalazi Atatürkov grob. U kompleksu mauzoleja se nalazi i grob njegovog velikog saradnika i nasljednika Ismeta Inenija.
Također pogledajte
Spisak glavnih gradova
Galerija slika
Reference
Vanjski linkovi
Zvanična stranica
Ankara
Glavni gradovi evropskih država
Glavni gradovi azijskih država
Gradovi u Turskoj |
1136 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Rumunija | Rumunija | Rumunija () jest unitarna polupredsjednička država koja se nalazi u jugoistočnoj Evropi. Graniči s Ukrajinom i Moldavijom na sjeveroistoku, Mađarskom i Srbijom na zapadu, Bugarskom na jugu, a na istoku izlazi na Crno more. Prostire se na 238.392 km2 i ima umjereno kontinentalnu klimu. S nešto više od 20 miliona stanovnika sedma je najmnogoljudnija država članica Evropske unije. Njen glavni i najveći grad Bukurešt šesti je najveći grad Evropske unije. Dunav, druga najveća rijeka Evrope, protječe kroz Rumuniju.
Moderna Rumunija pojavila se unutar teritorija antičke rimske provincije Dakije, a formirana je 1859. preko personalne unije kneževina Moldavije i Vlaške. Nova država, službeno nazvana Rumunija od 1866, stekla je nezavisnost od Osmanlijskog Carstva 1877. godine. Nakon Prvog svjetskog rata, Transilvanija, Bukovina i Besarabija pripojene su suverenoj Kraljevini Rumuniji. Tokom Drugog svjetskog rata, Rumunija je bila saveznik nacističke Njemačke, boreći se protiv Sovjetskog Saveza do 1944, kada se pridružuje silama Alijanse nakon što su je okupirale snage Crvene armije. Nakon rata Rumunija je postala socijalistička država i član Varšavskog pakta. Nakon revolucije 1989. počela je restauracija kapitalizma, tj. tranziciju ka kapitalističkoj tržišnoj ekonomiji.
Nakon brzog ekonomskog rasta 2000-tih, rumunska ekonomija pretežno je zasnovana na uslugama, a proizvođač je i izvoznik mašina i električne energije, s kompanijama poput Automobili Dacia i OMV Petrom. Članica je NATO-a od 2004, a Evropske unije od 2007. Približno 90% stanovništva izjašnjava se kao pravoslavci, te govore rumunski jezik. Uz bogatu kulturnu historiju, Rumunija je bio dom utjecajnih umjetnika, muzičara, izumitelja i sportista, te ima razne turističke atrakcije.
Historija
Rana historija
Glavni članak: Antička Rumunija, Dakija, Dakija (rimska provincija)
Najstariji tragovi postojanja ljudi u Evropi su otkriveni u Pećini sa kostima (rumunski: Peștera cu Oase) koja se nalazi na teritoriji današnje Rumunije. Stari su oko 42.000 godina i predstavljaju najstarije ostatke Homo sapiensa u Evropi. Prije rimskog osvajanja Dakije, teritorija između rijeka Dunav i Dnjestar je bila naseljena raznim tračanskim narodima, uključujući Dačane i Gete. Herodot, u svom djelu "Histories", navodi vjerske razlike između Geta i drugih Tračana. Međutim, prema Strabonu, Dačani i Geti su govorili istim jezikom. Cassius Dion skreće pažnju na kulturnu sličnost između njih. Također, postoji i akademski spor oko toga da li su Dačani i Geti bili isti narod.
Rimski prodor 106. godine za vrijeme cara Trajana rezultirao je da Dakija postane rimska provincija pod nazivom "Dacia Felix". Rimska vladavina je trajala 165 godina. U ovom periodu pokrajina je u potpunosti integrisana u Rimsko carstvo, a značajan dio stanovništva je došao iz drugih pokrajina. Rimljani su uveli latinski jezik, ali je intenzivna romanizacija izrodila prarumunski jezik. Provincija je bila bogata rudama (posebno zlata i srebra u mjestima kao što su Alburnus Maior). Rimske trupe su se povukle iz Dakije 271. godine nakon napada raznih migrantskih naroda.
Srednji vijek
U srednjem vijeku Rumuni su živjeli u tri rumunske kneževine: Vlaškoj, Moldaviji i Transilvaniji. Postojanje nezavisnog rumunskog vojvodstva Transilvanije u 9. stoljeću se spominje u Gesta Hungarorumu, ali od 11. stoljeća Transilvanija je postala autonomna od Kraljevine Ugarske. Osim Transilvanije, postojale su male lokalne kneževine Vlaška i Moldavija sa različitim stepenima nezavisnosti i razvitka, koje su se u 14. stoljeću za vrijeme Basaraba I i Bogdana I suočile sa opasnošću od Osmanlijskog carstva.
Osmanlijska Vlaška
Savremena Rumunija je nastala kada su se države Moldavija i Vlaška ujedinile 1859. i postale nezavisne 1877. Država je proširena nakon Prvog svjetskog rata kada su Transilvanija, Bukovina i Besarabija pripojene Rumuniji.
Dijelovi Rumunije pripojeni su Sovjetskom Savezu 1940. Danas su to većinom dijelovi Moldavije, a mali dio tih teritorija pripada Ukrajini. Nakon Drugog svjetskog rata Rumunija je postala socijalistička država pod pritiskom Sovjetskog Saveza.
Nakon dugih decenija vlast predsjednika Nicolaea Ceauşescua završila se ustankom krajem 1989.
Savremena Rumunija
Dana 29. marta 2004. godine Rumunija je postala članicom NATO-a , a 1. januara 2007. godine Rumunija je postala članicom Evropske unije.
Vlada
Rumunija je demokratska republika. Zakonodavna grana Rumunije vlasti čini dva vijeća, Senat (Senat) sa 140 senatora i Vijeće zastupnika (Camera Deputaţilor) sa 345 poslanika. Članovi oba vijeća se biraju na neposrednim izborima svake četiri godine.
Predsjednik, glava izvršne vlasti, također se bira neposrednim glasanjem na period od pet godina (do 2004. biran je na četiri godine). Predsjednik daje mandat premijeru, koji predlaže ministre, koje imenuje parlament.
Administrativna podjela
Rumunija je administrativno podijeljena u 41 okruga (judeţe) i teritoriju glavnog grada Bukurešta.
Najranija podjela Rumunije na okruge javlja se krajem 14. vijeka kada su Kneževina Vlaška, koja je obuhvatala današnju rumunsku južnu regiju Vlašku i Kneževina Moldavija bile podijeljene na județe tj. okruge.
Trenutna administrativna podjela je aktuelna od 1968. godine, uz vrlo male izmjene od kojih se posljednja desila 1997.
Prema podacima popisa iz 2011, prosječna populacija rumunskog okruga iznosi 445.000 stanovnika, pri čemu je okrug Iași najmnogoljudniji sa 772.000 stanovnika, dok je okrug Covasna najmanji, s 210.000 stanovnika.
Prosječna površina okruga je 5.809 km2. Najveći okrug je Timiș sa 8.697 km2, dok je najmanji Ilfov s površinom od samo 1.583 km2.
Grad Bukurešt, koji se ne ubraja u okruge, ali ima isti status kao i oni, istovremeno je i najmnogoljudnija administrativna jedinica Rumunije (1.883.425 stanovnika) i površinski najmanja (228 km2).
Okruzi su uglavnom nazvani po svome najznačajnijem gradu koji je ujedno i administrativni centar ili po historijskom nazivu, odnosno toponimu, od kojih je najčešće naziv neke od rijeka.
Geografija
Veliki dio granice Rumunije sa Srbijom i Bugarskom čini Dunav. U Dunav se također ulijeva i Prut, koji čini granicu sa Moldavijom.
Karpati dominiraju zapadnim dijelovima Rumunije, s vrhovima koji dosežu i do 2.500 metara, sa najvišim vrhom Moldoveanu (Moldoveanu) visine 2.544 metra.
Najveći gradovi su glavni grad Bukurešt, zatim Braşov, Temišvar, Cluj-Napoca, Constanţa, Craiova i Iaşi.
Privreda
Nakon raspada sovjetskog bloka u periodu 1989–1991. Rumunija je ostala sa zastarjelom industrijom i industrijskim i proizvodnim kapacitetima koji uopće ne odgovaraju uvjetima i potrebama zemlje.
U februaru 1997. u Rumuniji počinje detaljna makroekonomska stabilizacija i strukturalna reforma, ali u tom periodu tranzicije dolazi do čestih zaustavljanja i nastavljanja reformi koji ne doprinose brzom oporavku zemlje. Program restruktuiranja podrazumijeva postavljanje na noge i prodaju velikih industrijskih postrojenja i promjene u poljoprivrednom i finansijskom sektoru.
Gospodarska slika Rumunije vrlo je crna. BDP je 2002. iznosio 12.900 $ po stanovniku što je tada bio osmi najmanji u Evropi. BDP po sektorima iznosio je 15% za prvi, 35% za drugi i 50% za treći. Manji postotni udio u trećem sektoru imali su samo Albanija, Bjelorusija, Srbija i Crna Gora te Ukrajina, dok su Moldavija i Irska imale otprilike jednak postotni udio. Ovo upućuje na činjenicu kako je rumunska privreda među najnerazvijenijma u Evropi. Među pokrajinama razlike su još očitije. Turistički devizni priljev 2000. iznosio je mizernih 364 milijuna dolara. 2001. uvoz je bio veći od izvoza i iznosio je 15 552 000 000 $, dok je izvoz iznosio 11 385 000 000 $. Iz ovih je podataka vidljiv deficit od preko 4 milijarde i 100 milijuna dolara! 1991. BDP iznosio je 1 140 $ po stanovniku pa je ipak vidljiv neki napredak kroz vrijeme tranzicije, no hiperinflacija i nezaposlenost ipak su jači faktori od rasta BDP tim više što je dolar izgubio na vrijednosti. Tranzicijski procesi još se snažno odvijaju i osjećaju na stanovništvu tako da crna tržišta (čak i ona s osnovnim namirnicama) cvjetaju.
Glavni izvori prihoda su: nafta, prirodni plin, drvo, ugalj, so, žitarice. Iako je Rumunija bogata prirodnim bogatstvima goriva i industrijski poluproizvodi još se uvijek uvoze. Ipak, i ovakva rumunska privreda ima svijetlih strana. Rumunija je 11. proizvođač kukuruza na svijetu; 12. vina, 11. lanenog vlakna, 7 .lanene tkanine, 7. dušičnih gnojiva te 10. smeđeg uglja i lignita. Rumunija je po broju konja na 11. mjestu. Velik značaj za Rumunijsku privredu ima automobilska industrija i eksploatacija nafte, plina i drvne građe.
Rumunski novac je leu (lej) čiji se manji dijelovi zovu bani. 1 leu = 100 bani. Skraćenica za rumunski lej je RON.
Stanovništvo
Etničke zajednice (procjena za 2002):
Rumuni 89,5%
Mađari 6,6%
Romi 2,5%
Ukrajinci 0,3%
Nijemci 0,3%
Rusi 0,2%
Turci 0,2%
Srbi 0,1 %
ostali 0,3%
Religija
Vjeroispovijesti (procjena za 2011):
pravoslavci (svih denominacija) 81%
protestanti 4,8%
rimokatolici 4,3%
ostali (uglavnom muslimani) 0,4% (2002)
neizjašnjeni 0,2% (2002)
Jezici
U Rumuniji je službeni jezik rumunski (romanska skupina jezika), u nekim dijelovima i mađarski, a govore se i bugarski, njemački, hrvatski, srpski i drugi.
Kultura
Umjetnost
Eugène Ionesco, koji je kao i njegovi savremenici književnici Mircea Eliade i Emil Cioran napustio komunističku Rumuniju i otišao u inozemstvo.
Paul Celan i dobitnik Noleove nagrade Elie Wiesel, također su rumunjski književnici priznati u svijetu, koji su obojica preživjela holokaust.
George Enescu (1881–1955) je jedan od najpoznatijih rumunskih muzičara
Jedan od najvećih i najutjecajnijih rumunjskih umjetnik s utjecajem na svjetsku kulturu je kipar Constantin Brâncuşi, centralna figura modernog pokreta i pionir apstrakcije.
Sport
Najpopularniji sport u Rumuniji je nogomet. Rumunska nogometna reprezentacija nastupila je na Svjetskom prvenstvu u nogometu sedam puta, a najuspješnije je bila na prvenstvu 1994. u SAD-u kada su se uspjeli plasirati u četvrtfinale. Poznati igrači iz toga vremena su Gheorghe Hagi (nadimak: Maradona s Karpata), Adrian Mutu i Cristian Chivu. Najuspješniji nogmetni klub je FC Steaua Bukurešt, koja je 1986, postala klupski evropski prvak u nogometu (prvi iz Istočne Evrope).
Gastronomija
Svinjetina, piletina i govedina su najčešće vrste mesa, ali ovčetina i riba su također vrlo popularni. Neki tradicionalni recepti su u izravnoj vezi s praznicima: chiftele, Toba i tochitura na Božić; Pasca i Cozonac na Uskrs i drugih rumunski prazici.Ţuică je jaka rakija koja postiže sadržaj alkohola od 70%, što je tradicionalno alkoholno piće u zemlji, uzimajući čak 75% nacionalnog usjeva (Rumunija je jedna od najvećih proizvođača šljive u svijetu). Tradicionalni alkoholna pića također su vino, rachiu, palincă i vişinată, ali potrošnja piva dramatično se povećala tokom posljednjih nekoliko godina
Reference
Vanjski linkovi
Zvanični sajt rumunske vlade
Rumunsko Predsjedništvo
Rumunski Senat
Camera Deputaţilor (donji dom Parlamenta)
Ministarstvo turizma
Duh Rumunije – putovanja, slike, zvuci
Rumunski novac
Rumunija
Crnomorske države
Države svijeta
Države članice NATO-a
Države članice Vijeća Evrope |
1137 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Vahid%20Halilhod%C5%BEi%C4%87 | Vahid Halilhodžić | Vahid Halilhodžić (rođen 15. oktobra 1952.) je bosanskohercegovački profesionalni fudbalski trener i bivši igrač.
Važi za jednog od najboljih jugoslovenskih igrača sedamdesetih i osamdesetih godina 20 vijeka. Halilhodžić je uspješno igrao za Velež iz Mostara, zatim francuske klubove Nantes i Paris Saint-Germain prije nego što se povukao sredinom 1980-ih. Za to vrijeme je odigrao 15 međunarodnih utakmica za Jugoslaviju i bio je dio nacionalnih timova koji su 1978. godine osvojili Evropsko prvenstvo u U21 kategoriji, te igrali na Svjetskom prvenstvu u fudbalu 1982. godine. Bio je najbolji strijelac francuske lige 1983. i 1985. godine.
Dodijeljen mu je naslov Viteza Legije časti (francuski: Ordre National de la Légion d’honneur) najvišeg francuskog odlikovanja koje je ustanovio Napoleon Bonaparta.
Početkom devedesetih okrenuo se trenerskom poslu, a nakon kratkog staža sportskog direktora u svom rodnom klubu Velež, 1993. godine trajno se preselio u Francusku. Od tada je vodio brojne timove u zemljama francuskog govornog područja, a njegova postignuća uključuju osvojanje Lige prvaka CAF-a 1997. sa marokanskom ekipom Raja Casablanca, vodeći francuski Lille sa drugog nivoa na treće mjesto u Ligi 1 za manje od tri godine, te osvojanje Coupe de France 2004. sa Paris Saint-Germainom.
Plasirao se na Svjetsko prvenstvo 2010. sa Obalom Slonovače (iako je dobio otkaz samo nekoliko mjeseci prije posljednjeg turnira) i Svjetsko prvenstvo 2014. sa Alžirom, sa kojim je došao do osmine finala, što je najbolji rezultat Alžira u istoriji. Kasnije se s Japanom plasirao na Svjetsko prvenstvo 2018., ali je opet dobio otkaz neposredno prije turnira. Nakon kratkog boravka u FC Nantesu 2018. godine, gdje je pomogao izbjeći ispadanje u Ligu 2, Halilhodžić je postao glavni trener reprezentacije Maroka.
Fudbalska karijera
Rani život i Velež
Rođen je u Jablanici, a fudbal je počeo trenirati u FK Turbina Jablanica kao tinejdžer, jer se teren kluba nalazio nekih 100 metara od njegove porodične kuće. Prema njegovom priznanju, tada nije razmišljao da postane profesionalni fudbaler, već je odlučio nastaviti svoje formalno obrazovanje u srednjoj elektrotehničkoj školi u Mostaru, gdje je preselio sa 14 godina, a da nikada nije odigrao službenu utakmicu za FK Turbinu. Ipak, u Mostaru je prvi put počeo ozbiljno shvaćati nogomet kada se sa 16 godina pridružio Veležovoj prvoligaškoj akademiji, dijelom na insistiranje svog brata Salema, koji je u to vrijeme igrao za klub kao napadač. Halilhodžić je zatim igrao na juniorskim nivoima sljedeće dvije i po godine, a nakon potpisivanja profesionalnog ugovora s Veležom poslan je na šestomjesečnu posudbu u drugoligaš Neretvu iz Metkovića, kako bi stekao neko iskustvo.
Po povratku sa posudbe, brzo je došao u sastav prvog tima u sezoni 1972/73, gradeći uspješno napadačko partnerstvo sa Dušanom Bajevićem i pomažući Veležu da završi sezonu kao viceprvak lige iza Crvene zvezde iz Beograda. Halilhodžić je potom postao jedan od ključnih igrača kluba tokom 1970 -ih, odigravši ukupno 376 utakmica i sa 253 postignuta gola za klub (uključujući 207 nastupa i 103 gola u Prvoj ligi Jugoslavije) prije nego je potpisao za francuski Nant u septembru 1981. Ranije te godine odigrao je važnu ulogu u osvajanju prvog velikog trofeja za Velež, postigavši dva gola u finalu Kupa Jugoslavije, u pobjedi protiv Željezničara od 3:2.
Nant i PSG
U Nantu je brzo postao redovni igrač prvog tima, dokazujući se u prvoj godini, postigavši 7 golova u 28 nastupa u sezoni 1981/82. Isključen je u prvom kolu Kupa UEFA protiv Lokerena i dobio je suspenziju od 4 utakmice od UEFA-e. Sljedeće sezone pomogao je Nantu da osvoji šestu titulu prvaka Francuske i bio je najbolji strijelac lige sa 27 golova u 36 nastupa. Halilhodžić je proveo pet godina na La Beaujoiru, odigravši ukupno 163 prvenstvene utakmice i postigavši 92 gola za klub, čime je postao i najbolji strijelac lige u sezoni 1984/85 sa 28 golova.
Halilhodžić se odlučio vratiti u Mostar 1986. kako bi mogao više vremena provoditi sa svojim ocem, koji se u međuvremenu teško razbolio. Pregovarajući o novom ugovoru s Nantom, namjerno je tražio veću platu kako bi mogao biti slobodan igrač i vratiti se kući. Međutim, Francis Borelli, predsjednik Paris Saint-Germaina mu je dao ponudu za potpisivanje jednogodišnjeg ugovora, s namjerom da Halilhodžića dovede na Park prinčeva kako bi ojačao tim za predstojeću sezeonu i pohod na Evropski kup.
Halilhodžić nije mogao odbiti ponudu i nastupio je u prvih 18 utakmica sezone 1986/87, postigavši osam golova. Zbog smrti majke tokom te sezone, Halilhodžić je odlučio da se konačno povuče iz aktivnog fudbala.
Nagrade, uspjesi i priznanja
Kao igrač
1981: osvajač kupa Jugoslavije (Velež)
1983: prvak Francuske (Nantes)
1983 (27 golova) i 1985 (28 golova) najbolji strijelac u prvenstvu Francuske (Nantes)
Kao trener
1997: pobjednik Afričke Lige prvaka
1998: prvak Maroka (Raja Casablanca)
2004: osvajač kupa Francuske (PSG)
2011: prvak u Hrvatskoj nogometnoj ligi i osvajač kupa Hrvatske sa Dinamom iz Zagreba
Ordeni za zasluge
2004: Vitez Legije časti
Reference
Vanjski linkovi
Vahid Halilhodžić na transfermarkt.de
Intervju s Vahidom Halilhodžićem, serijal "Oni pobjeđuju", Al Jazeera Balkans, 14. 7. 2014.
"Vaha: portret jedne legende", dokumentarni film, Al Jazeera Balkans, 19. 12. 2021 (YouTube)
Intervju s Vahidom Halilhodžićem, serijal Oni pobjeđuju, Al Jazeera Balkans, 13. 10. 2022. (YouTube)
Razgovor s Vahidom Halilhodžićem, serijal (Ne)uspjeh prvaka s Mariom Stanićem, 4. 9. 2023. (YouTube)
Rođeni 1952.
Živi ljudi
Biografije, Jablanica
Jugoslavenski nogometaši
Bosanskohercegovački nogometaši
Bosanskohercegovački nogometni treneri
Nogometaši Veleža
Nogometaši Neretve
Nogometaši Nantesa
Nogometaši PSG-a
Igrači na Evropskom prvenstvu u nogometu 1976.
