Datasets:

wikimedia

/

wikipedia

like 378

3244

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD%201936

Берлин 1936

Берлин 1936 (1936 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1936) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра. Олимпиада Берлин

3245

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BC%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%BC%201928

Амстердам 1928

Амстердам 1928 (1928 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1928) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра. Олимпиада

3246

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B6%201924

Париж 1924

Париз 1924 (1924 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1924) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра. Олимпиада

3247

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B6%201900

Париж 1900

Париз 1900 (1900 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1900) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра. Олимпиада

3248

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%BF%D0%B5%D0%BD%201920

Антверпен 1920

Антверпен 1920 (1920 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1920) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра. Олимпиада

3249

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%BE%D0%BA%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%BC%201912

Стокгольм 1912

Стокгольм 1912 (1912 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1912) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра. Олимпиада

3250

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%BD%D1%82-%D0%9B%D1%83%D0%B8%D1%81%201904

Сент-Луис 1904

Сент-Луис 1904 (1904 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1904) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра. Олимпиада

3251

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D1%82-%D0%9B%D0%B5%D0%B8%D0%BA-%D0%A1%D0%B8%D1%82%D0%B8%202002

Солт-Леик-Сити 2002

Солт-Леик-Сити 2002 (2002 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 2002) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа 2002 шықәса

3252

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%BE%201998

Нагано 1998

Нагано 1998 (1998 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1998) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3253

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B5%D1%80%201994

Лиллехаммер 1994

Лиллеҳаммер 1994 (1994 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1994) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3254

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%8C%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D1%8C%201992

Альбервилль 1992

Албертвилл 1992 (1992 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1992) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3255

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B8%201988

Калгари 1988

Калгари 1988 (1988 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1988) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3256

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%BE%201984

Сараево 1984

Сараево 1984 (1984 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1984) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3257

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B5%D0%B8%D0%BA-%D0%9F%D0%BB%D0%B5%D1%81%D0%B8%D0%B4%201980

Леик-Плесид 1980

Леик-Плесид 1980 (1980 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1980) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3258

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B5%D0%B8%D0%BA-%D0%9F%D0%BB%D0%B5%D1%81%D0%B8%D0%B4%201932

Леик-Плесид 1932

Леик-Плесид 1932 (1932 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1932) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3259

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D1%81%D0%B1%D1%80%D1%83%D0%BA%201976

Инсбрук 1976

Инсбрук 1976 (1976 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1976) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3260

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D1%81%D0%B1%D1%80%D1%83%D0%BA%201964

Инсбрук 1964

Инсбрук 1964 (, , , ) — аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3261

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BF%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%BE%201972

Саппоро 1972

Саппоро 1972 (1972 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1972) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3262

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8C%201968

Гренобль 1968

Гренобле 1968 (1968 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1968) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3263

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BA%D0%B2%D0%BE-%D0%92%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%201960

Скво-Велли 1960

Скуо-Уелли 1960 (1960 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1960) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3264

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%81%D0%BB%D0%BE%201952

Осло 1952

Осло 1952 (1952 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1952) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3265

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9C%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%86%201948

Санкт-Мориц 1948

Санкт-Мориц 1948 (1948 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1948) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3266

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9C%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%86%201928

Санкт-Мориц 1928

Санкт-Мориц 1928 (1928 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1928) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3267

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B8%D1%88-%D0%9F%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%80%D1%85%D0%B5%D0%BD%201936

Гармиш-Партенкирхен 1936

Гармиш-Партенкирхен 1936 (1936 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1936) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3268

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B8%201924

Шамони 1924

Шамоникс 1924 (1924 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1924) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа

3291

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B0%D0%B4%D1%83

Британиаду

Британиаду, Британиа Ду (; аофициалтә хьʒы: Британиадуи Аҩадатәи Ирландиеи Еиду ры-Кралра ) — адгьылбжьахатәи аҳәынҭқарра амраҭашәаратәи Европаҿы ауп. Аҳәынҭқарра аформа апарламенттә монархиа ауп. Аҳҭнықалақь – Лондон ауп. Агеографиа Ари атәыла Британиатәи адгьылбжьахақәа рҿы иҟоуп. Аҵанакы – . Аҳәынҭқарра иаланхо – . Азгәаҭақәа Европатәи атәылақәа НАТО атәылақәа

3313

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%8B%D1%81%D1%80%D0%B0%20%28%D0%B0%D2%B5%D0%B0%D0%BA%D1%8B%D1%80%D0%B0%D1%86%D3%99%D0%B0%D1%80%D0%B0%29

Мысра (аҵакырацәара)

Мысра (ақыҭа) — ақалақьақыҭа Аԥсны аҟны. Мысра — аҳәынҭқарра африкаҿы.

3314

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%81%D1%8B%D1%80

Мсыр

Мсыр, Египет () Мыср/Miṣr, Маср/Maṣr), аофициалтә хьʒы: Арабтәи Республика Египет ( Џумхурыиаҭ Мыср аль-Арабыиа, Гәымхәриеҭ Маср ель-Арабыиа) — Африка атәыла иауакуп. Азгәаҭақәа Африкатәи атәылақәа Азиатәи атәылақәа Ареспубликақәа

3319

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%BE%D1%81-%D0%90%D0%BD%D1%9F%D1%8C%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%81

Лос-Анџьелес

Лос-Анџьелес () — ақалақь Америка Еиду Аштатқәа ахь. Иаланхо . Азгәаҭақәа Еиду Америкатәи Аштатқәа рықалақьқәа

3325

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%BE%D0%BD

Лондон

Лондан ( (Ландн) –Британиа Ду аҳҭнықалақь ауп. Лондан Британиа адгьылбжьахақәаҟны ақалақь дуӡӡоуп. Амегаполис аҵанакра ауп. Ақалақь аланхо ауп. Лондан Британиа Ду аполитикатә, аекономикатә, акультуратә аԥсҭазааразы аҵакы ду имоуп. Административ-территориалтә ашара Лондан административтә аокругқәа асхема Ахьарԥшқәа Англиа ақалақьқәа Аҳҭнықалақьқәа

3359

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D2%B4%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%9F%D1%8C%D1%8B%D1%85%D0%B0

Ҵаленџьыха

Ҵаленџьыха () — Қырҭтәыла ақалақь, ахь Агырны-Хыхьтәи Шәаны. Ақалақь иаланхо — . Ахьарԥшқәа Ҵаленџьыха Қырҭтәыла ақалақьқәа Гыртәыла-Хыхьтәи Шәантәыла

3363

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D3%B7%D0%BD%D0%B0%D3%B7%D1%8C

Сиӷнаӷь

Сиӷнаӷь () – ақалақь Кахеҭиахь, Қырҭтәыла. Иаланхо . Азгәаҭақәа Кахеҭи Қырҭтәыла ақалақьқәа

3366

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BA%20%D0%BB%D0%B3%D3%99%D0%B0%D2%9F%D1%80%D0%B0%D2%9B%D3%99%D0%B0

Шушаник лгәаҟрақәа

Шушаник лгәaҟрaқәa, игәаҟра () — Иакоб Цуртавели рҿиамҭа (476—483 шш.) Алықьса Гогәуеи иареи еицхырааны Иаков Цурҭавели иҭоурыхтә рҿиамҭа „Шушаник игәаҟра“ аԥсышәала идырцәажәахьан. Алиутература Bart D Ehrman, Andrew Jacobs, editors, Christianity in Late Antiquity, 300-450 C.E: A Reader, Oxford University Press US, pages 499-504, ISBN|0-19-515461-4 Donald Rayfield, The Literature of Georgia: A History, Routledge (UK), page 42 ISBN|0-7007-1163-5 Қырҭтәылатәи алитература Қырҭтәылaҿы иҟоу ақьырсианра

3399

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D4%A5%D1%81%D0%BD%D1%8B%20%D0%90%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%BC%D2%A9%D0%B0

Аԥсны Аихамҩа

Аԥсны Аихамҩа — аҳәынҭқарратә транспорттәи компаниа. Анҵара Аихамҩа аура инаӡоит. Уи аихамҩатә магьыстрал Амшын Еиқәатә агаҽа иаваршәны атәыла зегьы иалсуеит Ԥсоу аангыларҭа аҟнытә Егры аангыларҭа аҟынӡа. Адлер-Аҟәа ахҵәаха 1942 шқәыс иргылеит. Аихамҩа амҩакытә ауп, ҩмҩатә ахҵәахақәа имам. 60тә шықәсқәаӡа зегьы аихамҩахҵәахақәа елеқтрофикациатә ауп. Адәыӷбақәа 2010 ш. рашәара 27-рзы хԥа пассажырдәыӷбақәа амҩахь ауп: Москәа — Аҟәа — Москәа ҩба ҩбеи Адлер — Гагра — Адлер Аԥсны Аихамҩа

3403

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D4%A5%D1%81%D0%BD%D1%8B%20%D0%B0%D0%B3%D3%99%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%88%D3%99%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D1%82%D3%99%20%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B0%D2%9B%D3%99%D0%B0

Аԥсны агәаларшәагатә монетақәа

«Аԥсны иналукааша ауаа» рсериа «1992-1993 шш. рызтәи Аԥсныжәлар Рџьынџьтәылатә еибашьра» рсериа «Аԥсны аҭоурыхтә баҟақәа» рсериа «Аԥсны ақалақьқәа» рсериа «Аспорт» рсериа «Аԥсны инвестициатә монетақәа» рсериа Смотри также Аԥсар Аԥсны монетақәа

3406

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D2%AC%D1%8B%D1%80%D2%9B%D3%99%D1%82%D3%99%D1%8B%D0%BB%D0%B0

Ҭырқәтәыла

Ҭырқәтәыла (), аофициалтә хьӡы: Ҭырқәтәылатәи Ареспублика () — Европа мрагылара аган ахь ала иҟоуп. Шәахә. иара убас Аҳәынҭқаррақәа рсиа Азгәаҭақәа Европатәи атәылақәа Азиатәи атәылақәа Ареспубликақәа НАТО атәылақәа

3407

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D3%99%D0%BB%D0%B8%D0%B0%2C%20%D0%94%D1%8B%D1%80%D0%BC%D0%B8%D1%82%20%D0%98%D0%BE%D1%81%D0%B8%D1%84-%D0%B8%D4%A5%D0%B0

