Datasets:

thorirhrafn

/

domar_data

like 0

Mál nr. 92/1999

Þjófnaður Skjalafals Ákæra Frávísun frá héraðsdómi að hluta

S var ákærður með fjórum ákærum fyrir þjófnað, skjalafals, ölvunarakstur og akstur án ökuréttinda. Var málinu sjálfkrafa vísað frá héraðsdómi að því er eina ákæruna varðaði þar sem í henni var ekki gerð krafa um refsingu. Var S sakfelldur fyrir þjófnað, ölvunarakstur og akstur án ökuréttinda, en sýknaður af ákæru um skjalafals. Var hann dæmdur til fangelsisrefsingar, greiðslu sektar og sviptingar ökuréttar.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar 23. febrúar 1999 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og jafnframt af ákæruvalds hálfu, sem krefst nú staðfestingar á sakfellingu samkvæmt 1. og 2. tölulið fyrri ákæru frá 6. október 1998, en jafnframt þyngingar á refsingu og að hafnað verði kröfu um að vísa frá dómi bótakröfu Sigurðar Ingva Ólafssonar. Ákærði krefst sýknu af 1. og 2. tölulið fyrri ákæru 6. október 1998. Þá krefst hann þess að refsing verði að öðru leyti milduð og að bótakröfu Sigurðar Ingva Ólafssonar verði vísað frá dómi. I. Í héraðsdómi var ákærði sakfelldur fyrir ýmis brot samkvæmt fjórum ákærum, sem gefnar voru út 6. og 20. október 1998 og 10. nóvember sama árs. Í síðastnefndri ákæru var ekki gerð krafa um refsingu, svo sem greina ber samkvæmt d. lið 1. mgr. 116. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Hvað þessa ákæru varðar er málinu því sjálfkrafa vísað frá héraðsdómi, þar með talinni skaðabótakröfu Hótels Íþróttasambands Íslands. II. Í liðum 1. og 2. í fyrri ákæru 6. október 1998 er ákærða annars vegar gefið að sök að hafa aðfaranótt föstudagsins 12. desember 1997 stolið peningaveski í íbúð í Brekkubyggð 15, Garðabæ, þar sem hann var gestkomandi og hins vegar að hafa falsað tékka úr tékkhefti frá Landsbanka Íslands, sem í veskinu var, og greitt leigubifreiðastjóra fyrir akstur með tékkanum. Sigurður Ingvi Ólafsson bifreiðastjóri á Borgarbílastöðinni í Reykjavík kom til lögreglunnar í Reykjavík 27. febrúar 1998 og kærði notkun falsaðs tékka. Tékkinn hafi verið notaður til greiðslu fyrir akstur í leigubifreið kæranda 12. desember 1997 og gefið hafi verið til baka af upphæðinni, sem var 4.000 krónur. Sá sem þetta hafi gert hafi komið með tékkann útfylltan en framselt hann sjálfur í viðurvist kærandans. Í ljós kom að eigandi tékkheftisins var Jóhanna G. Benediktsdóttir og hafði hún tilkynnt heftið glatað. Hún tjáði lögreglu 6. apríl 1998 að veski hennar, sem í var meðal annars tékkhefti, hefði horfið af heimili hennar aðfaranótt 12. desember 1997. Þá hafi komið þangað maður, sem hún ekki þekkti, í stutta heimsókn. Eiginmaður hennar hafi verið í miðbæ Reykjavíkur þessa nótt og hafi maðurinn ekið honum heim. Eiginmaður hennar hafi boðið manni þessum inn og hafi hann dvalist þar í um tíu mínútur og þegið glas af áfengi en síðan farið. Hún lýsti manninum fyrir lögreglunni og kvaðst trúlega mundu geta þekkt hann ef hún sæi hann aftur. Hún kom til lögreglunnar 16. júlí 1998 og voru henni sýndar níu ljósmyndir í möppu. Hún var beðin um að gefa sér góðan tíma og skoða allar myndirnar vandlega, og sagt að ekki væri víst að mynd af brotamanninum væri á meðal myndanna. Eftir að hafa skoðað myndirnar sagði hún að maðurinn á mynd nr. 2 væri sá, sem hefði komið heim með eiginmanni hennar. Aðra kvaðst hún ekki þekkja. Mynd þessi var af ákærða. Ofangreindur tékki úr tékkhefti Jóhönnu G. Benediktsdóttur ber nafn Gunnars nokkurs sem útgefanda, ákærða sem framseljanda og Finnboga Kristjánssonar þar á eftir sem framseljanda. Nægilega er sannað að ákærði hafi sjálfur framselt tékkann. Tékkinn var notaður í viðskiptum daginn eftir að heftinu var stolið af heimili eiganda þess, sem þekkti aftur ákærða sem gestkomanda þá um nóttina. Með þessu verður fallist á með héraðsdómara að lögfull sönnun sé fram komin til þess að sakfella ákærða fyrir þjófnað á tékkheftinu, eins og honum er gefið að sök í 1. lið fyrri ákæru 6. október 1998. Þegar litið er til þess að bifreiðastjórinn gat ekki sagt nánar til um hver hafi látið hann fá tékkann og að tékkinn er síðast framseldur af öðrum en ákærða, er hins vegar ekki nægilega sannað að ákærði hafi notað tékkann til að greiða bifreiðastjóranum og þar með gerst sekur um brot gegn 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Verður ákærði því sýknaður af 2. lið ákæru þessarar. Verður þá ekki dæmt um skaðabótakröfu Sigurðar Ingva Ólafssonar í máli þessu og ber að vísa henni frá héraðsdómi, sbr. 3. mgr. 177. gr. laga nr. 19/1991. Að öðru leyti verður héraðsdómur staðfestur um sakfellingu ákærða. Að svo búnu telst refsing sú sem ákærða var gerð í héraðsdómi hæfileg. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað skal vera óraskað. Verður ákærða gert að greiða áfrýjunarkostnað málsins að hálfu, en að hálfu greiðist hann úr ríkissjóði, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Málinu er vísað frá héraðsdómi að því er varðar ákæru 10. nóvember 1998, þar á meðal skaðabótakröfu Hótels Íþróttasambands Íslands, svo og skaðabótakröfu Sigurðar Ingva Ólafssonar. Héraðsdómur skal að öðru leyti vera óraskaður. Ákærði, Sævar Arnfjörð Hreiðarsson, greiði helming alls áfrýjunarkostnaðar af málinu, þar á meðal af málsvarnarlaunum skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, 50.000 krónum, sem greiðast að öðru leyti úr ríkissjóði. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 15. janúar 1999. Ár 1999, föstudaginn 15. janúar, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Pétri Guðgeirssyni, héraðsdómara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 935/1998: Ákæruvaldið gegn Sævari Arnfjörð Hreiðarssyni sem tekið var til dóms í gær að lokinni aðalmeðferð. Málið er höfðað með fjórum ákærum Lögreglustjórans í Reykjavík á hendur ákærða, Sævari Arnfjörð Hreiðarssyni, Blönduhlíð 26, Reykjavík, kt. 230954-5939. Í fyrsta lagi er málið höfðað með ákæru, dagsettri 6. október sl. „fyrir eftirgreind brot á almennum hegningarlögum og umferðarlögum: 1. Þjófnað með því að hafa aðfaranótt föstudagsins 12. desember 1997 stolið peningaveski í íbúð í Brekkubyggð 15, Garðakaupstað, þar sem ákærði var gestkomandi en í veskinu var tékkhefti frá Landsbanka Íslands, Suðurlandsbrautarútibúi Telst þetta varða við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19,1940. 2. Skjalafals með því að hafa sama dag greitt Sigurði Ingva Ólafssyni, kt. 280229-4749, fyrir leiguakstur með tékka að fjárhæð kr. 4.000, sem hann falsaði með útgefandanafnrituninni Gunnar (föðurnafn ólæsilegt) á eyðublað nr. 1125993 úr ofangreindu tékkhefti. Telst þetta varða við 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga. 3. Mánudaginn 24. ágúst 1998 ekið bifreiðinni HN-242 án ökuréttar um götur í Reykjavík. Telst þetta varða við 1. mgr. 48. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50,1987. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar. Í málinu krefst nefndur Sigurður Ingvi Ólafsson, skaðabóta kr. 4.000 ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga frá 12. desember 1997 en síðan dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga til greiðsludags”. Í öðru lagi er málið höfðað með ákæru, einnig dagsettri 6. október sl., „fyrir umferðarlagabrot með því að hafa ekið bifreiðum sviptur ökurétti, svo sem hér er rakið: I. Bifreiðinni X-912, aðfaranótt miðvikudagsins 29. júlí 1998, að auki undir áhrifum áfengis, frá Blönduhlíð 26 í Reykjavík að BSÍ við Vatnsmýrarveg og þaðan að Hlemmtorgi við Laugaveg. II. Bifreiðinni Ö-3323, laugardaginn 5. september 1998, frá Breiðumörk 11 í Hveragerði til Selfoss, þar sem lögregla stöðvaði aksturinn á mótum Árvegar og Hörðuvalla. Þetta telst varða við 1. mgr. 48. gr. og brotið í lið I að auki við 1. sbr. 2. mgr. 45. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50,1987, sbr. 1. gr. laga nr. 48,1997 og 3. gr. laga nr. 57,1997. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar og til sviptingar ökuréttar skv. 101. og 102. gr. nefndra umferðarlaga, sbr. 25. og 26. gr. laga nr. 44,1993 og 2. gr. laga nr. 23,1998”. Í þriðja lagi er málið höfðað með ákæru, dagsettri 20. október sl., „fyrir umferðarlagabrot með því að hafa fimmtudaginn 17. september 1998, ekið bifreiðinni K-3425 sviptur ökurétti um Hvanneyrarbraut á Siglufirði, þar sem lögreglan stöðvaði aksturinn. Þetta telst varða við 1. mgr. 48. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50,1987, sbr. 3. gr. laga nr. 57,1997. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar”. Loks og í fjórða lagi er málið höfðað með ákæru, dagsettri 10. nóvember sl., „fyrir eftirfarandi brot framin í Reykjavík á árinu 1998: I. Þjófnað, með því að hafa sunnudaginn 20. september stolið úr sendibifreið við Rauðavatn GSM-síma af gerðinni Ericson og plastpoka sem í var tékkhefti frá Landsbanka Íslands, aðalbanka, Austurstræti 11 í Reykjavík, debetkort, ökuskírteini, örorkuskírteini, strætisvagnakort og strætisvagnamiðar. II. Skjalafals, með því að hafa að kvöldi sama dags við kaup á vörum framvísað á veitingastaðnum Blásteini, Hraunbæ 102, debetkorti Steingríms Njálssonar, kt. 210442-3679, á reikning Steingríms hjá Landsbanka Íslands nr. 010-26-80055 og falsað þar nafn Steingríms á neðangreindar greiðslukortanótur: Nótu nr. 1313148, fyrir kr. 2.000. Nótu nr. 1315209, fyrir kr. 2.000 Nótu nr. 1316700, fyrir kr. 450. Nótu nr. 1318150, fyrir kr. 1.000. III. Þjófnað, með því að hafa að kvöldi sama dags stolið kr. 2.000 af reikningi Steingríms Njálssonar, kt. 210442-3679, hjá Landsbanka Íslands nr. 010-26-80055, með því að hafa á veitingastaðnum Blásteini, Hraunbæ 102, heimildarlaust notað debetkort Steingríms fyrir viðkomandi reikning. IV. Skjalafals, með því að hafa aðfaranótt mánudagsins 21. september greitt fyrir tvær gistinætur á Hóteli Íþróttasambands Íslands í Laugardal, með tékka að fjárhæð kr. 7.440, sem hann falsaði með útgefandanafnrituninni Arnar Ágústsson, á eyðublað nr. 7555788 úr tékkhefti frá Landsbanka Íslands, aðalbanka, Austurstræti 11 í Reykjavík. Brot ákærða í liðum I og III teljast varða við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19,1940, en brotin í liðum II og IV varða við 1. mgr. 155. gr. sömu laga. Í málinu gerir Hótel Íþróttasambands Íslands kröfu um skaðabætur að fjárhæð kr. 7.440, ásamt vöxtum frá 21. september, sem er tjónsdagur, samkvæmt 7. gr. vaxtalaga, en síðan dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga til greiðsludags”. Við meðferð málsins hefur verið fallið frá saksókn að því er varðar 1. og 3. – 4 tl. II. kafla síðast nefndu ákærunnar. Málavextir. Fyrsta ákæran: Ákærði hefur neitað því að hafa verið að verki í Brekkubyggð 15. Tékki úr hefti því sem stolið var hefur komið fram og er hann framseldur með nafni ákærða og réttri kennitölu. Jóhanna Benediktsdóttir sem þarna býr og átti hefti þetta bar kennsl á ljósmynd af ákærða meðal ljósmynda af öðrum mönnum. Kveður hún ákærða hafa komið þarna um nótt með fyrrverandi manni hennar og saknaði hún verðmætanna eftir það. Loks er í málinu rithandarrannsókn Haraldar Árnasonar rannsóknarlögreglumanns, þar sem skriftin á tékkanum er borin saman við rithönd ákærða. Kveður rannsóknarinn miklar líkur vera til þess að ákærði hafi skrifað tékkann. Dómarinn hefur einnig metið gögn þessi og telur ýmislegt vera líkt með rithönd ákærða og skriftinni á tékkanum. Þegar allt þetta er virt þykir ekki vera vafi að ákærði hafi komið í Brekkubyggð 15 og stolið því þar sem ákært er fyrir, og hefur ákærði gerst sekur um brot gegn 244. gr. almennra hegningarlaga. Með sömu rökum og hér hafa verið færð fram telst ákærði vera sannur að því að nota fyrrgreindan tékka til þess að greiða með Sigurði Ingva Ólafssyni leigubílstjóra, fyrir akstur og hefur ákærði gerst sekur um brot gegn 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga. Ákærði viðurkennir að hafa ekið bifreiðinni HN 242 sviptur ökurétti um götur í Reykjavík. Hefur ákærði gerst sekur um brot gegn 1. mgr. 48. gr. umferðarlaga. Önnur ákæran: Ákærði hefur skýlaust játað þau brot sem hann er saksóttur fyrir. Hefur hann orðið sekur um verknaði þá sem lýst er í ákærunni og réttilega eru þar færðir til refsiákvæða. Þriðja ákæran: Ákærði hefur skýlaust játað það brot sem hann er saksóttur fyrir. Hefur hann orðið sekur um verknað þann sem lýst er í ákærunni og réttilega er þar færður til refsiákvæðis. Fjórða ákæran: 1 - 3. Fyrir liggur að ákærði og Steingrímur Njálsson voru saman að drykkju umræddan sunnudag og langt fram á kvöld. Ákærði neitar því að hafa stolið verðmætunum af Steingrími eða að hafa notað debetkort hans í heimildarleysi. Segir hann Steingrím hafa verið ofurölvi og hann hafi beðið sig að geyma fyrir sig verðmætin sem hann er ákærður fyrir að hafa stolið, sbr. I. kafla ákærunnar. Þá hafi hann ritað nafn Steingríms undir nóturnar í II. kafla og sitt eigið undir nótuna í III. kafla að beiðni Steingríms sem ekki hafi getað skrifað fyrir ölvun. Steingrímur hefur komið fyrir dóm og tekið undir þetta að nokkru leyti. Þykir eins og allt er hér í pottinn búið ekki vera óhætt að fella sök á ákærða fyrir þá verknaði sem greinir í I. til III. kafla ákærunnar og ber að sýkna ákærða af ákæru fyrir þá. 4. Ákærði viðurkennir að hafa greitt fyrir gistingu á hóteli ÍSÍ með tékkanum sem ákært er út af. Kannast hann við að hafa ritað annað nafn en sitt eigið undir tékkann. Hefur hann orðið sekur um brot gegn 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga. Refsing, viðurlög, skaðabætur og sakarkostnaður. Samkvæmt sakavottorði ákærða hefur hann frá árinu 1973 hlotið 31 refsidóm, þar af 26 fyrir hegningarlagabrot, aðallega auðgunar- og skjalafalsbrot. Hann hefur hlotið samtals 18 ára og 1 mánaðar fangelsi með þessum dómum, síðast 5 mánaða fangelsi 18. nóvember 1997 fyrir skjalafals og þjófnað. Þá var ákærði dæmdur í sekt og sviptur ökurétti í 6 mánuði 30. mars sl. fyrir ölvun við akstur. Þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin fangelsi í 6 mánuði. Auk þess ber að dæma ákærða til þess að greiða 200.000 krónur í sekt og komi 35 daga fangelsi í stað sektarinnar, greiðist hún ekki innan 4 vikna frá dómsbirtingu að telja. Svipta ber ákærða ökurétti í 2 ár frá dómsbirtingu að telja. Dæma ber ákærða til þess að greiða skaðabætur sem hér segir: Sigurði Ingva Ólafssyni, kt. 280229-4749, 4.000 krónur ásamt almennum vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25, 1987, með áorðnum breytingum, frá 12. desember 1997 til dómsuppsögu en síðan dráttarvöxtum til greiðsludags samkvæmt III. kafla laganna. Hóteli Íþróttasambands Íslands, 7.440 krónur ásamt almennum vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga, frá 21. september 1998 til dómsuppsögu en síðan dráttarvöxtum til greiðsludags samkvæmt III. kafla laganna. Dæma ber ákærða til þess að greiða 25.000 krónur í saksóknarlaun til ríkissjóðs, 30.000 krónur í réttargæslu- og málsvarnarlaun til Hilmars Ingimundarsonar hrl., og helming annars sakarkostnaðar. Úr ríkissjóði ber að greiða verjandanum 30.000 krónur í réttargæslu- og málsvarnarlaun og helming annars sakarkostnaðar. Mál þetta sótti Hjalti Pálmason, fulltrúi Lögreglustjórans í Reykjavík. Dómsorð: Ákærði, Sævar Arnfjörð Hreiðarsson, sæti fangelsi í 6 mánuði. Ákærði greiði 200.000 krónur í sekt og komi 35 daga fangelsi í stað sektarinnar, greiðist hún ekki innan 4 vikna frá dómsbirtingu að telja. Ákærði er sviptur ökurétti í 2 ár frá dómsbirtingu að telja. Ákærði greiði skaðabætur sem hér segir: Sigurði Ingva Ólafssyni, kt. 280229-4749, 4.000 krónur ásamt almennum vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25, 1987, með áorðnum breytingum, frá 12. desember 1997 til dómsuppsögu en síðan dráttarvöxtum til greiðsludags samkvæmt III. kafla laganna. Hóteli Íþróttasambands Íslands 7.440 krónur ásamt almennum vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga, frá 21. september 1998 til dómsuppsögu en síðan dráttarvöxtum til greiðsludags samkvæmt III. kafla laganna. Ákærði greiði 25.000 krónur í saksóknarlaun til ríkissjóðs, 30.000 krónur í réttargæslu- og málsvarnarlaun til Hilmars Ingimundarsonar hrl., og helming annars sakarkostnaðar. Úr ríkissjóði greiðist 30.000 krónur í réttargæslu- og málsvarnarlaun til verjandans svo og helmingur annars sakarkostnaðar.

Mál nr. 133/1999

Tollalagabrot Lyf Tilraun Hlutdeild Bifreið Umferðarlagabrot Akstur sviptur ökurétti Upptaka

V var ákærður fyrir tilraun til ólögmæts innflutnings lyfja, með því að hafa smyglað til landsins 32.000 töflum er hann taldi innihalda karlkynshormónalyf með anabólískri verkun, en svo reyndist ekki vera. V var einnig ákærður fyrir að hafa veitt viðtöku 3.591 töflu sem innihéldu karlkynshormónalyf með anabólískri verkun, sem hann vissi eða mátti vita að voru ólöglega innfluttar. Þá var V ákærður fyrir að hafa ekið yfir leyfðum hámarkshraða án ökuréttinda. Sakfelling ákærða fyrir öll atriði ákærunnar var staðfest með vísan til forsendna héraðsdóms og var V dæmdur til skilorðsbundinnar fangelsisrefsingar, greiðslu sektar, sviptingar ökuréttar og upptöku lyfja.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar 10. mars 1999 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun, en einnig af hálfu ákæruvalds, sem krefst þess nú að refsing ákærða verði þyngd og hann dæmdur til frekari sviptingar á ökurétti, en að héraðsdómur verði að öðru leyti staðfestur. Ákærði krefst aðallega sýknu, en til vara að refsing verði milduð. Þá er krafist málsvarnarlauna í héraði ef sýknað verður, en fyrir Hæstarétti hver sem úrslit málsins verða. Í greinargerð ákærða fyrir Hæstarétti var meðal annars teflt fram þeirri málsvörn, að ekkert liggi fyrir um að í töflunum, sem greinir í II. kafla ákæru, sé karlkynshormón með svonefndri anabóliskri verkun. Af því tilefni hlutaðist ákæruvaldið til um að töflur, sem nefndur kafli ákæru tekur til, yrðu sérstaklega rannsakaðar hjá lyfjafræðistofnun Háskóla Íslands. Voru rannsökuð þrjú sýni, þar sem 30 töflur voru í hverju. Í skýrslu stofnunarinnar 21. maí 1999, sem lögð hefur verið fyrir Hæstarétt, kemur fram að í töflunum sé metandróstenólon (methandienone), 5 mg í hverri töflu. Kemur þar jafnframt fram sú skýring, að metandróstenólon sé testósterónlíkt lyf með mikla bolsteraverkun, en hið síðastnefnda sé aðal karlhormónið í líkamanum. Þessi niðurstaða er í samræmi við skýringu ákærða við rannsókn málsins fyrir lögreglu þess efnis að um sé að ræða stera, sem hann kvaðst hafa ætlað til eigin nota. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður staðfest sakfelling ákærða fyrir öll atriði ákærunnar. Við ákvörðun refsingar vegna brota, sem getið er í III. kafla hennar, verður litið til 5. mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sbr. 3. gr. laga nr. 57/1997. Að þessu gættu þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin í héraðsdómi. Verður jafnframt staðfest niðurstaða héraðsdóms um eignaupptöku, sviptingu ökuréttar og sakarkostnað. Þá skal ákærði greiða allan áfrýjunarkostnað málsins, svo sem greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærði, Völundur Helgi Þorbjörnsson, greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Ólafs Sigurgeirssonar hæstaréttarlögmanns, 100.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 15. febrúar 1999. Ár 1999, mánudaginn 15. febrúar, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem haldið er í dómhúsinu við Lækjartorg af Ingibjörgu Benediktsdóttur héraðsdómara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 1152/1998: Ákæruvaldið gegn Völundi Helga Þorbjörnssyni, sem tekið var til dóms 14. janúar sl. Málið er höfðað gegn ákærða Völundi Helga Þorbjörnssyni, kt. 110572-5739, Engihjalla 17, Kópavogi fyrir eftirtalin brot: I. Fyrir tilraun til ólögmæts innflutnings lyfja, með því að hafa við komu til Keflavíkurflugvallar 21. janúar 1997 smyglað hingað til lands frá London um 32.000 töflum (4418,61 g) er hann taldi innihalda karlkynshormónalyf með anabólískri verkun, en svo reyndist ekki vera. Töflurnar keypti ákærði í London og kom fyrir í farangri samferðakonu sinnar, en töflurnar fundust við tollleit í farangri hennar eftir komu þeirra til landsins í greint skipti. (Mál nr. 04-1997-96) Telst þetta varða við 1. mgr. 123. gr., sbr. 1. mgr. 124. gr. og 135. gr., tollalaga nr. 55, 1987, sbr. 1. tl. 3. mgr. 5. gr. og 6. gr. reglugerðar um tollfrjálsan farangur ferðamanna og farmanna við komu frá útlöndum, áfengisgjald, tóbaksgjald o.fl. nr. 251, 1992, sbr. 1. gr. reglugerðar nr. 409, 1993 og 1. gr. reglugerðar nr. 476, 1995, 5. mgr., sbr. 1. og 2. mgr., 51. gr., sbr. 1. mgr. 68. gr., lyfsölulaga nr. 30, 1963 og 1. mgr. 29. gr., sbr. 2. mgr. 43. gr., lyfjalaga nr. 93,1994, sbr. 2. gr. laga nr. 55, 1995, sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga nr. 19,1940. II. 1. Fyrir að hafa veitt viðtöku frá ónafngreindum manni 591 töflu er innihéldu karlkynshormónalyf með anabólískri verkun, sem ákærði vissi eða mátti vita að höfðu verið ólöglega innfluttar, en töflur þessar fann lögregla við leit á starfsstöð ákærða að Lágmúla 5, Reykjavík, þann 28. júlí 1997. (Mál nr. 10-1997-13688) 2. Fyrir að hafa veitt viðtöku frá ónafngreindum manni 3000 töflum er innihéldu karlkynshormónalyf með anabólískri verkun, sem ákærði vissi eða mátti vita að höfðu verið ólöglega innfluttar, en töflur þessar fann lögregla við leit í bifreiðinni MG-138 er hún hafði afskipti af ákærða á móts við Laxalón við Vesturlandsveg í Reykjavík, þann 26. apríl 1998, sbr. ákærulið III. (Mál nr. 10-1998-10141) Telst þetta varða við 2. mgr., sbr. 1. mgr., 124. gr. og 135. gr. tollalaga, sbr. 1. tl. 3. mgr. 5. gr. og 6. gr. reglugerðar nr. 251, 1992, sbr. 1. gr. reglugerðar nr. 409, 1993 og 1. gr. reglugerðar nr. 476, 1995, 5. mgr., sbr. 1. og 2. mgr. 51. gr., sbr. 1. mgr. 68. gr., lyfsölulaga og 1. mgr. 29. gr., sbr. 2. mgr. 43. gr., lyfjalaga, sbr. 2. gr. laga nr. 55, 1995. III. Fyrir umferðarlagabrot, með því að hafa sunnudaginn 26. apríl 1998 sviptur ökurétti til bráðabirgða ekið bifreiðinni MG-138 með allt að 160 km hraða á klst. norður Suðurlandsveg í Reykjavík á vegarkafla í átt að Vesturlandsvegi þar sem leyfður hámarkshraði er 70 km á klst. og ekki sinnt stöðvunarmerkjum lögreglubifreiðar sem á eftir honum ók, allt þar til hann stöðvaði aksturinn á móts við Laxalón við Vesturlandsveg í Reykjavík. (Mál nr. 10-1998-10141) Telst þetta varða við 5. gr., 1. mgr. 36. gr., 3. mgr. 37. gr. og 1. mgr. 48. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr umferðarlaga nr. 50, 1987, sbr. 3. gr. laga nr. 57,1997. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar og sviptingar ökuréttar samkvæmt 101. gr. umferðarlaga, sbr. 25. gr laga nr. 44, 1993, og að ofangreind karlkynshormónalyf samkvæmt ákærulið II., sem lögregla lagði hald á, verði gerð upptæk samkvæmt 4. mgr. 43. gr. lyfjalaga, sbr. lög nr. 55, 1995, 2. mgr. 68. gr. lyfsölulaga og 1. mgr. 136. gr. tollalaga. Þess er ennfremur krafist að eftirtalin lyf sem fundust við leit lögreglu á starfsstöð ákærða að Lágmúla 5, Reykjavík, þann 28. júlí 1997 og við leit í bifreiðinni MG-138 og á heimili ákærða þann 26. apríl 1998 og voru ólöglega flutt inn til landsins eða ólöglega seld hérlendis verði gerð upptæk samkvæmt 4. mgr. 43. gr. lyfjalaga, sbr. lög nr. 55, 1995, 2. mgr. 68. gr. lyfsölulaga og 1.mgr. 136. gr. tollalaga: a) Lyf sem fundust á starfsstöð ákærða: 22 stk. Testoviron depot 250 mg ambúlur 96 stk. Primobolan depot 100 mg ambúlur 50 stk. HGG-Lepori 2500 ambúlur 92 stk. Voltaréne rapide 50 mg töflur 20 stk. Parzan töflur 26 stk. Mixtrad 30/70 pennar (Novolet) 836 stk. Ephedrine HCL 30 mg töflur 8 stk. Ganabol 50 glös 100 stk. Mestonranum 25 mg töflur 9 stk. Nolvadex 20 töflur 36 stk. Syntex 50 töflur, 6 stk. Naproxen 500 mg töflur 9 stk. Omnaden 250 ambúlur 2 stk. Disetronic plaststaukar 18 stk. Winstrol Depot 50 mg ambúlur 2 stk. Naprosyn gel í túpu 1 stk. Voltraén Emulgel Geigy í túpu b) Lyf sem fundust við leit í bifreiðinni MG-138 og á heimili ákærða: 12 stk. Adrenalín 1 mg/ml ambúlur 15 stk. Mixtard 30/70 Pen 100 IE/ml pennar 33 stk. Testoviroon Depot 1 ml ambúlur 82 stk. Anervan tabl.Recip töflur 282 stk. Efedrín bleikar töflur 200 stk. Mestoranum 25 mg töflur 5 stk. Nandrolone Decanoate inj. 2 ml ambúlur 102 stk. Tamoxifen 10 mg töflur 125 stk. Mestoranum 25 mg töflur 688 stk. Efedrín hvítar töflur 9 stk. Extraboline 2 ml glös I. Málavextir eru þeir að þriðjudagskvöldið 21. janúar 1997 komu Kristín Linda Húnfjörð Hjartardóttir og ákærði hingað til lands með flugi til Keflavíkur. Við tollleit í farangri Kristínar Lindu fundust töflur þær sem lýst er í þessum kafla ákæru. Reyndust þær við talningu vera 32.011. Voru þær í þremur málmdósum utan af Machintosh sælgæti. Leit fór fram í farangri ákærða og fundust þar nokkur kíló af Machintosh sælgætismolum í umbúðarpoka. Þá fannst notaður kvenundirfatnaður í farangri hans. Þar sem grunur lék á því að ákærði ætti hlut að máli við innflutning taflanna, var hann handtekinn ásamt Krisínu Lindu. Sama kvöld var ákærði yfirheyrður í viðurvist verjanda síns. Skýrði hann svo frá að hann hefði farið til London laugardagsmorguninn 18. sama mánaðar ásamt kunningjakonu sinni, Kristínu Lindu. Tilgangur ferðarinnar hafi verið sá að skoða tæki, sem hann hugðist kaupa í líkamsræktarstöð sína. Hann hafi farið á líkamrsæktarstöðina Olympic Gym næsta mánudag í þessum tilgangi. Þar hafi komið til hans maður, sem hann kunni engin deili á, sem gaf sig á tal við hann. Maðurinn hafi boðið honum til sölu steralyf, sem heita Dianabol og sagði að þau ættu að auka úthald hans. Hann hafi keypt steralyfin á 350 GBP, en magn þeirra kvaðst hann ekki vita, því maðurinn hafi látið hann hafa poka með töflunum. Hann hafi komið töflunum fyrir í farangri Kristínar án hennar vitundar. Hún hafi hvorki vitað um töflurnar né að hann setti þær í sælgætisboxin. Við meðferð málsins skýrði ákærði hins vegar svo frá að hann hann hafi farið ásamt Kristínu Lindu, ástkonu sinni, til London. Á þessu tíma hafi hann verið kvæntur. Upphaflega hafi hann sagt eiginkonu sinni að hann ætlaði utan til tækjakaupa fyrir líkamsræktarstöðina, en sú ástæða hafi verið yfirskin. Þá hafi eiginkonan viljað fá að fara með honum og því hafi hann bætt því við að hann ætlaði að kaupa hormónalyf í leiðinni og hugsanlega að hafa eitthvað upp úr því. Þetta hafi hann sagt til þess að fæla eiginkonuna frá því að koma með honum, þar sem hann ætlaði með ástkonu sinni í ferðina. Þessar ástæður hafi því báðar verið yfirskin. Kunningi hans hafi svo útvegað honum mjólkursykurtöflur og hann tekið þær með sér heim til að geta sýnt fram á trúverðuga ástæðu fyrir því að hann hafi verið einn að ferðast. Ákærði skýrði frá þætti Kristínar Lindu á sama veg og fyrr, hún hafi ekkert vitað af töflunum. Hann hafi sett töflurnar í sína tösku og síðan víxlað töskunum, þ.e. hún hafi svo borið tösku hans í gegnum tollinn þar sem hann kvaðst vita að fremur yrði leitað á honum en henni. Hann hafi svo ætlað að fleygja töflunum þegar heim kæmi og hann væri búinn að sannfæra konuna um það „að ferðin hefði verið eins og hún átti að vera”. Hann kvaðst ekki hafa viljað skýra lögreglunni frá því að um mjólkursykurtöflur væri að ræða þar sem hann hafi verið hræddur um að það kæmist „beint í blöðin og þá væri mín saga fyrir konuna ónýt”. Kristín Linda sagði við yfirheyrslu lögreglu að kvöldi 21. janúar 1997 að þau ákærði hafi verið í ástarsambandi, en því hafi verið lokið um tveimur vikum áður en þau fóru utan. Áður en sambandi þeirra lauk hafi ákærði verið búinn að nefna það að bjóða henni með sér til útlanda. Hann hafi svo látið hana hafa peninga fyrir ferðinni sem hún greiddi. Þau hafi farið með sömu vél utan en að ósk ákærða hafi þau ekki fylgst að. Þau hafi gist þrjár nætur í London og henni hafi ekki verið um það kunnugt að hann keypti þar einhverjar töflur. Á heimleiðinni hafi ákærði beðið hana að taka hans tösku í gegnum tollinn og hann hafi tekið hennar tösku og hún hans. Hún hafi ekki spurt hann ástæðu þessa og ekki vitað um innihald tösku hans. Hún hafi fyrst vitað um töflurnar við leitina í tollgæslunni á Keflavíkurflugvelli. Við meðferð málsins bar vitnið á sama veg að öðru leyti en því að hún kvaðst sjálf hafa borið töskuna sína í gegnum tollinn og sterarnir hafi fundist í henni. Er henni var kynntur framburður sinn við rannsókn málsins kvaðst hún hafa sagt satt, hún myndi þetta ekki, en kvaðst muna eftir því að hafa pakkað sínu dóti ofan í tvær töskur, ferðatösku og handtösku. Þann 24. janúar 1997 sendi rannsóknarlögregla sýnishorn taflanna til Rannsóknastofu í lyfjafræði til efnagreiningar. Samkvæmt niðurstöðu þeirrar rannsóknar fundust engin þekkt ávana- eða fíkniefni eða lyf, þar á meðal sterar, í töflunum. Eins og lýst er að framan hefur ákærði viðurkennt að hann hafi sett umræddar töflur í farangur vinkonu sinnar án hennar vitundar. Er þessi frásögn í samræmi við framburð hennar. Við rannsókn málsins kvaðst hann hafa keypt þessar töflur sem steralyfið Dianabol af ókunnugum manni, en breytti svo þeim framburði fyrir dómi og kvaðst nú hafa vitað frá upphafi að töflurnar, sem hann hafi fengið hjá kunningja sínum, innihéldu mjólkursykur en ekki stera. Sú frásögn ákærða fyrir dómi að hann hafi sett töflurnar í farangur ástkonu sinnar og flutt þær þannig til landsins til þess eins að villa um fyrir eiginkonu sinni þykir bæði fjarstæðukennd og ótrúverðug, enda afar ólíklegt að ákærði hafi tekið þá áhættu að skýra ekki strax við fyrstu yfirheyrslu frá vitneskju sinni um það að töflurnar innihéldu mjólkursykur, ef hann hefur vitað það á þeim tíma. Þykir fyllilega sannað þegar litið er til framburðar ákærða við rannsókn málsins að hann hafi smyglað töflunum til landsins með þeim hætti sem lýst er hér að framan í þeirri trú að um væri að ræða töflur sem innihéldu karlkynshormón með anabóliska verkun. Með þessari háttsemi hefur ákærði gerst sekur um tilraunarverknað (ónothæfa tilraun), sem varðar við 1. mgr. 123. gr., sbr. 1. mgr. 124. gr., sbr. 125. gr., sbr. og 135. gr. tollalaga nr. 55/1987, sbr. 1. tl. 3. mgr. 5. gr. og 6. gr. reglugerðar um tollfrjálsan farangur ferðamanna og farmanna við komu frá útlöndum, áfengisgjald, tóbaksgjald o.fl. nr. 251/1992, sbr. 1. gr. reglugerðar nr. 409/1993 og 1. gr. reglugerðar nr. 476/1995, 5. mgr., sbr. 1. og 2. mgr. 51. gr., sbr. 1. mgr. 68. gr., lyfsölulaga nr. 30/1963, sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Tilgreind ákvæði lyfjalaga í ákæru eiga hér hins vegar ekki við. II. 1. Sumarið 1997 bárust lögreglunni í Reykjavík upplýsingar um það frá ónafngreindum aðilum að ákærði stundaði dreifingu og sölu á sterum. Þann 22. júlí 1997 var gerð húsleit á heimili ákærða að Engihjalla 17, Kópavogi, og í húsakynnum líkamsræktarstöðvarinnar Kraftsports, sem hann þá rak, að Lágmúla 5 hér í borg. Fór leitin fram í kjölfar dómsúrskurðar sama dag. Ýmis lyf fundust við húsleitina í læstum skáp á skrifstofu svo og í læstum skáp við búningsaðstöðu, þar á meðal töflur merktar Anabol tablets, 591 stykki. Var hald lagt á töflurnar og þau lyf sem getið er í a-lið III. kafla ákæru. Við yfirheyrslu hjá lögreglu 29. sama mánaðar sagði ákærði, eftir að hafa ráðfært sig við verjanda sinn, að hann ætti mestöll lyfin sem fundust við húsleitina. Hann kvaðst aldrei hafa fengið mikið magn af vaxtaaukandi lyfjum hjá sama aðila, en þau hafi hann fengið hjá mörgum aðilum, sem hann vildi ekki nafngreina. Anabol töflurnar væru Thailenskur boli, Dianaboli, sem hefði þá virkni að vera vöðvaaukandi og vöðvastyrkjandi lyf. Hann hafi fengið töflurnar hjá ónafngreindum manni. Ákærði sagði að lyfin hafi safnast til hans á löngum tíma, hann hefði meðal annars fengið þau að gjöf frá vinum og kunningjum. Í skýrslu 12. mars sl. var ákærði enn yfirheyrður um lyf þau, sem fundust við framangreinda húsleit. Hann kvaðst hafa fengið þau lyf sem væru lyfseðilskyld í apóteki og vísaði í fyrri framburð sinn. Jafnframt kvað hann lyfin öll ætluð til eigin nota. Fyrir dómi sagði ákærði um töflurnar í 1. lið þessa kafla ákæru að þetta hefði líklega verið skilið eftir á starfsstöð hans eða einhver kunningi laumað þessu til sín einhvern tímann. Hann kvaðst ekki hafa vitað að þetta væri ólöglega innflutt, enda væri unnt að koma með þessar töflur í litlu magni löglega til landsins. Aðspurður um það hvort hann hafi vitað af þessum töflum á starfsstöð sinni sagði ákærði ekki „endilega” hafa vitað af þessum töflum, ef menn skildu svona töflur eftir á stöðinni hefðu þær verið teknar til hliðar. Hann sagði að þessar töflur fengjust ekki undir þessu vörumerki hjá lækni hérlendis, en svipaðar töflur hafi verið hægt að fá hérna hjá lækni. Í bréfi Rannsóknastofu í lyfjafræði 7. október 1997, undirrituðu af Þorkeli Jóhannessyni prófessor, kemur fram að Anabol er ekki skráð til nota hér á landi. Þar kemur einnig fram að venjulegur skammtur af anabóliskum sterum til inntöku sé oft á bilinu 10-50 mg daglega ef þeir eru notaðir til lækninga. Ekki kemur fram í gögnum málsins hve mörg mg eru í hverri töflu. 2. Lögregla fann þær 3.000 töflur sem getið er í 2. lið II. kafla ákæru í hanskahólfi bifreiðarinnar MG-138, í kjölfar þess að lögregla hafði afskipti af ákærða 26. apríl sl., sbr. III. kafla ákæru. Töflurnar voru í þremur hvítum lyfjaboxum merktar Anabol tablets 1000. Í framhaldi þess yfirheyrði lögregla ákærða um töflur þessar. Kvað hann þetta vera steratöflur sem hann ætti sjáflur og væru þær til eigin neyslu. Hann kvaðst hvorki muna hvar hann hefði fengið þær né hvort hann hefði greitt fyrir þær. Við meðferð málsins kvaðst hann ekki muna hvar hann fékk þessar töflur. Skýring ákærða á breyttum framburði kvað hann vera þá að þetta væri sú gerð taflna sem hann hafi notað. Hann kvaðst hvorki hafa flutt töflurnar inn né fengið þær hjá lækni hérlendis. Fram kemur í bréfi Lyfjaeftirlits ríkisins 18. október sl. að svo virðist sem ekki sé fyrir hendi markaðsleyfi fyrir lyfið hér á landi. Töflur þær sem hér um ræðir eru ekki á lyfjaskrá hérlendis. Samkvæmt reglugerð nr. 409/1993 um breyting á reglugerð nr. 251/1992, um tollfrjálsan farangur ferðamanna og farmanna við komu frá útlöndum, einkasölugjald o.fl., er óheimilt að flytja inn karlkynshormónalyf af flokki anabólískra stera umfram það magn sem farmaður eða ferðamaður þarf að nota til mest 30 daga, enda geta tollverðir krafist þess að viðkomandi færi fullnægjandi sönnur á að honum sé nauðsyn á töku lyfjanna í því magni sem tilgreint er. Í máli þessu liggur ekki fyrir hver eðlileg mánaðarnotkun slíkra hormónalyfja er, en þó má ljóst vera að það magn er langt undir fjölda þeirra taflna sem um getur í II. kafla ákæru. Ákærði hefur haldið því fram að þessar töflur hafi hann fengið til eigin nota hjá ýmsum aðilum, vinum og kunningjum, meðal annars að gjöf. Er ákærða gert að sök að hafa móttekið ofangreindar töflur, sem innihalda karlkynshormónalyf með anabólískri verkun, sem hann vissi eða mátti vita að hefðu verið fluttar inn ólöglega. Framburður ákærða um það hvernig töflurnar komust í vörslur hans hefur verið óstaðfastur og ósamhljóða og skýring hans á breyttum framburði er ekki trúverðug. Hafi ákærði fengið töflurnar í 1.lið að einhverju eða öllu leyti frá aðila eða aðilum, sem fluttu þær hingað til lands, var sá innflutningur ólöglegur þar sem hann er bundinn við neyslu þess einstaklings sem flytur lyfin inn, sbr. ofangreint ákvæði reglugerðar nr. 409/1993. Töflurnar sem lýst er í 2. lið voru hins vegar í þremur 1000 stykkja kössum merktum heiti sterataflanna og verður með hliðsjón af því og fjölda taflanna að telja fráleitt að ákærði hafi fengið þær frá hinum og þessum aðilum, sem flutt hafi töflurnar inn með lögmætum hætti. Ákærði hefur skýrt svo frá að hann hafi á þessum tíma neytt stera og þegar litið er til þess og starfsemi hans verður að telja að hann hafi átt að hafa þá þekkingu á steralyfjum að honum hafi átt að vera það ljóst að þessar töflur hafi verið fluttar inn til landsins með ólöglegum hætti. Er því samkvæmt framansögðu talið sannað að ákærði hafi gerst sekur um þá háttsemi sem hann er ákærður fyrir í 1. og 2. lið. Telst sú háttsemi hans varða við 2. mgr., sbr. 1. mgr. 124. gr. og 135. gr. tollalaga nr. 55/1987, sbr. 1. tl. 3. mgr. 5. gr. og 6. gr. reglugerðar nr. 251/1992, sbr. 1. gr. reglugerðar nr. 409/1993 og 1. gr. reglugerðar nr. 476/1995, 5. mgr., sbr. 1. og 2. mgr. 51. gr., sbr. 1. mgr. 68. gr., lyfsölulaga nr. 30/1963. III. Um miðjan dag sunnudaginn 26. apríl sl. veittu lögreglumenn úr Reykjavík athygli bifreiðinni MG-138. Í frumskýrslu Aðalsteins Aðalsteinssonar lögreglumanns, sem hann hefur staðfest fyrir dómi, segir að bílnum hafi verið ekið austur Breiðholtsbraut við Suðurlandsveg. Þeir, lögreglumennirnir, hafi þekkt bifreiðina og ökumanninn, en hann hafi verið sviptur ökurétti til bráðabirgða 31. mars sl. Ákærði hafi beygt á gatnamótum Breiðholtsbrautar/Suðurlandsvegar til vinstri norður Suðurlandsveg. Þeir hafi strax snúið við og sett á blikkandi blá ljós og hljóðmerki. Ökumaðurinn hafi ekki sinnt stöðvunarmerkjum en aukið hraðann verulega. Var kallað eftir aðstoð annarrar lögreglubifreiðar til að stöðva aksturinn. Í skýrslunni segir að lögreglubílnum hafi verið ekið á eftir bíl ákærða norður Suðurlandsveg og hafi þá mælirinn sýnt 160 km/klst. og þegar hraðast var ekið hafi heldur dregið í sundur milli bílanna. Mikil umferð hafi verið í báðar áttir og mikil hætta skapast fyrir aðra vegfarendur vegna aksturs ákærða. Á gatnamótum Suðurlandsvegar/ Vesturlandsvegar hafi ökumaðurinn beygt til hægri austur Vesturlandsveg. Þar hafi hann lent í mikilli umferð og vegna umferðar á móti hafi hann ekki getað tekið fram úr öðrum bílum. Hann hafi stöðvað aksturinn við Laxalón. Fram kemur í skýrslunni að ákærði hafi sagst hafa ekið á 70-80 km hraða. Ákærði hefur viðurkennt að hann hafi ekið bifreiðinni ofangreint sinn þá leið er í ákæru getur sviptur ökurétti til bráðabirgða. Hann hefur hins vegar bæði við rannsókn málsins og meðferð þess neitað því að hafa ekið á svo miklum hraða sem í ákæru greinir og að hafa ekki sinnt stöðvunarmerkjum lögreglu. Í yfirheyrslu lögreglu að kvöldi sama dags kvaðst hann ekki vita hve hratt hann ók, hann hafi fylgt hraða þeirrar bifreiðar sem ók á undan honum. Fyrir dómi kvaðst hann hafa fylgt umferðarhraða þessa leið, en þarna hafi verið töluvert mikil umferð. Taldi hann „gjörsamlega út í hött” að hann hefði ekið á þeim hraða sem hann er sakaður um. Hann hafi stöðvað bifreið sína um leið og hann varð var við stöðvunarmerki lögreglunannar á Vesturlandsvegi. Vitnið Aðalsteinn Aðalsteinsson lögreglumaður, kvaðst hafa verið ökumaður lögreglubifreiðarinnar. Þeir hafi verið tveir saman í bílnum. Hann skýrði svo frá að þeir hafi mætt bifreið ákærða, sem hann kvaðst þekkja í sjón, þar sem bílnum var ekið austur Breiðholtsbraut við Suðurlandsveg, síðan hafi honum verið beygt til vinstri, norður Suðurlandsveg. Á þessum gatnamótum hafi þeir borið kennsl á ákærða og bifreiðina þar sem ákærði hefði stuttu áður verið sviptur ökurétti fyrir hraðakstur. Þeir hafi veitt bifreiðinni eftirför á Suðurlandsvegi til norðurs og mælt hraða hans á vegarkafla frá gatnamótum Suðurlandsvegar við Árbæ/Selás að Vesturlandsvegi. Hraði bifreiðar ákærða hafi verið gríðarlegur og dregið í sundur með bifreiðunum, en hann hafi á þessari leið litið á hraðamæli lögreglubílsins og séð að hann fór upp í 160 km hraða. Á þessum tíma hafi verið mikil umferð, bílar komið á móti, en ákærði samt ekið fram úr bílum. Háttsemi hans hafi því skapað mikla hættu fyrir aðra vegfarendur. Þeir hafi veitt bílnum eftirför að Vesturlandsvegi, en þá hafi bílnum verið beygt til hægri. Ákærði hafi þar verið með talsvert forskot á þá vegna hraðaksturs síns og dregið hafi í sundur með bifreiðunum. Þegar að Vesturlandsvegi kom hafi gríðarleg umferð bifreiða verið í báðar áttir og hafi ákærði séð að sér og beygt út af Vesturlandsvegi við Laxalón og stöðvað bílinn. Vitnið sagði að ekki hafi farið milli mála að ákærði hafi gert sér ljóst að lögregla veitti honum eftirför, enda hafi þeir haft uppi hljóð– og ljósmerki. Vitnið sagði að hraði annarra bíla, sem óku í sömu átt og ákærði hafi verið í kringum leyfðan hámarkshraða, en bílar sem óku á móti hafi farið út í kant og hægt verulega á sér. Vitnið Kristján Örn Kristjánsson lögreglunemi, kvaðst hafa verið farþegi í lögreglubílnum greint sinn. Þeir hafi verið að koma úr eftirlitsferð á Suðurlandsvegi og ekið í norður. Við gatnamót Breiðholtsbrautar og Suðurlandsvegar hafi þeir veitt bifreiðinni athygli þar sem henni var ekið austur Breiðholtsbraut að gatnamótum Breiðholtsbrautar og Suðurlandsvegar. Þeir hafi þá beygt til vinstri inn á Breiðholtsbrautina og veitt bifreiðinni eftirför, þar sem hann hafi borið kennsl á ökumanninn, en vitnið kvaðst áður hafa haft afskipti af honum vegna hraðaksturs, sem leiddi til þess að hann var sviptur ökuréttindum. Þeir hafi strax sett upp hljóð- og ljósmerki með það fyrir augum að stöðva ökumann bifreiðarinnar. Þeir hafi strax orðið þess varir að ökumaðurinn varð þeirra var því hann hafi fylgst með þeim og aukið hraðann og þeir hafi einnig aukið hraðann, en dregið hafi í sundur með bifreiðunum. Talsverð umferð hafi verið í báðar áttir, bæði ökutækja sem skildi þá að í sömu akstursstefnu og ökutækja sem komu á móti. Við eftirförina hafi þeir tekið fram úr nokkrum bifreiðum, en ákærði hafi smeygt bifreið sinni á milli ökutækja og valdið stórhættu. Vitnið kvaðst hafa fylgst með bifreiðinni á leiðinni og jafnframt óskað eftir aðstoð um fjarskipti lögreglu til að stöðva ökutækið. Þegar þeir voru að nálgast brúna yfir Suðurlandsveg skammt norðan við Rauðavatn hafi Aðalsteinn sagt „djöfulsins ferð er á honum” og þeim verið litið á hraðamælinn, sem þá sýndi 150-160 km hraða. Hann hafi litið snöggt á mælinn og aftur fram til þess að missa ekki sjónar af ökutækinu og því ekki séð hraðann nákvæmlega. Þrátt fyrir mikinn hraða hafi þeir ekki getað fylgt bílnum eftir og ekki séð almennilega til ferða hans fyrr en þeir sáu honum ekið á talsvert mikilli ferð inn á Vesturlandsveg til austurs. Talsverð umferð hafi verið þar í báðar áttir, en þeim til léttis hafi ákærði ekið inn að Laxalóni og stöðvað bifreiðina þar. Þeir hafi síðan stöðvað lögreglubifreiðina fyrir aftan bifreið ákærða og haft af honum tal. Vitnið sagði að öðrum bifreiðum hafi verið ekið á 70-80 km hraða á Suðurlandsvegi og margir bílar hafi ekið þar í gagnstæða átt og því hafi skapast stórhætta af akstri ákærða, bílar hafi vikið út í kant þegar þeir sáu bíl ákærða koma á móti í framúrakstri þar sem þröngt var um vik. Í málinu liggur frammi skýrsla Ingibjargar Ásgeirsdóttur lögreglukonu, sem hún hefur staðfest fyri dómi, en að beiðni tæknideildar lögreglu kannaði hún 29. apríl sl. ásamt fleiri lögreglumönnum hvort hraðamælir ofangreindrar lögreglubifreiðar væri réttur. Var það gert með því að bifreiðinni var ekið þrívegis með mismunandi hraða og hann um leið mældur með radarmæli. Tveir lögreglumenn voru í bifreiðinni og horfðu á hraðamælinn. Er bifreiðinni var ekið samkvæmt hraðamæli á 162-163 km hraða sýndi radarmælirinn 152 km hraða og við heldur minni hraða í tvígang var mismunurinn einnig um 10 km á klst. Ekki liggur fyrir með nákvæmum hætti á hve löngum vegarkafla hraðamælingin fór fram. Allt að einu er ljóst með framburði vitnanna Aðalsteins Aðalsteinssonar og Kristjáns Arnar Kristjánssonar að hraði bifreiðar ákærða var mældur á vegarkafla á Suðurlandsvegi a.m.k. frá gatnamótum þeirrar götu á móts við Árbæjar- og Seláshverfi að gatnamótum Suðurlandsvegar og Vesturlandsvegar. Hafa bæði vitnin borið að á þessari leið hafi þeir litið á hraðamæli lögreglubílsins og hann þá sýnt um 150-160 km/klst., ákærði hafi aukið hraðann við eftirförina þrátt fyrir ljós- og hljóðmerki á lögreglubílnum og jafnframt ekið framúr bifreiðum, þrátt fyrir talsverða umferð í báðar áttir akvegarins. Fram er komið við könnun á hraðamæli lögreglubifreiðarinnar að hann sýndi um 10 km yfir réttan hraða samkvæmt mælingu radars og ljóst er að umrædd hraðamæling á Suðurlandsvegi var eðli sínu samkvæmt ónákvæmt. Verður því ekki með vissu slegið föstu að hraði ákærða hafi náð 160 km hraða greinda leið. Hins vegar þykir fyllilega í ljós leitt með vætti framangreindra tveggja vitna að ákærði ók miklu hraðar en hann hefur játað og langt yfir lögleyfðum hraða og sinnti ekki stöðvunarmerkjum lögreglu á þessari leið, en það var fyrst við Laxalón á Vesturlandsvegi sem hann vék af leið og stöðvaði bifreið sína. Var akstur hans stórháskalegur og eru brot hans réttilega heimfærð til lagaákvæða í ákæru. Viðurlög: Við ákvörðun refsingar ákærða verður litið til magns þeirra lyfja og efna, sem brot hans beindust að, eiginleika þeirra, sbr. t.d. hæstaréttardóm í málinu nr. 372/1995 og málinu nr. 150/1996, svo og þess að heimilt er að flytja inn, þó í mjög takmörkuðum mæli sé, karlkynshormóna með anabólískri verkun, sbr. síðarnefndan hæstaréttardóm. Þá ber og að líta til þess við ákvörðun refsingar hans, vegna brota þeirra sem hann hefur verið sakfelldur fyrir í I. og II. kafla ákæru, að ákærði hefur ekki fyrr sætt refsingu sem hér skiptir máli. Einnig verður refsing hans ákveðin með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga og 78. gr. sömu laga að því er varðar umferðarlagabrot hans, en þau eru framin áður en hann gekkst undir sátt 7. maí 1998 vegna hraðaksturs, með greiðslu 32.000 króna sektar og sviptingu ökuréttar í 3 mánuði frá 31. mars 1998. Þykir refsing hans hæfilega ákveðin fangelsi í 45 daga, en fresta skal fullnustu refsingarinnar og falli hún niður að liðnum 2 árum frá uppkvaðningu dóms þessa að telja haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Þá er ákærði dæmdur til að greiða 80.000 króna sekt til ríkissjóðs innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa, en sæti ella fangelsi í 18 daga. Þar sem framangreindur akstur ákærða var mjög vítaverður verður hann jafnframt sviptur ökurétti samkvæmt lagaákvæðum þeim sem vísað er til í ákæru og þykir hæfilegt að svipta hann ökurétti í 3 mánuði frá birtingu dómsins. Kröfur um upptöku: Með vísan til 4. mgr. 43. gr. lyfjalaga nr. 93/1994, sbr. lög 55/1995, 2. mgr. 68. gr. lyfsölulaga nr. 30/1963 og 1. mgr. 136. gr. tollalaga nr. 55/1987 ber að gera upptækar þær 3.591 töflu, sem lýst er í 1. og 2. lið II. kafla ákæru, enda er ljóst að ekki er fyrir hendi markaðsleyfi fyrir þessi lyf hér á landi, þau eru ekki framleidd hérlendis og sýnt þykir, svo sem að framan greinir, að þau hafa ekki verið flutt inn hingað til lands með löglegum hætti. Af hálfu ákærða hefur kröfu um upptöku í niðurlagi ákæru, a og b lið, verið mótmælt, en lyf þessi fundust í starfsstöð ákærða, bifreið hans og heimili, svo sem lýst er í þessum liðum ákæru. Svo sem þar kemur fram er því haldið fram af hálfu ákæruvalds að þessi lyf hafi verið flutt ólöglega til landsins eða ólöglega seld hérlendis og er vísað um upptökukröfuna til ákvæða 4. mgr. 43. gr. lyfjalaga, sbr. lög 55/1995, 2. mgr. 68. gr. lyfsölulaga og 1. mgr. 136. gr. tollalaga. Lyf þau sem talin eru upp í a lið fundust við húsleitina á starfsstöð ákæða 28. júlí 1997. Ákærði sagði við rannsókn málsins að þetta hafi hann átt og ætlað til eigin nota. Hann hefði fengið Testoviran depot ambúlurnar, karlhormónalyf, fyrir löngu, en mundi ekki hvar. Við meðferð málsins sagðist hann hafa fengið lyfið hjá lækni. Primobolan, vefjaaukandi lyf, og HGG-Lepori ambúlurnar, kvenhórmónalyf, hafi hann fengið hjá ónafngreindum aðila, fyrir dómi sagðist hann hafa fengið það fyrrnefnda hjá lækni. Voltaréne rapide, verkja-og gigtarlyf, kvaðst hann hafa fengið hjá lækni vegna verkja og liðagigtar í öxl, það sama sagði hann fyrir dómi. Parzan, verkjalyf, kvaðst hann hafa keypt í apóteki, fyrir dómi kvaðst hann hafa fengið lyfið hjá lækni. Mixtard, insúlín (hormón), sagðist hann hafa geymt fyrir kunningja sinn sem væri sykursjúkur, fyrir dómi sagðist hann sjálfur vera sykursjúkur. Ephedrine HCL töflurnar, örvandi lyf og megrunarlyf, hafi kunningi sinn gefið sér, fyrir dómi kvaðst hann hafa fengið þetta hjá lækni. Ganabol glösin, vöðvabyggjandi lyf, hafi hann fengið hjá ónafngreindum kunningja, fyrir dómi mundi hann ekki eftir þessu lyfi. Mestonranum töflurnar, karlhormónalyf, hafi hann fengið hjá ónafngreindum lækni til sæðisaukningar, fyrir dómi kvað hann föður sinn hafa fengið lyfið, hann geymdi stundum lyf hans. Nolvadex, kvenhormónalyf, hafi hann fengið hjá ónafngreindum aðila, fyrir dómi kvaðst hann hafa fengið töflurnar á Spáni og flutt þær löglega inn, en ekki framvísað þeim. Syntex og Naproxen-töflurnar væru hveititöflur, fyrir dómi kvaðst hann ekki muna eftir fyrrgreinda lyfinu, en það síðarnefnda væru verkjastillandi töflur, sem hann hafi fengið hjá lækni. Omnaden ambúlur og Winstrol Depot hafi hann fengið hjá ónafngreindum aðila, fyrir dómi kvaðst hann hafa fengið fyrrgreind lyf hjá lækni en það síðarnefnda á Spáni. Naprosyn gelið og Voltraen Emulgel Geigy hafi hann keypt erlendis í apókeki. Ákærði heldur því fram að Disetronic plaststaukarnir séu nálar. Fram kemur í framangreindu bréfi Þorkels Jóhannessonar að lyfin Testoviran depot, Primobolan depot, Ganabol, Omnaden og Winstrol depot eru ekki á lyfjaskrá hér á landi. Þá kemur þar fram að fjöldi framangreindra lyfja sé langt um of til þess að verið geti til lækninga, venjulegur skammtur af bolsterum til inntöku til lækninga sé oft á bilinu 10-50 mg daglega. Til innstungu komi til greina að nota slík lyf í olíulausn og séu þau þá gefin í 2-4 vikna fresti. Í bréfi Lyfjeftirlits ríkisins 19. febrúar 1998 kemur fram að öll efnin sem talin eru upp í a-lið ákæru séu lyf svo og að eftirtalin lyfjanna séu eða hafi verið á lyfjaskrá og haft markaðsleyfi hér á landi: Parzan, sem sé lyfseðilsskylt, Mixtard, sem er lyfseðilsskylt, sé lyf notað við sykursýki, Ephedrine HCL hafi verið notað hérlendis samkvæmt sérstakri undanþágu, Naproxen, sem er lyfseðilskylt, sé gigtarlyf og notað við tíðarverkjum. Einnig kemur fram í bréfinu að HGG-Lepori ambúlurnar séu sterar, en allir sterar eru lyfseðilsskyldir. Af bréfinu má sjá að það lyf og lyfin Primobolan depot, Ganabol, Omnaden og Winstrol depot eru ekki á lyfjaskrá, sbr. og bréf Þorkels Jóhannessonar hér að framan. Þá segir þar að miðað við gögn þau, sem lyfjaeftirlitið hafi skoðað, sé lyfjanna aflað og þau flutt inn með ólögmætum hætti. Ekki kemur fram í bréfinu hvaða gögn hafi verið skoðuð í því efni. Lyf þau sem talin eru upp í b-lið ákæru fundust við leitina í bifreið ákærða og á heimili hans 26. apríl sl. Ákærði sagði við rannsókn málsins að adrenalínið ætti faðir hans, en kassi með 10 ambúlum er merktur honum með lyfjamiða og á umbúðunum sést að lyfið er gefið út af lækni. Hinn kassinn með 2 ambúlum er með lyfjamiða, sem búið er að afmá nafnið af. Lyfið er gefið út af lækni. Mixtard (insúlín) pennana kvaðst hann hafa fengið hjá lækni til eigin neyslu vegna sykursýki. Lyfið er í þremur ómerktum kössum, en við húsleitina fundust einnig sams konar pennar, gefnir út af lækni á nafn ákærða. Kvaðst ákærði hafa fengið þessa fimm Mixtard penna hjá sama lækni og gaf út merktu pennana. Testoviron depot og Nandrolone ambúlurnar kvað hann hvort tveggja stera til eigin neyslu, en hann kvaðst ekki muna hvar hann fékk þær. Anervan töflurnar væru trúlega eign fyrrum unnustu hans. Mestoranum töflurnar, samtals 425 (sjá hér bæði a og b lið) væru allar til eigin neyslu og fengnar hjá lækni. Tveir 100 stykkja kassar af lyfinu eru gefnir út af lækni og merktir föður ákærða, en hinir eru ómerktir. Ákærði kvað það á misskilningi byggt að læknirinn hafi gefið 200 stk. út á föður sinn, lyfin hafi átt að vera á nafni ákærða. Hann kannaðist ekki við Tamoxifen töflurnar, en rámaði í að hafa keypt þær á Spáni. Ákærði kvað 282 bleikar efedríntöflur vera steralyf, sem hann mundi ekki hvar hann fékk, og 688 hvítar efedríntöflur, allar pakkaðar í litla plastpoka, vera astmalyf, sem hann neytti vegna astma. Hann sagði að Extraboline lyfið væri til eigin neyslu, en mundi ekki hvar hann fékk lyfið. Fyrir dómi kvaðst hann hafa fengið adrenalín, Testoviron depot og efedrín, bleikar töflur, hjá lækni, Mixtard, insúlínlyfið hafi hann eða faðir hans fengið hjá lækni við sykursýki. Anervan, Nandrolone decanoate, stungulyf, og Extraboline, stungulyf, kannaðist hann ekki við. Mestoranum hafi hann eða faðir hans fengið hjá lækni. Tamoxifen hafi hann keypt á Spáni án lyfseðis og efedrín, hvítar töflur, hafi hann keypt erlendis eða fengið hjá lækni hérlendis. Fram kemur í bréfi Lyfjaeftirlits ríkisins 18. október 1998 að öll lyfin í b lið hafi markaðsleyfi á Íslandi og þau séu lyfseðilsskyld, nema stungulyfin Nandrolone Decanoate og Extraboline, en þau tvö hafa ekki markaðsleyfi hérlendis og eru ekki á lyfjaskrá. Varsla ákærða á lyfjum þeim sem krafist er upptöku á er ekki refsiverð samkvæmt tollalögum, lyfsölulögum, lyfjalögum né öðrum lögum, hann er ekki ákærður fyrir slíka vörslu og hann hefur ekki verið ákærður fyrir að hafa móttekið þau með ólögmætum hætti, sbr. 2. mgr. 124. gr. tollalaga. Í 4. mgr. 43. gr. lyfjalaga, sbr. lög nr. 55/1995 segir: „Lyf og lyfjaefni, sem eru framleidd, flutt inn eða seld ólöglega hér á landi skulu gerð upptæk ” Um upptöku lyfja er einnig fjallað í 2. mgr. 68. gr. lyfsölulaga: „Lyf og lyfjaefni, sem inn eru flutt ólöglega eða seld eru ólöglega innanlands, má gera upptæk með dómi ” Þá er heimilt samkvæmt 1. mgr. 136. gr. tollalaga að gera upptæka vöru, sem hefur verið flutt eða reynt að flytja ólöglega inn eða á annan hátt farið með andstætt lögunum. Framangreind upptökuákvæði eru meðal annars reist á því, að lyf hafi verið flutt inn eða seld með ólöglegum hætti. Ákæruvaldið byggir kröfu sína um upptöku lyfjanna á því, að þau hafi verið ólöglega flutt inn eða ólöglega seld hérlendis, eins og getið er hér að framan. Samkvæmt 1. tl. 3. mgr. 5. gr. reglugerðar nr. 409/1993 er farmanni eða ferðamanni heimilt að flytja inn lyf til eigin nota í magni sem miðast við mest 100 daga notkun. Þó er ekki heimilt að flytja inn, eins og að fram hefur verið rakið, karlkynshormónalyf af flokki anabóliskra stera og hliðstæðra efna eða petíð hormón og hliðstæð efni umfram það magn sem farmaður eða ferðamaður þarf mest að nota til 30 daga. Samkvæmt þessu er það skilyrði þessa undanþáguákvæðis að lyfin séu til eigin nota en ekki annarra. Ljóst er að lyf þau sem ekki hafa markaðsleyfi, sem fjallað hefur verið um hér að framan, hafa verið flutt inn í landið, en ekki er fram komið í málinu hver eða hverjir hafa að því staðið og með hverjum hætti sá innflutningur hefur verið. Ákærði hefur neitað því að hann hafi keypt lyfin nema í þeim tilvikum, er hann kveðst hafa fengið þau hjá lækni og ákæruvaldið hefur ekki sýnt fram á að lyf sem ekki bera það með sér að læknir hafi ávísað þeim hafi verið seld hér á landi. Eins og rakið hefur verið hefur ákærði í meginatriðum verið óstaðfastur í framburði sínum um það með hverjum hætti hann fékk lyfin í a-lið í sínar hendur. Hann hefur sagt fyrir dómi að hann hafi fengið eftirtalin lyf hjá lækni hérlendis: Primobolan depot, Voltaréne rapide, Omnaden, Parzan, Testoviron depot, Mixtard, Ephedrine HCL og Naproxen. Ekkert þessara lyfja, sem öll eru lyfseðilskyld, voru merkt ákærða og þrjú fyrstnefndu lyfin hafa ekki haft markaðsleyfi hér á landi þannig að framburður hans um þessi lyf stenst ekki. Þegar litið er til þessa og hvarflandi framburðar ákærða verður að hafna þeirri fullyrðingu hans að hann hafi fengið þessi lyf hjá lækni eða læknum. Fram er komið að lyfin Testoviron depot, Parzan og Naproxen hafa eða hafa haft markaðsleyfi hér á landi, en öll eru þau lyfseðilskyld, og lyfið Ephedrine HCL hefur verið notað hér á landi samkvæmt sérstakri undanþágu. Ekkert er fram komið um það að lyf þessi hafi verið seld ólöglega hérlendis og ekki er hægt að útiloka að ákærði hafi fengið lyfin án endurgjalds eftir að þau hafi verið löglega flutt til landsins, þó ekki með margnefndri undanþáguheimild, sem lýtur að lyfjum til eign nota. Eru því ekki fyrir hendi skilyrði til upptöku þessara lyfja og ber því að hafna kröfu um það. Lyfin Primobolan depot, HGG-Lepori, Voltaréne rapide, Ganabol, Omnaden og Winstrol depot eru öll lyfseðilskyld og bera ekki með sér að þau hafi verið gefin út af lækni, enda eru þau ekki á lyfjaskrá og hafa ekki markaðsleyfi hérlendis. Ákærði hefur ekki haldið því fram að hann hafi sjálfur flutt þessi lyf inn með löglegum hætti. Er samkvæmt framansögðu ljóst að lyfin hafa verið flutt ólöglega til landsins. Ber því að gera lyfin upptæk svo sem krafist er í ákæru og samkvæmt þeim upptökuákvæðum sem þar er getið. Fjallað verður um lyfin Mestoranum og Mixtard, sem bæði er að finna í a og b lið undir b lið hér síðar. Ekki verður séð af gögnum málsins hvort lyfin Nolvadex, Syntex, Disetronic, Naprosyn gel og Voltaren Emulgen séu lyfseðilsskyld lyf. Er upptöku þessara lyfja hafnað þegar af þeirri ástæðu. Ákærði hefur einnig verið hvarflandi í framburði sínum um flest lyfin í b lið. Fram er komið að adrenalínið var að mestum hluta merkt föður hans og gefið út af lækni (10 af 12 ambúlum). Þegar þetta er virt ber að hafna kröfu um upptöku á adrenalíninu. Þá hefur ákærði haldið því fram að Mixtard pennana í a og b lið hafi hann fengið hjá sama lækni og aðra penna sömu gerðar sem fundust við húsleit og merktir voru ákærða. Þótt Mixtardpennar þeir sem upptöku er krafist á hafi verið ómerktir og bera ekki með sér að þeir hafi verið fengnir gegn lyfseðli þykir varhugavert að telja sannað, með hliðsjón af því að ákærði hefur fengið sams konar lyf gegn lyfseðli, að lyf þetta hafi verið flutt ólöglega til landsins. Þar sem einnig er ósannað að lyfið hafi verið ólöglega selt ber að hafna kröfunni um upptöku í a og b lið á því. Einnig er ljóst að kassar með 200 töflum af lyfinu Mestoranum, sem er lyf með insúlíni og notað gegn sykursýki, voru merktir föður ákærða og það gefið út af lækni. Þegar til þessa er horft er ekki loku fyrir það skotið að faðir ákærða hafi einnig átt 125 stk. af ómerktum sams konar töflum. Verður því ekki slegið föstu að lyfið hafi verið flutt inn ólöglega eða selt ólöglega hérlendis. Með hliðsjón af því er kröfu um upptöku samtals 425 taflna af Mestoranum hafnað. Ákærði hefur haldið því staðfastlega fram að hann hafi flutt inn Tamoxifentöflurnar, sem eru lyfseðilsskyldar, frá Spáni. Þegar litið er til þessa framburðar og framangreindrar undanþáguheimildar í reglugerð nr. 409/1993 um innflutning lyfja til eigin nota, fjölda taflanna og milligramma í hverri töflu er ekki útilokað að ákærði hafi flutt töflur þessar hingað til lands með löglegum hætti. Ber því að hafna kröfu um upptöku þeirra. Ákærði kvaðst ekki muna hvar hann fékk steralyfin Testoviron depot og Nandrolone Decanoate og lyfin Efedrín og Extraboline. Þessi lyf eru öll lyfseðilsskyld, en bera það ekki með sér að vera gefin út af lækni, þau eru ekki merkt ákærða og hann hefur heldur ekki haldið því fram að hann hafi flutt þau með undanþáguheimild til landsins. Lyfin Nandrolone Decanoate, sem er anabólískur steri, og Extraboline eru ekki á lyfjaskrá hérlendis og hafa því ekki markaðsleyfi hérlendis. Þau hafa samkvæmt þessu verið flutt ólöglega til landsins og verða gerð upptæk eins og krafist er í ákæru með vísan til tilvitnaðra ákvæða þar. Lyfið Anervan er lyfseðilsskylt mígrenilyf á lyfjaskrá og steralyfið Testoviron depot er einnig á lyfjaskrá. Efedrín töflurnar eru lyfseðilsskyldar, sbr. bréf lyfjaeftirlitsins 18. október sl., en óljóst er af gögnum málsins hvort þær efedríntöflur, hvítar og bleikar, sem hér er fjallað um séu á lyfjaskrá hérlendis. Ekkert er fram komið um það að lyf þessi hafi verið seld ólöglega hérlendis og ekki er hægt að útiloka að ákærði hafi fengið lyfin án endurgjalds eftir að þau hafi verið löglega innflutt. Eru því ekki fyrir hendi skilyrði til upptöku þessara þriggja lyfja og ber því að hafna kröfu um upptöku þeirra. Ákærði er loks dæmdur til að greiða allan sakarkostnað, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 60.000 krónur, en af hálfu verjanda ákærða var ekki krafist málsvarnarlauna ef ákærði yrði sakfelldur. Dómsorð: Ákærði, Völundur Helgi Þorbjörnsson, sæti fangelsi í 45 daga, en fresta skal fullnustu refsingarinnar og falli hún niður að liðnum 2 árum haldi hann almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga. Ákærði greiði 80.000 króna sekt í ríkissjóð innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa að telja, en sæti ella fangelsi í 18 daga. Ákærði er sviptur ökurétti í 3 mánuði frá birtingu dóms þessa að telja. Eftirtalin lyf, sem hald var lagt á við rannsókn málsins, skal gera upptæk: 3591 töflu, sem innihalda karlkynshormónalyf með anaboliska verkun. 96 stk. Primobolan depot 100 mg ambúlur 50 stk. HGG-Lepori 2500 ambúlur 92 stk. Voltaréne rapide 50 mg töflur 8 stk. Ganabol 50 glös 9 stk. Omnaden 250 ambúlur 18 stk. Winstrol Depot 50 mg ambúlur 5 stk. Nandrolone Decanoate inj. 2 ml ambúlur 9 stk. Extraboline 2 ml glös. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 60.000 krónur.