Igrači na Svjetskom prvenstvu u nogometu 1982.
Treneri Beauvais Oisea
Treneri Raja Casablanke
Treneri Lillea OSC
Treneri Stade Rennaisa
Treneri PSG-a
Treneri Trabzonspora
Treneri Al-Ittihada (Džedda)
Treneri GNK Dinama
Treneri FC Nantesa
Selektori nogometne reprezentacije Obale Slonovače
Selektori nogometne reprezentacije Alžira
Selektori nogometne reprezentacije Japana
Selektori nogometne reprezentacije Maroka |
1138 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Vele%C5%BE | Velež | Velež (planina), planina u Hercegovini
FK Velež Mostar, nogometni klub iz Mostara
FK Velež Nevesinje, nogometni klub iz Nevesinja |
1139 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Nogomet | Nogomet | Nogomet ili fudbal je ekipni sport sa loptom u kojem dvije ekipe od po 11 igrača nastoje postići gol, tj. ubaciti loptu u protivničku mrežu. Svaki tim ima jednog golmana i 10 igrača. Danas je nogomet najrasprostranjeniji i najpopularniji sport na svijetu.
Igra se na travnatom terenu pravougaonog oblika loptom koju igrači mogu udarati nogama, glavom ili torzom. Igračima je zabranjeno dodirivanje lopte rukama u toku igre. Golman je jedini koji smije loptu uhvatiti rukama.
Historija
Pravila u nogometu
U nogometu postoji 17 pravila koja se odnose na teren, golove, igrače i utakmicu.
Dimenzije terena
Nogomet se igra na travnatom terenu dužine 100 do 110 m i širine 64 do 75 m. Teren je obilježen linijama koje ne smiju biti šire od 12 cm i podijeljen na dva dijela linijom preko sredine. Sredina terena je obilježena tačkom i krugom čiji je poluprečnik 9.15 m.
Dimenzije golova
Svaki teren mora imati 2 gola, s razmakom između stativa od 732 cm, prečka mora biti na visini od 244 cm. Kazneni prostor je dio terena ispred golova, obilježen linijama udaljenim 16.5 metara od gola. Jedanaesterac ili penal izvodi se s obilježene tačke udaljene 11 m od gol linije. Oko ove tačke, ali samo izvan kaznenog prostora, crta se krug poluprečnika 9.15 m.
Broj igrača
Svaka od ekipa smije imati najviše 11 igrača na terenu istovremeno. Da bi se odigrala utakmica, jedna ekipa mora imati najmanje 7 igrača na terenu.
Rezervni igrači i izmjene
Na zvaničnim utakmicama koje aranžiraju FIFA ili UEFA broj rezervnih igrača ne smije biti manji od 5. Jedna ekipa smije u toku utakmice zamijeniti maksimalno 5 igrača. Na međunarodnim utakmicama minimalan broj igrača, uslovljen povredama i isključenjima, iznosi 8, a u domaćim takmičenjima 7.
Dužina utakmice
Jedna utakmica traje 90 minuta (2 x 45 minuta). Pauza između dva poluvremena traje 15 minuta. Svaka utakmica ima glavnog sudiju i dva pomoćna suca, koji se nazivaju i linijskim sudijama.
Gol
Kad lopta cijelim obimom pređe gol-liniju (između stativa), postignut je gol.
Formacije (postavke)
Postoje razne postavke igrača na terenu, koje se zovu formacije. Jedna od najpopularnijih formacija je 4-4-2. Te nam cifre govore da 4 igrača igraju u odbrani, 4 na sredini i 2 u napadu. Ofanzivnija varijanta te formacije je 4-3-3, a defanzivnija 4-5-1.
Također pogledajte
Nogomet u Bosni i Hercegovini
FIFA
UEFA
SP u nogometu
Spisak nogometnih klubova
Spisak nogometaša
Nogometna oprema
Viva World Cup
Rapan kup
Vanjski linkovi
Nogometni/Fudbalski Savez BiH
FIFA
UEFA
Profesionalci: Jovana Damnjanović, fudbalerka Bajerna, RTS Prikazuje - Zvanični kanal
Nogomet
Sport |
1140 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%A1arka | Košarka | Košarka je sport u kojem se dva tima od po 5 igrača bore postići što više poena (koševa) ubacivanjem lopte kroz obruč protivničkog tima, uz skup određenih pravila. Izumio ju je Kanađanin James Naismith 1891. godine, ustanovivši 13 osnovnih pravila. Iako je košarka primarno američki sport, ubrzo je postala i međunarodni i danas gotovo da nema zemlje u kojoj se ne igra. Olimpijski status stekla je 1936. To je sport i za muškarce i za žene. Igra se u 2 glavne verzije: američkoj NBA i međunarodnoj FIBA. Između NBA i FIBA-e postoji niz razlika: dužina trajanja utakmice, broj ličnih grešaka, dimenzije terena, ograničenja itd. Po pravilima koje propisuje FIBA, igraju se sva važna međunarodna takmičenja. Po njima se igra i u Bosni i Hercegovini.
Dok je takmičarska košarka isključivo dvoranski sport koji se odvija na terenu za košarku, manje regulirane vrste košarke mogu se igrati i kao vanjski sport na podlogama različitim od parketa, koji je standard za takmičarsku košarku.
Dok se uobičajena takmičarska košarka odvija pod strogim i tačno određenim pravilima, razne vrste košarke s manjim brojem pravila učinile su košarku bližom svim ljudima. Košarka je danas jedan od najgledanijih sportova na svijetu.
Historija
Početkom decembra 1891. dr. James Naismith, kanadski liječnik, na tadašnjem Univerzitetu McGill (danas Univerzitet Springfield), osmislio je sasvim novu dvoransku igru s namjerom zadržavanja kondicije svojih učenika tokom dugih zima. Nakon odbijanja ideja objašnjenjem da su pregrube ili nepotpune, prilagodio je nekoliko sportova u jednu cjelinu i napisao jednostavna pravila. Stavio je koš na visinu od 3.05 metara (10 stopa). Taj koš se razlikovao od današnjeg po tome što je imao čvrsto dno, dok današnji koševi imaju mrežicu koja propušta loptu. Dok su koševi imali čvrsto dno, svaki put nakon postignutoga poena lopte su se morale izbijati iz koša. Naismithova nova igra bila je vrlo slična rukometu, koji je nastao otprilike u isto vrijeme kao i košarka, krajem 19. stoljeća.
Ženska košarka počela je 1892. kad je Senda Berenson, profesorica tjelesnog odgoja, prilagodila Naismithova pravila ženama. Prva službena košarkaška utakmica održana je 20. januara 1892. u dvorani gimnazije YMCA. Igralo se s 9 igrača na terenu duplo kraćem od današnjeg NBA-terena. Originalni naziv košarke na engleskom je basketball, a složenica je od riječi basket = koš(ara) i ball (= lopta). Ime je Naismithu predložio jedan od njegovih učenika. Igra je postala popularna od samog početka.
Prvi igrači košarke bili su studenti YMCA. Kasnije se igra proširila na čitave SAD i Kanadu. Do 1896. postojale su i brojne ženske košarkaške ekipe, no poprilično gruba pravila i brojna publika odvratila su košarku od primarnog cilja YMCA: da to bude igra koja pomaže studentima da ostanu u formi. No, uprkos tome, prije Prvog svjetskog rata uspostavili su se brojni amaterski savezi s amaterskim klubovima, i to u SAD-u.
Košarka se prvo igrala nogometnom loptom. Prve lopte izrađene isključivo za košarku bile su smeđe, što je bila uobičajena boja sve do 50-ih godina 20. stoljeća, kada je Paul "Tony" Hinkle, u potrazi za loptom koja bi bila uočljivija, u optjecaj uveo narančastu loptu, koja je i danas standardna.
Odbacivanje lopte o podlogu nije bilo predviđeno prvim pravilima već se na taj način samo dodavala lopta između saigrača. Dodavanje lopte bio je prvi primjer pomicanja lopte. Dribling je postepeno našao put do košarke i postao dozvoljen, no nije se previše koristio zbog nepravilnog oblika tadašnjih lopti i njihovog nepravilnog odskoka. Tek je sredinom 50-ih dribling postao popularna metoda baratanja loptom, što je bilo uvjetovano poboljšanjem njenih svojstava, za što je zaslužan Hinkle.
Košarka, netbol, odbojka i lakros jedini su sportovi s loptom izmišljeni u državama Sjeverne Amerike. Druge igre, poput bejzbola i kanadskog nogometa izmislili su Evropljani, Azijci ili Afrikanci.
Univerzitetska košarka i rane lige
Naismith i Berenson imali su presudnu ulogu u uspostavi univerzitetske košarke. Naismith je bio trener Univerziteta Kansas 6 godina prije prepuštanja mjesta treneru Phogu Allenu. Naismithov učenik Amos Alonzo Stagg predstavio je košarku Univerzitetu Chicago, dok je Adolph Rupp, Naismithov student u Kansasu, ostvario izvrsne uspjehe s Univerzitetom Kentucky. 1892. godine i žene dobijaju prvi univerzitetski klub na Kalifornijskom univerzitetu. 21. marta 1893. odigrana je i prva utakmica između ženskih ekiupa, Kalifornijski univerzitet - Univerzitet Smith. Iste godine odigrano je još dosta utakmica ženskih ekipa, a 1895. godine ženska univerzitetska košarka širi se i na druge savezne države SAD-a. Prva utakmica za žene između dvaju univerziteta odigrana je 4. aprila 1896. između Stanforda i Berkeleya. Svaka ekipa sastojala se od 9 igračica, a rezultat je bio 2-1 za Stanford. Nakon uspjeha ženske univerzitetske košarke došlo je do uspostave brojnih muških ekipa. 1910. godine, kad je košarka već bila popularan sport, tadašnjem američkom predsjedniku T. Rooseveltu predloženo je formiranje izvršnog tijela zbog čestih nepoznavanja pravila od strane sudija. Na taj način nastao je Međuuniverzitetski sportski savez (IAA, današnji NCAA).
Broj ekipa rastao je tokom 20-ih godina 20. stoljeća. Postojale su stotine muških ekipa u gradovima širom SAD-a, dok je organizacija bila na vrlo niskoj razini. Igrači su se stalno premještali iz klubova, a mjesto odigravanja utakmica bile su zadimljene plesne dvorane. Ekipe su odigravale i do 200 utakmica godišnje na raznim takmičenjima. Košarka kod žena bila je bolje organizirana. Kada je 1905.godine Nacionalni košarkaški savez SAD-a za žene objavio pravila, u njima se spominjao broj igrača, koji je varirao od 6 do 9, i broj službenih osoba (sudija, kontrolora, delegata), kojih je obavezno moralo biti 11. Međunarodna sportska federacija za žene uvrstila je 1924. godine košarku u svoje službene sportove. 1926. godine žene se takmiče u amaterskoj ligi. Jedna ženska ekipa, Golden Cyclones, takimičila se i protiv muških ekipa, i to po muškim pravilima. Do 1938. žene su promijenile sistem igre, te su počele igrati sa 6igračica na terenu od 2 polovine, a ne tri, kako se dotad igralo. Prvi nacionalni turnir za muškarce održan je u New Yorku 1938.
Univerzitetska košarka raspadala se zbog kockarskih skandala koji su je potresali između 1948. i 1951. Deseci igrača optuživani su za namještanje utakmica. Slabilo je i izvršno tijelo, koje je na kraju potpuno izgubilo kontrolu nad takmičenjima.
Košarka na američkim koledžima
U prošlosti je većina američkih koledža bila veličinom i brojem učenika znatno manja nego danas. Tokom prvih decenija 20. stoljeća košarka je postala izuzetno popularan sport između školskih obaveza zbog jednostavne opreme potrebne za igru. Prije pojave televizije i TV-prijenosa utakmica između koledža, popularnost košarke bila je neuporediva s bilo kojim drugim sportom u velikom dijelu SAD-a i manjem dijelu Kanade.
Danas doslovno svaki koledž u SAD-u ima svoj vlastiti košarkaški teren, koji služi za utakmice između koledža. Popularnost košarke ostala je velika i u ruralnim sredinama, gdje je postala oličje samih zajednica. Studenti su nakon diplomiranja odlazili u profesionalne vode. U košarkaškoj sezoni 2003/2004. čak 1.002.797 studenata i studentica predstavljali su svoje koledže na natjecanjima. Illinois, Indiana i Kentucky poznati su po broju igrača koji nakon koledža idu u NBA. O tome je govorio i film pozdravljen od kritike, Hoosiers.
National Basketball Association
1946. godine uspostavljen je National Basketball Association (bos. Nacionalni košarkaški savez), te je organizirao takmičenje za muške profesionalne klubove iz SAD-a i Kanade. Smisao saveza bila je povećavanje popularnosti košarke. Prva utakmica održana je u Torontu 1. novembra 1946, a ekipe su bile Toronto Huskies i New York Knickerbockers. Drugi savez u SAD-u, Američki košarkaški savez, prijetio je narušavanjem popularnosti NBA sve do 1976, kada su se NBA i Američki savez spojili. Danas je NBA najjača profesionalna košarkaška liga na svijetu po popularnosti, zaradama, talentu i razini takmičenja.
NBA je bila liga nekih košarkaških genijalaca, uključujući: Georgea Mikana, prvog dominantnog big mana, Boba Cousyja, igrača s nevjerovatnom kontrolom lopte, Billa Russela, odbrambenog genijalca, Wilta Chamberlaina, jedinog igrača koji je zabio 100 koševa na jednoj utakmici, Kareema Abdul-Jabbara, igrača s najviše postignutih koševa u historiji NBA, Johna Stocktona, genijalnog plejmejkera i najboljeg asistenta svih vremena u NBA, te, naravno, Michaela Jordana, prema brojnim stručnjacima, najpotpunijeg igrača svih vremena.
NBA ima i svoju žensku verziju, WNBA, koja je započela 1997. Iako je početna sezona bila puna nesigurnosti, nekoliko igračica koje su igrale vrlo atraktivnu košarku spasile su cijeli projekt i podigle popularnost WNBA na višu razinu. Ostali ženski profesionalni sportovi u SAD-u propali su isključivo zbog popularnosti WNBA.
2001. godine NBA je razvio i svoju pripremnu ligu, NBDL. Liga trenutno ima 15 klubova od sezone 2006/2007, nakon što joj je dodano još 7 klubova.
Međunarodna košarka
Međunarodna košarkaška federacija (FIBA) uspostavljena je 1932. od strane 8 država, koje su ujedno postale i prvih 8 članica: Argentina, Grčka, Čehoslovačka, Italija, Latvija, Rumunija, Portugal i Švicarska. U to vrijeme FIBA je okupljala samo amaterske igrače i ekipe, što se vidjelo u imenu FIBA-e (slovo "A" - amateur). Danas FIBA okuplja najveći broj profesionalaca, ali je francuski akronim ostao nepromijenjen.
Košarka je ušla u program Olimpijskih igara na OI 1936 u Berlinu, iako je demonstracijski turnir održan još na OI 1904. u St. Louisu. Na košarkaškim turnirima na OI dominirali su i još dominiraju Amerikanci, koji nisu osvojili zlatnu medalju samo na trima igrama. 1950. godine održano je prvo Svjetsko prvenstvo u košarci u Argentini, a 1953. i žene su dobile svoje SP, koje se održalo u Čileu. Ženska košarka je dodana u olimpijski program na OI 1976. u Montrealu, a dominirale su Amerikanke.
FIBA je relativno kasno (1989) odbacila odvojenost amaterskih i profesionalnih takmičenja, a na OI 1992. u Barceloni profesionalcima je dozvoljen nastup. Dominacija SAD-a nastavljena je i pojavom njihovog Dream Teama. Važno je napomenuti kako je SAD u finalu pobijedio hrvatsku reprezentaciju na čelu s Draženom Petrovićem. No, kako su se i druge reprezentacije počele oslanjati isključivo na profesionalce, dominacija SAD-a počela je opadati, da bi na SP-u 2002. završili na 6. mjestu, iza Jugoslavije, Argentine, Njemačke, Novog Zelanda i Španije. Na OI 2004. u Atini dogodio se prvi poraz Dream Teama na OI od Portorika i Litvanije u grupnoj fazi takmičenja. Na kraju su osvojili 3. mjesto, pobijedivši Litvaniju.
Košarkaški turniri održavaju se širom svijeta za muškarce i žene bilo koje dobi. Globalna popularnost ovog sporta očituje se brojem igrača raznih nacionalnosti u NBA. Igrači dolaze sa svih kontinenata na Zemlji. Steve Nash je Kanađanin, Kobe Bryant je Amerikanac koji je većinu svoje mladosti proveo u Italiji, Dirk Nowitzki je Nijemac, Pau Gasol je Španac, Manu Ginóbili je Argentinac itd. Košarka je postala globalni sport, o čemu najbolje svjedoči podatak da je u najboljoj petorci na posljednja dva SP-a bio samo 1 Amerikanac, Carmelo Anthony na SP-u 2006.
Pravila košarke (FIBA)
Osnovni rekviziti bez kojih je košarkaška utakmica nemoguća jesu lopta i teren, koji mora biti ravan i dimenzija 28 x 15 m. Na terenu se nalaze koševi s tablom, obručem i mrežicom, te linije. Metalni obruč nalazi se na 3.05 m visine od zemlje. Lopta za muškarce ima obim od 76 cm i masu od 600 g, dok za žene masa lopte iznosi 540 g, a obim 73 cm.
Cilj igre je ubaciti loptu u koš protivničkog tima. Igru kontrolira 1 glavni, 2 pomoćne sudije i delegati koji zapisuju prekršaje i mjere vrijeme. U jednom timu su 5 glavnih i 7 rezervnih igrača. Broj izmjena je neograničen, međutim, vrše se u prekidu igre. Lopta ubačena u koš izvan zone od 6.75 m (do sezone 2010/2011. bilo je 6.25 m) boduje se s 3 poena. Koš iz unutrašnje zone vrijedi 2 poena, a koš s linije za slobodna bacanja 1 poen. Igra traje 40 minuta (4 x 10). Vrijeme se mjeri štopericom i mjeri se vrijeme stvarne igre. To znači da, kada se igra zaustavi zbog nekog prekršaja, zaustavlja se i sat. Zbog toga košarkaške utakmice traju u prosjeku 2 sata. Igra započinje kada sudija podbaci loptu između dvaju igrača iz oba tima koji skaču u centralnom krugu i bore se za loptu. To je tzv. mrtva lopta. Ona se dosuđuje kad je drži više igrača odjednom ili se ne može procijeniti čija je lopta. Lopta se po terenu prenosi vođenjem ili dodavanjem između igrača. Lopta koja se nađe izvan terena, tj. koja dodiruje zemlju, predmet ili igrača izvan terena, jeste lopta u autu i dosuđuje se lopta za protivnički tim koji je izvodi s linije gdje je prekršaj napravljen.
Lopta se vodi odbijanjem o zemlju, pri čemu ruka mora biti iznad lopte jer je u protivnom to prekršaj (nošena lopta). S loptom u rukama igrač smije učiniti samo 2 koraka. Jednom vođena lopta ne smije se voditi još jednom (dupla). Ako se s loptom u rukama napravi više od 2 koraka, sudija dosuđuje korake. U sva tri slučaja loptu preuzimaju protivnički igrači, koji je izbacuju iz auta u visini mjesta gdje je prekršaj učinjen. Kada napad počne, igrači u čijem je posjedu lopta moraju preći na drugu polovinu terena za 8 sekundi. Kada se pređe polovina terena, lopta se ne smije vratiti u vlastitu polovinu. Također, napadački igrač u svojim rukama smije imati loptu u trajanju od 5 sekundi dok mu odbrambeni igrač pokušava uzeti loptu. Prilikom tzv. skok-šuta igrač mora izbaciti loptu prije ponovnog kontakta sa zemljom. Bitno pravilo jeste i da igrač u svojstvu napadača u reketu ne smije biti duže od 3 sekunde. Ova pravila su određena tako da nagrade efikasnu odbranu. Nakon kršenja bilo kojeg od navedenih pravila dosuđuje se lopta za protivnički tim. Loptu koja ima silaznu putanju prema košu odbrambeni igrač ne smije dodirnuti jer se u protivnom računaju poeni za napadački tim.
U košarci je fizički kontakt neizbježan, te stoga postoji niz pravila koja se bave ovim pitanjem. Tokom igre protivnički igrač ne smije se udariti, tj. s njim se ne smije ostvariti grubi fizički kontakt ili faul. Igraču koji počini faul dosuđuje se lična greška. Ako se igrač koji vodi loptu faulira, igra se prekida i nastavlja izvođenjem lopte iz auta, gdje je učinjen prekršaj. Ovo ne važi ako je u jednoj četvrtini tim učinio više od 4 lične greške. Ako je igrač nad kojim je učinjen faul bio u prilici za šut, dosuđuju se slobodna bacanja u zavisnosti od pozicije (3 ili 2 poena). Ako igrač nad kojim je počinjen faul postigne koš, poeni se priznaju i dosuđuje se dodatno slobodno bacanje. Nakon učinjenih 5 ličnih grešak igrač napušta igru do kraja utakmice. Određivanje faula je različito i varira od lige do lige, od sudije do sudije. FIBA za određenje faula koristi princip zamišljenog cilindra (zamišljeni prostor oko igrača). Ako se protivnički igrač nađe u ovom prostoru, to je potencijalni nedozvoljeni fizički kontakt.