Гәлиа, Дырмит Иосиф-иԥа

Дырмит Иосиф (Урыс)-иԥа Гәлиа (; , Уарча ақыҭа, Урыстәылатәи аимпериа — , Агәыӡера ақыҭа, Аԥснытәи АССР, Қырҭтәылатәи ССР, СССР) — Аԥсны Жәлар рпоет, аԥсуа ҩыратә литература ашьаҭаркҩы, апоет, апрозаик, аҭоурыхҭҵааҩ, аетнограф, афольклорист, алингвист. Абиографиа Дырмит Есыф-иԥа Гәлиа диит 1874 шықәса хәажәкырамза 21, Уарча ақыҭан анхаҩы  иҭаацәараҿы. Азеижәтәи ашәышықәса аҩбатәи азыбжазы, амҳаџьырра аан ԥшьышықәса зхыҵуаз Д.Гәлиа иҭаацәеи иареи хырҵәаны, имҳаџьырцәаны, Ҭырқәтәыла, Трабзон агаҿа инанагеит. Дырмит иаб Урыс ааӡаб ихганы, 1878 шықәсазы иҭаацәа иманы уахьынтә дыбналаны Аԥсныҟа дхынҳәит. Ихырҵәаны ианыргоз иццышәыртәыз иҭыӡҭыԥ данахыла, «инхарҭа ҭыԥ аҿы анхара данақәиҭырымтә, уи аҭыԥ иамариашаны нырцә, ҿыц ихәышҭаара ашьапы икит». Нырцә ҳәа Д. Гәлиа араҟа дызҿу Кәыдры армарахьтәи аԥшаҳәаҿы ишьҭоу, Аӡҩыбжьа ақыҭа ауп, амҳаџьырра иагаанӡа Дырмит иаб Урыс Кәыдры арӷьарахьтәи аԥшаҳәаҟны — Уарча — дынхон. Аҩреи аԥхьареи иҵеит аашықәса данырҭагылаз, ақыҭаҿтәи апап иҟны: Гач ҳәа хәыҷы хьӡны изарҳәоз Д.Гәлиа уи ишҟа мчыбжьык ахьтә ҩымш-хымш дныҟәон. Убри инаркны Урыс Гәлиа иҷкәын хәыҷы диманы ҩышықәса Аҟәа Ашьхарыуаа ршкол ахь дцо-даауа дыбжьан, ашкол ашә дылагылан, иҷкәын дрыдыркыларц. Ахышықәса раан, 1885 шықәсазы, Д. Гәлиа Аҟәатәи Ашьхарыуаа рышкол апансионат /аинтернат/ даанахәоит. Уи зеиӷьыҟам ала далгоит 1889 шықәсазы: ахыркәшаратә ԥышәарақәа раан ииҭиуаз жәа-маҭәарк рахьтә ааба рзы «ибзиаӡоуп» изықәдыргылт, ҩба рзы «ибзиоуп». Иара убри 1889 шықәсазы, Д. Гәлиа, Қырҭтәыла, Гори (Хонтәи) ақалақь аҿы, Аахыҵ-Кавказтәи арҵаҩцәа рсеминариа дҭалоит, аха иҵара хиркәшартә еиԥш дзыҟамлеит: ԥшьымзҟа рышьҭахь ичымазара иахҟьаны иҵарагьы аанижьыр акәхеит. Убарҭ ашықәсқәа раан изыҟалеит агәырҩа дугьы: 1891 шықәса жьырныхәа мзазы иан дыԥсит, 1893 шықәсазы — иаб, 1894 шықәсазы — ианду. Урҭ ахҭысқәа апоет игәалаиршәоит абас: «Дук мырҵыкәа, абарҭ ашықәсқәа раан, сан дыԥсит. «Испанка» иагеит сандуи саби. Сара урҭ Кәыдры армарахьтәи аԥшаҳәаҿы аҵла ду амҵан анышә инаҭаны, аҩны ахадара ааныскылт. Сашьеи саҳәшьеи ааӡатәны исыман». Урт — Ивани Екатеринеи ракәын. Абринахыс, егьа иҽазикызаргьы, Д. Гәлиа ҵараиурҭак дҭалартә дзыҟамлеит. «Абасала, — иҩуан иара, — сара ԥшьышықәсеи ԥшьымзи ракәын ашколқәа рҟны аҵара анысҵоз, иара уигьы инеиԥынкыланы акәымкәа... Уи ашьҭахь сара рҵаҩцәас исыман ашәҟәқәеи аԥсҭазаареи». Арҵаҩцәа рсеминариахьтә даныхынҳә, Д. Гәлиа, зназы Екатериновка зыхьӡыз,  Аҟәа иаԥныз қыҭак аҿы рҵаҩыс аус иуан. Уаҟа 1890-1891 шықәсқәа рзы аҵаҩцәа аурыс бызшәа иаирԥхьон. 1892 шықәсазы Ашьхарыуаа рышкол ахылаԥшҩы (иахьатәи ала — адиректор) К. Маҷавариани иареи иеицхырааны Қарҭ иҭрыжьуеит аурыс графика шьаҭас измаз «Аԥсуа нбан». Уи ашьҭахь, Д. Гәлиа активла далахәын иара убри ашықәсан Аҟәатәи аепархиаҿы адинхаҵаратә шәҟәқәа аԥсышәала реиҭагаразы еиҿкааз Акомиссиа аусура. Азеижәтәи ашәышықәса анҵәамҭазы анбан шәҟәы аԥҵара, иара убас аиҭагаратә ус нап анаиркы инаркны маҷ-маҷ ашьапы акуеит Д. Гәлиа ирҿиаратә, илитературатә усура. Изныкымкәа излаигәалаиршәоз ала,  убасҟан ауп  уи, уарлашәарла акәзаргьы ихатә жәеинраалақәагьы аԥиҵо даналага. Убри апериод азы Д. Гәлиа аамҭакала Очамчыра аучасткаҿы, Аҟәа аокруг аначальник иусҳәарҭаҿы уҳәа ҭырџьманс (еиҭагаҩыс) акыр шықәса аус иуан, уахи-ҽни ауаажәлар дрылан, арзаҳалқәа, ашшыԥхьыӡқәа уҳәа рзеиҭеигон, дырзааԥсон. 1904 шықәсазы, Д. Гәлиа арҵаҩратә ҵараиурҭа дшалымгацызгьы, идырреи иԥышәеи ҳасаб рзуны, Кавказтәи Арҵаратә аокруг ахылаԥшҩы иҟнытә алагарҭатә школқәа рҿы  азин иоуеит арҵаҩра. Д.Е.Гәлиа жәлар ршкол арҵаҩы ҳәа ахьз анирҭа, рҵаҩыс аус иуан Кәтолтәи (1904-1905), Кындыӷтәи (1905-1908), Тамшьтәи (1908-1912) ашколқәа рҿы. 1912 шықәсазы Д. Гәлиа иԥсҭазаараҿы иҟалеит иразҟыӡбагахаз хҭыс дук  — Қарҭ аԥсышәала иҭыҵуеит уи раԥхьатәи иажәеинраалақәа реизга — «Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи» - аԥсуа сахьаркыратә литература хацзыркыз, ауасхыр азышьҭазҵаз ашәҟәы. Уи епиграфс иамоуп: «Аҽы ԥсыр - адәы аҭынхоит, ауаҩы дыԥсыр - ажәа иҭынхоит».   1912 шықәсазы  Д. Гәлиа диасуеит Аҟәаҟа, Араҟагьы ҩаԥхьа арҵаҩра ус хациркуеит, зны-зынлагьы ҩыџьара-хыџьара иусура еилеигӡоит. Аамҭакала аус иуеит: Аҟәатәи аҳәса ргимназиаҿы, Ашьхарыуаа рышкол аҿы (1912 шықәса), Ареалтә училишьче аҟны (1914), анаҩс, 1915 шықәса инаркны 1921 шықәса рҟынӡа  аус иуеит Аҟәатәи арҵаҩцәа рсеминариаҿы (1921 шықәса инаркны асеминариа арҵаҩратә техникум ҳәа ахьӡырҵоит, Абри асеминариаҿы Д. Гәлиа екстерн ҳасабла қәиарала аԥышәара дахысуеит, убри иабзоураны, иара излаигәалаиршәо ала, 1919 шықәсазы абжьаратәи аҵараиурҭақәа рҿы официалла арҵаҩра азин иоуеит.  (Уи атәы акыр инарҭбааны иазааҭгылоуп «Зыхьӡ камшәо» зыхьӡу Х. С. Бгажәба ишәҟәы аҿы — Аҟәа, 1977 ш.). Убарҭ ашықәсқәа раан Д. Гәлиа ауасхыр азышьҭеиҵоит аԥсуа периодикатә кьыԥхь — шьаҭаркҩыс дамоуп 1919 шықәса жәабран 27 рзы иҭыҵыз агазеҭ «Аԥсны». Иара иоуп уи раԥхьатәи аредакторгьы (1919-1921). Уи аамҭа апоет абас  игәалаиршәоит: «Иакымкәа-иҩбамкәа ашколқәа рҿы аус зуан, уахык ала ҩышә тетрад ирыгыу ирыбзоу саналгалакь ашьҭахь акәын алитература аус нап анасыркуаз, хазы, «Аԥсны аҭоурых» ҳәа изҩырц иҟаз ашәҟәы азгьы аматериалқәа реизгара саҿын». Арҵаҩцәа рсеминариаҿ акәзар, иҵаҩцәа (И. Когониа, М. Аҳашба, Ив. Папасқьыр, Ӡ. Дарсалиа уҳәа) ицырхырааны иаԥшьигоит анапылаҩыратә журнал «Ашарԥы-еҵәа». Арҵаҩратә семинариа аҵаҩцәа рымчала иеиҿикаауеит адраматә кружок.  Уи иахылҿиааит Д.Гәлиа дызхагылаз раԥхьатәи Еиҭаҵуа Аԥсуа театр. 1921 шықәсазы, Аԥсны асовет мчра анышьақәгыла, мшаԥымза инаркны Дырмит  Есыф-иԥа днарыԥхьоит Ареспублика ҿыц анапхгара ашҟа — Ареволиуциатә Комитет (Аревком) Жәлар рҵара аҟәшахьы.  Араҟа уи аԥсуаа рҵарадырра иазку аҟәша еиҳабыс даман. Хықәкыла арҵага шәҟәқәа реиҭагареи, реиқәыршәареи аус рыдиулон,  аҵарадырра аус ашьҭыхра дазааԥсон. Иара убри ашықәс нанҳәамза инаркны Д. Гәлиа Аԥсны Аҵара ус азы Жәлар ркомиссариат Амилаҭқәа рыҟәша Аԥсуа секциа дахагылоит, уаҟагьы инапы ианын аҵарадырра, ашәҟәҭыжьырҭа, асахьаркыратә литература, аиҭагара.   Иара убас 1921 шықәсазы уи ирҿыцны еиҿикаауеит  Аԥсны ақыҭақәа рҿы анхаҩы жәлар рҿаԥхьа иқәгылоз, аларҵәара ду змаз Еиҭаҵуа Аԥсуа театртә гәыԥ. Д.Гәлиа иаԥиҵаз Еиҭаҵуа атеатр урҭ ашықәсқәа раан Гәдоуҭеи Очамчыреи араионқәа ирыҵаркуа ақыҭақәа жәпакы рҿы аспектакльқәа рыманы иқәгылон, аларҵәара дугьы аман. Аамҭакала Д.Гәлиа аус шиуц иуан Аҟәатәи арҵаҩратә техникум аҿы, имҩаԥигон  акрызҵазкуаз еиуеиԥшым ауаажәларратә усура. 1924-1926 шықәсқәа рзы Д. Гәлиа Қарҭтәи аҳәынҭқарратә университет аҿы аԥсуа бызшәа акурс дырзаԥхьоит, убри инацҵаны, излаигәалаиршәо ала, аԥсуаа рҭоурыхгьы рзеиҭеиҳәоит. Қарҭынтәи Аԥсныҟа даныхынҳә, Аԥсны аиҳабыра рҿы еиҭагаҩ ҷыдас дҟарҵоит, аԥсышәала аусмҩаԥгара ашьақәыргылара дацхраауеит. 1926-1928 шықәсқәа рзы Аԥсуа рҵаҩратә техникум аҿы аҭоурых дирҵоит, аԥсуа алфавит аԥсахразы имҩаԥысуа аусура активла ихы алаирхәуеит. . 1927 шықәса жьырныҳәазы Д. Гәлиа бжьыҭирала далырхуеит Аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа ахантәаҩыс (академиа еиҿкаан1925 шықәсазы ауаажәларратә хаԥшьгарала, академик Н. Марр ибзоураны). Д.Е.Гәлиа уаҟа  аус иуан 1930 шықәса рҟынӡа -  Академиа ацынхәрас Аԥсуа бызшәеи алитературеи ирызку аҭҵаарадырратә-еилкааратә институт (ашьҭахь - АБНИИ) еиҿкаахаанӡа. Уи анеиҿкааха инаркны, Д. Гәлиа аинститут аҭҵаарадырратә усзуҩцәа дыруаӡәкын,   аус иуан иԥсҭазаара далҵаанӡа: 1938 шықәса рҟынӡа ҭҵаарадырратә усзуҩын, 1938 шықәса инаркны, Асовет Еидгыла Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа Апрезидиум излашьақәнарӷәӷәаз ала, ҭҵаарадырратә усзуҩы усзуҩы еиҳабыс. 30-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭанӡа  Д.Гәлиа иҭҵаарадырратә усура инаваргыланы, рҵаҩыс аус шиуц иуеит Аҟәатәи еиуеиԥшым аҵараиурҭақәа рҿы, 1938 шықәса инаркны Аҟәатәи аҳәынҭқарратә рҵаҩратә институт адоцент ҳәа ахьӡ ихҵоуп. 1937 шықәсазы Асовет Еидгыла Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа Апрезидиум иҟанаҵаз ақәҵарала, аԥсуа бызшәеи афольклори ирызкыу иҭҵаарадырратә усумҭақәа рзы Д. Гәлиа адиссертациа имырхьчаӡакәа ианашьан аетнографиатә ҭҵаарадыррақәа ркандидат ҳәа аҭҵаарадырратә ҩаӡара. 1927 шықәса инаркны Д. Гәлиа Аԥсны Анагӡаратә Центр акомитет (ЦИК) аилазаара далан. 1928 шықәсазы Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа рассоциациа далалоит, 1934 шықәсазы — СССР ашәҟәҩҩцәа Реидгыла. 1929 шықәсазы Д. Гәлиа ихҵан Аџьа Афырхаҵа ҳәа аҳаҭыр хьӡы, 1937 шықәсазы - Аԥсны жәлар рпоет ҳәа ахьӡ ҳаракы. Д.Е. Гәлиа Аԥсны АССР Иреиҳаӡоу Асовет аилазаарахь депутатс далырххьан ԥшьынтә: 1938 шықәса (актәи ааԥхьара), 1947 шықәса (аҩбатәи ааԥхьара), 1951 шықәса (ахԥатәи ааԥхьара), 1955 шықәса (аԥшьбатәи ааԥхьара); 1942 шықәса ԥхынҷкәын мза инаркны Аԥсны АССР Иреиҳазоу Асовет Апрезидиум аилазаара даларҵеит, Аԥсны Иреиҳазоу Асовет депутатс дыҟанаҵгьы уи аилазаара далан. 1949 шықәсазы Д.Е. Гәлиа ианашьан Ленин иорден. Д.