Mál nr. 43/1999

Vörumerki Framsal

J og L létu skrá vöru­merk­i í vörumerkjaskrá og notaði J það við rekstur söluturna. Hann seldi S rekstur eins söluturnsins með þeim skilmálum að honum væri heimilt að nota vörumerkið og auglýsa verslunina með því en heimild þessi væri bundin við nafn kaupanda og honum væri óheimilt að selja nafnið með versluninni ef til sölu kæmi. S seldi G og K verslunina og héldu þau rekstri söluturnsins áfram undir sama nafni.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson og Hrafn Bragason. Áfrýjendur skutu máli þessu til Hæstaréttar 4. febrúar 1999. Þeir krefjast þess, að stefndu verði bönnuð notkun vörumerkisins „Skalli” og gert að fjarlægja allar merkingar með nafngiftinni „Skalli” af verslunarhúsnæðinu að Hraunbæ 102 í Reykjavík. Þeir krefjast þess einnig, að stefndu verði dæmd til að ónýta auglýsingaefni, bréfsefni, reikningseyðublöð og umbúðir, klæðnað og annað sambærilegt, sem þau kunni að hafa undir höndum og auðkennt er með nafngiftinni „Skalli”, en til vara sviptingar þess. Þá krefjast áfrýjendur þess, að stefndu verði dæmd til að greiða sér 4.680.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá stefnubirtingardegi. Loks krefjast þeir málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Eins og fram kemur í hinum áfrýjaða dómi hafa stefndu frá miðju ári 1985 rekið verslun í verslunarhúsnæði að Hraunbæ 102 í Reykjavík undir vörumerkinu „Skalli”, en áfrýjendur hafa verið skráðir eigendur þess frá 5. febrúar 1979. Áfrýjandinn Jón hafði f.h. Lækjarbarsins hf. selt Dagmar J. Heiðdal og Sævari Karlssyni verslunina 1. janúar 1985. Var í kaup- og leigusamningi þeirra tekið fram, að þeim væri heimilt að nota og auglýsa verslunina undir nafninu „Skalli”, en heimildin næði eingöngu til þeirra og væri þeim óheimilt að selja verslunina með þessu nafni. Um mitt ár 1985 seldu Dagmar og Sævar stefndu verslunarreksturinn. Áfrýjandinn Jón seldi síðan húsnæðið 21. nóvember sama ár Smára Vilhjálmssyni. Í H-lið kaupsamnings þeirra er tekið fram, að kaupanda sé kunnugt um leigusamning frá 1. október 1985 milli áfrýjandans Jóns og stefndu og að stefndu hafi fallið frá forkaupsrétti að fasteigninni með yfirlýsingu 19. nóvember 1985. Í yfirlýsingunni, sem undirrituð er af áfrýjandanum Jóni og stefndu, er tekið fram, að stefndu falli frá forkaupsrétti að húsnæðinu, „sem verzlunin Skalli er staðsett í”. Málsókn áfrýjenda byggir á því, að stefndu hafi notað firmanafnið í heimildarleysi. Stefnda Guðlaug bar fyrir dómi, að hún hefði gengið inn í framangreindan samning við Dagmar og Sævar og haft heimild til að nota nafnið „Skalli”. Þegar litið er til þess, sem að framan er greint, er ljóst, að áfrýjandinn Jón hafi frá upphafi vitað um notkun stefndu á firmanafninu og látið það viðgangast athugasemdalaust. Verður að líta svo á, að stefndu hafi sama leyfi til að nota nafnið og Dagmar og Sævar höfðu samkvæmt áðurgreindum samningi. Málsókn áfrýjenda er ekki byggð á samningnum, og ber þegar af þeirri ástæðu að sýkna stefndu af kröfum áfrýjenda. Hinn áfrýjaði dómur verður því staðfestur um annað en málskostnað, en áfrýjendur greiði stefndu málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Áfrýjendur, Jón Viðar Magnússon og Leifur Þ. Aðalsteinsson, greiði stefndu, Guðlaugu Steingrímsdóttur og Jóni Ólafssyni persónulega og fyrir hönd sameignarfélagsins Barmahlíðar, 200.000 krónur samtals í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 9. desember 1998. Mál þetta, sem dómtekið var 10. nóvember s.l. er höfðað með stefnu útgefinni 23. febrúar s.l. og birtri 27. febrúar s.l. Stefnendur eru Jón Viðar Magnússon, kt. 151244-4719, Vatnsendabletti 5, Kópa­vogi og Leifur Aðalsteinsson, kt. 310160-2539, Dofrabergi 11, Hafnarfirði. Stefndu eru Guðlaug Steingrímsdóttir, kt. 050445-2679, Fjarðarási 11, Reykjavík og Jón Ólafsson, kt. 211247-4019, Breiðabakka, Hellu, persónulega og fyrir hönd sam­eign­­arfélagsins Barmahlíð s/f (Söluturninn Hraunbæ 102), kt. 690174-0309, Hraunbæ 102, Reykjavík. Dómkröfur stefnenda eru þær að stefndu verði með dómi bönnuð notkun vöru­merk­­isins "Skalli". Þá er þess krafist að stefndu verði gert að fjarlægja allar merkingar með nafngiftinni "Skalli" af verslunarhúsnæðinu að Hraunbæ 102 í Reykjavík. Þess er jafn­framt krafist að stefndu verði dæmd til að ónýta auglýsingaefni, bréfsefni, reikn­ings­eyðu­blöð og umbúðir, klæðnað og annað sambærilegt sem stefndu kunna að hafa undir hönd­um og er auðkennt með nafngiftinni "Skalli", en til vara til sviptingar þess. Þá er þess krafist að stefndu verði dæmd til að greiða stefnendum kr. 4.680.000 ásamt drátt­ar­vöxtum frá stefnubirtingardegi skv. III. kafla vaxtalaga. Að lokum er krafist máls­kostn­aðar að skaðlausu. Dómkröfur stefndu eru þær að þau verði sýknuð af dómkröfum stefnenda og dæmdur málskostnaður að skaðlausu úr hendi þeirra. Í greinargerð var gerð krafa um frá­vísun en fallið var frá þeirri kröfu undir rekstri málsins. Málavextir. Málavöxtum er svo lýst í stefnu að stefnendur hafi 31. ágúst 1978 látið skrá vöru­merk­ið "Skalli" í vörumerkjaskrá, en heiti þetta er notað við rekstur söluturna á höfuð­borg­arsvæðinu og víðar og ýmist reknir af stefnendum eða öðrum sem stefnendur hafa gert sérstakan samning við. Stefnandi Jón Viðar mun um alllangt skeið hafa rekið sölu­turn með heitinu "Skalli" að Hraunbæ 102 hér í borg. Stefnandi Jón seldi 1. janúar 1985 þeim Sævari Karlssyni og Dagmar J. Heiðdal rekstur verslunarinnar að Hraunbæ 102. Í 7. gr. kaupsamningsins var tekið fram að kaup­endum væri heimilt að nota og auglýsa verslunina undir nafninu "Skalli" en heimild þessi væri eingöngu bundin við nöfn kaupenda og þeim væri óheimilt að selja nafnið með versluninni ef til sölu kæmi. Jafnframt var kaupendum óheimilt að selja eða leigja út verslunina með umræddu nafni. Sævar og Dagmar seldu verslunina 12. júlí 1985 að sögn stefnenda og var hún til­greind í kaupsamningi sem Sælgætisverslunin Hraunbæ 102 í Reykjavík. Kaupendur voru stefndu Guðlaug og Jón. Stefnandi Jón Viðar var þó enn eigandi húsnæðisins og leigði það stefndu þar til hann seldi húsnæðið 21. nóvember 1985. Stefnendur segjast hafa snúið sér aðallega að öðrum hlutum allt til ársins 1993 en á miðju því ári gengust þeir af fullum krafti í að markaðssetja vörumerkið "Skalli". Frá þeim tíma hafa stefn­end­ur ítrekað reynt að komast að samkomulagi við stefndu um notkun vörumerkisins en án árangurs. Var stefndu boðið að reka verslunina undir vörumerkinu "Skalli" með því skilyrði að gengið yrði frá samkomulagi svo einsleitni í markaðssetningu yrði náð. Ekki náðist samkomulag með aðilum og var einna helst ágreiningur um þann ís sem seldur var í verslunum Skalla og fjármögnun á markaðssetningu vörumerkisins. Stefndu Guðlaugu var ritað bréf 20. maí 1997 þar sem athygli var vakin á því að stefn­endur hefðu skráð vörumerkið "Skalli" og að stefndu væri með öllu óheimil notkun þess. Jafnframt var þess krafist að að stefndu létu þegar af notkun sinni á vörumerkinu. Upp­lýst er í málinu að stefnda Guðlaug hefur haldið áfram notkun vörumerkisins og aug­lýst rekstur sinn undir heitinu "Skalli". Þá er húsnæði stefndu að Hraunbæ 102 merkt með nafninu "Skalli". Samkvæmt útskrift úr vörumerkjaskrá var vörumerkið skráð 5. febrúar 1979 og gildir skráningin til 5. febrúar 1999. Málsástæður og lagarök. Stefnendur byggja á því að stefndu hafi með háttsemi sinni stórlega brotið á lög­vernd­uðum einkarétti stefnenda til notkunar á vörumerkinu "Skalli", sbr. 4. gr. laga nr. 45/1997 um vörumerki, enda hafi þeir verið skráðir eigendur vörumerkisins allt frá ár­inu 1979. Með vísan til 42. gr. laganna sé því nauðsynlegt að banna með dómi notkun stefndu á vörumerkinu. Þar sem stefndu hafi með saknæmum hætti brotið gegn lög­vörð­um rétti stefnenda og hagnast á því, hafi stofnast réttur til handa stefnendum til hæfi­legs endurgjalds fyrir hagnýtingu vörumerkisins, kr. 1.440.000, auk skaðabóta kr. 2.880.000, sbr. 43. gr. sömu laga. Verði ekki fallist á að 1. mgr. 43. gr. laganna eigi við beri stefndu að greiða ávinning sinn af notkun vörumerkisins, sbr. 2. mgr. 43. gr. lag­anna. Fjárhæð kröfu fyrir hagnýtingu, kr. 1.440.000, segjast stefnendur finna út með hlið­sjón af skilmálum fyrir notkun firmanafnsins, en þar er gert ráð fyrir því að leyfishafi greiði kr. 30.000 á mánuði fyrir notkunina. Hæfilegt endurgjald fyrir notkun í fjögur ár væri kr. 1.440.000, en stefnendur hafi allt frá árinu 1993 lagt gífurlega vinnu og fjár­magn í markaðssetningu vörumerkisins. Stefnendur segja skaðabótakröfuna vera tvö­falda þá fjárhæð sem hæfileg þykir sem endurgjald fyrir hagnýtingu vörumerkisins. Stefn­endur telja nauðsynlegt til að fyrirbyggja frekari misnotkun stefndu á vörumerkinu að stefndu verði dæmd til að ónýta eða vera svipt auglýsingaefni, bréfsefni, reikn­ings­eyðu­blöðum, umbúðum, klæðnaði og öðru því er stefndu kunni að hafa undir höndum og auðkennt er með nafninu "Skalli", sbr. 44. gr. laga nr. 45/1997. Stefndu byggja á því að frá þeim degi er þau keyptu verslunina að Hraunbæ 102 í júlí 1985 hafi þau rekin hana undir nafninu "Skalli" án athugasemda af hálfu stefnenda. Hafi stefnendur ekkert hirt um þetta nafn þar til málarekstur þessi hófst og stefndu stundað rekstur sinn undir þessu einkenni átölulaust af hálfu stefnenda vel yfir tíu ár. Stefndu hafi því öðlast ákveðinn rétt yfir orðinu "Skalli" sem verði ekki frá þeim tekinn með þeim hætti sem stefnendur geri nú tilraun til. Ljóst sé að með sölu verslunarinnar að Hraunbæ 102 og með löggerningum í framhaldi af sölunni hafi stefnendur afsalað sér nafn­inu "Skalli". Stefnendur hafi ekki gætt þeirra skilyrða sem lög áskilja til að geta nú rúm­lega 10 árum síðar gert slíkar kröfur er varða rekstur stefndu að Hraunbæ 102. Stefndu byggja á að vörumerkið "Skalli" sé tæpast vörumerki, heldur nánast staðarheiti, sem öðlast hafi ríkan sess í hugum þess fólks sem býr í Árbænum. Stefndu mótmæla skaða­bótakröfum þar sem ekkert liggi fyrir um að stefndu hafi sýnt af sér saknæmt at­hæfi. Þá verði tjón ekki sannað með þeirri tölulegu útlistun sem fram kemur í stefnu. Stefndu benda í greinargerð á að lög nr. 45/1997 hafi ekki öðlast gildi fyrr en árið 1997 og geti því ekki náð yfir þann ágreining sem hér er til úrlausnar. Við munnlegan flutn­ing málsins var fallið frá þessari málsástæðu. Stefndu styðja sýknukröfur sínar við réttarreglur kröfuréttarins um traustfang og tóm­læti. Þá vísa stefndu til grunnraka III. kafla laga nr. 47/1968 og meginreglna um einka­leyfi. Við aðalmeðferð málsins kom fyrir dóm til skýrslugjafar Dagmar Jóhanna Heiðdal, kt. 280857-3439. Hún kvaðst hafa rekið verslunina undir vörumerkinu "Skalli" í 8 mán­uði, en þá kvaðst hún hafa keypt verslun Skalla í Lækjargötu. Hún kvaðst hafa virt fram­salsbannið í kaupsamningi og selt fyrirtækið sem sælgætis- og tóbaksverslunina Hraun­bæ 102 og ekki selt nafnið "Skalli". Hún þorði ekki að fullyrða að hún hafi gert kaup­endum grein fyrir því að henni væri óheimilt að framselja nafnið "Skalli". Stefnandi Jón Viðar skýrði svo frá fyrir dómi að hann hafi farið að nota nafnið "Skalli" árið 1973. Hann kvaðst hafa hætt rekstrinum um tíma en hafið afskipti af hon­um aftur árið 1993. Hann kvað bréfið sem ritað var stefndu Guðlaugu 20. maí 1997 hafa verið fyrsta skrefið sem stigið var til að stöðva notkun nafnsins. Stefnda Guðlaug skýrði svo frá fyrir dómi að samkvæmt samningi hafi henni verið heimilt að nota vörumerkið "Skalli" ótakmarkað. Hún kvað það nýtilkomið að stefndi Jón hafi viljað koma í veg fyrir notkun hennar á nafninu og taldi skýringuna aðallega vera ágreining milli þeirra um það hvaða ístegund ætti að selja í versluninni. Umræddur samningur hefur ekki verið lagður fram í málinu og taldi stefnda Guðlaug hann hafa glatast. Við munnlegan flutning málsins byggðu stefndu á því að gögn málsins bentu til þess að stefnendur hefðu umræddan samning undir höndum og bæri því að styðjast við frásögn stefndu Guðlaugar um efni hans, sbr. 67. og 68. gr. laga nr. 91/1991. Stefnendur mótmæltu þessari málsástæðu sem of seint fram kominni. Forsendur og niðurstaða. Telja verður upplýst í máli þessu að stefndu hafi allt frá miðju ári 1985 rekið verslun í verslunarhúsnæði að Hraunbæ 102 hér í borg undir vörumerkinu "Skalli". Sam­kvæmt vörumerkjaskrá hafa stefnendur verið skráðir eigendur þessa vörumerkis frá 5. febrúar 1979. Engin gögn hafa verið lögð fram í málinu sem benda til þess að stefn­endur hafi heimilað stefndu þessa nafnnotkun, en ekki er annað í ljós leitt en að stefn­endur hafi frá upphafi vitað um notkun stefndu á nafninu allan þennan tíma. Ekki hefur verið sýnt fram á að stefnendur hafi gert reka að því að gæta réttar síns fyrr en með bréfi til stefndu Guðlaugar 20. maí 1997. Þegar virt er 12 ára samfelld notkun stefndu á umræddu vörumerki, sem látin var átölulaus af hálfu stefnenda, verður að telja að stefn­endur hafi fyrirgert rétti sínum fyrir tómlætis sakir. Verða stefndu því sýknuð af öllum kröfum stefnenda í máli þessu. Eftir þessum úrslitum ber að dæma stefnendur til að greiða stefndu kr. 150.000 í málskostnað. Dómsorð: Stefndu, Guðlaug Steingrímsdóttir og Jón Ólafsson, persónulega og fyrir hönd sam­eignarfélagsins Barmahlíð s/f, skulu vera sýkn af öllum kröfum stefnenda, Jóns Viðars Magnússonar og Leifs Aðalsteinssonar í máli þessu. Stefnendur greiði stefndu kr. 150.000 í málskostnað. Hjörtur O. Aðalsteinsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan.

Mál nr. 496/1998

Vátrygging Bifreið

Bifreið í eigu M skemmdist í árekstri við aðra bifreið. M, sem var án ökuréttinda, var við stjórn bifreiðarinnar rétt áður en áreksturinn varð. Hafði lögregla þá afskipti af akstri hans, en hann sinnti ekki merki um að stöðva bifreiðina heldur ók mjög hratt af stað. Krafði M vátryggingafélagið SA um bætur úr húftryggingu bifreiðarinnar vegna skemmda á henni, en SA neitaði greiðslu. Talið var sannað á grundvelli framburðar vitna að M hefði ekið bifreiðinni er áreksturinn varð. Þá var fallist á með SA á grundvelli framburðar vitna og þegar litið var til skemmda á bifreiðinni og aðstæðna á slysstað, að M hefði valdið árekstrinum af stórkostlegu gáleysi. Samkvæmt vátryggingarskilmálum, sem giltu um húftryggingu bifreiðar M hjá SA, var undanþegið ábyrgð félagsins tjón, er rakið yrði til stórkostlegs gáleysis vátryggðs. Var niðurstaða héraðsdóms um sýknu SA af kröfum M staðfest.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 18. desember 1998 og krefst þess að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 822.196 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 770.600 krónum frá 12. september til 16. desember 1996 og af 822.196 krónum frá þeim degi til greiðsludags, svo og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Bifreiðaáreksturinn, sem málið er risið af, varð í Ármúla á móts við sund milli húsanna nr. 11 og 13. Var bifreið áfrýjanda, MJ 146, ekið á bifreiðina VJ 190 í sama mund og stjórnandi hennar beygði til vinstri, en hann hugðist aka niður húsasundið. Báðum bifreiðunum var ekið til austurs. Ágreiningslaust er að áfrýjandi, sem var án ökuréttinda, var við stjórn bifreiðar sinnar á gatnamótum Háaleitisbrautar og Safamýrar, er lögreglumenn gáfu honum merki um að stöðva, en hann sinnti því engu og ók mjög hratt af stað og reyndi að komast undan. Var þetta rétt áður en áreksturinn varð í Ármúla. Í héraðsdómi er lýst framburði vitnisins Jóns Gunnars Björnssonar þess efnis, að hann hafi eftir áreksturinn séð áfrýjanda fara úr bifreiðinni MJ 146 eftir að hafa sparkað upp hurð hennar þeim megin, sem bifreiðarstjórasætið var, en stúlku fara út úr bifreiðinni hægra megin. Samkvæmt því, sem að framan er rakið, telst sannað að áfrýjandi hafi ekið bifreiðinni í umrætt sinn. Vitnið Sigurður Rúnarsson, sem stóð við glugga í Ármúla 9, skýrði svo frá, að hann hafi séð að bifreið áfrýjanda var ekið með ofsahraða austur Ármúla og síðan hafi áreksturinn orðið. Í lögregluskýrslu er honum lýst sem mjög hörðum. Uppdráttur, sem lögregla gerði samdægurs af vettvangi, ber með sér að við áreksturinn hafi bifreiðin VJ 190 kastast alllangt áfram, en bifreið áfrýjanda lenti út af akbrautinni og hafnaði á ljósastaur, sem bognaði við höggið. Mynd af bifreið áfrýjanda sýnir miklar skemmdir eftir áreksturinn. Lögleyfður hámarkshraði í götunni var 50 km á klst. Aðstæður á slysstað gerðu framúrakstur varhugaverðan, meðal annars vegna þess að vænta mátti umferðar að og frá nálægu hóteli. Þegar litið er til þessa er fallist á með stefnda, að áfrýjandi hafi valdið árekstrinum af stórkostlegu gáleysi. Hafi vátryggður valdið vátryggingaratburði af stórkostlegu gáleysi skal samkvæmt 2. mgr. 18. gr. laga um vátryggingarsamninga nr. 20/1954 úr því skorið, hvort greiða skuli bætur og hve háar, eftir því hversu mikil sökin er og eftir öðrum atvikum. Heimilt er að víkja frá þessu með ákvæði í vátryggingarsamningi, meðal annars með því að kveða svo á, að vátryggður missi allan rétt til vátryggingarbóta, ef atvik eru með þeim hætti, sem í lagaákvæðinu greinir. Með vátryggingarskilmálum þeim, er giltu um húftryggingu bifreiðar áfrýjanda hjá stefnda, var undanþegið ábyrgð félagsins tjón, sem rakið varð til stórkostlegs gáleysis vátryggðs. Samkvæmt framansögðu verður niðurstaða héraðsdóms staðfest. Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Magnús Þór Bjarnason, greiði stefnda, Sjóvá-Almennum tryggingum hf., 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 23. september 1998. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 10. september sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Magnúsi Þór Bjarnasyni, kt. 160672-4209, Stóragerði 14, Reykjavík, gegn Sjóvá-Almennum tryggingum hf., kt. 701288-1739, Kringlunni 5, Reykjavík, með stefnu útgefinni og birtri 19. september 1997. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda kr. 822.196,- með hæstu dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af kr. 770.600,- frá 22. september 1996 til 16. desember 1996 og af kr. 822.196,- frá þeim degi til greiðsludags og málskostnað að skaðlausu. Dómkröfur stefnda eru þær aðallega að hann verði sýknaður og stefnanda verði gert að greiða honum málskostnað að skaðlausu, en til vara að stefnukröfur verði lækk­aðar og hvor aðili beri sinn hluta af málskostnaði. I. Atvik máls og ágreiningsefni. Málsatvik eru þau að lögreglan í Kópavogi veitti því athygli að stefnandi, sem er ökuréttindalaus, var að aka bifreið sinni MJ-146 á Digranesvegi sunnudaginn 22. september 1996 um kl. 21.05. Var stefnanda veitt eftirför á lögreglubifreiðinni LO-764. Er bifreið stefnanda var kyrrstæð á umferðarljósum við gatnamót Háaleitisbrautar og Safamýrar kvaðst lögreglan hafa ekið upp að hlið bifreiðar stefnanda og gefið ökumanni merki um að stöðva með bláum ljósum á lögreglubifreiðinni og með handarbendingu. Ökumaður sinnti því ekki og ók mjög hratt af stað á grænu ljósi og beygði til vinstri vestur Safamýri. Telur lögregla að bifreiðinni hafi verið ekið á ofsahraða. Var henni veitt eftirför, en móts við Framheimilið, Safamýri 26, var eftirför hætt og slökkt á bláu ljósunum á lögreglubifreiðinni. Skömmu síðar hafðist upp á bifreið stefnanda móts við Ármúla 13, sem þá hafði lent þar í árekstri við bifreiðina VJ-190. Þar var lögreglan í Reykjavík komin á vettvang. Bifreið stefnanda, sem er Nissan Sunny árgerð 1991, var kaskótryggð hjá stefnda á þessum tíma. Við áreksturinn skemmdist bifreiðin það mikið að viðgerð telst ekki svara kostnaði. Í máli þessu gerir stefnandi kröfu til þess að stefndi greiði honum á grundvelli kaskótryggingarinnar söluverð bifreiðarinnar og geymslukostnað. Stefndi hefur hafnað bótaskyldu á þeim forsendum að tjónsatburðurinn hafi gerst fyrir stórkostlegt gáleysi stefnanda, sem hafi verið ökumaður bifreiðarinnar, og að auki hafi hann verið ökuréttindalaus. II. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi reisir kröfur sínar á því að í gildi hafi verið milli hans og stefnda vátryggingasamningur þar sem stefnandi hafi kaskótryggt bifreið sína, MJ-146 hjá stefnda. Engin þau atvik séu til staðar sem valdi því að greiðsluskylda stefnda falli niður. Stefnukrafan sé söluverð bifreiðarinnar miðað við staðgreiðslu að frádreginni sjálfsáhættu, kr. 777.600,-. Um þá fjárhæð sé ekki ágreiningur. Þá sé krafist geymslukostnaðar, kr. 44.596,- samkvæmt reikningi. Stefnandi mótmælir því að ökumaður bifreiðarinnar hafi sýnt af sér stórkostlegt gáleysi og með því valdið tjónsatburðinum, en þar að auki hafi stefnandi ekki sjálfur valdið tjónsatburðinum og því eigi 2.6 í kaskóskilmálunum ekki við, sbr. hér 2. mgr. 18. gr. laga nr. 20/1954 um vátryggingasamninga. Stefnandi mótmælir einnig þeirri mótbáru stefnda sem rangri að hann hafi verið ökumaður bifreiðarinnar við áreksturinn. Stefndi hafi ekkert annað við að styðjast en grunsemdir og rangar ályktanir lögreglunnar, enda hafi það farið svo að lögreglan hafi ekki treyst sér til að standa fast á slíku og stefnandi hafi eingöngu verið ákærður fyrir sviptingaakstur frá Hlíðarhjalla 41 í Kópavogi uns akstri lauk í Safamýri í Reykjavík, þar sem Anna María Gísladóttir hafi tekið við akstrinum. Í lögregluskýrslu sé því haldið fram að far eftir höfuð Önnu hafi verið á miðri rúðu og ljóst hár af henni í brotinu. Samkvæmt mynd sem stefnandi hafi tekið af framrúðu bifreiðarinnar sé brotið ökumannsmegin og því séu ályktanir lögreglu rangar að þessu leyti til. Anna María Gísladóttir hafi staðfest það hjá lögreglu að hún hefði verið ökumaður í umrætt skipti og einnig hafi stefnandi staðfest það sama. Samkvæmt framansögðu er á því byggt að skylda stefnda sé ótvíræð og beri því stefnda að greiða stefnanda tjón hans í samræmi við vátryggingasamninginn, en stefndi hafi ekki gert neinn ágreining um fjárhæð tjónsins. Vaxtakrafa stefnanda er reist á III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Málskostnaðarkrafan er byggð á XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. III. Málsástæður og lagarök stefnda. Stefndi byggir á því að stefnandi hafi með akstursmáta sínum, þegar hann var að stinga lögregluna af, m.a. með því að aka á ofsahraða fram úr bifreið sem var að beygja, sýnt af sér stórkostlegt gáleysi, sem leitt hafi til þess slyss sem varð. Því hafi hann fyrirgert bótum úr kaskótryggingu bifreiðarinnar. Þessu til stuðnings er vísað til 18. gr. laga nr. 20/1954 og gildandi vátryggingarskilmála bifreiðarinnar, lið 2.6. Af gögnum málsins megi sjá að þegar slysið gerðist hafi stefnandi ekki haft gilt ökuskírteini, hann hafi verið sviptur ökuréttindum ævilangt. Samkvæmt skilmálum trygg­ingarinnar, lið 2.9, bæti félagið ekki tjón í slíkum tilvikum. Er einnig byggt á þessu ákvæði tryggingarinnar. Þeirri fullyrðingu stefnanda að hann hafi ekki ekið bifreiðinni tiltekið sinn er mótmælt sem rangri. Af hálfu stefnda er því haldið fram að stefnandi hafi ekið bifreiðinni þegar slysið varð. Stefnandi hafi sönnunarbyrði um fullyrðingu sína. Bent er á að lögreglan hafi séð stefnanda undir stýri skömmu áður. Þá hafi ökumaður bifreiðarinnar sem ekið var á skýrt frá því að eftir að slysið varð hafi stefnandi komið út úr bifreiðinni ökumanns megin, en farþeginn farþega megin. Þá bendi og ummerki á bifreiðinni til þess að svo hafi verið, telja megi víst að brot á miðri framrúðu sé frá stúlkunni sem farþega. Ef talið verði að stefnandi hafi ekki verið ökumaður í umrætt sinn heldur stúlkan, þá er á því byggt að slysið verði rakið til stórkostlegs, sameiginlegs gáleysis þeirra beggja. Um hafi verið að ræða háskaakstur í þágu og að beiðni stefnanda í þeim tilgangi að koma honum undan lögreglunni. Verði ekki fallist á framangreind sjónarmið um sýknu er til vara krafist lækkunar. Ekki sé ágreiningur um söluandvirði bifreiðar stefnanda, en geymslukostnaði er mótmælt. IV. Niðurstaða. Fyrir liggur samkvæmt framburði stefnanda fyrir dómi að hann gerði sér grein fyrir því að lögreglan í Kópavogi var á eftir honum þegar bifreið hans MJ-146 var kyrrstæð við umferðarljós á gatnamótum Háleitisbrautar og Safamýrar tiltekið sinn. Hann ákvað að reyna að komast undan lögreglu og ók vestur Safamýri, nokkuð greitt að eigin sögn. Í skýrslu lögreglu segir að bifreið stefnanda hafi verið ekið mjög hratt af stað frá greindum gatnamótum og ekið á ofsahraða vestur Safamýri. Bifreiðinni var veitt eftirför af lögreglu, en eftirför hætt móts við Framheimilið, Safamýri 26, eins og fyrr greinir. Árekstur varð svo skömmu síðar milli bifreiðar stefnanda MJ-146 og bifreiðarinnar VJ-190 á móts við Ármúla 13. Stefnandi kvaðst ekki hafa verið ökumaður er áreksturinn varð, unnusta hans, Anna María Gísladóttir, hefði þá verið búin að taka við stjórn ökutækisins. Það hefði átt sér stað móts við skýli SVR í Ármúla. Hefur hún og lýst því yfir að hún hafi verið ökumaður bifreiðarinnar er áreksturinn varð. Fyrir dómi hefur vitnið Sigurður Rúnarsson skýrt frá því að hann hafi staðið við glugga innandyra á Hótel Íslandi, Ármúla 9, tiltekið sinn. Kvaðst hann hafa séð bifreið stefnanda ekið á ofsaferð austur Ármúla og vera að fara fram úr annarri bifreið. Síðan hafi hann heyrt mikla skruðninga og flýtt sér á vettvang. Þegar hann kom á vettvang voru allir komnir út úr bifreiðunum þannig að hann sá ekki hver var ökumaður bifreiðarinnar MJ-146. Fyrir dómi hefur vitnið Jón Gunnar Björnsson, ökumaður bifreiðarinnar VJ-190, skýrt frá því að hann hafi ekið austur Ármúla tiltekið sinn áleiðis að húsi Bifreiða- og landbúnaðarvéla við Suðurlandsbraut og hafi ætlað að stytta sér leið þangað með því að aka niður húsasund frá Ármúlanum. Kvaðst hann hafa gefið stefnumerki og ætlað að beygja, en áttað sig á því að hann væri að beygja of snemma og myndi lenda inn á planinu hjá Hótel Íslandi. Kvaðst hann hafa haldið áfram með stefnuljós á og beygt til vinstri og í því hafi árekstur orðið. Vitnið kvaðst áður hafa litið í spegla og til hliðar, en ekki orðið var við bifreið stefnanda fyrr en við áreksturinn. Eftir áreksturinn hafi hann farið að bifreið stefnanda. Þegar hann hafi komið að bifreiðinni þá hafi stúlka verið að stíga út úr bifreiðinni hægra megin en ökumaður, karlmaður, hafi verið að sparka upp hurðinni vinstra megin þar sem hann síðan steig út. Kvað vitnið engan vafa leika á þessu. Samkvæmt sérstakri skýrslu lögreglunnar í Reykjavík um persónuslys vegna árekstursins segir að Anna María Gísladóttir hafi hlotið meiðsl í andliti þegar höfuð hennar lenti í framrúðu bifreiðarinnar, sem brotnaði við höggið. Far eftir höfuð hennar var á miðri rúðunni og ljóst hár af henni í brotinu. Bifreiðin hafi kastast til vinstri við áreksturinn þannig að leiða megi líkur að því að hún hafi verið í hægra framsæti bifreiðarinnar og kastast fram og til vinstri við höggið. Þegar virt eru framangreind gögn málsins og aðdragandi árekstursins verður að telja ósannað að Anna María Gísladóttir hafi tekið við stjórn ökutækisins áður en slysið varð, þrátt fyrir fullyrðingar hennar og stefnanda þar um. Verður því við það miðað að stefnandi hafi verið ökumaður bifreiðarinnar MJ-146 tiltekið sinn. Samkvæmt gögnum málsins þykir ljóst vera að bifreiðinni MJ-146 hafi verið ekið mjög hratt austur Ármúla tiltekið sinn, enda verður ráðið af ummerkjum að áreksturinn hafi verið mjög harður. Sýndi ökumaður MJ-146 af sér verulegt gáleysi er hann hugðist aka fram úr bifreiðinni VJ-190 móts við Ármúla 13, þar sem áreksturinn varð. Bifreiðin MJ-146 var tryggð kaskótryggingu hjá stefnda. Samkvæmt gr. 2.6 í vátryggingarskilmálum bætir félagið ekki tjón sem verður á ökutækinu þegar tjón verður sökum stórkostlegs gáleysis vátryggðs eða ökumanns, sbr. og 2. mgr. 18. gr. laga um vátryggingasamninga nr. 20/1954. Verður fallist á það með stefnda að stefnandi hafi með akstursmáta sínum tiltekið sinn fyrirgert rétti sínum til bóta á grundvelli þessa ákvæðis skilmálanna. Samkvæmt gr. 2.9 í vátryggingarskilmálum bætir félagið heldur ekki tjón sem verður á ökutækinu þegar ökumaður hefur ekki gilt ökuskírteini fyrir ökutækið og notkun þess. Fyrir liggur að stefnandi var ökuréttindalaus. Ber því að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í málinu, en málskostnaður verður felldur niður. Eggert Óskarsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Sjóvá-Almennar tryggingar hf., skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Magnúsar Þórs Bjarnasonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður.

Mál nr. 484/1998

Fiskveiðibrot Sérálit

G var ákærður fyrir fiskveiðibrot með því að hafa veitt um það bil eitt tonn af fiski í fimm sjóróðrum án þess að hafa leyfi til annarra veiða en þá almennu heimild til tómstundaveiða sem er að finna í lögum um stjórn fiskveiða. Hann hafði tveimur árum fyrr afsalað almennu veiðileyfi og aflaheimildum vegna vélbáts síns gegn úreldingarstyrk úr Þróunarsjóði sjávarútvegsins. Var G sakfelldur fyrir brot gegn umræddum lögum og honum gerð sektarrefsing. Ekki var jafnframt refsað fyrir brot gegn lögum um veiðar í fiskveiðilandhelgi Íslands.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Guðrún Erlendsdóttir, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Málinu hefur verið skotið til Hæstaréttar með stefnu 11. desember 1998 að ósk ákærða, sem krefst aðallega sýknu af öllum kröfum ákæruvaldsins. Til vara krefst hann þess, að sér verði ekki gerð refsing eða hún ella höfð svo væg, sem lög leyfa, og skilorðsbundin. Jafnframt krefst hann þess sérstaklega, að refsivist verði ekki ákveðin til vara, ef sektarrefsing verði dæmd. Ákæruvaldið krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. I. Í málinu er ákærði sakaður um fiskveiðibrot vegna fimm sjóróðra, sem hann fór í júní 1998 frá Hafnarfirði á vélbátnum Rakkanesi HF 193, nr. 2026 á skipaskrá, sem talinn er 5,72 brúttórúmlestir. Í róðrunum veiddi hann á handfæri samtals 934 kg af þorski og 65 kg af ufsa, sem hann færði til vigtunar og seldi á uppboði hjá Fiskmarkaðinum hf. í Hafnarfirði eftir löndun hverju sinni. Varð heildarandvirði aflans 102.675 krónur. Samkvæmt gögnum frá Fiskistofu fór hann einnig í róður dagana 9., 12. og 13. júlí 1998 og dró þá til viðbótar 277 kg af þorski og 53 kg af ufsa, en ákæra málsins tekur ekki til þeirra róðra. Ákærði var eigandi vélbátsins og hafði samkvæmt skipaskrá átt hann frá árinu 1990. Mun ákærði hafa notað hann til fiskveiða, en ekki greinir nánar í málinu, hvernig þeirri notkun var háttað. Á árinu 1996 afréð ákærði hins vegar að láta úrelda bátinn eftir reglum 7. - 8. gr. laga nr. 92/1994 um Þróunarsjóð sjávarútvegsins, þannig að honum yrði ekki lengur haldið til veiða í efnahagslögsögunni eða hann gerður út sem fiskiskip frá Íslandi, gegn greiðslu á styrk úr sjóðnum. Var frá þessu gengið í ágúst 1996, þegar ákærði gaf út óafturkallanlega yfirlýsingu þess efnis, að báturinn hefði varanlega verið tekinn úr fiskiskipastól Íslendinga. Jafnframt staðfesti hann í samræmi við úreldingarreglur laganna, að allar veiðiheimildir bátsins hefðu verið sameinaðar aflaheimildum annarra skipa, og lýsti því yfir, að réttur til endurnýjunar bátsins yrði ekki nýttur. Samkvæmt þessu mátti eftirleiðis einvörðungu nota bátinn til tómstundaiðju eða til atvinnuþarfa, sem óskyldar væru fiskveiðum. Hann var áfram á skipaskrá, en skráður sem skemmtiskip. Málið var tekið til rannsóknar samkvæmt kæru Fiskistofu til sýslumannsins í Hafnarfirði 8. júlí 1998, þar sem atferli ákærða var talið varða við lög nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða. Var á það bent, að hann hefði ekki almennt veiðileyfi fyrir bát sinn, sbr. 4. og 5. gr. laganna, og að afla, sem veiddur væri á tómstundabátum samkvæmt heimild 1. mgr. 6. gr. a í lögunum, sbr. 4. gr. laga nr. 105/1996, væri óheimilt að selja eða fénýta á annan hátt. Við yfirheyrslu hjá lögreglu 11. ágúst 1998 staðfesti ákærði, að hann hefði veitt þann fisk, sem um væri fjallað í kærunni. Kvaðst hann hafa verið einn við veiðarnar, og hefði andvirði aflans farið til að framfæra hann og fjölskyldu hans. Jafnframt hefði hann vitað, að hann væri að brjóta svokölluð kvótalög. Kvaðst hann telja þau vera ólög, og hefðu veiðarnar verið liður í baráttu hans gegn þeim. Við meðferð málsins fyrir héraðsdómi var ekki fjallað nánar um atvik að veiðunum, þar sem ákærði kvaðst skýlaust játa þá háttsemi, sem honum væri gefin að sök í ákæruskjali. Með bréfi Fiskistofu 16. september 1998 var ákærða tilkynnt, að afli hans í júní og júlí 1998, samtals 1211 kg af þorski og 118 kg af ufsa, teldist ólögmætur sjávarafli samkvæmt 6 tl. 1. mgr. 1. gr. laga nr. 37/1992 um sérstakt gjald vegna ólögmæts sjávarafla, enda hefði ákærði landað honum af tómstundabát, en eigi að síður selt hann á fiskmarkaði. Hefði stofnunin því lagt á hann gjald eftir ákvæðum laganna, að upphæð 136.426 krónur, sem svaraði til andvirðis aflans. Er því haldið fram af hálfu ákærða, að með þessari gjaldtöku hefði afskiptum hins opinbera af máli hans átt að ljúka. Hins vegar er gjaldið ógreitt, og segir Fiskistofa fjárnámsbeiðni á hendur ákærða liggja fyrir hjá sýslumanni. II. Hér fyrir dómi hafa veiðar ákærða í júní og júlí 1998 verið skýrðar af hans hálfu á þann veg, að hann hafi viljað hafa í frammi mótmæli við yfirvöld vegna laganna um stjórn fiskveiða og þess, sem af þeim hefði leitt fyrir hann sjálfan. Séu þetta einu veiðarnar, sem hann hafi fengist við eftir úreldingu vélbátsins. Hann segir mótmælin eiga sér þann aðdraganda, að hann hafi eftir á séð meinbugi á úreldingunni og af þeim sökum farið þess á leit við Þróunarsjóð sjávarútvegsins og hlutaðeigandi stjórnvöld, að hann fengi að afturkalla úreldinguna og endurgreiða styrk sinn úr sjóðnum, þannig að hann gæti aftur öðlast þau atvinnuréttindi, sem hann hefði afsalað sér. Þessu erindi hafi ítrekað verið synjað. Hann kveðst hafa tilkynnt Fiskistofu í byrjun júní 1998, að hann væri að hefja veiðar á bátnum, þar sem umrædd synjun væri óréttmæt. Hafi hann átt von á því við fyrsta róður, að starfsmenn Fiskistofu kæmu á vettvang til að hindra frekari aðgerðir. Þetta hafi ekki gerst og hann því haldið veiðunum áfram. Fyrir Hæstarétt hefur verið lagt bréf Þróunarsjóðs sjávarútvegsins til ákærða 11. júlí 1997, þar sem fram kemur, að hann hafi hinn 16. júní sama ár ritað beiðni til sjóðsins um afturköllun á úreldingu Rakkaness HF 193. Segir í bréfi sjóðsins, að stjórn hans hafni fyrirætlunum ákærða um að endurgreiða úreldingarstyrk vegna bátsins, þar sem úreldingin sé óafturkallanleg og engin heimild í lögum nr. 92/1994 til endurgreiðslu á úreldingarstyrk. Einnig liggur frammi bréf ákærða til Fiskistofu 8. desember 1998, þar sem hann vísar til þess, að hann hafi farið í róður á bátnum í júlí 1997 og veiðieftirlitsmenn þá verið sendir til að stöðva hann. Hafi hann ekki farið í fleiri róðra á því sumri. Í bréfinu segist ákærði einnig hafa tilkynnt Fiskistofu sem næst hinn 4. júní 1998, að hann hygðist hefja róðra, og í róðrinum hinn 9. þess mánaðar hafi hann gegnt tilkynningarskyldu á leið út og inn, án þess að til afskipta kæmi. Loks liggja fyrir upplýsingar Fiskistofu þess efnis, að ekki sé kunnugt um, að ákærði hafi farið í fleiri róðra á bátnum en þá, sem fyrr greinir. III. Samkvæmt 4. gr. laga nr. 38/1990 má enginn stunda veiðar í atvinnuskyni við Ísland nema hafa fengið til þess almennt veiðileyfi, sem gefið er út til árs í senn. Ákærði hafði ekki þetta leyfi, þegar hann fór til þeirra róðra á vélbátnum Rakkanesi HF 193, sem ákæran lýtur að, enda hafði hann tveimur árum fyrr afsalað sér því veiðileyfi, sem hann hafði vegna bátsins, ásamt rétti til endurnýjunar þess. Hafði hann ekki aðrar veiðiheimildir en þá heimild til tómstundaveiða, sem um er mælt í 1. mgr. 6. gr. a þessara laga, en þar segir, að heimilt sé án sérstaks leyfis að stunda fiskveiðar í tómstundum til eigin neyslu. Slíkar veiðar sé einungis heimilt að stunda með handfærum án sjálfvirknibúnaðar. Afla, sem veiddur sé samkvæmt heimildinni, sé óheimilt að selja eða fénýta á annan hátt. Ákærði var einn í róðrunum og dró afla sinn á handfæri. Ósannað er gegn mótmælum hans, að færin hafi verið með sjálfvirknibúnaði. Telja verður, að ákærða hafi verið skylt að hlíta því, að hann hafði afsalað sér veiðileyfi og aflaheimildum vegna bátsins. Er sú afstaða í samræmi við grundvallarforsendur laganna um stjórn fiskveiða, sbr. 1. gr. þeirra. Samkvæmt gögnum málsins eru hins vegar ekki efni til að draga í efa, að veiðar hans hafi átt sér þann tiltekna aðdraganda, sem hann hefur lýst. Þegar litið er til þessa ásamt því, sem fyrr greinir um færabúnað á bátnum, verður að álykta, að ákærði hafi ekki verið að stunda veiðar í atvinnuskyni með eiginlegum hætti. Hafi atferli hans fyrst og fremst falið í sér misnotkun á heimild 1. mgr. 6. gr. a laga nr. 38/1990 til að stunda tómstundaveiðar, þar sem hann seldi aflann á markaði og nýtti sér andvirðið. Á það verður þó að fallast, að með því hafi hann brotið gegn ákvæði 4. gr. sömu laga. Er þannig rétt, að hann verði sakfelldur fyrir brot gegn þeirri lagagrein. Í ákæruskjali er háttsemi ákærða einnig talin varða við 4. gr. laga nr. 79/1997 um veiðar í fiskveiðilandhelgi Íslands, en þar segir, að aðeins þeim íslensku skipum, sem leyfi hafa til veiða í atvinnuskyni í fiskveiðilandhelginni samkvæmt ákvæðum laga nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða, sé heimilt að stunda þar veiðar. Byggir ákvæðið þannig á skírskotun til síðarnefndu laganna, og þá einnig á fyrirvara þeirra um rétt til tómstundaveiða. Að öðru leyti fjalla lög nr. 79/1997 aðallega um veiðar með öðrum veiðarfærum en handfærum og heimildir til sérstakra veiðitakmarkana og annarra verndarráðstafana, auk eftirlits með fiskveiðum. Með hliðsjón af því, sem fyrr segir um veiðar ákærða og markmið hans með þeim, eru ekki efni til þess í málinu, að hann verði einnig sakfelldur fyrir brot á þessum lögum. Refsingu á hendur ákærða ber að ákveða eftir 20. gr. laga nr. 38/1990, sbr. 27. gr. laga nr. 57/1996, og á sektarrefsing við eftir 1. mgr. hennar. Samkvæmt ákvæðum 2. mgr. 20. gr. og með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 þykir refsingin réttilega ákveðin 400.000 króna sekt í ríkissjóð, að viðlagðri vararefsingu samkvæmt 53. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 7. gr. laga nr. 101/1976 og 9. gr. laga nr. 82/1998, fangelsi 50 daga. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað verða staðfest. Ákærði greiði áfrýjunarkostnað málsins, svo sem um er mælt í dómsorði. Hjörtur Torfason tekur fram, að hann telji rétt eftir atvikum málsins að skilorðsbinda refsingu ákærða. Dómsorð: Ákærði, Garðar Hafstein Björgvinsson, greiði 400.000 króna sekt í ríkissjóð innan fjögurra vikna frá birtingu dóms þessa, en sæti ella fangelsi 50 daga. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um sakarkostnað á að vera óraskað. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda hans fyrir Hæstarétti, Valgeirs Kristinssonar hæstaréttarlögmanns, 80.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 10. nóvember 1998. Ár 1998, þriðjudaginn 10. nóvember, er í Héraðsdómi Reykjaness í málinu nr. S-0578/1998: Ákæruvaldið gegn Garðari Hafsteini Björgvinssyni, kveðinnn upp svohljóðandi dómur: Mál þetta, sem dómtekið var 3. nóvember s.l., er höfðað með ákæru sýslumannsins í Hafnarfirði útgefinni 9. október 1998 á hendur Garðari Hafsteini Björgvinssyni, kt. 040534-4079, Herjólfsgötu 18, Hafnarfirði,“fyrir fiskveiðibrot, með því að hafa dagana 9., 11., 12., 16. og 19. júní 1998 veitt í fiskveiðilandhelgi Íslands, í atvinnuskyni og án leyfis til veiða í atvinnuskyni, 934 kg af þorski og 65 kg af ufsa, á bát sínum Rakkanesi HF 193, skipaskrárnúmer 2026, en afla þennan seldi hann á Fiskmarkaðnum hf. við Óseyrarbraut í Hafnarfirði. Telst þetta varða við 4. gr., sbr. 16. gr. laga nr. 79/1997 um veiðar í fiskveiðilandhelgi Íslands og 4. gr., sbr. 20. gr. laga nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða, sbr. 21. gr. laga nr. 79/1997 og 27.gr. laga nr. 57/1996”. Málið er dæmt samkvæmt 125. gr. laga nr. 19/1991, en með skýlusri játningu ákærða sem er í samræmi við sakargögn telst sannað að hann hefur gerst sekur um þá háttsemi sem honum er gefin að sök í ákæru og þar er réttilega færð til refsiákvæða. Ákærði hefur eigi áður sætt refsingum sem hér skipta máli. Refsing ákærða þykir með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga hæfilega ákveðin 600.000 króna sekt til ríkissjóðs, sem greiðist innan fjögurra vikna frá birtingu dómsins, en ella sæti ákærði fangelsi í 60 daga. Dæma ber ákærða til að greiða kostnað sakarinnar. Finnbogi H. Alexandersson, héraðsdómari, kveður dóminn upp. Dómsorð: Ákærði, Garðar Hafsteinn Björgvinsson, greiði 600.000 króna sekt til ríkissjóðs innan fjögurra vikna frá dómsbirtingu, en sæti ella fangelsi í 60 daga. Ákærði greiði kostnað sakarinnar.