Pored lične greške, postoji i tehnička greška, koja se sudi ako se igrač ili trener ponaša nesportski. Sudija ima pravo i diskvalificirati igrača ili trenera zbog nedoličnog ponašanja. Isto tako lopta u toku igre ne smije dodirnuti nogu. Ako lopta dodirne nogu protivničkog igrača, lopta se izvodi iz auta i mjere se nove 24 sekunde za napad. Ako lopta dodirne nogu igrača koji vodi loptu, onda se lopta daje protivničkom timu.
Mjere i trajanje napada najčešće variraju između turnira i organizacija.
Smisao igre je premašiti broj koševa (poena) druge ekipe ubacivanjem lopte kroz obruč protivničkoga koša, pod uvjetom da je lopta ušla kroz obruč odozgo, te sprečavanje protivničke ekipe da ubaci loptu kroz koš ekipe koja se brani. Pokušaj ubacivanja lopte u koš zove se udarac ili šut.
Regulacije u igri
Utakmica se igra na 4 čevrtine od 10 (FIBA) ili 12 minuta (NBA). Na univerzitetima se igraju 2 poluvremena od 20 minuta, dok većina koledža igra 4 četvrtine od 8 minuta. Veliki odmor nakon 2. četvrtine traje 15 minuta, a odmor između dviju četvrtina traje 2 minute. Ako je nakon 4 četvrtine rezultat neriješen, igra se produžetak od 5 minuta. Ako je i nakon njega utakmica neodlučena, produžeci se nastavljaju dok se ne dobije pobjednik. Ekipe mijenjaju strane nakon 2 odigrane četvrtine. Vrijeme se mjeri dok je lopta u igri; kad je lopta izvan granica ili nije u aktivnoj igri, sat se zaustavlja. Upravo zbog toga utakmice traju otprilike 2 sata, mnogo više od predviđenih 40 (FIBA) ili 48 minuta (NBA).
Na terenu u igri smije biti 5 igrača jedne ekipe u isto vrijeme. Timovi smiju imati maksimalno 7 zamjena. Zamjene se mogu obavljati neograničeno, ali samo kad je sat zaustavljen, tj. kad igra nije aktivna. Ekipe imaju trenera, koji najčešće razvija taktiku i strategiju, te ostalo osoblje, koje, također, aktivno učestvuje, ali izvan terena (liječnici, pomoćni treneri, statističari).
I za žene i muškarce dres je isti. Standardni dres sastoji se od hlača, koje u današnje vrijeme dosežu ispod koljena, i majice bez rukava s jasno vidljivim brojem koji nema niko drugi u ekipi, koji je otisnut i na prsima i leđima. Profesionalni košarkaši koriste specijalnu obuću s visokim đonom, koji osigurava dodatnu potporu petama. Osim broja, na majicama se nalaze i imena kluba, igrača i sponzora.
Broj time-outa na utakmici ograničen je najčešće na 6. Traju po ne više od 1 minute, osim ako nije predviđeno da traju duže zbog TV-prijenosa. Utakmicu kontroliraju sudije, kojih je na jednoj utakmici četiri: glavni, 2 pomoćnika i 1 sudija za stolom, koji vodi brigu o broju postignutih koševa, ličnim greškama igrača, vremenu, strelici posjeda i vremenu napada.
Oprema
Jedina oprema koja je prijeko potrebna za odigravanje košarkaške utakmice jesu lopta i ravni pravougaoni teren s koševima na suprotnim krajevima terena. Košarka na takmičarskoj razini zahtijeva više opreme, kao sat, tablu s rezultatom, alternativne strelice posjeda, te operativni sistem na konstrukciji koša sa sirenom.
Regularni košarkaški teren za međunarodnu košarku ima mjere 28 x 15 m, a u NBA 29 x 15 m. Većina terena ima parket izrađen od drveta. Željezni koš s tablom, mrežom i obručom visi 1.2 m unutar terena po sredini, s visinom gornjeg obruča od 3.05 m. Ove mjere gotovo su identične u svim ligama na svijetu. Dok dimenzije terena ili table na košu mogu varirati bez pretjeranog učinka, vrlo je važno da obruč bude na tačnoj visini od 3.05 m. Čak i odstupanje od nekoliko centimetara, pa čak i milimetara, može imati veliki učinak na uspješnost šuteva.
Prekršaji pravila
Lopta se smije voditi prema košu njenim pucanjem (šutom), dodavanjem između igrača, njenim bacanjem, guranjem, kotrljanjem ili driblingom (odbijajući loptu o pod prilikom trčanja).
Lopta mora ostati unutar terena; ekipa koja posljednja dodirne loptu prije no što ona dodirne graničnu crtu terena ili je pređe gubi posjed nad loptom. Igrač koji se kreće s loptom ne smije pomaknuti obje noge dok dribla (vodi loptu); inače se sude koraci. Također ne smije loptu uhvatiti objema rukama niti driblati objema rukama, inače se sudi duplo vođenje. Ruka igrača ne smije biti ispod lopte dok dribla, inače se sudi nošena lopta. Ekipa koja ima posjed lopte u napadačkom dijelu terena ne smije vratiti loptu u svoj dio terena. Lopta se ne smije udariti šakom. Ako se igrač ogluši o neko od ovih pravila dok je njegov tim u napadu, ekipa gubi loptu; ako se ekipa branila, napad se ponavlja od početka.
Postoje ograničenja koja se odnose na:
vrijeme dozvoljeno da lopta u posjedu neke ekipe pređe iz odbrambenog u napadački dio terena (8 sekundi);
maksimalno dozvoljeno vrijeme koje može proći, a da lopta u posjedu ekipe dodirne obruč protivničkog koša (24 sekunde);
držanje lopte bez driblanja (vođenja lopte) dok je igrač u posjedu lopte (5 sekundi)
zadržavanje u reketu, tj. prostoru ispod koša (3 sekunde).
Ova pravila uvedena su da natjeraju ekipu na napad.
Igrač ne smije ometati koš dirajući bilo koji dio konstrukcije koša niti dirati loptu koja je u silaznoj putanji nakon upućenog šuta protivnika prema košu, te ne smije dirati loptu koja je na obruču (u NBA se ne smije dirati ni lopta koja je okomito iznad obruča). Ako se neki igrač koji brani svoj koš ogluši o ovo pravilo, radi se o silaznoj putanji, tj. udarac koji je upućen od strane protivnika smatra se uspješnim. Ako neki igrač puca prema košu, a njegov se saigrač ogluši o neko od ovih pravila, napad se prekida, te lopta prelazi u posjed protivničke ekipe.
Lična greška (faul)
Pokušaj da se protivnik nesportski ošteti preko tjelesnog kontakta nije dozvoljen i naziva se prekršaj (faul). Prekršaje najviše čine igrači ekipe koja se brani, no učestali su i prekršaji u napadu. Igrači na kojima je prekršaj napravljen ili dobijaju loptu da je ubace sa strane ili pucaju slobodno bacanje ako su faulirani prilikom šuta, ili je ekipa koja je napravila prekršaj iskoristila bonus. Jedan poen se dodjeljuje ekipi čiji igrač ubaci loptu na slobodnom bacanju, koje se izvodi iza linije udaljene od koša 4.5 m. Igračima je dozvoljeno pucati slobodno bacanje i iza linije, no unutar kruga, koji je jasno ucrtan na slici desno. Najbolji primjer za takvo izvođenje slobodnjaka bio je Nick Van Exel koji je izvodio slobodna bacanja metar iza linije.
Većina sudija zna improvizirati u svojim odlukama, npr., u situacijama kad nema očitog prekršaja, a sudija misli kako se radi o nesportskom oštećivanju protivnika. No, sudija može i previdjeti prekršaj, bilo namjerno ili slučajno. Kriteriji sudaca variraju između utakmica, liga, takmičenja, no najviše između samih sudija.
Igraču ili treneru koji pokaže nesportsko ponašanje, npr., svađanjem sa sudijom ili tučom s drugim igračem, može se dosuditi tehnička greška. Kada se ona dosudi, protivničkoj ekipi dodjeljuju se 2 slobodna bacanja i novi napad, iako i ovo pravilo varira između takmičenja.
Ponovljeni incidenti mogu rezultirati isključenjem. Težak prekršaj koji igrač napravi s namjerom direktnog ometanja igre i protivnika bez namjere igranja loptom naziva se namjerni prekršaj (eng. flagrant foul). Kada dođe do namjernog prekršaja, kazna je teža: sudija smije i izbaciti krivca za prekršaj iz igre, ako je to potrebno, po mišljenju sudije.
Ako ekipa pređe dozvoljeni broj prekršaja u periodu utakmice (četvrtini ili poluvremenu), koji iznosi 4, protivničkoj ekipi dozvoljeno je pucanje 1 ili 2 slobodna bacanja (ovisno o pravilima takmičenja) nakon svakog idućeg prekršaja. Igraču koji napravi 5 (FIBA) ili 6 prekršaja (NBA), uključujući tehničke greške, nije dozvoljen nastavak utakmice, te se isti igrač mora udaljiti s terena.
Razlike u pravilima između NBA i FIBA
Dimenzije terena: 28 x 15 m (FIBA); 29 x 15 m (NBA)
Dužina utakmice:
4 perioda (četvrtine) po 10 minuta (FIBA);
4 perioda (četvrtine) po 12 minuta (NBA);
Linija za tricu: 6.75m (FIBA); 7.24 m (NBA);
Broj ličnih grešaka: 5 (FIBA); 6 (NBA)
Odbrambene 3 sekunde u reketu
Uobičajene tehnike i potezi
Tokom vremena košarka je razvila uobičajene tehnike pucanja, dodavanja i driblinga, kao i pozicije igrača i napadački i odbrambeni mehanizam.
Pozicije i taktike
Iako košarkaška pravila ni na jedan način ne određuju pozicije u košarci, one su se razvile kao osnovni i prijeko potrebni dio košarke. Tokom prvih 5 decenija razvitka košarke koristila su se 2 beka, krila i centar. Od 1980-ih u petorci koja nastupa na terenu svaki igrač ima drugačiju ulogu:
plejmejker (point guard, razigravač, jedinica): organizira napad čitave ekipe kontroliranjem lopte i njenim pravilnim upućivanjem saigraču u prilici;
šuter (dvica, duja): šuter je igrač koji puca prema košu najviše u utakmici i od koga se očekuje uspješno izvršavanje tih šuteva, dok se u odbrani šuter brine za najboljeg protivničkog dalekometnog pucača;
krilo (trica): krilo je zaduženo za ostvarivanje poena dalekometnim šutevima s krila ili probijanjem po krilu prema košu, dok se u odbrani krilo prvenstveno brine za odbrambene skokove i oduzimanja lopti protivnicima, iako ponekad može igrati i aktivniju ulogu u odbrani;
krilni centar (mali centar, četvorka): igra napadački, često leđima okrenut prema košu zbog lakšeg primanja lopte od saigrača, dok se u odbrani bori protiv protivničkog krilnog centra (odbrana "čovjek na čovjeka") ili čuva koš, tj. smješten je ispod koša (u zonskoj odbrani);
centar (petica): koristi masu i visinu za zabijanje koševa u napadu, dok u odbrani igra ispod koša s namjerom zaustavljanja prodora protivnika prema košu.
Navedena mjesta i pozicije igrača su fleksibilni. Ponekad će ekipa koristiti napad sa 3 šutera, kod kojeg se krilni centar ili centar zamjenjuju jednim šuterom. U igri se na pozicijama najviše izmjenjuju plejmejker i šuter, pogotovo ako ti igrači imaju istančan osjećaj za vođenje igre i driblanje loptom.
Odbrana i napad
Dvije su osnovne odbrane u košarci: zonska odbrana ("zona") i čovjek na čovjeka. Kod zonske odbrane svi igrači blokiraju bilo kojeg protivničkog igrača koji pokuša "probiti" zonu (naime, odbrambeni igrači raspoređeni su oko reketa). U odbrani "čovjek na čovjeka" svaki igrač pazi igrača koji mu je unaprijed određen taktikom i strategijom trenera. Naravno, i u odbranama postoje brojne varijacije.
Napadačke strategije variraju više od odbrambenih. Uobičajena strategija u napadu je dodavanje lopte slobodnom igraču i kretanje igrača bez lopte u poziciju za zabijanje koševa. Brzo kretanje napadačkog igrača koji je bez lopte naziva se rezanje. Dozvoljeni način da se protivnička odbrana onesposobi tako da se tijelom zaštiti plejmejker napadačke ekipe je screen ili pick, što se u bosanskom jeziku jednostavno prevodi kao blok. Igrač koji tijelom blokira beka ne smije se micati jer u protivnom ekipa koja napada gubi posjed lopte. Čitava strategija se razvila iz bloka - pick and roll - u kojem igrač radi blok i omogućuje svom plejmejkeru prolaz prema protivničkom košu. Ekipe imaju unaprijed spremljene strategije koje se dogovaraju na treninzima, sve u svrhu nepredvidljivosti poteza ekipe u napadu. Za odabiranje strategije najčešće je zadužen plejmejker.
Odbrambene i napadačke strategije i pozicije predmet su gotovo svakoga time-outa koji treneri uzimaju. Razlog za to je najčešće neučinkovitost pojedine strategije i prelazak na novu, za koju trener vjeruje da će donijeti više uspjeha u napadu.
Šut
Šutiranje je čin u košarci kojim se lopta pokušava ubaciti kroz obruč. Dok metode zabijanja koševa variraju od igrača do igrača i situacija, najčešće tehnike navedene su ispod.
Igrač bi trebao biti okrenut licem prema košu s nogama raširenima do širine ramena, lagahno savijenim koljenima i ravnim leđima. Igrač drži loptu prstima u dominantnijoj (jačoj) ruci malo iznad glave, dok slabija ruka igraču koristi za pridržavanje lopte. Za ciljanje prema košu igračev lakat mora biti pod pravim uglom, a dlan okrenut prema košu. Lopta se puca na način da se koljena prvo saviju, a zatim izravnaju, dok se ruka kojom se puca također izravnava; lopta se ispušta iz dlana nakon što dlan napravi potpuni pokret prema dolje. Kada se zaustavi ruka kojom se puca nakon ispuštanja lopte, to se naziva follow-through, a koristi se za postizanje veće preciznosti. Slabija ruka prilikom šuta služi samo za pridržavanje lopte i njeno bolje usmjeravanje prema košu, ne za pojačavanje šuta.
Igrači često pokušavaju zavrtjeti loptu prema nazad (backspin) s namjerom ublažavanja njenog učinka na obruč. Idealna putanja varira, no većina trenera savjetuje igračima luk. Igrači pucaju najčešće direktno u koš (unutar obruča), no uveliko se koristi i tabla za preusmjeravanje lopte u koš.
Dva najčešća udarca su udarac s mjesta (opisan iznad) i skok-šut. Šut s mjesta izvodi se iz uspravne pozicije, te oba stopala čvrsto stoje na podu. Ovakav šut koristi se najviše kod slobodnih bacanja. Skok-šut, pak, izvodi se prilikom skoka, najčešće u trenutku kad je šuter između skoka i pada, dakle, u trenutku mirovanja. To omogućuje daleko veći domet šuta i nadskok beka koji pokušava blokirati šut. Lopta se mora ispustiti iz ruke (nije obavezno pucati, već se može i dodati) prije ponovnog dodira stopala i poda. U protivnom se sude koraci i ekipa gubi posjed lopte.
Još jedan uobičajeni šut naziva se polaganje. Ovaj šut zahtijeva od igrača malu udaljenost između koša i samog igrača, a šut uključuje skok i lagahno ispuštanje lopte o tablu u koš. Verzija polaganja koja ne uključuje dodir lopte s tablom naziva se finger roll. Šut koji najviše zadovoljava publiku je zakucavanje, kod kojeg igrač koji ima loptu skače visoko i ispušta loptu prema dolje rukom dodirujući obruč nakon što lopta uđe kroz njega. Potpuno promašen šut kod kojeg lopta ne dira ni tablu ni obruč naziva se air ball.
Dodavanje
Dodavanje je metoda pomicanja lopte između igrača. Kad igrač ima loptu u posjedu i želi je dodati, gotovo uvijek će napraviti korak naprijed u svrhu povećavanja snage i preciznosti dodavanja prema saigraču.
Dodavanje s mjesta naziva se dodavanje s prsa. Lopta se dodaje direktno s prsa dodavača prema prsima saigrača. Dobro izvedeno dodavanje s prsa uključuje pomak palca na objema rukama u svrhu povećavanja brzine lopte i onemogućavanje odbrambenim igračima da ukradu loptu.
Još jedan način dodavanja je dodavanje o pod. Kod ovakvog dodavanja lopta se upućuje iz ruku dodavača, te se na 2 trećine puta prema saigraču odbije o pod. Lopta koja odskoči od poda putuje sporije nego kod dodavanja s prsa, no odbrani je teže presjeći i ukrasti loptu zbog nepredvidljivije putanje i činjenice što je namjerno udaranje lopte prekršaj i gubitak posjeda lopte. Upravo radi toga igrači koji napadaju koriste dodavanje o pod.
Lopta se može dodati preko beka. Tada se lopta ispušta iz ruke dodavača u trenutku kad mu je ruka kojom dodaje iznad glave.
Lopta se može dodati odmah nakon skoka. To se naziva outlet pass, a kod toga dodavanja igrač dodaje loptu saigraču odmah nakon što je primi.
Najvažniji aspekt bilo kojeg dodavanja jest nemogućnost presjecanja od strane odbrane. Dobri dodavači unaprijed znaju u kojoj će poziciji biti njihov saigrač kome će dodati loptu, a osim toga, imaju veliku preciznost i brzinu dodavanja. Ovakvi dodavači znaju dodati loptu i bez gledanja prema saigraču.
Dribling
Dribling je čin u košarci kojim se lopta stalno odbija o pod, što je obavezno ako igrač želi napredovati s loptom u posjedu. Prilikom driblanja igrači guraju loptu prema podu i izbjegavaju nježno bacanje, što bekovima otežava krađu lopte, a igraču koji vodi loptu omogućava veću kontrolu. Kad igrač dribla pored protivnika, mora imati sposobnost driblanja objema rukama jer će u protivnom protivnik lakše ukrasti loptu. Dobri dribleri driblaju nisko, nastojeći skratiti put lopte od ruke do poda, također u svrhu onemogućavanja protivnika da ukrade loptu.
Nadalje, dobri dribleri često driblaju iza svojih leđa, kroz noge, i mijenjaju ruku kojom driblaju na način da zbune protivnika i potencijalno, na sramotu beka, zbune ga toliko da on padne (ankle breaker). Nadareni igrač dribla bez gledanja. To omogućuje dribleru prodor prema košu, posvećivanje pažnje saigračima i eventualno dodavanje lopte, te bolju kontrolu nad pokretima protivnika koji mu, podrazumijeva se, stalno pokušava ukrasti loptu.
Visina igrača
Na profesionalnoj razini košarke većina igrača je viša od 1.90 m, a većina žena je viša od 1.75 m. Za plejmejkere i šutere, za koje je koordinacija pokreta od presudne važnosti, poželjno je da budu niski ili barem niži od protivnika. Gotovo svi centri (uključujući i krilne centre) u svim profesionalnim ligama viši su od 2 m, dok pravi centri u pravilu nisu niži od 2.10 m. Najviši igrači u NBA, Manute Bol i Gheorghe Mureşan, bili su visoki 2.31 m. Trenutno je u NBA najviši Yao Ming (2.29 m).
Najniži igrač u NBA ikad bio je Muggsy Bogues sa samo 1.60 m. Bilo je još niskih igrača u NBA, kao, naprimjer, Spud Webb, koji ima samo 1.70 m. No, ono što njega čini posebnim jest mogućnost skoka u visinu od 1.07 m, što mu omogućuje zakucavanje. Trenutno najniži igrač u NBA je Earl Boykins (1.65 m). Dok je niskim igračima nedostatak što ne mogu blokirati šut protivnika, od presudne su važnosti u napadu, gdje njihova pokretljivost i mogućnost probijanja prema košu omogućuje ekipi nekoliko koševa po utakmici.
Vrste košarke
Razne vrste košarke jesu aktivnosti čija je osnova košarka. U tim vrstama koriste se uobičajene košarkaške sposobnosti i potezi, kao i oprema, koja se primarno sastoji od lopte i koša. Neke vrste oslanjaju se gotovo u potpunosti na pravila košarke, dok neke druge imaju sasvim drugačija pravila. Ipak, najviše vrsta košarke igra se bez sudija i strogih pravila.