Е. Гәлиа ҩынтә  СССР Иреиҳазоу Асовет ашҟа депутатс далырххьан: 1954 шықәса (аԥшьбатәи ааԥхьара), 1958 шықәса (ахәбатәи ааԥхьара). 1957 шықәсазы Дырмит Гәлиа Ленин ихьз зхыу апремиа аиуразы дықәыргылан (агазеҭ «Известиа», жьырныҳәа 17, 1957 ш.). 1957 шықәсазы, 83 шықәса зхыҵуаз апоет иаԥиҵоит иреиӷьу ипоезиатә рҿиамҭақәа  руак: «Абри соуп сара». Дырмит аҭаацәаратә ԥсҭазаара далалахьан ҩынтә, раԥхьа, 28 шықәса данырҭагылаз, 1902 шықәсазы уи динасыԥхеит Џьгьарда ақыҭан инхоз апап Сарпиан (Серапион) Чхьеиӡе иԥҳа - Мариа Чхьеиӡе-ԥҳа (лан д-Амҷԥҳан). Агәалашәарақәа рҿы изларҳәо ала, Марина мыцхәы иԥшӡаз, иеинаалаз аӡә лакәын, ҵараиурҭак далымгацызт, аха аҩреи аԥхьареи лдыруан. Мариа Чхьеиӡе-цҳа диит 1885 шықәсазы, лыԥсҭазаара далҵит 1903 шықәсазы, ахшараиура дахыԥсааит. Джуп Џьгьарда ақыҭан, лани лаби рывараҿы. Аҩынтә раан Д. Гәлиа аҭаацәаратә ԥсҭазаара далалоит 1911 шықәсазы 37 шықәса данырҭагылаз. Усҟан Аҟәатәи аҳәса ргимназиаҿы аҵара зҵоз Елена Андреи-иԥҳа Бжьалаа (1893-1979) дихатәҩызахоит. Д.Гәлиеи Е.Бжьаала-ԥҳаи хҩык ахшара рхылҵит.  Аиҳабы -  Гьаргь Гәлиа (1913-1989) еицырдыруа шәҟәыҩҩуп; Ишьҭанеиуаз Владимир Гәлиа (1914) дынџьнырын, аҩбатәи адунеитә еибашьраҿы хабарда дыбжьаӡит; рыԥҳа заҵәы - Татиана Гәлиа (1919-1997) — инеиԥынкыланы акыр шықәса аус луан А. М. Горки ихьз зху Аҟәатәи аҳәынҭқарратә рҵаҩратә институт аҿы, ддоцентын, аҵыхәтәан Д. Гәлиа иҩны-амузеи еиҳабыс дыҟан. «...Ашәҟәыҩҩы изы, - иҩуан Д. Гәлиа,- даара акыр иаԥсоуп ицхрааша, иҩызахаша аԥҳәыс даниднагала. Сара исылсыршаз жәаџьара ишаны хәҭакгьы сзыҟаҵомызт алитературеи аҟазареи рзы зыԥсы ҭыхны изкыз Елена Андреи-иԥҳа лакәмызҭгьы.» Д. Гәлиа 1958 шықәсазы ииҩыз иавтобиографиаҿ иҳәоит: «...Иџьашьатәӡам узнысыз амҩа угәы иахәоу иамыхәоу, иахьынӡахәҭоу ажәлар рымаҵ узума ҳәа уаҩ дсазҵаар. Анс-арс ҳәа акәымкәа, иаахҵәаны аҭак ҟасҵоит абас: ааи, сара исылсыршаз маҷысшьом, избанзар, наџьнатәгьы сара иҟасҵоз зегьы гәыкала акәын ишыҟасҵоз. Аха иҟасҵахьоу аҵкыс хараӡа еиӷьны исылсыршар ҟалон, зегь раԥхьа иҟаҵатәу, зегь реиҳа хадара злоу ҳәа аханатә сусқәа еилкааны исымазҭгьы. Сара сгәамчи сылшареи сыԥсаҟьон, зны апоезиа шьҭых'уа, зны анаукахь сеихо мацара. Иҟалап, алитература мацара схы азкны аус зур еиҳа еиӷьызҭгьы. Иҟалап ус акәымзаргьы! Ауаҩытәыҩса ҿыц нап злеикуа аус аҿы инамцхәны агәамч ақәирӡуеит, аиашазы, идыррагьы аҽарҭбаауеит, иазҳауеит. Ари — егьыбзиоуп, иагьуԥышькласуеит. Зны-зынла исԥырхагахалоз даҽа мзызк ыҟан. Амыцхә «армара» зҽадызхалоз ҩызцәақәак «адунеи зегьтәи ареволиуциа» асахьа иҭырхуаз аҿы  Аԥсны цәыкәбарк иаҟарамкәа исдырбо ианалагалакь, аиашами ишәасҳәаша, скалам сымҟәыҵшәаны икашәон. Инықәбаны ицаша цәыкәбарк азы аџьабаа батәума? Аха аԥсҭазаара иснарбаз уи ауп, иара убри ацәыкәбар азыҳәаҵәҟьа аџьабаабара иаԥсоуп. Гәыкала аџьабаа базар - уи ацәыкәбар џьаргьы иқәба изцаӡом. Акгьы амыхьӡакәа иаанхоит». Абиблиографиа Исахьаркыратә ҩымҭақәа Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи. Қарҭ, 1912 шықәса. Арԥызбеи аԥҳәызбеи рышәҟәы. Даҽа хьӡыртәрақәаки жәеинраалақәаки. Қарҭ, 1913 шықәса. Ажәеинраалақәеи, ахьӡыртәрақәеи, ашәақәеи. Аԥсуаа рхьырԥар рахь. Д. Г. икнытә. Аҟәа, 1923 шықәса. Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1933 шықәса. Аԥсуа частушкақәа. Аҟәа, 1934 шықәса. Ашарԥы-еҵәа. Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1937 шықәса. Иҩымҭақәа. Аҟәа, 1947 шықәса. Иҩымҭақәа. Сухуми - Аҟәа. 1950 - 1954 шықәсқәа. Иҩымҭақәа. Иҭыҵит ҩ-томкны. Аҟәа, 1956 - 1957 шықәсқәа рзы. Иҩымҭақәа. Иҭыҵит ԥшь-томкны. Аҟәа, 1956, 1957, 1958, 1962 (аԥшьбатәи атом) шықәсқәа рзы. «Иалкаау Аԥсуа лирика» асериаҿ. Дырмит Гәлиа. Аҟәа, 1967 шықәса. Ҳара ҳпартиа. Ажәеинраала. 43 бызшәа рыла еиҭаганы. Аҟәа, 1973 шықәса. Сабдуи ааԥынреи. Ахәыҷқәа рзы ажәеинраалақәа. Аҟәа, 1983 шықәса. Иҩымҭақәа реизга. Ф-томкны. Аҟәа, 1981 - 1986 шықәсқәа. Ипоезиатә еиҭагамҭақәа Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи. Қарҭ, 1912 шықәса. Арԥызбеи аԥҳәызбеи рышәҟәы. Даҽа хьӡыртәрақәаки жәеинраалақәаки. Қарҭ, 1913 шықәса. Ажәеинраалақәеи, ахьӡыртәрақәеи, ашәақәеи. Аԥсуаа рхьырԥар рахь. Д. Г. икнытә. Аҟәа, 1923 шықәса. Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1933 шықәса. Аԥсуа частушкақәа. Аҟәа, 1934 шықәса. Ашарԥы-еҵәа. Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1937 шықәса. Иҩымҭақәа. Аҟәа, 1947 шықәса. Иҩымҭақәа. Сухуми - Аҟәа. 1950 - 1954 шықәсқәа. Иҩымҭақәа. Иҭыҵит ҩ-томкны. Аҟәа, 1956 - 1957 шықәсқәа рзы. Иҩымҭақәа. Иҭыҵит ԥшь-томкны. Аҟәа, 1956, 1957, 1958, 1962 (аԥшьбатәи атом) шықәсқәа рзы. «Иалкаау Аԥсуа лирика» асериаҿ. Дырмит Гәлиа. Аҟәа, 1967 шықәса. Ҳара ҳпартиа. Ажәеинраала. 43 бызшәа рыла еиҭаганы. Аҟәа, 1973 шықәса. Сабдуи ааԥынреи. Ахәыҷқәа рзы ажәеинраалақәа. Аҟәа, 1983 шықәса. Иҩымҭақәа реизга. Ф-томкны. Аҟәа, 1981 - 1986 шықәсқәа. Аԥсшәахь иеиҭагоу адинхаҵаратә шәҟәқәа рахьтә Иҳақәиҭу Иисус Христос Иевангелие Цқьа. Матфеии, Марки, Лукаи, Иоаннии ирыкнытәу. Карҭ, 1912 шықәса (Араҟа Д. Гәлиа аиҭагаҩцәа хадацәа дреиуан, акорректура зкызгьы иара иакәын, ҽакала иуҳәозар, аҭыжьымҭа атекст даредакторын. Дырмит Есыф-иԥа уаанӡагьы дрылахәын акымкәа-ҩбамкәа аныхаԥшьатә шәҟәқәа реиҭагара аус, иҟоуп ихала иеиҭеигақәазгьы). Аҭоурых иазку аусумҭақәа рахьтә История Абхазии. Том первый. Тифлис, 1925 г. Алитература, абызшәаҭҵаара, ажәарқәа Материалы по абхазской грамматике /Дополнения и разъяснения к книге П.К.Услар «Абхазский язык». Аҟәа - Сухум, 1927 г. Алитературеи абызшәаҵареи ртерминологиа. Аҟәа, 1930 шықәса. Иааркьаҿны аԥсшәа аорфографиа. Аҟәа, 1935 шықәса Аурысшәахьтә аԥсшәахь иеиҭагоу Жәлар /азеиԥш/ политикатә-терминологиатә жәар. Аҟәа, 1935 шықәса Жәлар рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа рахьтә Абхазские пословицы, загадки и скороговорки (на абхазском и русском языках). Тифлис, 1907 г. Аԥсуа жәаԥҟақәеи, ажәарццакқәеи, ацуфарақәеи. Ҩынтә ҭыжьра еиҳа ихарҭәааны. Аҟәа, 1921 шықәса. Аԥсуа жәаԥҟақәеи, ацуфарақәеи, ажәарццакқәеи, аомонимқәеи, аомографқәеи, ажәлар амшцәгьа еилыргашьас ирымоуи, амцхаҵарақәеи, аҭәҳәақәеи реизга. Аҟәа, 1939 шықәса Аԥсуа жәлар рпоезиа. Еиқәдыршәеит Д. Гәлиа, Х. С. Бгажәба (ашәҟәы иамоуп Д. Гәлиа иацхьажәа). Аҟәа, 1941 шықәса; аҩбатәи, ихарҭәаау аҭыжьра - 1972 шықәса. Арҵага шәҟәқәа Арҭ, инеиԥынкылан акыр жәашықәса иҭыҵуаз арҵага шәҟәқәа, ахрестоматиақәа рҿы, инарҭбаан аҭыԥ рымоуп Д. Гәлиа еиҳа ихарҭәаау итомқәа рҿгьы иуԥымло, убарҭ ирылаӡны икоу иоригиналтә рҿиамҭақәа - иажәеинраалақәа, иеиҭагамҭақәа, акыр зҵазкуа ажәа кьаҿқәа, ажәа хьыршәыгәқәа. К. Мачавариани, Д. Гулиа. Абхазская азбука. Молитвы, X заповедей и присяжный лист. Тифлис, 1892 г. Аԥсуа шәҟәы. Аԥсуа школқәа рзы. Аҩбатәи аҭыжьра. Қарҭ-Тифлис, 1911 ш. Иара убас Асовет аамҭазы иҭыҵуаз Д. Гәлиа иеиқәиршәаз, иаԥиҵаз арҵага шәҟәқәа, ахрестоматиақәа: «Аԥсуа бызшәа. Аҩбатәи акласс азы. Аҟәа, 1934 шықәса», «Алитературазы ахрестоматиа. Ахәбатәи акласс азы. Аҟәа, 1934 шықәса», «Алитературазы ахрестоматиа. Ажәбатәи ажәабатәи аклассқәа рзы. Аҟәа, 1939 шықәса», «Аԥсуа бызшәа. Аԥшьбатәи акласс азы» уҳәа иҵегьы. Раԥхьаӡатәи Аԥсуа календар (амзар) Раԥхьаӡа аԥсышәала иҭыҵыз Аԥсуа Календар (Амзар). Стиль ҿыцла. Аҟәа, 1920 шықәса Аҭаацәара Аиашьа — Гәлиа  Иуан Иасыф-иԥа; Аиаҳәшьа — Гәлиа Екатерина Иасыф-иԥха; Аԥа — Гәлиа, Гьаргь Дырмит-иԥа — иналукааша аԥсуа советтә шәҟәыҩҩы; Аԥа – Гәлиа Владимир Дырмит-иԥа – дынџьнырын; Амоҭа — Гәлиа, Нурбеи  Владимир-иԥа — аҵарауаҩ, афизик, апрофессор; Амоҭа -  Гәлиа Дырмит Гьаргь-иԥа, дҭоурыхҭҵааҩын; Амоҭа – Гәлиа Татиана Гьаргь-иԥҳа, атеатрҭҵааҩы, ацҳаражәҳәаратә усзуҩы; Амоҭа – Гәлиа Гьаргь Гьаргь-иԥа, ажурналист, аҭоурыхҭҵааҩы; Исахьаркыратә ҩымҭақәа Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи. Қарҭ 1912 шықәса. Арԥызбеи аԥҳәызбеы рышәҟәы. Даеа хьӡыртәрақәаки жәеинраалақәаки. Қарҭ 1913 шықәса. Ажәеинраалақәи, ахьӡыртәрақәеи, ашәақәеи. Аԥсуаа рхьырԥар рахь. Алитература Аԥсны Аҭҵаарадыррақәа ракадемиа Д. И. Гәлиа ихьӡ зху Аԥсуаҭҵааратә институт, «Аԥсуа поезиа антологиа XX ашәышықәса», Аҟәа-Москва, 2009, ад. 894-901. Советская энциклопедия, «Асоветтә Енциклопедиа Ду» (аур. Большая советская энциклопедия), 3-тәы аҭыжьра, 30-тәи атом. Москва, 1974. Азхьарԥшқәа Гулиа Дмитрий Иосифович Гәлиа Дырмит Иосиф-иԥа Гулия Дмитрий Иосифович — hrono.ru асаит аҟны АԤСУА ЛИТЕРАТУРА АБДУ, АԤСУА ҬҴААРАДЫРРА АХАЦЫРКҨЫ Дырмит Гәлиа — abaza.org асаит аҟны Аԥсны Жәлар рпоет Дырмит Гәлиа игәаларшәара иазкыз арҿиаратә хәылԥазы мҩаԥысит Москва — abaza.org асаит аҟны Жәлар рпоет Дырмит Гәлиа игәалашәара иазку ацәыргақәҵа Аҟәа иаатит — abaza.org асаит аҟны (Аԥхьара) Дырмит Гәлиа. Сыпсадгьыл. Дапхьоит Гәдиса Тодуа — Абаза-ТВ. Аԥсны агәаларшәагатә монетақәа — Дырмит Гәлиа Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа Аԥсны апоетцәа Аԥсны аҭоурыхдырҩцәа Аԥсны алингвистцәа СССР Иреиҳаӡоу Асовет 4-тәи ааԥхьара адепутатцәа СССР Иреиҳаӡоу Асовет 5-тәи ааԥхьара адепутатцәа Аԥсны аполитикцәа Гәлиаа 1874 шықәсазы ииз 1960 шықәсазы иԥсыз