Mál nr. 499/1998

Kaupsamningur Skip Aðfinnslur

Félagið KG átti fiskiskipið E og áttu þrír menn sæti í stjórn félagsins. Skipið var auglýst til sölu og kom framkvæmdastjóri norska félagsins N hingað til lands til að skoða skipið. Milligöngumenn í viðskiptunum voru skipamiðlarinn J og verkfræðistofan F. N gerði nokkur kauptilboð í skipið með milligöngu J og F. Var tilboðunum hafnað, en N sent gagntilboð. Nokkrum dögum síðar sendi J símbréf til F með tilboði í skipið og voru skilmálar tilboðsins með ítarlegri hætti en í fyrri tilboðum. F framsendi bréfið til KG og um klukkustund síðar barst F eintak af tilboðinu með eiginhandarundirritunum tveggja stjórnarmanna KG. Risu deilur milli KG og N um hvort líta bæri á undirritanirnar sem samþykki tilboðs N, en KG taldi að ekki hefði komist á bindandi kaupsamningur, m.a. vegna þess að stjórnarmenn KG hefðu, vegna tungumálaerfiðleika, ekki skilið að um tilboð var að ræða. Talið var að símbréfið hefði greinilega borið með sér að vera tilboð og að N hefði ekki getað skilið áritanir stjórnarmanna KG öðru vísi en svo að með því væru þeir að taka tilboðinu. Var því talið að með undirritun meiri hluta stjórnar KG hafi komist á samningur um kaup á skipinu E.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 21. desember 1998. Hann krefst þess að staðfest verði með dómi að bindandi kaupsamningur um fiskiskipið Eldborg SH 22 hafi komist á með sér og gagnáfrýjanda með undirritun tveggja stjórnarmanna hans á kauptilboð aðaláfrýjanda 14. janúar 1997. Einnig er krafist málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi 2. mars 1999. Hann krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms um annað en málskostnað, sem hann krefst í héraði og fyrir Hæstarétti. I. Gagnáfrýjandi átti fiskiskipið Eldborg SH 22, en útgerðarmaður þess var Kristján Guðmundsson hf. á Hellissandi. Þegar atvik málsins gerðust var stjórn þess félags og gagnáfrýjanda skipuð sömu mönnum, þeim Kristjáni Guðmundssyni og sonum hans, Guðmundi og Hjálmari. Stjórnarformaður gagnáfrýjanda var Kristján Guðmundsson, en framkvæmdastjóri Guðmundur sonur hans. Samkvæmt hlutafélagaskrá rituðu tveir stjórnarmenn saman firma hvors félags. Framkvæmdastjóri áfrýjanda var Jørgen Nordheim og sat hann í stjórn hlutafélagsins ásamt Pål Berg. Milligöngumenn í viðskiptum málsaðila voru skipamiðlarinn J. Gran & Co. AS í Bergen og verkfræðistofan Fengur hf. í Hafnarfirði. Bergsteinn Gunnarsson, tæknifræðingur, framkvæmdastjóri síðastnefnds félags, hefur skýrt svo frá fyrir dómi að það hafi með höndum ráðgjöf, hönnun á fiskiskipum og verklýsingar vegna breytinga á fiskiskipum. Fram er komið, að J. Gran & Co. leitaði iðulega til Fengs hf. í tengslum við smíði og sölu skipa og að Fengur hf. hafði í nokkrum tilvikum milligöngu um skipakaup, sem J. Gran & Co. annaðist. II. Að sögn gagnáfrýjanda var Eldborg auglýst til sölu í norsku dagblaði í október 1996, en einnig hafði hann leitað eftir kaupanda, meðal annars í viðtölum við starfsmann J. Gran & Co., sem hafði síðar samband við Jørgen Nordheim. Leiddi það til þess að sá síðarnefndi gerði sér ferð til Íslands og skoðaði Eldborg í höfninni á Rifi 21. desember 1996. Þar voru viðstaddir feðgarnir Kristján og Hjálmar auk áðurnefnds Bergsteins og Birgis Sveinssonar, sem var samstarfsmaður Bergsteins í tengslum við skipasmíðar og sölu skipa. Að kvöldi sama dags átti Jørgen Nordheim fund með Guðmundi Kristjánssyni í Reykjavík að viðstöddum þeim Bergsteini og Birgi. Var þar rætt um kaupverð fyrir Eldborg og afhendingartíma. J. Gran & Co. sendi 6. janúar 1997 fyrir hönd Jørgen Nordheim og Pål Berg kauptilboð í Eldborg til Fengs hf. Var þar getið nokkurra skilmála og kaupverðs að fjárhæð 10.000.000 norskar krónur. Auk þess var tekið fram að um önnur atriði skyldi fara eftir ákvæðum „Norsk Salgsform 1987“ með áorðnum breytingum, en það eru staðlaðir samningsskilmálar um skipakaup. Fengur hf. framsendi tilboðið til gagnáfrýjanda, sem hafnaði því. Fengur hf. sendi daginn eftir gagntilboð fyrir hönd gagnáfrýjanda til J. Gran & Co. þess efnis að gagnáfrýjandi samþykkti norska tilboðið með þeim breytingum að kaupverð yrði 12.500.000 norskar krónur og miðlaraþóknun nokkru lægri en var í hinu upphaflega tilboði. J. Gran & Co. svaraði 9. janúar 1997 með símbréfi til Fengs hf., sem fól í sér nýtt tilboð frá aðaláfrýjanda að fjárhæð 11.500.000 norskar krónur. Tilboð um þá fjárhæð var ítrekað 10. janúar 1997, en ekki er ljóst af málsgögnum hvort eða hvernig því var svarað. III. Síðdegis hinn 14. janúar 1997 sendi J. Gran & Co. Fengi hf. í símbréfi tilboð það að fjárhæð 11.500.000 norskar krónur, sem er aðaldeiluefni málsins. Í upphafi bréfsins var vísað til fyrri samtala málsaðila og eldri tilboða aðaláfrýjanda. Síðan voru greindir skilmálar tilboðsins, en með ítarlegri hætti en í fyrri tilboðum. Þar sagði meðal annars, að tilboðsgjafi samþykkti skipið eins og það hefði verið þegar hann skoðaði það. Skyldi það afhent í sama ástandi fyrir lok ágúst 1997. Allur búnaður, sem tilheyri skipinu um borð eða í landi, þar á meðal veiðarfæri og línur, skyldi fylgja með í kaupunum. Þá var kveðið meðal annars á um hreingerningu á skipinu að utan og innan, prófanir á vélum, vökvaknúnum búnaði og tækjum og könnun á botni skipsins. Einnig var vísað til ákvæða „Norsk Salgsform 1987“ eins og í tilboðinu frá 6. janúar 1997. Ákvæði var um 2% þóknun til miðlara. Loks sagði að tilboðið væri gert með þeim fyrirvara, að tilskilin leyfi norskra stjórnvalda fengjust og að aðaláfrýjanda auðnaðist að fá fé, sem nægði til kaupanna. Tekið var fram, að tilboðsgjafi skuldbyndi sig til að létta af fyrir 21. febrúar 1997 skilyrðum þeim, sem fælust í þessum tvíþætta fyrirvara. Tilboðið var sent í símbréfi eins og hin fyrri. Fengur hf. framsendi það til gagnáfrýjanda. Guðmundur Kristjánsson var þá erlendis, en aðrir stjórnarmenn gagnáfrýjanda voru á Hellissandi. Eftir að Bergsteinn Gunnarsson og Kristján Guðmundsson höfðu rætt um tilboðið í síma barst Fengi hf. eintak af því með eiginhandarundirritunum þeirra Kristjáns og Hjálmars. Eru áritanirnar undir meginmáli síðari blaðsíðu tilboðsins, en feðgarnir rituðu upphafsstafi nafna sinna neðst á fyrri blaðsíðu þess. IV. Hinn 20. febrúar 1997 sendi J. Gran & Co. símbréf til gagnáfrýjanda. Er þar vísað til símtals við Guðmund Kristjánsson framkvæmdastjóra gagnáfrýjanda og símbréfs til Fengs hf. deginum áður. Með fyrrnefnda símbréfinu fylgdi staðlað eyðublað, sem er ensk gerð „Norsk Salgsform 1987“. Ber eyðublaðið fyrirsögnina „Memorandum of Agreement“ og er auðkennt „Saleform 1987“. Það var að verulegu leyti útfyllt af J. Gran & Co. eða aðaláfrýjanda. Óskaði sá fyrrnefndi eftir í símbréfinu að gagnáfrýjandi ritaði á eyðublaðið nauðsynlegar upplýsingar að því leyti, sem það væri ekki annars útfyllt. Jafnframt gat J. Gran & Co. þess að aðaláfrýjandi hefði fengið tilskilið innflutningsleyfi og nægilegt fé til kaupanna, en tilboðið 14. janúar 1997 var eins og áður segir háð því skilyrði af hálfu tilboðsgjafa að þetta hvort tveggja fengist fyrir 21. febrúar 1997. Ennfremur kom fram í símbréfinu og meðfylgjandi samningseyðublaði að aðaláfrýjandi myndi fyrir 14. mars 1997 greiða 10% kaupverðsins á bankareikning á Íslandi til tryggingar því að hann stæði við skuldbindingar sínar eftir samningi málsaðila. Í stað þess að sinna tilmælum um að ljúka frágangi eyðublaðsins tjáði gagnáfrýjandi J. Gran & Co. 24. febrúar 1997 að hann teldi sig ekki skuldbundinn til að selja aðaláfrýjanda Eldborg. Samtímis bað hann skipamiðlarann um að bera aðaláfrýjanda þau boð, að gagnáfrýjandi óskaði eftir nýjum tilboðum í skipið fyrir 4. mars 1997. Tilraunir af hálfu skipamiðlarans og aðaláfrýjanda til að fá gagnáfrýjanda til ganga formlega frá skjölum um kaupin tókust ekki. Kom því til máls þessa. V. Gagnáfrýjandi heldur fram, að ekki verði litið á undirritanir Kristjáns Guðmundssonar og Hjálmars Kristjánssonar sem samþykki tilboðs aðaláfrýjanda. Fyrir dómi kvaðst Kristján ekki hafa skilið símbréfið sem formlegt tilboð. Hann var spurður um aðdraganda þess að þeir feðgar skrifuðu undir tilboðið. Hann kvaðst hafa fengið það í símbréfi frá Fengi hf. og hafi framkvæmdastjóri þess félags hringt áður og beðið þá um að „skoða þetta“. Síðan segir í framburði Kristjáns: „Og ég sá þetta, sýndist þetta vera eitthvað vinnuplagg eða uppkast að því og ég sagði honum að ég vildi ekki skrifa undir þetta. Svo hringdi ég í hann aftur og sagði honum það. Og hann var nú ekki hress með það ... ég hafði ekkert komið neitt nálægt þessu máli neitt. Guðmundur hafði alveg séð um þetta og hann fór þá að tala um það ef að við skrifuðum undir þetta, settum bara nafnið okkar á þetta, þá ætlaði hann að ræða betur við þessa norsku aðila.“ Kristján tók einnig fram, að þeir feðgar hefðu ekki ritað samþykki eða annað við nöfn sín. Það hafi þeir ekki gert vegna þess að þeir hefðu ekki verið að samþykkja efni símbréfsins, en framkvæmdastjóri Fengs hf. hefði viljað þetta „til þess að hann gæti betur talað við þessa norsku aðila.“ Nánar aðspurður um þetta sagði Kristján, að þeir hefðu sett nöfn sín á símbréfið til þess að Fengur hf. gæti haldið áfram að vinna að málinu. Kristján var einnig spurður um hvort þeir feðgar hefðu talið að undirritanirnar hefðu eitthvað gildi. Hann svaraði því svo til, að þeir hefðu ekki verið að samþykkja neitt og bætti síðan við aðspurður: „Ja, hann bað um þetta og þetta var, maður kannski spáði ekkert í það ...“. Hjálmar Kristjánsson skýrði svo frá fyrir dómi að hann hafi talið að undirritun á símbréfið hefði ekki neina þýðingu nema þá að með henni væri verið að gefa til kynna að unnt væri að vinna áfram að „einhverju máli“. Hjálmar bar einnig að í sínum huga hafi undirritunin aðeins þýtt að hann hefði fengið skjalið „og við kvittum fyrir að hafa móttekið þetta blað.“ Ennfremur segir svo í skýrslu Hjálmars fyrir dómi: „... það var ekkert mál að setja stafina sína á blað, þegar maður var hvorki að samþykkja né hafna einu eða neinu.” VI. Símbréf J. Gran & Co. 14. janúar 1997 bar samkvæmt orðum sínum greinilega með sér að vera tilboð. Samþykkisfrestur var um tveir sólarhringar. Hafi forráðamenn gagnáfrýjanda verið í vafa um hvernig ætti að skilja texta tilboðsins, sem var á norsku, gátu þeir leitað aðstoðar í því efni. Þeim var auk þess í lófa lagið að bera tilboðið undir sérfróðan mann áður en samþykkisfrestur rann út. Þess í stað sendu þeir tilboðið frá sér undirritað eins og áður greinir. Eru málsaðilar sammála um að það hafi gerst um einni klukkustund eftir að tilboðið barst gagnáfrýjanda. Skýringar þeirra, sem undirrituðu skjalið 14. janúar 1997, á ástæðum þess að þeir skrifuðu nöfn sín á það eru fjarstæðukenndar. Þótt þeir hafi ekki berum orðum tekið fram, að með undirritunum sínum væru þeir að samþykkja kauptilboðið, gat aðaláfrýjandi ekki skilið áritanir þeirra öðru vísi en svo, að gagnáfrýjandi væri með þeim að taka tilboðinu. Verður því fallist á með aðaláfrýjanda að með undirritunum meiri hluta stjórnar gagnáfrýjanda hafi komist á samningur um kaup á Eldborg. Eftir þessum úrslitum verður gagnáfrýjandi dæmdur til að greiða aðaláfrýjanda málskostnað. Í ljósi útlagðs kostnaðar aðaláfrýjanda af málinu og þess að sakarefni var skipt, eins og fram kemur í héraðsdómi, verður gagnáfrýjandi dæmdur til að greiða málskostnað vegna þess hluta málsins, sem nú er lokið. Verður hann ákveðinn í einu lagi í héraði og fyrir Hæstarétti, svo sem greinir í dómsorði. Það athugast að í hinum áfrýjaða dómi hefur héraðsdómari andstætt fyrirmælum d. og e. liða 1. mgr. 114. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála tekið upp orðrétt meginhluta stefnu og greinargerðar gagnáfrýjanda í héraði í stað þess að vinna úr þessum skjölum stutt yfirlit um málsatvik, ágreiningsefni aðila, helstu málsástæður þeirra og tilvísanir til réttarheimilda. Dómsorð: Viðurkennt er að kaupsamningur um skipið Eldborg SH 22 hafi komist á 14. janúar 1997 með aðaláfrýjanda, Norberg AS, og gagnáfrýjanda, K.G. hf. Gagnáfrýjandi greiði aðaláfrýjanda samtals 1.000.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Vesturlands 22. september 1998. Ár 1998, þriðjudaginn 22. september, er dómþing Héraðsdóms Vesturlands háð á reglulegum þingstað í Borgarnesi. Dómari er Finnur Torfi Hjörleifsson héraðsdómari. Mál þetta var höfðað með birtingu stefnu 26. mars 1998. Það var þingfest sama dag; tekið til dóms að lokinni aðalmeðferð 11. þessa mánaðar. Stefnandi málsins er Norberg A/S, Adjunkt Dörumsgata 35, 6400 Molde Noregi. Stefnt er K.G. hf., kt. 570795-2449, Hafnargötu 6 Rifi, Snæfellsbæ. Dómkröfur stefnanda eru þær að staðfest verði með dómi að bindandi kaupsamningur um fiskiskipið Eldborgu SH-22 hafi komist á milli aðilja með undirritun tveggja stjórnarmanna stefnda á kauptilboð stefnanda, dags. 14. janúar 1997. Stefnandi krefst þess einnig að honum verði dæmdur málskostnaður úr hendi stefnda samkvæmt fram lögðum málskostnaðarreikningi. Stefndi krefst þess að hann verði alfarið sýknaður af kröfum stefnanda í máli þessu, og hann krefst málskostnaðar úr hendi stefnanda að mati dómsins. Í stefnu er kröfugerð stefnanda ýtarlegri. Auk þess sem krafist er viðurkenningar á að komist hafi á bindandi kaupsamningur er þar krafist skaðabóta úr hendi stefnda. Þá var og óskað eftir því í stefnu „að sakarefni málsins verði skipt þannig að fyrst verði dæmt um skuldbindingargildi þess samnings sem stefnandi heldur fram að komist hafi á með aðilum og samhliða því bótaskyldu stefnda gagnvart stefnanda. Á meðan þessi þáttur máls[með]ferðarinnar standi yfir hvíli umfjöllun um bótafjárhæð og bíði þess að verða dæmd sérstaklega.” Kröfugerð stefnda er einnig ýtarlegri í greinargerð hans. Aðallega er þar krafist frávísunar málsins, en til vara sýknu og til þrautavara lækkunar á bótakröfum. Í greinargerðinni segir um viðurkenningarkröfu stefnanda: „Af hálfu stefnda er ekki lagst gegn því að sakarefninu verði skipt með þessum hætti og myndi þá meðferð frávísunarkröfunnar hvíla á meðan fjallað væri um hvort komist hefði á bindandi samningur milli aðila.” Í þinghaldi í málinu 16. júní sl. var bókað í þingbók, að dómari féllist á ósk lögmanns stefnanda um að skipta sakarefni, sbr. 31. gr. laga nr. 91/1991, „þannig að fyrst verði dæmt um skuldbindingargildi hins meinta kaupsamnings, enda hefur lögmaður stefnda fallist á það.” Atvikum máls er svo lýst í stefnu: „Þann 14. janúar 1997 gerði stefnandi, fyrir milligöngu norsks skipamiðlunarfyrirtækis, J. Gran & Co. A/S, kauptilboð að upphæð 11,5 milljónir NOK í Eldborgina SH-22 sem þá var í eigu stefnda. Í tilboðinu gaf að finna ákvæði um meginatriði samnings, auk verðs, meðal annars um afhendingarstað og tíma, greiðsluskilmála, ástand hins selda og fylgifé þess. Um nánari skilmála var vísað til ítarlegra ákvæða í stöðluðum norskum samningsskilmálum („Norsk Salgsform 1987”) með síðari viðbótum og breytingum auk hefðbundins ákvæðis um að kaupanda sé heimilt að skoða skipið og kanna ástand þess. Tveir fyrirvarar voru í kauptilboðinu settir af hálfu stefnanda. Í fyrsta lagi var tilboðið háð því að samþykki norskra yfirvalda fengist fyrir flutningi skipsins og skráningu þess í Noregi og hins vegar að kaupanda tækist að útvega nægilegt fé til að fjármagna kaupin. Slíkir fyrirvarar eru algengir þegar skip eru seld. Kaupendur hafa gjarnan ákveðinn tíma til að útvega tilskilin leyfi og/eða fjármögnun en sjaldnast þykir ástæða til að greiða úr þessum atriðum fyrr en seljandi er bundinn við samning af sinni hálfu. Bæði þessi skilyrði skyldu uppfyllt fyrir 21. febrúar 1997. Tveggja daga frestur var gefinn til að samþykkja tilboðið, nánar tiltekið til kl. 15:00 16. dags sama mánaðar að norskum tíma. Innan frestsins barst tilboðið aftur, þá undirritað nöfnum Kristjáns Guðmundssonar og Hjálmars Kristjánssonar, stjórnarmanna stefnda, og með því samþykkt af hálfu félagsins. Þann 20. febrúar sendi J. Gran & Co. A/S símbréf til stefnda ásamt meðfylgjandi norskum samningsskilmálum með ítarlegri ákvæðum í samræmi við samninginn sem komist hafði á með aðilum. Jafnframt var þess getið að skilyrði þess að kauptilboðið yrði virkt væru uppfyllt, þ.e. tilskilin leyfi norskra yfirvalda um innflutning og skráningu skipsins hafði fengist þann 13. febrúar auk þess sem fjármögnun hafði tekist. Þann 24. febrúar barst myndsending frá stefnda þar sem því var hafnað að komist hefði á bindandi samningur milli aðila. Var þess að auki getið að Eldborgin yrði boðin til sölu á ný og að stefnanda væri frjálst að gera tilboð í skipið. Hæsta tilboð sem vitað er um að hafi fengist nam 12,9 milljónum NOK. Afstöðu stefnda var þá þegar, og endurtekið þar á eftir, harðlega mótmælt af hálfu umboðsmanna stefnanda í Noregi. Frekari samskiptum á milli aðila var haldið uppi og reyndi stefnandi ítrekað að fá stefnda til að breyta afstöðu sinni. Með áðurnefndu símbréfi þann 20. febrúar staðfesti stefnandi að 10% kaupverðsins yrði fyrirfram greitt inn á sameiginlegan geymslureikning aðila annað hvort 13. eða 14. mars 1997 enda þótt í fyrsta lið samningsins sé einungis miðað við greiðslu kaupverðsins við afhendingu skipsins. Jafnframt bauðst stefnandi með símbréfinu frá 20. febrúar til að taka við skipinu þann 4. júní í stað loka ágústs eins og um hafði verið samið. Síðar bauðst hinn norski skipamiðlari til þess að reyna að fá stefnanda til að ganga enn lengra og taka við skipinu þann 17. apríl, sbr. símbréf frá 7. mars 1997. Þá lýsti stefnandi sig, í kjölfar tillögu stefnda um að leysa ágreininginn með peningagreiðslu, reiðubúinn til að taka við einni milljón norskra króna úr hendi félagsins og með því ráða ágreiningi aðila til lykta, sbr. símbréf stefnanda frá 11. mars 1997. Þar sem viðræður og sáttatilraunir báru engan árangur átti stefnandi að lokum þann kost einan að leita lögfræðilegrar aðstoðar til að ná fram réttindum sínum. Þann 14. mars sendu lögfræðingar stefnanda í Noregi bréf til stefnda þar sem félaginu var tilkynnt að ef samningur aðila yrði ekki efndur af hálfu stefnda yrði gripið til lagalegra úrræða til að fá honum framfylgt. Svarbréf barst frá lögmanni stefnda þar sem sú afstaða var ítrekuð að samningur milli aðila hafi ekki komist á. Var því fram haldið að ofangreint tilboð hafi einungis verið undirritað til staðfestingar móttöku þess en ekki til samþykkis! Stefnandi hugðist ávallt halda kaupunum fram gegn stefnda. Í því skyni að koma í veg fyrir sölu og flutning skipsins úr landi fékkst þann 28. apríl 1997 þinglýst yfirlýsingu á blað Eldborgarinnar í þinglýsingabók sýslumannsins í Stykkishólmi þar sem fram kemur m.a. að stefnandi líti svo á að komist hafi á bindandi kaupsamningur milli hans og stefnda um skipið. Þrátt fyrir þetta var skipið selt þriðja aðila og þann 8. maí sl. gaf stefndi út afsal fyrir Eldborginni til norsks kaupanda, Robofisk A/S, sem staðfest var af lögbókanda þann 9. maí. Daginn fyrir útgáfu afsalsins hafði öllum veðböndum sem hvílt höfðu á Eldborginni verið aflýst. Yfirlýsingin um afstöðu stefnanda og yfirvofandi réttarhöld var þó ekki afmáð úr þinglýsingabókum. Að lokinni afskráningu Siglingastofnunar Íslands úr skipabók þann 9. maí var Eldborgin flutt til Noregs um miðjan mánuðinn til hins nýja kaupanda án þess að stefnanda eða umboðsmönnum hans væri gert viðvart eða þeir fengju nokkru um ráðið. Var þá endanlega ljóst að samningurinn yrði ekki efndur af hálfu stefnda. Stefnanda er því nauðugur sá kostur að leita réttar síns fyrir dómstólum.” Um málsástæður stefnanda segir í stefnu: „Stefnandi byggir á því að bindandi kaupsamningur hafi komist á milli hans og stefnda með því að stefndi samþykkti kauptilboð stefnanda innan þess frests sem settur hafði verið. Hann krefst staðfestingar á þessu fyrir dómi. Jafnframt eigi hann val um að krefjast þess að samningurinn verði efndur eftir efni hans eða að byggja á þeim vanefndaúrræðum sem til boða standa að lögum svo sem hafa uppi kröfu um skaðabætur (efndabætur) eins og gert er í máli þessu. Það er óumdeilt að símbréf stefnanda til stefnda dags. 14. janúar sl. fól í sér tilboð um kaup á Eldborginni SH-22. Þar kom skýrt fram að tilboðið hafði aðeins skamman gildistíma. Tekið var á öllum meginatriðum endanlegs samnings svo sem þeirra sem áður er getið auk þess sem vísað var til ítarlegri samningsskilmála sem einungis veita takmarkað svigrúm til frávika. Jafnframt er það óumdeilt að bréfið var undirritað og endursent innan þess frests sem settur var í tilboðinu. Þá er það óumdeilt að Kristján Guðmundsson og Hjálmar Kristjánsson hafi umboð til að binda félagið við löggerning eins og þann sem hér um ræðir. Þeir eru báðir stjórnarmenn félagsins, Kristján stjórnarformaður, og saman mynda þeir meirihluta stjórnar. Ágreiningurinn hvað varðar gildi samnings aðila snýst þannig eingöngu um það hvernig ber að túlka undirritun Kristjáns Guðmundssonar og Hjálmars Kristjánssonar á tilboð stefnanda frá 14. janúar s.l. um kaup á Eldborginni. Stefnandi byggir á því að nefnd undirritun hafi falið í sér samþykki tilboðsins. Hér er til þess að líta að Kristján Guðmundsson og Hjálmar Kristjánsson skrifuðu báðir undir tilboðið með skýrum hætti. Þeir skrifuðu upphafsstafi sína á fyrra blað tilboðsins og fullt nafn á hið síðara en sá háttur er jafnan viðhafður þegar skrifað er undir kaupsamninga um verðmætar eignir svo sem fasteignir og skip. Hlýtur það að þykja óvenjulega vönduð og skilmerkileg undirritun ef einungis hefur staðið til að staðfesta móttöku tilboðsins. Að auki er fyllsta ástæða til að ætla að Kristján og Hjálmar hefðu getið þess sérstaklega ef vilji þeirra hefði einungis staðið til að staðfesta móttöku tilboðsins. Þessi háttur á ritun nafna mannanna tveggja, sem saman hafa umboð til að skuldbinda stefnda, veitir sterka vísbendingu í þá átt að ætlunin hafi verið að samþykkja tilboðið en ekki einungis staðfesta móttöku þess eins og haldið hefur verið fram. Hér er einnig til þess að líta að þeir Kristján Guðmundsson og Hjálmar Kristjánsson eru ekki óvanir viðskiptum eins og þeim sem hér áttu sér stað. Þeir eru þvert á móti þaulvanir kaupsýslumenn og fyrirsvarsmenn félaga sem samkvæmt upplýsingum Siglingastofnunar hafa á undanförnum árum verið skráðir eigendur að fjölmörgum skipum. Er ekki nema eðlilegt að stefndi beri hallann af því að fyrirsvarsmenn félagsins skrifi undir pappíra eins og kauptilboð stefnanda án þess að gera ráð fyrir því að um skuldbindandi yfirlýsingu sé að ræða. Verði ekki fallist á þetta er gerður sérstakur áskilnaður um að höfða mál gegn þeim Kristjáni Guðmundssyni og Hjálmari Kristjánssyni persónulega til greiðslu þess tjóns sem stefnandi hefur orðið fyrir. Af hálfu stefnanda er því fram haldið að hvað sem líður vilja fyrirsvarsmanna stefnda eða ætlun verður að leggja þann skilning í undirritunina sem stefnandi mátti halda að í henni fælist. Með öðrum orðum beri við túlkun undirritunarinnar ekki að leggja höfuð áherslu á vilja þeirra sem rituðu undir kauptilboðið heldur fremur á það traust sem undirritun þeirra mátti skapa og skapaði hjá stefnanda. Í huga stefnanda lék aldrei neinn vafi á skuldbindingargildi undirritunarinnar. Stefnandi hafði enga ástæðu til að ætla annað en að hann ætti í viðskiptum við reynda menn sem væru í fyrirsvari fyrir vandað félag. Hann gerði tilboð í eign þess fyrir verulegar fjárhæðir sem síðan var samþykkt með undirritun meirihluta stjórnarmanna. Hann hafði enga ástæðu til að ætla að títtnefnda undirritun bæri að skilja á annan veg en þann að þar væri um að ræða samþykki á kauptilboðinu. Allan vafa um þetta ber að skýra stefnanda í hag enda var það á valdi fyrirsvarsmanna stefnda að gera skýra grein fyrir vilja sínum ef hann stóð ekki til samþykkis. Af öllu ofangreindu telur stefnandi ljóst að bindandi kaupsamningur hafi komist á milli aðila málsins um Eldborgina SH-22 með undirritun stjórnarmanna stefnda á kauptilboð stefnanda frá 14. janúar 1997 og krefst hann staðfestingar á því. Þar sem stefndi hefur ekki efnt samninginn við stefnanda er stefnanda jafnframt rétt að krefjast skaðabóta vegna þess tjóns sem hann hefur orðið fyrir og stafar af vanefndunum.” Um lagarök vísar stefnandi til 2. mgr. 25. gr. laga nr. 91/1991 um heimild til að leita viðurkenningardóms, og um heimild til skiptingar sakarefnis til 31. gr. sömu laga. Hann vísar og til almennra reglna samningaréttar um skuldbindingargildi samninga og efndabætur og byggir einnig á settum ákvæðum laga um lausafjárkaup nr. 39/1922, einkum 23. gr. Krafa um málskostnað er studd við XXI. kafla laga nr. 91/1991. Málavöxtum er svo lýst í greinargerð stefnda: „Í október 1996 var fiskiskipið, Eldborgin SH-22, auglýst til sölu í norsku dagblaði. Eldborgin var í eigu sérstaks eignarhaldsfélags KG hf., kt. 570795-2449, Hafnargötu 6, Hellissandi, stefnda í máli þessu. Útgerðaraðili skipsins var hins vegar Kristján Guðmundssona hf., kt. 490889-1169, Háarifi 89, Hellissandi. Framkvæmdastjóri beggja félaganna er Guðmundur Kristjánsson. Í desember 1996 hafði Bergsteinn Gunnarsson hjá verkfræðistofunni Feng ehf. samband við Guðmund Kristjánsson og kvaðst vera með kaupanda að skipinu og í framhaldi af því skoðuðu Bergsteinn og Jörgen Nordberg [Svo: Á að vera Jörgen Nordheim. Innskot dómara] skipið þar sem það lá við bryggju á Rifi og funduðu ásamt Birgi Sveinssyni starfsmanni hjá Feng ehf. [Við skýrslutöku af Birgi Sveinssyni kom í ljós að hann var ekki starfsmaður Fengs, heldur kom að máli þessu á eigin vegum. Innskot dómara] Í byrjun janúar áttu sér stað samningaviðræður milli annars vegar norska skipamiðlarans J. Gran & Co A/S og Fengs ehf. og hins vegar Guðmundar Kristjánssonar. Þær viðræður voru allar um síma eða með símbréfum og samskipti voru eingöngu á milli Bergsteins og Guðmundar. Hinn 1. janúar [Á að vera 10. janúar] fór Guðmundur erlendis og kom aftur 23. janúar 1997. Hinn 14. janúar 1997 sendi Bergsteinn símbréf til Kristjáns Guðmundssonar, föður Guðmundar, þar sem Guðmundur var staddur erlendis. Kristján hafði ekki tekið þátt í ofangreindum viðræðum áður. Með símbréfinu fylgdi bréf frá J. Gran & Co A/S, stílað á verkfræðistofuna Feng ehf., þar sem þeir staðfestu fyrir hönd Jörgen Nordberg [Rétt er Nordheim] og Pål Berg tilboð í Eldborgina. Skv. beiðni Bergsteins þá rituðu Kristján og sonur hans Hjálmar á myndbréfið og sendu til baka á verkfræðistofuna. Með því vildu þeir staðfesta að þeir hefðu móttekið símbréfið. En eins og fram kemur á dskj. nr. 4 var símbréfið sent strax til baka enda var símbréfið eingöngu vinnuplagg að þeirra mati. Kristján tjáði Bergsteini að Guðmundur framkvæmdastjóri fyrirtækisins væri erlendis og ekkert yrði ákveðið fyrr en hann kæmi til baka. Hvorki Kristján né Hjálmar lesa eða tala norsku. Ástæðan fyrir því að þeir rituðu báðir undir skjalið til þess að staðfesta móttöku þess var vegna beiðni Bergsteins um að svo yrði gert til þess að Norðmennirnir gætu haldið áfram að vinna að málinu. Frá því að þetta gerðist voru engin samskipti á milli aðila þangað til hinn 20. febrúar 1997, rúmum 5 vikum eftir að símbréfssendingarnar áttu sér stað, að bréf kom frá J. Gran til Kristjáns Guðmundssonar hf., þar sem hann kvaðst vilja ganga frá kaupunum. Guðmundur talaði við Atle Gundersen hjá J. Gran í síma og tjáði honum að hann væri reiðubúinn að semja við hann en gerði honum jafnframt ljóst að það væri ekki kominn á neinn bindandi samningur um kaupin. Eldborgin væri enn til sölu. Þetta ítrekaði Guðmundur í símbréfum til Atle hinn 24. febrúar, á dskj. nr. 9 og 10. Bréfaskipti sem áttu sér stað í framhaldi af þessu lutu öll að ágreiningi um hvort að með símbréfssendingunum hinn 14. janúar 1997 hefði komist á bindandi kaupsamningur eða ekki og verða þau ekki rakin hér. Memorandum of Agreement, sbr. dskj. nr. 8, var ekki sent til stefnda fyrr en rúmum 5 vikum eftir að hinar umdeildu faxsendingar frá 14. janúar áttu sér stað eða hinn 20. febrúar. Þar var Kristján Guðmundsson hf. ranglega tilgreindur seljandi. Þá innti kaupandi aldrei af hendi svokallaða deposit greiðslu sem venjulega er gert nokkrum dögum eftir að kauptilboð hefur verið samþykkt. Við umfjöllun um málsástæður og lagarök verður vikið sérstaklega að þætti verkfræðistofunnar Fengs ehf. og hvaða hlutverki hún gegndi í málinu. Hún virtist í upphafi koma fram sem umboðsaðili stefnanda, þegar Eldborgin var skoðuð, en norski lögmaðurinn Öystein Horneland kallaði Feng ehf. umboðsaðila fyrir Kristján Guðmundsson hf., sjá dskj. nr. 23, og norski skipamiðlarinn Atle Gundersen hjá J.Gran & Co A/S kallaði þá skipamiðlara, sjá dskj. nr. 24. Hinn 8. maí 1997 seldi KG hf. Eldborgina til Robofisk A/S í Noregi án þess að stefnandi gerði neina tilraun til að stöðva þá sölu aðra en að þinglýsa yfirlýsingu á skipið hjá Sýslumanninum í Stykkishólmi hinn 28. apríl 1997.” Málsástæður og lagarök stefnda eru þessi skv. greinargerð: „Sýknukrafa stefnda er á því byggð að ekki hafi komist á bindandi samningur á milli stefnda og stefnanda um fiskiskipið Eldborgina SH-22 með áritun tveggja stjórnarmanna stefnda á símbréf dags. 14. janúar 1997, sjá dskj. nr. 3 og 4. Við ofangreint símbréf er ýmislegt að athuga. Símbréfið var stílað á Feng ehf. en ekki á stefnda, eiganda skipsins. Tilboðið á dskj. nr. 3 var skilyrt en á endursenda tilboðinu, símbréfinu, á dskj. nr. 4, kom ekkert fram um samþykkt tilboðsins, hvorki við einstökum ákvæðum þess né við skilyrtum ákvæðum þess. Starfsmaður Fengs hf., Bergsteinn Gunnarsson, hafði símsamband við Kristján Guðmundsson, og bað hann um að rita nafn sitt á símbréfið til þess að staðfesta móttöku þess því það væri nauðsynlegt til að halda samingaviðræðum áfram. Kristján tók það skýrt fram við Bergstein að ekki væri verið að samþykkja neitt tilboðið enda engin yfirlýsing gefin um slíkt fyrir hönd stefnda enda sendi Kristján símbréfið strax til baka eins og áður er rakið. Þá er þess að geta að hvorki Kristján né Hjálmar höfðu annast viðskiptatilraunir með Eldborgina heldur framkvæmdastjórinn Guðmundur Kristjánsson. Eins og áður er rakið þá lesa Kristján og Hjálmar ekki norsku og stóðu í þeirri trú að hér væri eingöngu um vinnuplagg að ræða. Á því er byggt að án beins samþykkis verði ekki séð að nafnritun tveggja stjórnarmanna á símbréfið, sem segja ekkert berum orðum um samþykki, verði túlkað með þeim hætti að þeir hafi samþykkt að bindandi samningur hafi komist á. Enginn af forsvarsmönnum stefnda hefur lýst því yfir hvorki við stefnanda né verkfræðistofuna Feng ehf. eða J. Gran A/S að þeir samþykktu tilboð það sem kom fram á símbréfinu. Til þess að bindandi kaupsamningur hafi komist á þarf seljandi að lýsa því yfir með skýrum og ótvíræðum hætti að hann samþykki framkomið kauptilboð. Þegar slík yfirlýsing liggur fyrir telst kominn á bindandi samningur. Í þessu sambandi er vísað til dóms Hæstaréttar 1948, bls. 343. Skv. íslenskum rétti hefur sá sem heldur fram gildi samnings sönnunarbyrði um að samningur hafi komist á og þegar miklir hagsmunir eru í húfi eru gerðar enn strangari kröfur um sönnun en ella. Sýknukrafa stefnda er einnig á því byggð að stefnandi innti ekki af hendi svokallaða „deposit” greiðslu sem honum hefði borið að gera strax og hann taldi að kauptilboð hefði verið samþykkt en „deposit” greiðsla er innborgun á 10% af kaupverði skips til þess að staðfesta kauptilboðið og tryggja réttar efndir væntanlegs samnings. Með því sýndi stefnandi tómlæti sem kemur í veg fyrir að um bindandi samning hafi verið að ræða í þessu tilviki. Stefnandi sýndi einnig tómlæti þegar hann í upphafi fylgdi ekki eftir meintu samþykki með undirritun Memorandum of Agreement, sbr. dskj. nr. 8 og „deposit” greiðslu strax í kjölfarið og einnig með því að reyna ekki að koma í veg fyrir sölu skipsins til þriðja aðila. Þá er rétt að geta þess að nafn stefnda kemur aldrei fyrir í samningaviðræðunum, sem bendir til þess að samningaviðræður hafi ekki verið langt á veg komnar. Þá virðist hvorki stefnandi né verkfræðistofan Fengur ehf. hafa haft upplýsingar um hver væri réttur eigandi skipsins. Víkjum þá að þætti verkfræðistofunnar Fengs ehf. í málinu. Í upphafi komu starfsmenn hennar fram sem fulltrúar og umboðsmenn stefnanda þegar þeir kynntu fulltrúa stefnanda Jörgen Nordberg fyrir Guðmundi Kristjánssyni. Þetta fær einnig stuðning í símbréfi á dskj. nr. 35 en þar talar Bergsteinn um „okkar mann” og á þar vafalaust við Jörgen Nordberg. Í bréfi Atle Gundersen hjá hinum norska skipamiðlara J.Gran & Co A/S til lögmanns stefnanda, sjá dskj. nr. 24, kom skýrt fram að hann leit á Feng ehf. sem skipamiðlara „broker”. En í bréfi hins norska lögmanns Öystein Horneland var talað um að Fengur hafi komið fram sem milliliður, „intermediaries” fyrir hönd Kristjáns Guðmundssonar hf. Skv. þessu virtist Fengur ehf. hafa leikið tveimur ef ekki þremur skjöldum í málinu. Það er því mikilvægt að fá upplýst í málinu hvaða hlutverki Fengur ehf. raunverulega gegndi í þessu máli. Stefndi leitaði ekki eftir þjónustu Fengs ehf. og ljóst er að Fengur ehf. var ekki á nokkurn hátt á vegum stefnda. Hafi þeir hins vegar verið einhvers konar umboðsmenn stefnanda eða fulltrúar hans þá eru þeir í raun orðnir aðilar að málinu og hafa stöðu sem slíkir. Til þess að starfa sem skipamiðlari hefur Fengur ehf. ekki löggildingu sem þeim ber að hafa til þess að geta haft þá milligöngu sem þeir virðast hafa haft í máli þessu, sbr. lög nr. 34/1986 sem giltu um fasteigna- og skipasölu í janúar 1997. Ástæðan fyrir þeim misskilningi sem kom upp í þessu máli var e.t.v. fyrst og fremst vegna þess að samningaviðræður fóru fram fyrir milligöngu Fengs ehf., sem er ekki löggiltur skipamiðlari heldur verkfræðistofa sem hafði ekki leyfi til að stunda fasteigna- eða skipasölu. Tilgangurinn með því að löggilda aðila til slíkra starfa var sá að tryggja að saman færi þekking og fagmennska og koma þannig í veg fyrir að aðilar séu að fást við þessa hluti sem ekki hafa kunnáttu til þess. Hafi stefnandi orðið fyrir einhverju tjóni í máli þessu var það ekki fyrir tilverknað stefnda heldur miklu fremur vegna óvandaðra vinnubragða og e.t.v. ólögmætrar starfsemi verkfræðistofunnar Fengs ehf. Verði stefndi hins vegar fyrir einhverju tjóni vegna þess máls þá áskilur hann sér allan rétt til að hafa uppi kröfur á hendur Feng ehf. eða krefjast opinberrar rannsóknar á þætti þeirra í málinu. Þá er því haldið fram varðandi sýknukröfuna að stefnandi hafi í raun ekki orðið fyrir neinu tjóni vegna þess að ekki komst á samningur um Eldborgina. Þá er kröfugerð stefnanda alfarið mótmælt bæði grundvelli hennar og fjárhæð........ Loks er af hálfu stefnda vísað til meginreglna samningaréttar um samningsfrelsi og efndaskyldu.” Skýrslur fyrir dómi voru þessar: Af hálfu stefnanda gaf aðiljaskýrslu Jörgen Nordheim, stjórnarmaður stefnanda. Aðiljaskýrslur af hálfu stefnda gáfu Guðmundur Kristjánsson framkvæmdastjóri stefnda; faðir hans, Kristján Guðmundsson, og bróðir hans Hjálmar Kristjánsson. Þessir þrír menn eru stjórnarmenn stefnda, Kristján stjórnarformaður. Vitni báru Atle Gundersen starfsmaður skipasölunnar J. Gran & Co A/S, Bergsteinn Örn Gunnarsson framkvæmdastjóri og einn aðaleigandi Fengs hf. og Birgir Sveinsson framkvæmdastjóri. Hinir tveir síðastnefndu voru milligönguaðiljar fyrir J. Gran & Co A/S í máli þessu. Forsaga símbréfsins 14. janúar 1997. Upplýst var við skýrslutökur að stefnandi hafði gert stefnda tilboð í skipið Eldborg áður en hann sendi símbréfið 14. janúar 1997. Jörgen Nordheim kom til Íslands skömmu fyrir jól 1996. Hann fór vestur á Rif 21. desember og skoðaði þar skipið ásamt Kristjáni Guðmundssyni og Hjálmari Kristjánssyni. Um kvöldið hittust þeir í Reykjavík hann og Guðmundur Kristjánsson, framkvæmdastjóri stefnda, ásamt Bergsteini Gunnarssyni og Birgi Sveinssyni. Þar ræddu þeir hugsanlega sölu á skipinu. Upphafleg verðhugmynd Guðmundar Kristjánssonar virðist hafa verið 13-14 milljónir norskra króna, en það þótti stefnda of hátt. Í skýrslum Jörgens Nordheim og Bergsteins Gunnarssonar kom fram að stefnandi gerði stefnda tvisvar tilboð í skipið áður en símbréfið 14. janúar var sent. Samkvæmt skýrslu Jörgens Nordheim gerði stefnandi fyrst formlegt tilboð í Eldborgina 6. janúar upp á 10 milljónir NOK. Því hefði stefndi hafnað munnlega. Gagntilboð hefði komið frá stefnda upp á 12,5 milljónir NOK . Stefnandi hefði aftur gert formlegt tilboð 10. janúar upp á 11,5 milljónir NOK. Viðbrögð stefnda við því hefðu verið að honum hefði ekki litist illa á verðið, en umræður hefðu farið fram milli aðilja um afhendingartíma og um afléttingu þeirra skilyrða sem stefnandi setti um veiðileyfi og fjármögnun. Vitnið Bergsteinn Örn Gunnarsson greindi á sama veg frá um tímasetningu tilboða. Vitnið starfaði á vegum verkfræðistofunnnar Fengs hf. sem milligönguaðili fyrir skipasöluna J. Gran & Co, en vitnið tók þó fram að Guðmundur Kristjánsson hefði beðið sig að vera í sambandi við starfsmann norsku skipasölunnar, Per Stensvåg, vegna samningumleitana í máli þessu. Vitnið sagði að Guðmundur hefði eftir fyrsta tilboðið beðið sig að senda skeyti til Per Stensvåg. Í því hefði átt að koma fram að stefndi gæti fallist á verðið 12,5 milljónir NOK. Fyrstu viðbrögð stefnanda við þessu hefðu verið að honum hefði þótt þetta of hátt, en verið tilbúinn að fara upp í u.þ.b. 11 milljónir, en nokkrum dögum síðar, eða 9. janúar hefði Per Stensvåg tilkynnt sér að honum hefði tekist að fá stefnanda til að hækka sig upp í 11,5 milljónir, og daginn eftir hefði komið formlegt tilboð frá stefnanda upp á 11,5 milljónir NOK. Vitnið sagði að Guðmundur Kristjánsson hefði ekki vitað hvort hann ætti að ansa því tilboði. Atle Gundersen hjá J. Gran &Co hefði haft samband við hann og niðurstaðan hefði orðið sú að Guðmundur ætlaði að ræða við föður sinn, Kristján, og bróður, Hjálmar, og athuga hvort þeir væru tilbúnir að selja skipið á þessu verði. Guðmundur hefði þá verið að fara til útlanda. Í bréfi sem Atle Gundersen sendi lögmanni sínum á Íslandi, dags. 28. apríl 1997, rekur hann gang mála. Þar segir hann að hann og Guðmundur Kristjánsson hafi hist á fiskveiðisýningu í Þrándheimi í ágúst 1996. Guðmundur hafi þar sagt sér að ætlun stefnda væri að selja Eldborgina fyrir u.þ.b. 14. milljónir NOK. Atle segir í bréfinu að hann hafi kynnt Guðmund fyrir samstarfsmanni sínum hjá J. Gran & Co, Per Stensvåg, sem hafi haft með notuð skip að gera. Í janúar 1997 hafi Per beðið sig að hringja í Guðmund og segja honum frá hugsanlegum kaupanda, sem væri reiðubúinn að greiða 11,5 milljónir NOK, að frádregnum sölulaunum, fyrir Eldborg. Þegar hér hafi verið komið sögu hafi skipið verið til sölu í meira en 6 mánuði, en enginn hefði virst reiðubúinn til að greiða hið uppsetta verð, 14 milljónir NOK. Síðan segir í bréfinu orðrétt: „Ég hringdi í Guðmund og sagði honum frá þessum hugsanlega kaupanda og í lok samtalsins bað Guðmundur mig um að draga saman tilboðið og senda sér með símbréfi og hann mundi þá ræða tilboðið við föður sinn og bróður (Kristján Guðmundsson og Hjálmar Kristjánsson). Ef þeir samþykktu söluna mundi hann endursenda símbréfið með undirskriftum sínum til staðfestingar á að tilboðinu væri tekið. Guðmundur var á leiðinni til Falklandseyja um helgina, og því mundi faðir hans senda símbréfið til baka með undirskriftunum.” Í vætti sínu fyrir dómi bar vitnið Atle Gundersen mjög á sama veg og segir í tilvitnuðu bréfi. Hann bar að samstarfsmaður hans, Per, hefði beðið sig að hringja í Guðmund [Per veiktist alvarlega skömmu síðar og er nú látinn]. Hann hefði hringt á föstudegi u.þ.b. 10. janúar [10. janúar 1997 var föstudagur. Aths. dómara]. Eftir símtal vitnisins, Atla, við Guðmund, áður en símbréfið með tilboðinu var sent 14. janúar, hefði legið fyrir að Guðmundur mundi samþykkja það. Þegar frásögn þessi var borin undir Guðmund Kristjánsson fyrir dóminum, sagði hann að hún væri ekki rétt. Þeir Atle hefðu ekki haft samband fyrr en í febrúar.Hann hefði alltaf haft samskipti við Bergstein Gunnarsson sem millilið fram að því. Hann hefði aldrei talað við Atla í janúar 1997. Samskipti Bergsteins Gunnarssonar og Kristjáns Guðmundssonar 14. janúar 1997. Nafnritun Kristjáns og Hjálmars Kristjánssonar á símbréf þann dag. Í sambandi við framsendingu Fengs hf. á símbréfi J.Gran & Co með tilboði stefnanda til stefnda 14. janúar 1997 má telja víst af skýrslum þeirra Kristjáns Guðmundssonar og Bergsteins Gunnarssonar að þeir hafa talast tvisvar við í síma þann dag. Bergsteinn hringdi fyrst í Kristján áður en eða eftir að hann hafði sent símbréfið og síðan hringdi Kristján aftur í Bergstein. Þeir eru mjög ósammála um hvað þeim fór á milli í þessu símtölum. Í aðiljaskýrslu sinni sagði Kristján Guðmundsson að Bergsteinn hefði beðið „okkur” að skoða þetta. Sér hefði sýnst þetta vera vinnuplagg eða uppkast að því. Hann hefði sagt Bergsteini að hann vildi ekki skrifa undir þetta. Bergsteinn hefði ekki verið ánægður með það. Bergsteinn hefði beðið um að þeir Hjálmar settu nöfn sín á símbréfið. Ef þeir gerðu það ætlaði hann að ræða betur við „þessa norsku aðila”. Aðilinn Kristján sagði að þeir Hjálmar hefðu ekki ritað neitt um að þeir samþykktu tilboðið, eins og þeir væru vanir að gera þegar þeir samþykktu tilboð. Þeir hefðu ekki gert það vegna þess að þeir hefðu ekki vilja samþykkja þetta, en Bergsteinn hefði viljað fá nöfnin þeirra til þess að geta talað betur við Norðmennina, til þess að geta haldið áfram að vinna að málinu. Aðspurður sagði aðilinn að vel mætti vera að það hefði verið fljótfærni af þeim Hjálmari að rita nöfn sín og upphafsstafi á símbréfið. Ágreiningslaust er að skammur tími leið frá því að Kristján Guðmundsson fékk bréfið í hendur þangað til hann endursendi Feng það, eða um klukkustund. Aðilinn Kristján kvaðst ekkert hafa komið nálægt þessu máli, Guðmundur hefði alveg séð um það. Hann kvaðst hafa litið svo á að Fengur hf. væri að vinna fyrir hinn norska skipasala. Í aðiljaskýrslu Hjálmar Kristjánssonar, stjórnarmanns stefnda, kom fram að hann hefði verið að vinna þegar faðir hans hefði kallað á hann og sagt að Bergsteinn hefði faxað til þeirra eitthvert vinnublað og hann „vildi að við kvittuðum fyrir móttöku á því, að við hefðum séð þetta”. Aðilinn kvaðst hafa skotist upp á skrifstofu föður síns, litið aðeins yfir símbréfið og skrifað nafn sitt og upphafsstafi á það. Hann kvaðst ekki vera sleipur í norsku. Hann kvaðst ekki hafa talið að hann væri að samþykkja formlegt kauptilboð. Í vætti Bergsteins Gunnarsson kom fram að það hefði ekki verið að hans beiðni að þeir Kristján og Hjálmar rituðu nöfn sín og upphafsstafi á tilboðið á símbréfinu 14. janúar 1997. Það væri af og frá. Hann hefði ekki beðið um að þeir staðfestu móttöku símbréfsins með þessum hætti. Hann kannaðist ekki við að Kristján hefði sagt við hann að með undirskift sinni væri hann ekki að samþykkja neitt. Vitnið var spurt hvort engin orð hefðu farið á milli hans og Kristjáns um það hvernig ætti að undirrita skjalið, ef ætti að samþykkja það. Vitnið svaraði þessu fyrst neitandi, en sagði síðan: „Ja, ég skal ekki segja um það, að hann hafi spurt um það og ég hafi svarað með því að best væri að þeir settu nöfn sín á báðar síður. Hann sagði mér að Hjálmar væri hjá sér.” Vitnið Bergsteinn sagði að í símtölum þeirra Kristjáns hefði sá síðarnefndi spurt um tvennt, annars vegar um veiðarfæri, hvort afhenda ætti ný veiðarfæri, og hins vegar um það hvort skila ætti skipinu nýmáluðu. Vitnið taldi engan vafa á að með ritun nafna sinna og upphafsstafa á tilboðið á símbréfinu hefðu Kristján og Hjálmar samþykkt tilboðið. Aðspurður um kunnáttu þeirra feðga, Kristjáns og Hjálmars, í norsku sagði vitnið Bergsteinn, að hann vissi ekki um Hjálmar, en um Kristján vissi hann að hann væri „ekki of sterkur í henni”. Hjá vitninu Atla Gundersen kom fram að þessi háttur á að samþykkja tilboð, þ.e. með nafnritun einni saman, væri ekki óvenjulegur. Tilboðið væri þannig orðað að með nafnrituninni sæist á því að það væri samþykkt. Vitnið Atle var spurður um norskukunnáttu þeirra Kristjáns og Hjálmars. Hann svaraði að Hjálmar hefði helst talað íslensku, þegar þeir hefðu verið saman, og Kristján talaði lítið norsku. Margumrætt símbréf frá 14. janúar 1997 er á tveimur síðum, og þannig var það lagt fram í réttinum, bæði óundirritað og með nöfnum og upphafsstöfum Kristjáns og Hjálmars. Við aðalmeðferð máls þessa lagði lögmaður stefnanda fram skjal, sem að formi til er símbréf, ritað á bréfsefni Fengs hf., frá Bergsteini Gunnarssyni til Kristjáns Guðmundssonar, dags. 14. janúar 1997. Af hálfu stefnanda er er því haldið fram að skjal þetta sé forsíða símbréfsins. Bréfið hljóðar svo: „Sæll Kristján. Hjálagt sendi ég þér endurnýjað tilboð frá Norðmönnunum. Eins og þú sérð hafa þeir fallist á að þeir þurfi ekki lengri frest en til 21. feb. 1997 til að fá svör við fjármögnun og veiðileyfi fyrir skipið í Noregi. Þeim finnst reyndar fresturinn stuttur en ætla að reyna allt hvað þeir geta og munu okkar menn í Noregi aðstoða þá í að koma málum áfram. Kveðja Bergsteinn G.” Nafn Bergsteins er bæði vélritað og ritað eigin hendi. Vitnið Bergsteinn Gunnarsson sagði að skjal þetta hefði verið forsíða símbréfsins 14. janúar, en hvorugur þeirra Kristjáns Guðmundssonar eða Hjálmars Kristjánssonar kannaðist við að hafa séð þetta skjal fyrr en í réttinum við aðalmeðferð. Ekkert er á skjalinu sjálfu sem sannar símbréfssendingu þess 14. janúar 1997. Í vætti Birgis Sveinssonar fyrir dóminum kom fram að hann og Bergsteinn Gunnarsson hefðu unnið „þétt saman” í máli þessu. Hann hefði „fylgt ferlinu með Bergsteini allan tímann”. Hann kvaðst ekki vera í vafa um að tilboðið 14. janúar hefði verið samþykkt. Í vætti Birgis kom fram að hann hefði unnið að máli þessu á eigin vegum. J. Gran & Co A/S hefði átt að greiða þeim Bergsteini fyrir þá vinnu sem þeir hefðu innt af hendi fyrir það félag, en sölulaun vegna skipasölunnar hefðu átt að renna til félagsins. Í vætti Bergsteins Gunnarssonar kom fram að J. Gran & Co hefði átt að fá greidd sölulaun, en félagið mundi síðan greiða „okkur” eitthvert hlutfall af þóknuninni, nálægt helmingi. Samskipti aðilja eftir 14. janúar 1997. Í aðiljaskýrslu Jörgens Nordheim og í vætti vitnanna Atle Gundersen, Bergsteins Gunnarssonar og Birgis Sveinssonar kemur fram að þeir hafi allir litið svo á að með nafnritun tveggja stjórnarmanna stefnda, Kristjáns og Hjálmars, á tilboðið á símbréfinu 14. janúar 1997 hafi komist á bindandi samningur milli aðilja. Jörgen Nordheim skýrði svo frá í skýrslu sinni að hann hefði fengið tilkynningu frá Per Stensvåg um borð í skip sitt undan ströndum Argentínu, að tilboði stefnanda hefði verið tekið. Meðal fram lagðra dómskjala er símbréf frá Atla Gundersen f.h. J. Gran & Co A/S til Kristjáns Guðmundssonar hf., stílað á Guðmund Kristjánsson. Það er dagsett 20. febrúar 1997. Þar er fyrst vísað til „vinsamlegs símafundar í morgun og símbréfs okkar frá því í gær til Fengs hf. varðandi sölusamninginn vegna Eldborgar dags. 14. janúar þessa árs milli þín og Nordberg A/S.” Síðan segir: „Okkur er það ánægja að staðfesta fyrir hönd kaupenda að 8. gr. samningsins frá 14. janúar er hér með aflétt. Þetta þýðir að kaupandinn hafi nú fengið innflutningsleyfið frá norskum yfirvöldum. Ennfremur er kaupandinn sáttur við fjárhagsstöðuna að því er varðar langtímafjármögnun kaupanna...” Því næst er fjallað um 10% „deposit”-greiðslu inn á sameiginlegan reikning á Íslandi fyrir 14. mars 1997 og sagt að kaupendur séu reiðubúnir til að fallast á að afhendingardagur skipsins verði 4. júní. Sama dag sendir J. Gran & Co stefnda svokallað „memmorandum of agreement”, óútfyllt um ýmis efnis- atriði samnings. Í aðiljaskýrslu sinni fyrir dómi sagði Guðmundur Kristjánsson að hann hefði ekki séð símbréfið frá 14. janúar fyrr en í endaðan þann mánuð. Hann kvaðst og hafa verið búinn að segja Atla Gundersen frá því að hann liti svo á að samningur væri ekki kominn á, áður en Atli sendi honum framangreint símbréf 20. febrúar. Fram hefur verið lagt símbréf Guðmundar til Atla, dags. 24. febrúar 1997. Þar standa þessi orð: „Eins og ég sagði áður í símann held ég að þetta sé ekki bindandi samningur fyrir okkur.” Annað símbréf sendir Guðmundur til Atla sama dag. Þar segir: „Ég vísa til símbréfs dags. 14. janúar sl. frá J. Gran & CO A/S varðandi sölu m/s Eldborgar. Að okkar áliti er þetta ekki bindandi samningur. Ef viðskiptamaður þinn hefur enn áhuga á bátnum, þá er hann til sölu. Við tökum fram að við vildum fá tilboð fyrir 18.00 hinn 3. mars 1997. Eftir það mundum við taka því tilboði sem við teljum hagstæðast eða engu.” Af símbréfum þessum og fleiri dómskjölum og af skýrslum má sjá að aðiljar hafa í febrúar 1997 leitast við að ná samkomulagi um kaup og sölu á skipinu Eldborg. Í því sambandi er upplýst að stefnandi bauð stefnda að afhendingartími skipsins yrði færður fram, fyrst til 4. júní, svo sem fram er komið, og síðar fram í apríl. Forsendur og niðurstaða. Líta verður svo á að skipasalan (skipamiðlunin) J. Gran & Co A/S hafi í máli þessu komið fram f.h. stefnanda í samningaumleitunum um kaup og sölu á fiskiskipinu Eldborgu SH-22. Jafnframt ber að líta svo á að Bergsteinn Gunnarsson sem starfsmaður Fengs hf. og Birgir Sveinsson hafi verið milligöngumenn fyrir J. Gran & Co í þeim umleitunum. Upplýst er að bæði fyrir og eftir 14. janúar 1997 annaðist framkvæmdastjóri stefnda, Guðmundur Kristjánsson, samningaumleitanir við umboðsmenn stefnanda. Fóru þær umleitanir fyrst fram við Per Stensvåg hjá J. Gran & Co fyrir milligöngu Bergsteins Gunnarssonar, en síðar á milli Guðmundar og Atle Gundersen hjá J. Gran & Co. Gegn neitun Guðmundar Kristjánssonar er ósannað að hann og Atle Gundersen hafi ræðst við um kaup og sölu á skipinu í janúar 1997, eins og vitnið Atle hefur borið. Jafnframt er og ósannað að legið hafi fyrir þegar 10. janúar að Guðmundur vildi samþykkja tilboðið sem barst Kristjáni Guðmundssyni og Hjálmari Kristjánssyni, stjórnarmönnum stefnda, 14. sama mánaðar. Verulegar samningaumleitanir höfðu farið fram milli aðilja, og m.a. hafði stefnda borist tvö tilboð frá stefnanda, áður en tilboðið á símbréfinu 14. janúar barst tveimur stjórnarmönnum stefnda. Bendir þetta til þess að samningaumleitanir hafi verið langt komnar og samningur í nánd. Vísbendingar eru þó í málinu um að forsvarsmenn stefnda hafi gert sér vonir um hærra verð fyrir skipið en fólst í tilboði stefnanda, sbr. einkum vætti Bergsteins Gunnarssonar. Þá sýna gögn málsins að samningaumleitanir í febrúar 1997 snúast m.a um að færa fram afhendingartíma skipsins og þar með að flýta greiðslu. Ágreiningslaust er að þeir Kristján Guðmundsson og Hjálmar Kristjánsson, stjórnarmenn stefnda, höfðu sameiginlega umboð til að skuldbinda stefnda. Nafnritun og ritun upphafsstafa þeirra Kristjáns og Hjálmars á símbréfið 14. janúar fylgja engin orð um samþykki tilboðs. Ekki verður ráðið af gögnum máls hvað þeim Kristjáni og Bergsteini Gunnarssyni fór á milli um undirskriftir þeirra feðga, Kristjáns og Hjálmars. Þar stendur orð gegn orði. Símbréfið var á norsku. Upplýst er að hvorugur þeirra feðga er vel að sér í því tungumáli. Ýtarleg skoðun virðist ekki hafa farið fram á tilboðinu af hálfu þeirra feðga, enda var símbréfið sent til baka til Fengs hf. að u.þ.b. klukkustund liðinni frá því að það barst til þeirra. Í nafnritun og ritun upphafsstafa þeirra Kristjáns og Hjálmars á símbréfið felst ekki skýr og ótvíræð yfirlýsing um samþykki tilboðsins. Gegn neitun þeirra verður ekki talið að nafnritun þeirra hafi jafngilt samþykki þeirra á tilboðinu, og er ekki fram komin í málinu sönnun þess að stefnandi hafi mátt ætla að svo væri. Með nafnritununum komst því ekki á samningur milli aðilja máls um kaup og sölu á Eldborg SH-22. Verður því stefndi sýknaður af kröfum stefnanda í máli þessu. Eftir atvikum og með vísan til 3. mgr. 130 gr. laga nr. 91/1991 þykir dómara rétt að hvor aðili beri sinn kostnað af máli þessu. Finnur Torfi Hjörleifsson héraðsdómari kveður upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, K. G. hf., á að vera sýkn af kröfum stefnanda, Norberg A/S, í máli þessu. Hvor aðili um sig beri sinn kostnað af málinu.

Mál nr. 212/1999

Kærumál Farbann

Úrskurður héraðsdóms um að S skyldi sæta farbanni á grundvelli b. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var staðfestur.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 28. maí 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum sama dag. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 28. maí 1999, þar sem varnaraðila var bönnuð för frá Íslandi allt til 1. desember nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að kröfu um farbann verði hafnað, en til vara að því verði markaður skemmri tími. Sóknaraðili hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti. Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Mál nr. 179/1999

Kærumál Aðilaskýrsla

Hlutafélagið D, sem höfðað hafði mál til endurgreiðslu sérstaks tryggingargjalds, krafðist þess að fyrirsvarsmaður íslenska ríkisins, ráðherrann G, gæfi aðilaskýrslu fyrir dómi. Sýnt þótti að G, sem ekki hafði gegnt starfi ráðherra þegar atvik málsins áttu sér stað, gæti engu svarað um þau. Þá þótti ekki verða ætlast til þess að fyrirsvarsmaður kæmi fyrir dóm til þess að svara spurningum um hvers vegna hann kysi að bera tilteknar málsástæður fyrir sig eða hvers vegna hann vildi ekki ljúka málinu með sátt. Samkvæmt þessu þótti skýrsla G fyrir dómi þarflaus og var kröfu D því hafnað.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 3. maí 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 4. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. apríl 1999, þar sem fallist var á kröfu varnaraðila um að fjármálaráðherra, Geir H. Haarde, yrði kvaddur fyrir dóm til að gefa aðilaskýrslu í málinu. Kæruheimild er í b. lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess að hafnað verði að kveðja Geir H. Haarde fyrir dóm til skýrslugjafar. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar. I. Samkvæmt héraðsdómsstefnu höfðaði varnaraðili málið til að krefja sóknaraðila um endurgreiðslu sérstaks tryggingagjalds, merktu „B“, sem varnaraðili kveður sér hafa verið gert að greiða á tímabilinu frá september til desember 1991 við innflutning á kartöflum og vörum unnum úr þeim. Varnaraðili telur enga stoð hafa verið fyrir því að taka þetta gjald af þeim vörum, sem hann flutti til landsins á umræddum tíma og málið varðar. Þá telur varnaraðili kröfu sína að engu leyti fyrnda, en í því sambandi vísar hann einkum til 7. gr. laga nr. 14/1905 um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda. Í greinargerð til Hæstaréttar færir varnaraðili þau rök fyrir kröfu sinni um að Geir H. Haarde verði kvaddur fyrir dóm til skýrslugjafar að þótt hann hafi ekki verið fjármálaráðherra á þeim tíma, sem varnaraðili greiddi fyrrnefnd gjöld, þá hafi hann gegnt því starfi þegar varnaraðili hafi komist að raun um að hann hafi verið látinn greiða svokallað „B-tryggingagjald“ á árinu 1991 af vörum, sem hafi alls ekki átt að bera slíkt gjald. Á árinu 1994 hafi sóknaraðili að eigin frumkvæði endurgreitt varnaraðila hluta þessara gjalda, en beri nú fyrir sig fyrningu á kröfu um endurgreiðslu eftirstöðva þeirra. Varnaraðili hafi talið greiðsluna 1994 vera fullnaðargreiðslu, en hafi nú, rúmum fjórum árum síðar, komist að því að svo hafi ekki verið. Telji hann óeðlilegt að sóknaraðili beri fyrir sig fyrningu þegar óumdeilt sé að hér hafi verið um að ræða mistök innheimtumanns ríkissjóðs. Sé nauðsynlegt að fjármálaráðherra gefi skýrslu meðal annars til að skýra þennan þátt málsins. Þá vísar varnaraðili jafnframt til þess að við meðferð málsins fyrir héraðsdómi hafi ríkislögmaður borið þau boð frá fjármálaráðherra að ekki væri grundvöllur fyrir sáttum í því. Í tengslum við þetta telji varnaraðili sig eiga rétt á upplýsingum frá fjármálaráðherra um „hvernig staðið er að ákvörðun um slík efni af hálfu ráðherrans og hvernig samráði embættis ríkislögmanns og fjármálaráðherra var háttað í þessu tilviki“, eins og í greinargerð varnaraðila segir. II. Samkvæmt auglýsingu nr. 21/1998 um staðfestingu forsetaúrskurðar um breytingu á forsetaúrskurði nr. 75 23. apríl 1995, um skipting starfa ráðherra tók Geir Hilmar Haarde við starfi fjármálaráðherra 16. apríl 1998. Hann gegndi því ekki starfinu þegar varnaraðili greiddi gjöldin, sem málið snýst um, eða ákvarðanir voru teknar um að leggja þau á. Er þannig sýnt að hann geti engu svarað um atriði, sem varða þessi atvik málsins. Í málinu ber sóknaraðili fyrir sig fyrningu á kröfum varnaraðila. Eðli málsins samkvæmt verður ekki ætlast til að fyrirsvarsmaður sóknaraðila komi fyrir dóm til að svara spurningum um ástæður þess að hann kjósi að bera þessa málsástæðu fyrir sig, enda er á færi málflytjanda að skýra það eftir þörfum við munnlegan flutning málsins. Samkvæmt málatilbúnaði varnaraðila hefur ríkislögmaður lýst því yfir við meðferð málsins að sóknaraðili vilji ekki ljúka málinu með sátt. Með þeirri málflutningsyfirlýsingu eru komnar fram upplýsingar um afstöðu fjármálaráðherra til þessa atriðis. Ekki verður ætlast til þess af sóknaraðila fremur en öðrum, sem aðild eiga að einkamáli, að slík afstaða hans verði skýrð eða rökstudd frekar. Varnaraðili hefur ekki í málatilbúnaði sínum getið annarra spurninga, sem hann hefði hug á að leggja fyrir fjármálaráðherra við skýrslugjöf í málinu. Verður því að fallast á með sóknaraðila að skýrsla ráðherrans fyrir dómi sé þarflaus, sbr. 1. mgr. 48. gr. laga nr. 91/1991. Samkvæmt því og með vísan til 2. mgr. og 4. mgr. sömu greinar verður að hafna kröfu varnaraðila um að Geir H. Haarde komi fyrir dóm til skýrslugjafar í málinu. Rétt þykir að hvor aðili beri sinn kostnað af þessum þætti málsins í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hafnað er kröfu varnaraðila, Dreifingar ehf., um að Geir H. Haarde fjármálaráðherra verði kvaddur fyrir dóm til að gefa aðilaskýrslu í málinu. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður.