Najuobičajenija vrsta košarke je ona u kojoj se igra na samo jednoj polovini terena. Koristi se samo jedan koš, a kada se promijeni posjed lopte, lopta mora biti izvedena izvan luka od 6.25 m (FIBA) ili 7.24 m (NBA). Ovakva košarka zahtijeva manje kardiovaskularne izdržljivosti i kondicije, budući da igrači ne moraju stalno trčati na 2 polovine terena. Također, kada se igra košarka na samo jednoj polovini terena, to omogućuje nekim drugim igračima igranje na suprotnom košu, što je idealno za druge igrače koji žele igrati.
Popularna verzija košarke na pola terena je tzv. do 21. Šutevi unutar luka, koji inače vrijede 2 poena, vrijede 1 poen, a trica vrijedi 2 poena. Igrač koji zabije koš u rjeđim i dužim verzijama dobija 3 slobodna bacanja, koja, ako se sva 3 ubace, vrijede dodatni poen. Ako igrač promaši koš, a protivnik ubaci loptu u koš dok lopta još nije dodirnula pod, igraču koji je prvobitno promašio oduzimaju se svi poeni. Izuzetak je ako je igrač koji je promašio imao 15 ili više poena; tada se poeni vraćaju na 15. Igrač koji prije dođe do 21 je pobjednik, a ako igrač s 20 dođe na 22, poeni mu se vraćaju na 15.
Ostale vrste uključuju streetball i jedan na jedan. Tada se obično igra na samo četvrtini terena na jedan koš. Takva vrsta košarke tjera igrače na driblinge i spektakularne poteze, kao i na više timske igre. Sve ove vrste košarke mogu se igrati na parketu (u dvorani), no češća je igra na asfaltnom podu izvan dvorane.
Postoji i waterbasket, mješavina vaterpola i košarke.
Reference
Također pogledajte
NBA
Kuća slavnih košarke
Košarka na Olimpijskim igrama
Svjetsko prvenstvo u košarci
Evropsko prvenstvo u košarci
Svjetsko košarkaško prvenstvo (žene)
Evropsko košarkaško prvenstvo (žene)
Južnoamerička košarkaška prvenstva
Vanjski linkovi
Bh. košarkaški portal
Bh. košarka
Portal NBA-croatia.com - hrvatski portal o NBA košarci
portal Kosarka.hr - sve o košarci
HR košarka
NBA liga
FIBA - službena stranica
NLB liga
Basketball Teams
Košarka |
1141 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Odbojka | Odbojka | Odbojka je olimpijski sport u kojem dvije ekipe, koje dijeli visoko postavljena mreža, koriste svoje šake i ruke ili (rijetko) ostale dijelove tijela kako bi vratili loptu preko mreže u polje protivničke ekipe. U toku utakmice na terenu se mora nalaziti šest igrača (3 naprijed i 3 nazad). Svaki tim ima 3 poteza da prebaci loptu preko mreže. Poen se dobija ako lopta pogodi pod u protivničkom terenu, ili ako protivnik ne uspije na ispravan način vratiti loptu.
Historija
Odbojka je nastala 1895, a njen nastanak veže se za Williama G. Morgana. Prvobitan naziv odbojke bio je mintonette, a 1896. odigrana je prva utakmica odbojke. U početku se igralo sa košarkaškom loptom, ali je zbog prevelike težine 1900. izmišljena posebna lopta za odbojku. 1917. odbojka je stigla u Evropu, a 1918. broj igrača je smanjen na šest. Danas je odbojka veoma rasprostranjena i popularna igra i postoji kao disciplina na Olimpijskim igrama.
Pravila
Odbojka je sport koji obiluje brzinom i svestranim pokretima tijela pa se od igrača očekuju brze reakcije, sabranost i trenutna snalažljivost. Glavna obilježja današnjih nacionalnih selekcija su snaga i visina, ali sposobnost ekipe i trenera da razvije nove taktike i strategije igre je ono što donosi uspjeh na utakmicama.
Teren
Odbojka se igra na terenu dužine 18 m i širine 9 m, podijeljenog na 2 polja dimenzija 9 x 9 m, s mrežom širine 1 m, a koja je postavljena na visinu od 2,43 m za muškarce i 2,24 m za žene. Dužina mreže je 9,5 m.
Postoji i linija udaljena 3 m od mreže u oba polja, koja se smatra "linijom napada". Ova linija dijeli polje u "zadnji red" i "prednji red",oni su poredani po 3 m svako polje, polje odbrane i polje napada. Nakon što ekipa dobije servu, igrači se moraju rotirati u smjeru kazaljke na satu, tako da igrač koji je bio na poziciji "2" ide na poziciju "1" itd, a igrač s pozicije "1" ide na poziciju "6".
Polje svake ekipe okruženo je slobodnom zonom od minimalno 3 m širine, u koju igrači mogu ući i igrati nakon serve. Sve linije, koje označavaju granice terena i zone napada, se farbaju u okviru dimenzija terena i zbog toga su dio polja ili zone. Ako lopta pogodi liniju, to se smatra "dobrom loptom", tj. poenom. Antena se postavi sa obje strane mreže, okomito na graničnu liniju terena. Lopta koja prelazi preko mreže mora u potpunosti proći između antena (ili njihovog teoretskog produžetka prema plafonu), a da ih ne dodirne.
Elementi tehnike igre
Servis
To je početni udarac kojime počinje svaki poen, izvodi se na početku seta i poslije svake pogreške. Igrač mora udariti loptu tako da lopta pređe mrežu i pogodi unutar terena protivnika. Postoje dvije vrste servisa - gornji i donji, ali danas u vrhunskoj odbojci više niko ne servira donji servis. Najpopularniji servis je servis u skoku koji može biti jako težak za prijem ako ima veliku brzinu i rotaciju.
Odbijanje podlakticama (prijem servisa, odbrana polja)
Primjenjuje se kod primanja protivničkog servisa, odbrane polja i prijema odbijenih lopti od bloka. Ruke se spajaju u tzv. čekić, podlaktice su paralelne i unutarnji dio podlaktica je okrenut prema gore. Ovaj način odbijanja se koristi za prvi dodir s loptom kod prijema servisa i za efiksanu odbranu polja kod smečiranja protivničkih napadača. U današnje vrijeme kada je uveden libero kao igrač specijaliziran za ovu tehniku, libero preuzima glavni dio odbrane terena kako u prijemu servisa tako i u odbrani od protivničkog smeča.
Dizanje
Dizanje je usmjereno odbijanje lopte iznad glave koje se koristi da bi promijenilo smjer lopte od primljenog servisa i što bolje pozicioniralo loptu napadaču (smečeru). Tehničar najčešće odigrava drugu loptu u akciji. Dizanje je glavni taktički dio odbojke jer tehničar mora biti toliko dobar da svojim napadačima omogući napad na mjestima gdje je blok protivnika najslabiji. Zato mora uz svoje igrače stalno pratiti i protivničke, pogotovo njihovo kretanje na mreži. U pravilu danas u postavi igra jedan dizač, no postoje još i ekipe koje igraju s dva dizača.
Pucanje (smeč, smeš)
Ovo je najefikasniji i najatraktivniji oblik upućivanja lopte u polje protivnika, a time i postizanja poena. Lopta, dignuta iznad nivoa mreže, hvata se u skoku u najvišoj mogućoj tački i što većom brzinom i što strmije upućuje u protivničko polje.
Blok
Blok je prva linija odbrane u odbojci i najefikasnija odbrana od smeča. Za blokiranje su zadužena tri igrača koja se nalaze na mreži. Oni mogu postaviti blok tako da prate protivničkog tehničara i njegovo dizanje, pa se ravnaju po njemu ili da prije same akcije protivnika odluče da li će pokušati blokirati brzi napad sa sredine mreže. Glavna odlika dobrog bloka je prelazak rukama na drugu stranu mreže u trenutku skoka, jer ako ruke blokera stoje ravno na bloku dobar smečer će to znati iskoristiti tako da će bloker na kraju izblokirati smeč, ali na svoju stranu, najčešće sam sebi pod noge.
Odbojkaška takmičenja
Takmičenja za reprezentacije
Odbojka na Olimpijskim igrama
Svjetsko prvenstvo u odbojci
Svjetsko prvenstvo u odbojci za žene
Svjetski kup u odbojci
Svjetska liga u odbojci
FIVB Svjetski Grand Prix
Evropsko prvenstvo u odbojci
Evropsko prvenstvo u odbojci za žene
Azijsko prvenstvo u odbojci
Azijsko prvenstvo u odbojci za žene
Takmičenja za klubove
Liga prvaka za muškarce
Liga prvaka za žene
Prvenstvo Bosne i Hercegovine u odbojci
Prvenstvo Jugoslavije u odbojci
Vanjski linkovi
Odbojkaški savez Bosne i Hercegovine
Odbojka
Sport |
1143 | https://bs.wikipedia.org/wiki/1.%20januar | 1. januar | 1. januar / siječanj (1. 1) jest 1. dan godine po gregorijanskom kalendaru.
Do kraja godine ima još 364 dana (365 u prijestupnoj godini).
Događaji
1. vijek p. n. e
45. p. n. e – Početak upotrebe julijanskog kalendara
5. vijek
404 – Posljednja gladijatorska bitka u starom Rimu
11. vijek
1001 – Papa Silvester II imenovao Stjepana I za kralja Ugarske
16. vijek
1502 – Portugalci prvi put istražuju područje današnjeg Rio de Janeira
18. vijek
1739 – Francuski moreplovac Jean-Baptiste Charles Bouvet de Lozier otkrio ostrvo koje je kasnije po njemu nazvano Bouvet
19. vijek
1801
Kraljevina Velika Britanija i Kraljevina Irska spojile se u Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Irske
Otkrivena Cerera, prva patuljasta planeta u Sunčevom sistemu
1804 – Kraj francuske vlasti u Haitiju, koji je tako postao prva republika crnaca i druga nezavisna država u Sjevernoj Americi, nakon SAD-a
1808 – Zabranjen uvoz robova u SAD
1863 – Abraham Lincoln drži svoj čuveni govor, "Objava jednakopravnosti", tokom Američkog građanskog rata
1873 – Japan prihvata gregorijanski kalendar
1880 – Početak radova na Panamskom kanalu
1885 – 25 država prihvatilo prijedlog Sandforda Fleminga za standardno vrijeme (i također vremenske zone)
1892 – Počelo četvrto službeno Svjetsko prvenstvo u šahu 1892. između Steinitza i Čigorina
1898 – New York City anektirao teritoriju susjednih okruga, čime je formiran tzv. Veliki New York; 25. januara četirima prvobitnim dijelovima grada (Manhattan, Brooklyn, Bronx i Queens) pridružio se Staten Island i tako je formiran današnji New York City
1899
U Havani počelo 4. svjetsko prvenstvo u šahu
Kraj španske vlasti na Kubi
20. vijek
1901
Nigerija postaje britanski protektorat
Britanske kolonije Novi Južni Vels, Queensland, Victoria, Južna Australija, Tasmanija i Zapadna Australija ujedinile se u federaciju pod nazivom Komonvelt Australije
1924 – U Beogradu započela Treća zemaljska konferencija Komunističke partije Jugoslavije;
1929 – Bivše općine Point Grey i Južni Vancouver spojile se i formirale Vancouver
1932 – Ostrvo Alcatraz postaje američki savezni zatvor
1939 – U Sydneyu temperatura dosegla 45 ˚C, što je najviše u historiji ovog grada
1942 – 26 zemalja potpisalo Deklaraciju UN-a
1945 – Drugi svjetski rat: Luftwaffe pokrenuo operaciju "Bodenplatte", veliki, ali neuspješan pokušaj nokautiranja savezničke avijacije u sjevernoj Evropi jednim udarcem
1948 – Italija dobila Ustav
1956 – Sudan se osamostalio od Egipta i Ujedinjenog Kraljevstva
1958 – Osnovana Evropska ekonomska zajednica, preteča Evropske unije
1959 – U Santiago de Cubi Fidel Castro sa balkona vijećnice proglasio pobjedu nad vojskom diktatora Batiste
1960 – Nezavisnost Kameruna
1966 – Nakon državnog udara Jean-Bédel Bokassa preuzeo vlast u Srednjoafričkoj Republici
1973 – Danska, Irska i Ujedinjeno Kraljevstvo postali članovi Evropske zajednice
1978 – Avion Boeing 747 kompanije Air India srušio se u Arapsko more nedaleko od Bombaya; poginulo je 213 osoba
1979 – Uspostavljeni zvanični diplomatski odnosi između SAD-a i Kine
1981 – Grčka se pridružuje Evropskoj zajednici
1982 – Peruanac Javier Pérez de Cuéllar postao prvi Latinoamerikanac na funkciji generalnog sekretara UN-a
1986 – Španija i Portugal ulaze u Evropsku zajednicu
1990 – David Dinkins položio zakletvu kao prvi afroamerički gradonačelnik New York Cityja
1992 – Službeno formirana Ruska Federacija
1993 – Raspad Čehoslovačke
1995 – Austrija, Finska, i Švedska ulaze u Evropsku uniju
1997 – Ganac Kofi Annan postao generalni sekretar UN-a
21. vijek
2002 – Uveden euro kao novčana jedinica Evropske unije
2007 – Bugarska i Rumunija postale članice Evropske unije, a Slovenija ušla u Eurozonu
2014 – Latvija ušla u Eurozonu.
2016
Holandija je od Luksemburga preuzela šestomjesečno predsjedanje Evropskom unijom.
Njemačka započela predsjedanjem OESS-a
Wrocław i Donostia-San Sebastián postaju evropski glavni gradovi kulture.
U Kini je stupila na snagu politika dva djeteta umesto dotadašnje politike jednog djeteta
Stupio na snagu Sporazum o slobodnoj trgovini između Ukrajine i Evropske unije.
2017 – U terorističkom napadu u istanbulskom kvartu Ortaköy ubijeno je najmanje 39, a ranjeno 69 osoba.
Rođeni
8. vijek
766 – Ali ar-Rida, šiitski imam
15. vijek
1431 – Papa Aleksandar VI
1449 – Lorenzo de' Medici, italijanski političar i vladar Firence
16. vijek
1502 – Grgur XIII
17. vijek
1618 – Bartolomé Esteban Murillo, španski slikar
19. vijek
1823 – Sándor Petőfi, mađarski pjesnik
1863 – Pierre de Coubertin, francuski pedagog, historičar i pokretač modernih Olimpijskih igara
1870 – Ernst Barlach, njemački skulptor
1879 – Edward Morgan Forster, engleski književnik i kritičar
1888 – John Garand, kanadsko-američki inženjer i dizajner, tvorac puške M1 Garand
1894 – Satyendra Nath Bose, indijski fizičar i matematičar
1895 – J. Edgar Hoover, 1. direktor FBI-a
20. vijek
1915 – Branko Ćopić, bosanskohercegovački književnik
1919 – J. D. Sallinger, američki književnik (Lovac u žitu)
1920
Osvaldo Cavandoli, italijanski crtač animiranih filmova
Elpida Karamandi, narodni heroj Jugoslavije.
1921 – Rocky Graziano, američki bokser
1926 – Claudio Villa, italijanski pjevač
1928
Frank Pourcel, francuski muzičar
Mensur Dervišević, bosanskohercegovački slikar
1940
Mersad Berber, bosanskohercegovački slikar
Spencer Johnson, američki ljekar i pisac
1942 – Kornelije Kovač, jugoslavenski i srbijanski kompozitor, pijanist i aranžer (Korni grupa)
1944 – Omar Hassan Ahmad al-Bashir, sudanski državnik
1949
Pablo Escobar, kolumbijski političar i narkodiler
Nijaz Duraković, bosanskohercegovački političar
1966 – Ivica Dačić, srbijanski političar, 95. premijer Srbije
1968 – Davor Šuker, hrvatski nogometaš
1969 – Verne Troyer, američki glumac
1974 – Zabine, austrijska muzičarka, glumica i folk-pjevačica
1977 – Hasan Salihamidžić, bosanskohercegovački nogometaš
1986 – Admir Džanko, bosanskohercegovački pisac
1992 – Jack Wilshere, engleski nogometaš
Umrli
16. vijek
1515 – Luj XII, francuski kralj
18. vijek
1748 – Johann Bernoulli, švicarski matematičar
1782 – Johann Christian Bach, njemački kompozitor
19. vijek
1894 – Heinrich Rudolf Hertz, njemački fizičar
20. vijek
1972 – Maurice Chevalier, francuski glumac i pjevač
21. vijek
2003 – Ahmet Hromadžić, bosanskohercegovački književnik
2012 – Kiro Gligorov, prvi predsjednik nezavisne Makedonije
2015 – Mario Cuomo, američki političar, 52. guverner savezne države New York
Praznici
Nova godina
Svjetski dan mira (rimokatolička crkva)
Svjetski dan porodice
Vanjski linkovi
Na današnji dan (1. januar), BBC.co.uk
Na današnji dan (1. januar), nytimes.com
-01 |
1144 | https://bs.wikipedia.org/wiki/2.%20januar | 2. januar | 2. januar / siječanj (2. 1) jest 2. dan godine po gregorijanskom kalendaru. Do kraja godine ima još 363 dana (364 u prijestupnoj godini).
Događaji
366 – Alemani u velikom broju prelaze zamrznutu Rajnu i prodiru u Rimsko carstvo
1492 – Rekonkvista: predao se Granadski emirat, posljednje maursko uporište u Španiji
1905 – Rusko-japanski rat: predao se ruski garnizon u Port Arthuru
1942 – Drugi svjetski rat: Japanci osvojili Manilu
1942 – FBI osudio 33 člana njemačke špijunske mreže koju je predvodio Fritz Joubert Duquesne; to je najveći špijunski slučaj u historiji SAD-a
1955 – Ubijen predsjednik Paname José Antonio Remón Cantera
1959 – SSSR lansirao Lunu 1, prvu svemirsku letjelicu koja je došla blizu Mjeseca
1963 – Vijetnamski rat: u bici kod Ấp Bắca snage Vijetkonga ostvarile prvu veću pobjedu
1971 – U drugoj tragediji na stadionu "Ibrox" u Glasgowu smrtno stradalo 66 navijača tokom utakmice između gradskih rivala Rangersa i Celtica
2016 – U Saudijskoj Arabiji pogubljeno 47 ljudi, uključujući i šijitskog vođu Nimra al-Nimra. Time dolazi do velikih protesta u mnogim zemljama te zahlađivanja diplomatskih odnosa između Saudijske Arabije i Irana.
Rođeni
1642 – Mehmed IV, sultan Osmanlijskog carstva
1699 – Osman III, sultan Osmanlijskog Carstva
1817 – François Chabas, francuski egiptolog
1870 – Ernst Barlach, njemački kipar
1877 – Slava Raškaj, hrvatska slikarica
1920 – Isaac Asimov, američki pisac naučne fantastike
1927 – Rejhan Demirdžić, bosanskohercegovački glumac
1934 – Zdenko Lešić, hrvatski kritičar, esejist i prozajist
1938 – Hans Herbjørnsrud, norveški pisac
1945 – Slobodan Praljak, bosanskohercegovački i hrvatski general te penzionisani general-major Hrvatske vojske i Hrvatskog vijeća odbrane
1954 – Jasna Ornela Bery, bosanskohercegovačka glumica
1962 – Saša Petrović, bosanskohercegovački glumac
1968 – Cuba Gooding Jr., američki glumac
1969 – Christy Turlington, američka manekenka
1975 – Dax Shepard, američki glumac i komičar
1976 – Paz Vega, španska glumica
Umrli
1861 – Fridrik Vilim IV, pruski kralj
1913 – Léon Teisserenc de Bort, francuski meteorolog
1960 – Fausto Coppi, italijanski biciklist
1982 – Nikola Šop, bosanskohercegovački i hrvatski pjesnik
2005 – Edo Murtić, hrvatski slikar
2009 – Inger Christensen, danska književnica
2011 – Fadil Hadžić, režiser i scenarist
2015 – Boris Morukov, ruski astronaut i vođa projekta "Mars-500"
2019 – Ivo Gregurević, hrvatski glumac
2019 – Marko Nikolić, srbijanski glumac
Praznici
Drugi dan Nove godine
Vanjski linkovi
Na današnji dan (2. januar), BBC.co.uk
Na današnji dan (2. januar), nytimes.com
-02 |
1145 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Januar | Januar | Januar je prvi mjesec godine po julijanskom i gregorijanskom kalendaru i ujedno je prvi od sedam mjeseci koji i ima 31 dan.
Januar je dobio ime po Janusu, starorimskom bogu vremena, vrata i ulaza. U bosanskom jeziku je u upotrebi i slavenski naziv siječanj, nazvan tako jer se u tom hladnom periodu sijeku drva. To je u prosjeku najhladniji mjesec u godini u većem dijelu sjeverne hemisfere (gdje je drugi mjesec zime) i najtopliji mjesec u godini u većem dijelu južne hemisfere (gdje je drugi mjesec ljeta ). Na južnoj hemisferi januar je sezonski ekvivalent julu na sjevernoj hemisferi i obrnuto.