3417

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D4%A5%D1%81%D0%BD%D1%8B%20%D0%90%D2%B3%D3%99%D1%8B%D0%BD%D2%AD%D2%9B%D0%B0%D1%80%D1%80%D0%B0%20%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D1%80%D0%B0%D2%9F

Аԥсны Аҳәынҭқарра абираҟ

Аԥсны аҳәынҭқарратә бираҟ — Аԥсны Аҳәынҭқарра аофициалтә ҳәынҭқарратә символуп. Ахҳәаа Аҧсны Аҳәынҭқарра абираҟ зкәакьҭа иашоу аш иалхуп. Аҧсны Аҳәынҭқарра абираҟ ашәага-загақәа - ауреи аҭбаареи 2:1 ҳәа аизыҟазаашьа рымоуп. Аш аурала  ашьацԥшшәылеи ашкәакәеи рыла зҽеиҭнызыҧсахло ацәаҳәақәа ануп, урҭ рахьынтәи ҧшьба иаҵәоуп, хҧа – шкәакәоуп. Хыхьла илбаауа актәии ҵаҟатәи аҵыхәтәантәии ацәаҳәақәа шьацԥшшәылоуп. Аиаҵәа-шкәакәа цәаҳәақәа – Аҧсны злахәылаз Ашьхаруатә республика (1918ш.) абираҟ аелементқәа ируакуп. Ашьац ҧшшәы аҧсҭазаара иасимволуп, ашкәакәа – атәыла ҧхьаҟатәи аҧеиҧш бзиа. Хыхьтәи армарахьтәи акәакь аҟны абираҟ ахәы иазааигәаны иануп абираҟ аурала зоура  0, 38, зыҭбаара  х-цәаҳәак ираҟароу иҟаҧшьыхәхәароу акәакьҭа иаша. Аҧшьыркца агәҭаны иарбоуп хыхьынтә ҵаҟала иаарту арҕьа маҿа шкәакәа. Анапы ахахьала иаҿыкәыршоуп хәба-хәба кәакьҭа змоу аеҵәа шкәакәақәа быжьба. Иаарту анапи аеҵәа шкәакәақәа быжьбеи Аҧсуа ҳәынҭқарра (VII-X ашә.) абираҟ иаҿырҧшуп. Аҟаҧшь – арратә фырхаҵара иасимволуп, иаарту амаҿа – аҭынчреи, агәаартреи, асасдкылареи ирсимволуп. Аҧшшәахәы ҟаҧшь ианубаало анапы шкәакәа – Аҧсуа аҳра аан аиҿкаара зауз, XII шәышықәса инареиҳаны изхыҵуа аҧсуа ҳәынҭқарра иасимволуп. Анапы ахахьы иану хә-кәакьҭак змоу абыжь-еҵәак Аҧсны аҭоурых дгьылқәа быжьба ирдыргоуп: Саӡтәыла (Џьигеҭиа), Бзыҧ, Гәыма, Абжьыуаа, Самырзаҟан, Дал-Ҵабал, Ҧсҳәы-Аибҕа. Дара ирыҵаркуан аҧсуаа ретникатә ҵакырадгьыл: аӡиас Хәасҭа (аубыхцәа рҳәаа ) инаркны аӡиас Егры (агырцәа рҳәаа) аҟынӡеи, Амшын еиқәа аҟынтәи Кавказтәи ашьхақәа рҟынӡеи. Атоурых Аԥсуа бираҟқәа еиҳа ижәытәӡоу рсахьақәа рнуп Кәыдры ахаҿы Гәараԥ ашьха ишьҭоу далаа ркульттә хаҳә аҿы. Ишәдыру еиԥш, анапы акульт ажәытәтәи ажәларқәа аӡәырҩы рыҩныҵҟа ахархәара аман... Аԥсны, ари зыӡбахә ҳәоу Гәараԥ ашьхаҿы ишьҭоу акульттә хаҳә аҿы адагьы асахьа ануп Афон ҿыц иҟоу аҳаԥы Агца аҟны. Аҵарауаа изларҳәо ала, абираҟ ахьыӡ VIII-IX-X-XI –тәи ашәышықәсақәа раан Аԥсуа ҳәынҭқарра иаҵанакуаз атопонимқәа рҿы иуԥылоит, иаҳҳәап, “Анаԥа” ахьыӡ аҟны... Абаза бызшәаҿы иҟоуп абираҟ ахьыӡқәа ҩба – “абираҟ” иара убас “анапы”. XIII –тәи ашәышықәса алагамҭазы Аԥсны амшын аԥшаҳәа лассы рхы иадырхәо иалагеит ақ. Генуиа аҟнытә италиатәи ахәҳахәҭцәа: идыргылоит ахәаахәҭратә факториақәа, абаашқәа. Танаиси (Азови) Себастополиси (Аҟәеи) рыбжьара генуеаа зынӡа иаԥырҵеит 39 колониеи, факториеи, ҳаблеи. Аҟәа аҭыԥан иаԥҵан аҩыратә хыҵхырҭақәа рыҟны еиуеиԥшымкәа зыхьӡ аагоу афакториа: Себастополис, Санастополи, Сканосколполи, Сант-Себастиан, Севаст. Ақалақь ауааԥсыра рхыԥхьаӡара ари аамҭазы 2000-2500–ҩык рҟынӡа ыҟан. Ара иҟан атәыҭиирҭа џьармыкьа, акафедралтә католикатә ныхабаа, аконсул итәарҭа, абанкқәа рхаҭарнакцәа, аҳаза алхыҩцәа уҳәа уб. егь. Ақалақь иахаргылоу зегь раасҭа изаатәу абираҟ асахьа арбоуп аиталиауаҩ Пиотр Висконти ихсаалаҿы 1320 ш. (шәахә. алада). Абри ашықәсан ари абираҟ асахьа аҩызаҵәҟьа ҭихуеит аҭоурыхҭҵааҩ, асенатор Санудо... 1320 шықәса инаркны 1327 шықәсанӡа шьҭа аџьар ҟаԥшьи уи аганқәа рҿы агьежь хәыҷқәа ԥшьбеи зныз аш шкәакәа Аҟәа иахашәыршәыруан. 1385 шықәсазы Аҟәа иахагылаз анапы асахьа зныз абираҟ ҭихуеит Гвильельма Солери. Анапы абираҟ ахәы ашҟа ихоуп. Инеиҭак-ааиҭакуа Аҟәа иахагылаз абираҟ анапы асахьа анҵара, аԥсуаа иааиԥмырҟьаӡакәа ақәылаҩцәа ирҿагыланы имҩаԥыргоз ақәԥареи аиааирақәа ргареи иазҳәазар ҟалоит. Абжьарашәышықәсазтәи абираҟқәа Аҟәа – Мрагыларатәи Амшынеиқәаҿықә аҟны акырӡа зҵазкуа хәаахәҭратә баӷәазаны, иара убас генуеаа аколонизациа ззыруаз амшын аԥшаҳәаҿы хадара зуаз ҭыԥны иҟалоит. Ақалақь XIV-XIV- тәи ашәышықәсақәа раантәи ахсаалақәа рыҟны, иаҳҳәап, абжьарашәышықәсазтәи амшынтә хсаалақәеи, иара убас амшынҿықәқәа рыхҳәаанҵақәа (алоциа ҳәа изышьҭоу) жәпакы рыҟны иарбоуп. Урҭ реиҳарак рҿы иаарԥшуп аԥшшәы змоу усҟантәи ақалақьқәеи аҳәынҭқаррақәеи рбираҟқәа. Убарҭ ақалақьқәа ирылоуп Аҟәагьы. Уи иеиуеиԥшым аамҭакәа раан еиуеиԥшым абираҟқәа ахашәыршәыруан. Аҟәа иахагылаз италиатәи (генуеатәи) абираҟқәа руакы иамаз аԥшшәқәа ҵакык -ҵакык рыман. 1428 шықәсазы Аҟәа еиҭа иахашәыршәыруеит иаарту анапсыргәгыҵа зну абираҟ. Ари абираҟ арбоуп алаҭин хсаалаҿы, “58 ҳәынҭқарра рбираҟ” ҳәа хьӡысгьы иамоуп. Иара еиқәзыршәазз Жохас де Виллдестес иоуп. 1428 шықәсазы абри аҩызаҵәҟьа абираҟ асахьа ирхиоит Иакуб Бертран. 1439 шықәсазы ицәырҵуеит Габриел де Валсеква иеиқәиршәаз ахсаала, уи аҿы Себастополис еиҭа иахаргылоуп генуеатәи абираҟ. Ари иаҳәоит генуеаа рымчхара шыӷәӷәахаз атәы, хара имгакәа урҭ рылшарақәа ԥызкуаз аԥсуа ҳәынҭқар имчхара шеиҭашьақәыргылазгьы. Кавказ рнапаҿы аагаразы ақәԥара мҩаԥысуан мчы змаз ҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара – Ҭырқәтәылеи Ирани. Ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра иабзоураны иршеит рымчхара аҳра ахьауаз, рнапаҵаҟа иҟалоз аҭыԥқәа. Убас Ҭырқәтәыла анапаҵаҟа иҟалеит Мраҭашәаратәи Кавказ зегьы, Аԥсынгьы убрахь иналаҵаны. Абри инаркны Аԥсны Ҭырқәтәыла иампыҵанархаларц иалагоит (уи аҵыхәанӡа анагара шзалымшазгьы). 1571 шықәсазы Аҟәа ицәырҵуеит амзаҿа зну аҭырқәа бираҟ ҟаԥшь. 1578 шықәсазы Себастополис аҭырқәа ир иртәеит. Уи атәы рҳәоит ақалақь аҩныҵҟа адамра хаҳәқәа ирну аҩырақәа. 20-тәи ашәышықәса 60-тәи ашықәсқәа рзы аԥсуа поет, Ҭырқәтәылатәи аҵарауаҩ Омар Беигәа иԥшаауеит Стамԥылтәи архив Ҭоԥканы аҟны ажәытә сахҭан хсаалақәа рыхҳәаа – аҭырқәа хсаалаҩҩы Ҳаџьы Абуласан (мамзаргьы Ҳаџьы Ебульхассан) ихсаалақәа. Иара абри ашықәсан 1578 шықәсазы ақалақь иаха- иргылоит амзаҿақәа хԥа рсахьа зну абираҟ еиқәаҵәа. Ақалақьгьы хьӡыс иарҭеит Сухум-кале. XIX шәышықәса Урыстәылатәи аимпериа анхыбгала анаҩс Аԥсны зҽеидызкылаз Кавказ ашьхарыуа жәларқәа Реидгылеи Алада-Мрагыларатәи Аидгылеи иалалеит. 1918 шықәса лаҵарамза 11 рзы Баҭым имҩаԥысыз жәларбжьаратәи аҭынчратә конференциаҿы иаԥҵан “Ашьхарыуаа рреспублика”. Даӷьысҭани, Ачечен-Игәуштәи, Ауаԥстәыла, Аҟабарда тәыла, Аҟарач-балкартә тәылақәа реиԥш ари афедерациа иалалеит Аԥсынгьы. Абасала, еиҭашьақәыргылан 1864 шықәсазы ихырбгалаз Аԥсуа ҳәынҭқарра. Ашьацԥшәи ашкәакәеи еиҭныԥсахло инашьҭу быжь-цәаҳәак (ашьацԥшшәы змоу ԥшьба, ашкәакәақәа хԥа) Кавказ ажәларқәа рыхдырраҿы аԥсылманреи (ашьацԥшшәы) ақьырсианреи (ашкәакәа) реи- нырнаалара, реиҿамгылара иадыргоуп. Аԥсны, ижәытәӡоу қьырсиан тәылак аҳасабала егьырҭ аҩ-тәылак (Ауаԥстәылеи Ҟабардеи) надкыланы, Ашьхарыуаа р-Республика абираҟ аҿы цәаҳәа шкәакәала иарбан. Ашьхарыуаа р-Республика Ҭырқәтәыла иазханаҵеит, уи шықәсык ауп нҵырас иаиуыз. Зураб Шервашиӡе аҳра аниуаз аԥсуаа изныкымкәа аҭырқәцәа Аҟәа иалырцарц иалагахьан, аха аҵыхәтәан, урҭ ара еиҭа аҽышьақәырӷәӷәара рылшеит. Аҭырқәцәа Зураб днықәганы, XVIII –тәи ашәышықәсазы 80-тәи ашықәсқәа раан амчраҿы инеиз Қьелешьбеи Чачба иаҳра азхарҵеит. Қәҿиарала имҩаԥигаз аибашьра ашьҭахь аҭырқәа ир ржәыларақәа аанкыланы, Қьелешьбеи Аԥсны аҳәаақәа еиҭашьақәиргылеит. Уи ицирхыраауан бџьарла, аҳәала, кьарахәла ибзианы иеибыҭаз абжьаратә аамсҭцәеи анхацәа “цқьақәеи”. Еснагь аибашьра иазыҟаҵаз ар рхыԥхьаӡара наӡон 500-ҩык рҟынӡа. Аибашьразы ашәарҭа аныҟаз Қьелешьбеи аамҭа кьаҿк ала илшон бџьарла еиқәных 25 нызықьҩык ар рыргылара. Уи иман артиллериеи, аҽsуааи, иӷәӷәаз амшын ари (аӡсҭар). 600- ҩык рыҟнынӡа аҳәынҭқар ишхәар (галер) иааԥмырҟьаӡакәа Баҭым инаркны Анаԥанӡа Амшынеиқәа аԥшаҳәа рыхьчон, насгьы Ԥуҭи Баҭыми рбаашқәа хылаԥшҩыс иахагылаз иара иашьеиԥацәа, Чачаа ракәын. Қьелешьбеи ихаан, иара иԥеиҳаб Асланбеи ианиасакьаҳәамҭаз, Аԥсни Аҟәеи ирхагылан абри абираҟ. Аԥсны Османтәи Ҭырқәтәылеи Аурыс ҳәынҭқари рполитикатә интересқәа ирыҵаркит. Иалагеит аурыс-аҭырқәа еибашьра, аурыс-кавказтә еибашьра, уи иахҟьаны ажәлар арыцҳара инҭагылеит. Иҟалеит амҳаџьырра. Кавказтәи аибашьра анеилга ашьҭахь мызкы анааҵ, 1864 шықәса рашәарамзазы аҳра зуаз аурыс имчра Аԥсуа аҳра хнарбгалан, иқәнаргылеит “аамҭалатәи жәлар-русбарҭа”. Абри инаркны Аԥсны Урыстәылатәи аимпериа Аҟәатәи арратә ҟәша ҳәа ахьыӡ ԥсахын. 1866 шықәса ԥхынгәымза 26 рзы Лыхны ақыҭа имҩаԥысуаз быжь-нызықьҩык злахәыз жәлар реизараҿы аԥсуа жәлар ықәгылеит аурыс иколониалтә политика иаҿагыланы. Уи иамҽханакит Калдахәара ақыҭа инаркны Ҵабал, Дал, Аҟәа. 20 нызықьҩык рҟынӡа абџьар кны игылт. Ахыҵхырҭақәа рыҟны ишарбо ала, ажәлар реизараҿы ицәырган абираҟқәа. Убас, Аҟәа Баалоу ашьхаҿы абџьар шьҭыхны иқәгылаз рахь иааргеит “аамысҭа” бираҟқәеи “анхацәа” рбираҟқәеи ҳәа изышьҭаз. Анхацәа рбираҟ икын Гәмаа ақыҭантәи Џьыгра Аҩӡба. Изларҳәо ала, ари абираҟ ҟаԥшьын, аҳәа асахьа қәҵаны ианын. XX шәышықәса 1921 шықәса хәажәкырамза анҵәамҭазы Никәала Ақырҭаа напхгара зиҭоз аԥсуа отриад 9-тәи Ар Ҟаԥшьаа рыцхыраарала абџьар шьҭыхны ԥсоу ахықәан Қырҭтәыла аменшевиктә еиҳабыра рыр иаҿагылеит. Аԥхьа игылан “Кьаразаа”... Хәажәкырамза 4 рзы Аҟәа ахы иақәиҭтәын. Анаҩс, Очамчыреи Гали – Аԥсны ахьынӡанаӡааӡо Асовет мчра шьақәыргылан. Баҭым имҩаԥысит Кавказбиуро Ацентртә Комитет аҭакзыԥхықәу аусзуҩцәа злахәыз аизара – аилацәажәара. Ара Аԥсны аиҳабыра “ихьыԥшым ареспублика” Аԥснытәи ССР аԥҵаразы иҟарҵаз ажәалагала рыдыркылеит. Хәажәкырамза 31 рзы Аԥсны Аревком Ленини егьырҭ асоветтә республикақәа зегьи адырра рырҭеит Аԥсны советтә республиканы ишрылаҳәаз атәы. 1922 шықәса жәабранмзазы имҩаԥысит Аԥсны Асоветқәа I Реизара ду. Ара ишьақәырӷәӷәан Қырҭтәылеи Аԥсни рыбжьара “ҷыдалатәи аидгыларатә еиқәшаҳаҭра”. Қырҭәыла Аԥсны иақәыӷәӷәо ишалагазгьы, ари аиқәшаҳаҭраҿы аҩ- республикак рзинеиҟарара арбахеит. 1922 шықәса ԥхынҷкәынмзазы Аԥснытәи ССР ахаҭарнак инапы аниҵеит ССР Аидгыла ашьақәгыларазы Аиқәшаҳаҭра. 1924-25 шықәсазы ишьақәырӷәӷәан Аԥснытәи ССР Агерби Афлаги. Асоветтәи период 1931 шықәса жәабран мзазы Сталини Бериеи, Орџьоникиӡеи уҳәа “ирыбзоураны” Аԥсны Асоветтә Қырҭтәыла иалаҵан автономиак аҳасабала. Ари аԥсуа ҳәынҭқарра анаԥыххаз аамҭазоуп, абызшәа ахархәара азин ыҟамызт, активла аԥсуа жәлар ассимилиациа рзура апроцесс мҩаԥысуан (Қырҭтәыла еиуеиԥшым арегионқәа рыҟнытә ақырҭқәа ааганы Аԥсны индырхон), иԥсахын атопонимика, аԥсуа жәлар даҽаџьарантә иааз жәларуп ҳәа рылаҳәаны, рыԥсадгьыл аҿы изинданы иҟаҵан. Аԥснытәи аобкоми Қырҭтәыла ацентртә комитети рхыбрақәа рҿы Аԥсны икнаҳан амаганеи ажьаҳәеи, “ижәҩанԥшшәу ацәаҳәа зылдаз амра” асахьеи зныз абираҟ ҟаԥшь. Ашьҭахь урҭ рыҵаҟа “Аԥсны АССР” ҳәа ианҵан. ХХ –тәи ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭази 90-тәи ашықәсқәа рылагамҭази Аԥсны амилаҭ – хақәиҭратә ҵысра аан иазгәаҭоуп (Аԥсны аҳәынҭқарратә статус архынҳәра иасимволхаз) анапы асахьа зну абираҟ ҟаԥшь еиҭа ашьақәгылара. 1922 шықәса ԥхынгәымза 23 рзы Аԥсны Иреиҳаӡоу асовет иаднакылеит асимволика ҿыци Аԥсны Ареспублика ҳәа ахьӡи. Абираҟ авторс дамоуп Валера Гамгьиа. Абираҟ: аурыла ианҵоуп ҭбаарыла еиҟароу ашьацԥшшәи аԥшшәы шкәакәеи змоу, еиҭныԥсахло быжь-цәаҳәак. Урҭ рахьтә 4 шьацԥшшәуп, 3 шкәакәоуп. Ахәы инадкыланы арымарахьтәи акәакь аҿы хыхьла иануп иҟаԥшьыхәхәароу акьакьҭаиаша, зышәагаа абираҟ аура иадкыланы 0,38 иаҟароу, аҭбаара ах-цәаҳәак еидкыланы иаҟароу. Иҟаԥшьыхәхәароу акьакьҭаиаша агәҭаны аҩадаҟа ахы рханы иануп арӷьа напы иатәу иаарту анапсыргәыҵа шкәакәаны. Анапсыргәыҵа ахыхь иаакәыршаны хә-кәақьҭак змоу быжь-иаҵәа шкәакәак ануп. Зыҵа ҟаԥшьу иаарту анапсыргәыҵа шкәакәа – Аԥсны Аҳәынҭқарра иасимволуп. Иара Аԥсуа ҳәынҭқарра (VIII-X–тәи ашәышықәсақәа) ахаан ишьақәгылеит. 12 шәышықәса аҵанакуеит. Ари аҩыза абираҟ асахьа ануп генуеатәи амшын хсаалақәа рҿы 13-тәи 14 –тәиашәышықәсақәа рзы. Анапсыргәыҵа шкәакәа зну иҟаԥшьыхәхәароу абираҟ абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы Аԥсны иахьатәи аҳҭнықалақь Аҟәа аҭыԥаҿы ишьҭаз ақалақь Себастополис иахашәыршәыруан. Анапсыргәыҵа ахыхь иаакәыршаны ианҵоу хә-кәақьҭак змоу аеҵәақәа быжьба – Аԥсны ихадароу аҳаблақәа быжьба ирдыргоуп: Саӡен (Џьигеҭиа), Бзыԥ, Гәмаа, Абжьыуа, Самырзаҟан, Дал-Ҵабал, Ԥсҳәы-Аибӷа. Убри аан абираҟ ашәагааи, аеҵәақәа рхыԥхьаӡареи, ашьацԥшшәи аԥшшәы шкәакәеи змоу ацәаҳәақәа реиҭныԥсахлара уҳәа, Нхыҵ Кавказтәи Ареспублика (Ашьхарыуаа р-Республика ҳәа изышьҭоу) аҭоурыхтә бираҟ аҷыдарақәа угәаладыршәоит. Иахьатәи аамҭа Иеиуеиԥшым аамҭақәа раан атәым қәылаҩцәа изныкымкәа Аԥсны дара рбираҟ ахаргылара шрылшозгьы, аԥсуаа ашәышықәсақәа иргәылганы еиқәырханы иааргон рхатә символқәа... Аҳәынҭқарреи уи адыргақәеи, иаҳҳәап, аҳәынҭқарратә бираҟ, цәырҵуеит ажәлар рмилаҭтә хдырра аҩаӡара акырӡа ианышьҭыҵлак, иара убас ажәлар акны аҽеидкылара анрылша, аҭоурыхтә ԥеиԥш агәра рго ианыҟала. Аԥсуа жәлар абарҭ аетапқәа зегьы ирхысит, уажәы иааиз аамҭа ҿыц ашә инылагылеит, ауаатәҩса рҭоурых иагәылганы иаанагоз амҩа ԥхьаҟа иацҵо. Ҳара ҳбираҟқәа –хьӡи-ԥшеи змоу ҳабацәеи ҳабдуцәеи ҳареи аимадара ҳабжьазҵо иԥшьоу дыргақәоуп. Аԥсуа бираҟқәа зықьҩыла ҳабиԥарақәа ршьеи рыԥхӡашеи рхьыршоуп! Зқьышықәсала аԥсуа анацәа рыхшара ирықәныҳәаны идәықәырҵон, аӷа иҿагыланы ақәԥараҿы хьӡи-ԥшеи рыманы Аиааира ргаразы. Урҭ ҭахон ԥхьаҟатәи аԥсҭазааразы, иахьатәи амш азы – Аԥсуа баагәара Ду амҵан, Трахеии Ҵабали рымҵан византиаа ианрабашьуаз, Анаҟәаԥиа ашьапаҿы арабцәа ианрабашьуаз, Аҟәа абаа азааигәара аҭырқәцәа ианрабашьуаз, Афон Ҿыци, Драндатәи аныхабааи рымҵан ақырҭуа қәылаҩцәа ианырҿагылаз, актәи аҩбатәи адунеитә еибашьраҿы Европа иеиуеиԥшым атәылақәа рыҟны, мраҭашәаратәи мрагыларатәи аганқәа рҿы 1992-1993 шықәсқәа раан... Имариам урҭ ҳҭоурых ду иагәылоу ахҭысқәа зегьы реиқәыԥхьаӡара, Аԥсуа еибашьҩы иԥсҭазаара ахҭынҵаны иахьатәи амш ахьихьчаз. Леони, Қьелешьбеии, Нестори, Владислави рыр ирылҵыз, аамҭақәа, азқьышықәсақәа зегьы Реибашьҩы. Хашҭра рықәым ҳаԥсадгьыл ахақәиҭра зхы ақәызҵаз Аԥсны аҵеицәа! Ауаатәҩса рҭоурых иақәлоуп ҳажәлар знысыз амҩа. Имариам, ҳажәлар зну амҩа, иахьагьы ԥсахра ақәӡамкәа иаарту анапсыргәыҵа асимвол имҩақәҵаганы изку. Иахьа – насыԥ зцыз ари адырга аҭоурых аҿы аиаша ашьақәгылара иасимволхеит. Абасала, азқьышықәсақәа рнаҩсгьы анапы асимвол ҳажәлар еиқәырханы иаанагоит. Уи ҳаԥхьаҟа аиааира ҿыцқәа рахь ирыԥхьоит! Азхьарԥшқәа Аԥсны Аҳәынҭқарра асимволқәа Абираҟқәа