Mál nr. 202/1999

Kærumál Vitni

Læknirinn B hafði ekki sinnt sérfræðilegri rannsókn á rannsóknarstigi opinbers máls samkvæmt 70. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Þótti skýrslugjöf hans fyrir dómi því ekki geta helgast af ákvæðum VIII. kafla laga nr. 19/1991 um vitnaskýrslur, en því var ekki haldið fram að B hefði reynt af eigin raun einhverja þá atburði, sem lágu til grundvallar ákæru í málinu. Þá hafði B ekki verið dómkvaddur sem mats- eða skoðunarmaður í málinu. Þótti því bresta skilyrði til að verða við kröfu um að B yrði leiddur fyrir dóm til að gefa skýrslu sem vitni.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 19. maí 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 20. sama mánaðar. Kærð er ákvörðun Héraðsdóms Reykjavíkur 19. maí 1999, þar sem sóknaraðila var heimilað að leiða Birgi Guðjónsson lækni sem vitni við aðalmeðferð máls sóknaraðila gegn varnaraðila. Kæruheimild er í c. lið 2. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess að hin kærða ákvörðun verði felld úr gildi og kröfu sóknaraðila um vitnaleiðsluna hafnað. Sóknaraðili krefst staðfestingar hinnar kærðu ákvörðunar. I. Varnaraðili sætir ákæru fyrir ólögmætan innflutning vefaukandi lyfja eins og nánar greinir í henni. Við þingfestingu málsins 14. apríl 1999 kvað varnaraðili verknaðarlýsingu ákæru rétta, en mótmælti því jafnframt að háttsemi hans hefði verið ólögmæt. Tók hann sérstaklega fram að það magn lyfja, sem hann flutti til landsins, hefði verið innan þeirra marka, er lög heimiluðu honum. Við meðferð málsins í héraði var lagt fram af hálfu sóknaraðila bréf Birgis Guðjónssonar 4. maí 1999, þar sem svarað var fyrirspurn sóknaraðila um notkun og verkun karlkynshormóna á líkamsstarfsemi. Einnig er þar tilgreint hversu margir dagskammtar felist í magni þeirra lyfja, sem ákæra tilgreinir með hliðsjón af læknisfræðilegri nauðsyn. Framlagningu þessa skjals var mótmælt af hálfu varnaraðila. Vísar sóknaraðili meðal annars til þess að nauðsynlegt sé að spyrja Birgi um tiltekin atriði varðandi efni skjalsins fyrir dómi. II. Af ákvæðum VIII. kafla laga nr. 19/1991, sbr. lög nr. 36/1999, verður ráðið að aðilum opinbers máls sé almennt heimilt að leiða vitni fyrir dóm til þess að færa sönnur á málsatvik, enda sé slík sönnunarfærsla ekki sýnilega þarflaus til að upplýsa málið, sbr. 4. mgr. 128. gr. laganna. Samkvæmt þessu er vitnaleiðsla í opinberu máli heimil að því marki, sem hún er til þess fallin að leiða málsatvik í ljós. Leiðir af þessu að skýrsla manns, sem ekki getur borið af eigin raun um atvik máls, er almennt þarflaus. Samkvæmt 63. gr. laga nr. 19/1991 getur dómari hins vegar, eftir ósk aðila eða af sjálfsdáðum, dómkvatt kunnáttumenn einn eða fleiri til að framkvæma mats- eða skoðunargerðir í opinberu máli. Miðar slík gagnaöflun þannig að því að leita sérfræðilegs álits á tilteknum staðreyndum hjá mönnum, sem ekki hafa reynt atvik af eigin raun. Lýtur gagnaöflun sem þessi og sérstökum reglum um öflun mats og hæfi mats- og skoðunarmanna, sbr. 64. gr. og 65. gr. laga nr. 19/1991 og IX. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Samkvæmt 65. gr. laga nr. 91/1991 ber mats- og skoðunarmanni að kröfu aðila að koma fyrir dóm til að gefa skýrslu til skýringar og staðfestingar á matsgerð og um atriði, sem tengjast henni. Samkvæmt 70. gr. laga nr. 19/1991 leitar rannsóknari til kunnáttumanna, þegar þörf er á sérfræðilegri rannsókn vegna opinbers máls. Getur slík rannsókn á málsatvikum verið nauðsynleg til þess að ákveða hvort sækja skuli mann til sakar og afla nauðsynlegra gagna til undirbúnings málsmeðferðar, sbr. 67. gr. laganna. Af þessu leiðir einnig að nauðsynlegt kann að vera að kveðja þann, er veitt hefur slíka sérfræðilega aðstoð, sem vitni fyrir dóm til þess að skýra þau gögn málsins, er frá honum stafa eða atriði, sem þeim tengjast. Verður að telja slíka vitnaleiðslu sérfræðings heimila, sbr. 1. mgr. 48. gr. laga nr. 19/1991. III. Af gögnum málsins verður ráðið að álits Birgis Guðjónssonar hafi verið aflað eftir að rannsókn málsins var lokið og ákæra gefin út. Framkvæmdi Birgir því ekki sérfræðilega rannsókn að beiðni sóknaraðila á rannsóknarstigi málsins samkvæmt 1. mgr. 70. gr. laga nr. 19/1991. Að þessu virtu getur skýrslugjöf hans fyrir dómi ekki helgast af ákvæðum VIII. kafla laga nr. 19/1991 um vitnaskýrslur, en sóknaraðili heldur því ekki fram að Birgir geti af eigin raun borið um þá atburði, sem liggja til grundvallar ákæru. Birgir Guðjónsson hefur ekki verið dómkvaddur sem mats- eða skoðunarmaður í málinu samkvæmt 63. gr. laga nr. 19/1991. Verður hann því ekki að óbreyttu leiddur fyrir dóm, sbr. 3. mgr. 65. gr. laganna og 65. gr. laga nr. 91/1991. Samkvæmt framangreindu brestur skilyrði til að verða við kröfu sóknaraðila um að fá að leiða Birgi Guðjónsson fyrir dóm til að gefa vitnaskýrslu. Verður þessari kröfu því hafnað. Dómsorð: Hafnað er kröfu sóknaraðila um að Birgir Guðjónsson læknir gefi skýrslu fyrir dómi sem vitni í máli sóknaraðila gegn varnaraðila.

Mál nr. 178/1999

Kærumál Aðilaskýrsla

Hlutafélagið D, sem höfðað hafði mál til endurgreiðslu sérstaks jöfnunargjalds, krafðist þess að fyrirsvarsmaður íslenska ríkisins, ráðherrann G, gæfi aðilaskýrslu fyrir dómi. Sýnt þótti að G, sem ekki hafði gegnt starfi ráðherra þegar atvik málsins áttu sér stað, gæti engu svarað um þau. Þá þótti ekki verða ætlast til þess að fyrirsvarsmaður kæmi fyrir dóm til þess að svara spurningum um hvers vegna hann kysi að bera tilteknar málsástæður fyrir sig. Samkvæmt þessu þótti skýrsla G fyrir dómi þarflaus og var kröfu D því hafnað.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 3. maí 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 4. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. apríl 1999, þar sem fallist var á kröfu varnaraðila um að fjármálaráðherra, Geir H. Haarde, yrði kvaddur fyrir dóm til að gefa aðilaskýrslu í málinu. Kæruheimild er í b. lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess að hafnað verði að kveðja Geir H. Haarde fyrir dóm til skýrslugjafar. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar. I. Samkvæmt héraðsdómsstefnu höfðaði varnaraðili málið til að krefja sóknaraðila um endurgreiðslu sérstaks jöfnunargjalds, sem varnaraðili kveður sér hafa verið gert að greiða á tímabilinu frá júní 1988 til ágúst 1995 við innflutning á kartöflum og vörum unnum úr þeim. Varnaraðili telur þessa gjaldtöku, sem sóknaraðili hafi reist á ákvæðum reglugerðar nr. 223/1987 með síðari breytingum, svo og reglugerð nr. 468/1993, hafa verið ólögmæta og vísar því til stuðnings einkum til dóms Hæstaréttar í dómasafni 1996, bls. 4260. Þá telur varnaraðili kröfu sína að engu leyti fyrnda, en í því sambandi vísar hann meðal annars til 7. gr. laga nr. 14/1905 um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda. Einnig vísar varnaraðili til þess að með bréfi, sem var ritað í fjármálaráðuneytinu 11. júlí 1997 vegna samsvarandi kröfu Ekrunnar hf. á hendur sóknaraðila, hafi því verið lýst yfir að við hugsanlega málsókn þess félags myndi hann ekki bera fyrir sig fyrningu þess hluta kröfunnar, sem gæti hafa fyrnst eftir 9. apríl 1997. Á grundvelli jafnræðisreglu hljóti það sama að gilda um kröfu varnaraðila. Í greinargerð til Hæstaréttar færir varnaraðili þau rök fyrir kröfu sinni um að Geir H. Haarde verði kvaddur fyrir dóm til skýrslugjafar að þótt hann hafi ekki verið fjármálaráðherra á þeim tíma, sem varnaraðili greiddi fyrrnefnd gjöld, þá hafi hann gegnt því starfi þegar málið var höfðað og tekið ákvarðanir, sem ráði miklu um réttarstöðu varnaraðila. Í því sambandi vísar varnaraðili sérstaklega til bréfs síns til fjármálaráðherra 28. apríl 1998, þar sem hann hafi óskað eftir að fá að njóta sömu stöðu og Ekran hf. varðandi fyrningu kröfu sinnar. Þar sem ráðherrann hafi ekki svarað þessari ósk varnaraðila hafi hann í reynd tekið ákvörðun um að neita þeim síðarnefnda um að fá að njóta sömu stöðu og forveri ráðherrans í starfi hafi veitt Ekrunni hf. Varnaraðili kveðst telja stjórnvöldum ekki vera stætt á að víkjast undan að gefa skýrslu um svo mikilvæga ákvörðun sem þessa, sem snerti réttindi borgaranna og atvik mála þeirra gegn stjórnvöldum. Geir H. Haarde hafi tekið umrædda ákvörðun, sem varði grundvöll máls varnaraðila á hendur sóknaraðila, og sé ekki unnt að slá föstu fyrirfram að svör hans fyrir dómi skipti engu fyrir málið þegar fram í sæki. II. Samkvæmt auglýsingu nr. 21/1998 um staðfestingu forsetaúrskurðar um breytingu á forsetaúrskurði nr. 75 23. apríl 1995, um skipting starfa ráðherra tók Geir Hilmar Haarde við starfi fjármálaráðherra 16. apríl 1998. Hann gegndi því ekki starfinu þegar varnaraðili greiddi gjöldin, sem málið snýst um, eða ákvarðanir voru teknar um að leggja þau á. Er þannig sýnt að hann geti engu svarað um atriði, sem varða þessi atvik málsins. Af málatilbúnaði sóknaraðila er ljóst að fjármálaráðherra hefur ákveðið að hafna ósk varnaraðila, sem kom fram í áðurnefndu bréfi 28. apríl 1998, um að sóknaraðili bæri ekki fyrir sig fyrningu til varnar gegn kröfum varnaraðila. Eðli málsins samkvæmt verður ekki ætlast til að fyrirsvarsmaður sóknaraðila komi fyrir dóm til að svara spurningum um ástæður þess að hann kjósi að bera þessa málsástæðu fyrir sig, enda er á færi málflytjanda að skýra það eftir þörfum við munnlegan flutning málsins. Hafi fjármálaráðherra brotið með þessari ákvörðun gegn jafnræðisreglu, svo sem varnaraðili heldur fram, getur huglæg afstaða þess fyrrnefnda til réttmætis ákvörðunarinnar engu breytt. Varnaraðili hefur ekki í málatilbúnaði sínum getið annarra spurninga, sem hann hefði hug á að leggja fyrir fjármálaráðherra við skýrslugjöf í málinu. Verður því að fallast á með sóknaraðila að skýrsla ráðherrans fyrir dómi sé þarflaus, sbr. 1. mgr. 48. gr. laga nr. 91/1991. Samkvæmt því og með vísan til 2. mgr. og 4. mgr. sömu greinar verður að hafna kröfu varnaraðila um að Geir H. Haarde komi fyrir dóm til skýrslugjafar í málinu. Rétt þykir að hvor aðili beri sinn kostnað af þessum þætti málsins í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hafnað er kröfu varnaraðila, Dreifingar ehf., um að Geir H. Haarde fjármálaráðherra verði kvaddur fyrir dóm til að gefa aðilaskýrslu í málinu. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður.

Mál nr. 208/1999

Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991

Fallist var á þá niðurstöðu héraðsdóms, að X sætti gæsluvarðhaldi með vísan til a. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, en gæsluvarðhaldstími styttur með hliðsjón af umfangi og rannsókn málsins.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 25. maí 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 26. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 25. maí 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til 10. júní nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi. Þá krefst hann kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur. Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar verður fallist á með héraðsdómara að skilyrðum a. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 sé fullnægt til þess að verða við kröfu sóknaraðila um gæsluvarðhald. Að virtri lýsingu sóknaraðila á umfangi málsins og fyrirhuguðum aðgerðum við rannsókn þess eru þó ekki efni til að varnaraðili sæti gæsluvarðhaldi lengur en til föstudagsins 4. júní nk. kl. 16. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur, sbr. 3. mgr. 169. gr. laga nr. 19/1991, svo sem þeim var breytt með 38. gr. laga nr. 36/1999. Dómsorð: Varnaraðili, X, sæti gæsluvarðhaldi allt til föstudagsins 4. júní nk. kl. 16.

Mál nr. 198/1999

Kærumál Málskostnaðartrygging

Hlutafélagið A þótti ekki hafa sýnt fram á að árangurslaust fjárnám gæfi ranga mynd af fjárhag þess eða stutt það viðhlítandi gögnum að fjárhagurinn hefði breyst frá því að gerðin fór fram. Var því staðfest niðurstaða héraðsdóms um að A skyldi leggja fram málskostnaðartryggingu í máli sínu gegn Ú, þó þannig að fjárhæð tryggingar var lækkuð.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 6. maí 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 18. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Suðurlands 26. apríl 1999, þar sem sóknaraðila var gert að setja málskostnaðartryggingu að fjárhæð 500.000 krónur í máli hans á hendur varnaraðila. Kæruheimild er í o. lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess aðallega að hafnað verði kröfu varnaraðila um málskostnaðartryggingu, en til vara að fjárhæð hennar verði lækkuð. Hann krefst einnig málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði staðfestur og sóknaraðila gert að greiða kærumálskostnað. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður staðfest niðurstaða hans um að sóknaraðila beri að setja málskostnaðartryggingu. Er fjárhæð hennar hæfilega ákveðin 300.000 krónur. Skal hún sett með peningum eða bankaábyrgð, sem afhent verði héraðsdómara innan fjögurra vikna frá uppsögu þessa dóms. Rétt þykir að hvor aðili beri sinn kostnað af þessum þætti málsins í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Sóknaraðila, Axarfelli ehf., ber að setja málskostnaðartryggingu að fjárhæð 300.000 krónur með peningum eða bankaábyrgð, sem afhent verði héraðsdómara innan fjögurra vikna frá uppsögu þessa dóms. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður.

Mál nr. 207/1999

Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991

Lögreglustjórinn í Reykjavík hefur krafist þess að Y verði á grundvelli a liðar 1. mgr. 103. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991 gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til miðvikudagsins 10. júní nk. kl. 16.00.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 25. maí 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 26. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 25. maí 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til 10. júní nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur. Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar verður fallist á með héraðsdómara að skilyrðum a. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 sé fullnægt til þess að verða við kröfu sóknaraðila um gæsluvarðhald. Að virtri lýsingu sóknaraðila á umfangi málsins og fyrirhuguðum aðgerðum við rannsókn þess eru þó ekki efni til að varnaraðili sæti gæsluvarðhaldi lengur en til föstudagsins 4. júní nk. kl. 16. Dómsorð: Varnaraðili, Y, sæti gæsluvarðhaldi allt til föstudagsins 4. júní nk. kl. 16.

Mál nr. 44/1999

Kynferðisbrot

E var ákærður fyrir brot gegn 209. gr. almennra hegningarlaga með því að hafa strokið með hendi um læri stúlkunnar X, 14 ára, nærri kynfærum hennar. Sekt E var talin sönnuð og niðurstaða héraðsdóms um sakfellingu og heimfærslu til refsiákvæða staðfest. Var brot E talið smávægilegt og staðhæfingar X um að E hafi áður sýnt sér í orðum kynferðislega áreitni taldar ósannaðar. Var E dæmdur til greiðslu sektar.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar 12. janúar 1999 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun að fengnu áfrýjunarleyfi og jafnframt af hálfu ákæruvalds, sem krefst staðfestingar héraðsdóms á sakfellingu ákærða og að refsing verði þyngd. Ákærði krefst aðallega sýknu, en til vara vægustu refsingar sem lög leyfa og að refsivist, ef dæmd verður, verði öll skilorðsbundin. Til þrautavara er krafist ómerkingar og heimvísunar málsins til dómsálagningar að nýju. I. Af hálfu ákærða er krafa um heimvísun málsins einkum á því reist að við skýrslutökur af vitnum hafi héraðsdómari sýnt hlutdrægni, sem geti hafa haft áhrif á niðurstöðu málsins. Þannig hafi hann ítrekað meinað verjanda ákærða að beina spurningum til vitna og oft gripið fram í fyrir honum með óeðlilegum hætti eða stöðvað spurningar hans. Þá hafi dómarinn jafnframt hafnað því að kveðja nafngreind vitni öðru sinni fyrir dóm þrátt fyrir tilmæli verjanda ákærða þar um. Skýrslutökur af vitnum fyrir héraðsdómi voru hljóðritaðar. Verður ekki ráðið af endurriti þeirra að annmarkar hafi orðið á framkvæmd þinghalda, sem varðað geti ómerkingu málsins. Aðrar haldbærar ástæður hafa heldur ekki verið fram bornar, sem leitt geta til þeirrar niðurstöðu. Verður kröfu ákærða um ómerkingu og heimvísun málsins því hafnað. Með framburði vitna, sem rakinn er í héraðsdómi, telst sannað að ákærði hafi gerst sekur um þá háttsemi, sem honum er gefin að sök í ákæru. Verður staðfest niðurstaða héraðsdóms um sakfellingu ákærða og heimfærslu til refsiákvæðis. II. Ákærði hefur gefið þá skýringu á háttsemi sinni, að fyrir sér hafi vakað það eitt að stríða stúlkunni X, sem var tæpra 15 ára er hið refsiverða atvik varð. Hafi hún ekki svarað endurteknu ávarpi hans og sýnt honum óvirðingu. Viðbrögð hans skýrist af þessu, en ætlun sín hafi alls ekki verið að hafa í frammi neins konar kynferðislega tilburði. Það hafi hann heldur aldrei gert áður, hvorki í orðum né í verki. Brot ákærða var smávægilegt, og staðhæfingar brotaþola um að ákærði hafi áður sýnt sér í orðum kynferðislegt áreiti eru ósannaðar. Verður ákærða gert að greiða sekt í ríkissjóð, sem þykir hæfilega ákveðin 20.000 krónur, og komi fangelsi í sex daga í stað sektarinnar verði hún ekki greidd innan fjögurra vikna frá uppsögu dóms þessa. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað er staðfest, en ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, svo sem greinir í héraðsdómi. Dómsorð: Ákærði, Eiríkur Stefánsson, greiði 20.000 króna sekt í ríkissjóð innan fjögurra vikna frá uppsögu dóms þessa, en sæti ella fangelsi í sex daga. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað skal vera óraskað. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Arnar Clausen hæstaréttarlögmanns, 80.000 krónur. Dómur Héarðsdóms Austurlands 30. nóvember 1998. Ár 1998, mánudaginn 30. nóvember er á dómþingi Héraðsdóms Austurlands, sem háð er í dómssalnum að Lyngási 15, Egilsstöðum, af Loga Guðbrandssyni, dómstjóra, kveðinn upp dómur í málinu nr. S 70/1998: Ákæruvaldið gegn Eiríki Stefánssyni. Málið, sem þingfest var 12. ágúst 1998 og dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi hinn 19. október 1998, er höfðað með ákæru ríkissaksóknara dagsettri 18. júní 1998 gegn Eiríki Stefánssyni, kt. 270350-7399, til heimilis að Skólavegi 50, Fáskrúðsfirði, „fyrir kynferðisbrot, með því að hafa að kvöldi miðvikudagsins 18. mars 1998, í samkomuhúsinu [...], strokið með hendi um læri stúlkunnar X, 14 ára, nærri kynfærum hennar. Telst þetta varða við 209 gr. almennra hegningarlaga, nr. 19/1940, sbr. 15. gr. laga nr. 40/1992. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar.” Ákærði krefst aðallega sýknu og að allur kostnaður sakarinnar, þar með talin málsvarnarlaun til skipaðs verjanda hans verði greiddur úr ríkissjóði. Til vara krefst ákærði að honum verði dæmd vægasta refsing, sem lög leyfa. Málavextir eru þeir, að kl. 21:43, miðvikudaginn 18. mars 1998 óskaði A eftir lögreglu á heimili sitt vegna máls, sem hún óskaði að ræða við lögreglu. Þegar lögreglumenn komu stuttu síðar var A í stofu hússins ásamt dóttur sinni X, en X var mjög langt niðri og grét. Sagði A lögreglumönnunum, að X hefði verið í samkomuhúsinu [...] þá fyrr um kvöldið, en þar fer m.a. fram æskulýðsstarfsemi. X sagði síðan sjálf frá því, að hún hafi verið stödd frammi á gangi og verið að tala við krakka, er hönd hafi verið sett á læri sitt og strokið upp í átt að klofi. Hún hafi þá snúið sér við og hafi þá ákærði Eiríkur Stefánsson þá verið þar og hörfað frá sér. Ákærði skýrði svo frá fyrir dómi, að hann hafi komið umrætt kvöld, ásamt öðrum manni, í æskulýðsheimilið til þess að horfa þar á knattspyrnuleik í sjónvarpi. Þeir hafi komið saman inn á ganginn og hann hafði orð á því við félaga sinn, hvort hann kæmi ekki upp með honum að horfa á leikinn. Það vildi hann ekki og kvöddust þeir þarna þegar ákærði ætlaði að fara upp stigann upp á loftið. Í leiðinni, þegar þetta er að ske, kallaði hann inn, en tók fram, að hann hafi ekki ætlað inn, heldur kallaði hann og spurði að því, hvort það væri verið að senda út leiki. Þá hafi X verið stödd þarna næst honum og hafi hún snúið sér við og grett sig framan í hann og svaraði honum ekki. Hann hafi kallað aftur og hélt að hann hefði kallað í þriðja sinn og hún svaraði honum ekki að heldur. Þá hafi hann gengið til hennar og slegið lauslega á hné hennar. Ákærði sagði, að X hefði snúið sér við um leið og hann gekk upp á loftið. Ákærði kvaðst hafa verið uppi á loftinu í um það bil 20 mínútur. Eftir það leit hann inn í danssalinn og kom þá sama stúlka og byrjar að munnhöggvast þarna við hann og segja honum að hann skuli hypja sig út, hann eigi ekki að vera þarna. Hann kvaðst hafa gert þau mistök að fara að munnhöggvast á móti. Ekki sagði ákærði, að X hefði minnst neitt á það í þessum orðaskiptum þeirra, að hann hefði neitt áreitt hana. Hann hafi hins vegar farið að rifja það upp, hvernig hún hafi, ásamt öðrum krökkum áreitt hann í gegnum árin með grjótkasti, snjókasti, látum og banki á glugga og annað. Þá hafi hann rifjað upp, að hann hefði hjálpað fjölskyldu hennar um peninga í mörg ár. Taldi ákærði að þetta hefði X sárnað. Hann kvaðst síðan hafa farið heim til sín og hafi verið liðnar 30 mínútur ef ekki 50, þá hafi forstöðukona æskulýðsheimilisins hringt og spurt, hvað hafi gerst þar. Taldi hann að frá því hann kom í húsið og þar til X fór til forstöðukonunnar hafi liðið ekki minna en 60 mínútur. Nánar aðspurður um atvik, sem lýst er í ákæru taldi ákærði, að hann hefði þurft að ganga ein fjögur fimm skref til X, frá dyrunum, sem hann stóð í þegar hann kallaði. Hann kvaðst hafa snert X með hægri hendi með lófann að, utanfótar á vinstra hné. Hann hafi gripið með fingrum um hnéð. Aðspurður um það, hvort nokkurn tíma hafi komið til samskipta milli hans og X, sem heimfæra mætti sem kynferðisleg, svaraði hann „Ég skal náttúrulega ekki alveg.... Ég vil ekki játa því né neita.” Vitnið, X, skýrði svo frá fyrir dómi, að hún hefði verið að tala við vinkonu sína í sjoppunni, það er rétt hjá inngöngudyrunum. Ákærði hafi staðið þarna í dyrunum smástund, en hún hefði ekki tekið eftir honum. Þar sem hún hafi verið að tala við þessa vinkonu sína hafi ákærði komið og gengið fyrst framhjá eins og hann ætli að fara upp í annað herbergi, en gekk svo til baka og lætur hendina á læri hennar. Hún kveðst hafa kallað hann ógeð eða „þú ert ógeðslegur”. Ákærði hafi bara hlegið og farið upp stigann. Vitnið kvaðst síðan hafa farið inn í danssalinn til vinkonu sinnar og fór að segja henni frá þessu og þá hafi ákærði komið þangað og verið að fylgjast með þeim, eins og hann hefði oft gert áður. Vitnið kvaðst hafa sagt honum að hann mætti ekki vera þarna inni, þar sem þetta væri fyrir unglinga og hann hefði ekkert leyfi til að vera þarna. Vitnið fór síðan til forstöðukonunnar og skýrði henni frá atvikinu. Sérstaklega aðspurð taldi hún að stuttur tími hefði liðið eða um tvær mínútur frá því að atvikið varð og hún fór til forstöðukonunnar. Nánar aðspurð um sjálft atvikið, lýsti hún því svo, að ákærði hefði lagt hendina rétt fyrir aftan hné, aftanfrá og strauk upp lærið og aðeins undir pilsið sem hún var í. Hún kvaðst hafa verið í pilsi, sem var stutt eða um 15 cm fyrir ofan hné. Vitnið kvaðst annars hafa verið þannig klædd að hún var í joggingpeysu, í svörtu pilsi, bláum sokkabuxum og í svörtum skóm. Vitnið var spurt um hvernig hún hefði upplifað þennan atburð og svaraði hún: „Þetta var náttúrulega alveg hrikalega óþægilegt þegar einhver kall er að gera eitthvað svona. Systir mín lenti í svona máli, henni var nauðgað. Mér leið alveg agalega illa.” Vitnið A, móðir vitnisins X, hefur skýrt svo frá, að hún hafi verið heima hjá sér þetta kvöld, þegar X hafi hringt grátandi og sagt henni að ákærði hafi komið þarna inn og sett hendina upp undir pilsið hjá henni. Hún hefði brugðið við og fengið vinkonu sína til að keyra með sig inn eftir. Þegar þangað kom hafi X verið inni hjá æskulýðsfulltrúanum, hágrátandi og hafi hún tekið hana með sér heim. Vitnið kveðst hafa verið hálf smeyk, því hún hélt að X væri að fá snert af taugaáfalli, því hún kom engu tauti við hana og hún titraði öll og skalf og grét bara. Vitnið hringdi þá í lögreglu, sem ráðlagði henni að hafa samband við lækni, sem kom og ræddi við hana. Aðspurð um hvernig X hafi liðið eftir þessa atburði, lýsir hún því svo, að hún sé hrædd við að hitta ákærða. Þannig fari hún ekki beinustu leið í og úr skóla að hún væri keyrð, því að hún væri alltaf hrædd um að mæta honum. Vitnið segir, að áður en atburður sá varð, sem mál þetta snýst um, hafi hún beðið ákærða að gefnu tilefni, að láta X í friði. Vitnið ÁJ, 15 ára, kvaðst hafa verið stödd í sjoppunni eins og X en hún hafi setið þar á borði. Vitnið kvaðst ekki hafa verið með X, en hafa séð hana. Hún hefði ekki séð hana frá mjög góðu sjónarhorni, en samt svo, að hún hafi alveg séð atburðinn. Ákærði hafi komið inn og fannst vitninu hann ekki eiga þarna neitt erindi, en þetta hafi ekki verið í fyrsta sinn, sem hann kom þarna. Ákærði hafi gengið „rosalega sakleysislega” framhjá X og fer með hendina undir pilsið, en hún hafi verið í frekar stuttu pilsi. Ekki mundi vitnið, með hvorri höndinni ákærði snerti X, þar sem hún hefði séð aftan á hann, en hún taldi að hann hefði snert X innan fótar. Vitnið sagði að við þetta hefði X snúið sér við og öskrað á ákærða, að hann væri geðveikur. Vitnið H, 14 ára, sagðist hafa séð, að X stóð við sjoppuna, þar sem sælgætissalan er og að ákærði stóð fyrir aftan hana og fór með hendina undir pilsið. Hún kvaðst ekki vita, hversu hátt hann fór. Síðan sá hún, að hann bakkaði hratt aftur á bak og hún kallaði á eftir honum: „ógeðið þitt”. Síðan sá hún að hann gekki upp í sjónvarpsherbergið og sá hann svo ekki meir þetta kvöld. Ekki vissi hún til að nein orðaskipti hefðu farið á milli þeirra ákærða og X áður en þetta varð. Nánar aðspurð sagði vitnið að ákærði hefði hefði aðeins gengið framhjá X og ekkert beygt sig niður. Hún taldi að ákærði hefði notað hægri hendi og minnti, að hann hefði snert hægri fót X. Vitnið S, 13 ára, kvaðst hafa staðið fyrir ofan sjoppuna á litlum palli og séð ákærða koma og hafi verið eins og hann gengi fyrst tvö skref framhjá henni en bakkað og strokið snöggt undir pilsið hjá henni. Vitnið kvaðst ekki vera viss um hversu langt hann fór, en hann hefði farið snöggt út aftur og gengið upp í sjónvarpsherbergið. X hefði kallað á hann „eitthvað ógeð”. Vitnið kvaðst hafa haldið að um væri að ræða eitthvert grín og farið inn í danssalinn. Þar hafi X komið til hennar mjög döpur og sagt henni að standa fyrir henni, vegna þess að ákærði væri að gægjast inn í salinn. X hafi síðan sagt ákærða að fara og þá hafi einnig komið vinkona hennar, G að nafni, og farið að reka ákærða út. Að ósk ákærða komu fyrir dóm sem vitni, HP, móðir vitnisins S og fósturfaðir hennar, K. Töldu þau, að vitnið S mundi ekki hafa sagt rétt frá atburðum, en höfðu það eitt til marks, að þau ættu því að venjast, að dóttir þeirra segði þeim alla hluti fljótt, en það hefði hún ekki gert í þetta sinn. Vitnið HP var viðstödd skýrslugjöf vitnisins S hjá lögreglu og vitnið K var viðstaddur skýrslugjöf hennar fyrir dómi, og gerði hvorugt þeirra neinar athugasemdir um framburð hennar. Verður ekki talið, að þessir framburðir dragi úr trúverðugleika vitnisins S. Vitnið M, 13 ára, kvaðst hafa verið ásamt H vinkonu sinni að ganga þarna á ganginum og hafi þær verið í enda gangsins. H hafi sagt við hana „sjáðu”. Hún hafi þá litið við og séð X, sem stóð fyrir neðan sjoppuna og ákærði hafi staðið fyrir aftan hana og „þá var hann að koma svona undan pilsinu.” með hendina. X hafi þá öskrað á hann. Hún kvaðst aðeins hafa séð ákærða koma með höndina undan pilsinu. Hún taldi, að það hafi verð hægri hendi ákærða, sem hún sá og hún hafi verið við hægri fót X. Vitnið SS, æskulýðsfulltrúi, sagði, að inni hjá sér hefðu verið nokkrir krakkar. Þá hafi X komið inn hálf skælandi og bölvar ákærða í sand og ösku, kallar hann „helvítis ógeð” og annað þess háttar. Þegar vitnið spurði X, hvað hefði skeð, sagði hún að ákærði hefði gripið í pilsið og spurt, hvort hún væri með lærasýningu hérna. Vitnið reyndi að róa hana til að fá að vita, hvað hefði í raun skeð, en hún vildi bara að það yrði hringt í mömmu hennar, sem vitnið gerði. Sagði hún að X hefði verið orðin róleg, þegar móðir hennar kom skömmu seinna, en þá hefði hún brotnað niður aftur. Hún hefði þá sagt móður sinn það sama og hún hafði áður sagt vitninu. Vitnið Brynjólfur Karl Hauksson, læknir, sagði, að fyrst hefði verið haft samband við hann kl. rúmlega 21 um kvöldið út af þessum atburði. Hann hafi þá verið upptekinn og ekki getað komið, en benti á, að um væri að ræða mál, sem heyrði undir lögreglu. Rúmlega klukkustund síðar var aftur haft samband og hafi hann þá getað komið. X hafi þá verið í uppnámi og í rauninni ekki bara stúlkan, heldur allt heimilið. Það hafi tekið töluverðan tíma að róa hana, þannig að hann næði sambandi við hana og hún lýsti síðan því fyrir honum, sem hafði gerst. Hann hefði skrifað það niður nokkurn veginn eftir hennar orðum og hennar upplifun, að hún hefði verið uppi í æskulýðsheimili, eins og þau kalla þetta þarna í [...], þarna safnast æskulýðurinn saman til að skemmta sér. Þá hafi meintur gjörningsmaður komið þar inn og hann hefði komið að henni og hún var í svokölluðu pínupilsi og farið uppundir pilsið og strokið lærið utanvert og niður eftir lærinu og um leið viðhaft óviðurkvæmileg orð, sem hann taldi mega kalla klám. Vitnið sagði, að X hefði talið að þetta væri ekki í fyrsta skipti, sem hún hefði orðið fyrir einhvers konar áreiti, en ekki líkamlegu. Hún hafi síðan farið að skemmta sér með jafnöldrum sínum og taldi þá, að hann hafi staldrað við og hafi horft á sig með einhverju ögrandi augnaráði, sem endaði með því að hún fór til hans og sagði honum að koma sér burtu. Eftir að hún hafði talað við SS, forstöðukonu, hafi hún farið heim, og þar hafi allt farið í uppnám. Vitnið taldi það eðlilegt ástand mála, miðað við það sem á undan hafði gengið. Hann sagði X hafa verið mjög æsta, milli þess, sem hún var mjög ákveðin. Hún hafi verið ákaflega greinargóð og ekki hefði verið um að ræða „hysteríu”, en inn á milli hafi hún grátið og misst stjórn á sér og komið hafi fram mikil reiði. Vitnið sagði greinilegt fyrir hann sem fagmann að bæði blygðunarsemi hennar og sjálfsvirðingu hafði verið gróflega misboðið. Það hafi greinilega verið ásetningur hennar, að þetta skyldi ekki endurtaka sig gagnvart henni, en um leið var hún hrædd um að þetta gæti komið henni í koll eða að henni yrði hegnt fyrir á einhvern hátt. Hafi hún borið kvíða fyrir að fara út daginn eftir, hvað mundi gerast, hvort hugsanlega yrði setið fyrir henni, eða hvort hún yrði fyrir einhverju áreiti. X hafði ekki orðið fyrir líkamlegum áverka, hún var ekki rifin eða líkamlega særð, en andlega. Vitnið taldi það hafa slegið sig sérstaklega, hún vildi ekki fara að sofa ein og taldi þetta bera vott um klassískt einkenni um „post traumatískt syndrome”, hún hafi verið óttaslegin og hrædd við martraðir og treysti sér ekki þótt hún sé 14 ára gömul að fara ein í rúmið. Lagt hefur verið fram í málinu vottorð dr. Gunnars Hrafns Birgissonar, sálfræðings, og segir hann þar frá því, að hann hafi átt viðtöl við X og foreldra hennar. Síðan segir í vottorðinu: „Tilgangur viðtalanna var að veita sálfræðilega ráðgjöf og stuðning við fjölskylduna í ljósi þess að X hafði orðið fyrir kynferðislegri áreitni. Ég sá enga ástæðu til að rengja það, að slík áreitni hefði átt sér stað. X sýndi ekki merki um geðræn vandamál tengd þessum atburðum. Hún naut góðs af því að foreldrar hennar sýndu henni skilning og veittu henni viðeigandi stuðning við að yfirstíga erfiðleikana. Niðurstaða: Óumdeilt er, að ákærði hafi að kvöldi miðvikudagsins 18. mars 1998, komið í samkomuhúsið [...] og gengið þar að X, sem þar stóð í gangi hússins. Ákærði hefur viðurkennt að hafa komið aftan að X og gripið um hægra hné hennar með hægri hendi. Með framburðum vitna þeirra, sem voru á staðnum og greint er frá að ofan, er sannað, að ákærði hafi einnig farið með hægri hendi upp undir pils stúlkunnar og strokið niður eftir læri utanvert. Er þannig sannað, að ákærði hefur gerst sekur um þá háttsemi, sem honum er gefin að sök í ákæru og varðar hún við 209. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Refsingar Ákærði, sem er 48 ára að aldri hefur á árunum 1977 til 1990 tíu sinnum undirgengist sáttir, sektir fyrir áfengislaga-, umferðarlaga- og hegningarlagabrot. 1977 hlaut hann dóm, 60 daga varðhald fyrir brot gegn 259. gr. alm. hgl. og fyrir ölvunarakstur. Sviptur ökuleyfi ævilangt. 1980 hlaut hann dóm fyrir ölvunarakstur, varðahald 30 daga og var enn sviptur ökuleyfi ævilangt. 1982 hlaut hann dóm í Hæstarétti, þriggja mánaða varðhald fyrir ölvunarakstur, sviptur rétti til að öðlast ökuleyfi ævilangt. Við ákvörðun refsingar ber að hafa í huga, að atvikið átti sér stað á opinberum stað og innan um nokkurn fjölda unglinga. Á hinn bóginn var verkið framið í flýti, snertingin létt og ekki gerð tilraun til að snerta X innan klæða eða nær kynfærum hennar en að ofan greinir. Ekki hefur verið sýnt fram á ásetning til að ganga lengra en úr varð. Samkvæmt vottorði sálfræðings sýndi X ekki merki um geðræn vandamál tengd þessum atburðum og ekki hafa verið gerðar kröfur um bætur vegna þessa. Refsing ákærða þykir hæfilega ákveðin sekt 80.000 krónur og komi 20 daga fangelsi í stað sektarinnar, verði hún ekki greidd innan fjögurra vikna frá birtingu dóms þessa. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð 60.000 krónur og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Arnar Clausen hrl. 80.000 krónur. Logi Guðbrandsson, dómstjóri kvað upp dóm þennan. Dómsuppsaga hefur dregist vegna embættisanna dómarans. Dómsorð: Ákærði, Eiríkur Stefánsson, greiði 80.000 króna sekt til ríkissjóðs og komi 20 daga varðhald í stað sektarinnar verði hún ekki greidd innan fjögurra vikna frá birtingu dóms þessa. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin saksóknarlaun 60.000 krónur til ríkissjóðs og málsvarnarlaun til skipaðs verjanda síns 80.000 krónur.

Mál nr. 205/1999

Kærumál Gæsluvarðhaldskröfu hafnað Farbann Gæsluvarðhald. 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991

K hafði sætt gæsluvarðhaldi meðan á rannsókn og meðferð máls hans fyrir dómstólum stóð, meðal annars á grundvelli 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Litið var til þess að héraðsdómur í máli K hafði verið ómerktur með dómi Hæstaréttar og meðferð málsins þar með tafist verulega án þess að K yrði um kennt. Að þessu gættu var ekki fallist á að almannahagsmunir væru svo ríkir að þeir réttlættu að K væri lengur sviptur frelsi á grundvelli 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Var niðurstaða héraðsdóms um að K sætti farbanni á grundvelli b. liðs 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 staðfest.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 21. maí 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 25. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 21. maí 1999, þar sem kröfu sóknaraðila um að varnaraðili sætti gæsluvarðhaldi var hafnað, en varnaraðila bönnuð brottför af landinu allt til 15. september nk. kl. 16. Kæruheimild er í 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Sóknaraðili krefst þess að varnaraðila verði gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til 15. september nk. kl. 16. Varnaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Varnaraðili var handtekinn við komu til landsins 1. september 1998 með 2031 töflu af fíkniefninu MDMA í farangri sínum. Með ákæru 17. desember 1998 var hann sóttur til saka fyrir að hafa brotið með þessari háttsemi gegn 173. gr. a. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 1. gr. laga nr. 64/1974. Í dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 11. mars 1999 var varnaraðili sakfelldur samkvæmt ákærunni og dæmdur til að sæta fangelsi í 7 ár. Með dómi Hæstaréttar 20. maí 1999 var héraðsdómurinn ómerktur og málinu vísað heim til nýrrar aðalmeðferðar og dómsálagningar. Varnaraðili sætti gæsluvarðhaldi samfleytt frá 2. september 1998 þar til hinn kærði úrskurður var kveðinn upp. Samkvæmt 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 má úrskurða mann í gæsluvarðhald ef sterkur grunur er fyrir hendi um að hann hafi framið afbrot, sem að lögum getur varðað 10 ára fangelsi, enda sé brotið þess eðlis að ætla megi gæsluvarðhald nauðsynlegt með tilliti til almannahagsmuna. Þetta ákvæðið verður að skýra í samræmi við 3. mgr. 67. gr. stjórnarskrárinnar, eins og henni var breytt með 5. gr. stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995, svo og 5. gr. samnings um verndun mannréttinda og mannfrelsis, sbr. lög nr. 62/1994 um mannréttindasáttmála Evrópu. Samkvæmt því verður að meta eftir eðli brots hverju sinni hvort gæsluvarðhald sé nauðsynlegt með tilliti til almannahagsmuna og þess hvort mál geti að virtum öllum atvikum talist vera rannsakað og síðan rekið fyrir dómi innan hæfilegs tíma. Varnaraðili sætti sem áður segir gæsluvarðhaldi frá 2. september 1998, þar á meðal á grundvelli ákvæðis 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991, sbr. dóm Hæstaréttar 4. desember 1998. Meðferð máls hans fyrir héraðsdómi hefur nú verið ómerkt frá og með þinghaldi 25. janúar 1999, þar sem það var til aðalmeðferðar. Er sýnt að með þessu tefst meðferð málsins verulega, en um það verður varnaraðila ekki kennt. Þeir almannahagsmunir, sem áður hafa talist leiða til nauðsynjar gæsluvarðhalds yfir varnaraðila, kunna út af fyrir sig að vera enn fyrir hendi. Að gættu öllu framangreindu verður hins vegar ekki fallist á að þeir séu nægir til að svipta varnaraðila lengur frelsi á grundvelli 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Varnaraðili er í ákæru borinn sökum, sem geta varðað fangelsi allt að 10 árum. Verður á það fallist með héraðsdómara að nauðsyn beri til að tryggja návist varnaraðila, sem er breskur ríkisborgari og búsettur á Spáni, á meðan málið er til lykta leitt fyrir dómi. Eins og atvikum er háttað er nægilegt í þessu skyni að honum verði bönnuð för úr landi, sbr. 110. gr. laga nr. 19/1991. Verður hinn kærði úrskurður því staðfestur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Mál nr. 513/1998