Prvi rimski kalendar je imao samo deset mjeseci (304 dana). Rimljani su u to doba smatrali da je zima period bez mjeseci. Oko 700. p. n. e. Romulov nasljednik, Numa Pompilije, je dodao mjesece januar i februar i tako je napravio da je rimski kalendar jednak standardnoj lunarnoj godini (354 dana). Iako je mart prvobitno bio prvi mjesec u godini, zamijenjen je januarom, jer su po običaju tada izabirani konzuli. Starorimski praznici tokom ovog mjeseca uključuju Cervulu i Juvenaliju, koje se obilježavaju 1. januara, kao i jednu od tri Agonalije, koja se slavi 9. januara, i Karmentaliju, koja se slavi 11. januara. Ovi datumi ne odgovaraju modernom gregorijanskom kalendaru.
Horoskopski znakovi u mjesecu januaru su jarac (22. decembar-19. januar) i vodenjak (20. januar-18. februar).
Historija
Tradicionalno, originalni rimski kalendar sastojao se od 10 mjeseci ukupno 304 dana, a zima se smatrala periodom bez mjeseca. Oko 713. godine p.n.e., polu-mitski Romulov nasljednik, kralj Numa Pompilije, navodno je dodao mjesece januar i februar, tako da je kalendar pokrivao standardnu lunarnu godinu (354 dana). Iako je mart prvobitno bio prvi mjesec u starom rimskom kalendaru, januar je postao prvi mjesec kalendarske godine ili pod Numom ili pod Decemvirom oko 450. godine p.n.e.. Nasuprot tome, svaka određena kalendarska godina bila je identificirana imenima dva konzula, koji su stupili na dužnost 15. marta do 153. godine p.n.e., kada su počeli da stupaju na dužnost 1. januara.
Za Novu godinu u Evropi tokom srednjeg vijeka korišteni su različiti hrišćanski datumi praznika, uključujući 25. mart (praznik Blagovijesti) i 25. decembar. Međutim, srednjovekovni kalendari su i dalje bili izloženi na rimski način sa dvanaest stupaca od januara do decembra. Počevši od 16. vijeka, evropske zemlje su počele da zvanično ponovo proglašavaju 1. januar početkom Nove godine – koji se ponekad naziva stil obrezivanja jer je to bio datum praznika obrezivanja, koji je bio sedmi dan poslije 25. decembra.
Historijski nazivi za januar uključuju njegovu originalnu rimsku oznaku Ianuarius, saksonski izraz Wulf-monath (što znači "vučji mjesec") i oznaku Karla Velikog Wintarmanoth ("zimski/hladni mjesec").
Prema Theodoru Mommsenu, 1. januar je postao prvi dan u godini u 600 AUC rimskog kalendara (153. p.n.e.), zbog katastrofa u Luzitanskom ratu. Luzitanski poglavica po imenu Punik napao je rimsku teritoriju, porazio dva rimska guvernera i ubio njihove trupe. Rimljani su odlučili da pošalju konzula u Hispaniju, a da bi ubrzali slanje pomoći, "čak su natjerali nove konzule da stupe na dužnost dva i po mjeseca prije zakonskog roka" (15. mart).
Reference |
1146 | https://bs.wikipedia.org/wiki/3.%20januar | 3. januar | 3. januar / siječanj (3. 1) jest 3. dan godine po gregorijanskom kalendaru. Do kraja godine ima još 362 dana (363 u prijestupnoj godini).
Događaji
1496 – Leonardo da Vinci bez uspjeha iskušava model letjelice
1521 – Papa Lav X ekskomunicira Martina Luthera
1681 – Potpisan Bahčisarajski mir između Rusije, Osmanlijskog Carstva i Krimskog kanata.
1777 – Američki general George Washington porazio britanskog generala Charlesa Cornwallisa u bici kod Princetona
1868 – Revolucija Meiji u Japanu: ukinut šogunat Tokugawa
1870 – Počela izgradnja Bruklinskog mosta
1885 – Francusko-kineski rat: početak bitke kod Núi Bopa
1888 – U opservatoriji Lick u Kaliforniji prvi put korišten teleskop refraktor; s prečnikom od 91 cm, bio je to najveći teleskop na svijetu u to vrijeme
1911 – Zemljotres magnitude 7.7 uništio grad Almati u tadašnjem Ruskom Turkestanu
1919 – Na mirovnoj konferenciji u Parizu emir Fejsal I Irački potpisao sporazum sa cionističkim vođom Chaimom Weizmannom o razvoju jevrejske domovine u Palestini
1921 – Turski mir s Armenijom
1924 – Pronađen sarkofag faraona Tutankamona
1925 – Benito Mussolini objavio svoju diktaturu u Italiji
1945 – Admiral Chester W. Nimitz postavljen za komandanta Mornarice SAD-a u pripremama za planirane napade na Iwo Jimu i Okinawu
1957 – Predstavljen prvi električni sat
1959 – Aljaska postala 49. savezna država SAD-a
1961 – SAD prekinule diplomatske odnose s Kubom.
1962 – Papa Ivan XXIII ekskomunicirao Fidela Castra
1977 – Apple Inc. i službeno postao kompanija
1990 – Bivši lider Paname Manuel Noriega predao se američkim snagama
1993 – Rusija i SAD potpisale START 2, sporazum o smanjenju nuklearnog naoružanja
1997 – Kina objavila da će potrošiti 27,7 milijardi dolara za borbu protiv erozije i zagađenja u dolinama Yangtzea i Žute rijeke
1999 – Lansiran "Mars Polar Lander"
2004 – Egipatski "Boeing 737" kompanije Flash Airlines srušio se u Crveno more; poginulo je svih 148 putnika i članova posade, među njima 135 Francuza
2016 – Iranski demonstranti upali su rano ujutro u ambasadu Saudijske Arabije u Teheranu; Saudijska Arabija prekida diplomatske veze sa Iranom.
Rođeni
106. p. n. e – Ciceron, rimski političar i filozof
1829 – Konrad Duden, njemački filolog i izdavač prvog njemačkog pravopisa
1850 – Sonja Kovaljevska, ruska matematičarka
1883 – Clement Attlee, engleski političar, premijer Ujedinjenog Kraljevstva
1892 – J. R. R. Tolkien, engleski književnik i filolog
1901 – Ngo Dinh Diem, vijetnamski političar, 1. predsjednik Južnog Vijetnama
1911 – John Sturges, američki režiser
1929 – Sergio Leone, italijanski režiser
1950 – Victoria Principal, američka glumica
1952 – Gianfranco Fini, italijanski političar i ministar vanjskih poslova
1956 – Mel Gibson, američki glumac
1960 – Marla Glen, američka pjevačica bluza
1969 – Michael Schumacher, njemački vozač Formule 1
1985 – Damir Džombić, bosanskohercegovački nogometaš
Umrli
3. vijek
235 – Papa Anter
5. vijek
492 – Papa Feliks III
14. vijek
1322 – Filip V, kralj Francuske
15. vijek
1437 – Katarina od Francuske, kraljica Engleske (po braku)
19. vijek
1875 – Pierre Larousse, francuski leksikograf
20. vijek
1903 – Alois Hitler, otac Adolfa Hitlera
1923 – Jaroslav Hašek, češki pisac
1927 – Carl Runge, njemački fizičar
1933 – Jack Pickford, kanadski glumac, prvi holivudski "negativac"
1950 – Emil Jannings, švicarski glumac
1967 – Jack Ruby, ubica Leeja Harveya Oswalda
1979 – Conrad Hilton, hotelijer
1989 – Sergej Soboljev, ruski matematičar
21. vijek
2011 – Fadil Hadžić, hrvatski režiser i komediograf
2020 – Qasem Soleimani, iranski general-major Iranske revolucionarne garde.
Praznici
Rimsko carstvo – Festival u čast mira
Vanjski linkovi
Na današnji dan (3. januar), BBC.co.uk
Na današnji dan (3. januar), nytimes.com
-03 |
1147 | https://bs.wikipedia.org/wiki/4.%20januar | 4. januar | 4. januar / siječanj (4. 1) jest 4. dan godine po gregorijanskom kalendaru. Do kraja godine ima još 361 dan (362 u prijestupnoj godini).
Događaji
46. p. n. e – Julije Cezar porazio Tita Labijena u bici kod Ruspine
871 – Bitka kod Readinga: Ethelred od Wessexa poražen od danskih invazijskih trupa
1642 – Engleski kralj Karlo I poslao vojnike da uhapse članove Parlamenta, što je bio uvod u Engleski građanski rat
1847 – Samuel Colt prodao svoj prvi revolver američkoj vladi
1854 – Kapetan William McDonald na brodu Samarang otkrio ostrva koja su kasnije nazvana po njemu
1865 – Njujorška berza otvorila svoje prvo trajno sjedište blizu Wall Streeta u New York Cityju
1896 – Utah postao 45. američka savezna država
1924 - U Beogradu završena Treća zemaljska konferencija Komunističke partije Jugoslavije;
1948 – Burma stekla nezavisnost od Ujedinjenog Kraljevstva
1951 – Korejski rat: Sjevernokorejske trupe uz kinesku podršku po drugi put osvajaju Seoul
1958 – Sputnjik 1 pao na Zemlju iz orbite
1959 – Luna 1 postala prva letjelica koja je došla blizu Mjeseca
1966 – Vojni udar u Gornjoj Volti (kasnije Burkina Faso): raspušten nacionalni parlament i donesen novi ustav
1970 – Zemljotres magnitude 7,7 pogodio kineski okrug Tonghai
1976 – Sukob u Sjevernoj Irskoj: pripadnici Alsterskih dobrovoljačkih snaga ubili 6 irskih civila katolika u okrugu Armagh; idućeg dana naoružana grupa ljudi ubila 10 civila protestanata kod obližnjeg sela Kingsmilla u znak odmazde
1989 – Francuz Christian Pollas otkrio asteroid Toutatis
1990 – U najgoroj željezničkoj nesreći u historiji Pakistana koja se desila kad se prenatrpani putnički voz sudario s praznim teretnim vozom u blizini Sukkura, poginulo 307, a povrijeđeno 700 ljudi
1998 – U masakru u Relizaneu u Alžiru ubijene najmanje 172 osobe
1998 – Velika ledena oluja zahvatila istočnu Kanadu i sjeveroistok SAD-a i nastavila trajati do 10. januara, nanijevši veliku štetu
2004 – Spirit, NASA-in rover za Mars, uspješno se spustio na Mars
2004 – Mikheil Saakashvili izabran za predsjednika Gruzije nakon Revolucije ruža u novembru 2003.
2007 – Na 110. kongresu SAD-a Nancy Pelosi izabrana za prvu ženu na čelu Predstavničkog doma SAD-a u historiji
2010 – U Dubaiju otvoren Burj Khalifa, najviša zgrada na svijetu
2016
Kraljevina Bahrein i Sudan prekinuli su diplomatske odnose sa Iranom i pozvali iranske diplomate da napuste zemlju u roku od 48 sati, dok su Ujedinjeni Arapski Emirati odlučili da odnose spuste na niži nivo.
Snažan potres u Indiji i Bangladešu, ostavljajući najmanje 10 mrtvih i 160 ranjenih.
2019 – Kineska svemirska letjelica Zec od žada uspješno je sletjela na Mjesec. Tako je Kina postala treća zemlja kojoj je to uspjelo.
Rođeni
1077 – Zhezong, kineski car iz dinastije Sung
1341 – Wat Tyler, vođa Engleskog seljačkog ustanka
1643 – Isaac Newton, engleski fizičar, matematičar i astronom
1710 – Giovanni Battista Pergolesi, italijanski kompozitor
1785 – Jacob Grimm, njemački jezikoslovac i sakupljač narodnog blaga
1809 – Louis Braille, francuski tvorac pisma za slijepe
1822 – Georg Büchmann, njemački jezikoslovac
1920 – William Colby, američki obavještajac, 10. direktor CIA-e
1925 – Veikko Hakulinen, finski skijaš-trkač
1932 – Carlos Saura, španski režiser
1934 – Rudolf Schuster, slovački političar, drugi predsjednik Slovačke
1935 – Floyd Patterson, američki bokser
1940 – Gao Xingjian, francuski pisac, prevodilac i slikar kineskog porijekla
1940 – Helmut Jahn, njemačko-američki arhitekt
1940 – Brian Josephson, velški fizičar, dobitnik Nobelove nagrade za fiziku 1973.
1957 – Vesna Zmijanac, srbijanska pjevačica narodne muzike
1960 – John Michael Stipe, američki pjevač i član grupe R.E.M.
1965 – Guy Forget, francuski teniser
1965 – Julia Ormond, engleska glumica
1974 – Armin Zöggeler, italijanski sankaš, jedan od najtrofejnijih sankaša u historiji
1978 – Dominik Hrbatý, slovački teniser
1995 – Krešimir Crnković, hrvatski biatlonac i nordijski skijaš.
Umrli
1248 – Sancho II, kralj Portugala
1695 – François-Henri de Montmorency-Luxembourg, francuski general
1752 – Gabriel Cramer, švicarski matematičar
1782 – Ange-Jacques Gabriel, francuski arhitekt
1825 – Ferdinand I, kralj Dviju Sicilija
1877 – Cornelius Vanderbilt, američki biznismen i filantrop
1882 – John William Draper, englesko-američki fizičar, hemičar i fotograf
1941 – Henri Bergson, francuski filozof
1943 – Mirče Acev, narodni heroj Jugoslavije.
1960 – Albert Camus, francuski pripovjedač, dramatičar, esejist i novinar, dobitnik Nobelove nagrade za književnost 1957.
1961 – Erwin Schrödinger, austrijski fizičar
1965 – Thomas Stearns Eliot, engleski pisac američkog porijekla
1967 – Donald Campbell, britanski automobilist
1985 – Lovro von Matačić, hrvatski dirigent i kompozitor
1986 – Christopher Isherwood, britanski pisac
2006 – Nijaz Abadžić, bosanskohercegovački novinar, publicist i urednik na FTVBiH
2006 – Maktum bin Rašid El-Maktum, 1. premijer Ujedinjenih Arapskih Emirata
2010 – Tsutomu Yamaguchi, japanski inženjer, jedini koji je preživio (po službenom priznanju od države) i atomski napad na Hiroshimu i napad na Nagasaki
2023 – Rosi Mittermaier, njemačka alpska skijašica
Praznici
Vanjski linkovi
Na današnji dan (4. januar), BBC.co.uk
Na današnji dan (4. januar), nytimes.com
-04 |
1149 | https://bs.wikipedia.org/wiki/%C5%A0ah | Šah | Šah je strateška igra na kvadratičnoj šahovskoj tabli sa 64 kvadratna (crno - bijela) polja, na kojoj igrači pokušavaju da protivničkog kralja dovedu u mat poziciju. Tabla može biti od drveta, plastike, stakla ili metala, dok su figure najčešće od drveta ili plastike, mada se dekorativno izrađuju i od stakla, kamena ili metala. Šah se igra sa 16 figura. Jedan igrač vodi crne, a drugi bijele figure. Prvi potez povlači igrač sa bijelim figurama. Može se igrati bez sata (slobodne partije) ili da svaki igrač dobije određeno vrijeme, od jednog minuta do 3,5 sata za cijelu partiju (prema pravilima FIDE). Trenutni svjetski šahovski prvak je Ding Liren.
Općenito
Po broju igrača organiziranih u šahovske klubove, i po broju publikacija, šah je ispred dame, mica, halme, pačizija, najpopularnija igra na ploči u Evropi. Igre slične šahu, kao kineski šah (Xiangqi), Shōgi i Makruk su popularne uglavnom u Istočnoj Aziji. U čitavom svijetu po istraživanju YouGov iz 2012. godine šah igra 605 miliona ljudi.
Šah se igra, kako iz razonode, ali i u klubovima, na turnirima, svjetskim prvenstvima i šahovskim olmpijadama. Postoje i drugi vidovi igranja šaha, kao što su dopisni, online-šah, Email-šah, ali i šah protv kompjuterski razvijenih programa. Jedna od važnih grana šaha je problemski šah u kojem je cilj riješiti kompozicije i šahovske probleme, koje su razvijene od strane šahovskih stručnjaka.
Pored goa, šah je jedna od najkompleksnijih igara. Broj mogućih kombinacija procjenjuje se na oko 2,28 · 1046. Već nakon dva poteza postoji 72.084 različitih situacija. Broj mogućih varijanti nakon toga je još mnogo veći: Nakon 40 poteza, procjenju se na 10115 do 10120 razvoja igre. Ovi se proračuni svode proračunom geometrijske sredine sa 30 mogućih polupoteza po položaju.
U teoriji igre, šah se ubraja u tzv. igre nulte sume i u igre sa perfektnom informacijom. Teoretski se može izračunati, pri postavci da obojica igrača igraju perfektnu igru, da li će se igra završiti pobjedom bijelog, crnog ili remijem. Ali po trenutnim tehničkim mogućnostima, cjelokupni proračun još nije moguć. Rezultati sa šest ili djelomično sa sedam preostalih figura u završnici su proračunati i pohranjeni u banke podataka i pristupačni su u tzv. Tablebases
Statistički gledano, zbog pravila o povlačenju prvog poteza, bijeli dobija češće nego crni (oko 54 %) Kvota remija svodi se na otprilike jednu trećinu, te sa ujednačenosti igrača tendira ka porastu.
Historija
Izum šaha pripisuje se Legendi o zrnu pšenice. Navodni izumitelj šaha Sissa, zahtjevao je od svog gospodara, kao nagradu da sva 64 polja napuni zrnima pšenice i to tako, da na prvo polje postavi jedno zrno, na drugo dva, na treće četiri, a na svako sljedeće dvostruko više. Vladar se čudio njegovoj skromnosti, ali na kraju bi bilo potrebno 18 triliona (1018) zrna pšenice, što se ne bi moglo zadovoljiti sa svim žetvama pšenice do sada. Legenda jasno ocrtava problem eksponencijalne funkcije i njeno teško shvatanje u ljudskom racionalnom svijetu.
Pravila
Šahovska tabla je prema igračima okrenuta, tako da sa strane svakog igrača dolje desno je jedno bijelo polje. Kod šahovskih tabli sa obilježenom notacijom, su vodoravni redovi od dolje prema gore brojevima od 1 do 8, a kolone su s lijeva na desno obilježene malim slovima od a do h.
Osnovni položaj šahovskih figura bijelog igrača je od a1 do h1: Top, skakač, lovac, dama, kralj, lovac, skakač i top. Pješaci su poredani u drugom redu od a2 do h2. Za crnog vrijedi isti raspored od a8 do h8 i za pješake od a7 do h7, tako da je raspored figura na tabli simetričan. Latinski izraz za raspored šahovskih figura Regina regit colorem, onačava da svaka dama po svojoj boji, odgovara polju iste boje (Bijela dama - bijelo polje).
Osnovni pojmovi
Figure
Na početku šahovske partije na šahovskoj tabli nalaze se 32 figure (16 bijelih i 16 crnih). Svaki igrač na raspolaganju ima sljedeće figure na raspolaganju: kralja, damu, dva topa, dva skakača, dva lovca i 8 pješaka. Dama i top pripadaju tzv. teškim figurama, dok su skakač i lovac lake figure.
Da bi se vrijednost pojednih figura mogla utvrditi, ako protivničke strane imaju različit materijal na ploči, približna usporedba sa relativnom vrijednošću je moguća sa tzv. pješačkom jedinicom. Najčešće vrijednosti su:
Skakač tri pješaka,
Lovac tri pješaka,
Top pet pješaka,
Dama devet pješaka,
Kako se vrijednost kralja, zbog osobine, da je jedina figura, koju nije moguće ukloniti sa table, kralj se ovim pravilom ne vrednuje, ali u zavšnici, je njegova vrijenost između jedne lake figure i topa. U programima za kompjuterski šah ove se približne vrijednosti prilagođavaju, te su u približnoj formi, sa malim promjenama slične.
Kralj
Kralj ♔, ♚ je najvažnija figura u šahu. Cilj igre jest zarobiti protivnikovog kralja tako da bijeg nije moguć (mat). Ako kralja napada neka figura, tj. ako mu prijeti uzimanjem, kaže se da je u šahu i igrač mora ukloniti tu prijetnju u idućem potezu. Ako se to ne može uraditi, kaže se da je kralj matiran. Iako je kralj najvažnija figura, obično je i najslabija u igri dok se ne dođe u završnicu. Oznaka kralja u algebarskoj notaciji je K.
Kralj se na šahovskoj tabli, kreće vodoravno, okomito ili dijagonalno i to po jedno polje na susjedno polje u svim pravcima, ukoliko to polje nije zauzeto ili je napadnuto protivničkom figurom. Osim toga kralj se može na početnom redu pomjeriti rokadom, pod uslovom da između njih nije ni jedna figura. Osim toga ni kralj ni top ne smiju biti napadnuti, niti se rokada smije vršiti preko napadnutih polja.
U otvaranju ili središnjici kralj će rijetko igrati aktivnu ulogu u razvijanju napadačkih ili odbrambenih pozicija. Igrač obično pokušava zaštititi kralja na ivici table, iza svojih pješaka. U završnici, međutim, kralj izlazi iz skrovišta i igra aktivnu ulogu kao napadačka figura i također se koristi da pomogne u promociji preostalih pješaka.