3449

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0

Аурыс бызшәа

А́урыс бызшәа́ Аурыс алфавит Шәахә. иара убас Аурыс Авикипедиа Ахьарԥшқәа Абызшәақәа

3482

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%82%D3%99%D1%8B%D0%BB%D0%B0

Ермантәыла

Ермантәыла ( — Ҳаиастан), аофициалтә хьӡы: Ермантәылатәи Aреспублика ( — Ҳаиастани Ҳанрапетуҭиун), Шәaмaхьтәылa — Кавказ мрагылара аган ахь ала иҟоуп. Аҵанакы – . Аҳәынҭқарра иаланхо – . Ереван () Ермантәыла иаҳҭнықалақьуп. Ақалақь дуқәа – Гиумри, Ванаӡор Адгьылхҩылaaрa Азгәаҭақәа Европатәи атәылақәа Азиатәи атәылақәа Ареспубликақәа

3500

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B8%D1%9F%D1%8C%D0%B0%D0%BD

Азербаиџьан

Азербаиџьан (), аофициалтә хьӡы: Азербаиџьан Ареспублика () — Азиа аҳәынҭқарра иауакуп. Аҭоурых Аҳәынҭқарра хьыӡқәа: 1921-1990 – Азербаиџьантәи Асоветтә Социалисттә Республика 1990 инаркны – Азербаиџьан Ареспублика Шәахә. иара убас Аҳәынҭқаррақәа рсиа Азгәаҭақәа Европатәи атәылақәа Азиатәи атәылақәа Ареспубликақәа

3502

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B8%D0%B4%D1%83%20%D0%90%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%90%D1%88%D1%82%D0%B0%D1%82%D2%9B%D3%99%D0%B0

Еиду Америкатәи Аштатқәа

Еиду Америкатәи Аштатқәа, ЕАА () — Аҩада-Америкатәи аҳәынҭқарра. Аҵанакы – . Аҳәынҭқарра иаланхо – . Аштатқәа Аҳәынҭқарра иамоуп 50 штатқәа: Азгәаҭақәа Аҩада-Америкатәи атәылақәа НАТО атәылақәа Афедеративтә республикақәа

3508

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D2%AD%D1%8B%D0%BC

Баҭым

Баҭым () — Аҷартәылатәи Автономтә Республика иаҳҭнықалақьыуп (Қырҭтәыла). Аланхо Аланхо Амилаҭтә аилазаара Ақырҭуаа — 142 691 Аерманцәа — 4636 Аурысцәа — 2889 Аукраинцәа — 628 Абырзенцәа — 289 Азербаиџьанцәа — 269 Аԥсуаа — 229 Уаԥсцәа — 131 Аезидцәа — 76 Азгәаҭақәа Баҭым Қырҭтәыла ақалақьқәа

3524

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BC%D0%B0%D0%B0%D2%AD

Амааҭ

Амаа́ҭ — Урыстәылеи, Белорустәылеи, Приднестровиеи иахьатәи рвалиутақәа ахьӡ. Аԥсныгьы, Аладатәи Уапстәла ирымоуп урыстәылатә мааҭ. Анкьа — урыстәи аҳрақәа амааҭ ирыман. Уи 100 капеик еилоуп. Урыстәылатә мааҭ ISO 4217-ала авалиутатә код иамоуп — RUB. Ахьарԥшқәа Аԥарақәа

3525

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%B3%D0%B0%D0%B4%D1%83

Абгаду

Абгаду́ () — абнатә ԥстәы, алақәа рҭаацәарантәи. Ахьарԥшқәа б

3526

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B0

Ала

Ала́ () — аҩнатә ԥстәы, алақәа рҭаацәарантәи. Азгəаҭақəа Ахшфацәа

3527

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%8B%D0%BC

Алым

А́лым () — агыгшәыгатә ахш ирфо аԥсаатәқәа рыхкы, еиҳаӡоу аԥстәы ацгәықәа рҭаацәарантәи, атигр ашьҭахь. Ахьарԥшқәа Ахшфацәа

3529

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D0%B0%D0%BC%D0%B0%2C%20%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA

Обама, Барак

Барак Ҳуссеин Обама (; диит , Ҳонолулу, Гаваи) — 44-тәи Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидент. Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидентцәа Еиду Америкатәи Аштатқәа рполитикцәа Обамаа 1961 шықәсазы ииз Нанҳәамза 4 рзы ииз

3530

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%B8%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D0%B0

Абиологиа

Абиоло́гиа ( аагоуп абырзен бызшәахьтә: «биос» - аԥсҭазаара + «логос» - аҵара) — зыԥсы ҭоу аԥсабара иазку ҵарадырроуп. Абиологиа иаҵоит аԥсҭазаара, адгьыл иқәу, зыԥсы ҭоу ацәеижьқәа. Иаҵоит урҭ реиҿартәышьа, рыԥсҭазаашьа, рыхкырацәара, насгьы ҭоурыхлеи хаҭалеи реизҳара азакәанқәа. Ҳапланетаҿы зыԥсы ҭоу ацәеижьқәа даара ирацәоуп. Аҵарауаа изларыԥхьаӡаз ала, еиуеиԥшым, зыԥсы ҭоу ацәеижь хкқәа ыҟоуп 3,5 миллион раҟара. Ацәеижьқәа зегьы ршоит аҳрақәа ԥшьба рыла: абактериақәа раҳра; акәыкәбаақәа раҳра; аҵиаақәа раҳра; аԥстәқәа раҳра ҳәа. Аԥстәқәа раҳрахь даҵанакуеит ауаҩгьы. Абиологиа иаҵанакуа амаҭәар хадақәа: Авирусҵара Аботаника (аҵиаақәа рҵара) Абактериаҵара Акәыкәбааҵара Азоологиа (аԥстәқәа рҵара) Анатомиа (ацәеижьқәа реиҿартәышьа) Ахацҵара (ахацқәа реиҿартәышьа) Афизиологиа (ацәеижьқәа русура) Аекологиа (ацәеижьқәеи изну аҭыԥи реизыҟазаашьақәа) Ацәеижьқәа ыҟоуп адгьыл иқәу, анышә иҵоу, аӡы иҭоу, аҳауа иалоу. Адгьыл аҿы иҟоу аԥсҭазаара ишьақәнаргылеит абиосфера захьӡу, адгьыл ҷыдала иакәыршоу ахарԥа (абырзен бызшәала «биос» – аԥсҭазаара, «сфера» – акәымпыл). Абиосфера иаҵанакуеит ацәеижьқәа ахьыҟоу аҭыԥқәа зегьы: атмосфера ҵаҟатәи аҿыгҳара, аӡҭатәарақәа, анышә, анышә иаҵоу алитосфера хыхьтәи аҽыҭ. Зыԥсы ҭоу ацәеижьқәа рыԥсҭазаара дара-дара еидҳәалоуп, рызегьы изну аԥсабара иахәҭакуп. Зыԥсы ҭоу ацәеижьқәа рхаҭақәа изну аԥсабара ианыруеит, арахь урҭ рыҟазаара аԥсабаратә цәырҵрақәа – ахьҭа, аԥхарра, ацәаакыра, алашара ирыдҳәалоуп. Ацәеижьқәа дара-дареи аԥсабареи реиныррақәа ҭызҵаауа абиологиа аҟәша иахьӡуп аекологиа (абырзен бызшәала «ойкос» – аҩны, анхарҭа, аԥсадгьыл, «логос» – аҵара). Ирацәоуп абиологиатә дырра хәарҭарас иамоу. Ауаҩы абиологиатә дыррақәа ихы иаирхәоит ақыҭанхамҩаҿы, амедицинаҿы уб. иҵ. Ауаҩы есааира инапаҿы иааигоит адгьыл амалқәа, уи иԥиҟоит абнақәа, дреишәарыцоит абна илоу ашәарахқәа, аԥсаатәқәа, иҭаирбоит аӡқәа, икуеит, хыԥхьаӡара рацәала амшыни аӡқәеи ирҭоу аԥсыӡқәа. Аԥстәқәеи аҵиаақәеи ирылхны иҟаиҵоит ишәиҵо амаҭәа, ахәшәқәа. Аԥстәқәа ихы иаирхәоит ныҟәагас, еибашьыгас, хыхьчагас, рԥшӡагас. Ауаҩы ихы иаирхәарц азы иаԥиҵеит аҵиаақәеи аԥстәқәеи рыхкы ҿыцқәа. Анкьа ибнатәқәаз, иҩнатә ԥстәқәаны, мамзаргьы культуратә ҵиаақәаны иҟаиҵеит. Абиологиатә дыррақәа ихы иархәаны ауаҩы иааирыхуеит арыц, ашәыр, ауҭраҭых уб. иҵ. афатә злыҵуа аҵиаақәа. Абиологиа амаҭәар аҵара шәалагоит уи аҟәша – аботаника аҵара ала. Аботаника – аҵиаақәа рҵара иазкуп. Ажәа «аботаника» абырзен бызшәа аҟынтә иаауеит – «ботане» иаанагоит аиаҵәара, аҳаскьын, аҵиаа ҳәа. Аҵиаақәа рҵара аан еилышәкаауеит урҭ ирыԥсҭазаашьоу, адәахьалеи рыҩныҵҟалеи ишеиҿартәу, рыҿиашьа, адгьыл аҿы иахьуԥыло, хәарҭарас ирылоу, иахьану аҭыԥ ишаныруа убас иҵ. Аҵиаақәа иахьырзааигәоу азы урҭ ирываргыланы ишәҵоит абактериақәеи акәыкәбаақәеи. Уаҟа еилышәкаауеит абактериақәа рыхкырацәара, хәарҭараси цәгьараси ирылоу. Убас акәыкәбаақәа анышәҵо еилышәкаауеит урҭ реиҿартәышьа, ишрызҳауа, ишҿио, хәарҭарас ирылоу уб. иҵ. Аҵиаақәеи аԥстәқәеи аамҭа-аамҭала рҽеиҭаркуеит. Аҵиаақәа ааԥын ишәҭуеит, абӷьы иаҵәа ылыргоит, ҽаҩраҭагалан рыбӷьы каԥсоит, убас аԥстәқәагьы рхәыжә рҟьоит, рцәаԥшшәахәы рыԥсахуеит. Аамҭа еиҭасра иадҳәаланы аҵиаақәеи аԥстәқәеи рҽеиҭакрақәа аҵара иахьӡуп афенологиа (абырзен бызшәала – «фаино» – аҟалара, «логос» – аҵара). Аамҭала аҵиаақәа рыҽшырыԥсахуа здыруа ауаҩы ианаамҭоу длаҵоит, драшәоит, еиҭеиҳауеит, иҭеигалоит. Насгьы аԥсабара зырԥшӡо зыԥсы ҭоу аҵиаақәеи аԥстәқәеи адунеи аҿы зехьынџьара иубаратәы рхыԥхьаӡара иррацәоит, дырхылаԥшуеит. Абиологиатә дыррақәа змоу ауаҩы аԥсабара бзиа ибоит, деиҷаҳауеит, дацхраауеит. Биологиатә дисциплинқәа Акарилогиа — Анатомиа — Альгологиа — Антропологиа — Бактериологиа — Биогеографиа — Биогеоценологиа — Биоинженериа — Биоинформатика — Амшынду биологиа — Биометриа — Бионика — Биосемиотика — Биоспелеологиа — Биофизика — Биохимиа — Ботаника — Биомеханика — Биоценологиа — Биоенергетика — Бриологиа — Вирусологиа — Генетика — Геоботаника — Гидробиологиа — Гистологиа — Дендрологиа — Зоологиа - Зоопсихологиа — Иммунологиа — Ихтиологиа — Космическая биология — Ксенобиологиа — Лепидоптерологиа — Лихенологиа — Микологиа — Микробиологиа — Молекулиартә биологиа — Морфологиа — Неиробиологиа — Палеонтологиа — Палинологиа — Паразитологиа — Радиобиологиа — Систематика — Системная биология — Синтетикатә биологиа— Спонгиологиа — Таксономиа — Теоретикатә биологиа — Токсикологиа — Фенологиа — Физиологиа — Физиологиа ВНД — Аԥсатәқәа гьы уаҩыгьы рфизиологиа — Аҳасакьы́нқәа рфизиологиа — Фитопатологиа — Цитологиа — Еволюциатә учение — Ембриология — Ендокринологиа — Ентомологиа — Етологиа Фотогалереиа Алитература П. К. Кәыҵниа, «Аҵиаақәа, абактериақәа, акәыкәбаақәа рбиологиа», Аҟәа – 2011 Ахьарԥшқәа Иԥсабаратәу ҭҵаарадыррақәа

3532

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BC%D1%88%D1%8B%D0%BD%20%D0%95%D0%B8%D2%9B%D3%99%D0%B0