Virðisaukaskattur Bókhald

H og S, eigendur og fyrirsvarsmenn hlutafélagsins B, voru ákærðir fyrir brot gegn lögum um virðisaukaskatt, bókhaldslögum og lögum um ársreikninga. S, sem var hluthafi í B, átti ekki sæti í stjórn félagsins og hafði hvorki prókúruumboð né fór með framkvæmdastjórn B. Var ekki talið nægilega sannað að staða S hjá félaginu hefði verið slík að hann gæti borið refsiábyrgð vegna þeirra brota sem ákært var fyrir, hvorki sem aðalmaður né hlutdeildarmaður. Var niðurstaða héraðsdóms um sýknu S staðfest. Talið var sannað að H hefði gerst sekur um stórfelld brot gegn lögum um virðisaukaskatt og var um fjárhæðir byggt á útreikningum skattrannsóknarstjóra. Þá var H sakfelldur fyrir brot gegn lögum um bókhald, en ekki voru talin vera skilyrði til að sakfella hann fyrir brot gegn lögum um ársreikninga. Var H dæmdur til fangelsisrefsingar, sem var að hluta til skilorðsbundin, og til greiðslu sektar.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar 21. desember 1998 af hálfu ákæruvalds og krefst þess að báðir ákærðu verði sakfelldir samkvæmt I. og III. kafla ákæru, refsing ákærða Helga Marteins Gunnlaugssonar þyngd og ákærða Stefáni Axel Stefánssyni gerð refsing. Ákærði Helgi Marteinn Gunnlaugsson krefst þess að héraðsdómur verði staðfestur að því er hann varðar. Ákærði Stefán Axel Stefánsson krefst þess aðallega að málinu verði vísað frá Hæstarétti, en til vara að hann verði sýknaður af kröfum ákæruvaldsins. I. Krafa ákærða Stefáns um frávísun málsins frá Hæstarétti er reist á því að hann hafi með hinum áfrýjaða dómi verið sýknaður af kröfum ákæruvaldsins á grundvelli mats héraðsdómara á sönnunargildi munnlegs framburðar síns og annarra, sem gáfu skýrslur við meðferð málsins fyrir dómi. Samkvæmt c. lið 147. gr. og 4. mgr. 159. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, sbr. 7. gr. og 19. gr. laga nr. 37/1994, verði það mat ekki endurskoðað fyrir Hæstarétti, enda hafi engar munnlegar skýrslur verið gefnar hér fyrir dómi. Af þeim lagaákvæðum, sem að framan greinir, verður ályktað að Hæstiréttur geti metið hvort sönnun hafi tekist um sök ákærðs manns að því leyti, sem niðurstaða verður reist á mati á öðrum gögnum en munnlegum framburði eða ákvörðun um hvort sönnunarbyrði sé annars fullnægt. Af 5. mgr. 159. gr. laga nr. 19/1991, svo sem greininni var breytt með 19. gr. laga nr. 37/1994, er og ljóst að Hæstiréttur getur lagt sjálfstætt mat á sönnunargildi munnlegs framburðar, þannig að til ómerkingar komi á héraðsdómi. Af þessum ástæðum er ekki hald í fyrrnefndum rökum fyrir því að vísa skuli málinu frá Hæstarétti. II. Eins og nánar greinir í héraðsdómi stofnaði ákærði Helgi ásamt Ingvari Þórðarsyni og Laufeyju Hrönn Jónsdóttur hlutafélagið Blámenn hinn 6. nóvember 1993. Samkvæmt tilkynningu til hlutafélagaskrár var ákærði Helgi formaður stjórnar félagsins og prókúruhafi, Ingvar meðstjórnandi og Laufey varamaður í stjórn. Var þessi skipan óbreytt þar til Ingvar sagði sig úr stjórn félagsins með bréfi 31. janúar 1995, sem barst hlutafélagaskrá 28. febrúar sama árs. Mun enginn hafa tekið sæti hans í félagsstjórn. Samkvæmt frásögn ákærðu kom Ingvar í reynd aldrei að rekstri félagsins og seldi hann ákærða Stefáni hlut sinn í því, fjórðung hlutafjár, að virðist í janúar 1994. Félagið hafði með höndum rekstur veitingahúss með heitinu Berlín, sem var starfrækt að Austurstræti 22 í Reykjavík, frá því í nóvember 1993 til 15. janúar 1995. Munu ákærðu báðir hafa verið meðal starfsmanna félagsins meðan á þeirri starfsemi stóð, en ákærði Stefán þó frá þeim tíma, sem hann gerðist þar hluthafi. Skattrannsóknarstjóri ríkisins hóf rannsókn á málefnum félagsins 3. mars 1995. Samkvæmt skýrslu um rannsóknina frá 8. júní sama árs kom fram við hana að skattstjóra hafi aldrei verið tilkynnt um að félagið hefði með höndum virðisaukaskattskylda starfsemi og að hvorki hafi verið skilað virðisaukaskattskýrslum vegna starfseminnar né sá skattur greiddur innheimtumanni. Ekki hafi verið afhentar skilagreinar vegna staðgreiðslu opinberra gjalda starfsmanna eða tryggingargjalds og hafi félagið ekki verið á skrá um launagreiðendur. Skattframtölum hafi heldur ekki verið skilað. Engin bókhaldsgögn hafi komið í leitirnar eða gögn um tekjuskráningu félagsins. Við rannsóknina hafi komið fram sú skýring ákærða Helga á fyrstnefndu atriðunum að alltaf hafi staðið til að tilkynna skattstjóra um starfsemi félagsins, afhenda skýrslur og greiða virðisaukaskatt. Hafi ætlunin verið að láta þær aðgerðir bíða þar til félagið hefði ráð á að standa skil á skattinum, en af því hafi ekki orðið. Um bókhaldsgögn hafi sú skýring verið gefin að sjóðbók hafi verið haldin og fylgiskjöl varðveitt, jafnframt því að tekjur af öðru en sölu aðgöngumiða hafi verið færðar í sjóðvélar og skráðar þannig á pappírsstrimla. Þegar breytingar hafi staðið yfir á húsakynnum, þar sem starfsemi félagsins fór fram, hafi þessi gögn verið sett í pappakassa, sem voru síðan geymdir utandyra á svölum á þaki lægri hluta hússins að Austurstræti 22. Þangað hafi einnig verið sett rusl meðan á framkvæmdum stóð. Þegar það var fjarlægt muni bókhaldsgögnin jafnframt hafa verið tekin af vangá og þeim væntanlega fargað. Samkvæmt umræddri skýrslu fékk skattrannsóknarstjóri í hendur við rannsóknina sjö virðisaukaskattskýrslur, sem voru fylltar út í nafni félagsins og undirritaðar ýmist af ákærða Helga eða ákærða Stefáni. Skýrslurnar hafi náð yfir tímabilið frá nóvember 1993 til loka desember 1994 og verið dagsettar, sú elsta 5. febrúar 1994 en sú yngsta sama dag á árinu 1996. Samkvæmt skýrslunum hafi velta félagsins á tímabilinu alls verið 19.284.949 krónur, en virðisaukaskattur að teknu tilliti til innskatts samtals 1.490.410 krónur. Skattrannsóknarstjóri hafi ekki talið fært að leggja þessar skýrslur til grundvallar, því bókhaldsgögn hafi vantað til að sannreyna upplýsingar í þeim. Hafi því verið gerð sérstök athugun á aðföngum félagsins til rekstrarins og farið þar eftir ábendingum ákærða Helga um hvaðan þeirra hafi verið aflað. Fengist hafi upplýsingar um innkaup á áfengi og tóbaki hjá Áfengis- og tóbaksverslun ríkisins á öllu rekstrartímabili félagsins, innkaup á gosdrykkjum hjá Vífilfelli hf. frá nóvember 1993 til júní 1994 og kaup á skemmtanaskattsmiðum hjá tollstjóranum í Reykjavík frá nóvember 1993 til loka janúar 1995. Upplýsingar hafi hins vegar ekki komið fram um önnur aðföng, sem hafi getað myndað veltu hjá félaginu. Ákærði Helgi hafi greint frá því að húsakynni félagsins hafi verið leigð út undir skemmtanahald þrjú eða fjögur skipti fyrir 30.000 til 70.000 krónur hverju sinni. Hann hafi einnig borið að álagning á áfengi hafi að meðaltali verið 110% að teknu tilliti til rýrnunar og tilboða, en á tóbaki tæplega 40%. Gosdrykkir hafi verið seldir fyrir 100 krónur hvert glas, en verð á aðgöngumiða hafi verið 300 krónur. Í niðurstöðum rannsóknarskýrslunnar er greint frá því að gögn hafi komið fram um að nánar tiltekinn hluti af því áfengi, sem hafi verið keypt í nafni félagsins, hafi verið seldur til annarra veitingahúsa. Hafi því verið litið fram hjá þessu áfengi og gengið út frá því að það hafi verið endurselt á kostnaðarverði. Þá hafi verið miðað við að 1.000 skemmtanaskattsmiðar, sem voru keyptir í nafni félagsins í janúar 1995, hafi ekki skilað því tekjum. Að teknu tilliti til þess magns af áfengi og tóbaki, sem komið hafi fram að félagið hafi keypt, að frádregnu því áfengi, sem það endurseldi öðrum veitingahúsum, og á grundvelli fyrrnefndra upplýsinga ákærða Helga um álagningu á þeim vörum, komst skattrannsóknarstjóri að þeirri niðurstöðu að virðisaukaskattskyld velta félagsins vegna sölu þeirra hefði á árinu 1993 verið 5.030.182 krónur, á árinu 1994 21.910.291 króna, en á árinu 1995 384.494 krónur. Með samsvarandi hætti var komist að þeirri niðurstöðu að skattskyld velta vegna sölu á gosdrykkjum hefði verið 140.241 króna á árinu 1993, en 280.401 króna á tímabilinu frá ársbyrjun til loka júní 1994. Sala aðgöngumiða hafi myndað skattskylda veltu að fjárhæð 240.964 krónur á árinu 1993 og 963.856 krónur á árinu 1994, en enga á árinu 1995. Loks hafi útleiga á veitingasal félagsins skilað skattskyldri veltu á árinu 1994 að fjárhæð 140.562 krónur, en engri á árunum 1993 og 1995. Að þessu gættu hafi virðisaukaskattskyld velta félagsins numið alls 5.411.387 krónum 1993, 23.295.110 krónum 1994 og 384.494 krónum 1995, eða samtals 29.090.991 krónu. Virðisaukaskattur af þeirri fjárhæð hafi verið 1.325.790 krónur á fyrstnefnda árinu, 5.707.302 krónur á því öðru, en 94.201 króna á því þriðja, eða alls 7.127.293 krónur. Innkaupsverð fyrrnefndra aðfanga að viðbættu kaupverði á vörum, sem upplýsingar hafi fengist um en ekki hafi nýst til endursölu, hafi að meðtöldum virðisaukaskatti verið 3.150.817 krónur á árinu 1993, 15.954.802 krónur 1994, en 227.950 krónur 1995, eða alls 19.333.569 krónur. Með þessu hafi myndast hjá félaginu innskattur að fjárhæð 611.885 krónur á fyrstnefnda árinu, 3.107.152 krónur á því öðru, en 44.858 krónur á því þriðja, eða samtals 3.763.895 krónur. Þegar tekið hafi verið tillit til þessa innskatts verði niðurstaðan sú að félagið hafi vanrækt að standa skil á virðisaukaskatti sem hér segir: Á árinu 1993 713.905 krónur, á árinu 1994 2.600.150 krónur og á árinu 1995 49.343 krónur, eða samtals 3.363.398 krónur. Í skýrslu skattrannsóknarstjóra var jafnframt fjallað sérstaklega um rannsókn á launagreiðslum félagsins, skil á staðgreiðslu opinberra gjalda og stofn til álagningar tryggingargjalds. Ekki eru efni til að víkja hér nánar að þeim þætti rannsóknarinnar, enda tekur ákæra ekki til þeirra atriða, sem hann laut að. Með bréfi 3. ágúst 1995 sendi skattrannsóknarstjóri skýrslu sína til ríkisskattstjóra til endurákvörðunar á opinberum gjöldum félagsins. Ríkisskattstjóri tilkynnti félaginu 17. sama mánaðar að fyrirhugað væri að breyta skattálagningu á grundvelli skýrslunnar, sem jafnframt var send því, og var því gefinn kostur á að hreyfa athugasemdum. Munu engar athugasemdir hafa komið fram. Hinn 30. maí 1996 ákvað ríkisskattstjóri hækkun á gjöldum félagsins. Var virðisaukaskattur frá árunum 1993, 1994 og 1995 ákveðinn samtals 7.411.250 krónur að viðbættu álagi, 1.482.250 krónum, eða alls 8.893.500 krónur. Þá var tekjuskattur vegna gjaldáranna 1994 og 1995 hækkaður frá fyrri áætlun skattstjóra, 1.518.000 krónum, um alls 10.374.375 krónur. Af gögnum málsins verður ekki séð að þessi endurákvörðun gjalda hafi verið kærð. Með bréfum 28. júlí og 28. ágúst 1996 tilkynnti skattrannsóknarstjóri ákærðu að fyrirhugað væri að taka ákvörðun um refsimeðferð vegna þeirra atvika, sem greindi í áðurnefndri rannsóknarskýrslu. Ákærði Helgi óskaði eftir því með bréfi til skattrannsóknarstjóra 18. september 1996 að málinu yrði beint til yfirskattanefndar, en ákærði Stefán mun ekki hafa látið þetta erindi til sín taka. Skattrannsóknarstjóri beindi síðan málinu til rannsóknarlögreglu ríkisins með bréfi 30. júní 1997. Skýrslur voru teknar af ákærðu hjá ríkislögreglustjóra 7. og 8. maí 1998, en af gögnum málsins verður ekki ráðið að teljandi aðgerðir hafi farið þar að öðru leyti fram til rannsóknar á því. Fyrir liggur að bú Blámanna ehf. var tekið til gjaldþrotaskipta 12. apríl 1996. Við munnlegan flutning málsins fyrir Hæstarétti var upplýst af hálfu ákæruvalds að skiptum á búinu hafi nýlega verið lokið og greiðsla ekki fengist upp í lýstar kröfur. Ríkislögreglustjóri gaf út ákæru í málinu 23. júní 1998 og er meginefni hennar tekið orðrétt upp í hinum áfrýjaða dómi. Í I. kafla hennar voru ákærðu gefin að sök brot á lögum um virðisaukaskatt, í II. kafla brot á lögum um tekjuskatt og eignarskatt, en í III. kafla brot gegn bókhaldslögum og lögum um ársreikninga. Fyrir Hæstarétti hefur af hálfu ákæruvalds verið fallið frá sakargiftum samkvæmt II. kafla ákærunnar. III. Samkvæmt því, sem áður greinir, liggur fyrir í málinu að ákærði Stefán, sem var meðal eigenda að hlutafélaginu Blámönnum og síðar samnefndu einkahlutafélagi, átti ekki sæti í stjórn félagsins, fór ekki með framkvæmdastjórn þess og hafði þar ekki prókúruumboð. Eins og nánar greinir í héraðsdómi hefur ákærði Helgi borið að ákærði Stefán hafi tekið ákvarðanir um allt, sem varðaði rekstur félagsins, til jafns við sig. Að öðru leyti en þessu eru einu gögn málsins, sem tengt geta ákærða Stefán við forræði á rekstri félagsins, áðurnefndar virðisaukaskattskýrslur, sem var þó aldrei skilað til yfirvalda. Gegn eindreginni neitun ákærða Stefáns verða þessi gögn ekki talin nægileg til að sanna að staða hans hjá félaginu hafi verið slík að hann geti borið refsiábyrgð vegna þeirrar háttsemi, sem greinir í I. og III. kafla ákæru, hvorki sem aðalmaður að broti né hlutdeildarmaður. Samkvæmt þessu verður staðfest niðurstaða héraðsdóms um sýknu ákærða Stefáns og sakarkostnað hvað hann varðar. Áfrýjunarkostnaður vegna þessa þáttar málsins verður felldur á ríkissjóð, þar með talin málsvarnarlaun vegna ákærða Stefáns, allt eins og nánar greinir í dómsorði. IV. Í I. kafla ákæru er ákærða Helga gefið að sök að hafa brotið gegn lögum um virðisaukaskatt með því að hafa ekki tilkynnt skattstjóranum í Reykjavík um virðisaukaskattskylda starfsemi Blámanna hf., að hafa vanrækt að gera grein fyrir virðisaukaskattskyldri sölu í rekstri félagsins á árunum 1993 til 1995 og ekki staðið tollstjóranum í Reykjavík skil á virðisaukaskatti frá sama tímabili, samtals 3.363.398 krónum. Með framburði ákærða Helga og öðrum gögnum málsins er sannað að hann hafi gerst sekur um umrædda vanrækslu á tilkynningu um virðisaukaskattskylda starfsemi félagsins. Hann hefur með þessari háttsemi brotið gegn ákvæði 3. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt, svo sem greininni var breytt með 3. gr. laga nr. 42/1995, sem hér verður beitt eftir meginreglu 1. mgr. 2. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. áður 2. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988, sem í gildi var þegar brot ákærða var framið. Þá er með sama hætti sannað að ákærði hafi gerst sekur um að láta hjá líða að afhenda virðisaukaskattskýrslur vegna rekstrar félagsins. Með þeirri háttsemi braut hann gegn 1. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988, svo sem greininni var breytt með 3. gr. laga nr. 42/1995, sbr. áður sömu málsgrein sömu greinar, sem var í gildi þegar brotin voru framin. Eins og greinir í héraðsdómi hefur ákærði Helgi viðurkennt að hafa ekki staðið skil á virðisaukaskatti vegna starfsemi félagsins á fyrrnefndu tímabili, en hann telur fjárhæð skattsins hafa verið réttilega reiknaða í virðisaukaskattskýrslum, sem fram komu við rannsókn skattrannsóknarstjóra og áður er getið, eða alls 1.490.410 krónur. Af hálfu ákæruvalds eru sakargiftir á hendur ákærða á hinn bóginn reistar að þessu leyti á fyrrgreindri niðurstöðu í skýrslu skattrannsóknarstjóra 8. júní 1995 um virðisaukaskattskylda veltu félagsins frá nóvember 1993 til janúar 1995, virðisaukaskatt sem reiknaður verði af þeirri veltu, rekstrarútgjöld félagsins á sama tímabili og innskatt, sem af þeim myndast. Er þannig í ákæru talið að fjárhæð virðisaukaskatts, sem ákærði hafi látið hjá líða að greiða af fjármunum félagsins, eigi réttilega að teljast 3.363.398 krónur. Í umræddri skýrslu skattrannsóknarstjóra er gerð ítarleg grein fyrir þeim forsendum, sem bjuggu að baki niðurstöðu um framangreint efni. Svo sem áður er rakið var þar stuðst við gögn, sem fengust um kaup félagsins á áfengi, tóbaki, gosdrykkjum og skemmtanaskattsmiðum, og fundið þannig kostnaðarverð aðfanga til rekstrarins. Ekki var þó byggt til fullnaðar á þessum gögnum, því bæði var tekið tillit til frásagnar ákærða um endursölu á hluta áfengisins til annarra veitingahúsa og til þess að hluti skemmtanaskattsmiða gæti ekki hafa komið félaginu að notum. Þá var jafnframt látið við það sitja að miða innkaup félagsins á gosdrykkjum við fyrirliggjandi upplýsingar um viðskipti þess við Vífilfell hf., sem þó lauk í júní 1994. Eru því bersýnilega vantalin innkaup á slíkum vörum upp frá því og þar til rekstri félagsins lauk. Eru engin haldbær rök til að efast um að þessi gögn gefi rétta mynd af lágmarki þeirra aðfanga, sem félagið aflaði til rekstrar síns. Eins og áður greinir áætlaði skattrannsóknarstjóri á grundvelli þessara upplýsinga um aðföng hver sala félagsins á vörum og þjónustu gæti hafa verið. Um álagningarhlutfall á áfengi og tóbak er hermt þar að stuðst hafi verið við upplýsingar frá ákærða Helga. Eins hafi verið stuðst við frásögn hans um söluverð gosdrykkja og aðgöngumiða, svo og um tekjur af útleigu á veitingasal. Um álagningarhlutfallið, sem var lagt til grundvallar varðandi áfengi, er þess að geta að af hálfu ákæruvalds voru lagðir fyrir Hæstarétt nýir útreikningar skattrannsóknarstjóra á tekjum, sem félagið gæti hafa aflað sér miðað við það magn áfengis, sem fyrir liggur að það keypti, og útsöluverð þess á veitingum samkvæmt verðkönnun samkeppnisstofnunar frá apríl 1994, sem tók til 107 veitingahúsa á höfuðborgarsvæðinu, þar á meðal veitingahússins Berlínar. Í þessum útreikningum kemur meðal annars fram að álagning félagsins á áfengi hafi verið á bilinu frá 217,5% til 248,8% eftir einstökum tegundum. Að þessu gættu og öðru, sem liggur fyrir í málinu, er álagningarhlutfallið 110%, sem stuðst var við í upphaflegum útreikningum skattrannsóknarstjóra, sýnilega í hóf stillt. Verður ekki fallist á þá málsvörn ákærða að þar skorti á að tekið sé nægilegt tillit til rýrnunar vörubirgða og lækkunar á álagningu vegna tímabundinna tilboða á einstökum vörum. Um önnur atriði í forsendum fyrir útreikningum skattrannsóknarstjóra, sem að framan greinir, hafa ekki komið fram rökstudd andmæli. Ekki eru efni til að vefengja áreiðanleika niðurstöðu skattrannsóknarstjóra um vörusölu þótt í skýrslu hans sé lagt til grundvallar að aðföng hafi nýst félaginu að fullu til tekna á sama virðisaukaskattstímabili og þeirra var aflað. Er þá litið til þess að engu skiptir fyrir niðurstöðu málsins á hvaða tíma tekjur hafi nákvæmlega skilað sér af aðföngum, enda ræðst hvorki refsinæmi vanskila á virðisaukaskatti né viðurlög vegna þeirra af því hvenær ætluð brot í málinu voru framin. Auk þess, sem að framan greinir, hefur ákærði borið því við að útreikningar skattrannsóknarstjóra fái ekki staðist, því þar sé ekki tekið tillit til þess að þegar félagið hætti starfsemi hafi það selt rekstur sinn, þar á meðal áfengisbirgðir, en með þær sé allt að einu farið í útreikningum eins og seldar væru í veitingarekstri. Um þetta verður ekki litið fram hjá því að ákærðu hafa borið að Stuðlafell ehf. hafi keypt umræddan rekstur, en samkvæmt framlögðu vottorði hlutafélagaskrár eru þeir sjálfir einu stjórnarmennirnir í því félagi. Engin gögn hafa verið lögð fram um sölu rekstrarins, þótt ákærða Helga hefði vegna stöðu sinnar hjá kaupandanum verið í lófa lagið að koma slíkum gögnum á framfæri. Eru því ekki efni til að taka þessa málsvörn ákærða til greina. Samkvæmt öllu framangreindu er ekki varhugavert að telja nægilega sannað að ákærði Helgi hafi látið hjá líða að standa skil á virðisaukaskatti vegna rekstrar Blámanna hf. frá nóvember 1993 til janúar 1995 að minnsta kosti sem nemur 3.363.398 krónum. Með þeirri háttsemi hefur hann gerst sekur um brot gegn 1. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988, svo sem lögunum var breytt með 3. gr. laga nr. 42/1995. Samkvæmt 1. mgr. 2. gr. almennra hegningarlaga verður ákvæðinu með áorðnum breytingum þó ekki beitt við ákvörðun refsingar, heldur 1. mgr. 40. gr. fyrstnefndu laganna eins og hún hljóðaði þegar brotin voru framin. Eins og að framan greinir hefur ákærði Helgi gerst sekur um þrenns konar brot gegn 40. gr. laga nr. 50/1988. Að þeim samanlögðum telst brot hans stórfellt. Auk þess, sem áður er getið, verður háttsemi hans því heimfærð til 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga, eins og þeim var breytt með 1. gr. laga nr. 39/1995, sbr. áður 6. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988, sem var í gildi þegar brot ákærða voru framin. V. Í III. kafla ákæru er ákærða Helga gefið að sök að hafa látið undir höfuð leggjast að halda lögboðið bókhald fyrir félagið á árunum 1993, 1994 og 1995 og gera ársreikninga fyrir það. Fyrir dómi bar ákærði að haldið hafi verið bókhald fyrir félagið, en það hafi glatast með þeim hætti, sem hann lýsti við skýrslugjöf hjá skattrannsóknarstjóra og áður er getið. Öll frásögn ákærða í þessum efnum er fjarstæðukennd. Með henni hefur hann þó gengist við því að hafa farið þannig með bókhaldsgögn, sem kunna að hafa verið tiltæk, að engar líkur voru fyrir öðru en að þau færu forgörðum. Hefur ákærði þannig brotið gegn ákvæði 36. gr., sbr. 4. tölulið 1. mgr. 37. gr. laga nr. 145/1994 um bókhald, sbr. 1. gr. laga nr. 37/1995, og 2. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga, svo sem þeim var breytt með 1. gr. laga nr. 39/1995, að því leyti sem verknaður ákærða var í andstöðu við 16. gr. laga nr. 51/1968 um bókhald, sbr. 3. gr. laga nr. 47/1978, og 262. gr. almennra hegningarlaga á þeim tíma, sem hann var framinn. Þessi háttsemi ákærða rúmast innan þeirrar verknaðarlýsingar í ákæru, sem áður er getið. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður ekki fallist á að skilyrði séu til að sakfella ákærða sérstaklega fyrir að hafa vanrækt að gera ársreikninga fyrir félagið. VI. Brotin, sem ákærði Helgi er sakfelldur fyrir samkvæmt framansögðu, eru stórfelld. Samfelld háttsemi hans í atvinnurekstri, sem stóð yfir í nærri 15 mánuði, ber ótvírætt vitni um einbeittan ásetning til brota. Verður við ákvörðun refsingar að líta til ákvæða 1., 2., 5., 6. og 7. töluliðar 1. mgr. 70. gr. og 1. mgr. 77. gr. almennra hegningarlaga. Svo sem greinir í héraðsdómi hefur ákærði þrívegis sætt refsingu fyrir umferðarlagabrot eftir að brotin, sem um ræðir í þessu máli, voru framin. Verður því við refsiákvörðun jafnframt að gæta að ákvæði 78. gr. almennra hegningarlaga. Ákærði hefur hins vegar ekki áður sætt refsingu, svo áhrif hafi við úrlausn þessa máls. Einnig verður að líta til þess verulega dráttar, sem áður er greint frá að hafi orðið á meðferð málsins í höndum skattyfirvalda og lögreglu frá því að skattrannsóknarstjóri lauk rannsókn sinni með skýrslu 8. júní 1995. Að gættu framangreindu er refsing ákærða hæfilega ákveðin fangelsi í átta mánuði, en af henni skulu fimm mánuðir verða skilorðsbundnir í þrjú ár. Þá verður ákærði jafnframt dæmdur til að greiða í ríkissjóð 1.500.000 krónur í sekt innan fjögurra vikna frá uppsögu þessa dóms, en sæta ella fangelsi í þrjá mánuði. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað skal vera óraskað að því er ákærða Helga varðar. Ákærði Helgi verður dæmdur til að greiða málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti og helming áfrýjunarkostnaðar vegna málsins, allt eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Ákærði, Helgi Marteinn Gunnlaugsson, sæti fangelsi í átta mánuði. Fullnustu fimm mánaða af þeirri refsingu skal frestað og sá hluti hennar falla niður að liðnum þremur árum frá uppsögu þessa dóms ef ákærði heldur almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði Helgi greiði í ríkissjóð 1.500.000 krónur í sekt innan fjögurra vikna frá uppsögu þessa dóms, en sæti ella fangelsi í þrjá mánuði. Héraðsdómur skal vera óraskaður um sýknu ákærða, Stefáns Axels Stefánssonar, af kröfum ákæruvaldsins. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað skulu vera óröskuð. Ákærði Helgi greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Björgvins Þorsteinssonar hæstaréttarlögmanns, 125.000 krónur. Hann greiði jafnframt helming alls áfrýjunarkostnaðar af málinu. Málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða Stefáns fyrir Hæstarétti, Róberts Árna Hreiðarssonar héraðsdómslögmanns, 125.000 krónur, greiðast úr ríkissjóði. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 4. nóvember 1998. Ár 1998, miðvikudaginn 4. nóvember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Júlíusi B. Georgssyni, settum héraðsdómara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 639/1998: Ákæruvaldið gegn Helga Marteini Gunnlaugssyni og Stefáni Axel Stefánssyni sem tekið var til dóms 8. október sl. Málið er höfðað með ákæru ríkislögreglustjórans, dagsettri 23. júní 1998 á hendur ákærðu, Helga Marteini Gunnlaugssyni, Veghúsum 31, Reykjavík, kt. 180766-3839 og Stefáni Axel Stefánssyni, Laugavegi 22, Reykjavík, kt. 291170-2939. „I. Fyrir brot gegn lögum um virðisaukaskatt. Ákærða Helga Marteini sem stjórnarformanni og ákærða Stefáni Axel, báðum sem fyrirsvarsmönnum og eigendum hlutafélagsins Blámanna hf., kt. 511193-2309, sem tekið var til gjaldþrotaskipta með úrskurði upp kveðnum 12. janúar 1996, er gefið að sök að hafa brotið gegn lögum um virðisaukaskatt með því, að hafa ekki tilkynnt til Skattstjórans í Reykjavík um virðisaukaskattskylda starfsemi félagsins, að hafa vanrækt að gera grein fyrir virðisaukaskattskyldri sölu vöru og þjónustu sem fram fór í starfsemi félagsins sem fólst í rekstri skemmtistaðarins Berlínar við Austurstræti á árunum 1993, 1994 og 1995 og að hafa eigi staðið Tollstjóranum í Reykjavík skil á innheimtum virðisaukaskatti sem innheimtur var í starfsemi hlutafélagsins, í samræmi við það sem lög áskilja, samtals að minnsta kosti kr. 3.363.398, og sundurliðast sem hér greinir: Telst þetta varða við 1. mgr., sbr. 6. mgr. 40. gr. laga nr. 50, 1988 um virðisaukaskatt, sjá nú 3. gr. laga nr. 42, 1995 og 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940, sbr. 1. gr. laga nr. 39, 1995. II. Fyrir brot gegn lögum um tekjuskatt og eignaskatt. Með því að hafa látið undir höfuð leggjast að skila skattaskýrslum og telja fram til skatts tekjur félagsins, á árunum 1993, 1994 og 1995 sem námu að lágmarki kr. 9.255.805 og félaginu bar að greiða af tekjuskatt samkvæmt, B-lið 7. gr. laga nr. 75, 1981, um tekjuskatt og eignaskatt og að hafa með þessari hegðun orðið þess valdandi að félagið komst undan greiðslu tekjuskatts af þessum tekjum samtals að fjárhæð kr. 3.054.415 og sundurliðast sem hér segir: Telst þetta varða við 1. mgr., sbr. 6. mgr. 107. gr. laga nr. 75, 1981, um tekjuskatt og eignarskatt, sjá nú 1. gr. laga nr. 42, 1995 og 1. mgr. 262. gr., almennra hegningarlaga, nr. 19, 1940, sbr. 1. gr. laga nr. 39, 1995 um breytingu á þeim lögum. III. Brot gegn bókhaldslögum og lögum um ársreikninga. Þá er ákærðu gefið að sök að hafa látið undir höfuð leggjast að halda lögboðið bókhald fyrir hlutafélagið á árunum 1993, 1994 og 1995 og að gera ársreikninga fyrir það. Telst þetta varða við 262. gr. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940, sbr. 25. gr. laga nr. 51, 1968, um bókhald, sjá nú 1., 2., 4 og 5. tölul. 1. mgr. 37. gr., sbr. 36. gr. laga nr. 145, 1994, um bókhald, sbr. 1. gr. laga nr. 37, 1995 um breytingu á þeim lögum, sbr. og 2. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga, sbr., 1. gr. laga 39, 1995, og 2. tölul. 1. mgr. 83. gr., sbr. 82. gr. laga nr. 144, 1994, um ársreikninga, sbr. 3. gr. laga nr. 37, 1995 um breytingu á þeim lögum, sbr. og 2. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga, sbr., 1. gr. laga 39, 1995. Þess er krafist að ákærðu verði dæmdir til refsingar fyrir framangreind brot." Málavextir: Samkvæmt skráningu Hlutafélagaskrár var hlutafélagið Blámenn, kt. 511193-2309, stofnað 6. nóvember 1993. Hlutafé félagsins var tilgreint ein milljón króna. Í stjórn félagsins og jafnframt stofnendur voru ákærði, Helgi Marteinn formaður, Ingvar H. Þórðarson meðstjórnandi, og Laufey Hrönn Jónsdóttir til vara. Tilgangur félagsins var sagður rekstur veitingahúss, lánastarfsemi og rekstur fasteigna o.fl. Félagið rak skemmtistaðinn Berlín, Austurstræti 22 í Reykjavík. Bú Blámanna hf. var tekið til gjaldþrotaskipta þann 12. apríl 1996. Skiptum er ekki lokið svo kunnugt sé. Með tilkynningu til Hlutafélagaskrár, dagsettri 31. janúar 1995, en móttekinni 28. febrúar sama ár, tilkynnti Ingvar H. Þórðarson um úrsögn sína úr stjórn félagsins. Þann 3. mars 1995 hóf embætti skattrannsóknarstjóra ríkisins rannsókn á bókhaldi, tekjuskráningu, skattskyldri veltu og virðisaukaskattskilum og rekstrargjöldum félagsins auk fleiri þátta sem hér skipta ekki máli. Var upphaf rannsóknarinnar rakið til þess að á fylgiskjali úr bókhaldi annars aðila sem sætti rannsókn sama embættis kom fram nafn veitingahússins Berlínar ásamt kennitölu, sem við eftirgrennslan reyndist vera kennitala Blámanna hf. Við frekari athugun kom í ljós að þetta hlutafélag var ekki á skrá yfir virðisaukaskattskylda aðila og vaknaði því grunur um að rekstur félagsins væri óskráður. Rannsókn skattrannsóknarstjóra tók yfir tímabilið frá og með nóvember 1993 til 15. janúar 1995. Hófst rannsóknin með því að stjórnarformanni félagsins, ákærða, Helga Marteini, var afhent bréf dagsett 23. febrúar 1995 þar sem honum var tilkynnt að hafin væri skattrannsókn á félaginu. Rannsóknin leiddi í ljós að engin skattskil af einu eða neinu tagi höfðu átt sér stað til skattyfirvalda og að af hálfu félagsins var aldrei skilað neinum gögnum sem gætu gefið til kynna að um starfsemi væri að ræða hjá félaginu. Meðal annars kom í ljós að aldrei var sótt um virðisaukaskattsnúmer og því var félagið ekki á skrá yfir aðila með virðisaukaskattskylda starfsemi þá 14-15 mánuði sem það starfaði. Af hálfu embættis skattrannsóknarstjóra ríkisins var leitað eftir því að bókhald fyrirtækisins yrði afhent, svo sem fylgiskjöl bókhalds og bókhaldsbækur varðandi starfsemi félagsins, en slíkum gögnum var ekki til að dreifa. Þá reyndust sjóðvélar þær sem voru á staðnum vera ónothæfar. Niðurstöður rannsóknarinnar um þau atriði er lúta að ákærunni voru þær að stjórnarformaður skattaðila, ákærði, Helgi Marteinn, hefði orðið uppvís að því að starfrækja í um það bil 14 mánuði skemmtistaðinn Berlín í nafni Blámanna hf., án þess að skrá starfsemina hjá skattyfirvöldum. Í öðru lagi hefði ekkert bókhald eða önnur gögn vegna starfsemi skattaðila komið fram í rannsókninni. Hefðu forráðamenn skattaðila að eigin sögn sett bókhaldsgögnin út á þak skemmtistaðarins þaðan sem það hefði horfið. Í þriðja lagi hefði stjórnarformaður skattaðila viðurkennt í skýrslutöku að hafa vísvitandi hvorki skilað virðisaukaskattskýrslum né skráð virðisaukaskattskylda starfsemi skattaðila hjá skattyfirvöldum, til að komast hjá innheimtuaðgerðum skattyfirvalda vegna vangoldins virðisaukaskatts og til að koma í veg fyrir að skemmtistaðnum yrði lokað í kjölfar fyrirsjáanlegra innheimtuaðgerða. Þá hafi forráðamenn skattaðila vísvitandi vantalið virðisaukaskattskylda veltu félagsins og innheimtan virðisaukaskatt frá og með nóvember 1993 til og með 15. janúar 1995. Samtals hefðu forráðamenn félagsins vantalið skattskylda veltu félagsins á greindu tímabili um 29.090.991 kr. og innheimtan virðisaukaskatt samtals að fjárhæð 7.127.293 kr. Vantaldar tekjur félagsins fyrir sama tímabil næmu samtals 29.090.991 kr. Með bréfi dagsettu 30. júní 1997 kærði skattrannsóknarstjóri ríkisins síðan forráðamenn Blámanna hf., ákærðu í máli þessu, til rannsóknarlögreglu ríkisins, fyrir brot gegn lögum um tekjuskatt og eignarskatt, lögum um virðisaukaskatt, lögum um staðgreiðslu opinberra gjalda, lögum um bókhald og almennum hegningarlögum. Við lögreglurannsóknina voru ákærðu báðir yfirheyrðir, ákærði, Helgi Marteinn, þann 7. maí síðast liðinn og ákærði, Stefán Axel, þann 8. sama mánaðar. Við upphaf skattrannsóknarinnar fengu rannsóknarmenn í hendur sjö virðisaukaskattskýrslur, þar af fjórar undirritaðar af ákærða, Helga Marteini, og þrjár af ákærða, Stefáni Axel. Niðurstaða þessara skýrslna, sem taka til tímabilsins nóvember 1993 til og með desember 1994, er sú að virðisaukaskattskyld velta félagsins á tímabilinu hafi verið 19.284.949 krónur og innheimtur en vangoldinn virðisaukaskattur hafi numið 1.490.410. krónum. Munar þar 1.872.988 krónum miðað við það sem byggt er á í ákæru. Verður nú rakinn framburður ákærðu og vitna. Ákærði, Helgi Marteinn, kvaðst vera stofnandi Blámanna hf. og hafa verið stjórnarformaður félagsins þann tíma sem það starfaði. Stofnendur auk hans hefðu verið Laufey Hrönn Jónsdóttir og Ingvar H. Þórðarson. Meðákærði hefði komið inn í félagið í ársbyrjun 1994, þegar Ingvar seldi honum hlut sinn í félaginu, þ.e. 25% hlutafjár. Ákærði kvað félagið aldrei hafa haft virðisaukaskattsnúmer meðan það starfaði. Bæri hann ábyrgð á að hvorki var sótt um virðisaukaskattsnúmer né tilkynnt um virðisaukaskattskylda starfsemi félagsins til skattstjóra. Hefði hann staðið í þeirri trú að nægilegt væri að sækja um skráningu þegar kæmi að greiðslum virðisaukaskatts fyrir fyrsta rekstrartímabil félagsins, sem hefði átt að hafa gerst í síðasta lagi 5. febrúar 1994. Starfsemi félagsins kvað ákærði hafa verið fólgna í rekstri skemmtistaðarins Berlínar við Austurstræti, hér í borg, og hefði reksturinn staðið yfir frá nóvember 1993 fram í janúarbyrjun 1995. Viðurkenndi ákærði að á framangreindu tímabili hefðu aldrei verið staðin skil á virðisaukaskatti til tollstjórans í Reykjavík. Ákærði kvað tölurnar í ákærunni varðandi virðisaukaskattinn ekki réttar. Réttu tölurnar væru í þeim sjö virðisaukaskattskýrslum sem væru meðal gagna málsins. Ákærði staðfesti að félagið hefði ekki skilað skattskýrslum til skattyfirvalda. Í ársbyrjun 1995 hefði uppgötvast að bókhaldsgögn vantaði og væri það skýringin á því að ekki hefði reynst unnt að skila inn skattframtölum. Kvaðst ákærði í fyrstu hafa séð um bókhaldið, en eftir að meðákærði kom til skjalanna hefðu þeir séð um það í sameiningu. Ákærði kvað félagið hafa verið rekið með tapi frá upphafi og því fengi hann ekki séð hvernig það hefði átt að geta borið tekjuskatt. Kvaðst hann vísa þeim tölum sem nefndar væru í II. kafla ákæru á bug. Þær ættu sér enga stoð í raunveruleikanum. Ákærði kvað það vera rangt að látið hefði verið undir höfuð leggjast að halda lögboðið bókhald fyrir félagið. Til hefði staðið að gera ársreikning vegna áranna 1993 og 1994 saman þar sem um mjög skamman tíma hefði verið að ræða á árinu 1993 sem félagið var í rekstri. Ársreikningur hefði ekki verið gerður og áður væri komin fram skýring á því hvers vegna svo var ekki gert. Varðandi þátt meðákærða í rekstrinum kvað ákærði hlutverkaskipti þeirra ekki hafa verið skilgreind nákvæmlega. Þeir hefðu báðir tekið þátt í rekstrinum og séð um hann sameiginlega. Um nákvæma verkaskiptingu hefði ekki verið að ræða. Þannig hefðu þeir skipt á milli sín vöktum, þegar þannig stóð á að hinn gat ekki verið viðstaddur á opnunartíma staðarins. Ákærði kvað afskipti skattrannsóknarstjóra hafa hafist með heimsókn á starfsstöð félagsins og síðan hefði vinna rannsóknarmanna verið í því fólgin að gera sér grein fyrir rekstrinum. Hann hefði þó ekki kynnt sér ítarlega á hverju áætlun þeirra væri byggð. Honum væri þó ljóst að hún byggði á upplýsingum frá ÁTVR um áfengiskaup að frádregnu því áfengi sem selt hefði verið til annarra. Eftir ábendingum ákærða hefðu rannsóknarmenn aflað sér upplýsinga hjá birgjum um kaup á gosdrykkjum og tóbaki. Ákærða var bent á að frá og með júní 1994 væri engum gosdrykkjakaupum til að dreifa og að eftir það væri ekki um önnur kaup að ræða en áfengis- og tóbakskaup. Spurður um hvort hann kynni skil á þessu kvað ákærði sig reka minni til að á einhverju tímabili hefði verið lokað fyrir viðskipti á fyrirtækið hjá Vífilfelli hf. vegna skulda. Minnti ákærða að um skeið hefði verið farin sú leið að fá annað veitingahús til að kaupa gosdrykki fyrir fyrirtækið og greiða það þannig, þótt hann teldi að það hefði ekki verið svo langur tími. Ákærða var bent á að í skýrslu hjá skattrannsóknarstjóra segði hann að álagning hefði verið 110%. Spurður um hvort svo hefði verið allan rekstrartímann kvaðst ákærði ekki geta svarað því með vissu. Hvort álagningin hefði verið í hærri eða lægri kantinum miðað við annan rekstur og við hvað hefði verið miðað kvaðst ákærði ekki muna gjörla og auk þess myndi hann ekki gjörla hvernig þeir hefðu fundið út þessa tölu. Þessi álagningarprósenta hefði verið einhvers konar mála­miðlun milli ákærðu og rannsóknarmannanna. Álagningin hefði verið misjöfn eftir tegundum og einnig hefði selst mismikið eftir tegundum. Það hefði því verið erfitt að sjá út hver meðalálagningin var. Upphæð sú sem áætluð væri sem reiknaðar tekjur fyrir leigu á staðnum í þrjú til fjögur skipti kvað ákærði vera nærri lagi. Ákærði taldi upphæð vangoldins virðisaukaskatts vera of háa. Til staðar hefðu verið þættir sem upplýsingar vantaði um varðandi innskatt og kostnaðarhliðar í rekstrinum sem ekki hefði verið lögð mikil vinna í að leita uppi. Ákærða var bent á að þegar borin væri saman samantekt um innskatt samkvæmt virðisaukaskattskýrslum félagsins annars vegar og það sem rannsóknarmenn fundu með því að rekja innkaupin hins vegar, væri innskatturinn á skýrslunum frá félaginu í mörgum tilvikum lægri en rannsókn leiddi í ljós. Hann kvað skýringuna þá að í útreikningum ákærðu hefðu ekki verið færðir inn reikningar sem búið var að gefa út, en voru ógreiddir. Hjá skattrannsóknarstjóra hefðu reikningarnir verið teknir eins og þeir voru út gefnir og settir inn í viðkomandi virðisaukaskattstímabil. Ákærðu hefðu einungis tekið þá reikninga sem búið var að greiða, en ekki eingöngu reikninga sem búið var að gefa út. Ákærða var bent á að heildarmismunur innskatts samkvæmt rannsókn skattrannsóknarstjóra og samkvæmt þeim skýrslum sem fyrir lægju hjá félaginu næmi innan við 130.000 krónum. Mismunur á heildarveltu samkvæmt virðisauka­skattskýrslum félagsins og heildarveltu samkvæmt rannsókn skattrannsóknarstjóra væri u.þ.b. tíu milljónir króna. Útgjöldin hefðu því bersýnilega ekki verið miklu meiri samkvæmt skýrslum félagsins en rannsóknarmenn hefðu komist að niðurstöðu um. Spurður um hvort hann teldi að mismunurinn lægi í því að tekjurnar hefðu ekki verið eins miklar og rannsóknarmenn hefðu komst að niðurstöðu um kvað ákærði það vera skýringuna að hluta til, en sjálfsagt lægi einnig einhver munur í innskattshliðinni, þar sem það hefði verið talsvert af reikningum sem ekki hefði verið færður innskattur fyrir vegna þess að þeir hefðu enn verið ógreiddir þegar skýrslurnar voru gerðar. Hluta af upplýsingum vantaði samkvæmt því inn í þær tölur sem rannsóknarmenn hefðu gefið sér í athugunum sínum. Ákærði kvaðst hafa gert meðákærða grein fyrir því sérstaklega þegar hann kom inn í fyrirtækið að starfsemi þess væri óskráð hjá yfirvöldum. Kvaðst hann hafa gert meðákærða grein fyrir þessu á fyrstu dögum þess er hann kom inn í reksturinn í byrjun árs 1994, sennilega í janúar og eigi síðar en 5. febrúar. Ákærða var bent á að þegar starfsmenn skattrannsóknarstjóra komu í húsa­kynni fyrirtækisins í marsbyrjun 1995 hefðu engir afgangar fundist af skemmtana­skattsmiðum. Spurður um hvort búið hefði verið að nota þá miða sem keyptir höfðu verið hjá tollstjóra kvaðst ákærði ekki geta svarað því. Hann hefði verið í áfengismeðferð frá 10. janúar til 28. febrúar. Ákærða var bent á að keyptir hefðu verið sjö þúsund skemmtanaskattsmiðar hjá tollstjóra, en síðustu þúsund miðarnir sem keyptir voru væru ekki taldir með þar sem rúllan hefði ekki fundist og væri ekki talin með. Spurður um hvort ekki hefði verið búið að nota miðana kvað ákærði að svo hlyti að vera úr því að þeir væru ekki taldir með. Ákærði kvað áætlun skattrannsóknarstjóra á virðisaukaskatti vera of háa miðað við virðisaukaskattskýrslur félagsins. Spurður um hvort það gæti stafað af rýrnun eða að áætlunin væri of há, hvort rangt væri að miða við 110% jafnaðarálagningu á áfengi, kvað ákærði það vera sambland af þessu tvennu. Reksturinn hefði gengið illa og því hefðu þeir reynt ýmsar leiðir til að koma honum á réttan kjöl. Meðal annars hefðu þeir verið með alls konar tilboð á áfengi á ákveðnum tímum og þar af leiðandi miklu lægri álagningu en aðrir. Væri þetta ástæða þess að álagningin hjá þeim hefði verið lægri en annars staðar. Sjálfsagt hefði einnig verið um talsverða rýrnun að ræða. Álagning á algengasta áfenginu sem selt var hefði ekki nálgast að vera 110%, enda þótt meðaltalsálagning hefði náð því að vera 110%. Spurður um samskipti ákærða og meðákærða varðandi daglegan rekstur, svo sem færslu bókhalds og röðun fylgiskjala, kvað ákærði þá báða hafa séð um það sem og önnur verk. Hefði það farið eftir því hvernig á stóð hjá hvorum þeirra um sig hvor gerði hvað og mætti meðal annars sjá það af virðisaukaskattskýrslunum að þær væru jöfnum höndum undirritaðar af þeim báðum og sama hefði verið um færslu bókhalds og meðferð fylgiskjala. Spurður um hvor þeirra hefði séð um fjármál félagsins, gert upp sjóðvélar og greitt reikninga, kvað ákærði þá hafa gert það báða. Til að byrja með hefði ákærði séð um greiðslu fleiri reikninga en meðákærði, þar sem hann hefði verið prókúruhafi á tékkareikningi félagsins. Það hefði breyst er líða tók á reksturinn. Þá hefði tékkareikningi félagsins verið lokað og sambýliskona meðákærða tekið að sér að fara með tékkareikning fyrirtækisins. Meðan á því stóð hefði meðákærði haft meira með greiðslur reikninga að gera en ákærði. Allir fjármunir, bæði reiðufé og greiðslukortagreiðslur hefðu farið inn á tékkareikningana. Prókúruhafi hefði því að mestu leyti séð um útgjaldahliðina. Ákærði kvað annað fyrirtæki hafa verið búið að taka við rekstri staðarins þegar starfsmenn skattrannsóknarstjóra komu í fyrirtækið í marsbyrjun 1995 og hefði það tekið við rekstrinum í byrjun janúar sama ár. Ákærði kvað að þegar þeir Ingvar ákváðu að fara út í þennan rekstur hefði eignaraðild í raun verið þannig háttað að hann hefði átt að eiga 75% hlut en Ingvar 25% hlut. Aðstæður Ingvars hefðu breyst svo mjög þegar í upphafi að hann hefði aldrei getað sinnt rekstrinum og þar sem ákærði hefði ekki séð sér fært að standa í þessu einn hefði meðákærði komið inn í reksturinn með kaupum á hlut Ingvars. Laufey Hrönn hefði bæði komið inn sem ábyrgðarmaður fyrir ákærða og til að uppfylla formskilyrði laga. Ákærði kvaðst ekki kunna á því skýringu hvers vegna Ingvar fór ekki með tilkynningu um úrsögn sína úr stjórn félagsins til Hlutafélagaskrár fyrr en 28. febrúar 1995. Tók ákærði fram að viðskipti meðákærða og Ingvars hefðu ekki farið fram fyrir milligöngu hans. Meðákærði hefði haft áhuga á að koma inn í reksturinn og leitað til ákærða um upplýsingar, en síðan átt sín viðskipti við Ingvar. Varðandi II. kafla ákæru var ákærða gerð grein fyrir að þar væru útgjöldin dregin saman eins og þeim væri lýst í skýrslu skattrannsóknarstjóra. Dregin væru saman öll vörukaup áranna 1993, 1994 og 1995 og laun sem rannsóknarmenn hefðu fundið út svo og tryggingagjald, og þessar tölur væru dregnar frá heildarveltunni, 29.090.991 kr. Á bls. 15 í skýrslunni væri tafla um launagreiðslur skattaðila. Þar væri gerð áætlun um hvaða launaútgjöld kynni að hafa verið um að ræða og að þau hefðu verið samtals á öllu tímabilinu fjórar milljónir króna. Síðan væru útgjöldin dregin saman í töflum á bls. 16 og með þessu móti væru útgjöld komin á móti þeim tekjum sem næmi heildarveltu samkvæmt rannsóknarniðurstöðunni. Með þessu móti væri fengin fjárhæð sem væri grundvöllur álagningar um tekjur og tekjuskatt. Ákærði kvað það ekki koma fram hvað það væri nákvæmlega sem lægi að baki þessari upphæð. Spurður um hvort hann vefengdi niðurstöðuna í skýrslunni um reikninga varðandi áfengis- og gosdrykkjakaup sem vikið væri að í II. kafla ákæru, þ.e. hvort 29 milljónirnar þar væri of há tala og hvort 12 milljónirnar þar væri of lág tala sem út­gjöld, þ.e. hvort hann teldi að útgjöldin hefðu verið meiri. Ákærði kvað svo vera því bæði vantaði útgjöld vegna ógreiddra reikninga sem voru til staðar þegar virðisaukaskattskýrslurnar voru gerðar og aðra hluta af útgjaldaþættinum. Bókhaldið kvað ákærði hafa verið fært á skrifstofu fyrirtækisins og hefði það verið handfært að öllu leyti. Taldi ákærði að færslulistarnir hefðu verið í sama geymsluformi og bókhaldsgögnin. Öll þessi gögn hefðu verið geymd á sama stað og öll misfarist á sama hátt. Breytingar hefðu staðið yfir á þeim tíma á húsnæðinu, m.a. á skrifstofunni, og kvaðst ákærði halda að breytingunum hefði ekki verið að fullu lokið þegar starfsmenn skattrannsóknarstjóra komu þangað, en hann hefði ekki verið til staðar þegar stór hluti breytinganna átti sér stað. Eftir því sem hann vissi best hefði þessum gögnum verið komið fyrir á vísum stað, en þegar óskyldir aðilar tóku að sér að framkvæma hreingerningar eftir breytingarnar hefðu gögnin óvart glatast. Þegar ákærði byrjaði starfsemina kvaðst hann hafa keypt rekstur sem var þarna í gangi, en hagnaður hefði aldrei orðið af fyrirtækinu. Hann hefði keypt innréttingar og tæki af Sigurði Hilmari Ólasyni, en hjá honum hefði hann átt talsvert fé og hefði sér þótt einsýnt að hann myndi ekki fá það greitt með öðru móti en með einhvers konar samningum. Þannig hefði það komið til að hann eignaðist þennan rekstur. Hann hefði verið að reyna að ná aftur kröfu sem hann átti á hendur Sigurði og þeir hefðu samið um tiltekið verð sem hefði reynst allt of hátt þar sem reksturinn hefði engan veginn gengið upp eins og fyrirheit höfðu verið gefin um. Kaupverðið hefði verið meira en tíu milljónir króna, en krafan sem hann átti á hendur Sigurði hefði numið þremur eða fjórum milljónum króna. Kvaðst ákærði muna að hluti af þeirri milligjöf sem hann átti að greiða Sigurði til að þeir yrðu kvittir eftir þessi viðskipti hefði verið skuldabréf að fjárhæð á fimmtu milljón króna sem Laufey Hrönn hefði undirritað. Húsaleigu fyrir staðinn kvað ákærði hafa verið um 400.000 krónur á mánuði og leigusali Sýr hf., í eigu Gunnars Hjaltalín og Þórarins Ragnarssonar. Þá hefði rafmagns- og hitunarkostnaður verið mjög hár þar sem húsið hefði verið meira og minna óeinangrað og erfitt að halda á því hita, en það hefði verið gert bæði með rafmagni og vatni. Þar af leiðandi hefði rekstur hússins reynst mjög dýr. Auk þess hefði viðhaldskostnaður verið mikill því um gamalt hús hefði verið að ræða. Helstu kostnaðarliði við reksturinn að frátöldum áfengiskaupum, launagjöldum og húsaleigu kvað ákærði hafa verið rekstur húsnæðisins, þ.e. viðhalds- hita- og vatnskostnað. Talsvert hefði einnig verið lagt í auglýsingar. Gjöld í rekstrinum væru því verulega vantalin í skýrslunni og tekjur oftaldar. Ástæða þess að ekki var skilað skattskýrslu vegna tekjuársins 1993 kvað ákærði þá að ákærðu hefðu ætlað að sameina þennan litla hluta þess árs árinu 1994. Ómögulegt hefði reynst að ganga frá þessu þar sem öll gögn voru farin forgörðum. Þegar það kom í ljós hefði framtalsfrestur lögaðila ekki verið runninn út. Fyrirtækið hefði síðan verið lýst gjaldþrota í byrjun árs 1996 og skiptastjóri skipaður og þar með hefði rekstur þessi verið úr þeirra höndum. Varðandi III. kafla ákæru skýrði ákærði svo frá að þegar kom að því að ganga frá fyrsta framtalinu og ársreikningnum hefði bókhaldið ekki verið til staðar. Þau gögn varðandi bókhaldið sem áður hafði verið fært hefðu ekki fundist svo unnt yrði að útbúa ársreikninginn. Spurður um hvað þá hafi verið búið að færa af bókhaldinu kvað ákærði það allt hafa verið fært jafnóðum og þannig frá gengið að hægt hefði verið að reikna út virðisaukaskatt og standa skil á honum fyrir hvert tímabil um sig. Þá hefðu öll fylgigögn verið til staðar í möppum. Hefðu ákærðu báðir séð um að svo væri. Lögboðið bókhald hefði því verið fært fyrir þessi ár, en ársreikningar ekki gerðir af þeim ástæðum sem áður getur. Nánar aðspurður um virðisaukaskattskýrslurnar kvað ákærði Sigurð Jensson og annan starfsmann skattrannsóknarstjóra hafa fundið þær við vettvangsrannsókn í skrifstofu fyrirtækisins. Spurður um vínlager veitingahússins kvað ákærði hann yfirleitt hafa verið að verðmæti á bilinu ein til tvær milljónir króna að innkaupsverði. Þegar rekstur vínveitingahússins var seldur til Stuðlafells hf. í byrjun janúar 1995 hefði söluverð lagersins verið um 1.570.000 krónur. Kvaðst ákærði ekki minnast þess að rannsóknarmenn skattrannsóknarstjóra hefðu spurt sig út í hvort lager Blámanna hf. hefði verið seldur. Afstaða ákærða, Stefáns Axels, til ákærunnar er að hann sé saklaus af þeirri háttsemi sem honum er þar gefin að sök. Ákærði kvaðst hafa verið 25% hluthafi í félaginu, en hvorki setið í stjórn þess né gegnt þar stjórnarstöðum. Hann hefði ekki vitað fyrr en í árslok 1994 að virðisaukaskattsnúmer var ekki fyrir hendi. Hann hefði keypt hlut Ingvars Þórðarsonar, en kaupin gæti hann ekki dagsett nákvæmar en svo að þau hefðu átt sér stað í ársbyrjun 1994, á tímabilinu janúar til mars. Ákærði kvað hlutverk sitt í rekstrinum hafa verið fólgið í samskiptum við starfsfólk, pöntun aðfanga og umsjón með vöktum. Umsjón hans með vöktunum hefði verið í því fólgin að setja upp vaktaplön fyrir starfsfólk, pöntun aðfanga og að sjá til þess að húsið væri í lagi. Þá hefði það falist í þeim vöktum sem hann sá um að hafa verkstjórn og yfirumsjón með meðan opið var. Færslu bókhalds hefði hann ekki séð um. Eftir því er hann best vissi hefði meðákærði séð um færslu þess. Spurður um bókhald félagsins kvað hann það hafa verið fært eftir því er hann best vissi, hann teldi að svo hefði verið. Nánar aðspurður kvaðst ákærði þó ekki geta svarað spurningunni öðruvísi en svo að hann teldi að það hefði verið fært. Spurður um á hverju hann byggði það kvaðst hann byggja það á þeim staðgreiðsluuppgjörum og þeim möppum sem hann hefði séð í hillum á staðnum, en í möppunum hefðu m.a. verið staðgreiðslunótur. Einnig hefðu verið þar fylgiskjalamöppur, en hreyfingalista um færslu á bókhaldi hefði hann aldrei séð. Ákærði kannaðist við að hafa útfyllt nokkrar virðisaukaskattskýrslur. Hefði hann staðið að útfyllingu þeirra að beiðni meðákærða með þeim gögnum sem fyrir lágu um virðisaukaskattskylda veltu. Nánar tiltekið hefðu gögnin verið staðgreiðsluuppgjör og fylgiskjöl. Minnti ákærða að um hefði verið að ræða samandregnar tölur um gögnin. Eftir því sem hann minnti hefði hann ekki sannreynt þær í gögnunum. Nánar tiltekið kvaðst ákærði hafa farið eftir þeim tölum sem lágu fyrir honum á blöðum í samantekt á þessum skjölum. Spurður um hvernig fyrirliggjandi gögn hefðu verið og hvers konar gögn það hefðu verið sem lágu fyrir þegar hann útfyllti skýrslurnar kvað ákærði það hafa verið staðgreiðsluuppgjör og fylgiskjalamöppu. Spurður um hvort hann hefði dregið þessar tölur upp úr gögnunum svaraði ákærði að búið hefði verið að draga saman tölurnar þegar hann fékk þær. Kvað ákærði sig ekki reka minni til þess að hafa sannreynt tölurnar í gögnunum. Spurður um kaup á aðföngum til veitingastaðarins, fjölda gesta og sölu veitinga kvaðst ákærði halda að kaup á gosdrykkjum hefðu ekki átt sér stað hjá öðrum en Vífilfelli hf. og önnur aðföng hefðu ekki verið frá öðrum en Gripið og greitt hf. Kvaðst ákærði telja þetta vera nokkurn veginn tæmandi talningu varðandi kaup á aðföngum. Hann kynni þó enga skýringu á því hvers vegna hvergi kæmu fram kaup á gosdrykkjum til rekstursins frá júnílokum 1994. Með hvaða hætti aðföng voru þá fengin kvaðst ákærði ekki muna. Spurður um hvort þau hefðu verið fengin annars staðar frá kvaðst ákærði ekki muna það. Kvað ákærði sér vera ókunnugt um hvers vegna viðskiptum við Vífilfell hf. var hætt. Ákærða var bent á að umfang rekstursins hvað varðar fjölda gesta væri byggður á fjölda rúllumiða sem keyptir voru hjá tollstjóraembættinu, þó að frádregnum eitt þúsund miðum. Aðspurður hvort hann kynni skýringu á því hvers vegna þessir eitt þúsund miðar sem keyptir voru síðast á rekstrartímabilinu væru ekki taldir með kvaðst ákærði ekki kunna á því skýringu, en væntanlega væru þeir ónotaðir ef þeir hefðu ekki verið taldir með. Ákærði staðfesti að staðurinn hefði verið leigður út tvisvar til þrisvar sinnum. Kvaðst hann telja nærri lagi að leiguverðið hefði verið 50-70.000 krónur í hvert skipti. Ákærði kvað sér vera ókunnugt um hver álagning hefði verið á vörum veitingahússins, en meðákærði hafi ákveðið hana. Í gildi hefði verið ákveðin verðskrá, en auk þess hefði verið um tilboð að ræða. Starfsfólkið hefði farið eftir verðskrá varðandi þau tilboð sem í boði voru á hverjum tíma. Hann kvaðst ekki vera viss um hver álagningin var, en ítrekaði að töluvert hefði verið um tilboð. Spurður um hvort hann teldi niðurstöðutölur um virðisaukaskattskylda veltu vera réttar kvaðst ákærði ekki geta sagt til um það. Ákærði kvaðst ekki kunna á því skýringu hvers vegna yfirlýsing Ingvars H. Þórðarsonar um úrsögn hans úr stjórn Blámanna hf. væri ekki dagsett fyrr en 31. janúar 1995. Hann kvaðst ekki vita til að Ingvar hefði haft afskipti af rekstri félagsins eftir að ákærði kom inn í félagið. Þá kvaðst ákærði ekki vita til að stjórnarfundir hefðu verið haldnir í félaginu. Ákærði staðfesti að einhver hluti af veltu félagsins hefði farið um tékkareikning hjá sambýliskonu hans. Hún hefði verið ráðin af meðákærða sem gjaldkeri með samkomulagi þeirra í milli. Nærri þeirri ráðningu hefði hann hvergi komið. Ákærði var inntur nánar eftir útfyllingu virðisaukaskattskýrslnanna. Kvað hann allar tölurnar hafa verið samandregnar og kvaðst álíta að þær stöfuðu frá meðákærða. Þær virðisaukaskattskýrslur sem væru undirritaðar af sér hefði hann einnig útfyllt að öðru leyti. Ákærða var bent á að í skýrslu hans hjá lögreglu 8. maí sl. hefði hann verið spurður um þetta atriði og þar hefði hann sagt að skýrslurnar væru útfylltar samkvæmt þeim dagsetningum sem á þeim væru, en síðan segði hann að meðákærði hefði beðið sig að útfylla þær skýrslur sem hann hefði undirritað og jafnframt hefði meðákærði gefið honum upp fjárhæðir sem færa skyldi á þær. Ákærði kvað tölurnar hafa legið fyrir, hann hefði fengið þær í hendur frá meðákærða. Spurður um skýrslu á gjalddaga 5. febrúar 1995 og hvort hún hefði verið unnin með sama hætti kvaðst ákærði ekki muna gjörla hvernig þetta var í öllum tilvikum. Eins og hann hefði áður sagt hefði hann í sum skipti annast þetta að beiðni meðákærða og í önnur skipti hefði þetta verið í samantekt. Skýrslan frá 5. febrúar 1995 væri ekki unnin að frumkvæði ákærða. Ákærða var bent á að meðákærði hefði á þessum tíma verið búinn að vera í áfengismeðferð í tæpan mánuð. Hann kvað þá hafa verið í símasambandi. Spurður um hvort meðákærði hefði hringt til ákærða og gefið honum upp tölur kvaðst ákærði ekki muna gjörla í hvaða formi hvert skipti var. Að því er varðar II. kafla ákæru kvaðst ákærði hvorki hafa verið í stjórnunarstöðu hjá félaginu né hafa séð um að skila bókhaldi fyrir félagið og heldur ekki að skila skattyfirvöldum skýrslum þess efnis. Um tölulegar niðurstöður þessa ákæruliðar kvaðst ákærði ekkert hafa að segja. Spurður um hvort hann vissi eitthvað um raunverulega veltu í fyrirtækinu kvað ákærði svo ekki vera. Hvort hann hefði haft möguleika á að meta gildi þeirra talna sem fram kæmu og hvernig rannsóknarmenn hefðu sett þær fram kvaðst ákærði enga möguleika hafa haft til þess. Varðandi III. kafla ákærunnar kvaðst ákærði telja að það hefði ekki verið í sínum verkahring að halda bókhald fyrir félagið, það hefði ekki verið hans starf. Ákærði kvaðst aldrei hafa fengið sendar skýrslur varðandi úttekt skattyfirvalda á málefnum félagsins og engin bréf fengið í hendur. Það hefði ekki verið fyrr en hann mætti til yfirheyrslu hjá lögreglu sem hann fékk að vita um niðurstöður skattrannsóknarinnar. Ákærði kvað Stuðlafell hf. hafa tekið við rekstrinum af Blámönnum hf. í byrjun árs 1995. Nákvæmlega hvenær myndi hann ekki, en hann hefði verið í meirihlutaeign í því félagi. Ákærði staðfesti að Blámenn hf. hefðu selt vínlager félagsins til Stuðlafells hf. fyrir tæpar 1.600.000 krónur. Kvað hann starfsmenn skattrannsóknarstjóra ekki hafa spurt sig út í hvort lager Blámanna hf. hefði verið seldur. Ákærði kvaðst koma nærri rekstri vínveitingahúss um þessar mundir. Kvað hann vínlagerinn að jafnaði vera að verðmæti 2,3 til 2,4 milljónir króna að innkaupsverði. Vínveitingahús þetta væri af sömu stærðargráðu og Berlín var og vínlagerinn væri sambærilegur og þar hefði verið. Loks staðfesti ákærði að starfsmenn skattrannsóknarstjóra hefðu fundið virðisaukaskattskýrslurnar í skrifborðsskúffu í skrifstofu fyrirtækisins. Vitnið, Gunnar Hjaltalín, staðfesti í dóminum að hafa verið í fyrirsvari fyrir leigu­sala vegna Austurstrætis 22. Vitnið kvað Blámenn hf. hafa yfirtekið leigusamning um húsnæðið af Sigurði Ólasyni, en leigusali, Sýr hf., hefði eignast leigusamninginn frá Róm hf. Húsaleiga hefði verið 350.000 krónur á mánuði með byggingarvísitölunni 188,6. Samningurinn hefði einnig verið kaupsamningur um innréttingar staðarins og í því sambandi hefði annars vegar verið um að ræða skuldabréf og hins vegar greiðslur samkvæmt kaupsamningi. Kvað vitnið leigusala hafa fengið greiddar 225.000 krónur á mánuði af skuldabréfinu og 256.000 krónur á mánuði samkvæmt kaupsamningnum. Samtals hefði leigusali því verið að fá greiddar um 830.000 krónur á mánuði frá Blámönnum hf. þar til skuldabréfið og kaupsamningurinn greiddust upp að viðbættri vísitöluhækkun vegna húsaleigunnar. Kvað vitnið kvittanir hafa verið gefnar út til Blámanna hf. Skuldabréfið hefði upphaflega verið að fjárhæð 3.150.000 krónur og ekki borið vexti. Það hefði átt að greiðast með 14 mánaðarlegum afborgunum, í fyrsta skipti 15. mars 1993. Greiðslur samkvæmt kaupsamningnum, upphaflega að fjárhæð 7.000.000 króna bundið lánskjaravísi­tölunni 3273, hefði borið að greiða með 28 mánaðarlegum greiðslum, í fyrsta skipti 5. apríl 1993. Auk þessa hefðu leigutakar átt að greiða fyrir hita og rafmagn samkvæmt mæli til orkuseljenda. Vitnið kvað starfsmenn skattrannsóknarstjóra hafa haft samband við sig og minnti vitnið að hann hefði látið þá hafa yfirlit yfir öll þessi viðskipti og teldi hann að þau ættu að hafa legið fyrir í málinu. Vitnið, Ragnar Björnsson, var starfsmaður hjá skattrannsóknarstjóra ríkisins þegar skattrannsókn fór fram á Blámönnum hf. Kvaðst vitnið hafa verið forstöðumaður hjá embættinu á þessum tíma og Sigurður Jensson undirmaður hans. Vitnið kvaðst hafa séð um að skipuleggja rannsóknina og rannsóknaraðferðir, en Sigurður hefði borið undir vitnið ýmislegt í rannsókninni. Sigurður hefði séð um hina eiginlegu rannsókn, þ.e. gagnaöflun, textagerð og uppsetningu, en síðan hefði vitnið lesið það yfir og gert breytingar og lagfæringar. Vitnið kvað grun um skattsvik af hálfu forráðmanna félagsins hafa vaknað vegna rannsóknar embættisins á öðru fyrirtæki. Eftir athugun á virðisaukaskattskilum Blámanna hf., en þau hefðu reynst vera engin, hefði verið farið á starfsstöð félagsins og óskað eftir að bókhald og önnur gögn varðandi reksturinn yrðu lögð fram. Engin gögn hefðu legið fyrir og því hefði rannsóknin beinst að því að reyna að finna þá birgja sem selt höfðu fyrirtækinu. Leitað hefði verið eftir upplýsingum frá ÁTVR, Vífilfelli hf. og fleirum til þess að ná utan um vörukaup félagsins og síðan hefði verið reynt, út frá upplýsingum um álagningu, að leggja mat á hugsanlega sölu. Ákærði, Stefán Axel, hefði í skýrslu sinni tilgreint sem birgja ÁTVR, Vífilfell hf., Gripið og greitt hf., Tengi hf. og Rekstrarvörur hf. Taldi vitnið sig geta fullyrt að ekki hefði verið farið út fyrir það sem ákærðu svöruðu til um af hverjum þeir keyptu. Innkaupin hefðu því verið miðuð við ábendingar ákærðu þar að lútandi. Reyndar hefðu rannsóknarmenn leitað eftir upplýsingum hjá Ölgerðinni Agli Skallagrímssyni hf. varðandi gosdrykkjakaup, en þau hefðu engin verið. Vitninu var bent á að í skýrslunni kæmi fram að frá lokum júní 1994 væri engum innkaupum á gosdrykkjum til að dreifa. Vitnið kvað það næsta víst að þrátt fyrir það hefði verið um að ræða innkaup og sölu á gosdrykkjum, enda hlyti það að fylgja rekstri staðar sem þessa. Hins vegar hefðu athuganir rannsóknarmanna leitt í ljós að hvorki hefði verið um að ræða kaup frá Vífilfelli hf. né Ölgerðinni Agli Skallagrímssyni hf. og því hefði ekki verið ráðist í frekari könnun hvað þetta varðar. Ákærðu hefðu því verið látnir njóta vafans í þessum efnum sem leitt hefði til þess að útgjöld, tekjur og álagning urðu að sama skapi lægri. Vitnið kvað embættið enga viðmiðun hafa haft varðandi álagningarprósentuna. Hún væri byggð á upplýsingum sem fram hefðu komið í skýrslutöku þar sem spurt hefði verið hver álagning hefði verið í rekstrinum að teknu tilliti til tilboða og rýrnunar og því verið svarað að hún hefði að meðaltali numið 110%. Óhætt væri að segja að það væri mjög lág álagningarprósenta í samanburði við aðra staði, en embættið hefði rannsakað talsvert af sambærilegum stöðum. Ætla mætti að sambærileg álagning væri á bilinu 200-300%, en 110% álagning væri lítt trúleg. Sú tala, 110%, byggðist eingöngu á frásögn ákærðu. Spurður um hvernig virðisaukaskattskýrslur þær sem um getur í gögnum málsins hefðu legið frammi, kvað vitnið engin gögn hafa verið á staðnum þegar starfsmenn embættisins komu þangað. Skýrslurnar hefðu verið lagðar fram nokkru seinna. Hvenær það var kvaðst vitnið ekki geta fullyrt, en það hefði verið nokkru eftir að rannsóknin hófst. Spurður um hvort ekki hefði verið ástæða til að leggja skýrslur ákærðu til grundvallar í málinu kvað vitnið að það hefði þeim ekki fundist sökum þess að við rannsókn á vörukaupum og álagningu hefði salan reynst vera talsvert hærri. Vitninu var bent á að rannsóknarmenn hefðu unnið virðisaukaskattsþáttinn með þeim hætti að tekin hefðu verið öll áfengiskaup og gert væri ráð fyrir að öll sala á því magni hefði átt sér stað í sömu mánuðum og það var keypt. Spurður um hvort ekki væri varhugavert að ganga út frá að barir tæmdust með öllu um hver mánaðamót kvað vitnið rannsóknarmenn hafa orðið að gefa sér einhverjar forsendur þar sem þeir hefðu ekkert haft í höndunum og til einföldunar hefði þessi aðferð verið viðhöfð. Vitninu var bent á að þekkt væri í vínveitingahúsum að ýmsar tegundir lægju og seldust nánast aldrei, en þær yrði þó að hafa. Spurður um hvort ekkert tillit hefði verið tekið til þessa kvað vitnið rýrnunina koma inn í álagninguna þannig að hún skilaði sér þar, en hann teldi að óvinnandi væri að ætla að hafa frestun eða seinkun á milli kaupa og sölu. Spurður um hvort ekki væri alveg ljóst að salan yrði ekki með þeim hætti sem þeir gerðu ráð fyrir, þ.e. að það tæmdist ekki allt fyrir hvert og eitt virðisaukaskattstímabil, kvað vitnið það vitaskuld ekki gerast. Þessu hefði verið stillt upp með þessum hætti til einföldunar þannig að einhver vegur yrði að vinna þetta. Vitninu var bent á að áður hefði verið nefnt í sambandi við álagningu á áfengi að miðað hefði verið við 110% álagningu að teknu tilliti til rýrnunar, en að í veitinga­húsum sem þeir hefðu kannað væri hún 200-300%. Spurður um hvort það fengi staðist að álagning væri 200-300% í vínveitingahúsum kvað vitnið svo vera, en hann gæti ekki nefnt neinar tölur í því sambandi. Vitninu var bent á að fram hefði komið að innskatturinn hefði verið vanreiknaður í sumum tilvikum hjá stjórnendum félagsins og því borið við að það hefði verið reiknað þannig í þeim skýrslum sem gerðar voru að innskatturinn hefði yfirleitt verið tekinn af greiddum reikningum. Spurður um hvort það gæti ekki staðist og skýrt þennan mismun kvaðst vitnið ekkert hafa fyrir sér um hvernig hann hefði verið reiknaður, það hefði aldrei komið fram. Ákærðu hefðu að vísu haldið því fram að það hefði verið gert á grundvelli bókhalds. Vitnið vissi ekki skýringuna á því af hverju það væri misræmi þarna á milli, vera kynni að það væri skýring, hún væri hugsanleg. Ef eitthvað væri ógreitt af vörukaupum og innskattur byggði á greiddum reikningum þá væri hann augljóslega lægri en ella og ylli þá einhverri skekkju síðar. Vitninu var bent á að í II. kafla ákæru væru dregnar saman vantaldar óframtaldar tekjur. Þær væru heildarvelta að frádregnum útgjöldum og tekjuskattsprósentan 33%. Hann var spurður um hvers vegna ekki hefði verið fundinn út greiddur tekjuskattur. Vitnið kvaðst halda að ekki hefðu verið birtar tölulegar niðurstöður varðandi vangoldna skatta, heldur skattstofna eða vantaldar tekjur og vantalda staðgreiðslu. Ekki hefði verið venja að birta vantalinn tekjuskattstofn heldur hefði ríkisskattstjóra verið látið eftir að tíunda það í úrskurði. Þetta væru því forsendur þess að á þessum tölum væri byggt. Ástæða þess væri sú, að það sem þeir kölluðu möguleg gjöld og mögulegan innskatt, væri ekki tíundað í tölulegu niðurstöðunum með því að samkvæmt skattalögum ættu aðilar ekki rétt á innskatti og gjöldum nema það byggðist á færðu bókhaldi. Úrskurður ríkisskattstjóra tæki því ekki tillit til þessa mögulega innskatts og þessara mögulegu gjalda. Vitninu var bent á að í útreikningum rannsóknarmanna á tekjum og gjöldum félagsins fyrir árin 1993, 1994 og 1995 tækju þeir sem gjöld einungis þau gjöld sem þeir áætluðu eða sem væru með virðisaukaskatti. Ekki væru tekin með í reikninginn útgjöld á borð við húsaleigu, rafmagn, hita og auglýsingar og þannig leitað eftir hvaða gjöld þarna hefðu átt að koma til frádráttar. Vitnið kvað engin gögn hafa legið fyrir í þeim efnum. Vitninu var þá bent á að við rannsóknina hefði Gunnar Hjaltalín, fulltrúi leigusala, verið kallaður fyrir þótt þess sæi ekki stað í gögnum skattrannsóknarstjóra, en Gunnar hefði gefið skýrslu fyrir dómi. Spurður um hvers vegna þeirra upplýsinga, sem þeir hefðu fengið hjá honum um útgjaldaliði rekstrarins, væri hvergi getið svaraði vitnið að hann hefði ekki rætt við Gunnar og gæti því ekki upplýst hvað hann sagði. Spurður um hvort ekki væri eðlilegt að draga frá tekjum þætti á borð við húsaleigu, rafmagn og hita kvað vitnið forráðamenn hafa verið spurða um helstu birgja. Vitninu var bent á að leigusali flokkaðist ekki undir slíka. Vitnið kvað það vera ógjörning að ætla að ná fullkomlega utan um alla útgjaldaliði rekstrar sem þessa. Á hinn bóginn hefði ákærðu verið hægur vandi að koma því að í málinu eftirá. Vitnið kvað ákærðu ekki hafa verið spurða út í aðra kostnaðarþætti í rekstrinum en varðandi innkaup og birgja. Vitninu var bent á að í skýrslunni væri stofnkostnaðar hvergi getið. Spurður um hvort ekki hefði verið eðlilegt að taka stofnkostnað með í reikninginn, eignfærðan og afskrifaðan, þannig að hann kæmi til frádráttar, kvað vitnið þennan þátt ekki hafa verið kannaðan. Spurður um hvort eðlilegt væri að taka allt slíkt með áður en skattar væru álagðir svaraði vitnið að ef menn gætu sýnt fram á kostnað væri e.t.v. hægt að segja að það væri eðlilegt. Vitninu var þá bent á að rannsóknarmenn hefðu verið að rannsaka meinta refsiverða háttsemi og að þeim hefði einnig borið að kanna það sem væri sakborningum í hag. Vitnið kvað ætlun þeirra ekki hafa verið að undanskilja neitt, en meira en það sem fram kæmi í málinu hefði ekki verið kannað. Vitninu var bent á að í skýrslugjöf ákærða, Helga Marteins, hjá skattrannsóknarstjóra 24. apríl 1995 hefði hann nefnt nöfn nokkurra birgja, svo sem Gripið og greitt hf. og Tengis hf. og viðskiptamanna svo sem Húsasmiðjunnar hf. og BYKO hf. auk tveggja útvarpsstöðva sem félagið hefði keypt auglýsingar hjá. Spurður um hvort haft hefði verið samband við þessi fyrirtæki kvaðst vitnið ekki geta fullyrt neitt um það, enda hefði hann ekki séð um upplýsingaöflun hjá þessum fyrirtækjum. Hann teldi þó að það hefði verið kannað. Spurður um hvort skoðað hefði verið hvort um staðgreiðsluviðskipti gæti hafa verið að ræða, þannig að þessi viðskipti hefðu ekki verið bókfærð sem reikningsviðskipti og hvort verið gæti að þar kæmi fram eitthvert frávik eða hvort eitthvað hefði verið staðgreitt sem kæmi ekki fram á viðskiptamannayfirliti svaraði vitnið að þeir vissu ekki hvort félagið hefði átt staðgreiðsluviðskipti til að mynda um gosdrykki. Beðið hefði verið um upplýsingar varðandi öll viðskipti við Blámenn hf. Í ljósi þess að eingöngu væru upplýsingar um viðskipti við ÁTVR og Vífilfell, fyndist vitninu líklegt að ekki hefði verið um að ræða viðskipti hjá öðrum. Vitnið var beðið að láta uppi álit á því hve nákvæma hann teldi rannsóknina vera í tölum, hve mikið frávik hann teldi vera varðandi fjárhæðir. Vitnið kvað það mat sitt varðandi tekjurnar að um algjörar lágmarksfjárhæðir væri að ræða og vísaði þar um til álagningarprósentunnar sem hann teldi of lága. Síðan væri hugsanlegt að um væri að ræða einhver útgjöld eins og komið hefði fram varðandi húsaleigu og rekstur á húsnæði, en hver þau hefðu verið væri ómögulegt að segja. Varðandi álagningu á tóbak kvað vitnið það hafa komið fram í skýrslutöku að ákærðu teldu hana hafa verið 40% og reiknað væri með því varðandi þann þátt. Spurður um hvort rannsóknarmenn hefðu sundurgreint áfengið með einhverjum hætti, svo sem léttvín, sterkt vín og bjór og skoðað álagninguna í því samhengi og reynt að finna út hvernig salan skiptist milli þessara flokka kvað vitnið að um hefði verið að ræða mismunandi álagningu að einhverju leyti, en til einföldunar hefði 110% meðalálagningin verið notuð. Vitnið kvað rýrnunina hafa verið tekna með, þannig að spurt hefði verið hver álagning hefði verið á þessa þætti að teknu tilliti til tilboða. Spurður um hvort rannsóknarmenn hefðu einhverjar upplýsingar um hvað teldist eðlileg rýrnun á stöðum sem þessum eða hver mætti ætla að rýrnunin væri í ljósi þess að í sumum vöruflokkum, svo sem bjór, einkum kranabjór, væri oft veruleg rýrnun vegna ýmis konar vandamála sem þar kæmu upp, kvað vitnið einhvern tíma hafa verið reynt að meta þetta og alls konar svör komið fram, en hann hefði heyrt nefnda 5-10% rýrnun. Spurður um hvort hann gæti nefnt tölu um sambærileg fyrirtæki sem hann hefði tekið þátt í að rannsaka um svipað leyti og rannsókn þessi fór fram. Vitnið giskaði á að hann hefði komið nærri rannsókn tveggja til fimm slíkra fyrirtækja. Ítrekað spurður hversu áreiðanlega vitnið teldi þessa áætlun vera og hve mikil frávik hann gæti hugsanlega ímyndað sér kvað vitnið að varðandi tekjurnar væri byggt á framburði forráðamanna varðandi álagninguna, sem hann teldi of lága. Því áliti hann að salan hefði verið talsvert meiri en tölurnar segðu til um. Þessi niðurstaða byggði eingöngu á ákveðnum forsendum varðandi álagningu og vörukaup. Rannsóknarmenn hefðu fengið upplýsingar frá ákærðu um vörukaup fyrirtækisins á þessum tíma og einnig upplýsingar um álagningu á hinar aðkeyptu vörur. Eins og hann hefði áður sagt teldi hann álagninguna vera hærri og þá gæfi það auga leið að salan hefði verið töluvert hærri en þetta. Þetta væri lágmarksfjárhæð að mati vitnisins, byggð á framburði ákærðu og gögnum varðandi vörukaup og engu við bætt í því tilliti. Frávikið yrði því fremur til hækkunar en lækkunar. Vitnið, Sigurður Jensson, vann að skattrannsókninni ásamt vitninu, Ragnari Björnssyni. Vitnið kvaðst við upphaf rannsóknarinnar, þann 3. mars 1995, hafa farið í starfsstöð félagsins. Lýsti vitnið aðkomu starfsmanna skattrannsóknarstjóra þannig að starfsmaður, sem eftir því sem vitninu skildist var að vinna við ræstingar eða hreinsun, hefði hleypt þeim inn. Forráðamenn félagsins hefðu ekki verið á staðnum, en síðar um daginn hefðu rannsóknarmenn hitt ákærða, Helga Martein, raunar annars staðar, farið með honum í Austurstræti 22 og afhent honum bréf skattrannsóknarstjóra, dagsett 23. febrúar 1995. Þegar spurst var fyrir um bókhaldið, hefði þeim verið sagt að það hefði glatast. Það hefði verið sett út á þak skemmtistaðarins sem hreinsunardeild borgarinnar hefði hreinsað af og í þeim aðgerðum hefði bókhaldið verið tekið. Spurður um hvort rannsóknarmenn hefðu framkvæmt húsleit svaraði vitnið að þeir hefðu skoðað inn í eitt herbergjanna sem bent hefði til að væri skrifstofuaðstaða. Þeir hefðu skoðað sig um og leitað eftir bókhaldsgögnum og litast um eftir stað sem hugsanlegt væri að bókhaldsgögn væru geymd á. Kvaðst vitnið ekki minnast þess að nokkuð hefði fundist nema ef vera kynni ein minnisbók. Virðisaukaskattskýrslurnar sem fyrir lægju í málinu hefðu ekki verið á starfsstöð félagsins þegar rannsóknin hófst. Þær hefðu borist síðar og þá verið afhentar í skrifstofu embættis skattrannsóknarstjóra. Vitninu var þá bent á að þetta væri ekki rétt. Vitnið kvað sig minna að skýrslurnar hefðu a.m.k. ekki verið fyrirliggjandi samdægurs. Spurður um hvernig virðisaukaskattskýrslurnar hefðu komist í hendur rannsóknarmanna kvað vitnið að í huga sínum væri það ákærði, Helgi Marteinn, sem hefði afhent þær. Kvaðst vitnið ekki muna gjörla hvernig þær komu, en hann héldi því fram að þær hefðu ekki verið afhentar sama dag og rannsóknin hófst. Vitnið kvað öll bókhaldsgögn hafa vantað og þar sem þau voru ekki til staðar hefði þurft að finna einhverja leið til að átta sig á umfangi rekstrarins. Sú leið hefði verið farin að skoða gjöldin í starfseminni og í því sambandi hefðu verið send bréf til ÁTVR, Vífilfells hf. og fleiri aðila og þannig reynt að nálgast upplýsingar um hvað hugsanlega hefði verið selt til gesta veitingahússins. Út frá gögnunum sem bárust við fyrirspurnunum hefði verið lagður grunnur að áframhaldandi rannsókn málsins. Komið hefðu fram gögn sem bent hefðu sterklega til að þarna hefði verið umtalsverð starfsemi á þessu tímabili. Kvað vitnið þau gögn sem á væri byggt varðandi innkaup félagsins á áfengi, að frádregnu því áfengi sem það hefði selt öðrum, kaup á gosdrykkjum frá Vífilfelli hf. og kaup frá Gripið og greitt hf., m.a. á tóbaki, vera samkvæmt ábendingum ákærðu, einkum ákærða Helga Marteins. Vitninu var bent á að í ljós hefði komið að eftir mánaðamótin júní/júlí 1994 hefðu engin kaup átt sér stað á gosdrykkjum og þar af leiðandi engin sala. Vitnið kvað rannsóknarmenn engar frekari upplýsingar hafa haft en fram að þeim tímapunkti sem þeir fengu gögn um, og því hefðu þeir ekki farið út í að áætla neitt umfram það. Spurður um hvort reynt hefði verið að fara út fyrir útskýringar ákærðu varðandi gosdrykkjakaup kvað vitnið það ekki hafa verið gert. Þó minnti vitnið að haft hefði verið samband við Ölgerðina Egil Skallagrímsson hf., en úr þeirri könnun hefðu engar niðurstöður komið. Benti vitnið á að mögulegt hefði verið að kaupa gosdrykkina í matvöruverslunum, en rannsóknarmenn hefðu engar forsendur haft til að nálgast slíkar upplýsingar. Tók vitnið fram að ekki hefði verið leitað til annarra fyrirtækja en þessara tveggja varðandi gosdrykkjakaupin. Vitninu var bent á að reiknað væri með gestafjölda miðað við þá aðgöngumiða sem keyptir voru hjá tollstjóra að frádregnum þúsund miðum sem keyptir hefðu verið í ársbyrjun 1995. Spurður um hvort þessir þúsund miðar hefðu verið til staðar ónotaðir á staðnum kvað vitnið sig ekki reka minni til þess að hafa séð þá þar. Rannsóknarmenn hefðu metið það svo að vafasamt væri að taka þá með í útreikninga sína sökum þess um hve stutt tímabil var að ræða. Því hefðu þeir ákveðið að halda þessum miðafjölda utan við útreikningana þar sem ekkert hefði legið fyrir um að þeir hefðu verið notaðir. Varðandi álagningu á vínveitingum og gosdrykkjum var vitninu bent á að reiknað væri með 110% sem ákærði Helgi Marteinn hefði lýst sem álagningunni. Vitnið var spurt hvort grundvöllur þessa hefði verið kannaður nánar og hvort þessi tala væri trúleg, líkleg eða eðlileg. Vitnið kvað hafa staðið yfir hjá embættinu rannsókn á öðrum veitingahúsum og miðað við gögn í þeim málum hefði hún verið í lægra lagi eða lágmarki. Ekki hefði verið farið út í að senda fyrirspurnir til annarra aðila. Framburður ákærðu hefði verið látinn standa, þótt rannsóknarmenn hefðu metið það svo að álagningin væri í lægra lagi. Spurður um hvort einhverju hefði munað sem máli skipti kvað vitnið þá hafa heyrt og séð álagningartölur uppá 250-300%, en 200% hefði ekki verið óeðlileg álagningartala. Vitninu var bent á að í skýrslunni væri húsaleiga ekki tekin með í reikninginn. Spurður um hvort hann teldi að hún myndi hafa haft áhrif á virðisaukaskattinn kvað vitnið svo ekki vera. Sá þáttur hefði engu breytt varðandi þann kafla ákæru er tæki til virðisaukaskattsins. Vitninu var bent á að fram hefði komið hjá vitninu, Gunnari Hjaltalín, að tekin hefði verið af honum skýrsla um húsaleigu og þann kostnað sem leigutaki hefði þurft að bera varðandi rekstur á húsinu, en um þetta kæmi ekkert fram í gögnum málsins. Vitnið kvað sig reka minni til að hafa farið til Gunnars og rætt við hann, en hann hefði ekki tekið skýrslu af honum. Spurður um eftir hvaða upplýsingum rannsóknarmenn hefðu verið að leita kvað vitnið þá hafa verið að fá það staðfest að Blámenn hf. hefðu haft starfsemi í umræddu húsnæði. Á þessu tímamarki hefðu þeir einkum verið að leita staðfestingar á að virðisaukaskattskyld starfsemi hefði farið fram í húsinu. Hann hefði ekki spurt Gunnar út í annan virðisaukaskattskyldan kostnað, svo sem hita og rafmagn. Þau atriði hefðu ekki verið rannsökuð frekar. Vitninu var bent á að fram kæmi í skýrslunni að ákærði, Helgi Marteinn, hefði tilgreint ákveðna birgja sem félagið hefði átt viðskipti við. Einungis væri um að ræða upplýsingar um tvo þeirra, þ.e. ÁTVR og Vífilfell hf. Spurður um hvort hann kynni á þessu skýringu kvað vitnið rannsóknarmenn hafa fengið upplýsingar frá ÁTVR og Vífilfelli hf. og að þeir hefðu tekið tillit til gjalda og mögulegs innskatts frá þeim aðilum sem þeir hefðu fengið svör frá um viðskipti þessara aðila. Vitninu var bent á að gögn málsins bæru hvorki með sér að fyrirspurnir hefðu verið gerðar né svör fengist. Eins og gögnin væru fram sett mætti ætla að engar fyrirspurnir hefðu verið gerðar til þessara aðila. Vitnið kvað einhverjar fyrirspurnir hafa verið gerðar með því að hringja í viðkomandi. Sér fyndist að þannig hefði það verið með Tengi hf. Kvaðst vitnið álíta að starfsmenn þess fyrirtækis hefðu ekki fundið kennitölu Blámanna hf. á skrá hjá sér sem viðskiptamanns. Vitninu var bent á að í skýrslunni kæmi fram að við útreikning virðisaukaskattsins tækju skýrsluhöfundar innkaup á hverju virðisaukaskattstímabili og reiknuðu síðan út eins og allt hefði verið selt á sama tímabili. Spurður um hvort þessi aðferð væri ekki bersýnilega röng þar sem samkvæmt henni liti út fyrir að veitingastaðurinn hefði tæmst af vörum í lok hvers virðisaukaskattstímabils, þar sem varan þyrfti ekki endilega öll að hafa selst á því tímabili. Vitnið kvað svo ekki þurfa að vera því vera kynni að verið væri að kaupa og selja fyrir dag og dag í senn. Niðurstaða. Ákærðu ber engan veginn saman um ábyrgð ákærða, Stefáns Axels, á rekstri Blámanna hf. Báðir hafa þeir lýst verksviði sínu hjá félaginu og hefur ákærði, Stefán Axel, verið þaulspurður þar um. Ákærði, Helgi Marteinn, heldur því fram að ákærði, Stefán Axel, hafi tekið þátt í ákvörðunum um hvaðeina er laut að rekstri félagsins til jafns við hann sjálfan, en því hefur sá síðarnefndi staðfastlega mótmælt. Þannig hefur ákærði, Stefán Axel, neitað því að störf hans hjá félaginu hafi verið stjórnunarstörf af neinu tagi. Þá fullyrðir hann að fjármálastjórn og færsla bókhalds hafi alfarið verið á verksviði og ábyrgð ákærða, Helga Marteins. Einu gögn málsins sem tengja ákærða, Stefán Axel, við fjármál félagsins eru þrjár virðisaukaskattskýrslur sem hann hefir staðfest að hafa útfyllt og undirritað, en það hafi hann gert að beiðni meðákærða og í því efni stuðst við tölur sem unnar voru upp úr bókhaldi félagsins af meðákærða. Enda þótt framburður ákærða sé lítt trúverðugur í þessum efnum þykir þó ekki unnt að hafna honum sem marklausum. Verður að telja að réttmætur vafi leiki á um þátt ákærða, Stefáns Axels, í ákvarðanatökum um þau málefni félagsins sem ákæra tekur til. Samkvæmt framansögðu og eins og gögnum málsins er háttað verður að telja ósannað að ákærði hafi gerst sekur um þá háttsemi sem honum er gefin að sök í ákæru. Verður ákærði, Stefán Axel, því sýknaður af öllum kröfum ákæruvaldsins í máli þessu. Með játningu ákærða, Helga Marteins, og öðrum gögnum málsins er sannað að hann sem stjórnarformaður og einn af eigendum hlutafélagsins Blámanna hf. hafi ekki tilkynnt til skattstjórans í Reykjavík um virðisaukaskattskylda starfsemi félagsins og vanrækt að gera grein fyrir virðisaukaskattskyldri sölu vöru og þjónustu sem fram fór í starfsemi þess eins og nánar greinir í I. kafla ákæru. Svo sem að framan greinir fundu rannsóknarmenn skattrannsóknarstjóra engin bókhaldsgögn þegar þeir komu í starfsstöð Blámanna hf. þann 3. mars 1995. Hins vegar fengu þeir afhentar, að líkindum síðar sama dag, sjö útfylltar virðisaukaskattskýrslur, fjórar undirritaðar af ákærða, Helga Marteini, og þrjár af ákærða, Stefáni Axel. Ákærði, Helgi Marteinn, fullyrðir að skýrslur þessar hafi ákærðu unnið á grundvelli bókhalds Blámanna hf. Takmarkast viðurkenning ákærða samkvæmt I. kafla ákæru á vangoldnum innheimtum útskatti við samtölu skýrslnanna, 1.490.410 krónur. Hér að framan hefur verið gerð grein fyrir því með hvaða hætti starfsmenn skattrannsóknarstjóra ríkisins fundu út og áætluðu vantalda virðisaukaskattskylda veltu félagsins og hvernig vangreiddur innheimtur útskattur var fundinn. Byggir I. kafli ákæru á þeirri rannsókn. Hefur ákærði, Helgi Marteinn, mótmælt þessum áætlunum og útreikningum og að þær verði lagðar til grundvallar í málinu, heldur eigi í þeim efnum að fara eftir játningu hans. Áður er því lýst að þegar starfsmenn skattrannsóknarstjóra komu í starfsstöð félagsins fundust þar engin bókhaldsgögn, svo og hvaða skýring þeim var gefin á afdrifum bókhaldsgagnanna. Telja rannsóknarmennirnir í skýrslu sinni frásögn ákærðu um varðveislu bókhalds og bókhaldsgagna afar ótrúverðuga. Þá telja þeir að ekkert bendi til að fullyrðingar ákærðu varðandi bókhald og tekjuskráningu félagsins séu réttar. Ákærðu hafa hins vegar verið samsaga um það við rannsókn og meðferð málsins að bókhald hafi verið haldið. Þá halda þeir því báðir fram að virðisaukaskattskýrslurnar sem rannsóknarmennirnir fengu afhentar byggi á upplýsingum úr uppfærðu bókhaldi félagsins. Sem fyrr greinir mótmælir ákærði, Helgi Marteinn, framangreindum útreikningum og áætlunum. Byggir hann mótmæli sín einkum á því að álagningarprósenta áfengis sé of há og einnig því að í áætlununum sé gengið út frá því að ekkert áfengi hafi verið til í veitingahúsinu við upphaf hvers virðisaukaskattstímabils. Þá heldur hann því fram að þegar félagið hætti starfsemi hafi það selt Stuðlafelli hf. áfengislager fyrirtækisins. Í 1. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt, sbr. 3. gr. laga nr. 42/1995 segir: „Skýri skattskyldur maður af ásetningi eða stórkostlegu hirðuleysi rangt eða villandi frá einhverju því er máli skiptir um virðisaukaskatt sinn eða afhendi hann eigi á lögmæltum tíma virðisaukaskattskýrslur eða virðisaukaskatt sem hann hefur innheimt eða honum bar að innheimta skal hann greiða fésekt allt að tífaldri þeirri skattfjárhæð sem undan var dregin, vanrækt var greiðsla á eða endurgreidd var um of og aldrei lægri fésekt en nemur tvöfaldri þessari skattfjárhæð.” Skilja verður orðalag greinarinnar svo að andlag brots sé grundvöllur ákvörðunar sektar. Engar reglur eru lögfestar um það hvernig andlag brots gegn 1. mgr. 40. gr. laganna er ákvarðað og er sönnunarmatið því frjálst. Það er álit dómsins að ákæruvaldið hafi ekki lagt fram gögn sem gera dóminum kleift að meta sjálfstætt og á grundvelli rannsóknargagna hvort um vantalda skattskylda veltu í starfsemi félagsins og vantalinn virðisaukaskatt hafi verið að ræða umfram það sem ákærði, Helgi Marteinn, hefur viðurkennt og hver sú fjárhæð myndi verða. Mat dómsins yrði því að byggjast á áætlunum og mati, á sambærilegan hátt og gert er í skýrslu skattrannsóknarstjóra, en í því fælist að verið væri að áætla andlag brotsins. Í ljósi þess að grundvöllur refsiákvörðunar verður ekki reistur á áætlunum án sérstakrar lagaheimildar, sem eins og fyrr segir er ekki til að dreifa, verða áætlanir þær sem ákæra er reist á ekki lagðar til grundvallar. Ákærði, Helgi Marteinn, hefur eins og áður getur viðurkennt að hafa ekki staðið skil á virðisaukaskatti að fjárhæð 1.490.410 krónur. Með játningu ákærða sem fær að þessu leyti stoð í gögnum málsins telst sannað að hann hafi sem stjórnarformaður og einn af eigendum hlutafélagsins Blámanna hf. ekki staðið tollstjóranum í Reykjavík skil á ofangreindri fjárhæð svo sem lög áskilja. Er háttsemi ákærða rétt færð til refsiákvæða í ákæru. Í II. kafla ákæru er ákært fyrir brot gegn lögum um tekju- og eignarskatt nr. 75/1981. Ákærði, Helgi Marteinn, mótmælir útreikningum þeim og áætlunum er liggja til grundvallar II. kafla ákæru. Byggir hann mótmæli sín á sömu forsendum og varðandi I. kafla ákæru, en til viðbótar bendir hann á að engin rannsókn hafi farið fram á frádráttarbærum útgjaldaliðum á borð við húsaleigu. Þetta sé einnig staðfest af vitnunum Ragnari Björnssyni og Sigurði Jenssyni. Í 1. mgr. 107. gr. laga nr. 75/1981, sbr. 1. gr. laga nr. 42/1995 segir: „Skýri skattskyldur maður af ásetningi eða stórkostlegu hirðuleysi rangt eða villandi frá einhverju því er máli skiptir um tekjuskatt sinn eða eignaskatt skal hann greiða fésekt allt að tífaldri skattfjárhæð af þeim skattstofni sem undan var dreginn og aldrei lægri fésekt en nemur tvöfaldri skattfjárhæðinni. Skattur af álagi skv. 106. gr. dregst frá sektarfjárhæð. Stórfellt brot gegn ákvæði þessu varðar við 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga.” Skilja verður tilvitnaða lagagrein með sama hætti og 1. mgr. 40. gr. laganna um virðisaukaskatt, það er að andlag brots sé grundvöllur ákvörðunar sektar og þar sem engar reglur séu lögfestar um það hvernig andlag brots er ákvarðað sé sönnunarmatið frjálst. Með sama hætti og áður greinir er það álit dómsins að ákæruvaldið hafi ekki lagt fram gögn sem gera dóminum kleift að meta sjálfstætt og á grundvelli rannsóknargagna hvort tekjur félagsins hafi numið þeirri fjárhæð sem haldið er fram í II. kafla ákæru og að vangreiddur tekjuskattur hafi þar með numið þeirri fjárhæð sem þar greinir. Að öðrum kosti yrði mat dómsins að byggjast á fyrirliggjandi áætlunum, en í því fælist að verið væri að áætla andlag brotsins. Í ljósi þess að grundvöllur refsiákvörðunar verður ekki reistur á áætlunum án sérstakrar lagaheimildar, sem er ekki til að dreifa í lögum þessum, verða áætlanir þær sem II. kafli ákæru er reistur á ekki lagðar til grundvallar. Verður ákærði samkvæmt því sýknaður af II. kafla ákæru um framangreind atriði. Í 6. mgr. 107. gr. laga nr. 75/1981, sbr. 1. mgr. laga nr. 42/1995 segir svo: „Hafi maður af ásetningi eða stórkostlegu hirðuleysi vanrækt að gegna skyldu sinni samkvæmt ákvæðum 91., 92. eða 94. gr. skal hann sæta sektum eða varðhaldi.” Ákærði hefur viðurkennt að hafa látið undir höfuð leggjast að skila skattskýrslu og telja fram til skatts tekjur félagsins vegna gjaldársins 1993. Með játningu ákærða er sú háttsemi hans sönnuð. Áður hefur verið gerð grein fyrir afdrifum bókhaldsgagna félagsins og því að af þeim sökum hafi ekki reynst unnt að skila skattaskýrslu og telja fram til skatts tekjur félagsins vegna gjaldársins 1994. Líta verður svo á að meðferð þeirra gagna sem bókhald félagsins átti að byggjast á lýsi stórkostlegu hirðuleysi og vanrækslu. Þykir verða að gera ákærða ábyrgan fyrir meðferðinni á bókhaldsgögnunum sem varð þess valdandi að skattframtali var ekki skilað til skattstjóra vegna gjaldársins 1994. Framanlýst háttsemi ákærða varðar við 6. mgr. 107. gr. laga nr. 75/1981, sbr. 1. gr. laga nr. 42/1995. Samkvæmt 3. mgr. 93. gr. laga nr. 75/1981 er framtalsfrestur lögaðila 31. maí ár hvert. Bú Blámanna hf. var tekið til gjaldþrotaskipta þann 12. apríl 1996. Var forræði ákærða á málefnum félagsins þar með úr höndum hans. Í ljósi þess verður ekki felld sök á ákærða fyrir að láta hjá líða að skila skattframtali vegna gjaldársins 1995. Verður ákærði samkvæmt því sýknaður af II. kafla ákæru að því er það ár varðar. Í III. kafla ákæru er ákært fyrir brot gegn bókhaldslögum og lögum um ársreikninga. Ákærði, Helgi Marteinn, hefur við rannsókn og meðferð málsins staðfastlega haldið því fram að lögboðið bókhald hafi verið haldið fyrir félagið og ákærði, Stefán Axel, telur að svo hafi verið. Í skýrslu skattrannsóknarstjóra ríkisins er komist að þeirri niðurstöðu að ekkert bendi til að fullyrðingar ákærðu varðandi bókhald og tekjuskráningu séu réttar. Engin gögn séu til staðar sem rennt geti stoðum undir framburð þeirra. Framburður ákærðu um þetta ákæruatriði er lítt trúverðugur, en ekki þykja þó efni til að hafna honum sem marklausum. Að því virtu og gegn eindreginni neitun ákærða, Helga Marteins, verður að telja sannað að lögboðið bókhald hafi verið haldið fyrir hlutafélagið Blámenn hf. á árunum 1993, 1994 og 1995. Í 82. gr. laga nr. 144/1994 um ársreikninga, sbr. 3. gr. laga nr. 37/1995 segir svo: „Hver sem af ásetningi eða stórfelldu gáleysi brýtur gegn ákvæðum laga þessara á þann hátt sem lýst er í 84.-87. gr. skal sæta fésektum, en brot gegn 83. gr. og önnur meiri háttar brot brot gegn 84. og 85. gr. varða varðhaldi eða fangelsi allt að sex árum skv. 262. gr. almennra hegningarlaga eða fésektum ef málsbætur eru miklar.” Í 1. mgr. 83. gr. sömu laga, sbr. 3. gr. laga nr. 37/1995 segir: „Svofelld háttsemi stjórnarmanna eða framkvæmdastjóra félaga skv. 1. gr. telst ætíð meiri háttar brot gegn þeim.” Síðan segir í 2. tl. 1. mgr.: „Ef þeir rangfæra ársreikning, samstæðureikning eða einstaka hluta þeirra, byggja ekki samningu þeirra á niðurstöðu bókhalds eða láta rangar eða villandi upplýsingar fylgja, enda varði brotið ekki við 158. gr. almennra hegningarlaga.” Ákærði hefur viðurkennt að hafa ekki látið gera ársreikning fyrir félagið vegna ársins 1993 og borið því við að hann hafi ætlað að taka það ár með við gerð ársreiknings 1994 sökum þess hve skammur rekstrartíminn var á árinu 1993. Í 91. grein laganna segir að lögin öðlist gildi 1. janúar 1995 og skuli gilda um ársreikninga fyrir hvert það reikningsár sem hefst frá og með þeim tíma. Ljóst er samkvæmt framansögðu að lögin taka ekki til áranna 1993 og 1994. Verður ákærða því ekki refsað fyrir brot gegn lögunum að því er þau ár varðar. Lögin eiga hins vegar við um ætlað brot ákærða að því er varðar árið 1995. Í því sambandi er þess að geta að bú Blámanna hf. var tekið til gjaldþrotaskipta þann 12. apríl 1996. Var forræði ákærða á málefnum félagsins þar með úr höndum hans. Í ljósi þess verður ekki felld sök á ákærða fyrir að láta hjá líða að gera ársreikning fyrir félagið vegna ársins 1995. Verður ákærði samkvæmt því sýknaður af III. kafla ákæru að því er það ár varðar. Áður en lögin um ársreikninga voru sett var engum slíkum lögum til að dreifa. Hins vegar voru sérstök ákvæði um ársreikninga í III. kafla bókhaldslaga nr. 51/1968 og XII. kafla hlutafélagalaga. Samkvæmt 1. mgr. 94. gr. síðarnefndra laga skal reikningsár hlutafélags vera tólf mánuðir, en við stofnun félags getur tímabilið verið skemmra eða lengra, þó ekki lengra en átján mánuðir. Sambærilegt ákvæði er í 8. gr. laganna um ársreikninga. Ákærði hefur gefið þá skýringu að hann hafi ætlað að gera saman ársreikning fyrir árin 1993 og 1994, en það hefði honum verið heimilt samkvæmt tilvitnuðu ákvæði í 1. mgr. 94. gr. laga nr. 32/1978, enda var félagið ekki stofnað fyrr en snemma í nóvember 1993. Honum hefði einnig verið heimilt á sama grundvelli að láta ársreikninginn taka til starfsemi félagsins allt árið 1994. Þegar haft er í huga að félagið hætti í raun starfsemi í byrjun árs og með vísan til þess sem að framan greinir verður ákærði einnig sýknaður af III. kafla ákæru að því er varðar gerð ársreiknings vegna ársins 1994. Við ákvörðun refsingar ákærða verður að líta til þess að brotastarfsemi hans stóð yfir í rúmt ár og að ákveðin leynd hvíldi yfir henni þar sem aldrei var tilkynnt um hina virðisaukaskattskyldu starfsemi til skattyfirvalda. Á hinn bóginn ber að líta til þess að starfsemi félagsins fólst í rekstri skemmtistaðar sem hafði vínveitingaleyfi og að ákærði átti í þeim umsvifum sem fyrirsvarsmaður félagsins viðskipti við opinber fyrirtæki og stofnanir á borð við ÁTVR, tollstjórann í Reykjavík og lögreglustjórann í Reykjavík. Þá ber og að líta til þess að ákærði veitti fúslega umbeðnar upplýsingar og torveldaði á engan hátt rannsókn málsins. Jafnframt ber að hafa hliðsjón af þeim tíma sem leið frá upphafi rannsóknarinnar þar til ákæra var út gefin. Sakaferill ákærða hefur ekki þýðingu við refsiákvörðun að öðru leyti en því að honum verður gerður hegningarauki, sbr. 78. gr. almennra hegningarlaga, við þrjár sáttir sem hann gekkst undir fyrir akstur sviptur ökurétti í mars og júní 1995 og janúar 1996. Að öllu þessu virtu og með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga er refsing ákærða hæfilega ákveðin fangelsi í fimm mánuði. Unnt þykir með hliðsjón af atvikum öllum að ákveða að fresta skuli fullnustu refsingarinnar í þrjú ár frá uppkvaðningu dómsins haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 22/1955. Þá verður ákærði einnig dæmdur til greiðslu sektar til ríkissjóðs er þykir hæfilega ákveðin 800.000 krónur og komi fangelsi í 70 daga í stað sektarinnar verði hún ekki greidd innan 4 vikna. Málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða, Helga Marteins Gunnlaugssonar, Björgvins Þorsteinssonar hæstaréttarlögmanns, þykja hæfilega ákveðin 180.000 krónur. Verður ákærði dæmdur til greiðslu málsvarnarlaunanna að 2/5 hlutum, en 3/5 hlutar þeirra greiðist úr ríkissjóði. Málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða, Stefáns Axels Stefánssonar, Róberts Árna Hreiðarssonar héraðsdómslögmanns, þykja hæfilega ákveðin 150.000 krónur. Þar sem ákærði er sýknaður af öllum kröfum ákæruvaldsins í málinu verða málsvarnar­launin felld á ríkissjóð. Saksóknarlaun í ríkissjóð eru hæfilega ákveðin 180.000 krónur. Rétt þykir að ákærði, Helgi Marteinn, verði dæmdur til að greiða þau að 1/3 hluta, en ríkissjóður að 2/3 hlutum. Loks þykir rétt að ákveða að annan sakarkostnað greiði ákærði að 1/3 hluta, en 2/3 hlutar hans verði lagðir á ríkissjóð. Uppkvaðning dómsins hefur dregist vegna embættisanna dómarans. Dómsorð: Ákærði, Helgi Marteinn Gunnlaugsson, sæti fangelsi í 5 mánuði, en fresta skal fullnustu refsingarinnar í 3 ár frá uppkvaðningu dóms þessa, og falli hún niður að þeim tíma liðnum haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði greiði 800.000 krónur í sekt til ríkissjóðs innan fjögurra vikna frá birtingu dóms þessa, en sæti ella fangelsi í 70 daga. Ákærði, Stefán Axel Stefánsson, er sýkn af kröfum ákæruvalds í máli þessu. Ákærði, Helgi Marteinn, greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Björgvins Þorsteinssonar hæstaréttarlögmanns, 180.000 krónur, að 2/5 hlutum, en 3/5 hlutar greiðist úr ríkissjóði. Málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða, Stefáns Axels, Róberts Árna Hreiðarssonar héraðsdómslögmanns, 150.000 krónur, greiðist úr ríkissjóði. Saksóknarlaun í ríkissjóð, 180.000 krónur, greiði ákærði, Helgi Marteinn, að 1/3 hluta, en ríkissjóður að 2/3 hlutum. Annan sakarkostnað greiði ákærði, Helgi Marteinn, að 1/3 hluta, en ríkissjóður að 2/3 hlutum.