Teško je procijeniti relativnu vrijednost kralja u odnosu na ostale figure jer ne može biti pojeden ili razmijenjen. U ovom smislu njegova vrijednost je beskonačna. Ali ako se procjenjuje kraljeva korisnost kao napadačke figure u završnici partije, često se smatra da je malo jači od lovca ili konja - Lasker mu je u djelu Lasker's Chess Primer dodijelio vrijednost skakača i pješaka (tj. 4 poena na skali relativne vrijednosti šahovskih figura). Bolji je od skakača u odbrani obližnjih pješaka, a bolji je od lovca u napadanju pješaka.
Dama
Dama (Kraljica) ♕ ♛ je najjača figura u šahu. Zajedno sa topom, pripada tzv. teškim figurama. Praktično su potezi dame kombinacija poteza lovca i topa. Oznaka dame u algebarskoj notaciji je D.
Dama se u šahu može kretati u svakom pravcu, linearno ili dijagonalno, pod uslovom da ne preskače ni jednu figuru, do prvog slobodnog polja.
Vrijednost dame po pravilu pješačke jedinice odgovara vrijednosti devet pješaka, te u zavisnosti od položaja i faze u igri, može se usporediti sa dva topa, zatim sa topom, lovcem i skakačem. Postoje mnogobrojne varijacije vrednovanja dame, koje su po skali relativne vrijednosti, u kompjuterskim programima razvijene u drugim srazmjerama.
Pravila o igranju damom, su u šahovskoj literaturi mnogobrojna, mada se neka od najvažnijih:
Damom se ne bi trebalo igrati u samom otvaranju, sve dok se pješaci i lake figure ne razviju u početnoj fazi, te obično nakon rokade aktivirati damu. Važan izuzetak od ovog pravila je Skandinavska odbrana, gdje je već drugi potez, potez damom.
U središnjici partije, bi dama trebali biti centrirana, čime postiže najjači efekat. Treba težiti osvajanju slobodnih dijagonala i redova, čime se protivničkim figurama smanjuje polje djelovanja. Dama je o ovoj fazi mogući cilj protivničkih figura, koje zbog dobre odbrane kralja, mogu napadom na damu, iznuditi njeno povlačenje. Česta taktička varijante je žrtva dame, kojom se može ostvariti velika materijana prednost ili u konačnici mat.
Najveća prednost dame je u završnici partije, kada na tabli ostaje malo figura, te se pokretljivost dame prikazuje u punom efektu.
Lovac
Lovac ♗ ♝ je pored skakača duga laka figura u šahu. Svaki igrač na početku partije ima dva lovca. Jednog na crnom i jednog na vijelom polju. Lovac se kreće dijagonalno po šahovskoj tabli i u zavisnosti od početnog polja, kreće se po crnim ili po bijelim poljima, te se zbog položaja često nazivaju kraljev lovac i damin lovac. Lovac ne može preskakati druge figure. Oznaka lovaca u algebarskoj notaciji je L.
Vrijednost lovca po pravilu pješačke jedinice odgovara vrijednosti tri pješaka (po Larryju Kaufmanu 3¼ pješaka), mada se često u literaturi nalazi vrijednost niža od tri pješaka. Postoje mnogobrojne varijacije vrednovanja lovca, koje su po skali relativne vrijednosti, u kompjuterskim programima razvijene u drugim srazmjerama. Posebno je vrijedna kombinacija dva lovca (tzv. lovački par), koja se u literaturi računa kao sedam pješaka (2 puta 3¼ za lovca i ½ za lovački par), odnosno, kao top i dva pješaka. U šahovskoj završnici, dva lovca i kralj, protiv kralja, znači siguran mat.
Prednost lovca je u njegovoj pokretnosti, jer može u jednom potezu, ukoliko nema drugih figura, preči čitavu dijagonalu. Loš položaj lovca je, ako je opkoljen vlastitim pješacima, dok se dobar položaj lovca postiže fjanketom, čime kontrolišu središnja polja na šahovskoj tabli.
Skakač
Skakač (Konj) ♘ ♞ je pored lovca duga laka figura u šahu. Na početku partije svaki igrač ima dva skakača. Na šahovskoj se tabli nalaze između topa i lovca, te su pored pješaka, jedina figura sa kojom je moguće započeti šahovsko otvaranje. Skakač se kreće dva polja ravno, te jedno polje lijevo ili desno. Po definicije FIDE: Skakačem se može igrati na jedno od najbližih polja onom na kojem se nalazi, ali ne na istom redu, liniji ili dijagonali. Boja startnog i ciljnog polja, kod poteza skakačem uvijek je druge boje. Skakač može preskakati druge figure. Oznaka skakača u algebarskoj notaciji je S.
Vrijednost skakača po pravilu pješačke jedinice odgovara vrijednosti tri pješaka (po Larryju Kaufmanu 3¼ pješaka), mada se često u literaturi nalazi vrijednost niža od tri pješaka. Postoje mnogobrojne varijacije vrednovanja skakača, koje su po skali relativne vrijednosti, u kompjuterskim programima razvijene u drugim srazmjerama. U pravilu vrijedi kao i lovac, mada je ta vrijednost relativna u odnosu na pješake, položaj, te faze igre (otvaranje, središnjica ili završnica). Dva skakača i kralj, protiv kralja u završnici, ne mogu matirati protivnika, osim ako slabiji protivnik, kao npr. u Trojicki liniji ima pješaka, koji nije mnogo napredovao. Skakač nije pokretna figura, te mu je najpovoljniji položaju u sredini ploče, od kuda, ima mogućnost premještanja na osam polja. Minimalan broj mogućih polja, sama dva, je u položaju skakača na ugaonim poljima.
Top
Top (Kula) ♖ ♜ je druga po jačini figura u šahu. Svaki igrač na početku partije ima dva topa. Jednog na lijevoj i jednog na desnoj strani table, te se po tome razlikuju kraljev top i damin top. Top se kreće okomito i vodoravno, neograničen broj polja pod uslovom, da mu ni jedna figura ne stoji na liniji kretanja. Jedini izuzetak su rokade (mala 0-0 i ili velika 0-0-0, gdje top preskače preko kralja, na polje do njega. Oznaka topa u algebarskoj notaciji je T.
Vrijednost topa po pravilu pješačke jedinice odgovara vrijednosti pet pješaka. Postoje mnogobrojne varijacije vrednovanja topa, koje su po skali relativne vrijednosti, u kompjuterskim programima razvijene u drugim srazmjerama. U šahovskoj završnici, top i kralj, protiv kralja, mogu uvijek matirati protivničkog kralja. U standardnim okolnostima, top je mnogo jači od skakača i lovca, mada u početku partije, zbog svog zatvorenog položaja igra podređenu ulogu, te igra topom na početku partije nije efektivna i vrlo se rijetko koristi. Mada u zavisnosti od situacije, skakač i lovac, su jači od topa. Uzimanje topa, lovcem ili skakačem smatra se dobitkom materijala, dok se žrtva topa za laku figuru, može definisati kao kvalitetna žrtva, te se njome može zadobiti tempo, ili iznuditi dobru situaciju u završnici.
Pješak
Pješak ♙♟ je figura u šahu. Vrijedi za najmanje vrijednu figuru u šahu. Oznaka pješaka u algebarskoj notaciji je P, ali se oznaka obično izostavlja, te se pješak obilježava slovom početnog položaja (a-e)
Pješak se u šahovskoj partiji kreće jedno polje naprijed, te je jedina šahovska figura, koja se ne može pomjerati unazad. Jedini izuzetak je, ako se pješak nalazi na početnom polju, može se premjestiti dva polja naprijed. Uzimanje pješakom vrši se dijagonalno naprijed, izuzev u slučaju, kada protivnički pješak preskoči branjeno polje, kada pješak uzima en passant.
Kada pješak dosegne zadnji red, mora se promovirati u novu figuru, obično u damu, mada se u izuzetnim slučajevima može potpromovirati u topa, lovca ili skakača.
Svaki igrač na početku partije ima na ploči osam pješaka, koji su poredani u drugom redu. U šahovskoj partiji pješaci pokazuju svoju snagu u sljedećim situacijama:
ako su pokretni i nisu blokirani od protivničkih pješaka;
ako su međusobno povezani u jaku liniju;
ako su prodrli duboko u protivničko polje, te prijete promocijom na zadnjem redu.
Notacija
Za notiranje poteza u šahovskoj partiji, danas je uobičajena algebarska notacija. Šahovska se tabla numeriše koordinatnim sistemom u kome se kolone obilježavaju malim slovima od a-h, a redovi brojevima 1-8. Samim tim se pojedino polje definiše kombinacijom slova i brojeva, a numeracija se vrši malim slovima (npr. a1, e4, h8)
Pojedine figure u algebarskoj notaciji definišu se velikim početnim slovom:
Bosanski jezik: K = kralj, D = dama, T = top, L = lovac, S = skakač
Međunarodne oznake: K = kralj (King), Q = dama (Queen), R = top (Rook), B = lovac (Bishop), N = skakač (Knight). (Oznake u drugim jezicima, slijede ovo pravilo sa manjim izmjenama, koje su prouzrokovane specifičnostima drugih jezika)
Oznaka P, kod pješaka se izostavlja;
U proširenoj algebarskoj notaciji, bilježi se početno i završno polje, dok u skraćenoj notaciji, samo završno polje. Ukoliko na završno polje mogu doći dvije iste figure, onda se između oznake figure i završnog polja pribilježava kolona ili eventualno red startnog polja.
Potezi figura na slobodno polje se označavaju oznakom -, potezi kojima se uzima protivnička figura sa x. Napad na kralja (šah), obilježava se sa +, mat sa ++ ili #. Promocija pješaka se označava velikim početnim slovom promovirane figure. Mala rokada obilježava se sa 0–0, a velika sa 0–0-0. Uzimanje pješaka, pješakom en passant, obilježava se dodatnom oznakom e.p.
Ponuda remija, u notaciji obilježava se sa =.
Nakon završene partije, u zapisnik, pobjeda bijelog se bilježi sa 1:0, a pobjeda crnog sa 0:1, dok se remi označava sa ½:½. Pobjeda bez borbe bilježi se sa +:−, odnosno sa −:+.
Osim ovih, glavnih oznaka, u literaturi se često koriste i oznake za dobar potez (!), te za slab potez (?).
Proširena algebarska notacija
Proširena algebarska notacija je ranije češće korištena u literaturi, mada se i danas katkad koristi.
Primjeri:
Skraćena algebarska notacija
U skraćenoj algebarska notaciji, početno polje se ne bilježi, osim u situaciji, kada je taj potez moguć sa drugom istom figurom, kada se pribilježava ili kolona ili red figura, kojom je potez odigran. Ovaj oblik notacije, je čest zbog svoje jednostavnost na turnirima, te polako prelazi i u šahovsku literaturi
Primjeri:
Tunirska pravila
Šahovski turniri, odvijaju se u turnirskoj formi i obično po švicarskom sistemu. Drugi sistemi igre na turnirima su Bergerov, odnosno kružni sistem, sheveningenski i nokaut sistem
Šahovski sat
Šahovski sat na turnirima koristi se za mjerenje preostalog vremena razmišljanja u šahovskoj partiji. Sastoji se od dva odvojena sata, koji neovisno mjere vrijeme razmišljanja svakog igrača. Jedan od satova uvijek radi, dok se drugi aktivira nakon završenog poteza aktivnog igrača pritiskom na dugme. Pravilo u šahu je da se sat (de)aktivira istom rukom kojom je odigran potez. U zavisnosti od turnira, predviđeno vrijeme za partiju na turnirima može biti 120 minuta za prvih 40 poteza, kod brzog šaha 15 do 60, a kod tzv. brzopoteznog šaha samo od 5 do 15 minuta. Ako vrijeme za partiju prođe, igrač gubi partiju. U zavisnosti od turnira, mogu se propisati i druga vremena, te su ovi podaci zapravo preporuke o trajanju partije. Izvedba satova je različita, te se razlikuju mehanički i elektronski satovi, koji imaju i mogućnosti ograničenja vremena po potezu (npr. 30 s po potezu), čime se pokušava izbjeći završetak partije zbog nedostatka vremena. Na mehaničkim satovima postoji obično crvena poluga u obliku zastavice, koja, kad dođe u okomiti položaj, pokazuje da je vrijeme za partiju isteklo.
Remi
U šahovskoj partiji igračima je dozvoljeno u svako vrijeme ponuditi protivniku neriješen rezultat (remi). Partija se inače završava remijem ako igrač koji je na potezu nema legalnog poteza, tj. ako se njegov kralj nalazi u patu, te ako nijedan igrač nema mogućnost matiranja protivnika. Remi se po šahovskim pravilima može proglasiti ako se ista pozicija ponovi 3 puta, te ako se u 50 poteza nijedna figura nije uklonila s ploče ili se nijedan pješak nije pomakao.
Taknuto-maknuto
Vraćanje poteza u šahu nije dozvoljeno. Potezom se smatra i dodirivanje neke figure, čime se naznačuje namjera za njeno pomicanje. Otuda i šahovsko pravilo taknuto-maknuto, kojim se želi naglasiti važnost disciplinarnog ophođenja u partiji šaha. Pravilo se primjenjuje i za protivničke figure, koje, ako su dirnute, igrač ih mora na bilo koji način, ukoliko je to moguće, odstraniti sa ploče. Izuzetak je ako se dirne figura, kojom je potez nemoguć, te se u tom slučaju može igrati bilo kojom figurom.
Ukoliko jedan igrač, želi popraviti položaj ili centrirati figure na ploči, obično se to naznačuje francuskim izrazom J’adoube (popravljam) .
Zabranjena pomoćna sredstva
Za vrijeme šahovske partije, zabranjeno je korištenje zabilješki, koristiti se savjetima trećih, te analiza partije na drugoj tabli. Osim toga zabranjeno je korištenje bilo kakvih elektronskih naprava, sredstava za komunikaciju, kompjutera i šahovskih programa. Napuštanje turnirskog mjesta je samo sa odobrenjem šahovskog sudca dozvoljeno.
Po pravilima FIDE od 1. jula 2005. godine, oglašavanje mobilnog telefona, vodi ka automatskom gubitku partije. Za publiku je takođe zabranjena upotreba mobilnih telefona, te je komunikacija među publikom ograničena na minimalnu granicu.
Bodovanje
Na šahovskim turnirima, pobjede se vrednuju sa 1 bodom, poraz sa nula bodova, dok u remi -partiji, svaki igrač dobija po pola boda. Postoje prijedlozi o promjeni pravila, te uvođenju 3 poena za pobjedu.
Sudija
Na većim turnirima, te u ekipnim takmičenjima više klase, obavezan je jedan sudija koji nadgleda pridržavanje pravila FIDE, te se brine o redu na turniru. Također kontroliše vremena razmišljanja i odlučuje o sankcijama u slučajevima prekršaja.
Sudija se ne smije miješati u tok partije, osim u slučajevima opisanim u Pravilima šaha. On neće ukazati na broj odigranih poteza, osim za vrijeme igre sa ubrzanim završetkom, kada je pala bar jedna od zastavica. Sudija se treba suzdržati od informisanja igrača da je njegov protivnik odigrao potez ili da igrač nije pritisnuo svoj sat.
Gledaoci i igrači u drugim partijama ne smiju govoriti ili se na drugi način miješati u partiju. Ako je potrebno, šahovski sudija može udaljiti prekršioce iz sale za igru. Svakom je zabranjena upotreba mobilnih telefona u prostoru za igru i bilo kojem drugom prostoru koje odredi sudija.
Šahovski bonton
Na početku i na kraju šahovske partije je običaj da se igrači rukuju. Odbijanje rukovanja, kao na Svjetskom prvenstvu u šahu 1981. godine između Anatolija Karpova i Viktora Korčnoj smatra se nesportskim potezom, te po odluci Presidential Board FIDE od 26. juna 2007. može voditi ka gubitku partije.
Za vrijeme partije, zabranjeno je protivnika ometati na bilo koji način. Tome se pribrajaju stalne ponude remija. Stalno kršenje pravila, može sudijskom odlukom dovesti do gubitka partije i oduzimanja turnirskih bodova. Takođe se smatra nepristojnim, u izgubljenoj situaciji, nastaviti sa igrom i ne predati partiju, kao i ponuda remija u lošijoj situaciji.
Strategija i taktika
Faze šahovske igre
Prvih 10 do 15 poteza jedne šahovske partije naziva se šahovsko otvaranje. Ciljevi otvaranja su mobilizacija figura, osiguravanje kralja, te zaposjedanje središnjeg dijela šahovske table. Šahovska otvaranja se mogu podijeliti u otvorena, poluotvorena i zatvorena otvaranja. Otvaranje koji vodi žrtvi figure, obično pješaka u otvaranju, naziva se gambit (npr. Kraljev gambit, Damin gambit)
Drugi dio igre, tzv. šahovska središnjica, je faza igre u kojoj igrači pokušavaju različitim strategijama i taktikom ostvariti željene ciljeve. Obično se teži osvajanju lake figure ili pješaka, te kasnijim potezima, razmjenama figura, postići materijalna i strateška predmoć, koja se u sljedećoj otvorenijoj fazi igre, može pretvoriti u pobjedu.
Nakon što na tabli ostane nekoliko figura, govori se o šahovskoj završnici šahovske igre. Ciljevi su, pored napada na kralja, pokušaji osvajanja protivničkih figura, pokušati promovirati pješaka, obično uz pomoć kralja, te materijalnu prednost iskoristiti za matiranje protivničkog kralja.
Vrijednost figura
Izračunavanjem omjera figura i usporedbom sa vrijednošću protivničkih figura, može se stvoriti gruba slika o stanju u nekoj šahovskoj partiji. Mada ove vrijednosti, ovisno od pozicije na tabli ne moraju odlučivati pobjednika, su jednostavni parametar za procjenu stanja, te je na osnovu toga moguće donijeti odluku o daljem stilu igre.
Žrtva
Žrtvom se u šahu smatra, predavanje neke figure s ciljem postizanja taktičke i strategijske prednosti u šahovskoj igri. Poseban oblik žrtve je gambit, žrtva pješaka u šahovskom otvaranju, sa ciljem osvajanja središnjice šahovske ploče
Svezivanje
Svezivanje u šahu označava položaj dviju figura, koje su na istoj liniji protivničke figure (dame, topa ili lovca), te time napadačka figura, zbog mogućeg gubitka, onemogućava pokretanje vezane figure. U slučaju svezivanja kralja, govorimo o apsolutnom svezivanju, jer je potez napadnute figure nemoguć, dok se u drugim slučajevima radi o relativnom svezivanju.
Ražanj
Sličan položaj sa svezivanjem, je ražanj: Napadom figura sa linijskim djelovanjem (dama, top ili lovac) na jednu figuru (npr. kralja), napadnuta se figura prisiljava na povlačenje što vodi gubitku figure, koja se nalazi na istoj liniji kao i napadnuta figura.
Rašlje
Situacija u šahovskoj partiji kad jedna figura napadne dvije ili više protivničkih zove se rašlje. Napad rašljama može biti posebno efektivan ako se vrši skakačem ili pješakom, čime se može steći materijalna prednost te u kasnijoj fazi partije ostvariti pobjeda.
Otkriveni šah
Ako se pomicanjem jedne figure, istovremeno otvara linija napada prema nekoj protivničkoj figuri ili kralju, govori se o otkrivenom šahu.
Matiranje
Najbrži mogući mat u šahu je tzv. budalin mat, mat u dva poteza sa 1. f3? e5 2. g4?? Dh4#. Postoje i druge varijante, kao npr. tzv. školski mat, mat damom i lovcem na f7 ili f2, te Legalov mat, u sedam poteza, gdje bijeli žrtvuje damu, dobijajući tempo, te matira u sredini crnog kralja.
Jedna od čestih varijanti, koja se može desiti u središnjici partije je tzv. Mat na posljednjem redu, gdje top ili dama matiraju protivničkog kralja u osnovnom redu, koji je zatvoren vlastitim figurama. Slična pozicija je prigušeni mat, kada se kralj okružen vlastitim figurama matira skakačem.
U završnici, postoje nekoliko varijanti elementarnog matiranja, koje su u zavisnosti od preostalih figura, te se po tome i razlikuju.
Pješačke formacije
U šahovskoj partiji, važnu ulogu igra položaj i pokretljivost pješaka. Pješak koji može doseći zadnji red, bez da je na njegovoj ili linijama pored njega protivnički pješak naziva se slobodni pješak. Promocija se ovakvog pješaka može spriječiti samo uzimanjem protivničkom figurom.
Ako se u jednom dijelu šahovske ploče nalazi pješačka formacija, kojoj su suprostavljena protivnički pješaci u manjem broju, govori se o pješačkom majoritetu. Igrač koji posjeduje majoritet u završnici partije ima mogućnost razmjenom pješaka, većinske pješake pretvoriti u slobodne pješake, te ih promovirati u jaču figuru.
Dva pješaka koja stoje jedan pored drugoga u šahovskoj se partiji nazivaju pješački par. Ova formacija je jako efikasna, jer napada četiri prednja polja, te u kombinaciji sa jednom figurom u poleđini (obično kraljem), može izvesti jak pritisak, te eventualno promociju pješaka na zadnjem redu.