Амшын Еиқәа

Амшын Еиқәа — Атлантикатә амшынду бассеин аҩныҵҟатәи амшыноуп. Босфор аӡыбжьындала уи еидылоит Амармал мшын, анаҩс Дарданеллақәа аӡыбжьындала еидылоит Егеитәи Адгьылбжьаратәи амшынқәа. Кьерч аӡыбжьындала еидылоит Азовтәи амшын. Аҩадантәи иҵауланы иалалоит амшын ахь Крымтәи адгьылбжьахабжа. Европеи Азиеи аӡытәи рҳәаа иахысуеит Амшын Еиқәа иалсны. жьҭаарамза 31 Амшын Еиқәа амш. Амшын Еиқәа ақәӡара аҵанакоит 422 000 км². Иара аҿыкәыршала еиԥшуп ииашам аформа змоу аихагежь еиҳа иахьыҭбаау 1150 км хьыҟоу. Еиҳаӡоу аҵаулара иамоуп 2210 м. Амшын аԥшаҳәа ишьҭоуп быжь-ҳәынҭқаррак: Урыстәыла, Украина, Болгариа, Ҭырқтәыла, Қырҭтәыла. Амшын Еиқәа ӷәӷәала иҟьашьуеит иара иалало аӡқәа иаларгало ааглырхатә пестидицқәеи, азотқәеи, афосфорқәеи ирыхҟьаны.Азоти афтори рыбзоурала амикроорганизмқәеи аӡҵиаақәеи ироуеит афатә, уи реизҳараҿы иацхраауеит, аха нас ибаауеит аӡы аҵаҿы, аӡы акисларод зегьы алцәцәааны. Акисларод азымхара иахҟьаны иԥсуеит хыԥхьаӡара рацәала аԥсыӡқәа, амоллиускқәа, адыӷаҷиақәа. Иахьа 40% рҟынӡа амшынеиқәа иҭоу зегьы аныӡаара ахықә ихәгылоуп Урҭ ашәарҭара иҭазыргыло иреиуоуп иара убас аӷбақәа, анышьқәа, ашхәақәа. Дара еиладырҩынтуа алыкь аӡы иханагалоит, уи шыхәашьу аҳәарԥсарратә зонақәа рҟынӡагьы инаӡоит. Амшын аҽрыцқьара иахьӡаӡом, уи зегьы аекосистемазы иԥырхагоуп. Алитература Виноградов К. А. Очерки по истории отечественных гидробиологических исследований на Чёрном море. — Киев: Изд-во АН УССР, 1958. Виноградов К. А. Ихтиофауна северо-западной части Чёрного моря. — К., 1960. Васильева Е. Д. Рыбы Чёрного моря. Определитель морских, солоноватоводных, эвригалинных и проходных видов с цветными иллюстрациями, собранными С. В. Богородским. — М.: ВНИРО, 2007. — 238 с. — 200 экз. — ISBN 978-5-85382-347-1. Заика В. Е. Черноморские рыбы и летопись их промысла. — Севастополь, 2008. Агбунов М. В. Античная лоция Чёрного моря. — М.:Наука, 1987. — 156 с. Сорокин Ю. И. Чёрное море: Природа, ресурсы. — М.:Наука, 1982. — 217 с. Филиппов Д. М. Циркуляция и структура вод Чёрного моря. — М.: Наука, 1968. — 136 с. Кузьминская Г. Г. Чёрное море. — Краснодар: Кн. изд-во, 1972. — 92 с. Степанов В., Андреев В. Чёрное море. — Л.: Гидрометеоиздат, 1981. — 160 с. Зайцев Ю. П., Поликарпов Г. Г. Экологические процессы в критических зонах Чёрного моря (синтез результатов двух направлений исследований с середины XX до начала XXI веков) // Мор. екол. журн. — 2002. — 1, N 1. — С. 33-55 Иванов М. В., Вайнштейн М. В., Гальченко М. Ф. и др. Распределение и геохимическая активность бактерий в осадках // Изучение генезиса нефти и газа в Болгарском секторе Чёрного моря. София, 1984. С. 150—181. Биркун А. А. мл., Кривохижин С. В. Звери Чёрного Моря. — Симферополь: Таврия, 1996. — 96 с. ISBN 5-7780-0773-6 Ахьарԥшқәа Амшынқәа

3533

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D4%A5%D1%81%D0%BD%D1%8B%20%D0%B0%D2%B3%D3%99%D1%8B%D0%BD%D2%AD%D2%9B%D0%B0%D1%80%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%20%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%B1

Аԥсны аҳәынҭқарратә герб

Аԥсны аҳәынҭқарратә герб (Аԥсны Аҳәынҭқарра) аофициалтә ҳәынҭқарратә символуп. Аԥсны Аҳәынҭқарратә Герб хыхьынтә ҵаҟала еиҟароу ҩ-хәҭакны – ашкәакәеи  аиаҵәа ԥшшәи рыла ишоу ԥыракуп. Агерб ацәаареи асиужеттә еиҿартәашьеи - хьыԥшшәылоуп. Агерб ҵаҟатәи ахәҭаҟны аа-кәакьк змоу ихьыԥшшәылоу аеҵәа ануп. Агерб аҩадатәи ахәҭаҟны симметриала ашкәакәеи аиаҵәа ԥшшәи ирнубаалоит ҩ-еҵәа хьыԥшшәылак. Агерб агәҭаны – аеҵәақәа рахь ахҿа зышьҭуа алакә ҽы - Арашь иақәтәоу аҽыуаҩ дануп. Агерб асиужет Нарҭаа репос иадҳәалоуп. Агерб аԥшшәахәы иаҵәа символра азнауеит аҿареи аԥсҭазаареи, ашкәакәа – адоуҳара. Аа-кәакьҭак змоу аеҵәа ду, ари аиҭеира асолиартә дыргоуп. Аеҵәа хәыҷқәа Мраҭашәареи Мрагылареи ркультурақәа реизакзра символра рзыруеит. Аԥсны Аҳәынҭқарратә Герб хыхьынтә ҵаҟала еиҟароу ҩ-хәҭакны – ашкәакәеи  аиаҵәа ԥшшәи рыла ишоу ԥыракуп. Агерб ацәаареи асиужеттә еиҿартәашьеи - хьыԥшшәылоуп. Агерб ҵаҟатәи ахәҭаҟны аа-кәакьк змоу ихьыԥшшәылоу аеҵәа ануп. Агерб аҩадатәи ахәҭаҟны симметриала ашкәакәеи аиаҵәа ԥшшәи ирнубаалоит ҩ-еҵәа хьыԥшшәылак. Агерб агәҭаны – аеҵәақәа рахь ахҿа зышьҭуа алакә ҽы - Арашь иақәтәоу аҽыуаҩ дануп. Агерб асиужет Нарҭаа ирызку аԥсуаа рфырхаҵаратә епос иадҳәалоуп. Агерб иану аԥшшәахәы иаҵәа символра азнауеит аҿареи аԥсҭазаареи, ашкәакәа – адоуҳара. Аа-кәакьҭак змоу аеҵәа ду– аиҭеира адин-қьабзтә дыргоуп. Аеҵәа хәыҷқәа  Мраҭашәареи Мрагылареи ркультурақәа ҩба реизааигәара символра рзыруеит. Азхьарԥшқәа Аҳәынҭқарратә символика Аԥсны Аҳәынҭқарра асимволқәа

3535

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%85%D1%8C%D1%8B%D0%B1%D0%BB%D0%B0

Ахьыбла

Ахьыбла (алат. Chrysopidae) - ахәаҷа-маҷа амҵәыжәҩаҿыцқәа (Neoptera) ротриад аҟынтәи. Амаҵақәа

3536

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B0%D2%AD%D1%8B%D0%BD%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0

Алаҭын бызшәа

Алаҭын бызшәа () — индоевропатәи бызшәатә ҭаацәарантәи, италиитәи рбызшәақәа лаҭын-фалисктә агәыԥеиҵа рбызшәа. Азгәаҭақәа Абызшәақәа Аԥсы абызшәақәа Ажәытә Рим

3537

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B5%20%D0%93%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D1%80%D0%B0%2C%20%D0%95%D1%80%D0%BD%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BE

Че Гевара, Ернесто

Ернесто Че Гевара ( [ ˈtʃe ɡeˈβaɾa ], ихаҭәоу ахьӡ - Ернесто Рафаель Гевара (); , Росарио, Аргентина — , Ла-Игера, Боливиа) - алаҭынамерикатә револиуционер, команданте, кубатәи ҳәынҭқарратә аҟаҵаҩ. Америка континент ада, аус ииуон Конго Аҳәынҭқарраҿ. Абиографиа Ернесто Гевара диит Рашәарамза 14 1928 шықәсазы, аргентинатә ақалақь аҿы Росарио. Дыныхәҷаз, Ернесто ахьӡ иман Тете ("аҳәаҵыс"). Литература Джон Ли Андерсон. «Че Гевара. Важна только Революция», Серия «Главные герои», Амфора, 2009 г. ISBN 978-5-367-01010-7}} Гавриков Ю. М. Последний романтик революции. М., 2004. Гросс Х.-Э., Вольф К.-П. Че: «Мои мечты не знают границ». М.: Прогресс, 1984. Кормье Ж., Гевара Гадеа И., Гранадо Хименес А. Че Гевара. Ростов н/Д.: Феникс, 1997. Кормье Ж., Лапер Ж. Че Гевара. Спутник революции. М.: Астрель, АСТ, 2001. ISBN 5-17-008457-9 Лаврецкий И. Р. Эрнесто Че Гевара. М.: Издательство ЦК ВЛКСМ «Молодая гвардия», 1972. («Жизнь замечательных людей»). Переиздания: 1973, 1978. Григулевич И. Р. Эрнесто Че Гевара и революционный процесс в Латинской Америке. — М., Наука, 1984. — Тираж 14500 экз. — 300 с. Лаврецкий И. Р. Эрнесто Че Гевара. М.: Издательство «ТЕРРА», 2002. Пако Игнасио Тайбо II. Гевара по прозвищу Че. М.: Эксмо, 2004. Устарис-Арсе Р. Че Гевара: Жизнь, смерть и воскрешение из мифа / Пер. с исп.— М.: Центрполиграф, 2012. — 511 с., 3000 экз., ISBN 978-5-227-03469-4 Азхьарԥшқәа Эрнесто Че Гевара: жизнь и деятельность, отразившие великие надежды уходящего столетия - Даниэль Бенсаид Che Guevara Internet Archive GUERILLA WARFARE by Che Guevara Че Гевара, Эрнесто в каталоге ссылок Open Directory Project Аргентинатәи аполитикцәа Аргентинатәи акоммунистцәа Аргентинатәи адипломатцәа‎ Аргентинатәи ареволиуционерцәа Акубатәи ареволиуционерцәа Амарксистцәа Апартизанцәа Ареволиуционерцәа иршьыз 1928 шықәсазы ииз Рашәарамза 14 рзы ииз 1967 шықәсазы иԥсыз Жьҭаарамза 9 рзы иԥсыз

3539

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D4%A5%D1%81%D1%83%D0%B0%D0%B0

Аԥсуаа

Аԥсуаа — аԥсуа-адыга бызшәақәа ргәыԥ ауаажәлар амраҭашәаратә Кавказ аҿы. Инхоит Аԥсны (59% атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи. Ицәажәоит аԥсуа бызшәала. Етноним Раԥхьаӡа ақәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "апсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп. Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа. Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа "абазгаа" ҳәа ирышьҭан, ақыртқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зызбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра еиқәдырхәоит. Ишаабо еиԥш, "абаза", "аԥхаз", "аԥсуа" зхылҿиааз етнонимк ауп, насгьы дара шьаҭас ирымоу "ԥс", "бз" роуп. Шьоукы аҭҵааҩцәа ахьӡ „аԥсуа“ агәызҩаратә ажәа „аԥсы“ (иԥсыз) иалҵуеит ҳәа ирҳәоит. Егьырҭ аҭҵааҩцәа "ԥсы" аелемент еиҿырԥшоит аӡыи аӡиасеи реиԥш, "аԥсуаа" урҭ етимологиала еиҭаргоит "аӡы иапну ауаа", мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-адыга бызшәақәа рыҟны "ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиҟәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, ԥсоу уб. иҵ. Етнографиатә гәыԥқәа Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны: Асаӡуаа — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара. Бзыԥаа — Гагреи Шыҵқәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы. Гәымаа — агәҭанҭәи Аԥсны ишьагәыҭу ауааԥсыра. Рыззегьы ирылырҵеит Ҭырқтәыла. Абжьыуаа — Ахәри Кәыдрыи рыбжьара инхоит. Очамчыра араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Самырзаҟанаа — Самырзаҟан ишьагәыҭу ауааԥсыра. Далаа-Ҵабалаа — амхаџьырра аԥхьа инхон Кәыдры аханы. Ԥсҳәыуаа- — амхаџьырра аԥхьа инхон ԥсоу Бзыԥеи рханқәа рыбжьара. Еицардыруа аԥсуаа Амилаҭқәа

3564

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%83%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0

Аукраин бызшәа

Аукраин бызшәа́ () — Украина аҳәынҭқарратә бызшәа иамоуп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп. Аукраин алфавит Абара Аукраин Авикипедиа Ахьарԥшқәа Абызшәақәа Аукраин бызшәа

3568

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D0%B0

Украина

Укра́ина () — Европаҟны мрагыларатәи агаҟны аҳәынҭқарра. Аҵанакы – (Ҟрым дналаҵаны). Аҳәынҭқарра иаланхо – . Апрезидент - Владимир Зеленски. Административ-территориалтә шара Аҳабла Винныцатә аҳабла Волынтә аҳабла Днипропетровсктә аҳабла Донецктә аҳабла Жытомыртә аҳабла Закарпататә аҳабла Запорижьатә аҳабла Ивано-Франкивсктә аҳабла Кировоӷрадтә аҳабла Кыивтә аҳабла Луӷансктә аҳабла Львивтә аҳабла Мыколаивтә аҳабла Одесатә аҳабла Полтаватә аҳабла Рывнетә аҳабла Сумытә аҳабла Тернопильтә аҳабла Харкьывтә аҳабла Херсонтә аҳабла Хмельныцктә аҳабла Черкасытә аҳабла Чернивцитә аҳабла Черниӷьывтә аҳабла Иаҳҭнықалақьыуп Киев Севастополь (de-jure) Автономтә республика Автономтә республика Ҟрым (de-jure) Азгәаҭақәа Европатәи атәылақәа Ареспубликақәа

3570

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%8C%D0%B2%D0%BE%D0%B2

Львов

Львов () — Украина ақалақь. Уи атәылатә амраҭашәара аҿы иоуп. Иаланхо 760 757-ҩык (2010 ш.) Аҭоурых Атранспорт Львивтәи ауаажәларратә транспорт иҿиаауп. Ақалақь итранспорт хкы хада атрамваиоуп. Атрамваитә хҵәахақәа ирацәоуп. Автобустә маршрутқәа рацәа ауп. Уба бба нас Азгәаҭақәа Алитература Ахьарԥшқәа Альвив ақалақьтәы аилатәара Ахьарԥшқәа Украина ақалақьқәа

3575

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D0%B5%D0%B2

Киев

Кыив () — Украина иаҳҭнықалақьыуп. Иаланхо 2 782 336-ҩык (2009 ш.) Абара Акиев ақалақьтәы аилатәара Ахьарԥшқәа Украина ақалақьқәа Аҳҭнықалақьқәа СССР ақалақьқәа-фырхаҵа

3577

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B0

Болгариа

Болга́риа (), аофициалтә хьӡы: Болгариа Ареспублика () — Европаҟны мрагыларатәи агаҟны аҳәынҭқарра. Аҵанакы – . Аҳәынҭқарра иаланхо – . Азгәаҭақәа Европатәи атәылақәа Ареспубликақәа НАТО атәылақәа

3580

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B7%D0%BE%D0%B2%20%D0%B0%D0%BC%D1%88%D1%8B%D0%BD

Азов амшын

Азов амшын (, , , адыг. Хы МыутІэ) - Атлантикатә амшынду аҩныҵҟатәи амшын. Ари адунеиаҿ иҳучӡоу амшынуп. Ахьӡ Анкьаӡазны Азов амшын ахьӡын "Меотаа рӡиа" (абырз. Μαιῶτις) Амшынқәа

3597

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D1%8B%D1%81%20%D0%90%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%BC%D2%A9%D0%B0%D2%9B%D3%99%D0%B0

Урыс Аихамҩақәа

Урыс Аихамҩақәа ( ) — урыс аҳәынҭқарратә аихамҩа транспорттәи компаниа ауп. Ахьӡ азна Ақционертә Еилазаара хту «Урыс Аихамҩақәа» () имоуп. УХМ аусбарҭа хада Москваҟны, Басмантә Ҿыц () аҟны, аҩны 2 иҟоуп. Аилазаашьа «УХМ» акаҭа 17 филиалқәа ирзыршеит: Алада-мрагыларатәи аихамҩа Алада-Уралтәи аихамҩа Баикалнырцәтәи аихамҩа Волганаҩстәи аихамҩа Горкитәи аихамҩа Калининград аихамҩа Красноиарск аихамҩа Куибышев аихамҩа Москватәи аихамҩа Амрагылара-Сибиртәи аихамҩа Амраҭашәара-Сибиртәи аихамҩа Нхыҵ-Кавказтәи аихамҩа Октиабртә аихамҩа Сахалин аихамҩа Свердловск аихамҩа Харатәи Амрагылара аихамҩа Ҩадатәи аихамҩа Урыстәылатәи аихамҩа