Mál nr. 509/1998

Umboðssala

Félagið V seldi vikur úr landi með atbeina umboðsmannsins J samkvæmt samningi þar um. V varð gjaldþrota en hópur manna sem stóð að V stofnaði félagið S og hóf það sömu starfsemi og seldi sömu kaupendum og V hafði gert. S var stefnt til greiðslu tveggja reikninga á þeim forsendum að S hefði yfirtekið skyldur V samkvæmt umboðssölusamningnum. Talið var ósannað að S hefði yfirtekið skuldbindingar V samkvæmt samningnum. Þar sem ekki tókst að sýna fram á að S bæri af öðrum ástæðum skylda til að greiða reikningana var félagið sýknað.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Haraldur Henrysson og Hjörtur Torfason. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 28. desember 1998 og krefst þess að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 1.114.436 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 2. nóvember 1996 til greiðsludags auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Í héraðsdómi er greint frá málavöxtum. Fallist er á þá niðurstöðu hans að ósannað sé að stefndi hafi yfirtekið skyldur Vikuriðnaðar hf. samkvæmt samningi þess fyrirtækis og Jóhanns Scheither 12. janúar 1993 og samkomulagi 30. september 1994. Samkvæmt því verður dæmt um kröfur áfrýjanda í máli þessu eftir öðrum þeim gögnum, sem fyrir liggja í málinu og greint er frá í héraðsdómi. Að því er varðar reikning að fjárhæð 366.875 krónur, þóknun fyrir útvegun skipa á árinu 1995, hefur áfrýjandi ekki sýnt fram á að sérstakt samkomulag hafi verið gert milli sín og stefnda um slíka þóknun. Óumdeilt er að áfrýjandi fékk greiðslur frá hinum þýska kaupanda umræddra skipsfarma á árinu 1995 og dró hann frá þeim þóknun til sín, áður en hann gerði skil til stefnda. Ódagsettum reikningi vegna útvegunar skipanna framvísaði hann löngu síðar. Með hliðsjón af þessu verður staðfest niðurstaða héraðsdóms um sýknu stefnda af þessari kröfu. Reikning að fjárhæð 803.186 krónur, sem eiga að vera umboðslaun vegna vikurfarma á árinu 1996, styður áfrýjandi við umboðssölusamninginn frá 12. janúar 1993, sem stefndi verður ekki talinn bundinn við samkvæmt framansögðu. Áfrýjandi lagði ekki fram vinnu vegna endanlegrar sölu þessara farma og gegn mótmælum stefnda hefur hann heldur ekki sannað að hann hafi komið umræddum viðskiptum á. Að öðru leyti með vísan til forsendna héraðsdóms ber að sýkna stefnda af þessum kröfulið. Samkvæmt framansögðu verður hinn áfrýjaði dómur staðfestur. Ber að dæma áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Arnarbakki ehf., greiði stefnda, Snæfellsvikri ehf., 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 29. september 1998. I. Mál þetta, sem dómtekið var miðvikudaginn 2. september sl., er höfðað af Arnarbakka ehf, kt. 580377-0179, Skeifunni 11A, Reykjavík, með stefnu birtri 9. september 1997 á hendur Snæfellsvikri ehf., kt. 540695-2299, Ennisbraut 55, Ólafsvík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 1.114.436 með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla l. nr. 25/1987 frá 2. nóvember 1996 og leggist áfallnir dráttarvextir við höfuðstól skuldarinnar á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn þann 1. nóvember 1997, allt í samræmi við 12. gr. l. nr. 25/1987. Jafnframt krefst stefnandi málskostnaðar úr hendi stefnda samkvæmt framlögðu kostnaðaryfirliti. Dómkröfur stefnda eru þær, að hann verði algerlega sýknaður af kröfum stefnanda og dæmdur málskostnaður úr hendi hans að skaðlausu að mati réttarins. Krafizt er vaxta á tildæmdan málskostnað, sbr. III. kafla l. nr. 25/1987. II. Gangur málsins Rétt þykir að rekja gang málsins í aðalatriðum. Það var þingfest 25. september 1997 og fékk undirritaður dómari það til meðferðar 1. desember sama ár. Þar sem lögmaður stefnda vefengdi umboð lögmanns stefnanda var málinu frestað til gagnaöflunar og aftur til yfirheyrslu í því skyni að lögmaðurinn gæti sannað umboðið. Að því búnu var málinu frestað einu sinni til gagnaöflunar. Í næsta þinghaldi var málið flutt munnlega um framkomna frávísunarkröfu stefnda, sem var hafnað með úrskurði uppkveðnum 6. apríl 1998. Því næst var málinu frestað til aðalmeðferðar, sem ákveðin var 10. júní 1998. Þann dag féll niður þingsókn af hálfu stefnda án þess að forföll væru boðuð og krafðist lögmaður stefnanda dómtöku. Var málinu frestað svo lögmaðurinn gæti lagt fram sókn. Í því þinghaldi kom fram beiðni frá lögmanni stefnda um endurupptöku og var fallizt á kröfu hans. Aðalmeðferð hófst síðan þann 15. júní 1998 en var frestað vegna forfalla eins vitnis til 31. ágúst 1998. Þann dag féll niður þingsókn af hálfu stefnda, án þess að forföll væru boðuð. Lögmaður stefnanda skilaði sókn þann 2. september og var málið þá dómtekið og verður það dæmt á grundvelli framkominna gagna. III. Málavaxtalýsing stefnanda Stefnandi kveður skuldina vera samkvæmt tveimur framlögðum reikningum stefnanda, en reikningarnir séu gerðir vegna starfa Jóhanns Scheithers, sem á þessum tíma hafi verið einn eigenda Arnarbakka hf. og allir reikningar því gerðir í nafni þess félags. Þann 12. janúar 1993 hafi Jóhann Scheither gert umboðssölusamning við Vikuriðnað hf. um sölu á vikri. Fyrir hans tilstilli hafi náðst sölusamningar við þýzka fyrirtækið Gebr. Zieglowski GmbH. Meðan Vikuriðnaður starfaði, hafi það félag selt framleiðslu sína einungis til þessa þýzka fyrirtækis. Stjórnarformaður Vikuriðnaðar hf. hafi verið Jón Valdi Valdimarsson og meðal stjórnarmanna hafi verið Gunnar Geir Gunnarsson. Fyrst hafi framkvæmdastjóri félagsins verið Árni Þormóðsson, en þegar hann lét af störfum muni Sigurður Sigurjónsson hrl. hafa gegnt starfi framkvæmdastjóra, alltént með óformlegum hætti. Þann 8. maí 1996 hafi Vikuriðnaður hf. verið úrskurðaður gjaldþrota. Tæplega ári fyrir gjaldþrot Vikuriðnaðar hf., eða þann 14. júní 1995, hafi Sigurður Sigurjónsson hrl. sent gögn til hlutafélagaskrár um stofnun Snæfellsvikurs ehf. Stjórn hins nýja félags hafi skipað m.a. áðurnefndir Gunnar Geir og Jón Valdi, stjórnarmenn í Vikuriðnaði. Hið nýja félag hafi yfirtekið alla starfsemi gamla félagsins, þ.á.m. viðskiptasamböndin við Gebr. Zieglowski GmbH. Hafi félagið yfirtekið og hagnýtt sér þann umboðssölusamning, sem fyrr sé um getið. Jóhann Scheither hafi þannig haldið áfram störfum við umboðsmennskuna og hafi aldrei verið tilkynnt um neinar breytingar á samstarfsaðila eða samstarfi. Hafi það komið bæði honum og hinum erlenda viðskiptaaðila á óvart, þegar reikningar tóku að berast frá hinu nýja félagi stefnda þessa máls. Þann 8. júlí 1995 hafi stefndi óskað eftir því við stefnanda, að hann breytti nafni seljanda vikurfarms á flutningspappírum, en þá hafi farmur verið á leið út til Þýzkalands. Stefnandi hafi unnið samkvæmt samningnum árið 1995 án ágreinings við forráðamenn stefnda og með nákvæmlega sama hætti og áður, enda um það samkomulag milli Jóhanns Scheithers og stjórnarformanns stefnda. Samtals 32.252,25 tonn vikurs hafi verið flutt frá 8. júlí 1995 til 28. október s.á. að f.o.b. söluverði, kr. 38.617.826. Þann 15. febrúar 1996 hafi stefndi sagt upp samningnum við stefnanda. Með hliðsjón af yfirtöku stefnda á umboðssamningnum hafi stefnandi ítrekað reynt að innheimta reikninga þá, sem gefnir voru út á stefnda. Engin viðbrögð hafi heldur verið við innheimtubréfum Lögheimtunnar ehf. Málsástæður stefnanda og lagarök Stefnandi byggir kröfur sínar á því, að stefndi, Snæfellsvikur ehf., hafi yfirtekið samning þann, sem Jóhann Scheither, síðar fyrirsvarsmaður stefnanda, gerði við Vikuriðnað hf. um umboðssölu á vikri til Þýzkalands. Sé það í fyrsta lagi grundvallað á samkomulagi aðila um að svo skyldi vera, í öðru lagi á því, að stefnandi hélt áfram störfum fyrir stefnanda, án nokkurra athugasemda, og í þriðja lagi á því, að stefndi hafi sérstaklega bréfleiðis sagt upp samningi við stefnanda. Með hliðsjón af þeirri staðreynd, að stefndi hafi yfirtekið umboðssölusamninginn af Vikuriðnaði hf. sé kröfugerð fram sett með vísan til þess, að samningurinn framlengdist um tvö ár frá 1. desember 1995 að telja, þar sem honum var ekki sagt upp fyrir 1. september 1995. Stefnufjárhæðin samanstandi af tveimur reikningum útgefnum af stefnanda. Varðandi lægri reikninginn, þá beri hann með sér, að gerður hafi verið reikningur af hálfu stefnanda fyrir þóknun vegna afgreiðslu skipa á árinu 1994, samtals kr. 125.000 og hafi verið búið að greiða inn á skuldina kr. 100.000. Þær kr. 25.000, sem standi eftir vegna skipa á árinu 1994 séu stefnda Snæfellsvikri ehf. óviðkomandi og sé því ekki gerð krafa um greiðslu. Á því sé hins vegar vakin athygli, að þóknun að fjárhæð kr. 250.000 sé vegna skipaafgreiðslna á árinu 1995. Staðfesti framlögð gögn þessa leiðréttingu. Stefnufjárhæðin sé því kr. 250.000 auk vsk. og kr. 803.186 með vsk. eða samtals kr. 1.114.436. Varðandi kröfugerðina vísar stefnandi til almennra reglna samninga- og kröfuréttar um loforð og efndir fjárskuldbindinga. Sérstaklega er vísað til l. nr. 103/1992, sbr. 7. og 8. gr. Varðandi vexti vísar stefnandi til III. kafla l. nr. 25/1987. Varðandi málskostnað vísar stefnandi til 130. gr. l. nr. 91/1991. Varðandi varnarþing vísar stefnandi til 1. mgr. 36. gr. l. nr. 91/1991. Í sókn ítrekar stefnandi málsástæður sínar og mótmælir atriðum og fullyrðingum í greinargerð stefnda. Ekki þykir ástæða til að rekja efni hennar hér. Málavaxtalýsing stefnda Stefndi kveður fyrirtækið Snæfellsvikur ehf. hafa verið stofnað í júní 1995, en félagið stundi vikurvinnslu og útflutning á vikri. Hluthafar séu tveir, Gunnar Geir Gunnarsson og Jón Valdimarsson. Félagið hafi flutt út vikur á árunum 1995 og 1996 á eigin vegum, að mestu til eins aðila í Þýzkalandi. Jóhann Scheither muni hafa starfað með Vikuriðnaði hf., einkum Árna Þormóðssyni framkvæmdastjóra félagsins, að útflutningi á vikri samkvæmt samningi þeirra aðila, dags. 12. janúar 1993, sbr. dskj. nr. 3. Vikuriðnaður hf. hafi hætt starfsemi vegna sjóðþurrðar hjá félaginu í febrúar 1995 og hafi verið tekið til gjaldþrotaskipta síðar á árinu 1995. Af hálfu stefnanda sé lagður fram samningur samkvæmt dskj. nr. 3 á milli Jóhanns Scheithers annars vegar og Vikuriðnaðar hf. hins vegar. Varði sá samningur í engu viðskipti aðila máls þessa. Krafa stefnanda sé samkvæmt tveimur reikningum, annars vegar ódags. reikningi nr. 00161 að fjárhæð kr. 1.052.186, að frádregnum kr. 249.000, og hins vegar ódags. reikningi með ólæsilegu númeri að fjárhæð kr. 466.875, að frádreginni innborgun kr. 100.000 þann 20.01.1995. Stefndi, Snæfellsvikur ehf., hafi aldrei fengið umrædda reikninga í hendur eða séð þá fyrr en í ljósriti í máli nr. E-6399/1996. Reikningarnir séu ódagsettir, rangir og alger tilbúningur. Rétt sé að fjalla um þá nánar. Reikningur nr. 00161 sé orðaður svo: "Umsamin þóknun vegna sölu á vikri til Gebr. Zieglowski frá Ólafsvík maí/júlí 1996 Engin viðskipti hafi átt sér stað milli Arnarbakka ehf. og Snæfellsvikurs ehf. á árinu 1996. Sé því umræddur reikningur rangur og hreinn tilbúningur. Rétt sé að benda á, að útskýringar á reikningi séu engar, hvorki varðandi þóknun né meinta sölusamninga. Neðanmáls á reikningi þessum sé svofelldur texti: "Þóknun v. útflutnings frá Vikri hf. kr. 249.000." Engin skýring eða útlistun sé á þessum frádráttarlið. Rétt sé að upplýsa, að Snæfellsvikur ehf. hafi gert samning við Vikur hf. um þóknun vegna útflutnings á vikri og sé sá samningur Arnarbakka ehf. óviðkomandi. Hugsanlegt sé að skilja það svo, að Arnarbakki ehf. hafi dregið sér þóknun Snæfellsvikurs ehf. frá Vikri hf. og sé umrædd reikningsfærsla tilefni til að kanna það sérstaklega hjá Vikri hf. Hinn reikningurinn, sem sé forsenda kröfugerðar stefnanda, sé orðaður svo: Reikningur þessi sé augljóslega falsaður, hann sé rangur efnislega, ódagsettur og fullyrða megi, að af hvorugum framlagðra reikninga hafi verið greiddur virðisaukaskattur, svo sem tilgreint sé á reikningunum. Fyrirtækið Snæfellsvikur ehf. hafi verið stofnað í júní 1995, svo sem kennitala félagsins beri með sér, og hafi alls engin viðskipti átt við Arnarbakka ehf. eða aðra á árinu 1994. Félagið hafi hafið formlega starfsemi í júní 1995. Ókunnugt sé um tilgreinda innborgun 20.02.1995, en ljósrit af kvittun liggi frammi í málinu sem dskj. nr. 24. Ljóst sé hins vegar, að Snæfellsvikur ehf. hafi alls ekki greitt hina meintu greiðslu, en hins vegar hugsanlega Vikuriðnaður, sbr. áritun á kvittun. Kvittunin sé sögð vegna innborgunar sölulauna, en framlagður reikningur á dskj. nr. 4 sé hins vegar vegna meintrar umsaminnar þóknunar vegna skipa 1994. Málsástæður stefnda Stefndi byggir sýknukröfu sína á því, að engin viðskipti hafi verið milli aðila málsins á grundvelli framlagðra gagna. Snæfellsvikur ehf. hafi hvorki átt viðskipti við stefnanda á árinu 1994 né á árinu 1996. Þá sé ljóst, að dómsskjal nr. 3, sem sé umboðssamningur milli aðila, varði í engu aðila máls þessa. Sé því um að ræða aðildarskort, sem leiða eigi til sýknu samkvæmt 2. tl. 16. gr. l. nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Þá sé ljóst af dskj. nr. 27, að heimild til málshöfðunar og umboð Sveins Andra Sveinssonar hdl. frá Arnarbakka ehf. sé ekki til staðar. Kröfuútlistun sé óljós og reynt sé að hagræða efni reikninganna með nýrri túlkun í stefnu. Stefnandi hafi sönnunarfærslu um kröfur sínar á hendur stefnda. Af framlögðum gögnum sé ljóst, að kröfur stefnanda séu eigi á rökum reistar. Að gefnu tilefni sé rétt að upplýsa að Snæfellsvikur ehf. greiddi Arnarbakka ehf. þóknun fyrir umsýslu og aðstoð við sölu á vikri á árinu 1995. Séu engar kröfur gerðar þar að lútandi af hálfu Arnarbakka ehf. í máli þessu, enda engri skuld til að dreifa. Að gefnu tilefni beri nauðsyn til að upplýsa, að við athugun endurskoðanda á bókhaldi Snæfellsvikurs ehf. í nóvember 1996 hafi komið í ljós, að starfsmenn Arnarbakka ehf. höfðu dregið sér hluta af söluandvirði Snæfellsvikurs ehf. á vikri og muni skil eigi enn hafa farið fram. Muni starfsmenn Arnarbakka ehf. hafa látið hinn erlenda aðila greiða inn á reikning Arnarbakka ehf. og persónulega reikninga, en síðan skilað seint eða ekki andvirði útflutningsvöru. Snæfellsvikur ehf. hafi tilkynnt Arnarbakka ehf. munnlega og skriflega, sbr. dskj. nr. 8, að meðan skil á fjármunum hefðu eigi farið fram, yrðu engin frekari viðskipti milli aðila. Hafi borið nauðsyn til að tilkynna erlendum viðskiptavinum um þessa tilhögun og hafi svo verið gert. Engum viðskiptum hafi þannig verið til að dreifa milli aðila á árinu 1996 eða 1997. Stefndi telji, að framsett kröfugerð í nafni stefnanda sé ófyrirleitin tilraun til ólögmætrar fjáröflunar og geri þá kröfu, að til þess verði litið við dómsúrlausn í málinu. Af hálfu stefnda er vísað til reglna samninga- og kröfuréttar. Af hálfu stefnanda sé vísað í stefnu til l. nr. 103/1992 um umboðssöluviðskipti. Stefndi bendir á, að engum umboðssölusamningi sé til að dreifa, sbr. 13. gr. l. nr. 103/1992. Óhjákvæmilegt sé að benda á 1. mgr. 3. gr., 1. mgr.4. gr. og 1. mgr. 18. gr. sömu laga. Vaxtakröfu í stefnu er mótmælt sem ódómtækri en engin tilgreining er á til hvaða tíma krafist sé vaxta af stefnufjárhæð. Um málskostnað er vísað til 1. og 2. tl. 130. gr. og 131. gr. l. nr. 91/1991. Af hálfu stefnda sé talið óhjákvæmilegt að leiðrétta eftirfarandi rangfærslur í stefnu: 1. Jóhann Scheither sé sagður hafa verið einn eigenda Arnarbakka ehf. og einar eða aðrar gerðir hafi við það miðazt. Það sé rangt, að Jóhann hafi verið eða sé hluthafi í Arnarbakka ehf. 2. Sigurður Sigurjónsson hrl. sé sagður hafa gegnt starfi framkvæmdastjóra Vikuriðnaðar hf. Það sé alrangt. Hvorki sé það með formlegum né óformlegum hætti. 3. Sigurður Sigurjónsson hrl. sé sagður hafa sent gögn um stofnun Snæfellsvikurs ehf. til Hlutafélagaskrár. Það sé rangt, en rétt sé, að gögnin voru samin á skrifstofu lögmannsins fyrir hluthafa. 4. "Hið nýja félag (Snæfellsvikur ehf.) yfirtók alla starfsmenn gamla félagsins (Vikuriðnaðar hf.) þ.á m. viðskiptasamband við Gebr. Zieglowski GmbH. Yfirtók félagið og hagnýtti sér þann umboðssölusamning sem fyrr um getur." Þetta sé allt alrangt. Engin starfsemi hafi verið yfirtekin af Snæfellsvikri ehf., en erlendir aðilar, þ.á m. Zieglowski hafi sótzt eftir vikurkaupum af Snæfellsvikri ehf. 5. Snæfellsvikur ehf. hafi verið útflytjandi á vikri, en Arnarbakki ehf. hins vegar aldrei, svo sem fullyrt sé í stefnu. 6. "Þann 25. febrúar 1996 sagði stefndi upp samningum við stefnanda." Þetta sé rangt. Enginn samningur hafi verið á milli aðila, heldur samstarf, sem stefndi treysti sér ekki til að viðhalda, m.a. vegna óheimillar og ólögmætrar meðferðar starfsmanns eða starfsmanna stefnanda á fjármunum stefnda. IV. Forsendur og niðurstaða Rétt þykir að rekja gang málsins. Fyrir dóminum gáfu skýrslu Gunnar Geir Gunnarsson stjórnarformaður Snæfellsvikurs, Jóhann Scheither, Árni Þormóðsson, Sigurður Sigurjónsson hrl. og Albert Rútsson. Kröfu sína byggir stefnandi á samningi á dskj. nr. 3, dags. 12. janúar 1993, milli Jóhanns Scheithers, kt. 270640-2739, og fyrirtækisins Vikuriðnaðar hf, um umboðssölu þess fyrrnefnda fyrir þann síðarnefnda á vikri. Jóhann Scheither gerði síðan sölusamning við þýzka fyrirtækið Gebr. Zieglowski GmbH. um kaup á vikri. Í stefnu kemur fram, að Jóhann Scheither hafi á þessum tíma verið einn eigenda Arnarbakka hf., stefnanda máls þessa. Á öðrum stað í stefnu er Jóhann Scheither sagður hafa orðið fyrirsvarsmaður stefnanda síðar. Segir þar jafnframt, að allir reikningar vegna viðskiptanna hafi verið gerðir í nafni stefnanda. Gunnar Geir Gunnarsson, framkvæmdastjóri Snæfellsvikurs ehf., skýrði svo frá fyrir dómi, að Arnarbakki hefði fengið greitt frá Snæfellsvikri þóknun fyrir vinnuna, sem byggðist á útfluttu magni. Arnarbakki hafi gert reikninga á Snæfellsvikur vegna þóknunar á árinu 1995 vegna sölu á vikri á sama ári. Peningar frá Zieglowski hafi farið gegnum Arnarbakka, sem gerði Snæfellsvikri reikning vegna þóknunar. Hann gat ekki svarað því, hvort sú þóknun hafi verið í samræmi við samning Jóhanns Scheithers við Vikuriðnað hf., en hann hafi litið svo á, að Jóhann hafi verið að vinna fyrir Arnarbakka á þeim tíma, sem Vikuriðnaður var með samninginn við Jóhann. Eftir að fyrirtækið Snæfellsvikur var stofnað hafi Jóhann unnið fyrir það, m.a. séð um að útvega skip og séð um pappírsvinnu. Sú vinna hafi hins vegar ekki verið á grundvelli áðurnefnds samnings Jóhanns og Vikuriðnaðar, heldur á grundvelli munnlegs samkomulags, en um hafi verið að ræða sams konar viðskipti og fyrir Vikuriðnað. Sérstaklega aðspurður kvaðst Gunnar Geir alltaf hafa talið, að Arnarbakki væri með samninginn á dskj. nr. 3 og að Jóhann Scheither hefði verið í vinnu hjá Arnarbakka. Hann talaði fyrst um, að samningurinn við Snæfellsvikur hefði verið verktakasamningur, en dró þá fullyrðingu til baka og kvað einungis hafa verið greitt samkvæmt munnlegu samkomulagi. Jóhann Scheither skýrði svo frá m.a., að samningurinn við Vikuriðnað hefði verið gerður við sig persónulega að ósk forsvarsmanna Vikuriðnaðar, en hins vegar hefði hann unnið að samningnum sem starfsmaður Arnarbakka. Þegar Snæfellsvikur kom inn í málið hafi það gerzt þannig, að einhverju sinni, þegar hann var að senda farm út, þá var hann beðinn um að breyta nafni sendanda vikursins, þannig að hann væri á nafni Snæfellsvikurs en ekki Vikuriðnaðar. Annað hafi ekki breytzt og hafi viðskiptin að öðru leyti haldið óbreytt áfram. Sérstaklega aðspurður kvaðst hann ekki eiga umdeilda kröfu, heldur Arnarbakki. Hann staðfesti jafnframt að greiðslum hefði verið háttað á þann hátt sem Gunnar Geir Gunnarsson lýsti í framburði sínum, þ.e., að greiðslur hefðu borizt frá Þýzkalandi inn á reikning Arnarbakka, sem yfirfærði fjárhæðina til Snæfellsvikurs, að frádreginni þóknun Arnarbakka. Með hliðsjón af framangreindum framburði Gunnars Geirs Gunnarssonar og Jóhanns Scheithers þykir upplýst, að efndir samkvæmt samningi þeim, sem gerður var á sínum tíma milli Vikuriðnaðar og Jóhanns Scheithers fóru fram af hálfu Jóhanns Scheithers í nafni og á vegum fyrirtækisins Arnarbakka hf. Enda þótt reikningsviðskipti hafi farið fram í nafni stefnanda, meðan Jóhann var einn eigenda þess fyrirtækis, verður ekki dregin sú ályktun, að fyrirtækið hafi yfirtekið réttindi og skyldur Jóhanns samkvæmt samningum hans við samningsaðila sinn. Ósannað er, að sérstakur samningur hafi verið gerður milli Arnarbakka og Snæfellsvikurs, eftir að síðarnefnda fyrirtækið yfirtók starfsemi Vikuriðnaðar hf., en þegjandi samkomulag virðist hafa verið um að Arnarbakki ehf. starfaði áfram fyrir hið nýja fyrirtæki og fengi greitt fyrir þjónustu sína í samræmi við áðurnefndan samning Jóhanns Scheithers og Vikuriðnaðar. Því til stuðnings eru óumdeildar staðhæfingar þess efnis, að stefnandi hafi þjónustað stefnanda og fengið greitt fyrir á árinu 1995. Stefnandi telst því réttur aðili málsins og á kröfur á hendur stefnda vegna sannanlega veittrar þjónustu fyrir fyrirtækið. Reikningar þeir, sem krafið er greiðslu á, eru báðir ódagsettir. Verður nú fjallað um þá hvorn í sínu lagi: Reikningur að fjárhæð kr. 366.875: Í reikningi þessum kemur fram, að um sé að ræða umsamda þóknun vegna skipa á árinu 1994, 5x25.000, samtals kr. 125.000 og 10x25.000, samtals kr. 250.000, eða alls kr. 375.000 auk virðisaukaskatts kr. 91.875. Frá þessari fjárhæð dregst innborgun kr. 100.000, sem greidd var 20. febrúar 1995. Um þennan reikning segir í stefnu, að fyrri fjárhæðin og innborgunin sé vegna skipa á árinu 1994 og stefnda því óviðkomandi, en síðari fjárhæðin sé vegna skipa á árinu 1995, sem staðfest sé með framlögðum gögnum. Af hálfu stefnda er reikningi þessum mótmælt sem fölsuðum og efnislega röngum. Jóhann Scheither skýrði svo frá fyrir dómi, að þessi reikningur væri umsamin þóknun, sem ákveðin var strax á árinu 1994, þegar í ljós hafi komið að skipaumsýslan var meiri en menn höfðu gert sér grein fyrir. Þetta hafi verið samningur, sem gerður hafi verið við framkvæmdastjóra Vikuriðnaðar og stjórnarmann fyrir umsýslu á skipunum, en hans hafi aldrei verið getið í upprunalegum samningi. Framangreint samkomulag er að finna í ljósriti á dskj. nr. 6 og er það dagsett 30. september 1994. Samkomulags þessa er í engu getið í stefnu og ekki á því byggt þar. Krafa þessi á sér ekki stoð í samningi Vikuriðnaðar og Jóhann Scheithers frá 12. janúar 1993. Því er ekki haldið fram í stefnu, að stefnandi hafi yfirtekið aðild Jóhanns Scheithers að þessu samkomulagi, eða að Snæfellsvikur hafi yfirtekið skyldur Vikuriðnaðar samkvæmt því. Þegar af þessum sökum ber að sýkna stefnda vegna aðildarskorts af þessari kröfu, en stefndi byggir sýknukröfu sína m.a. á aðildarskorti. Það er athugavert við málatilbúnað stefnanda, hvað varðar þennan lið kröfunnar, að í stefnu er ekki gerð grein fyrir þeim skipaferðum, sem þarna er verið að krefja þóknunar fyrir. Þá er tilvísun til stuðningsgagna óljós í stefnu, þótt unnt sé að glöggva sig á þeim með yfirlegu. Dómskjal nr. 23 sýnir farmskírteini vegna 10 skipaferða til Zieglowski á árinu 1995, sem munu vera grundvöllur þessa hluta kröfugerðarinnar. Eru átta þeirra á vegum Snæfellsvikurs hf., en tvær þeirra á vegum Vikuriðnaðar hf. Ekkert liggur fyrir um það í málinu, að Snæfellsvikur hafi yfirtekið skuldbindingar Vikuriðnaðar hf. gagnvart stefnanda eða Jóhanni Scheither. Reikningur að fjárhæð kr. 803.186: Umfjöllun um þennan kröfulið er af skornum skammti í stefnu. Samkvæmt reikningnum er um að ræða sölu á 17.786,58 kg af vikri til Þýzkalands í maí/júlí 1996, samtals að andvirði DEM 382.411,47 eða ísl. kr. 16.902.586 á gengi 44,20. Þóknun sú sem stefnandi reiknar sér er 5% af andvirði vörunnar, eða kr. 845.129. Ofan á þá fjárhæð leggst virðisaukaskattur, kr. 207.057. Frá heildarreiknings­fjárhæðinni eru dregnar kr. 249.000, sem er þóknun frá Vikri hf. Er engin skýring á því í sóknargögnum, hvers vegna blandað er saman þóknun frá Vikri hf. og kröfu um þóknun á hendur Snæfellsvikri hf. á sama reikningi. Samkvæmt framburði Jóhanns Scheithers fyrir dómi, er krafan byggð á dskj. nr. 10, sem sýni, undir töluliðum 1-5, skipaferðir á vegum stefnda. Gunnar Geir Gunnarsson kannaðist við þessar skipaferðir fyrir dómi sem og farminn. Enn fremur kannaðist hann við að hafa verið staddur á fundi á Hótel Holti í nóvember 1995 ásamt þýzka aðilanum Ziegowski, Jóhanni Scheither og fleiri aðilum. Þar voru vikurmál rædd, léleg gæði o.fl. og jafnframt áframhaldandi sölumál. Jóhann Scheither staðfesti að hafa verið á þessum fundi, og í framhaldi af honum hafi verið farið vestur á Snæfellsnes og gengið þar frá kaupum á farmi, sem þar var. Kvað hann farminn síðan hafa verið sendan utan á árinu 1996. Gegn andmælum stefnda er ósannað, að umdeildur reikningur sé vegna sölu á farmi, sem stefnandi hafi komið á fyrir Snæfellsvikur hf., en fram kemur í gögnum málsins, að stefnandi sagði upp samstarfinu við stefnda þann 15. febrúar 1996. Ekki liggur fyrir, hver hlutur Vikurs hf. er í farminum. Engir samningar liggja fyrir eða gögn, sem sýna að stefnandi hafi komið að frágangi útflutningsskjala fyrir stefnda, sem var hluti af verkefnum þeim, sem umkrafin þóknun tók til, sbr. samning Jóhanns Scheithers og Vikuriðnaðar. Er því ekki hjá því komizt að sýkna stefnda jafnframt af þessum þætti dómkröfunnar. Þar sem útivist varð af hálfu stefnda undir rekstri málsins dæmist málskostnaður ekki. Sigríður Ólafsdóttir héraðsdómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Stefndi, Snæfellsvikur ehf. skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Arnarbakka ehf. Málskostnaður fellur niður.