Pješak, koji na susjednim linijama, nema pješaka svoje boje, naziva se izolirani pješak. Nedostatak izoliranog pješaka je da ga mora braniti jača figura, te ga je lako blokirati protivničkim pješakom.
Dva pješaka iste boje, koji stoje u jednoj liniji, jedan iza drugoga nazivaju se udvojeni pješaci. Ova formacija je loša, te se često iznuđuje, razmjenama lakih figura u otvaranju. Udvojene pješake je teško braniti i treba težiti u toku partije, razmjeni jednog od pješaka, čime se drugom pješaku otvara put. Slična formacija su tri pješaka u istoj liniji.
Dva ili više pješaka u dijagonalnom poretku, nazivaju se pješački lanac. Ovdje je značajno da krajnjeg pješaka štiti prvi. Formacija je jaka, mada joj je nedostatak u završnici partije ukoliko nije branjena sa unutrašne strane od vlastitog kralja.
Dva protivnička pješaka u istoj liniji, koji blokiraju jedan drugoga nazivaje se blokirani pješaci, dok se dva ili više protivničkih pješaka na istoj dijagonali, koji napadaju jedni druge, nazivaju poluga. Korištenje poluge u šahovskoj partji, je značajno za oslobađanje blokiranih pozicija.
Psihologija šaha
Šahovska partija, pored aspekta igre, posjeduje posebnu psihološku komponentu, koja se bavi uticajem psiholoških osobina na igru, te djelovanje šaha na ljudsku psihu. Zanimljivo područje promatranja je uticaj šaha na razvoj i sposobnost učenja. Moralni aspekti šaha proučavani su od mnogih filozofa, a američki predsjednik Benjamin Franklin napisao je 1779. godine, knjigu koja se bavi moralom šahovske igre The Morals of Chess.
Historija šaha
Preteča svih igara na bazi šaha (kineski šah, šogi, makruk) je vjerovatno igra za četiri osobe iz sjeverne Indije nazvana čatarunga. Čatarunga je iz Sasanidskog carstva, osvajanjem od Arapa i arapskom ekspanzijom prema Evropi, proširena u ovom dijelu svijeta. Najkasnije u 13. stoljeću, šah se već igrao u Evropi, te je postao neazaobilazan kod vitezova. U 15. stoljeću, vjerovatno u Španiji, dolazi do velike reforme šahovskih pravila, gdje su uvedena pravila za damu , pješaka, te pravila rokade. U narednim stoljećima evropski su šahisti doveli do analitičkog i teorijskog razvoja šaha.
U 18. i 19. stoljeću šah se igra uglavnom u građanskim strukturama, što je dovelo do većeg publiciteta i razvoja šahovskih turnira. Najpoznatije mjesto, gdje se igrao šah je pariski kafe Café de la Régence, gdje se šah već igrao od 1740. Prvi šahovski klub Schachgesellschaft Zürich osnovan je 1809. godine u Zürichu.
Povodom održavanje Svjetske izložbe u Londonu 1851. godine, na inicijativu engleskog majstora Howarda Stauntona održan je prvi moderni šahovski turnir. Dvoboj, između tada dvojice najboljih šahista svijeta Wilhelma Steinitza i Johannesa Zukertorta 1866. godine, smatra se prvim Šahovskim svjetskim prvenstvom, mada su se slični turniri, bilo u turnirskom, bilo kao dvoboji, održavali i ranije. Kao meč stoljeća nazvano je Svjetsko šahovsko prvenstvo 1972. godine između Bobbyja Fischera i Borisa Spaskog, koje je umnogome doprinijelo popularizaciji šaha u svijetu, posebno na zapadu. Od 1945. do 1990. godine Sovjetski Savez je bio vodeća šahovska nacija, sa najvećim brojem svjetskih prvaka.
Povodom šahovskog turnira u Parizu, na inicijativu Francuza Pierre Vincent osnovan je 20. jula 1924. godine Svjetski šahovski zavez FIDE. Prvi predsjednik FIDE-e je bio Holanđanin Alexander Rueb, a prve članice Saveza postale su Argentina, Belgija, Čehoslovačka, Finska, Francuska, Holandija, Italija, Jugoslavija, Kanada, Mađarska, Poljska, Rumunija, Švicarska, Španija i Ujedinjeno Kraljevstvo.
Razvojem informatike došlo je i do razvijanja šahovskih kompjutera, koji uglavnom pobjeđuju i šahovske velemajstore. Računarski programi služe uglavnom za treninge i pripreme vrhunskih šahista za jake turnire.
Moderni svijet šaha
Šahovski savezi
Međunarodni šahovski savez FIDE (Fédération Internationale des Échecs), objedinjuje sve nacionalne šahovske saveze, te određuje i normira šahovska pravila, organizira Šahovska svjetska prvenstva, dodjeljuje šahovske titule i uz pomoć Elo sistem rejtingovanja, objavljuje FIDE-inu ljestvicu na kojoj se nalaze svi aktivni šahisti. Nacionalni šahovski savez Bosne i Hercegovine Šahovska unija Bosne i Hercegovine osnovan je 2004. godine. Unija organizira ligaška takmičenja, međunarodne turnire i šalje reprezentaciju na Šahovske olimpijade.
Jakost igrača, određuje se po metodici zasnovanoj 1960-tih godina od Arpada Eloa. Elo-broj, nazvan često rejting, zasnovan je na statističkim metodama i teoriji vjerovatnoće. Postoje i drugi sistemi vrednovanja, tako npr. u Njemačkoj INGO, a od 1992. godine (Deutsche Wertungszahl) DWZ, ili u bivšoj Istočnoj Njemačkoj (Nationale Wertungszahl) NWZ, engleski ECF, te Glickov broj, jedna razvijena varijanta Elovog broja.
FIDE dodjeljuje šahistima doživotno, po jasno definiranim pravilima šahovske titule: majstorski kandidat (CM), FIDE-majstor (FM), međunarodni majstor (IM) i velemajstor (GM). U ženskoj kategoriji dodjeljuju se: Woman Candidate Master (WCM), Woman FIDE Master (WFM), Woman International Master (WIM) i Woman Grand Master (WGM). Nacionalni savezi mogu osim ovih titula mogu dodjeljivati i niže kategorije (majstor, majstorski kadidat, 4. kategorija, 3. kategorija, 2. kategorija, 1. kategorija i vankategornik), ili po američkom sistemu USCF koji koristi rejting igrača, svrstavajući ih u pojedine klase.
Svjetska prvenstva
FIDE dodjeljuje titulu Svjetske prvakinje u šahu od 1927. godine, a službeno priznati naslov Svjetskog prvaka u šahu od 1948. godine. Iz protesta prema niskoj nagradi 1993. godine tadašnji svjetski prvak Gari Kasparov, osnovao je organizaciju Professional Chess Association (PCE), te organizirao dvoboj sa izazivačem Nigelom Shortom. Ta djelidba šahovskih saveza okončana je Svjetskim šahovskim prvenstvom 2006. godine dvobojem između Vladimira Kramnika, pobjednika PCE turnira i Veselina Topalova, tada svjetskog prvaka u organizaciji FIDE. Trenutni svjetski prvak od 2007. godine je indijac Viswanathan Anand, a u ženskoj kategoriji od 2013. kineskinja Hou Yifan
Računarski šah
Računarski šah je nedavno dostigao preokret i vrhunac s napretkom tehnologije i informatike. Pojavili su se mnogi šahovski programi, a interes je porastao za računarskim šahom nakon pobjede IBM-ovog programa Deep Blue nad tadašnjim svjetskim šahovskim prvakom, Garijem Kasparovim. Današnji šahovski programi skoro su nepobjedivi za ljudske mogućnosti, jer ne prave grube previde, nego im je jedina razlika u pozicionalnom programiranju. Trenutni prvak računarskog šaha je program Stockfish. Poznati programi koji su aktuelni su Komodo, Houdini, Rybka, Critter i drugi.
Šahovska matematika
Šahovska matematika bavi se geometrijskom problematikom šahovske table, te između uostalog proučava razmještaj pojedinih figura na tabli, sa preduslovom da se nijedna figura međusobno ne napada (npr. Problem osam dama). Ostala interesantna područja su kombinacije kretanja skakača tzv. skakačev put, tako da u 64 poteza skakač obiđe sva polja, bez da na jedno od polja stane dva puta. Proračuni maksimalnog broja položaja u raznim otvaranjima su takođe dio šahovske matematike. Značajno područje šahovske matematike je proračun rejtinga, te određivanje rasporeda parova na turnirima pomoću Švicarskog sistema.
Problemski šah
Problemski šah je samostalni oblik šahovske djelatnosti, koji je nastao proširenjem šahovske igre u idejnom i konstruktivnom smjeru, a kojemu je osnovni element šahovski problem. Šahovski problem je kompozicija s ugrađenim rješenjem, koja elementima šaha izražava svoju ideju po specifičnim pravilima. Josip Varga u svojoj knjizi "Bajke na šahovskoj ploči" (Zagreb, 1992.) piše: Šahovski problem nije nastao iz šahovske partije, već je to umjetno stvorena pozicija jednog ili više autora. Unatoč tome, pozicija problema je legalna, jer za nju postoji dokazna partija. Ako nije tako, problem je nekorektan. Šahovski problemi dijele se u dvije vrste: u ortodoksne i heterodoksne probleme.
Šahovske forme
Pored standardne šahovske igre, postoje druge varijante šaha, koje za cilj imaju ili analizu šahovske igre, širenje interesa za šah ili varijante razvijene za specijalne turnire:
Šah sa živim figurama: Igra se obično na gradskim trgovima, sa ljudima kao figurama. Obično služi kao turistička atrakcija;
Online šah je pojam za igranje šaha putem elektronskih medija i interneta. Igrači su preko internet stranice povezani serverom, te server može preporučiti osobu na osnovu Elo-broja ili DWZ broja, što omogućava igračima biranje partnera sa otprilike istom jakošću. Uobičajeno je da igrači mogu putem chat potral komunicirati i analizirati šahovsku partiju.
Dopisni šah je sličan online šahu, sa razlikom da je vrijeme razmišljanja ograničeno na 30 do 60 dana za 10 poteza. Potezi se razmjenjuju emailom, preko šahovskog servera ili poštom. Za razliku od drugih oblika igre, u dopisnom je šahu moguće korištenje literature, banaka podataka i šahovskih komjuterskih programa.
Simultani šah: U simultanom šahu, jedan igrač igra na više tabli igru sa više protivnika. Obično je taj igrač šahovski velemajstor, te ima uvijek istu boju figura (bijelu). Protivnici imaju toliko vremena za razmišljanje, dok njihov protivnik ne napravi sve poteze protiv igrača u simultanci. Ukoliko se simultanka igra na ograničeno vrijeme, govori se o handicap-simultanci. Partiju sa najviše protivnika, odigrao je 1997. godine jugoslavenski šahista Dimitrije Bjelica u Subotici na 312 tabli od kojih je pobjedio u 219 partija, remizirao 92 puta i samo jednom izgubio.
Šah na slijepo: U šahovskoj partiji na slijepo igra jedan ili obojica igrača okrenutih leđa, bez pogleda na šahovsku tablu. Ukoliko se partija igra sa više partnera, govori se o simultanki na slijepo.
Šah za slijepe osobe: Za slijepe ili slabovidne osobe vrijede posebna šahovska pravila. Osim posebne perforirane table, čija veličina mora biti najmanje 20 x 20 cm, figure su na gornjem dijelu posebno označene, da bi ih igrači osjetili i razlikovali dodirom ruke, crna polja su neznatno izdignuta, svaka figura ima kolčić koji odgovara sigurnosnom otvoru za pričvršćivanje, te da su figure tipa Staunton, i da su crne figure posebno označene. Pravilo taknuto-maknuto u ovom slučaju ne vrijedi i potez se povučenim smatra, tek da se figura izvadi iz perforiranog šahovskog polja. Povučeni potezi se u ovoj varijanti jasno definišu iskazivanjem poteza šahovskom notacijom.
Timski šah: je forma u kojoj se nekoliko igrača može savjetovati o odigravanju pojedinog poteza.
Brzopotezni šah: Brzopotezna partija je partija u kojoj svi potezi moraju biti odigrani u određenom fiksnom vremenu manjem od 15 minuta po igraču, ili kad je dodeljeno vrijeme + 60 puta bilo kojeg povećanja, manje od 15 minuta. Brzopotezni šah igra se po ovim Pravilima igre FIDE za ubrzani šah, uz slijeedeće zamjene: Pravila vezana za igru sa ubrzanim završetkom, ne primenjuju se, te pravila vezana za nepravilan potez u ubrzanoj igri, ne primenjuju se. Nepravilan potez u brzopoteznom šahu je završen čim je protivnikov sat pokrenut. Protivnik tada ima pravo reklamirati pobjedu, ali samo prije nego što odigra svoj potez. Međutim, ako protivnik ne može matirati igrača bilo kakvom serijom ispravnih poteza ni pri krajnje nevještoj igri, tada igrač ima pravo reklamirati remi, takođe prije nego što odigra svoj potez. Kada protivnik odigra svoj potez, nepravilan potez se ne može ispraviti.
Handicap šah:Oblik u kome se protivniku, zbog velike razlike u kvalitetu, daje predost u materijalu (bolji igrač igra sa jednom figurom manje) ili se u brzopoteznom šahu igra na različito vrijeme.
Šahovske varijante
Šah u kulturi
Heraldika
Motivi iz šahovske igre su često primjenju u heraldici. Obično se stilizirane figure topa, prikazuju na srednjovjekovnim grbovima. Motivi šahovske table, tzv. šahovnice, su dio grbova mnogih gradova, plemićkih porodica i predstavljaju obilježja državnog grba Hrvatske.
Šah u filmu
Šah u beletristici
Šah je prisutna tema i u beletristici. Najpoznatije djelo u kome je šah tema je Šahovska novela, Stefana Zweiga, napisana 1942. godine. U svom romanu Asmodejev šal, Ivan Aralica, kao srž romana provlači dopisni šah jednog od glavnih junaka Džafer-bega.
Šah u umjetnosti
Šah u filateliji
Također pogledajte
Spisak šahovskih tema
Reference
Vanjski linkovi
Pravila šaha FIDE
Svjetska šahovska federacija
Šahovska unija Bosne i Hercegovine
Hrvatski šahovski savez
Šahovski savez Srbije
Sport |
1156 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Proton | Proton | Proton je subatomska, nukleonska pozitivna čestica. On je dugovječni hadron nabijen pozitivnim elektricitetom sa formalnom oznakom p. Pored elektrona i neutrona, ubraja se u osnovne čestice od kojih je sastavljen atom.
Proton se sastoji od dva "up"-kvarka i jednog "down"-kvarka. Ova tri valentna kvarka su okružena sa jednim "oblakom" gluona i kvark-antikvark parova. Manje od 20% mase protona otpada na valentne kvarkove, dok ostatak otpada na gluone, koji su prenosioci jakih sila.. Promjer jednog slobodnog protona iznosi oko 1,7 · 10−15m. Proton, kao i neutron spada u barione.
Također pogledajte
Vodik
Fraktal
Reference
Nukleoni
Subatomske čestice
Koncepti u fizici
Proton |
1157 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Elektron | Elektron | Elektron (također nazvan negatron) subatomska je čestica (sastavni dio atoma). Predstavlja se notacijom e−. Osim elektrona, u atomu su protoni i neutroni. Elektron je negativno naelektrisan elementarnim nabojem, koji iznosi 1,6 × 10−19 C, s masom približno 9,11 × 10−31 kg (0,51 MeV/c2), koja je 1/1800 dio mase protona.
Elektron spada u klasu subatomskih čestica nazvanih leptoni, za koje vjerujemo da su fundamentalne čestice (tj. da nemaju manje sastavne dijelove). Elektron ima spin ±1/2, što znači da je fermion, tj. podliježe Fermi–Diracovoj statistici. U kvantnoj mehanici elektron se opisuje Diracovom jednačinom. U Standardnom modelu u formi je dubleta u SU(2), zajedno s elektronskim neutrinom, s kojim ima slabu interakciju. Elektron ima dva masivnija partnera istog naelektrisanja, različitih masa: mion i tau.
Vjerovatan broj elektrona u svemiru jest onaj sa 130 nula u nizu. Neki teoretičari smatraju da je elektron vrlo sličan maloj crnoj rupi.
Historija
George Johnstone Stoney odredio je elektron jedinicom naboja u elektrohemiji, ali je Joseph John Thomson prvi shvatio da je riječ o elementarnoj čestici. Thomson je otkrio elektron 1897. u Laboratoriji "Cavendish" pri Univerzitetu u Cambridgeu, kratko studirajući katodne zrake. Pod utjecajem radova Maxwella i otkrića X-zraka zaključio je da katodni zraci sadrže negativno naelektrisane čestice, koje je nazvao korpuskule.
Elektricitet
Usmjereno kretanje elektrona koji su oslobođeni utjecaja atomskog jezgra nazivamo električnom strujom. Električni naboj direktno mjerimo elektrometrom. Električnu struju mjerimo galvanometrom.
Neutralan atom ima jednaku količinu pozitivnog i negativnog naboja, tj. broj protona u jezgri jednak je broju elektrona u omotaču. Za tijelo s viškom elektrona kažemo da je negativno naelektrisano, dok za tijelo s manjkom elektrona kažemo da je pozitivno naelektrisano.
Također pogledajte
Standardni model
Fotoelektrični efekt
Svjetlost
Spisak čestica
Reference
Vanjski linkovi
Particle Data Group
Atomska fizika
Koncepti u fizici
Leptoni
Elektron |
1348 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Ekologija | Ekologija | Ekologija (grč. οἶκος - oikos = dom, prebivalište + λογία - logos = nauka, znanje) – nauka o životu u svom domu – proučava složene interaktivne međuodnose živih bića i sredine u kojoj žive, uključujući živu i neživu prirodu. Proučava i načine i mogućnosti preživljavanja i mijenjanja životnih zajednica i biosfere u cjelini. Pojam ekologija je uveo Ernest Haeckel (1866).
Ekologija je prirodna i interdisciplinarna nauka, koja gradi svoje temelje u biologiji, geografiji, geologiji, fizici, hemiji i matematici. U zadnje vrijeme, informatika igra veliku ulogu u sintezi i sabiranju ekoloških podataka.
Ekologija pokušava da pronađe odgovor i riješenje brojnim problemima okoliša koji nas sve više okružuju. Nažalost, mnogi problemi današnjice su antropogenog porijekla. Prijevoz, termoelektrane i sagorijevanje fosilnog goriva za razne svrhe su odgovorni za više od 50% zagađenja zraka. Vode i tla sadrže sve veće količine raznih teških metala i pesticida. Nuklearne elektrane proizvode velike količine radioaktivnog otpada, čija manipulacija i odlaganje zahtijeva vrlo precizne mjere i standarde. Ovakvi problemi su samo par primjera.
Ekologija se, dakle, suočava sa problemima interakcija žive i nežive prirode u njenom okolišu, na lokalnoj i globalnoj razini. Odgovori nisu uvijek evidentni, ni jednostavni, ni lagani. Ipak, sve više se širi shvatanje da čovjek nije neograničeni vladar prirodom i da je njen integralni i neraskidivi dio. U tome je i sadržana obaveza da, kao u jedini prirodi nosilac "materije koja kreativno misli", traži djelotvornija rješenja za budući opstanak sopstvene vrste i života u cjelini.
Historija
Ekologiju je vrlo teško svrstati kao ostale, egzaktne nauke, kao matematiku ili samo organsku biologiju.
Početkom 20. vijeka, naučnici iz raznih disciplina su se postepeno suočavali sa problemima čiji odgovor je zahtijevao sintezu iz dvije, ili čak tri razne nauke. Prije toga, hemičari su se bavili isključivo hemijom, biolozi biologijom, fizičari fizikom. Početkom 1960-ih godina, čuveni američki biolog, Rachel Carson, je napisala revolucionarnu knjigu, The Silent Spring (1962) (Tiho Proljeće). Centralna tema ove knjige je bila žestoka kritika upotrebe pesticida DDT, koji je prouzročio razne mutacije u brojnoj flori i fauni. Ova knjiga je zabilježila visok broj prodaja i konzekventno je 'probudila' ekološku svijest. Ukratko rečeno, ekologija je rođena u 20. stoljeću, mada se ipak može reći da su ekolozi, tj. da je ekološki prilaz problemima, postojao daleko prije toga.
Također pogledajte
Biosfera
Evolucija
Genetika
Urbana ekologija
Ugrožena vrsta
Reference
Vanjski linkovi
Ekologija i ekološki problemi (en)
Ekologija
Geohemija |
1350 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Enver%20%C4%8Colakovi%C4%87 | Enver Čolaković | Enver Čolaković bio je bosanskohercegovački prozaik, pjesnik i prevodilac.
Prevodio je s mađarskog i njemačkog jezika, objavljivao je i stručne tekstove iz fizike i matematike, a radio je kao profesor, pozorišni režiser, korektor i urednik.