3599

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B0

Польша

Польша (), аофициалтә хьʒы: Польша Ареспублика () — Агәҭабжьаратәи Европаҿы, Балтикатәи амшын аладатәи агаҟны атәыла ауп. Амраҭашәараҿы уи Алмантәыла еидуп, алада-мраҭашәараҿы — Чехиа еидуп, аладаҿы — Словакиа, алада-мрагылараҿы — Украина, амрагылараҿы — Белоруссиа, аҩада-мрагылараҿы — Летвеи Урыстәылеи еидуп. Аҵанакы – . Аҳәынҭқарра иаланхо – . Аланхо Азгәаҭақәа Европатәи атәылақәа Ареспубликақәа НАТО атәылақәа

3613

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%81%D0%B0%D0%B0%D2%AD%D1%82%D3%99%20%D0%B7%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D2%9B%D3%99%D0%B0

Асааҭтә зонақәа

Адунеи асааҭтә зонақәа. Агеографиа

3631

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0

Москва

Москва́ () – Урыстәыла аҳҭнықалақь ауп. Иаланхо . Аҭоурых Административ-территориалтә ашара Москва 10 аокругқәа имоуп: Агәҭабжьаратәи административтә округ Амраҭашәаратәи административтә округ Алада-мраҭашәаратәи административтә округ Аладатәи административтә округ Алада-мрагыларатәи административтә округ Амрагыларатәи административтә округ Аҩада-мрагыларатәи административтә округ Аҩадатәи административтә округ Аҩада-мраҭашәаратәи административтә округ Зеленоградтә административтә округ Агеографиа Атранспорт Мосватәи ауаажәларратә транспорт иҿиаауп. Ақалақь итранспорт хкы хада метроуп. Москватәи аметро 13 хҵәахақәа имоуп. Атрамваитә хҵәахақәа ирацәоуп. Автобустәи троллеибустәи маршрутқәа рацәа ауп. Азхьарԥшқәа Достопримечательности Москвы Азгәаҭақәа Урыстәыла ақалақьқәа Урыстәылатәи афедералтә қалақьқәа Аҳҭнықалақьқәа СССР ақалақьқәа-фырхаҵа

3639

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%84%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%B7%D0%BC

Афашизм

Афаши́зм (аитал. fascismo ; fascio - "аидгылара") - аполитологиатә термин, ирадикалу амилаҭеилыхратә идеологиа. Ахьарԥшқәа Аполитикатә идеологиақәа

3652

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%82%D1%85%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%2C%20%D0%9B%D0%B8%D1%83%D0%B4%D0%B2%D0%B8%D0%B3%20%D0%B2%D0%B0%D0%BD

Бетховен, Лиудвиг ван

Лиудвиг Ван Бетховен ( ; Ԥхынҷкәынмза 16 1770, Бонн, Вестфалиа - хәажәкыра 26 1827 Вена, Австриатәи аимпериа) - германтәи композитор, адирижиореи апианистеи, аӡәы х-"вентәи классикқәа" рыҟныҭә. Германиатәи акомпозиторцәа Германиатәи амузикантцәа 1770 шықәсазы ииз Ԥхынҷкәынмза 16 рзы ииз 1827 шықәсазы иԥсыз Хәажәкырамза 26 рзы иԥсыз

3657

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0

Агерман бызшәа

Агерма́н бызшәа́, Алемс бызшәа́, анемец бызшәа́ () – алманцәеи австриуаеи лихтенштеинуаеи швеицарцәа реиҳареи рбызшәа ауп. Германиеи Австриеи аҳәынҭқарратә бызшәа иамоуп. Индо-европеитә ажәла герман группа иреиоуп. Уи ашәҟәҩыра алаҭын алфавит иҵаҵӷәиркоит. Агерман алфавит Азгәаҭақәа Абызшәақәа

3661

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D1%86%D0%B0%D1%80%D1%82%2C%20%D0%92%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%84%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B3%20%D0%90%D0%BC%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D0%B8

Моцарт, Вольфганг Амадеи

Иоганн Хризостом Вольфганг Теофил Моцарт (; даҽакала Вольфганг Амадеи Моцарт ; , Зальцбург — , Вена, Австриа) — еицырдыруа австриатә композитори, аинструменталистеи дирижиореи. Абиографиа Вольфганг Амадеус Моцарт диит 1756 шықәса азы. Уи иаб Леопольд Моцарт, иҷкәын илаз абаҩхатәра арҿиаразы, композиторк, теоретикк иаҳасабала икариера мап ацәикит. Иара Моцарт рҵаҩыс диман аскрипка, афортепиано, амузыкатә теориа азы, анаҩс урҭ рзы дихыҳәҳәо дагьыҟалоит. Моцарт ԥшьышықәса анихыҵуаз афортепиано азы аконцертқәа иҩуан, жәеиза шықәса анихыҵуаз раԥхьаӡатәи иопера ҩны далгеит. Моцарт ихәыҷра еиҳарак иаҳәшьа дицны Европа дшакәшоз ихигеит. Раԥхьаӡа аусура иоуит жәаха шықәса анихыҵуаз архиепископ Зальцбург иҿы. Уи уа аус иуан жәаҩа шықәса, арихиепискап иусура дамихаанӡа. Моцарт уи аамҭазы адунеи аҿы амузыка аҳҭнықалақьс иҟаз, Венаҟа диасуеит. Иара авундеркинд иаҳасабала ақәҿиара ду иман, аха ианизҳа аусурҭа аԥшааразы ауадаҩрақәа иныруа далагеит. Вена ақалақь аҿоуп Моцарт Гаидн дахьиқәшәаз, уи Моцарт имҵәыжәҩа дыҵакны диман, абык иаҳасабала ибаҩхатәра дахӡыӡаауан. Моцарт ихы зланиҟәигоз аԥара ирҳарц азы аоперақәа иҩуан, урҭ лассы ауаа ирылаҵәон. Моцарт амузыкатә идеиақәа деимаркуан. Иара акомпозициақәа раԥҵаразы ус хаданы иҿаԥхьа иқәгылаз, амузыка ақьаад анҵаракәын. Уи аамҭаз иара Алоиза Вебер захьӡыз аԥҳәызба бзиа дибеит. Уи ажәа лниҵеит, аха лара мап лкит, усҟан лара лҭыԥан лаҳәшьа Констанца ԥҳәысс дигеит. Моцарт икомпозициа ду симинор ичаразы иҩит. Композиторк иаҳасабала Моцарт аихьӡара дуқәа иоуит Прага данаҭаа. Иары идҵан акымкәа аоперақәа рҩра, икариерагьы ақәҿиарақәа аман. Изымдырӡоз аӡәы ареквием иҩырц ианидигала, Моцарт уи иара ишитәыз ала агәра ганы дыҟан, ус иагьыҟалеит, иара диашахеит. Иара уи алгара даара дахыццакуан, аха аҵыхәтәан хәҭақәак роуп дзыхьӡаз, иара убас иаанхаз ахәҭақәак рысхема аанажра дахьӡоит. Иара иԥсҭазаара далҵуеит игәабзиара ахьыуашәшәыраз иахҟьаны ҩажәи жәохә шықәса анихыҵуаз. Ареквием уи иҵаҩцәа иреиуаз – Сассмеир ихиркәшеит. Моцарт дполитика уаҩымызт. Уи дыклассикын. Иара Бах ихә ҳаракны ишьон, иаԥиҵеит 49 симфониеи 18 опереи. Алитература «100 текстк аԥсышәала», Аҟәа: Агәыҳалалратә Фонд Аԥсны аҿиара Афонд «Амшра», 2015 Акомпозиторцәа Австриатә амузыкантцәа 1756 шықәсазы ииз Ажьырныҳәамза 27 рзы ииз 1791 шықәсазы иԥсыз Ԥхынгәымза 5 рзы иԥсыз

3668

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D3%A1%D1%8B%D0%BD

Аӡын

А́ӡын - акы ԥшь-ашықәс аамҭак рҟынҭә, ҭагаланеи ааԥынеи рыбжьара. Аӡын мзақәа роуп: ԥхынҷкәын, ажьырныҳәа, жәабран. Аӡын хьҭоуп, амш хәыҷоуп, аҵх — дууп. Ахьарԥшқәа

3673

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0

Абелорус бызшәа

Абелору́с бызшәа́ () — Белорустәыла бызшәас иамоуп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп. Абелорус алфавит Абара Абелорус Авикипедиа (тарашкевица) Абелорус Авикипедиа Ахьарԥшқәа Абызшәақәа

3676

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%B1%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0

Асерб бызшәа

Асерб бызшәа () — Сербиа аҳәынҭқарра бызшәас иамоуп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп. Асерб акирил алфавит Азгәаҭақәа Абызшәақәа

3682

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D0%B0

Молдавиа

Молдавиа (, ), аофициалтә хьӡы: Молдова Ареспублика (, )  — Европа атәыла иауакуп. Аҵанакы – . Аҳәынҭқарра иаланхо – . Азгәаҭақәа Европатәи атәылақәа Ареспубликақәа

3698

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B5%D0%B2%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%BE%2C%20%D0%A2%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%81

Шевченко, Тарас

Шевченко, Тарас Григори-иԥа (, ; , Морынци — , Санкт-Петербург) — аукраин апоетеи асахьаҭыхҩыеи. Дырмит Гәлиа диҭазгуан аҩымҭақәа аԥсшәа. Аусаҭ Ажәа Дырмит Гәлиа аиҭага. <table class = "wikitable" width="300"> <tr> АУСИАҬ АЖӘА Са санԥслакь шәара сыжәжы Адамра сҭаҵаны, Асазан ҭбаа агуҭаны, Са с-Украинаҿы; Адә ду ԥшӡа ҭбаакуеи, Днепри уи аԥаҩкуеи Сара избауа, цқьаисаҳауа Иара абжьы шгауа. Украинатә ишаагалакь Хара амшын иаҵәахь Хаӷацәа ршьа… усҟан сара Адәи ашьхеи абра — Зегь ааныжьны иара убрахь, Сцап анцәа ихаҭа иахь Сматанеирацы… Уаанӡа сара- Дсыздырам уи анцәа. Сара сыжәжы, нас шәа шәнагыл, Ашьамҭлаҳәкуа ншашәыжь, Нас ҳаӷацәа ршьала Ицқьашәтә ахакуиҭра. Саргь ҭаацәара ду аҿы, Хакуиҭ ҭаацәа ҿыц аҿы, Сышәхашәмырхҭын, сышәгуалашәала Жәа хаа гуҟаҵагала. </div></td></tr></table> Шәахә. иара убас «Аусиаҭ ажәа» 1814 шықәсазы ииз Хәажәкырамза 9 рзы ииз 1861 шықәсазы иԥсыз Хәажәкырамза 10 рзы иԥсыз Украинатәи ашәҟәыҩҩцәа Украинатәи асахьаҭыхҩцәа

3699

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D1%80%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0

Аболгар бызшәа

Аболга́р бызшәа́ () — Болгариа аҳәынҭқарратә бызшәа ауп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп. Аболгар алфавит Абара Аболгар Авикипедиа Азгәаҭақәа Абызшәақәа

3700

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%87%D0%B5%D1%85%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0

Ачех бызшәа

Ачех бызшәа () — Чехиа ҳәынҭқарра бызшәас иамоуп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп. Ачех алфавит Шәахә. иара убас Ачех Авикипедиа Азгәаҭақәа Абызшәақәа

3702

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%85%D0%BE%D1%80%D0%B2%D0%B0%D1%82%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0

Ахорват бызшәа

Ахорват бызшәа () — Хорватиа ҳәынҭқарра бызшәас иамоуп. Славиан группа, аладатә сыбгруппа, индо-европеитә ажәла иреиоуп. Ахорват алфавит Шәахә. иара убас Ахорват Авикипедиа Азгәаҭақәа Абызшәақәа

3704

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%B0%D1%81%D0%B0%20%D2%9A%D1%8C%D1%8B%D1%80%D1%81%D0%B0

Иаса Қьырса

Иаса Қьырса (, ; 4 ш. до н.э. - 26-36 н.э.) — ацентралтә фигура ақьырсианраҿ, Мессиа, Анцәа Иԥа. Аԥсылманрааҿ иара дпророкуп, дмессиуп, дуаҩыуп. Ахьӡ "Иисус" Иисус - иахьатәи транслитерациа абырзентә форма Ιησούς, ажәытәӡатәи ауриа ахьӡ ישוע (Иешу́а). Аҿатә Уасиаҭ аперсонажцәа Ақьырсианра Ауаа иршьыз

3707

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%84%D0%BA%D0%B0%2C%20%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86

Кафка, Франц

Франц Кафка (; , Прага — , Клостерноибург) — еицырдыруа агерман ашәҟәыҩҩы, уи хылҵшьҭрала дуриоуп. Алитература Белобратов А. В.. Процесс «Процесса» // Кафка Ф. Процесс [по материалам рукописи]. СПб., 2006 Гулыга А. В. Человек в мире отчуждения (социальные аспекты творчества Ф. Кафки) // Гулыга А. В. Эстетика в свете аксиологии. СПб., 2000 Затонский Д. В. Ф. Кафка и проблемы модернизма. 2-е изд. М., 1972 Зусман В. Г. Художественный мир Ф. Кафки: малая проза. Н. Новгород, 1996 Копелев Л. З. У пропасти одиночества: Ф. Кафка и особенности современного субъективизма // Копелев Л. З. Сердце всегда слева. М., 1960 Подорога В. А. Ф. Кафка. Конструкция сновидения // Подорога В. А. Выражение и смысл. М., 1995 Ауриа ашәҟәыҩҩцәа Чехиатәи ашәҟәыҩҩцәа Прагатәи агерман литература Асоциалистцәа 1883 шықәсазы ииз Ԥхынгәымза 3 рзы ииз 1924 шықәсазы иԥсыз Рашәарамза 3 рзы иԥсыз

3708

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B5%D1%80%2C%20%D0%A0%D0%B8%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%B4

Вагнер, Рихард

Вилӷелм Рихард Вагнер (; , Леипциг, Саксониа аҳәынҭқарра — , Венециа, Италиа) — алман акомпозитор, аинструменталистеи дирижиореи. Аоператә музыка ареформатор ддуӡӡоуп. Абиографиа Амузыка Афилософиа Уба, бба нас Германиатәи акомпозиторцәа Германиатәи амузикантцәа Германиатәи ашәҟәыҩҩцәа 1813 шықәсазы ииз Лаҵарамза 22 рзы ииз 1883 шықәсазы иԥсыз Жәабранмза 13 рзы иԥсыз

3709

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%81%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%BE

Есперанто

Есперанто (Esperanto) — адунеижәларбжьа-ратә бызшәа. Аԥҵаҩы абызшәа Лиудвик Заменӷоф. Аесперант алфавит Абара Аесперант Авикипедиа Борис Колер, Есперанто арҵага шәҟәы Аесперант алфавит Аесперант грамматик Иԥсабаратәым абызшәақәа

3711

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D1%8B%D1%80%D0%B7%D0%B5%D0%BD%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0

Абырзен бызшәа

Абырзе́н бызшәа́ ( [e̞ˌliniˈka]) — Бырзентәыла ҳәынҭқарра бызшәас иамоуп. Индо-европеитә ажәла иреиоуп. Абырзен алфавит Ахронологиара Барзеншәа хԥа ҭоурых период имоуп: ажәытә барзеншәа, барзен, барзеншәа ҿыц Азгәаҭақәа Абызшәақәа Абырзен бызшәа

3716

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%90%D0%B8%D0%B4%D0%B3%D1%8B%D0%BB%D0%B0