Mál nr. 4/1999

Vinnusamningur Kjarasamningur

F var ráðinn til H sem matreiðslumaður með ótímabundnum ráðningarsamningi þar sem tiltekin voru föst laun. Í ráðningarsamningnum var jafnframt almenn tilvísun þess efnis, að F skyldi „að öðru leyti” njóta kjara samkvæmt kjarasamningi matreiðslumanna. Ágreiningur reis um hvort F ætti rétt á þeim hlutfallshækkunum launa sem samið var um í kjarasamningum auk þess sem ágreiningur var um hvort F ætti rétt til greiðslu fatapeninga og veikindalauna í orlofi. Stefndi F H til greiðslu þeirrar fjárhæðar sem hann taldi vangoldna. Var talið að F hefði átt samningsbundinn rétt á greiðslum þessum en hluti af kröfu hans til fatapeninga var talinn fallinn niður vegna tómlætis.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Haraldur Henrysson og Hjörtur Torfason. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 5. janúar 1999 og krefst þess að verða sýknaður af öllum kröfum stefnda. Þá krefst hann málskostnaðar úr hendi stefnda í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfestur. Dæma ber áfrýjanda til greiðslu málskostnaðar fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Heilsustofnun Náttúrulækningafélags Íslands, greiði stefnda, Francois Luis Fons, 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 10. desember 1998. 1. Mál þetta var höfðað við þingfestingu þess 21. apríl 1998 og dómtekið 2. þ.m. Stefnandi er Francois Luis Fons, kt. 020847-7009, Engjaseli 81, Reykjavík. Stefndi er Heilsustofnun Náttúrulækningafélags Íslands, kt. 480269-6919, Grænumörk 10, Hveragerði. Stefnandi krefst greiðslu vangreiddra launa að fjárhæð 848.939 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 57.384 kr. frá 1. apríl 1995 til 1. janúar 1996, en af 391.458 krónum frá þeim degi til 1. apríl 1997, en af 571.698 krónum frá þeim degi til 1. september s.á., en af 848.939 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Að auki krefst stefnandi málskostnaðar. Stefndi krefst sýknu af kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hendi hans. 2. Stefnandi réð sig til starfa hjá stefnda sem yfirmatreiðslumeistari þann 1. júní 1993. Kveðið var á um starfskjör hans í skriflegum ráðningarsamningi. Þar segir: "Föst mánaðarlaun yfirmatreiðslumeistara verða 220.000 krónur. Hann greiðir ekki leigugjald né hita né rafmagn vegna íbúðar, sem Heilsustofnun lætur honum í té. Einnig fær yfirmatreiðslumeistari frían síma í íbúðina. Að öðru leyti nýtur hann þeirra kjara, sem kveðið er á um í samningum vinnuveitenda og Félags matreiðslumanna." Fram er tekið, að fyrir árslok 1993 verði kannað, hvort unnt verði að haga greiðslum samkvæmt bónusfyrirkomulagi. Samningurinn var ótímabundinn og kvað á um gagnkvæman þriggja mánaða uppsagnarfrest. Samhliða undirritun ráðningarsamningsins undirrituðu aðilar samkomulag um notkun bifreiðar stefnanda til aðdrátta fyrir stefnda og greiðslur fyrir þau afnot. Voru þeir sammála um, að ekki yrði greitt fyrir meira en 1600 km. á mánuði miðað við meðaltal 3ja mánaða. Stefnandi naut einnig greiðslna fyrir fastar yfirvinnustundir, 18,2 klst. á mánuði. Þá er fram komið, að stefndi kostaði nokkrar utanlandsferðir fyrir stefnanda, sem voru a.m.k. öðrum þræði kaupaukar, og var hin síðasta farin sumarið 1997. Samkvæmt því, sem segir í stefnu, gekk starf stefnanda fyrir stefnda í öndverðu að mestu hnökralaust, en er kom fram á sumar 1994 hafi risið deiluefni með aðilum, sem sé tilefni dómsmáls þessa og jafnframt ástæða þess, að stefnandi sagði upp störfum. Einu ágreiningsefnin til þess tíma hafi verið, að ekkert hafi orðið úr því, að stefndi hrinti í framkvæmd þeirri ráðagerð að taka upp bónuslaunakerfi og eins, að stefndi hafi alla tíð látið undir höfuð leggjast að greiða fatapeninga, sem kveðið sé á um í kjarasamningi. Þann 19. apríl 1995 var gerður kjarasamningur milli Vinnuveitendasambands Íslands vegna Sambands veitinga- og gistihúsa annars vegar og Félags matreiðslumanna hins vegar. Þar segir í 1. gr., að allir síðast gildandi kjarasamningar aðila framlengist til 31. desember 1996 með þeim breytingum og fyrirvörum, sem í samningnum felist, og falli þá úr gildi án sérstakrar uppsagnar. Í 2. gr. segir, að frá undirskriftardegi samningsins skuli öll laun hækka um 3,5%. Í 3. gr. segir: "Með gildistöku samnings þessa falla úr gildi allir fyrri launataxtar ofangreindra aðila, sbr. 1. gr. samnings þessa. Breytingar á launatöxtum valda ekki hækkun á launum sem eru hærri en tilgreind lágmarkslaun, en þeir sem njóta betri kjara fá hækkun samkvæmt ákvæðum 2. gr. samningsins. . ." Síðan eru raktir launataxtar, eins og þeir urðu að meðtalinni hækkun skv. 2. gr., og námu hæstu laun yfirmatreiðslumanna 85.969 krónum. Samkvæmt 5. gr. samningsins skyldu öll laun hækka um 3% frá 1. janúar 1996. Stefnandi fékk ekki framangreindar samningsbundnar hækkanir, hvorki 19. apríl 1995 né 1. janúar 1996. Hins vegar voru laun hans hækkuð um 2.700 krónur þ. 19. apríl 1995 og um 710 krónur 1. október s.á. Þann 1. janúar 1996 fékk hann 2.700 króna hækkun. Þann 1. apríl 1997 var gerður kjarasamningur milli aðila vinnumarkaðarins. Samkvæmt samningnum námu hæstu laun yfirmatreiðslumanna, eftir 7 ára starf í iðninni, 100.000 krónum á mánuði. Sá samningur er enn í gildi. Stefndi hækkaði laun stefnanda sem nam umsaminni hækkun, 4,7%, en þó ekki frá 1. apríl 1997 heldur 1. maí s.á. Í stefnu segir, að þessi launahækkun hafi verið reiknuð á röngum grundvelli, þar sem fyrri umsamdar launahækkanir hafi ekki verið efndar réttilega. Stefnanda hafi nú verið nóg boðið og hann sagt upp störfum miðað við starfslok 1. september 1997. Að samkomulagi hafi orðið, að stefnandi starfaði til 17. júní, en færi þá í sumarfrí, en hann hafi átt 53 daga inni vegna ótekins vetrarorlofs og orlofs. Stefnandi hafi því næst leitað fulltingis stéttarfélags síns til að fá hlut sinn réttan, en skuld stefnda við hann hafi þá numið 647.234 krónum vegna vangoldinna hækkana og þess, að stefndi hefði látið undir höfuð leggjast að greiða stefnanda fatapeninga, sem hann hafi átt rétt á samkvæmt kjarasamningi. Í málinu liggur frammi bréf frá MATVÍS (Matvæla- og veitingasambandi Íslands), dags. 29. maí 1997, til lögmanns. Þar er greint frá umkvörtunarefnum stefnanda og lögmaðurinn inntur eftir því, hvernig hann meti stöðuna. Einnig liggur frammi bréf MATVÍS, dags. 25. júlí 1997, til stefnda, þar sem greint er frá kvörtunum stefnanda og hvatt til að deilan yrði leyst. Þar segir, að miðað við þær launahækkanir, sem matreiðslumenn í mötuneytum hafi fengið frá 1. júní 1994, sé mismunur á launum stefnanda 1.062.451 krónur og vangreiddir fatapeningar á starfstíma hans 120.896 krónur. Í bréfi framkvæmdastjóra stefnda til stefnanda 28. júlí 1997 kveðst hann ekki vera til viðræðu um neinar frekari greiðslur til stefnanda. Þá segir, að stefnanda hafi verið boðið upp á starfslokasamning, sem byggðist á hans eigin tillögum, en hann hafi ekkert látið frá sér heyra um afstöðu til hans. Í stefnu segir, að stefnandi hafi orðið fyrir slysi í orlofi sínu þ. 8. ágúst 1997, er hafi gert hann óvinnufæran allt til 14. september. Stefnanda beri réttur til greiðslu launa í veikindaforföllum frá 8. ágúst 1997 til 1. september, eða í fimmtán virka daga. Skuld stefnda við stefnanda vegna þessa, sem hann hafi neitað að greiða, sé að fjárhæð 201.705 krónur. Í greinargerð stefnda segir, að þegar í upphafi hafi verið samkomulag milli aðila um að fara ekki að launatöxtum Félags matreiðslumanna og tengja grunnlaunin ekki kjarasamningum eða kaupskrá félagsins, enda hafi grunnlaun stefnanda verið ákveðin u.þ.b. þreföld byrjunarlaun yfirmatreiðslumanna á þeim tíma og raunar nær því að vera þreföld en tvöföld hæstu taxtalaun samkvæmt kaupskrá Félags matreiðslumanna. Af þessari ástæðu m.a. hafi verið skýrt tekið fram í ráðningarsamningnum, að laun stefnanda skyldu vera ákveðin, föst fjárhæð. Þá er því haldið fram í greinargerðinni, að meginástæða þess, að stefnandi sagði starfi sínu lausu hafi verið erfiðleikar í samskiptum hans við samstarfsfólk sitt eða undirmenn. Í samantekt launafulltrúa stefnda frá 2. apríl 1998 segir, að umsamin mánaðarlaun, 220.000 krónur, hafi ekki verið fundin út úr kjarasamningi eða taxta Félags matreiðslumanna, heldur sé um að ræða tilbúinn launaflokk, 506-300-8, "samkvæmt Árna Gunnarssyni og Francois Fons. . . Þannig er launataxti þessi til kominn á taxta SFR til að hann fylgi lögboðnum launahækkunum". Að auki hafi stefnandi átt að fá 18,2 fasta yfirvinnutíma og 1.600 km. bifreiðastyrk á mánuði. Samtals hafi mánaðarlegar greiðslur til stefnanda numið 315.741 krónu (mánaðarl. 220.000 kr. + yfirv. 40.040 kr. + bifrst. 50.480 kr. + orlof 5.221 kr.), en vegna launaþróunar frá apríl 1993 til og með ágúst 1997 hafi stefnandi verið kominn í 236.737 króna mánaðarlaun, þegar hann hætti störfum hjá stefnda. Lögmaður stefnanda sendi lögmanni stefnda bréf 27. október 1997 og 15. janúar 1998. Í hinu síðara er tekið fram, að hafi ekki borist viðbrögð innan 14 daga muni krafa stefnanda heimt með fulltingi dómstóla. Í hvorugu framangreindra bréfa eru settar fram ákveðnar fjárkröfur. 3. Málsástæður stefnanda og lagarök. Stefnda ber að efna samning aðila réttilega. Þar er skýrt kveðið á um, að efndir ráðningarsamnings aðila skuli fara eftir ákvæðum gildandi kjarasamnings vinnuveitenda og Félags matreiðslumanna, er efnisákvæðum samningsins sleppi. Þar var ekkert kveðið á um launabreytingar, og er því augljóst að fara ber eftir þeim breytingum, sem um var samið í hinum tilgreinda kjarasamningi. Stefndi hefur viðurkennt þetta í verki, þar sem hann hækkaði laun stefnanda oftast á þeim sömu dögum, sem hækkanir samkvæmt kjarasamningum tóku gildi, auk þess sem hann hækkaði laun stefnanda beinlínis um umsamda prósentuhækkun þ. 1. apríl 1997. Leikur því enginn vafi á tengslum kjarasamnings og ráðningarsamnings aðila hvað þetta snertir. Kjör, sem samið er um í kjarasamningum, þ.m.t. umsamdar launahækkanir, fela í sér lágmarkskjör, sem óheimilt er að víkja frá, starfsmanni til tjóns. Í gagnkvæmu samningssambandi er það ekki á forræði annars aðilans að gera breytingar einhliða gegn andmælum hins. Einu gildir, þó að hin umsömdu kjör hafi verið umfram þann launataxta, sem kjarasamningur vinnuveitenda og Félags matreiðslumanna gerir ráð fyrir sem lágmarkslaunum. Það kemur enda skýrt fram í kjarasamningnum, að beinlínis er gert ráð fyrir því, að um hærri laun kunni að vera að ræða. Staðhæfingu stefnda, sbr. bréf lögmanns hans frá 26. janúar 1998, um að stefnandi hafi aldrei hreyft athugasemdum vegna launahækkana þann 1. júní 1994 og 19. apríl 1995, fyrr en eftir að hann lét af störfum er mótmælt sem rangri. Þvert á móti gerði stefnandi athugasemdir við stefnda um þetta, er leiddu til þess að starfsmaður stefnda hafði samband við stéttarfélag stefnanda til að fá upplýsingar um orðnar launabreytingar, auk þess að bera mál stefnanda undir félagið. Þessar fyrirspurnir komu ekki til af annarri ástæðu en þeirri, að stefnandi gerði athugasemdir við launagreiðslur til sín. Um greiðsluskyldu stefnda vísar stefnandi til meginreglna vinnuréttar um greiðslu verkkaups og meginreglna samningaréttar um skyldu til efnda samninga. Þá styður stefnandi kröfu sína við lög nr. 55/1980, lög nr. 19/1979 og lög nr. 80/1938. 4. Málsástæður stefnda og lagarök. Sýknukrafa stefnda er fyrst og fremst á því reist, að ráðningarsamningur stefnanda hjá stefnda sé tvíþættur. Annars vegar hafi orðið fullt samkomulag um það að greiða stefnanda allt að þrisvar sinnum hærri föst laun en yfirmatreiðslumenn höfðu rétt til samkvæmt kjarasamningi Félags matreiðslumanna, auk þess sem stefnandi hafi fengið til afnota íbúð endurgjaldslaust auk endurgjaldslausra afnota af síma í íbúðinni. Þessi launakjör hafi verið svo langt yfir öllum launatöxtum, að það hafi verið sameiginlegur skilningur stefnanda og stefnda, að um væri að ræða óbreytanlega fjárhæð, nema sérstaklega væri um annað samið, enda næsta ólíklegt, að matreiðslumenn næðu með kjarasamningum betri launkjörum. Um önnur atriði, svo sem lífeyrisréttindi, orlof o.fl., skyldi hins vegar fylgja ákvæðum í samningum vinnuveitenda og Félags matreiðslumanna. Ljóst sé, að ákvæði 1. gr. laga nr. 55/1980 verði ekki beitt í því tilviki, sem hér um ræðir, þar sem hæstu taxtalaun yfirmatreiðslumanns, ásamt öllum taxtahækkunum, sem orðið hafi á kjarasamningum Félags matreiðslumanna á ráðningartíma stefnanda hjá stefnda, hafi ekki nálgast upphaflega samningsbundin laun stefnanda. Þeim þætti kröfu stefnanda, sem lýtur að greiðslu launauppbóta, er einnig sérstaklega mótmælt vegna tómlætis af hálfu stefnanda, sem hafi aldrei haft kröfuna uppi, fyrr en eftir að ráðningarsamningi hans lauk, enda gegn betri vitund um innihald ráðningarsamnings hans við stefnda. Þeim þætti kröfugerðarinnar, sem er byggður á vangreiðslu fatapeninga, er mótmælt vegna þess, að stefnandi hafi keypt öll vinnuföt á reikning stefnda, og vegna tómlætis stefnanda, sem hafi aldrei haft slíka kröfu uppi á samningstímanum. Þá er kröfu um laun vegna veikinda stefnanda á orlofstíma mótmælt í greinargerð stefnda, þar sem hún sé ekki studd neinum gögnum. 5. Krafa stefnanda er þannig sundurliðuð: Af hálfu stefnda er dómkröfu stefnanda ekki andmælt tölulega. Árni Stefán Gunnarsson, framkvæmdastjóri stefnda, gerði ráðningarsamninginn við stefnanda og annaðist skráningu hans. Stefnandi skýrði svo frá fyrir dómi, að rætt hefði verið um það við samningsgerðina, að laun sín ættu að hækka til samræmis við laun annarra matreiðslumanna. Árni Stefán Gunnarsson kvað það hafa verið alveg ljóst, að ekki kæmi til greina, að stefnandi fengi greidd laun samkvæmt samningum Félags matreiðslumanna og hefði það aldrei komið til umræðu. Að því leyti, sem skírskotað sé til þeirra í samningnum, hafi einungis verið átt við, að orlofs- og lífeyrisgreiðslur skyldu vera samkvæmt honum. Ekkert er fram komið í málinu, sem styður það, að með föstum launum í hinum ótímabundna ráðningarsamningi hafi verið átt við óbreytanleg laun, sem er andstætt almennri málvenju. Laun stefnanda voru hækkuð á ráðningartímanum, með þeirri einhliða ákvörðun stefnda að miða við samninga Starfsmannafélags ríkisstofnana. Niðurstaða dómsins að þessu leyti er sú, að viðmiðun þessi hafi ekki verið réttmæt, heldur verður ráðningarsamningur stefnanda skilinn svo, að um öll önnur kjaraatriði en þau, sem sérstaklega eru upp talin í honum, skyldi fara eftir því, sem þegar hefði verið og síðar yrði um samið í samningum vinnuveitenda og Félags matreiðslumanna. Árni Stefán Gunnarsson kvað stefnanda aldrei hafa fært kjarasamningshækkanir í tal og engar athugasemdir gert út af þeim, en hann hefði rætt um að laun sín væru farin að dragast aftur úr launum starfsbræðra sinna. Kvaðst Árni Stefán hafa hringt á skrifstofu (stéttarfélags stefnanda - innskot dómara) og hafi komið í ljós, að stefnandi var með 50.000 - 100.000 króna hærri laun en aðrir, eða það sem almennt gerðist. Vitnið Níels Sigurður Olgeirsson er formaður og framkvæmdastjóri Matvæla- og veitingasambands Íslands, en var árið 1994 formaður Félags matreiðslumanna. Hann kvaðst hafa frétt af ágreiningi aðila máls þessa á því ári. Stefnandi hefði komið til sín eftir að samið hafði verið um starfsaldurshækkanir til yfirmatreiðslumanna, sem þýddu um 20.000 króna hækkun á mánuði, en þá hefði ekki verið um að ræða almennar launahækkanir. Kvaðst hann í framhaldi af því hafa haft samband við Unni (launafulltrúa stefnda) og hefði skoðun sín verið, að gera ætti nýjan samning við stefnanda af þessu tilefni. Aðspurður um það, hvort hann hefði frétt af málinu eftir þetta og til vors 1997, kvaðst hann hafa frétt, að þetta hefði ekki gengið eftir, og síðan, þegar hækkanir hafi orðið, hafi málið komið upp aftur. Hann kvaðst alltaf hafa reiknað með því, miðað við þann samning, sem gerður hefði verið, að þetta væri lítið mál og aðeins vantaði, að aðilarnir töluðu meira saman og "kláruðu þetta". Hann hafi talað við fyrrnefnda Unni, og hún einnig haft samband við sig. Henni hafi verið kunnugt um breytingar á töxtum Félags matreiðslumanna. hann hafi sent henni kauptaxta í símbréfi, og stefnda muni hafa verið sendar áfram í pósti breytingar á kauptöxtum og kjarasamningum, þ.e. að stefndi hafi verið settur á "póstskrá". Hann kvað yfirborganir vera almennar í stéttinni, og sé það undantekning, taki einhver laun samkvæmt kjarasamningi eða umsömdum launatöxtum. Taxtarnir séu eingöngu til viðmiðunar. Hann kvað marga starfsbræður stefnanda hafa haft hærri laun en hann. Hann kvaðst hafa talið óeðlilegt, að sjálfvirkar breytingar á samningum matreiðslumanna almennt skyldu ekki gilda hjá hinni stefndu stofnun. Hann kvaðst hafa gert tilraun til að sætta málin og farið austur þeirra erinda, áður en hann sendi bréf þau f.h. MATVÍS, sem getið er í 2. kafla dómsins. Eftir að stefnandi lét af störfum hjá stefnda gerði hann án undandráttar reka að heimtu kröfu sinnar. Krafa stefnanda um vangoldin laun vegna hækkana 19. apríl 1995, 1. janúar 1996 og 1. apríl 1997 (sbr. 2., 3. og 4. tl. kröfugerðar) styðst við 1. gr. laga nr. 55/1980, sbr. 7. gr laga nr. 80/1938. Eigi er fallist á, að hún sé niður fallin fyrir tómlæti. Stefnandi átti samningsbundinn rétt á fatapeningum. Stefndi greiddi fyrir vinnufatnað, sem stefnandi festi kaup á fyrir starfsfólk í eldhúsi. Árni Stefán Gunnarsson bar, að hann hefði talið, að þetta hefði einnig gilt um vinnufatnað stefnanda sjálfs. Stefnandi kvað svo ekki hafa verið, heldur hefði hann eingöngu notað vinnuföt, sem hann átti fyrir. Ekki er fram komið, að stefnandi hafi haft uppi kvartanir eða kröfu að þessu leyti, fyrr en með milligöngu MATVÍS í bréfi 25. júlí 1997. Ber að sýkna stefnda af kröfu stefnanda að þessu leyti fyrir fyrri tímabil en 1. apríl 1997 til 31. ágúst s.á., þ.e. samkvæmt kröfuliðum 1- 3 (samtals 115.274 krónur), vegna tómlætis hans um að halda kröfu sinni fram. Stefnandi bar fyrir dóminum, að hann hefði slasast á fæti í Frakklandsför í ágúst 1997, þannig að hann hefði ekki getað stigið í annan fótinn. Hann kvaðst hafa látið Unni, launafulltrúa stefnda, vita um þetta og sent henni læknisvottorð. Árni Stefán Gunnarsson staðfesti, að þetta væri rétt. Stefnandi lagði fram tvö læknisvottorð. Í vottorði Guðmundar Elíassonar, heimilislæknis stefnanda, dags. 18.8.1997, segir, að stefnandi hafi verið skoðaður 8.8. og 11.8., og sé hann óvinnufær með öllu vegna slyss frá 8.8. og óvíst hve lengi. Í vottorði Stefáns Dalberg, sérfræðings í orthopediu, dags. 18.8.1997, segir, að stefnandi sé með öllu óvinnufær vegna meiðsla í hné frá 18.8 ´97 til 14.9. ´97, og að hann muni fara í aðgerð á hnénu þ. 4.9.´97. Að því leyti, sem hér var greint, er niðurstaða dómsins sú, samkvæmt. 3. gr., 6. gr. og 8. gr., sbr. 2. mgr. 7. gr., laga nr. 30/1987, að fallist er á kröfu stefnanda, sbr. 5. tl. kröfugerðarinnar. Samkvæmt framangreindu er niðurstaða dómsins sú, að dæma beri stefnda til að greiða stefnanda 733.665 (848.939 ÷ 115.274) krónur með vöxtum, eins og greinir í dómsorði, og málskostnaði, sem ákveðinn er 200.000 krónur. Mál þetta dæmir Sigurður Hallur Stefánsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, Heilsustofnun Náttúrulækningafélags Íslands, greiði stefnanda, Francois Luis Fons, 733.665 krónur, ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 314.314 krónum frá 1. janúar 1996 til 1. apríl 1997, en af 456.424 krónum frá þeim degi til 1. september s.á., en af 733.665 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda 200.000 krónur í málskostnað.

Mál nr. 79/1999

Bifreið Ölvunarakstur

Ó var ákærður fyrir ölvunarakstur, en lögregla hafði veitt bifreið hans eftirför og handtekið hann eftir að bifreiðin hafði verið stöðvuð. Neitaði Ó að hafa ekið bifreiðinni og sagðist hafa gengið að henni og staðið hjá henni er lögregla kom á vettvang. Héraðsdómari komst að þeirri niðurstöðu að sannað væri með framburði lögreglumanna, þrátt fyrir neitun Ó, að hann hefði ekið undir áhrifum áfengis í umrætt sinn. Um var að ræða aðra ítrekun á ölvunarakstursbroti. Var héraðsdómur staðfestur með vísan til forsendna hans og Ó dæmdur til fangelsisvistar og ævilangrar sviptingar ökuréttar.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar 25. janúar 1999 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og jafnframt af hálfu ákæruvalds, sem krefst þess nú að héraðsdómur verði staðfestur. Ákærði krefst aðallega sýknu af kröfum ákæruvaldsins, til vara að héraðsdómur verði ómerktur, en til þrautavara að refsing verði milduð og ökuleyfissviptingu markaður skemmri tími en í héraðsdómi. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfestur. Ákærði verður dæmdur til að greiða áfrýjunarkostnað málsins, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærði, Óskar Daði Óskarsson, greiði allan áfrýjunarkostnað af málinu, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Björgvins Þorsteinssonar hæstaréttarlögmanns, 50.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 17. desember 1998. Ár 1998, fimmtudaginn 17. desember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem haldið er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Ingibjörgu Benediktsdóttur héraðsdómara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 835/1998: Ákæruvaldið gegn Óskari Daða Óskarssyni, sem tekið var til dóms 27. nóvember sl. Málið er höfðað með ákæruskjali lögreglustjórans í Reykjavík dagsettu 29. september síðast liðinn gegn ákærða, Óskari Daða Óskarssyni, kt. 141173-3089, Engihjalla 3, Kópavogi, en dvalarstað að Hrauntungu 59, Kópavogi, „fyrir umferðarlagabrot með því að hafa ekið bifreiðinni RO-485, að kvöldi fimmtudagsins 11. júní 1998, undir áhrifum áfengis um Eiðisgranda í Reykjavík að Hringbraut 119. Þetta telst varða við 1. sbr. 3. mgr. 45. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sbr. 1. gr. laga nr. 48/1997 og 3. gr. laga nr. 57/1997. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar og sviptingar ökuréttar sbr. 101. og 102. gr. nefndra umferðarlaga sbr. 25. gr. og 26. gr. laga nr. 44/1993 og 2. gr. laga nr. 23/1998.” I. Samkvæmt frumskýrslu Sigursteins Steinþórssonar lögreglumanns, sem hann hefur staðfest fyrir dómi, mættu tveir lögreglumenn á lögreglubifreið bifreiðinni RO-485 um kl. 22.20 að kvöldi fimmtudagsins 11. júní sl., er þeir óku suður Eiðsgranda við gatnamót Keilugranda.Segir í skýrslunni að sjáanlegt hafi verið að ökumaðurinn hafi ekki haft fullt vald á akstrinum og bifreiðin rásað til á götunni milli vegkanta, en henni hafi verið ekið nokkuð greitt. Þeir hafi því veitt bifreiðinni eftirför með bláum blikkandi ljósum og hafi ökumaðurinn ekið áfram norður Eiðsgranda og beygt til hægri við Hringbraut 119 inn í bifeiðastæði við það hús, stöðvað bifreiðina og drepið á vél hennar. Þar hafi verið haft tal af ökumanni, ákærða í máli þessu.Þar sem mikinn áfengisþef lagði frá kærða hafi hann verið beðinn um að koma yfir í lögreglubílinn sem hann hafi gert og þar látinn blása í öndunarprófsmæli, sem sýndi 3,40 ‰. Ökumanni hafi þá verið tilkynnt að hann væri handtekinn og jafnframt spurður um kveikjuláslykla að bílnum, sem hann kvaðst ekki vita hvar væru. Hann hafi sýnt þeim í vasa sína, en engir lyklar hafi verið þar. Leitað var að þeim í og við bifreiðina án árangurs. Bifreiðinni var læst og hún skilin eftir á vettvangi. Í skýrslunni er þess getið að ákærði hafi ekki viljað segja hvaðan hann var að koma og ekki hvaða áfengi hann hafi drukkið, en hann hafi sagst hafa drukkið áfengi. Var ákærði því næst færður á lögreglustöð og þar fyrir varðstjóra. Fram kemur í þeirri skýrslu að ákærði hafi neitað að hafa ekið bifreiðinni. Var hann síðan færður til töku blóðsýnis á Sjúkrahús Reykjavíkur þar sem honum var tekið blóðsýni til alkóhólrannsóknar kl. 23.58. Hann var síðan færður á ný fyrir varðstjóra sem tók skýrslu í tilefni þess. Samkvæmt endanlegri niðurstöðu hennar reyndist blóðsýnið innihalda 2,68 ‰ alkóhóls. Við rannsókn málsins vildi ákærði ekki tjá sig um sakargiftirnar. Fyrir dómi hefur hann alfarið neitað sakargiftum. Kvaðst hann hafa verið á leið úr vinnu fyrr um kvöldið. Hann hafi ekið umræddri bifreið, RO-485, Toyota 4Runner, að hringtorginu við verslunina Nóatún, Hringbraut 119, og þar séð bíl kunningja síns, Jóhannesar Jenssonar, fyrir utan Nóatún. Hann hafi ekið inn á planið við verslunina og stöðvað þar. Þar hafi þeir rætt saman í einhvern tíma og síðan farið saman á bifreið Jóhannesar að veitingastaðnum Rauða Ljóninu. Þar hafi þeir verið allt kvöldið. Þegar ákærði fór af staðnum kvaðst hann hafa verið búinn að drekka það mikið að hann hafi kosið að ganga að Nóatúni til að ganga úr skugga um það að allt væri í lagi með bíl sinn og svo ætlað að hringja á leigubíl úr farsíma, sem hann var með á sér. Þá hafi lögreglubíl verið ekið á fullri ferð með bláum ljósum inn á planið er hann stóð við bílinn, hurðum hennar hrundið upp og hann handtekinn af tveimur lögregluþjónum, manni og konu. Kvaðst ákærði ekki muna hvar hann stóð þá. Hann kvaðst ekki hafa farið inn í bílinn, enda hafi hann ekki haft lykla að honum. Er ákærða var bent á það að samkvæmt frumskýrslu lögreglu hefði lögregla læst bílnum áður en hún fór af vettvangi sagði ákærði að hann verið búinn „að opna bílinn”, topplúga hans hafi verið opin, hann hefði gleymt að loka henni.Hann kvaðst ekki minnast þess að hafa gengið í fylgd með einhverjum leiðina frá Rauða Ljóninu og að bifreiðinni og sagði að enginn hefði verið inni í henni er lögreglan kom á vettvang. Ákærði kvaðst ekki hafa verið með lykla að bifreiðinni þar sem eiginkona hans hefði komið á Rauða Ljónið og sótt hjá sér lyklakippu með húslyklum og bíllykli, þar sem hún hafði ekki húslykla til þess að komast inn heima hjá þeim. Kvað ákærði að þau hafi aðeins átt einn kveikjuláslykil að bílnum. Ákærði vildi taka það fram að margir jepparþessarar gerðar væru til á landinu, einkum vínrauðir, sem sé sá litur sem er á hans jeppa. Sigursteinn Steinþórsson lögreglumaður kom fyrir dóminn og staðfesti efni frumskýrslu sinnar. Lýsti hann aðdraganda að handtöku ákærða á sama veg og þar kemur fram. Hann kvaðst hafa ekið bifriðinni en með honum hafi verið Guðlaug María Valdimarsdóttir lögreglukona. Þau hafi mætt bílnum á Eiðsgrandanum nálægt Grandavegi og fylgt honum eftir án þess að missa af honum sjónir uns akstrinum lauk við Nóatún. Þar hafi hann stöðvað lögreglubifreiðina fyrir aftan bílinn og farið strax út og að bíl ákærða og hann þá setið undir stýri, greinilega mikið ölvaður. Sigursteinn kvaðst ekki hafa orðið mannaferða var þarna á stæðinu eða í námunda við bílinn, hann hafi einbeitt sér að því að fylgjast með þessum eina bíl og hugsað um að stöðva hann, handtaka ökumanninn og koma honum á lögreglustöð. Enginn annar en ákærði hafiverið inni í bílnum eða við hliðina á honum. Hann kvað engan möguleika vera á því að þau hafi farið mannavillt eða tekið bifreið ákærða í misgripum fyrir aðra bifreið. Þótt hann hefði ef til vill litið af jeppanum sem hann mætti örstutta stund á meðan hann sneri lögreglubílnum við til að hefja eftirförina, hafi hann séð sama jeppann og bílnúmerið fyrir og eftir að hann sneri bílnum við. Lögreglubílnum hafi verið ekið örfáa metra á eftir bifreið ákærða í eftirförinni, eins nærri henni og hann þorði án þess að valda hættu. Sigursteinn kvaðst ekki muna hvort þau könnuðu vél bifreiðarinnar, en slíkt sé ekki venja þegar um beina eftirför sé að ræða og ökumenn stöðvaðir í akstri, eins og hér hafi staðið á. Ökumaðurinn hafi ekki haft neinn möguleika á að komast út úr bílnum áður en hann var handtekinn og enginn annar hafi verið í bílnum. Fram kemur í skýrslu varðstjóra að hún hafi verið tekin af ákærða kl. 00.00 og lokið 00.30, en undir þessa skýrslu skrifaði vitnið sem vottur. Á blóðtökuvottorði kemur fram að tekið hafi verið blóð úr ákærða kl. 23.58, en undir það vottorð er vitnið einnig vottur.Vitnið gat ekki gefið skýringu á því að aðeins 2 mínútur skilur frá því er blóðtakan fór fram og skýrslutakan hófst hjá varðstjóra. Guðlaug María Valdimarsdóttir laganemi, sem starfaði sem lögregluþjónn síðastliðið sumar, bar í öllum meginatriðum fyrir dóminum á sama veg og vitnið Sigursteinn. Hún kvað tilkynningu hafa borist þess efnis frá stjórnstöð að hringt hefði verið þangað og tilkynnt um það að það væri hugsanlega ölvaður ökumaður að leggja af stað frá Eiðsgranda við Rauða Ljónið á bíl með tilteknu númeri, rauðum Toyota jeppa. Hún hafi skrifað niður númer bílsins og lýsingu á honum. Þau hafi ekið í átt að sjónum og komið niður að Ánanausti og ekið þar, beygt til suðurs í átt að hringtorginu að JL húsi, beygt fyrstu götu inn til hægri, Eiðsgranda, og ekið áfram suður. Er þau voru stödd hjá Grandavegi um það bil við Keilugranda hafi þau séð rauðan jeppa koma á móti þeim, og hafi honum verið ekið norður Eiðsgranda. Númerið á þessum bíl hafi verið það sama og hún skrifað niður og það sem stjórnstöð tilkynnti þeim. Þau hafi snúið við og sett á blá ljós og haldið á eftir bifreiðinni. Ökumaður hafi greinilega strax orðið þeirra var því hann hafi beygt inn á bílastæði við JL húsið og lagt þar í stæði. Sigursteinn hafi stöðvað lögreglubílinn fyrir aftan bílinn, stigið út úr lögreglubílnum, gengið að jeppanum og haft tal af ökumanni, sem síðan kom út úr bílnum. Á meðan hafi hún verið í lögreglubílnum og fylgst með á meðan Sigursteinn fór út og hafði tal af ákærða. Hann hafi verið einn í bílnum. Ökumaðurinn hafi komið með Sigursteini inn í lögreglubifreiðina og sýnt skilríki. Áfengislykt hafi verið af ökumanninum, sem var þvoglumæltur. Ekki hafi farið á milli mála að hann var undir áhrifum einhvers, líklegast áfengi, þar sem áfengislykt hafi verið af honum. Hann hafi verið látinn blása í mæli. Áfengismagnið hafiverið nægjanlegt til þess að handtaka hann. Ákærði hafi verið beðinn um að afhenda lykla að bifreiðinni. Hann hafi sagt að hann væri ekki með neina lykla, hváð og neitað að hafa verið að aka og verið furðu lostinn yfir því hvers vegna þau væru að stöðva hann. Kveikjuláslyklarnir hafi ekki fundist. Háttalag hans hafi verið mjög sérstakt. Eina stundina hafi hann sagt eitt og hina annað, ýmist verið samvinnuþýður eða hið gagnstæða. Annar lögreglubíll hafi komið á staðinn og leit hafist að kveikjuláslyklunum á svæðinu í kringum bílinn og undir honum svo og á graseyju fyrir framan vélarhlífina, þar sem grunur lék á því að ökumaðurinn hefði hent þeim frá sér. Einnig hafi verið litið inn í bílinn. Á meðan kvaðst vitnið hafa setið inni í lögreglubílnum hjá ákærða, en leitin hafi staðið stutt yfir. Vitnið kvað engan möguleiki vera á því að þau hafi tekið ákærða í misgripum fyrir annan bílstjóra á svipuðum eða sams konar bíl og þau mættu er eftirförin hófst, þau hafi verið það stutt á eftir honum. Ekki hafi farið á milli mála allan tímann að það var einn maður í bílnum og sama bifreiðanúmer hafi verið á þeirri bifreið sem þau mættu og á þeirri bifreið sem þau stöðvuðu við JL húsið. Framburður vitnisins við rannsókn málsins er í samræmi við framburð hennar fyrir dómi. Báðir lögreglumennirnir báru kennsl á ákærða fyrir dómi. Sambýliskona ákærða, Erna Ósk Brynjólfsdóttir, kom fyrir dóm og staðfesti að hún hefði fengið kveikjuláslyklana að bifreiðinni RO-485 hjá ákærða á Rauða Ljóninu umrætt kvöld. Hún kvaðst hafa gleymt lyklunum sínum heima um morguninn og farið þangað til að fá lykla að húsinu. Hún hafi fengið lyklakippu hjá ákærða, en á þeirri kippu væru allir lyklarnir á þessari kippu. Bar hún að aðeins hefði verið til einn lykill að bílnum frá því að ákærði keypti hann notaðan. Vitnið Ólafur Ólafsson kom einnig fyrir dóminn. Hann bar að hann hafi verið þetta kvöld á Rauða Ljóninu og þar hafi hann hitt ákærða. Staðfesti hann að hann hefði séð þegar sambýliskona hans kom á staðinn. Hann kvaðst ekki vita hvað þeim fór á milli, en þau hafi rætt eitthvað saman. Hann hafi séð að ákærði afhenti henni lyklakippu. Þeir ákærði hafi setið saman við borð og orðið samferða út. Vitnið kvaðst hafa tekið leigubíl þar fyrir utan en ákærði gengið eitthvert í burtu. Ákærði hafi verið drukkinn. Vitnið kvaðst þekkja ákærða þar sem fyrirtæki vitnisins og fyrirtækið sem ákærði vinnur hjá séu í samstarfi. Vitnið Jóhannes Jensson, kvaðst hafa hitt ákærða um fimmleytið þennan dag við verslunina Nóatún við Hringbraut. Ákærði hafi komið akandi og tekið hann tali. Þeir hafi svo farið á bíl vitnisins að Rauða Ljóninu, en ákærði hafi skilið bifreið sína eftir við Nóatún. Einhverjir samstarfsfélagar ákærða hafi verið þar fyrir.Jóhannes kvaðst hafa verið þar í einn til einn og hálfan tíma og farið svo heim, en ákærði þá orðið eftir á staðnum. III. Ákærði hefur staðfastlega neitað sakargiftum. Hann hefur haldið því fram að hann hafi staðið fyrir aftan bifreið sína, er lögregluna bar að garði. Bifreiðina hafi hann skilið eftir um kl. 17.00 þennan dag og farið með félaga sínum að Rauða ljóninu þar sem hann hóf drykkju og drakk fram á kvöld. Hann hafi gengið síðar um kvöldið frá skemmtistaðnum að bifreiðinni þar sem hann skildi hana eftir og staðið við hana er lögreglan kom á staðinn. Ákærði var þá einn síns liðs.Þegar litið er til trúverðugs framburðar tveggja lögreglumanna, sem hafa báðir borið fyrir dómi að ákærði hafi verið undir stýri bifreiðarinnar er þeir stöðvuðu hana, í kjölfar eftirfarar frá Eiðsgranda, svo og þegar niðurstaða alkóhólrannsóknar er virt, þykir fyllilega sannað þrátt fyrir neitun ákærða að hann hafi ekið bifreiðinni RO-485, að kvöldi fimmtudagsins 11. júní 1998, undir áhrifum áfengis um Eiðsgranda í Reykjavík að Hringbraut 119, eins og honum er gert að sök í ákæru. Breytir hér engu þótt kveikjuláslyklar hafi ekki fundist á vettvangi, enda hafði ákærði færi á því að koma þeim undan áður en hann var handtekinn. Sú staðhæfing ákærða og sambýliskonu hans um það að einungis hafi verið til einir kveikjuláslyklar af bifreiðinni er ótrúverðug og ósönnuð. Frá 18 ára aldri ákærða hefur hann tvívegis gengist undir lögreglustjórasátt, í fyrra skiptið 31. ágúst 1993 með greiðslu sektar og sviptingu ökuleyfis í 12 mánuði fyrir ölvun við akstur 30. maí sama ár og í það síðara, 29. mars 1995, með greiðslu sektar og sviptingu ökuréttar í 12 mánuði fyrir ölvun við akstur og akstur án ökuréttar 4. mars 1995. Með broti sínu í síðara skiptið ítrekaði hann ölvunarakstur sinn og bar því að svipta hann ökurétti í 3 ár. Ákærði hefur nú í annað sinn ítrekað ölvunarakstursbrot sitt. Er refsing hans hæfilega ákveðin fangelsi í 30 daga. Þá ber að dæma ákærða eftir lagaákvæðum þeim sem í ákæru greinir til ævilangrar sviptingar ökuréttar frá birtingu dóms þessa að telja. Loks ber að dæma ákærða til að greiða allan sakarkostnað þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 35.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Björgvins Þorsteinssonar hæstaréttarlögmanns, 35.000 krónur. Dómsorð: Ákærði, Óskar Daði Óskarsson, sæti fangelsi í 30 daga. Ákærði er sviptur ökurétti ævilangt frá birtingu dóms þessa að telja. Ákærði greiði allan sakarkostnað þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 35.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Björgvins Þorsteinssonar hæstaréttarlögmanns, 35.000 krónur.

Mál nr. 449/1998

Verksamningur

Systkinin S leituðu til smiðsins H vegna viðgerða á húsi í þeirra eigu í Arnarfirði. Útbjó H skjöl þar sem fram kom kostnaður vegna einstakra þátta verksins og sýndi hann systkinunum skjölin á fundi sem hann átti með þeim. Á fundinum upplýsti H einnig um tímagjald sem hann reiknaði sér fyrir vinnu og óvissuþætti varðandi fúa. Hóf H síðan vinnu við viðgerðir, án þess að aðilar gerðu með sér skriflegan samning um verkið. Eftir að verkinu lauk risu deilur um hvort umrædd skjöl hefðu verið kostnaðaráætlun eða bindandi tilboð H í viðgerðina, en verkið varð kostnaðarsamara en H hafði ætlað. Héraðsdómur komst að þeirri niðurstöðu að útlit og uppsetning skjalanna hefði verið þannig að vart hefði verið hægt að skilja það sem bindandi tilboð H. Þá var litið til þess að þegar H sendi systkinunum skjölin aftur voru þau merkt með orðinu kostnaðaráætlun og gerðu viðtakendur ekki athugasemdir við það. Því var talið að skjölin hefðu verið áætlun H um væntanlegan viðgerðarkostnað og að systkinunum hefði mátt vera ljóst á meðan á framkvæmd verksins stóð að verkið var orðið umfangsmeira en áætlanir gerðu ráð fyrir. Var niðurstaða héraðsdóms staðfest með vísan til forsendna og systkinunum gert að greiða H stefnufjárhæðina.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjendur skutu málinu upphaflega til Hæstaréttar 22. september 1998. Af þeirra hendi varð ekki af þingfestingu málsins fyrir Hæstarétti og áfrýjuðu þau á ný 12. nóvember 1998 með heimild í 4. mgr. 153. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 7. gr. laga nr. 38/1994. Einn stefndu í héraði, Sigríður Ragnarsdóttir, lést 30. ágúst 1998 og hefur dánarbú hennar tekið við aðild að málinu. Áfrýjendur krefjast sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður hann staðfestur. Áfrýjendur greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjendur, Anika Jóna Ragnarsdóttir, Bergþóra Ragnarsdóttir, Gunnar Ragnarsson og dánarbú Sigríðar Ragnarsdóttur, greiði óskipt stefnda, Helga Magnúsi Gunnarssyni, 60.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 23. júní 1998. Mál þetta, sem dómtekið var 10. júní sl., var höfðað með stefnu, birtri 24. nóvember og 10. desember 1997. Stefnandi er Helgi Magnús Gunnarsson, kt. 041264-5439, Snorrabraut 83, Reykjavík. Stefndu eru Anika Ragnarsdóttir, kt. 141234-4399, Hjallalandi 38, Reykjavík, Bergþóra Ragnarsdóttir, kt. 040537-3929, Víðilundi 11, Garðabæ, Sigríður Ragnarsdóttir, kt. 130924-3449, Hrafnabjörgum, Arnarfirði og Gunnar Ragnarsson, kt. 200626-4789, Eskihlíð 10, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda Að stefndu verði gert að greiða stefnanda in solidum 429.826 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 29. október 1997. Þá er þess krafist að dæmt verði að dráttarvextir legggist við höfuðstól á tólf mánaða fresti í fyrsta sinn 29. október 1998, sbr. 12. gr. sömu laga. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi stefndu in solidum. Dómkröfur stefndu Stefndu krefjast sýknu af öllum kröfum stefnanda og þeim verði tildæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda þar með talin málflutningslaun að mati dómsins. Málavextir Í byrjun maí 1997 tók stefnandi, sem er húsasmíðameistari, að sér að gera við íbúðarhúsið að Hrafnabjörgum í Arnarfirði að ósk stefndu, sem eru sameigendur að húsinu. Að sögn stefnanda er húsið bárujárnsklætt timburhús frá fyrri hluta aldarinnar. Viðgerðin var í aðalatriðum fólgin í því að skipt var um bárujárn á þaki hússins, skipt um alla glugga, viðbygging við inngang hússins rifin og ný reist í staðinn og gert við gafl þess. Stefnandi segir stefndu hafa fengið styrk til verksins frá húsafriðunarsjóði 200.000 krónur. Styrkurinn hafi verið veittur með því skilyrði að viðgerðin miðaðist við að halda upprunalegu útliti hússins og aðferðum, þar sem það átti við, í samræmi við óskir Magnúsar Skúlasonar framkvæmdastjóra húsafriðunarnefndar, sem hafi haft umsjón með verkinu. Fljótlega eftir að stefndu óskuðu eftir liðsinni stefnanda við verkið, eða þann 17. maí 1997, kveðst stefnandi hafa farið vestur að Hrafnabjörgum til þess að taka saman það magn af efni sem til verksins þurfti, taka mál af gluggum og bárujárni og til þess að meta ástand eldri glugga hússins. Ef hægt væri hafi átt að fúabæta gömlu gluggana og láta nægja að skipta um lausa gluggaramma sem í þeim voru. Niðurstaðan varð hins vegar sú að það borgaði siga að skipta um gluggana að öllu leyti. Í framhaldi af þessari ferð segir stefnandi að haldinn hafi verið fundur með stefndu og stefnanda 2. júní 1997. Stefnda Sigríður sótti ekki fundinn. Á fundinum kynnti stefnandi áætlun sem hann hafði gert vegna væntanlegs kostnaðar við verkið. Áætlunina kveðst stefnandi hafa gert að ósk stefndu svo þau gætu betur áttað sig á væntanlegum kostnaði vegna verksins. Á fundinum var ákveðið að stefnandi skyldi hefja undirbúning verksins. Ákveðið var að gera við gafl, skipta um glugga og endurbyggja viðbyggingu við útidyr hússins. Stefnandi segir að beðið hafi verið með að ákveða hvort gera ætti við þak hússins. Skömmu eftir fund þennan kveðst stefnandi hafa fengið upphringingu frá Guðjóni Ármanni Eyjólfssyni, eiginmanni stefndu Aniku, þar sem hann hafi tilkynnt stefnanda að stefndu hefðu ákveðið að ráðist yrði í alla fjóra verkþættina. Í þessu samtali kveðst stefnandi hafa tjáð Guðjóni Ármanni að hann tæki 1.400 kr. á tímann auk virðisaukaskatts og 100 kr. vegna leigu rafmagnsverkfæra auk virðisaukaskatts. Að sögn stefnanda gerði Guðjón Ármann enga athugasemd við tímagjaldið en óskaði eftir að fá send fjögur vinnublöð þar sem stefnandi hafði tekið áætlunina saman. Skömmu síðar sendi stefnandi honum blöðin. Stefnandi kveðst hafa hafist handa við verkið 27. júní 1997 og lokið því 1. ágúst 1997. Auk framangreindrar viðgerðar segir stefnandi að sér hafi verið falið að annast öll efniskaup vegna verksins fyrir hönd stefndu og að hafa samskipti við Magnús Skúlason og trésmiðjuna Borg hf. í Borgarnesi, sem annaðist smíði glugga og hurða vegna verksins. Til að standa straum af kostnaði vegna efniskaupa, flutnings- og ferðakostnaðar, greiddu stefndu í upphafi inn á reikning stefnanda 1.100.000 krónur. Stefnandi segir að þegar á verkið leið hafi komið í ljós að fúaskemmdir í húsinu voru verulega miklar og hafi það leitt til þess að vinna við verkið hafi orðið umtalsvert meiri og tafsamari en gert hafi verið ráð fyrir. Þá hafi bæst við verkefni sem stefnandi hafi ekki reiknað með þar á meðal hafi hann klætt panil upp í loft í herbergi á annarri hæð hússins að ósk stefndu Sigríðar og lagt múrhúð í gólf viðbyggingar. Þegar upp var staðið kom í ljós að sögn stefnanda, að kostnaður vegna efnis-, flutnings- og ferðakostnaðar varð 76.199 kr. hærri en áætlunin gerði ráð fyrir og kostnaður vegna verklauna, tækjaleigu og aksturs 404.910 kr. hærri en áætlunin gerði ráð fyrir. Í lok verksins barst stefnanda greiðsla frá húsafriðunarsjóði upp á 200.000 kr. og frá stefndu Sigríði 300.000 kr. Höfðu stefndu því greitt 1.600.000 krónur vegna verksins en af því runnu 1.087.763 kr. í útlagðan kostnað vegna efniskaupa, flutnings- og ferðakostnaðar. Inn á reikning stefnanda vegna verklauna, tækjaleigu og aksturs höfðu verið greiddar 512.237 kr., en sá reikningur hljóðaði upp á 942.063 kr. með virðisaukaskatti 142.093kr. Eftirstöðvar vegna reikningsins séu því 429.826 kr. eða stefnufjárhæð. Stefnandi kveðst hafa krafið stefndu um greiðslu þessara eftirstöðva en þau hafnað greiðslu á þeim forsendum að stefnandi hafi gert þeim bindandi tilboð og séu þau búin að standa að fullu skil á greiðslum samkvæmt því. Samkvæmt reikningi nr. 3 frá 29. sept. 1997 sem stefnufjárhæðin byggir á skiptist heildarkrafa stefnanda vegna verksins á eftirfarandi máta: Málsástæður og rökstuðningur stefnanda Stefnandi byggir á því að komist hafi á bindandi verksamningur milli hans og stefndu um að verkið yrði unnið samkvæmt tímagjaldi sem skyldi vera 1.400 kr. auk virðisaukaskatts og 100 kr. fyrir tækjaleigu auk virðisaukaskatts. Reikningur stefnanda byggi á þeim tíma sem í verkið hafi farið og fyrrnefndu tímagjaldi auk virðisaukaskatts. Beri stefnanda því greiðsla eftirstöðva samkvæmt útgefnum reikningi. Á fundinum, sem haldinn var 2. júní 1997, hafi stefnandi kynnt áætlun þá sem hann hafi gert með þeim orðum, að um áætlun væri að ræða sem miðaðist við áætlun hans á þeim tíma sem færi í verkið og tímagjaldi sem hann tæki fyrir þjónustu sína og þeim efnis-, flutnings- og ferðakostnaði sem félli til vegna þess. Hafi stefnandi jafnframt tekið fram að hann gæti ekki gert áætlun um kostnað vegna viðgerða á fúa í húsinu þar sem engin leið væri að sannreyna fúann fyrr en farið yrði að vinna við verkið. Sá þáttur væri því ekki innifalinn í áætluninni. Mætti því búast við að aukinn kostnaður fylgdi viðgerðinni ef húsið reyndist skemmt af fúa. Auk þess hafi hann gert stefndu grein fyrir að liðurinn um flutningskostnað væri ekki sérstaklega áreiðanlegur þar sem stefnandi hefði ekki tök á að áætla hann nema með algerri ágiskun. Hafi það því ekki farið á milli mála á fundinum að kostnaður vegna verksins kynni að verða meiri en áætlunin gerði ráð fyrir. Slæmt ástand hússins sé ekki eitthvað sem hann hafi tekið ábyrgð á. Hann hafi gert stefndu grein fyrir þeirri hættu sem gæti verið á því að húsið væri illa farið af völdum fúaskemmda. Því hafi ekki verið hægt að sjá endanlegan kostnað við verkið fyrr en við lok þess. Verkið allt hafi verið tafsamt og dýrt vegna erfiðra aðstæðna þar sem flytja hafi þurft efni langar leiðir og vegna verulegra fúaskemmda í húsinu. Þar að auki hafi vinnuaðferðir við viðgerðir á húsinu kallað á seinlega handavinnu á köflum í samræmi við kröfur húsafriðunarnefndar um aðferðir og efnisval. Þá verði áætlun aldrei skoðuð sem bindandi tilboð heldur liggi það í eðli máls að kostnaður, sem kunni að vera umfram áætlunina, sé eins og annar kostnaður við verkið á ábyrgð verkkaupa. Um leið og vinna hófst á Hrafnabjörgum og síðustu vikuna sem verkið stóð hafi stefnda Sigríður innt stefnanda þráfaldlega eftir því hvort kostnaður vegna verksins færi ekki fram úr áætlun. Hafi stefnandi tjáð Sigríði að svo væri og veitt henni um það upplýsingar eftir því sem unnt var. Megi því ljóst vera að stefnda Sigríður hafi gert ráð fyrir að um áætlun á væntanlegum kostnaði hafi verið að ræða. Einnig hafi stefnda Sigríður tjáð stefnanda að hún myndi greiða þann kostnað við verkið sem færi fram úr áætlun og hafi hún í samræmi við það verið búin að greiða það mikið að heildarupphæð greiðslna hafi verið 1.600.000 kr. í stað 1.564.633 eins og áætlunin hljóði upp á. Styðji þetta kröfu stefnanda þar sem stefndu Sigríði hafi verið ljóst hver upphæð áætlunarinnar var og hversu mikið hafði verið greitt inn á verkið. Hafi hún því með þessu verið að viðurkenna frekari greiðsluskyldu vegna verksins, sem hafi átt að koma til eftir útgáfu reiknings samkvæmt samkomulagi stefnanda og stefndu Sigríðar. Stefnandi byggir einnig á því að stefnda Anika og eiginmaður hennar Guðjón Ármann hafi staðfest í verki að um kostnaðaráætlun hafi verið að ræða. Stefnandi hafi sent þeim snemma í júní afrit af áætluninni. Áætlunin hafi verið á fjórum blöðum og hafi þau öll verið árituð orðunum „áætlun”. Þar sem fyrrnefnd áætlun hafi borist stefndu þetta snemma hafi þau getað haft samband við stefnanda ef þau hafi verið ósammála því að blöðin geymdu áætlun á kostnaði og talið að þar væri um að ræða tilboð. Þetta hafi ekki verið gert og með þessu tómlæti hafi þau viðurkennt í verki að samningur aðila hafi verið um tímagjald en ekki tilboð eins og þau kjósi að halda fram að verki loknu. Eigi þetta að leiða til þess að þau geti ekki, þegar verkinu er lokið, borið fyrir sig að þau hafi litið á samning aðila sem bindandi tilboð. Megi af þessu ljóst vera að stefndu hafi gert samning við stefnanda sem hafi hljóðað upp á að verkið yrði unnið gegn tímagjaldi en ekki væri um að ræða fast tilboð. Teljist ekki sannað að efni samnings stefnanda við stefndu hafi verið svo sem stefnandi heldur fram byggir stefnandi á því að honum beri greiðsla samkvæmt framlögðum reikningi á grundvelli grunnreglu 5. gr. kaupalaga nr. 39/1922. Reikningur stefnanda byggi á tímaskýrslum hans og nákvæmri sundurliðun og lýsingu einstakra verkþátta. Framangreindu tímagjaldi sé verulega í hóf stillt þar sem 1.400 kr. auk virðisaukaskatts sé rétt meðaldagvinnugjald fyrir útselda vinnu manns með hans menntun og reynslu auk þess sem vel rúmlega helmingur tímanna hafi verið unninn á næturvinnutíma, sem ekki sé krafist neins aukagjalds fyrir. Sé gjald vegna tækjaleigu eðlilegt og þeim tíma sem hún sé reiknuð af í hóf stillt. Akstursgjald sé vegna útlagðs kostnaðar við snúninga til innkaupa og við umsjón verksins og styðjist við sundurliðaða akstursskýrslu stefnanda og gjald á kílómetra eins og aksturskostnaðarnefnd ríkisins ákvarði það. Verði því að telja að uppsett gjald fyrir veitta þjónustu stefnanda sé ekki ósanngjarnt heldur þvert á móti sanngjarnt og eigi hann þess vegna að fá það viðurkennt óskert í samræmi við útgefinn reikning. Stefnandi styður kröfu sína við almennar reglur samninga- og kröfuréttar um skuldbindingargildi samninga, lögvernd kröfuréttinda, grunnreglu 5. gr. kaupalaga nr. 39/1922 og 1. mgr. 32. gr. samningalaga nr. 7/1936, sbr. 2. gr., laga nr. 11/1986. Málkostnaðarkröfu sína styður stefnandi við 3. mgr. 129. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Krafa um dráttarvexti er studd við III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, aðallega 9., 12. og 2. mgr. 14. gr. Málsástæður og rökstuðningur stefndu Af hálfu stefndu er því haldið fram að stefnanda hafi verið kunnugt um að stefndu hugðust einungis leggja 1.500.000 kr. í verkið að meðtöldum styrk húsafriðunarnefndar. Stefnanda hafi einnig verið kunnugt að í umsókn stefndu til húsafriðunarnefndar hafi verið byggt á bindandi verksamningi við trésmið. Hinn 2. júní 1997 hafi stefnandi komið á fund stefndu til að ræða samning um verkið. Á fundinum hafi stefnandi lagt fram þau fjögur blöð sem lögð hafa verið fram sem dskj. 14. Orðið „kostnaðaráætlun” hafi ekki verið ritað á blaðið þá. Það sé síðar til komið. Samkvæmt blöðum þessum hafi kostnaður í aðalatriðum verið þessi: Engir fyrirvarar séu í tilboði stefnanda að því undanskildu að við fjárhæðina flutningskostnaður sé í öllum þáttunum settur einskonar fyrirvari með orðinu „ca”. Í öllum liðunum sé að finna vinnulið sem sé skilgreindur þannig „Vinna, tækjaleiga og vsk” og sundurliðist þannig: Stefndu hafi samþykkt tilboð stefnanda á fundinum að því undanskildu að þeir hafi ekki tekið ákvörðun þar um það hvort ráðist skyldi í þakviðgerðina. Með því að fresta henni hefði kostnaður aðeins orðið 1.400.000 kr. og þar af hafi húsafriðunarnefnd greitt 200.000 kr. Í framhaldi af fundinum hafi verið ákveðið að taka þakið með og hafi Guðjón Ármann Eyjólfsson tilkynnt stefnanda um það. Jafnframt hafi hann beðið stefnanda að senda sér til baka blöðin á dskj. 14 og það hafi stefnandi gert. Hann hafi þá bætt orðinu „kostnaðaráætlun” á blöðin. Ekki skipti máli að stefndu brugðust ekki við áritun þessari enda hafi þá þegar verið samið um fast verð. Meðan á verkinu stóð hafi stefndu greitt stefnanda 1.400.000 kr. og að auk hafi hann fyrir mistök fengið greiðsluna frá húsafriðunarnefnd, sem hafi átt að renna til stefndu. Þar sem 1.600.000 kr. hafi runnið til stefnanda hafi samningsverðið verið að fullu greitt. Í þeirri greiðslu felist engin viðurkenning á því að stefnanda hafi verið heimilt að fara framúr samningsverðinu. Hafa beri í huga að stefnandi hafi fengið stefndu Sigríði til þess að greiða sér fé enda þótt hún vissi ekki nákvæmlega hvaða fjárhæðir aðrir stefndu höfðu innt af hendi. Stefnandi hafi hafist handa um verkið fyrir vestan. Stefndu hafi ekki fylgst með framvindu þess. Stefnda Sigríður hafi verið að heiman vegna veikinda mestan þann tíma sem stefnandi vann að verkinu. Stefnandi hafi gert kröfu um að ráðin yrði ráðskona til að elda honum mat og hafi það verið gert og María Brink ráðin. Sambýlismaður hennar, Sigmundur, hafi verið á bænum tímabundið og þá unnið að trésmíðinni með stefnanda án þess að krefja hann um endurgjald. Stefnandi hafi komið að verkinu á Hrafnabjörgum 3. júní og farið 1. ágúst 1997. Samkvæmt framlagðri tímaskýrslu hafi hann ekki verið við störf 10. og 14. júlí en hina 28 dagana kveðist hann hafa unnið að meðaltali 15,5 stundir á dag, sem stefndu véfengi. Hinn 14. ágúst 1997 hafi stefnandi lagt fram reikning að fjárhæð 965.224 kr. fyrir vinnulaun, tækjaleigu og aksturskostnað auk vsk. Reikningur þessi hafi ekki verið í lögbundnum búnaði, án númers og virðisaukaskattsnúmers stefnanda. Reikningi þessum hafi verið hafnað þar sem hann hafi ekki verið í samræmi við samning aðila. Stefnandi hafi lagt fram nýja reikninga, sem einnig hafi verið hafnað þar sem þeir hafi ekki verið í samræmi við samning aðila. Reynt hafi verið að sætta málið en það strandað á því að stefnandi hafi ekki sagst vera bundinn af tilboði sínu. Honum væri heimilt að skrifa hvern þann tímafjölda sem ekki teldist bersýnilega ósanngjarn. Tímskýrsla stefnanda beri með sér að stefnandi krefji stefndu um greiðslu fyrir tíma sem hann hafi unnið áður en samningurinn var gerður 2. júní 1997. Þessu er mótmælt af hálfu stefndu. Stefnandi hafi farið vestur til að afla gagna til að gera tilboð. Kostnaður hans þar af sé kostnaður við verkefnaöflun og stefndu óviðkomandi. Því er mótmælt að stefnandi hafi aflað allra tilboða og undirbúið öll efniskaup. Stefnandi geti ekki gert grein fyrir því hvers vegna vinnukostnaður fór úr böndum. Því er mótmælt að fúi í þessu gamla húsi hafi verið óvæntur og ófyrirsjáanlegur. Stefnandi haldi því fram að samið hafi verið um 1.400 kr. í tímagjald án þaks. Hvergi sé minnst á þetta tímagjald í kostnaðaráætluninni á dskj. 14 og styðji það þá staðhæfingu stefndu að um fast verð hafi verið að ræða. Enginn fyrirvari hafi verið gerður á fundinum 2. júní að kostnaðurinn yrði annar en nefnt hafi verið og stefnanda hafi verið fullkunnugt um að stefndu hefðu ekki lagt í verkið nema búið væri að fastsetja verðið. Því er mótmælt að í samtölum stefnanda við stefndu Sigríði hafi falist fyrirvari um að hækka verðið eða að það færi fram úr því sem samið hafði verið um. Hafi stefnandi komist að því að verkið yrði miklu dýrara en um var rætt 2. júní hafi honum borið að tilkynna þeim stefndu er á fundinum voru um þá breytingu svo þeim gæfist kostur á að hætta við það enda hafi stefnanda verið kunnar forsendur stefndu. Stefndu hafi ekki sýnt af sér tómlæti með því að gera ekki athugasemdir við síðar tilkomið orðið „kostnaðaráætlun” eins og byggt sé á í stefnu. Sé óheiðarlegt af stefnanda að bera fyrir sig þá málsástæðu. Því er mótmælt að 5. gr. kaupalaga leiði til þess að stefnandi geti krafið stefndu um annað en samið var um og byggt var á. Stefnandi vinni ekki rétt með því að staðhæfa að verð hans hafi verið sanngjarnt. Verðið hafi verið markaðsverð. Næturvinna skipti engu máli í verksamningi þessum. Því er mótmælt að stefnandi hafi haft þann kostnað af verkinu fram yfir það sem hafi verið rætt og samið 2. júní 1997 en jafnframt á því byggt að stefnandi hafi sem aðrir verktakar tekið áhættuna af tapi og hagnaði í verktakastarfsemi sinni. Stefnandi hafi sönnunarbyrðina fyrir því að stefndu hafi tekið þá áhættu að skrifa uppá opinn tékka í þágu stefnanda. Venja sé að gera bindandi samninga um verð þegar svo standi á sem hér greinir. Slíkt hafi verið forsenda stefndu og það hafi stefnanda verið kunnugt um og það hafi hann samþykkt. Af hálfu stefndu er vísað til almennra reglna samningalaga um stofnun samninga og efndir þeirra. Enn fremur til laga um meðferð einkamála og vaxtalaga. Skýrslutökur Við aðalmeðferð málsins gáfu skýrslu fyrir dómi: Stefndu Anika og Bergþóra, Guðjón Ármann Eyjólfsson eiginmaður stefndu Aniku, Eyjólfur Ármann Guðjónsson sonur stefndu Aniku, Sigrún Ragnarsdóttir systir stefndu og María Brink. Niðurstaða Stefndu leituðu til stefnanda í því skyni að hann annaðist fyrir þau viðgerðir á íbúðarhúsi í þeirra eigu að Hrafnabjörgum í Arnarfirði. Vegna þessa fór stefnandi í maí 1997 að Hrafnabjörgum til þess að taka saman efni sem þyrfti til verksins og til þess að athuga glugga, það er hvort hægt væri að gera við gömlu gluggana eða rétt væri að smíða nýja. Í framhaldi af því gerði stefnandi plagg þar sem kostnaður vegna glugga er talinn 864.378 kr., kostnaður vegna gafls 205.709 kr., kostnaður vegna dyraskúrs 338.753 kr., kostnaður vegna þaks 155.793 kr. eða samtals 1.564.633 kr. Plagg þetta sýndi stefnandi stefndu á fundi sem haldinn var á heimili stefndu Bergþóru 2. júní 1997. Fram er komið að á fundinum upplýsti stefnandi að hann reiknaði sér sem endurgjald fyrir vinnu sína 1.400 kr. á klukkustund auk virðisaukaskatts. Jafnframt að á fundinum talaði stefnandi um óvissuþætti varðandi fúa í gafli. Málsaðilar hafa ekki gert skriflegan samning um verk það sem málið er af risið. Ágreiningur er með aðilum hvort plaggið, sem stefnandi sýndi á fundinum 2. júní 1997, sé kostnaðaráætlun eða bindandi tilboð stefnanda í viðgerð á húsinu að Hrafnabjörgum. Plagg þetta er fjögur handskrifuð blöð óundirrituð og ódagsett og þannig að útliti og uppsetningu að það verður vart skilið sem bindandi tilboð stefnanda um að vinna verkið fyrir þetta tiltekna verð. Þegar plaggið var sent stefndu skömmu eftir fundinn 2. júní 1997 var það áritað orðinu kostnaðaráætlun. Stefndu gátu gert athugasemd við þessa áritun hafi þau viljað líta á plaggið sem bindandi tilboð, enda verkið ekki hafið þegar plaggið var sent stefndu. Það gerðu stefndu ekki. Þá ber einnig að líta til þess að þegar samið er um fast verð verður að gera strangari kröfur til gerðar samnings heldur en ef um tímavinnu er að ræða. Hinir sérfróðu meðdómendur segja það algengast þegar samið er um viðgerðir á gömlum timburhúsum að fúaviðgerðir séu mældar upp og greiddar sérstaklega samkvæmt umfangi verksins eða greitt samkvæmt tímavinnu.. Verður plagg þetta því ekki talið annað en áætlun stefnanda um væntanlegan viðgerðarkostnað. Skoðun þessa styðja og upplýsingar stefnanda, sem fram komu á fundinum 2. júní 1997 og síðar um tímalaun og tækjaleigu. Hér er og á það að líta að stefndu samþykktu tilboð í glugga, sem þau hefðu ekki þurft að gera ef þau hefðu gert bindandi samning við stefnanda. Framlagðar ljósmyndir sýna að nauðsynlegt hefur verið að skipta um hluta af burðarvirki í austurgafli hússins. Fram er komið að á verktíma sagði stefnandi stefndu, Sigríði, sem er bóndi að Hrafnabjörgum, frá því að kostnaður við verkið færi fram úr áætlun. Fram kom hjá stefndu, Bergþóru, að vitnið, María Brink, sem dvaldi að Hrafnabjörgum þann tíma sem stefnandi vann þar, hafi sagt að gaflinn væri illa farinn. Fram kom hjá stefndu Aniku að á tímabilinu 26. júlí til 1. ágúst hafi hún heyrt að gafl og fótstykki væri fúið. Það sem hér hefur verið rakið þykir gefa til kynna að verk það sem stefnandi vann fyrir stefndu hafi orðið umfangsmeira en framangreind áætlun gerði ráð fyrir og það hafi stefndu mátt vera ljóst á meðan á framkvæmd stóð. Ekki var stefnandi beðinn um að draga úr framkvæmdum. Verður þá tekin afstaða til reiknings stefnanda og tímafjölda. Dómurinn telur eðlilegt að stefndu greiði stefnanda fyrir ferð að Hrafnabjörgum í maí 1997 og fyrir vinnu hans við efniskaup og undirbúning verksins. Einnig er fram komið að stefnandi vann við glerjun á Þingeyri áður en hann fór að Hrafnabjörgum og hófst handa um viðgerðina á húsinu. Hinir sérfróðu meðdómendur telja tímafjölda stefnanda ekki óeðlilegan þegar miðað er við umfang verksins eftir því sem það verður ráðið af framlögðum skjölum og litið til fúaviðgerða á austurgafli. Þá er einnig til framburðar vitnisins Maríu Brink að líta varðandi tilgreindan vinnustundafjölda á dag, en hún bar að stefnandi hafi unnið frá morgni og fram á nótt. Hér er og á það að líta, varðandi daglegan vinnustundafjölda, að stefnandi fór út á land til þess að vinna verk, sem ljúka átti á ákveðnum tíma. Ekki er óeðlilegt í slíku tilviki að starfsmaður taki sér lítinn daglegan frítíma. Hinir sérfróðu meðdómendur telja tímakaup stefnanda, sem er jafnaðarkaup, 1.400 kr. á klukkustund auk virðisaukaskatts sanngjarnt. Með vísan til framanritaðs eru kröfur stefnanda teknar til greina með vöxtum eins og krafist er. Stefndu greiði stefnanda málskostnað sem ákveðst 100.000 krónur. Málið dæma Auður Þorbergsdóttir héraðsdómari, Vífill Oddsson verkfræðingur og Þorkell Jónsson byggingatæknifræðingur. Dómsorð: Stefndu, Anika Jóna Ragnarsdóttir, Bergþóra Ragnarsdóttir, Sigríður Ragnarsdóttir og Gunnar Ragnarsson, greiði in solidum stefnanda, Helga Magnúsi Gunnarssyni, 429.826 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 29. október 1997 og 100.000 krónur í málskostnað. Heimilt er að leggja áfallna dráttarvexti við höfuðstól á tólf mánaða fresti í fyrsta sinn 29. október 1998.