Najpoznatiji je po svom romanu Legenda o Ali-paši iz 1944.
Biografija
Rođen je 27. maja 1913. u Budimpešti od oca Vejsilbega i majke Ilone Mednyanszki, Mađarice. Prve godine života proveo je selio se sa roditeljima različitim krajevima regije. Nakon Prvog svjetskog rata s porodicom se nastanio u Sarajevu.
Studirao je matematiku i fiziku u Beogradu i Budimpešti, a 1959. diplomirao je historiju u Zagrebu. Pisati je počeo kao dječak, i to na dva jezika: bosanskom i mađarskom. Između 1931. i 1939. pisao je na mađarskom i njemačkom jeziku. U tom periodu objavljuje svoja najranija djela, razne pjesme, pripovijetke, eseje i prepjeve s drugih jezika.
Drugi svjetski rat provodi u Sarajevu, gdje nastavlja s objavljivanjem pripovjedaka i eseja. Između 1939. i 1945. objavio je dvadesetak pripovijedaka i novela, kratki roman Mujića Hanka, te niz eseja i prikaza.
Osim najvažnijeg djela iz tog perioda, romana Legenda o Ali-paši, Čolaković 1942. završava i autobiografsko djelo Knjiga majci, u kojem otvoreno ističe svoje antifašističko opredjeljenje iako će poslije biti proganjan i pritvaran, a u njemu opisuje savremena četnička, ustaška i okupatorska zvjerstva nad narodom, progone Jevreja, Srba i zatiranje muslimanskih sela.
Nakon što su mu 1944. poginuli roditelji u bombardiranju Sarajeva, seli se u Zagreb, gdje ostaje do smrti. Iste godine na poziv Ante Pavelića prihvata poziciju atašea za kulturu pri poslanstvu Nezavisne Države Hrvatske u Mađarskoj, te odlazi u Budimpeštu, odakle se vraća sa slomom pronacističke vlasti u toj zemlji. Po završetku rata nove jugoslavenske vlasti privodile su ga nekoliko puta, ali optužnica nije podignuta, pa je veoma brzo pušten.
Nakon rata anonimno objavljuje prijevode djela Ervina Šinke s mađarskog (tri romana, knjige pripovjedaka i brojnih eseja). Četvrt stoljeća kasnije izašlo je drugo izdanje njegovog romana (1970). Iza Čolakovića je ostalo mnogo djela u rukopisu: pet romana, više zbirki novela i pripovjedaka, brojne knjige poezije i prijevoda te dnevnici.
Umro je 18. augusta 1976. od posljedica srčanog udara.
U njegovu čast danas jedna ulica u Sarajevu nosi njegovo ime, kao i nekoliko osnovnih škola u Bosni i Hercegovini.
Bibliografija
Legenda o Ali-paši, Zagreb, 1944, 1970, 1989; Sarajevo 1991, 1997, 1998.
Moja žena krpi čarape, salonska komedija, 1943.
Mali svijet, Zagreb, 1991.
Gyula Illyés, Poezija, Zagreb, 1971.
Zoltán Csuka, Moje dvije domovine, Sarajevo, 1972.
Zoltán Csuka, Poezija, Zagreb, 1975.
Zlatna knjiga mađarske poezije, Zagreb, 1978.
Izabrane pjesme, Zagreb, 1990.
Lokljani. Iz Bosne o Bosni, Zagreb, 1991.
Bosni, Zagreb, 1998.
Pismo majci, Sarajevo, 2013.
Nagrade
Nagrada Matice hrvatske za najbolji roman (1943 – Legenda o Ali-paši)
Plaketa Društva pisaca Mađarske Pro Litteris Hungaricis, Petőfi za prevodilački rad s mađarskog i njemačkog jezika
Plaketa i visoko odlikovanje predsjednika Republike Austrije – Austrijski Križ časti za nauku i umjetnost I reda (1970)
Reference
Vanjski linkovi
Tekst o Enveru Čolakoviću na sajtu prof. Hamde Čame
"Enver Čolaković, pisac najčudesnijeg romana bh. književnosti", Jasmin Agić, Al Jazeera Balkans, 9. 12. 2018.
Rođeni 1913.
Umrli 1976.
Bosanskohercegovački pisci
Biografije, Budimpešta
Bošnjaci
Enver Čolaković |
1351 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Vatikan | Vatikan | Vatikan (italijanski: Stato della Citta del Vaticano) je kontinentalna suverena grad-država čija teritorija se nalazi u gradu Rimu u Italiji. Ima površinu od oko 110 hektara i broj stanovnika od oko 840. To čini Vatikan najmanjom međunarodno priznatom nezavisnom zemljom na svijetu.
Vatikan je crkvena ili svešteničko - monarhistička država, kojom vlada biskup Rima - Papa. Najviši državni funkcioneri su svi katolički sveštenici različitog nacionalnog porijekla. To je suverena teritorija Svete Stolice (latinski: Sancta Sedes) i mjesto Papinog boravka, koje se naziva Apostolska palata. Pape su uglavnom boravili u Vatikanu, osim 1377. godine kada su bili u Avignonu.
U gradu su kulturne znamenitosti, kao što su bazilika Sv. Petra, Siktinska kapela i Vatikanski muzeji. Oni imaju neke od najpoznatijih svjetskih slika i skulptura.
Nezavisna grad-država je osnovana 1929. godine Lateranskim ugovorom, koji je potpisao državni sekretar kardinal Pietro Gasparri, u ime pape Pija XI i premijer Italije Benito Mussolinija u ime kralja Italije Viktora Emanuela III. Sporazum govori o novom stvaranju države (Preambula i član III), a ne ostatku od mnogo veće papske države (756–1870), koja je obuhvatala cijelu centralnu Italiju.
Grad Vatikan se razlikuje od Svete stolice. Službeni dokumenti Vatikana se objavljuju na italijanskom jeziku, a službeni dokumenti Svete stolice izdaju se uglavnom na latinskom jeziku. Papa i kardinali imaju diplomatske pasoše, dok Vatikan izdaje normalne pasoše za svoje građane.
Geografija
Glavni članak: Geografija Vatikana
Ime Vatikan prethodi kršćanstvu i dolazi od latinske riječi Mons Vaticanus, što znači brdo Vatikan. To područje se nalazi na prostoru gdje se danas nalazi Apostolska palata, Sikstinska kapela i muzeji zajedno sa raznim drugim zgradama. Područje je bilo dio rimske rione. Bio je odvojen od grada, na zapadnoj obali rijeke Tibar. Izdanak grada je bio zaštićen zidinama pape Lava IV (847–855), a kasnije su prošireni bedemi koji su izgrađeni za vrijeme papa Pavla III (1534–1539), Pia IV (1559–1565) i Urbana VIII (1623–1644). Potpisivanjem Lateranskog ugovora 1929. godine, granice Vatikana su određene ovim zidovima, a za mali dio granice je izgrađen moderan zid.
Prema Lateranskom ugovoru, određena svojstva Svete stolice nalaze se na teritoriji Italije, posebno papska palata Castel Gandolfo i velika bazilika, koje imaju ekstrateritorijalni status sličan onome koje imaju strane ambasade. Ove kuće su razbacane po cijelom Rimu i Italiji, i imaju suštinski značaj institucije koja je neophodna Svetoj Stolici.
Castel Gandolfo je bazilika koja je pod patronatom policije Vatikana, a ne italijanske policije. Prema Lateranskom ugovoru, trgom Svetog Petra obično patroliraju italijanski policajci.
Klima
Klima u Vatikanu je umjerena mediteranska klima sa blagim kišovitim zimama od septembra do sredine maja, sa toplim suhim ljetima od maja do augusta.
U julu 2007. godine Vatikan je objavio da želi da postane prva karbon neutralna država. Oni to planiraju ostvariti prebijanjem emisije ugljen-dioksida sa stvaranjem Vatikanske šume.
Historija
Rana historija
Ime "Vatikan" je bio u upotrebi još u vrijeme Rimske republike i označavao je močvarno područje na zapadnoj obali Tibra preko puta grada Rima. Za vrijeme Rimskog carstva, tu su bile izgrađene mnoge vile. Čak i prije dolaska kršćanstva, pretpostavlja se da je prvobitno nenaseljen dio Rima dugo smatran svetim, ili barem nije dostupan za stanovanje. Hram posvećen frigijskoj boginji Cybele i njenom suprugu Atisu je ostao aktivan dugo nakon izgradnje Konstantinove bazilike svetog Petra.
U Vatikanu je Kaligula dao izgraditi obelisk koji je preuzet iz Egipta i koji je posljednji ostatak iz rane prošlosti. Ovo područje je postalo mjesto mučeništva mnogih kršćana nakon velikog požara u Rimu 64. godine. Drevna tradicija kaže da je na ovom mjestu sveti Petar razapet naopako.
Nasuprot obeliska je groblje koje je odvojeno od Via Cornelia. Tu su u 4. stoljeću izgrađeni pogrebni spomenici, mauzoleji, male grobnice i oltari paganskim bogovima. Konstantin je u blizini izgradio baziliku 326. godine, jer je vjerovao da je na tom groblju sahranjen sveti Petar. Od tada, na tom području su se izgradila mnoga naselja. Palača je izgrađena u 5. stoljeću za vrijeme pontifikata pape Simashusa (498–514).
Papska država
Glavni članak: Papska država
Pape su postepeno sve više imali ulogu kao guverneri regija u blizini Rima. Oni su vladali papskom državom, koja je pokrivala veliki dio italijanskog poluotoka, više od hiljadu godina, sve do sredine 19. stoljeća, kada su im oduzete sve teritorije koje pripadaju papi od strane novoformirane Kraljevine Italije.
Većinu tog vremena pape nisu živjele u Vatikanu. Živjeli su u Lateranskoj palati, na suprotnoj strani Rima. Od 1309. do 1377. godine, oni su živjeli u Avignonu u Francuskoj. Povratkom u Rim izabrali su da žive u Vatikanu. Njihova rezidencija je postala Quirinal palata, koja je završena za vrijeme pontifikata pape Pavla V (1605–1621).
Italijansko ujedinjenje
Glavni članak: Rimsko pitanje
1870. godine, papa je ostao u neizvjesnoj situaciji kada je Rim anektirao Pijemont kako bi ujedinio ostatak Italije. Između 1861. i 1929. godine status pape je nazvan "Rimsko pitanje".
Italija nije htjela da se miješa sa Svetom stolicom unutar zidina Vatikana. Međutim, oni su oduzeli crkvenu imovinu u mnogim mjestima. 1871. godine, Quirinal palata je oduzeta od strane kralja Italije i postala je kraljevski dvor. Nakon toga papa je boravio nesmetano unutar zidina Vatikana i dato mu je pravo da šalje i prima ambasadore. Papa nije dopuštao italijanskom kralja da vlada Rimom sve do rješavanja spora 1929. godine. Papa Pio IX (1846–1878) se osjećao kao zatvorenik u Vatikanu. Prisilno je odustao od svjetovne vlasti i od tada se pape fokusiraju samo na duhovnu temu.
Lateranski ugovor
Glavni članak: Lateranski ugovor
Ova situacija je riješena 11. februara 1929. godine kada je potpisan Lateranski ugovor između Svete stolice i Kraljevine Italije. Potpisali su ih premijer i šef Vlade Benito Mussolini u ime kralja Victora Emanuela III i državni sekretar kardinal Pietro Gasparri u ime pape Pija IX. Tim ugovorom, koji je stupio na snagu 7. juna 1929. godine, osnovana je nezavisna država Vatikan i potvrđen je poseban status katoličanstva u Italiji.
Drugi svjetski rat
Sveta stolica, odnosno Vatikan, vodila je politiku neutralnosti za vrijeme Drugog svjetskog rata, pod vodstvo pape Pija XII. Iako su njemačke trupe okupirale grad Rim, nakon septembra 1943. godine, i saveznika 1944. godine, oni su poštovali Vatikan kao neutralnu teritoriju. Jedan od glavnih diplomatskih prioriteta biskupa Rima je bio da spriječi bombardovanje grada. Papa je protestvovao čak i britanskom bacanju letaka preko Rima, tvrdeći da je nekoliko sletilo u Vatikan kršeći Vatikansku neutralnost.
Nakon američkog ulaska u rat, SAD su se protivile bombardovanju Vatikana, ali su rekli da nisu mogli zaustaviti britance da bombarduju Rim. Britanci su rekli da će bombardovati Rim ukoliko rat to bude tražio. U decembru 1942. godine britanski izaslanik je predložio Svetoj stolici da Rim bude proglašen "otvorenim gradom", ali je to Mussolini odbio. 500 američkih aviona bombardovalo je Rim 19. jula 1943. godine. Nekih 1.500 ljudi je poginulo, a papa Pio XII, zabrinut o mogućim bombardiranjima, otišao je na mjesto tragedije. 13. augusta 1943. godine Mussolini je zbačen sa vlasti. Sutradan je nova vlada proglasila Rim otvorenim gradom, nakon savjetovanja sa Svetom stolicom.
Od 1980. do danas
1984. godine novi konkordat između Svete stolice i Italije je modificirao pojedine odredbe ranijeg ugovora, uključujući položaj katoličanstva kao italijanske državne religije.
Izgradnju nove gostinjske kuće, Domus Sanctae Marthae, u blizini sv. Petra 1995. godine, kritikovale su italijanske ekološke grupe, uz podršku italijanskih političara. Oni su tvrdili da će nova zgrada blokirati pogled na baziliku iz obližnjih italijanskih apartmana. Time su bili zategnuti odnosi između Vatikana i italijanske vlade. Šef odjela za tehničku službu Vatikana snažno je odgovorio da država Vatikan sama izgrađuje objekte unutar svojih granica.
Vlada
Ustavno uređenje: izborna monarhija
Političke podjele
Geografija
Privreda
Do 2002. službena valuta je bila vatikanska lira. Danas je u Vatikanu službena valuta Euro u skladu sa posebnim sporazumom između Vatikana i Europske unije (council decision 1999/98/CE).
Stanovništvo
Država Vatikanskog grada je država sa manje od hiljadu stanovnika. Preciznije u Vatikanu trenutno živi 767 stanovnika. Njeno stanovništvo sačinjeno je samo od rimokatoličkog svećenstva (dio stalnog stanovništva nema vatikansko državljanstvo) i čuvara Vatikanskih zidina, danas nadaleko poznata, Švicarska garda (94 pripadnika).
Kultura
Također pogledajte
Vatikanski muzeji
Reference
Vanjski linkovi
Zvanični sajt
Države svijeta
Vatikan
Svjetska baština |
1353 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Prirodan%20broj | Prirodan broj | Prirodni brojevi su cijeli brojevi veći od nule. To su prvi brojevi koje djeca nauče i najlakše ih je zapamtiti. Postoje dvije glavne svrhe ovih brojeva: mogu se koristiti za nabrajanje (vidio sam 3 aviona) ili za određivanje reda (to je moja treća lutka).
= {1,2,3,...}
Historija prirodnih brojeva
Prirodni brojevi imaju svoje korijene u riječima koje su se koristile za nabrajanje, počevši od broja 1. Naprimjer, Babilonci su imali razvijen sistem brojanja koji se zasnivao prvenstveno na vrijednostima od 1 do 10. Mnogo kasnije se razvija ideja broja nula. Moderan koncept broja nule dao je u 7. vijek nove ere indijski naučnik Brahmagupta. Pet vijekova je trebalo evropskim matematičarima da prihvate nulu kao broj, a i kada su je prihvatili nisu je uračunali u prirodne brojeve.
Notacija
Matematičari koriste N da bi označili sve prirodne brojeve. Taj niz brojeva je beskonačan. Često se koriste i oznake N(+) i N(0) da bi se označili skupovi bez ili sa brojem nula.
Također pogledajte
1 + 2 + 3 + 4 + · · ·
Cijeli brojevi
Elementarna matematika
Glavni brojevi
Skupovi realnih brojeva
Teorija brojeva |
1357 | https://bs.wikipedia.org/wiki/MYST | MYST | MYST je računarska igra koju su napravili braća Robyn i Rand Miller 1993 na Apple Macintosh računaru 1993. Myst je bila prava revolucija za svoje vrijeme; tokom devedesetih godina dvadesetog vijeka bila je najprodavanija računarska igra svih vremena (9 miliona prodatih primjeraka). Poslije Myst-a, slijedili su nastavci: Riven (1997), Myst III: Exile (2001), Uru: Ages Beyond Myst (2004), Myst IV: Revelation.
Myst je bio tako uspješan da je podstakao nastanak novog žanra računarskih igara, avanturističko-logičkih igara u prvom licu. Igre koje su se držale ovog žanra su često i fanovi i ostali oslovljavali sa „Myst klonovi“.
Dostignuća
Četiri nastavka: Riven, Myst III: Exile, Myst IV: Revelation i Myst V: End of Ages.
Dva rimejka: Myst Masterpiece Edition i realMYST.
Uru: Ages Beyond Myst i njegovi paketi proširenja Uru: To D'ni i Uru: The Path of the Shell su hibridne igre za jednog igrača smeštene u univerzum Myst-a ali u današnjem vremenu. Kasnije su objavljene u jedinstvenoj kompilaciji pod imenom Myst Uru: Complete Chronicles. Onlajn verzija ovih igara koja je donekle slična onlajn igrama igranja uloga za ogroman broj igrača (MMORPG), nazvana Uru Live, bila je planirana i u razvoju, ali se od nje odustalo nedugo nakon što je promovisana preko onlajn beta verzije, koja je bila kratkog vijeka. Ta igra je, u ograničenom obliku, oživljena pod imenom Untìl Uru.
Tri romana izvedena iz igara, koje su napisali braća Miler zajedno sa Dejvidom Vingrouvom a koja je objavio Hiperion. Nazivi romana su: Myst: The Book of Atrus, Myst: The Book of Ti'ana i Myst: The Book of D'ni (bila su najavljena su još dva izdanja, od kojih jedno pod imenom Myst: The Book of Marrim).
Dva stripa nazvana Myst: The Book of Black Ships koje je objavio Dark Horse. Isprva je u planu bila serija od četiri stripa, ali je Cyan otkazao seriju nakon broja #1 zbog rasprava oko umjetničke slobode koju je sebi dozvolio Dark Horse.
Priča
Upozorenje: Slijede detalji zapleta ili potpun opis.
Pod nejasnim okolnostima, misteriozna osoba poznata kao Stranac (Stranger - u njegovoj ulozi je sam igrač) pronalazi neobičnu knjigu naslovljenu „Myst“. Nakon što je otvorio knjigu, Stranac otkriva da njenu prvu stranu zauzima pokretna slika. Ona pokazuje prelet preko nekog ostrva. Dodirnuvši tu sliku, Stranac se prebacuje na to ostrvo i ne preostaje mu ništa drugo osim da istražuje.
Na ostrvu Myst se nalazi biblioteka u kojoj se mogu naći dvije knjige - crvena i plava. Ove knjige su zamke za Sirusa i Ahenara, dvojicu ljudi koji tvrde da su sinovi Ejtrusa. Ejtrus je misteriozni i moćni vlasnik ostrva Myst koji je mogao da piše posebne knjige koristeći drevnu vještinu poznatu pod imenom Umjetnost. Te knjige su doslovno prebacivale korisnika na svjetove, ili Doba, koja su u knjizi bila opisana.
Vanjski linkovi
Videoigre |
1360 | https://bs.wikipedia.org/wiki/Apple%20Macintosh | Apple Macintosh | Apple Macintosh je porodica računara koje je razvila američka kompanija Apple Inc. Ovaj računar je bio stavljen na prodaju u SAD 24. januara, 1984., i bio je prvi računar široke potrošnje koji je imao grafičko okruženje i miš, umjesto tada standardnog tekstualnog okruženja.
Historija
Razvoj na Macintoshu započeo je na početku 1979., kao grafički računar za široku potrošnju. Kao osnovu razvoja korišten je mikroprocesor Motorola 6808E, 64Kb memorije, a grafička rezolucija bila je monohromna bitmapna 256x256, u završnoj verziji za ovaj mikroprocesor grafička rezolucija bila je povećana na 512x342. Kasnije 1980. razvojni tim odlučio se da iskoristi 16-bitni mikroprocesor Motorola 68000, koje je bilo brže i sposobnije od 6809E, a grafička rezolucija bila je postavljena na 384 × 256 pikela. Novi Macintosh je bio u radnom stanju u decembru 1980. Nakon posjete Steve Jobsa (tadašnjeg glavnog direktora Apple Inc.) Xeroxu 1981. sa cijelim Macintoshovim razvojnim timom, dolazi do uvođenja novina koje su bile pristune u Xerox Paolo Alto laboratoriju: miš, ikone, vektorska grafika, okruženje za lokalnu mrežu ugrađeno u računar, fontovi. Kompanija Xerox je bila inovator u polju grafičkog korisničkog interfejsa, i bila je prva kompanija koja je pokušala komercijalizirati GUI računare.
Također pogledajte
Spisak Macintosh računara
Vanjski linkovi
Video prezentacije Macintosh računara 1984. godine pred više od 3000 ljudi, The Apple History Channel,
Apple Inc.
Steve Jobs |