Европатәи Аидгыла

Европатәи Аидгыла — Европатәи атәылақәа 25 еидызкыло, аиҳабырабжьаратә имилаҭтәым еиҿкаароуп, урҭ Аидгыла иалахәу атәылақәа ҳәа рыхьӡуп. Европатәи аидгыла 1992 шықәсазы иаԥҵан Европатәи аидгылазы Маастрихттәи аиқәшаҳаҭрала. Убас шакәугьы, ари аидгыла угәалазыршәо а3ыдара6ъа ыҟан уаанӡатәи аизыҟазаашьақәа рыҟны, 1951 шықәса инаркны. Еропатәи аидгыла аусура иаҵанакуеит аҳәынҭқарратә усзура аганқәа зегьы, агәабзиарахьчареи аекономикеи инадыркны адәныҟатәи аполитикеи атәылахьчареи рҟынӡа. Урҭ рыдагьы, Евроеидгыла аҟазаараҿы ихадараны иҟоуп иаку аџьырмыкьа аԥҵареи напхгараҭареи, уи иаҵанакуеит: аҳазалхратә еидгыла, 25 тәыла рыҟнытә 12 рыҟны иалагалоу иаку авалиута, иаку ақыҭанхамҩатә политика, иаку ахәаахәҭратә политикеи иаку аԥсыӡхьчаратә политикеи. Евроеидгыла аусбарҭа хадақәаны иҟоуп Еврокомиссиа, Европатәи Аидгыла Ахеилак, Европатәи ахеилак, Европатәи аидгыла Аӡбара, Европатәи аԥхьаӡаратә палата, Европатәи амилаҭтә банки Европатәи Апарламенти. Евроеидгыла арҭбаара атәы ҳҳәозар, еиҳа аҽарҭбааит лаҵарамза 1, 2004 шықәсазы, Евроеидгыла иҿыцу аҳәынҭқаррақәа 10 анацла. Румыниеи Болгариеи Евроеидгыла иалалеит ажьырныҳәа 1, 2007 шықәсазы. Аԥхьаҟа Евроеидгыла иазҳар алшоит 30 ҳәынҭқарра рҟынӡа. Евроеидгыла аҽырҭбаара апроцесс зны-зынла евроинтеграциа азырҳәоит. Евроеидгыла алаларазы аҳәынҭқарра аекономикатәи аполитикатәи дҵақәак нанагӡароуп. Насгьы Евроеидгыла аиқәшаҳаҭра инақәыршәаны, Евроеидгыла иалахәу зегьы ари алалара иазыразхароуп. Евроеидгыла иахьа 28 ҳәынҭқарра алоуп, ауааԥсыра 500 миллион рҟынӡа ҟалоит инықәырԥшшәа. 2012 шықәсазы Европатәи аидгыла аҭынчра иазку Нобель ипремиа анашьоуп. Алахәылақәа Алитература «100 текстк аԥсышәала», Аҟәа: Агәыҳалалратә Фонд Аԥсны аҿиара Афонд «Амшра», 2015 Абара ЕА Аофициалтә адаҟьа Европа Европатәи Аидгыла Аиҳабырабжьаратә еиҿкаарақәа 1993 шықәсазы ицәырҵит

3719

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B8%D0%B4%D1%83%20%D0%90%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D2%AD%D2%9B%D3%99%D0%B0%20%D0%A0%D0%B5%D0%B8%D2%BF%D0%BA%D0%B0%D0%B0%D1%80%D0%B0

Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара

Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара (ООН) — адунеижәларбжьа-ратә организациа, дҽеидкылоут шеибакәу аҳәынҭқаррақәа (Амраҭашәаратәи Саҳара, мазхаҵарац аҳәынҭқаррақәа иаҷыданы). Абара ЕМрО Аофициалтә адаҟьа Аиҳабырабжьаратә еиҿкаарақәа 1945 шықәсазы ицәырҵит

3721

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0%2C%20%D2%B2%D1%80%D0%B8%D2%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%20%D0%A1%D0%B0%D0%B2%D0%B2%D0%B0-%D0%B8%D4%A5%D0%B0

Сковорода, Ҳриҳори Савва-иԥа

Ҳриҳори (Григори) Савва-иԥа Сковорода (, ; , Чорнухы — , Иванивка) — украин афилософи, апоети, апедагоги, арккаҩи. Афилософцәа Украинатәи ашәҟәыҩҩцәа 1722 шықәсазы ииз Ԥхынҷкәынмза 3 рзы ииз 1794 шықәсазы иԥсыз Абҵарамза 9 рзы иԥсыз

3722

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B5%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%BE%20%D0%B4%D0%B0%20%D0%92%D0%B8%D0%BD%D1%87%D0%B8

Леонардо да Винчи

Леонардо ди сер Пиеро да Винчи (; , Анкиано ақыҭа, Флоренциа ареспублика — , Кло-Лиусе ахан, Амбуаз, Франциа) — адуу италиатә асахьаҭыхҩы (архитектор, аскульптор) аҭҵаарадырраҩы (аматематик, афизик, анатом), илашу "ауниверсалтә ауаҩы" () ахкы, италиатә Ренессанс аидеал. Абиографиа Аӡәгьы иҳамаикӡом, Леонардо да Винчи (1452-1519) зегь реиҳаӡоу асахьаҭыхҩцәа дыруаӡәкуп ҳҳәар. Иара иҭихыз асахьа «Уаххьа маӡа» адунеиаҿ зегь реиҳа еицырдыруа сахьақәа иреиуоуп. Леонардо зегьы деицырдыруа дҟалон акгьы ҭимхыргьы. Избанзар уи дыԥҵаҩ дуун. Уи адагьы Леонардо дҵарауаҩ дуун, дконструкторын. Иара убас уи дпоетын, дмузыкантны, дыскульпторын. Иара идагьы ауаатәҩса рыԥсҭазаарҿ уаҳа аӡәгьы илымшацзар ҟалап ииҵаз аҟара аҵара. Уи абџьар хкқәеи рмеханизмқәеи аԥиҵеит. Иара убас аҳаирпланқәеи аӡаҵаҟатәи анышьқәеи рмодельқәа рыла аԥышәарақәа мҩаԥигон. Леонардо до Винчи, аиашазы, генииуп изуҳәар алшоит. Леонардо диит Италиа Винчи ақыҭан. Уи ихәыҷра аиҳарак иаб иҭаацәа рҿы ихигеит. Леонардо дхәыҷыԥшӡан, ихахәы еиларҳәы, илақәа иаҵәаӡа дыҟан. Леонардо иаб иҷкәын асахьаҭыхра аинтересс шимоу иангәеиҭа, уи иреиӷьӡоу асахьаҭыхҩы бзиа, арҵаҩы иахь дишьҭуеит. Ҽнак Леонардо ирҵаҩы исахьаҿы амаалақь исахьа ҭихуеит. Уара сахьаҭыхыҩҵас усеиҳауп, арҵаҩы – уаҳа сара асахьа ҭысхӡом”, – иҳәеит арҵаҩы. ԥыҭрак ашьҭахь, Леонардо иаб арҵаҩы уаҳа аԥара изысшәаӡом ҳәа иӡбеит. Уи иҷкәын ихигоит ахаҳәқәеи, аҵиаақәеи ҭҵаауа, аԥсааҭқәа дрышьклаԥшуа, урҭ рцәеижьы шеиҿартәу аилкаара дахьашьҭаз, амеханизмқәа рмодельқәа анаԥиҵоз мыцхәы аамҭа рықәирӡуеит ҳәа иԥхьаӡон. Аха Леонардо ирҵаҩы иҿы даанхеит цхырааҩык иаҳасабала. 25-шықәса раҟара иара иҿы дыҟан. Нас ихала асахьа аҭыхра далагоит, раԥхьа Флоренции, нас Милан, Венециа, иԥсҭазаара аҵыхәан – Франциа. Леонардо идеиақәа асахьаҭыхыҩцәа аӡәырҩы рсахьақәа рҿы рхы иадырхәон. Иара, – сара урҭ аԥысҵалоит. Дара урҭ хырҩылаалааит, – иҳәон. Абасала, ирацәаӡам ари асахьаҭыхҩ дуӡӡа иҭынхаз асахьақәа. Аидеиақәа рацәаны иман, ирацәоуп уи карандашьлеи меланлеи иаԥиҵаз аескиз ссирқәа. Леонардо исахьақәа убас иԥшӡоуп, урҭ амузыка еиԥш, еиҭаҳәашьа рымаӡам. (Картины Леонардо так красивы, что их так же трудно описать, как прекрасную музыку). Асахьақәа рҿы ауаа рхаҿқәа даара иҵаулоуп. Уи алашараеи агагеи даҽакала (ҿыцла) ихы иаирхәеит иперсонажцәа еиҳа иԥсабаратәны, ишыҟаҵәҟьаз иааирԥшырц азы. Исахьақәа руак «Мона Лиза» ахьӡуп. Ари аччаԥшь зҿықәу аԥҳәыс лпортреҭ ауп. Апортреҭ ари аԥҳәыск лхаҵа иаҿеиҵеит. Аха Лео - нарда уи апортреҭ убас игәаԥхеит, ихазы иаанижьырц иӡбеит. Уи Франциаҟа иманы дцеит. Ара аҵыхәтәантәи ашықәсқәагьы ихигеит, Франциатәи акрал иҿы аҳҭынратә сахьаҭыхҩыс дыҟан. Уажәшьҭа ари асахьа – Парижтәи Лувр аҿы хәы аԥҵамҭа хазынақәа ируакуп. Ахудожник Алитература «100 текстк аԥсышәала», Аҟәа: Агәыҳалалратә Фонд Аԥсны аҿиара Афонд «Амшра», 2015 Италиатәи асахьаҭыхҩцәа Италиатәи аҿыцхәыцҩцәа Италиатәи архитекторцәа Афилософцәа 1452 шықәсазы ииз Мшаԥымза 15 рзы ииз 1519 шықәсазы иԥсыз Лаҵарамза 2 рзы иԥсыз

3723

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%B3

Санкт-Петербург

Санкт-Петербург () – Урыстәыла ақалақь. Ахьарԥшқәа Урыстәыла ақалақьқәа Урыстәылатәи афедералтә қалақьқәа СССР ақалақьқәа-фырхаҵа

3724

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%9F%D1%80%D1%8B%D0%BC%D2%AD%D0%B0%D2%AD%D0%B0%D1%80%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0

Аҟрымҭаҭар бызшәа

Аҟрымҭаҭар бызшәа (Къырымтатар тили, Qırımtatar tili) — Ҟрым ҭаҭарқәа бызшәа. Атиурк бызшәала ажәла имоуп. Аҟрымҭаҭар алфавит Азгәаҭақәа Абызшәақәа Атиурк бызшәақәа

3725

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%BE

Валентина Матвиенко

Валентина Матвиенко (; 1949, Шепетивка) — Урыстәыла аҳҭны-қалақь ахада (2003—2011). Урыстәылатәи аполитикцәа Санкт-Петербург 1949 шықәсазы ииз

3727

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%88%D1%8C%D1%85%D0%B0%D1%80%D2%9F%D3%99%D1%8B%D2%AD

Ашьхарҟәыҭ

Ашьхарҟәы́ҭ () - идуам аҵыс ахьшьқәа рҭаацәарантәи. Азгəаҭақəа Аԥсаатәқәа

3731

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%B4%D0%B0

Канада

Канада (, ) — аҳәынҭқарра Аҩадатәи Америкаҿы. Адунеи аҿы ақәӡарала аҩбатә аҭыԥ аанкылоит. Адунеизегьы идуӡӡоу аӡхықә ацәаҳәа иаманы, Атлантикатә, Аҭынч, Аҩадатәи ихҵаалоу амшындуқәала еиҿыкәыршоит. Аладаҿи аҩада-мраҭашәараҿеи Канадеи Еиду Америкатәи Аштатқәеи аҳәаақәа ирымоуп. Мрагылраҿы Канадеи Даниеи (Гренладиа), Франциеи (Сент-Пьери Микелони) аҳәаақәа ирымоуп. Ахьарԥшқәа Аҩада-Америкатәи атәылақәа Афедеративтә монархиақәа НАТО атәылақәа

3734

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B4%D0%B0

Мерида

Сантиа́го де лос Каваие́рос де Ме́рида () — ақалақь Венесуелаҟны оуп, Лыбертадор муницыпалитеҭи Мерида штати иахтнықалақь ауп. Уи қалақь 1558 ш. ахь иҿкаан, forming part of Гранада Ҿыц, but later became part of the Captaincy General of Venezuela, and played an active role in the War of Independence. Азгәаҭақәа Венесуела ақалақьқәа

3740

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%B7%D2%B7%D0%B0

Аҷҷа

Аҷҷа́ () Ахьарԥшқәа Аԥсаатәқәа

3765

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D4%A5%D1%81%D1%8B%D3%A1

Аԥсыӡ

Аԥсы́ӡ () — аӡыԥстәықәа рхыкласс, инҳоит аӡҵааҿеи аӡымҵааҿеи. Иахьатәи аԥсыӡқәа рыура 7,9 мм акнытә (Paedocypris progenetica) 13,7 м аҟынӡа (акиттәи акула) иаҟаруп. Ахьарԥшқәа

3767

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%9B%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%88%D1%8C%D0%B8%D0%B0

Ақамашьиа

Ақамашьи́а () Азгəаҭақəа Аԥсыӡқәа

3769

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BF%D2%9F%D0%B0%D0%B7

Апҟаз

Апҟа́з / Аԥсы́ӡпҟыӡ / Ақьаҳәырда́н () Ахьарԥшқәа Аԥсыӡқәа

3783

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%B0

Венгриа

Венгриа, Мадиартәыла () — Европа атәыла иауакуп. Аҵанакы – . Аҳәынҭқарра иаланхо – . Азгәаҭақәа Европатәи атәылақәа Ареспубликақәа НАТО атәылақәа

3784

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D2%9E%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D2%AD%D0%B0%D0%BD

Ҟазахсҭан

Ҟазахсҭан (), аофициалтә хьӡы — Ҟазахсҭан Ареспублика () — Европатәии Азиатәии аҳәынҭқарроуп. Аҵанакы – . Аҳәынҭқарра иаланхо – . Апрезидент—Касым-Жомарт Кемел-иԥа Токаев. Азгәаҭақәа Европатәи атәылақәа Азиатәи атәылақәа Ареспубликақәа

3787

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D1%80%D1%88%D0%B0%D0%B2%D0%B0

Варшава

Варша́ва () — Полша ахтнықалақьуп, ақалақь дуӡӡоуп. Аӡиас Висла ақалақь иагәылсуеит. Аҭоурых Административ ашара Варшава 18 гминақәа (араионқәа) имоуп. Архитектура Атранспорт Варшаватәи ауаажәларратә транспорт иҿиаауп. Ақалақь итранспорт хкы хада атрамваиоуп. Атрамваитә хҵәахақәа ирацәоуп. Варшава акы метро хҵәаха имоуп. Автобустә маршрутқәа рацәа ауп. Уба бба нас Азгәаҭақәа Алитература Ахьарԥшқәа Польша ақалақьқәа Аҳҭнықалақьқәа

3788

https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B2%D0%B0%D0%B8

Атрамваи

Атрамваи ( - авагон, авагонетка way-гьы - амҩа) — аихалабатә мҩатә транспорт хкы ауп, афымцахара имоуп, ақалақьқәа аҿы апасаџьырцәа р-иагара рхы иаирхәоуп маршрутқәаваршәны иҳәаақәиҵәо. Атрамваиқәа XIX шәышықәса хабжаҿы изцәырҵон, афымцатрамваиқәа XIX шәышықәса аҵыхәа ҿы изцәырҵон. Атрамваиқәа реиҳара ихы афымцахара аҳаиртә контақттә каҭахьтә иаирхәоит афымцадкьылагала (апантограф акәу, абугьел акәу, аштанга акәу). Аиӷьрақәеи аграқәеи Атрамваи хкықәа Аҭоурых Аинфраструктура Амҩа нхамҩа Апасаџьыртә инфраструктура Апасаџьырцәа рҭатәареи рҭыҵреи атрамваи аингыларҭақәаҿы ирҟаҵоит. Ахьӡдырга аӷәқәа амаршрутқәа рномерқәа измо аингыларҭақәа раанагоит. Аҵысра аиҿырцаара Афымца нхамҩа Азгәаҭақәа Алитература Ахьарԥшқәа Атрамваи