Mál nr. 191/1999

Kærumál Dómari Vanhæfi

Talið var að úrskurðir sem héraðsdómari hafði kveðið upp á rannsóknarstigi opinbers máls yllu ekki vanhæfi hans til þess að fara með málið eftir útgáfu ákæru.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 10. maí 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 12. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 27. apríl 1999, þar sem hafnað var kröfu varnaraðila um að Júlíus B. Georgsson settur héraðsdómari viki sæti. Kæruheimild er 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Sóknaraðili hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti. Við uppkvaðningu hins kærða úrskurðar var ekki sótt þing af hálfu ákærða. Eins og málið liggur fyrir verður að leggja til grundvallar að kært hafi verið í tæka tíð, sbr. 2. mgr. 144. gr. laga nr. 19/1991. Skilja verður málatilbúnað varnaraðila á þá leið, að hann krefjist þess að úrskurður héraðsdómara verði felldur úr gildi og honum gert að víkja sæti í málinu. Eins og nánar greinir í hinum kærða úrskurði kvað Júlíus B. Georgsson, þá dómarafulltrúi, upp þrjá úrskurði í mars 1992 í þágu rannsóknar á þeim atriðum, sem varnaraðili sætir nú ákæru fyrir. Með hliðsjón af efni framangreindra úrskurða verður ekki fallist á með varnaraðila að þessar fyrri gerðir dómarans í tengslum við rannsókn málsins séu til þess fallnar að draga megi óhlutdrægni hans með réttu í efa. Með þessari athugasemd verður hinn kærði úrskurður staðfestur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Mál nr. 500/1998

Vinnusamningur Uppsögn

Ö var vikið fyrirvaralaust úr starfi hjá Í þar sem að hann hafði ásamt öðrum starfmanni fyrirtækisins fest kaup á prentvél og tekið á leigu húsnæði í því skyni að hefja sams konar rekstur og Í stundaði og stofnað félag um þessa starfsemi. Talið var að undirbúningur Ö að því að koma á fót sjálfstæðum atvinnurekstri, sem hann leyndi Í, hafi verið ósamrýmanlegur þeim trúnaðarskyldum sem hann bar gagnvart vinnuveitanda sínum. Því var talið að Í hefði verið heimilt að víkja Ö úr starfi án viðvörunar eða fyrirvara og var Í sýknaður af kröfum Ö um laun í uppsagnarfresti.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 23. desember 1998 og krefst sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Ágreiningur málsaðila á rætur að rekja til þess að stefnda var vikið fyrirvaralaust úr starfi hjá áfrýjanda í október 1997, svo sem rakið er í héraðsdómi. Af hálfu áfrýjanda er atvikum lýst svo, að hinn 8. eða 9. þess mánaðar hafi forráðamönnum félagsins borist vitneskja um að stefndi og annar starfsmaður áfrýjanda hafi fest kaup á prentvél í því skyni að hefja sams konar rekstur og áfrýjandi stundaði og í samkeppni við hann. Hafi þeir jafnframt leigt húsnæði, þar sem vélin var geymd. Hinn 10. október 1997 hafi forráðamönnum áfrýjanda síðan orðið kunnugt um við lestur Lögbirtingablaðs, að starfsmennirnir hefðu stofnað félagið Aragon sf. um þessa starfsemi. Af þessum sökum hafi hinum síðastnefndu verið sagt upp störfum degi síðar, sem staðfest hafi verið með bréfi 15. sama mánaðar. Er hluti bréfsins tekinn upp orðréttur í héraðsdómi. Áfrýjandi reisir sýknukröfu sína á því, að samkvæmt ólögfestum reglum íslensks réttar felist í trúnaðarskyldu starfsmanns bann við því að taka upp samkeppni við vinnuveitanda sinn. Sú háttsemi stefnda að stofna með öðrum félag, sem ætlað var að keppa við áfrýjanda meðan ráðningarsamband stóð, hafi falið í sér brot á trúnaðarskyldu og réttlætt uppsögn án fyrirvara eða aðvörunar. Af hálfu stefnda er því hins vegar mótmælt að gerðir hans hafi falið í sér nokkurt brot á trúnaðarskyldu. Hann og samstarfsmaður hans hafi að vísu verið búnir að gera upp við sig að þeir ætluðu ekki að starfa um alla framtíð hjá áfrýjanda. Undirbúningur að sjálfstæðum rekstri hafi hins vegar verið skammt á veg kominn og einungis verið keypt ein vél af fleiri, sem til þurfti, þegar áfrýjandi hafi með ólögmætum hætti sagt honum upp störfum. Meðal málsgagna eru tveir reikningar Aragon sf. til viðskiptamanns félagsins, sem dagsettir eru 20. nóvember 1997. Kveður stefndi þessa reikninga vera hina fyrstu, sem viðskiptamönnum hins nýja félags hafi verið gerðir fyrir selda þjónustu. II. Meðan stefndi vann að því að koma á fót sjálfstæðum atvinnurekstri í samkeppni við áfrýjanda var enn í gildi vinnusamningur með málsaðilum, sem hvorugur hafði sagt upp. Leyndi stefndi áformum sínum og markvissum gerðum, sem að þessu miðuðu. Sú háttsemi hans, sem hér um ræðir, var ósamrýmanleg þeim trúnaðarskyldum, sem hann bar gagnvart vinnuveitanda sínum. Að þessu virtu verður fallist á með áfrýjanda að honum hafi verið heimilt að víkja stefnda úr starfi án aðvörunar eða fyrirvara. Verður sýknukrafa áfrýjanda samkvæmt því tekin til greina. Skal stefndi jafnframt greiða honum málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem verður ákveðinn í einu lagi eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Áfrýjandi, Íslandia og Bolur ehf., er sýkn af kröfum stefnda, Arnar Sævars Hilmarssonar. Stefndi greiði áfrýjanda samtals 150.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 2. nóvember 1998. Ár 1998, mánudaginn 2. nóvember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjaness, sem háð er að Brekkugötu 2, Hafnarfirði af Gunnari Aðalsteinssyni héraðsdómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. E-381/1998: Örn Sævar Hilmarsson gegn Islandia og Boli ehf. Mál þetta var þingfest 28. apríl 1998 og tekið til dóms 28. október sl. Stefnandi er Örn Sævar Hilmarsson, kt. 050877-3969, Hlíðarhjalla 59, Kópavogi. Stefndi er Íslandia og Bolur ehf., kt. 620987-1909, Smiðjuvegi 10, Kópavogi. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndi verði dæmdur til greiðslu 444.796 króna með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla laga nr. 25/1987 frá 1. nóvember 1997 til greiðsludags og til greiðslu málskostnaðar. Endanlegar dómkröfur stefnda eru þær að hann verði alfarið sýknaður af öllum kröfum stefnanda og að honum verði dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda. I. Starfsemi stefnda er m.a. fólgin í að prenta merki og ýmsar áletranir á boli. Tækjakostur hans er tölva, framköllunartæki, prentvél og þurrkari til þess að þurrka bolina. Í stórum dráttum er vinnuferlið þannig að viðskiptavinurinn kemur með merki eða tölvudisk til stefnda. Áletrunin eða merkið er skannað inn á tölvuna, lagfært og e.t.v. litað, síðan prentað út á filmu og loks prentað á bol í sérstakri prentvél. Stefnandi hafði unnið í um þrjú ár á tölvunni þegar honum var sagt upp störfum ásamt vitninu Lovísu Sigurjónsdóttur, kt. 120764-2259, sem starfaði við prentvélina. Starf stefnanda var fólgið í því að skanna inn á tölvuna. Óumdeilt er að ástæða uppsagnarinnar var sú að stefnandi og Lovísa höfðu stofnað fyrirtækið Aragon sf., sem skyldi hafa sömu starfsemi og stefndi. Fyrir dómi kom fram hjá forsvarsmönnum stefnda, þeim Ástu Jóhannsdóttur, kt. 030250-4359 og Bjarna Jóhannessyni, kt. 241146-3759, að ástæða uppsagnarinnar hafi verið sú að stefnandi og Lovísa voru komin í samkeppni við stefnda. Sagði Bjarni hafa frétt að þau væru komin með tæki til prentunar í bílskúr úti í bæ. Hafi hann samstundis sent þau heim þegar hann frétti það og sagt þeim upp störfum stuttu síðar þegar hann las í Lögbirtingablaði að þau höfðu stofnað fyrirtæki í samskonar rekstri. Í bréfi stefnda til stefnanda 15. október 1997 segir m.a.: ,,Þar með braust þú gróflega gegn trúnaðarskyldu þinni og vegna stöðu þinnar kom ekki annað til greina en að segja þér upp störfum. Var það gert munnlega 11. okt. sl. og staðfestist það hér með. Þar sem þú ert í samkeppni við fyrirtækið falla launagreiðslur í uppsagnarfresti niður.” II. Stefnandi byggir kröfu sína á því að honum hafi verið sagt upp störfum án fyrirvara og með ólögmætum hætti. Engar gildar ástæður hafi verið færðar fram fyrir uppsögninni. Stefnandi mótmælir því að hann hafi brotið trúnaðarskyldu gagnvart stefnda. Stefnandi hafi ekki haft aðgang að trúnaðarupplýsingum fyrirtækisins enda óbreyttur starfsmaður á Iðjutaxta. Stefnandi heldur því fram að engin starfsemi hafi verið farin í gang hjá Aragon sf. þegar honum var sagt upp störfum. Starfsemi hafi ekki byrjað fyrr en um einum mánuð eftir uppsögn. Laun stefnanda voru 102.700 krónur á mánuði. Hann sundurliðar kröfu sína þannig: Stefndi reisir kröfu sýna um sýknu á því að stefnandi hafi brotið trúnað við sig með því að stofna fyrirtæki í samkeppni við stefnda meðan stefnandi var á launum hjá stefnda. Uppsögn sé því réttmæt og leiði af eðli máls. III. Eins og framan er rakið sagði stefndi stefnanda upp störfum án fyrirvara. Ástæða uppsagnarinnar var sú að stefnandi var að hefja rekstur eigin fyrirtækis á sama sviði og stefndi og í samkeppni við stefnda. Við aðalmeðferð féll stefndi frá varakröfu sinni um lækkun stefnukrafna. Kröfur stefnanda hafa ekki sætt tölulegum andmælum og ágreiningslaust er að stefnandi hafði áunnið sér þriggja mánaða uppsagnarfrest samkvæmt kjarasamningi við Iðju, félags verksmiðjufólks. Í máli þessu er því einungis til úrlausnar hvort stefnandi vanefndi ráðningasamning sinn svo verulega að það réttlæti uppsögn án fyrirvara og án bóta. Í vinnusambandi aðila var gagnkvæmur þriggja mánaða uppsagnarfrestur, sem báðum aðilum bar að virða. Þau skilyrði geta þó skapast að atvinnurekandi hafi fullan rétt til þess að segja starfsmanni upp á stundinni. Atvinnurekanda ber eftir sem áður að greiða starfmanni bætur sem samsvara launum í uppsagnarfresti. Brottrekstur án fyrirvara og bótalaust á því aðeins rétt á sér ef starfsmaður hefur vanefnt ráðningarsamning verulega og atvinnurekandi hefur aðvarað starfsmann áður. Í íslenskum rétti eru engar takmarkanir settar við því að starfsmaður fyrirtækis setji á stofn annnað fyrirtæki í samskonar rekstri. Í munnlegum ráðningarsamningi stefnanda komu slíkar takmarkanir ekki til tals. Stefnandi hafði ekki heldur aðgang að neinum trúnaðarupplýsingum eða atvinnuleyndarmálum í starfsemi stefnanda, heldur var hann aðeins óbreyttur starfsmaður fyrirtækisins. Verður því talið að ekki hafi verið sýnt fram á neitt það sem réttlætt geti fyrirvaralausa og bótalausa uppsögn án aðvörunar. Verða því dómkröfur teknar til greina að öllu leyti og stefndi dæmdur til greiðslu málskostnaðar sem þykir hæfilega ákveðinn 100.000 krónur. Ekki er þá tekið tillit til reglna um virðisaukaskatt. Gunnar Aðalsteinsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Íslandia og Bolur ehf., greiði stefnanda, Erni Sævari Hilmarssyni, 444.760 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla laga nr. 25/1987 frá 1. nóvember 1997 til greiðsludags og 100.000 krónur í málskostnað.

Mál nr. 12/1999

Bifreið Ölvunarakstur Neyðarréttur

Stúlkan B og D ákváðu að næturlagi að fara frá starfsmannahúsi við Búrfellsvirkjun að Þjórsárdalssundlaug og ók B, sem var án ökuréttar. Á leiðinni til baka missti hún stjórn á bifreiðinni með þeim afleiðingum að hún valt. Var B í miklu uppnámi eftir slysið og kvartaði mjög undan verkjum í baki og hálsi og var ekki í ástandi til að aka. Ók D því bifreiðinni um vegaslóðann aftur að virkjuninni, til að koma B undir læknishendur, þótt hann væri undir áhrifum áfengis. Var hann ákærður fyrir ölvunarakstur. Talið var nægilega sýnt fram á að B hefði verið ófær um að ganga eða aka sjálf frá slysstað og að D hefði ekki verið stætt á því að skilja hana eina þar eftir á meðan hann gengi til byggða eftir aðstoð. Þá var talið að D hefði haft ástæðu til að ætla að meiðsl B væru alvarlegri en raun varð á og að henni væri brýnt að fá aðstoð læknis. Var fallist á að D hefði ekki átt annarra kosta völ en að aka sjálfur bifreiðinni, en engin umferð var á veginum og áfengismagn í blóði hans fór ekki verulega fram úr lágmarki umferðarlaga. Var talið að þrátt fyrir það að háttsemi D væri andstæð ákvæði 2. mgr. 45. gr. umferðarlaga hefði hún verið nauðsynleg til að vernda fyrir yfirvofandi hættu lögmæta hagsmuni, sem voru stórum meiri en þeir hagsmunir sem skertir voru. Var verknaðurinn því refsilaus samkvæmt 13. gr. almennra hegningarlaga og niðurstaða héraðsdóms um sýknu D staðfest.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar 22. desember 1998 af hálfu ákæruvalds, sem krefst þess að ákærði verði sakfelldur samkvæmt ákæru og honum ákveðin refsing og svipting ökuréttar. Ákærði krefst þess að héraðsdómur verði staðfestur. I. Samkvæmt skýrslu lögreglunnar á Selfossi var henni tilkynnt aðfaranótt þriðjudagsins 14. júlí 1998 að bifreið hafi oltið út af vegi að sundlaug í Þjórsárdal og farþegi slasast. Hafi ákærði ekið bifreiðinni, sem hafi verið í eigu hans og af gerðinni Mitsubishi Colt árgerð 1990. Lögreglan hafi verið kvödd að heilsugæslustöð í Laugarási, en þangað hafi farþeginn, Barbara Inga Albertsdóttir, 16 ára að aldri, verið flutt með sjúkrabifreið. Á heilsugæslustöðinni hafi ákærði greint frá því að þau hafi verið ein á ferð frá sundlauginni í Þjórsárdal þegar hann hafi misst stjórn á bifreiðinni, sem hafi oltið. Áfengisþefur hafi fundist af ákærða og öndunarpróf verið tekið af honum, en það hafi sýnt sem svaraði 0,75o/oo áfengis í blóði. Hafi ákærði þá verið handtekinn og ákveðið að taka sýni af blóði hans og þvagi. Barbara hafi fundið til eymsla í höfði, hálsi, baki og hendi. Hafi læknir saumað skurð á hendi hennar og hún síðan verið flutt á slysadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur. Samkvæmt gögnum málsins var ákærði vistaður í fangageymslu eftir komu á lögreglustöð á Selfossi og skýrsla tekin þar af honum eftir hádegi fyrrgreindan dag. Í skýrslunni var haft eftir honum að hann hafi kvöldið áður setið að spjalli með nokkrum kunningjum sínum að Sámsstöðum 4, sem sé íbúðarhús við Búrfellsvirkjun, þar til um eða laust eftir miðnætti. Hafi hann þá haldið þaðan ásamt Barböru Ingu Albertsdóttur á áðurnefndri bifreið, sem hann hafi ekið, að sundlauginni í Þjórsárdal. Þau hafi upphaflega ætlað að fara í sundlaugina, en hætt við það þegar þangað var komið. Hafi þá Barbara fengið að aka bifreiðinni stuttan spöl, en ákærði síðan tekið aftur við akstri. Hafi þau ætlað að fara aftur að Búrfelli, en í fyrstu beygjunni á leið frá sundlauginni hafi ákærði misst stjórn á bifreiðinni, sem hafi farið tvær veltur og hafnað á hjólunum. Hafi þau Barbara „bæði verið í sjokki fyrst eftir veltuna“, en eftir nokkra stund hafi hann gangsett bifreiðina og ekið að Sámsstöðum 4. Ákærði gekkst við því að hafa neytt áfengis fyrir aksturinn, svo og að sér hafi verið kunnugt um að Barbara hafi ekki haft ökuréttindi þegar hann heimilaði henni að aka bifreiðinni. Hinn 16. júlí 1998 kom Barbara Inga Albertsdóttir að eigin frumkvæði til lögreglunnar á Selfossi, þar sem hún gaf skýrslu. Hún kvaðst hafa ekið fyrrnefndri bifreið frá Sámsstöðum 4 að sundlauginni í Þjórsárdal umrædda nótt og ákærði verið einn með henni. Þar hafi þau staldrað við um stund og ákveðið síðan að halda aftur að Búrfelli. Hún hafi ekið af stað, en eftir skamma stund misst stjórn á bifreiðinni, sem hafi oltið. Hafi hún drepið á hreyfli bifreiðarinnar og farið út til að gæta að því hvort ákærði, sem hafi setið í hægra framsæti, væri slasaður. Þau hafi bæði „verið í sjokki eftir veltuna en ekki mikið slösuð enda hafi þau bæði verið með bílbeltin spennt.“ Eftir um hálfa eða eina klukkustund hafi þau ákveðið að gangsetja bifreiðina og aka henni að Búrfelli, „þar sem þeim hafi fundist of langt að ganga þangað.“ Hún hafi skipað ákærða að aka, sem hann hafi gert. Þegar þau hafi komið aftur að Sámsstöðum 4 hafi komið fólk úr nærliggjandi húsum og aðstoðað þau við að komast til læknis í Laugarási. Hún kvaðst ekki hafa neytt áfengis sjálf og efaðist um að ákærði hafi gert slíkt eftir að þau héldu af stað í ferð sína. Ákærði kom á ný fyrir lögregluna á Selfossi 16. júlí 1998 og kvaðst vilja breyta framburði sínum, því Barbara Inga Albertsdóttir hafi ekið bifreiðinni umrædda nótt að sundlauginni í Þjórsárdal og aftur þaðan þar til bifreiðin valt. Hafi hann verið farþegi í bifreiðinni, en tekið við akstri hennar eftir veltuna og ekið að Sámsstöðum 4, sem hafi verið á að giska 5 til 6 km leið. Kvaðst hann hafa ætlað að taka á sig akstur Barböru, því hann hafi vitað að hún væri án ökuréttar. Hafi hann ákveðið þetta upp á sitt eindæmi, en daginn eftir slysið hafi þau sammælst um að láta það sanna koma fram. Samkvæmt vottorði rannsóknastofu í lyfjafræði 21. júlí 1998 reyndist áfengismagn í blóðsýni úr ákærða vera 0,71o/oo, en í þvagsýni 1,10o/oo. Með ákæru í málinu 17. september 1998 var ákærða gefið að sök að hafa aðfaranótt þriðjudagsins 14. júlí 1998 ekið bifreiðinni DX 475 undir áhrifum áfengis suður eftir vegi frá Þjórsárdalssundlaug í Gnúpverjahreppi og sem leið lá að Sámsstöðum 4 við Búrfellsvirkjun. Taldist þessi háttsemi vera brot gegn 1. mgr., sbr. 2. mgr. 45. gr. umferðarlaga nr. 50/1987 og varða refsingu og sviptingu ökuréttar samkvæmt 100. gr., 101. gr. og 102. gr. laganna með áorðnum breytingum. II. Fyrir héraðsdómi gekkst ákærði við þeim sökum, sem bornar voru á hann með fyrrgreindri ákæru. Hann bar á hinn bóginn fyrir sig að verknaður hans ætti að vera refsilaus, því akstur hans í umrætt sinn eftir neyslu áfengis hafi helgast af neyð, sbr. 13. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Í hinum áfrýjaða dómi er gerð ítarleg grein fyrir framburði ákærða og vitna, sem lýtur að framangreindri málsvörn. Eins og þar er lýst nánar bar ákærði fyrir dómi að Barbara Inga Albertsdóttir hafi verið í miklu uppnámi eftir að bifreiðin valt og hafi ekki tekist að róa hana á þeim tíma, sem þau héldu kyrru fyrir á slysstað. Hún hafi getað gengið um, en engu að síður hafi hann haft miklar áhyggjur af því að hún væri verulega slösuð, því hún hafi æpt og farið „að finna til í hálsi.“ Hafi hún hvorki getað gengið né ekið til byggða og hafi ekki verið unnt að skilja hana eftir eina á vettvangi á meðan hann gengi til að sækja aðstoð. Ekki hafi mátt búast við mannaferðum að sundlauginni fyrr en síðari hluta dagsins og hafi sími hvorki verið þar né í fórum þeirra. Hann hafi því ekið aftur til Sámsstaða og ferðin tekið minnst 20 mínútur, enda bifreiðin illa leikin eftir veltuna, en á leið þeirra hafi þau engri bifreið mætt. Framburður Barböru fyrir dómi var í meginatriðum á sama veg. Hún kvaðst hafa getað gengið eftir slysið, en óttast að áverkar sínir væru alvarlegir vegna verkja í baki og hálsi. Hvorki hafi komið til greina að ákærði færi einn síns liðs til byggða til að leita aðstoðar né að hún gengi með honum þangað eða æki sjálf. Maður, sem flutti Barböru Ingu Albertsdóttur í sjúkrabifreið frá Sámsstöðum til heilsugæslustöðvar í Laugarási, bar fyrir héraðsdómi að Barbara hafi verið í miklu ójafnvægi og með vægt taugaáfall, en þó getað gengið. Hann hafi sett á hana hálskraga og búið um hana á sjúkrabörum með tilliti til hættu á að hún kynni að vera með alvarleg meiðsl á hrygg. Læknir við heilsugæslustöðina í Laugarási greindi frá því í skýrslu fyrir héraðsdómi að Barbara hafi við komu þangað borið sig illa. Hún hafi ekki verið með einkenni hálsáverka, en verið mjög aum í hryggnum. Hafi hún því verið send með sjúkrabifreið á sjúkrahús. Hann taldi að „afskaplega slæmt“ hefði verið að skilja Barböru eina eftir á slysstað og hefði hún alls ekki verið fær, líkamlega eða andlega, um að ganga til byggða. Ekki hafi verið hægt að slá því föstu fyrr en eftir myndatöku á sjúkrahúsi að Barbara hefði engin beinbrot hlotið, en fyrir leikmann hefði getað virst vera hætta á að hún væri þannig slösuð að lömun gæti hlotist af. Af hálfu ákæruvalds hefur verið lagt fyrir Hæstarétt vottorð læknis við slysadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur, þar sem meðal annars kemur fram að Barbara Inga Albertsdóttir hafi við komu þangað snemma morguns 14. júlí 1998 kvartað um verki í hálsi og baki. Hafi verið teknar röntgenmyndir, sem hafi ekki leitt í ljós beinbrot. Hafi því meiðsl verið greind sem tognun á hálsi og lendarhrygg. Varðandi meðferð Barböru segir eftirfarandi: „Talið var að hér væri um háorkuáverka að ræða og konan með töluvert mikil einkenni. Af þessum sökum var hún lögð inn á Lsp. til eftirlits.“ Þá hefur verið lagt fyrir Hæstarétt vottorð sérfræðings við bæklunarskurðdeild Landspítalans, þar sem staðfest er að Barbara hafi legið þar inni til 15. júlí 1998. III. Eins og ráðið verður af framangreindu virðast hvorki ákærði né Barbara Inga Albertsdóttir hafa borið fyrir lögreglu um meiðsl hennar eða einkenni á fyrstu stigum eftir slysið. Hvorugt þeirra virðist hafa fært þar í tal að ákærði hafi ekið í umrætt sinn af neyð, heldur var því fyrst borið við fyrir héraðsdómi. Verður ekki séð að leitað hafi verið skýringa á þessu við skýrslugjöf ákærða eða Barböru fyrir dómi. Á hinn bóginn verður ekki litið fram hjá því að vegna vitneskju lögreglunnar um atvik málsins, þar á meðal um flutning Barböru á sjúkrahús, var ríkt tilefni vegna ákvæðis 2. mgr. 71. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála til að beina spurningum til ákærða með tilliti til þessa þegar hann gaf fyrrnefndar skýrslur sínar 14. og 16. júlí 1998 án þess að óska eftir því að réttargæslumaður yrði kvaddur til. Getur tómlæti ákærða um að bera fyrir sig neyðarrétt því ekki orðið honum til réttarspjalla. Í hinum áfrýjaða dómi er staðháttum lýst svo að vegurinn, sem bifreið ákærða var ekið út af, liggi að sundlaug, sem sé í miðri sandauðn í Þjórsárdal. Séu 8 til 11 km frá slysstað að malbikuðum þjóðvegi, en þaðan 3 til 4 km til byggða. Af hálfu ákæruvalds hefur ekki verið leitast við að hnekkja þessari lýsingu með nýjum gögnum. Ber því að leggja hana til grundvallar. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður fallist á það með héraðsdómara að sýnt sé nægilega fram á að Barbara Inga Albertsdóttir hafi verið ófær um að ganga eða aka sjálf frá slysstað, svo og að ákærða hafi ekki verið stætt á að skilja hana þar eina eftir. Af framburði vitna, sem hefur nú fengið frekari stuðning í fyrrgreindum læknisvottorðum, er jafnframt nægilega leitt í ljós að ákærði sem leikmaður hafði ástæðu til að ætla að meiðsl Barböru væru alvarlegri en raun varð á og að henni væri brýnt að fá aðstoð læknis. Eins og atvikum var háttað verður að fallast á að ákærði hafi ekki átt annarra kosta völ til að sinna þessum þörfum en að aka sjálfur bifreiðinni til byggða, enda gátu þau ekki vænst mannaferða í námunda við slysstað fyrr en að liðnum þó nokkrum tíma. Áfengismagn í blóði ákærða fór ekki verulega fram úr því lágmarki, sem um ræðir í 2. mgr. 45. gr. umferðarlaga, sbr. 1. gr. laga nr. 48/1997. Leggja verður til grundvallar að hann hafi ekið hægt eftir vegum, sem aðrir áttu ekki leið um á sama tíma. Þessi háttsemi ákærða var að sönnu andstæð fyrrnefndu ákvæði umferðarlaga. Í ljósi framangreinds verður hins vegar að telja sýnt að hún hafi verið nauðsynleg til að vernda fyrir yfirvofandi hættu lögmæta hagsmuni, sem voru stórum meiri en þeir hagsmunir sem skertir voru. Verknaður ákærða var því refsilaus samkvæmt 13. gr. almennra hegningarlaga. Samkvæmt framansögðu verður niðurstaða hins áfrýjaða dóms staðfest. Verður allur áfrýjunarkostnaður vegna málsins felldur á ríkissjóð, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Allur áfrýjunarkostnaður vegna málsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða fyrir Hæstarétti, Bjarna Þórs Óskarssonar héraðsdómslögmanns, 150.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Suðurlands 4. desember 1998. Ár 1998, föstudaginn 4. desember, er á dómþingi Héraðsdóms Suðurlands í málinu nr. S-85/1998: Ákæruvaldið gegn Davíð Sigurðssyni kveðinn upp svofelldur dómur: Mál þetta var þingfest hinn 12. október 1998, en tekið til dóms að loknum munnlegum málflutningi hinn 12. nóvember sl. Málið var höfðað með svofelldri ákæru Sýslumannsins á Selfossi, dagsettri 17. september sl., á hendur Davíð Sigurðssyni, kt. 120379-3059, Skarði, Gnúpverjahreppi, Árnessýslu „fyrir umferðarlagabrot, með því að hafa aðfaranótt þriðjudagsins 14. júlí 1998 ekið bifreiðinni DX-475 undir áhrifum áfengis suður vegslóða skammt frá Þjórsárdalssundlaug í Gnúpverjahreppi og síðan sem leið liggur að Sámsstöðum 4 við Búrfellsvirkjun í Gnúpverjahreppi. Telst þetta varða við 1. mgr., sbr. 2. mgr. 45. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar og til sviptingar ökuréttar samkvæmt 101. og 102. gr. umferðarlaga, sbr. lög nr. 44, 1993, lög nr. 57/1997 og lög nr. 23, 1998.”. Við meðferð málsins krafðist sækjandi þess að ákærði verði dæmdur til greiðslu alls sakarkostnaðar, þar með talinna saksóknarlauna til ríkissjóðs. Verjandi ákærða hefur krafist þess að ákærði verði sýknaður af öllum kröfum ákæruvaldsins og að sakarkostnaður verði felldur á ríkissjóð, þar með talin málsvarnarlaun verjandans. Málavextir Með játningu ákærða, sem samræmist framburði vitna og gögnum málsins er sannað að ákærði sýndi af sér þá háttsemi sem honum er gefin að sök í ákæru. Hins vegar er því haldið fram af hálfu ákærða að háttsemi hans beri að meta refsilausa á grundvelli neyðarréttar. Að kvöldi miðvikudagsins 13. júlí 1998, var ákærði var ásamt kunningjum sínum að Sámsstöðum 4, sem er íbúðarhús við Búrfellsvirkjun. Þau sátu þar að spjalli fram yfir miðnætti, en þá ákváðu ákærði og Barbara Inga Albertsdóttir að fara í sundlaugina í Þjórsárdal. Bæði voru þau starfsmenn Búrfellsvirkjunar. Samkvæmt framburði ákærða og Barböru fyrir dómi var Barbara ökumaður bifreiðarinnar, en u. þ. b. einum kílómetra frá sundlauginni missti Barbara stjórn á bifreiðinni og valt bifreiðin tvo hringi niður kant út af vegi, með þeim afleiðingum að Barbara og ákærði meiddust, auk þess sem bifreiðin skemmdist töluvert. Þau fóru bæði út úr bifreiðinni strax eftir veltuna. Meiðsli ákærða voru lítil, en Barbara kvartaði sáran undan eymslum í baki og í hálsi. Um það bil hálfri klukkustund eftir atvikið greip ákærði til þess ráðs að aka bifreiðinni til Sámsstaða 4, sem var næsta byggða ból. Ók hann sömu leið og þau höfðu áður farið. Fyrst eftir vegarslóða að þjóðvegi, alls um 8-11 kílómetra, en þá 3-4 kílómetra eftir malbikuðum þjóðveginum. Barbara sat í farþegasæti frammí, en inni í bifreiðinni var mikið af glerbrotum. Ákærði ók rólega og sóttist þeim ferðin seint þar sem Barbara var slösuð og í miklu ójafnvægi, auk þess sem bifreiðin var vart í ökuhæfu ástandi, framrúðan sprungin, en afleggjarinn að þjóðveginum var harður og slæmur vegur. Þegar að Sámsstöðum 4 var komið var hringt eftir sjúkrabíl, en samkvæmt skýrslu lögreglu barst henni tilkynning um slysið klukkan 02:25. Barbara var flutt í sjúkrabifreiðinni á heilsugæslustöðina í Laugarási og var komið þangað um klukkan 03:15. Var ákærði með í för. Eftir aðhlynningu læknis þar var Barbara flutt með sjúkrabíl til Reykjavíkur. Lögregla mætti einnig á heilsugæslustöðina og eftir samræður lögreglumanna við ákærða, þótti lögreglu rétt að ákærði gæfi blóð- og þvagsýni vegna gruns um ölvun við akstur. Var ákærði raunar handtekinn og færður í fangaklefa og dvaldi ákærði þar til tæplega tvö daginn eftir, er hann gaf skýrslu hjá lögreglu. Samkvæmt gögnum málsins gaf ákærði þvagsýni klukkan 04:05 þá um nóttina, en blóðsýni fimm mínútum síðar. Niðurstaða mælinga sýndi 1,10 %o alkóhóls í þvagi, en 0,71%o í blóði. Samkvæmt skýrslu Guðmundar Hartmannssonar varðstjóra var ákærði ekki áberandi ölvaður er hann kom á lögreglustöðina á Selfossi klukkan 05:30, en áfengislykt lagði frá vitum hans og voru augu hans vot og dauf. Bæði ákærði og Barbara voru með bílbeltin spennt er bifreiðin valt. Ákærði hefur skýrt svo frá að Barbara hafi verið í mjög miklu uppnámi eftir bílveltuna. Hafi honum lítið sem ekkert tekist að róa hana, þann tíma sem leið áður en þau lögðu af stað aftur. Barbara hafi getað gengið eitthvað um en hann hafi eigi að síður haft verulegar áhyggjur af því að hún væri alvarlega slösuð, þar sem hún hafi æpt og kvartað sáran yfir sársauka í hási. Hafi Barbara hvorki verið í ástandi til að ganga eða aka bifreiðinni til baka. Ákærði kvað hins vegar að mögulegt hefði verið fyrir sig að ganga til byggða, hann hafi verið kunnugur staðháttum og meiðsli hans óveruleg, auk þess sem veður hafi verið ágætt. Kvaðst ákærði telja að sú ganga hefði tekið hann tæplega tvær klukkustundir. Hins vegar hafi það einnig verið ómögulegt að skilja Barböru eftir eina á vettvangi, vegna meiðsla hennar, auk þess sem Barbara hafi verið í miklu ójafnvægi og því „tryllst og farið eitthvað langt í burtu”, eins og ákærði komst að orði. Ákærði kvaðst hafa unnið í Búrfelli fjögur undanfarin sumur. Ákærði kvað ekki hafa verið von mannaferða fyrr en einhvern tíma daginn eftir, er starfsmenn Búrfellsvirkjunar kæmu til að hreinsa sundlaugina sem var fyrir starfsfólk virkjunarinnar, en ákærði kvaðst hafa vitað til þess að sundlaugin yrði lokuð daginn eftir. Þá kvaðst ákærði vita að sími væri í sundlauginni á daginn, en starfsmaður laugarinnar tæki hann alltaf með sér heim á kvöldin. Ákærði kvaðst ekki hafa verið með síma meðferðis og enginn hafi vitað af ferð þeirra Barböru að sundlauginni. Ákærði kvaðst hafa fundið til áfengisáhrifa er hann var við drykkju kvöldið áður. Kvaðst ákærði hafa drukkið sennilega þrjá áfenga bjóra. Ákærði kvaðst þó ekki hafa fundið til áfengisáhrifa við aksturinn „alla vega ekki mikið”, eins og hann bætti við. Ákærði kvað aksturinn til baka hafa tekið alla vega 20 mínútur, en þó ekkert geta fullyrt nákvæmlega um það. Ákærði kvaðst hafa þurft að aka með höfuðið út um hliðarrúðuna þar sem framrúðan hafi verið svo sprungin, auk þess hafi mikið af glerbrotum verið um allan bíl. Þá hafi annað framhjól bifreiðarinnar verið sprungið, en ljós bifreiðarinnar hafi sennilega verið í lagi. Ákærði kvaðst hafa þurft að halda í hönd Barböru allan tímann meðan á akstri stóð og einnig stöðvað bifreiðina nokkrum sinnum á leiðinni til að róa Barböru niður, auk þess sem erfitt hafi verið að aka bifreiðinni. Ákærði kvað þau ekki hafa mætt bifreið á leiðinni að Sámsstöðum 4. Ákærði kvaðst ekki hafa rætt við Barböru um að stöðva bifreiðina einhvern tíma á leiðinni og ganga þaðan. Vitnið Barbara Inga Albertsdóttir lýsti atvikum á sömu lund og ákærði. Hún kvaðst alls ekki hafa verið í stakk búin til að ganga til baka að Sámsstöðum 4. Vitnið kvaðst aldrei mundu hafa leyft ákærða að yfirgefa sig, en vitnið kvaðst hafa óttast mjög að eitthvað alvarlegt hefði komið fyrir sig, en hún hafi haft verki í baki og hálsi. Vitnið kvaðst þó hafa getað gengið. Vitnið kvað meiðsli þau sem hún fékk greint sinn hrjá sig að nokkru leyti enn í dag. Vitnið kvaðst hafa skipað ákærða að aka bifreiðinni og hafi ákærði ekið bifreiðinni hægt til baka, m. a. vegna hættu á að hún yrði fyrir hnjaski. Vitnið Gylfi Haraldsson, læknir við heilsugæslustöðina að Laugarási, kvað Barböru hafa borið sig mjög illa er hann sá hana. Kvaðst vitnið fyrst hafa kannað hvort Barbara væri með þannig áverka að hætta væri á lömun, en þó hafi hann ekki fengið endanlega vissu um að hún væri óbrotin fyrr en síðar er röntgenmynd hafði verið tekin af Barböru á spítala. Hún hafi verið mjög aum milli þriðja og fjórða hálsliðs, þ. e. hryggtinda, og einnig niður á brjósthrygg frá um ellefta brjóstlið og alveg niður á lendarsvæði. Vitnið kvaðst ekki geta fullyrt um það hvort það hafi skipt meginmáli fyrir Barböru ef hún hefði ekki komist undir læknishendur fyrr en klukkustund síðar en hún gerði, en áverkar hefðu verið þess eðlis að það hafi verið nauðsynlegt að hún kæmist sem fyrst til læknis. Vitnið fullyrti að Barbara hefði ekki verið fær um að ganga frá vettvangi til byggða. Vegna andlegs og líkamlegs ástands Barböru hafi það heldur ekki verið forsvaranlegt fyrir ákærða að skilja Barböru eftir og ganga til byggða. Kvaðst vitnið telja að hið eina rétta hafi verið að meðhöndla Barböru m. t. t. þess að hún væri með þannig brotáverka á hálsi að möguleiki væri á lömun. Nefndi vitnið raunar að hann þekkti vel til vettvangs og að ákærði hefði að sínu mati gert hið eina rétta. Vitnið kvaðst hafa tekið eftir því að ákærði var undir áhrifum áfengis, aðallega vegna áfengislyktar af honum. Vitnið Bjarni Ragnarsson var sjúkraflutningamaður á þeim sjúkrabíl sem flutti Barböru frá Sámstöðum 4 og til læknis. Vitnið lýsti ástandi Barböru þannig að hún hafi verið í miklu ójafnvægi, með vægt taugaáfall, hún hafi bæði hlegið og grátið. Barbara hafi þó getað gengið um. Barbara hafi kvartað um eymsli á höfði, baki og hálsi. Vitnið kvaðst því hafa sett hálskraga á Barböru, lagt hana út af á börur og búið um hana með tilliti til þess að hún væri með mikinn hryggskaða, en nefndi að þegar fólk væri eins æst og Barbara hafi verið, þá væri hætta á að það fengi lost. Lögreglumennirnir Magnús Kolbeinsson og Jóhannes Björgvin Björgvinsson komu á heilsugæslustöðina í Laugarási. Vitnið Magnús flutti ákærða á lögreglustöðina á Selfossi. Vitnið kvaðst aðeins þekkja staðhætti á slysstað og nefndi að umferð þangað væri lítil og nánast engin að nóttu til. Vitnið Jóhannes var annar af þeim tveimur sem sáu um að flytja Barböru í sjúkrabíl frá Laugarási til Reykjavíkur. Vitnið sá Barböru fyrst á heilsugæslustöðinni á Laugarási. Vitnið kvað Barböru þá hafa verið nokkuð miður sín, en virkað þó róleg. Þó kvaðst vitnið ráma í að Barbara hafi kvartað undan meiðslum í hálsi og baki. Vitnið kvað ákærða hafa virst nokkuð miður sín, en hið eina sem vakið hafi grunsemdir um ölvun ákærða hafi verið að áfengislykt hafi lagt frá vitum hans. Vitnið Guðmundur Hartmannsson varðstjóri á Selfossi tók á móti ákærða þar. Hann kvaðst ekki muna eftir ölvunarástandi ákærða. Vitnið kvaðst hafa tekið við tilkynningu um slysið og hafi hann dregið þá ályktun að víst væri að hin slasaða yrði flutt með sjúkrabifreið alla leið til Reykjavíkur. Engin gögn eru um ástand bifreiðarinnar, en sakarflytjendur töldu ekki ástæðu til þess að leiða þá lögreglumenn fyrir dóm sem skoðuðu bifreiðina. Þá liggur ekki frammi læknisvottorð um áverka Barböru Ingu Árnadóttur. Niðurstöður Eins og að framan er rakið valt bifreiðin tvær veltur út af vegarslóða sem lagður hefur verið að sundlaug sem Landsvirkjun hefur látið gera í miðri sandauðninni í Þjórsárdal. Eftir veltuna var ökumaður bifreiðarinnar, Barbara Inga Árnadóttir, í þannig líkamlegu og andlegu ástandi að ómögulegt var að hún héldi áfram akstri. Þrátt fyrir að Barbara hafi gengið eitthvað um eftir bílveltuna var hún þannig slösuð að ákærði mátti búast við hinu versta. Af framburði ákærða og vitna má fullyrða að Barbara var ófær um að aka eða ganga til byggða. Læknir sá sem skoðaði Barböru eftir slysið taldi raunar að nauðsynlegt hefði verið að koma henni sem fyrst undir læknishendur, þar sem hætta hafi verið á alvarlegum afleiðingum, jafnvel lömun. Telja verður að það hefði tekið ákærða um það bil tvær klukkustundir að ganga til byggða ef allt hefði gengið að óskum. Af framburði ákærða og vitna er ljóst að Barbara var í verulega miklu ójafnvægi, en ákærði mátti ætla að ástand Barböru gæti versnað. Þrátt fyrir að veður hafi verið ágætt var líklega rigning, en líta má til þess að veður getur ætíð breyst og var löskuð bifreiðin eina skjólið sem ákærði og Barbara höfðu fyrir veðri. Af framburði ákærða að dæma vissi enginn um ferðir hans og Barböru greinda nótt. Nánast engin von var um hjálp þar sem ekki mátti búast við mannaferðum á þessum slóðum fyrr en í fyrsta lagi einhvern tíma daginn eftir, en vegarslóði sá sem um ræðir lá einungis að sundlauginni og átti slysið sér stað í töluverðri fjarlægð frá þjóðveginum. Því verður að telja að eins og á stóð hafi verið varhugavert fyrir ákærða að fara til byggða og skilja Barböru eina eftir á vettvangi. Vegna meiðsla Barböru og aðstæðna að öðru leyti ók ákærði bifreiðinni löturhægt stystu leið til byggða og þurfti ákærði raunar oftar en einu sinni að stöðva bifreiðina til að reyna að róa Barböru. Ganga verður út frá þeim framburði ákærða að ljós bifreiðarinnar hafi verið í lagi eftir bílveltuna. Þá ber að hafa í huga að aksturinn átti sér stað að nóttu til á fáförnum vegi, enda urðu ákærði og Barbara ekki vör við aðra umferð á leiðinni heim. Af lýsingum vitna á ástandi ákærða var ákærði ekki áberandi ölvaður greinda nótt, en samkvæmt framburði ákærða og Barböru neytti ákærði áfengs bjórs áður en þau yfirgáfu Sámsstaði 4, um miðnættið. Samkvæmt því og niðurstöðum rannsókna á þvag- og blóðsýnum, sem tekin voru úr ákærða þá um nóttina, má ætla að víman hafi verið að renna af ákærða er hann ók bifreiðinni nefnt sinn, enda er miðað við það í ákæru að ákærði hafi ekki verið óhæfur til að stjórna ökutæki, samkvæmt 3. mgr. 45. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, heldur að hann hafi ekki geta talist stjórna ökutæki örugglega, samkvæmt 2. mgr. 45. gr. Þegar allt þetta er virt þykir akstur ákærða umrætt sinn eiga að vera refsilaus samkvæmt 13. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ber því að sýkna ákærða af öllum kröfum ákæruvaldsins í máli þessu. Með vísan til 1. mgr. 166. gr. laga nr. 19/1991, um meðferð opinberra mála, skal allur sakarkostnaður greiðast úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða, Bjarna Þórs Óskarssonar héraðsdómslögmanns, 70.000 krónur. Ólafur Börkur Þorvaldsson dómstjóri kveður upp þennan dóm, en dómsuppsaga hefur dregist um nokkra daga vegna mikilla anna dómara. Dómsorð: Ákærði, Davíð Sigurðsson, er sýkn af öllum kröfum ákæruvaldsins í máli þessu. Sakarkostnaður greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða, Bjarna Þórs Óskarssonar héraðsdómslögmanns, 70.000 krónur.

Mál nr. 93/1999

Skjalafals Fjársvik Tékkabrot Skaðabætur

R var ákærður fyrir skjalafals, fjársvik, fjárdrátt, brot á lögum um sölu notaðra ökutækja og brot á tékkalögum í tengslum við rekstur bílasölu sinnar. Var R sakfelldur fyrir skjalafals, fjársvik, brot á tékkalögum og fjárdrátt, en sýknaður af fjársvikum í þremur ákæruliðum og broti gegn lögum um sölu notaðra ökutækja. Var R dæmdur til fangelsisrefsingar og greiðslu skaðabóta.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar 24. febrúar 1999 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og jafnframt af hálfu ákæruvalds, sem krefst þess að ákærði verði sakfelldur og dæmdur til greiðslu skaðabóta samkvæmt 1. og 2. tölulið II. kafla og sakfelldur samkvæmt 3. tölulið IV. kafla A liðar í ákæru 6. október 1998. Að öðru leyti er krafist staðfestingar á niðurstöðu héraðsdóms um sakfellingu og greiðslu skaðabóta, en að refsing ákærða verði þyngd. Ákærði krefst sýknu af II., III. og IV. kafla A liðar og 3. og 4. tölulið B liðar í ákæru 6. október 1998, en jafnframt að refsing hans verði milduð. Þá krefst hann þess að bótakröfum í málinu verði vísað frá héraðsdómi. I. Fyrir Hæstarétti hefur ákæruvaldið krafist þess til vara að sú háttsemi ákærða, sem getið er í 1. og 2. tölulið II. kafla A liðar ákæru 6. október 1998 verði heimfærð til 249. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 sem umboðssvik. Verður ekki fallist á að lýsing atvika í ákæru geti leitt til þeirrar niðurstöðu og verður heldur ekki ráðið að málið hafi verið flutt í héraði með hliðsjón af því. Að þessu gættu og með vísan til forsendna héraðsdóms verður staðfest sýkna ákærða af ákæruatriðum í framangreindum tveim töluliðum ákærunnar og jafnframt verður staðfest sakfelling hans af öðrum ákæruatriðum í sama kafla hennar. Eru brot ákærða, sem þar um ræðir, réttilega heimfærð til refsiákvæða. II. Með III. kafla A liðar ákæru 6. október 1998 var ákærða gefið að sök að hafa brotið lög um sölu notaðra ökutækja nr. 69/1994 með síðari breytingum með því að hafa vanrækt að tilgreina í kaupsamningum og afsölum um bifreiðir, sem getið er í 2. til 9. tölulið II. kafla A liðar ákærunnar, að hann og félög í eigu hans, Gosar ehf. og Lindarhvammur ehf., væru eigendur bifreiðanna og jafnframt leynt því fyrir viðskiptavinum bílasölu sinnar. Í héraðsdómi var ákærði sakfelldur fyrir brot, sem hér um ræðir. Hinn 1. janúar 1999 tóku gildi lög um verslunaratvinnu nr. 28/1998, en með þeim voru meðal annars felld úr gildi lög nr. 69/1994. Í 1. mgr. 24. gr. fyrrnefndu laganna segir, að með brot gegn þeim skuli fara að hætti opinberra mála. Engin refsiákvæði eru hins vegar í lögunum vegna slíkrar háttsemi, sem ákærða er gefin að sök í III. kafla A liðar ákærunnar. Samkvæmt þessu og með hliðsjón af 1. mgr. 2. gr. almennra hegningarlaga verður ákærði sýknaður af sakargiftum í þessum kafla ákæru 6. október 1998. III. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður staðfest sýkna ákærða af sakargiftum samkvæmt 3. tölulið IV. kafla A liðar ákæru 6. október 1998. Í 1. og 2. tölulið sama kafla ákærunnar er ákærði talinn hafa gerst sekur um fjársvik, en til vara brot á lögum nr. 94/1933 um tékka með kaupum sínum á þrettán notuðum bifreiðum, sem hann greiddi með innstæðulausum tékkum. Verður staðfest niðurstaða héraðsdóms um sakfellingu ákærða af 1. og 2. tölulið þessa kafla ákærunnar, sem varðar tólf af þessum bifreiðum, en þó þannig að eftir öllum atvikum telst ákærði hafa brotið gegn a. lið 1. mgr. 73. gr. laga nr. 94/1933 með því athæfi, sem hér um ræðir. IV. Staðfest er sakfelling ákærða af sakargiftum, sem um ræðir í 4. tölulið B liðar ákæru 6. október 1998, en þó þannig að ákærði telst með þessari háttsemi hafa unnið til refsingar samkvæmt a. lið 1. mgr. 73. gr. laga nr. 94/1933. Til stuðnings því að bótakröfum verði vísað frá héraðsdómi bendir ákærði á að bú hans hafi verið tekið til gjaldþrotaskipta 12. október 1998. Kröfum beri að lýsa í búið og sé óheimilt að hafa þær uppi í máli þessu, sem var höfðað eftir þann dag. Á þetta verður ekki fallist. Samkvæmt 116. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl. eru lagðar hömlur á rétt til málsóknar gegn þrotabúi, sem ekki eiga við hér, enda eru kröfur hafðar uppi á hendur ákærða persónulega en ekki þrotabúi hans. Verður niðurstaða héraðsdóms um bótakröfur því staðfest. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður staðfest niðurstaða hans um sakfellingu ákærða af öðrum ákæruatriðum en þeim, sem gerð hefur verið grein fyrir að framan. Þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin fangelsi í tvö ár og sex mánuði. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað skal vera óraskað. Verður ákærði jafnframt dæmdur til að greiða allan áfrýjunarkostnað málsins, eins og nánar segir í dómsorði. Dómsorð: Ákærði, Ragnar Kornelíus Lövdal, sæti fangelsi í tvö ár og sex mánuði. Ákvæði héraðsdóms um skaðabætur og sakarkostnað skulu vera óröskuð. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, 150.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 26. janúar 1999. Ár 1999, þriðjudaginn 26. janúar, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Ingibjörgu Benediktsdóttur héraðsdómara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 939/1998: Ákæruvaldið gegn Ragnari Kornelíusi Lövdal, sem tekið var til dóms 21. desember 1998. Málið er höfðað fyrir dóminum með tveimur ákæruskjölum lögreglustjórans í Reykjavík 6. október og 18. nóvember 1998. Með ákæru 6. október sl. er höfðað mál gegn ákærða, Ragnari Kornelíusi Lövdal, kt. 280958-2559, Garðhúsum 6, Reykjavík „fyrir eftirgreind brot framin í Reykjavík, nema annars sé getið, á árunum 1995 – 1998: A. Brot ákærða á almennum hegningarlögum og lögum um sölu notaðra bifreiða í starfi sínu sem bílasali á bílasölu sinni Bílatorgi, ehf., kt. 410797-2679, Funahöfða 1, Reykjavík, framin á tímabilinu frá júní 1995 fram í febrúar 1998: I. Skjalafals. 1. Tvisvar sent yfirvöldum með símbréfi yfirlýsingar sem ákærði falsaði frá rótum í nafni Sigfúsar Sumarliðasonar, sparisjóðsstjóra Sparisjóðs Mýrasýslu, þess efnis ákærði hefði aflað sér starfsábyrgðartryggingar hjá sparisjóðnum í samræmi við lög nr. 69, 1994 um sölu notaðra ökutækja og reglugerð nr. 406, 1994 um tryggingaskyldu við sölu notaðra ökutækja og fengið þannig útgefið leyfi til sölu notaðra ökutækja í atvinnuskyni sér til handa: 1.1 Í júní 1995 sýslumanninum í Reykjavík yfirlýsingu dagsetta 10. sama mánaðar. 1.2. Þann 26. ágúst 1997 viðskiptaráðuneytinu, Arnarhváli, yfirlýsingu dagsetta 25. sama mánaðar. (Mál nr. 10-1998-6016) 2. Í maí 1996 framvísað hjá Samvinnusjóði Íslands hf., kt. 691282-0289, Ingólfsstræti 3, yfirlýsingu dagsettri 10. maí sama ár um breytingu á skilmálum skuldabréfs nr. 800918 í eigu sjóðsins að fjárhæð kr. 1.059.271,- útgefnu 7. mars sama ár af ákærða fyrir hönd fyrirtækis ákærða Gosa ehf., kt. 560296-2589 og tryggðu með veði í bifreiðinni SR-059, sem ákærði hafði falsað þess efnis að Hafsteinn Ársælsson, kt. 260937-4809, samþykkti að yfirtaka skuldina ásamt áföllnum vöxtum og verðbótum frá útgáfudegi og undirritað yfirlýsinguna með nafni Hafsteins. (Mál nr. 10-1998-5015) 3. Í október 1996 selt í Sparisjóði Mýrasýslu, Borgarbraut 14, Mýrasýslu, tvo víxla, hvorn að fjárhæð kr. 590.000, með gjalddögum 15. nóvember og 15. desember sama ár, sem ákærði gaf út fyrir hönd fyrirtækis síns Bílatorgs ehf. og falsaði jafnframt með því að rita nafn Hafsteins Ársælssonar, kt. 260937-4809, í reiti fyrir áritun og samþykki greiðanda. (Mál nr. 10-1998-11204) 4. Þann 24. febrúar 1997 framvísað hjá sýslumanninum í Reykjavík yfirlýsingu um flutning á veði fyrir skuldabréfi, - upphaflega að fjárhæð kr. 1.905.823 en að uppgreiðsluandvirði kr. 1.619.397,40, útgefnu af Gosum ehf. 7. mars 1997 til Samvinnusjóðs Íslands hf. en yfirteknu af Kristínu Halldórsdóttur, kt. 010959-5279, eiginkonu ákærða, sem skuldara þann 6. júní 1996 -, sem ákærði falsaði þess efnis að Hallsteinn Sigurðsson, kt. 120653-7769, samþykkti flutning veðsins af bifreiðinni NV-580 á bifreiðina RU-419, skráða eign Hafsteins, og undirritaði heimildarlaust með nafni Hafsteins og fengið veðinu þinglýst á bifreiðina 25. sama mánaðar. (Mál nr. 10-1998-5120) Teljast framangreind brot varða við 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940. II. Fjársvik: Ákærða er gefið að sök að hafa, á tímabilinu frá 5. febrúar 1996 fram í september 1997 í 5 skipti blekkt eftirgreinda viðskiptavini bílasölu sinnar til að kaupa og staðgreiða bifreiðar í eigu fyrirtækis ákærða, Gosa ehf., nema annar eigandi sé tilgreindur, með áhvílandi veðböndum fyrir lánum til Gosa ehf., nema í tvö skipti fyrir veðlánum til eiginkonu ákærða Kristínar Halldórsdóttur, alls að andvirði kr. 6.532.897,80 sem ákærði skuldbatt sig til að létta af bifreiðunum stuttu eftir sölu, en svikið að aflétta veðunum og ráðstafað söluandvirði bifreiðanna jafnharðan í eigin þágu og látið jafnframt hjá líða að tryggja með nokkrum hætti að veðböndum yrði létt af bifreiðunum þrátt fyrir að ákærða væri ljóst, að hann og fyrirtæki hans Gosar ehf. væru ógjaldfær, sbr. ákæruliði II.1-5: Þá er ákærða gefið að sök að hafa í 3 skipti blekkt viðskiptavini bílasölunnar til að kaupa gegn staðgreiðslu bifreiðar í eigu Gosa ehf., nema annar eigandi sé tilgreindur,sem ákærði taldi kaupendum trú um að væru veðbandslausar og sem hann veðsetti heimildarlaust jafnhliða sölu fyrir bílalánum til sín og fyrirtækja sinna alls að andvirði kr. 3.709.993, sem ákærði fékk þinglýst á bifreiðarnar, sbr. ákæruliði II.6-8, og ennfremur í eitt skipti leynt kaupanda bifreiðar því að á bifreiðinni hvíldi veðlán að andvirði kr. 1.463.198, sbr. ákærulið II.9: 1. Þann 5. febrúar 1996 blekkt Erling Þór Proppé, kt. 010446-2799, til að kaupa bifreiðina MM-005, skráða eign Gunnars B Ragnarssonar, kt. 221180-2919, ófjárráða sonar ákærða, á kr. 2.100.000. Ákærði seldi bifreiðina með veðböndum fyrir skuld að uppgreiðsluandvirði kr. 1.440.735,80 gegn skuldbindingu um að veðinu yrði aflétt af bifreiðinni. (Mál nr. 10-1998-5210) 2. Þann 8. júní 1996 blekkt Bergþór Bjarnason, kt. 110870-5239, til að kaupa bifreiðina OM-649 sem greidd var með bifreið að andvirði kr. 1.120.000 og kr. 330.000 í reiðufé. Bifreiðin seld með veðböndum fyrir skuld kr. 1.059.271, útgefnu af ákærða fyrir hönd Gosa ehf. 7. sama mánaðar gegn skuldbindingu um að veðinu yrði aflétt. (Mál nr. 10-1998-8388) 3. Þann 11. mars 1997 blekkt Snorra Frey Garðarsson, kt. 251172-4129, til að kaupa bifreiðina IÖ-054 á kr. 945.000 með veðböndum fyrir skuld kr. 688.447 sem ákærði skuldbatt sig til að aflétta innan 15 daga frá söludegi. (Mál nr. 10-1998-3322) 4. Þann 30. júní 1997 blekkt Vilhjálm Þorsteinsson , kt. 301265-5309, til að kaupa bifreiðina DY-898, á kr. 3.200.000, sem ákærði fékk staðgreidda með bifreið metinni á kr. 600.000 (sic), víxli að fjárhæð kr. 200.000 (sic) og kr. 2.400.000 (sic) í peningum en seldi með veðböndum fyrir skuld kr. 1.978.923 gegn skuldbindingu ákærða um að veðinu yrði aflétt af bifreiðinni. (Mál nr. 10-1998-11242) 5. Þann 19. september 1997 blekkt Sigtrygg Eyþórsson, kt. 070841-4569, til kaupa bifreiðina YF-036 sem ákærði fékk greidda með bifreið að andvirði kr. 500.000 og kr. 1.400.000 í reiðufé en seldi með veðböndum fyrir skuld kr. 1.365.521 gegn skuldbindingu um að aflétta veðinu innan 10 daga frá söludegi. (Mál nr. 10-1998-1977) 6. Þann 12. september 1996 blekkt Sigurð Helgason, kt. 010547-2459, til að kaupa bifreiðina UB-027 á kr. 1.150.000, sem ákærði hafði daginn áður veðsett fyrir skuldabréfi upphaflega að fjárhæð kr. 1.217.990 en að uppgreiðsluandvirði kr. 1.086.180, sem þinglýst var á bifreiðina 12. sama mánaðar. (Mál nr. 10-1997-20557) 7. Þann 8. apríl 1997 blekkt Sigurð Þorbjörnsson, kt. 300153-3489, til að kaupa á kr. 1.700.000 bifreiðina EJ-733, sem ákærði veðsetti daginn áður fyrir skuldabréfi að fjárhæð kr. 1.300.000. (Mál nr. 10-1998-10249) 8. Þann 23. nóvember 1997 (sic) blekkt Guðbrand Þorkelsson, kt. 121252-5979, til að kaupa bifreiðina YU-033, sem ákærði hafði 18. sama mánaðar veðsett fyrir bílaláni til Gosa ehf. að fjárhæð kr. 1.323.813 vegna kaupa Gosa ehf. á bifreiðinni og fengið láninu þinglýst á bifreiðina 25. sama mánaðar daginn áður en ákærði lét skrá bifreiðina sem eign Guðbrands. (Mál nr. 10-1998-17172) 9. Þann 19. nóvember 1997 blekkt Ingibjörgu Dís Geirsdóttur, kt. 180462-2529, til að kaupa bifreiðina KH-156, skráða eign Lindarhvamms ehf., kt. 680297-2669, fyrirtækis ákærða, sem Ingibjörg Dís greiddi með bifreið að andvirði kr. 390.000 og greiða átti jafnframt með andvirði bílaláns kr. 1.000.000 samkvæmt kaupleigusamningi við Glitni hf. með veði í bifreiðinni og leynt Ingibjörgu Dís því að á bifreiðinni hvíldi veðskuld kr. 1.463.198. (Mál nr. 10-1998-5571) Telst háttsemin samkvæmt II. kafla ákæru varða við 248. gr. almennra hegningarlaga. III. Brot á lögum um sölu notaðra ökutækja. Ákærða gefið að sök að hafa í ofangreindum viðskiptum á bílasölu sinni Bílatorgi samkvæmt ákæruliðum II.2-9 vanrækt að tilgreina í kaupsamningum og afsölum um bifreiðarnar að ákærði og fyrirtæki ákærða, Gosar ehf. og Lindarhvammur ehf., voru eigendur bifreiðanna og jafnframt leynt því fyrir viðskiptavinum bílasölunnar. Telst þetta varða við 7. gr., sbr. 10. gr., laga um sölu notaðra ökutækja nr. 19, 1994, (sic), sbr. lög nr. 69, 1997 (sic). IV. Fjársvik við kaup á bifreiðum. Fyrir fjársvik en til vara fyrir brot á tékkalögum með því að hafa, á tímabilinu frá júlí (sic) til desember 1997 svikið til sín 13 notaðar bifreiðar sem ákærði keypti í nafni fyrirtækis síns Gosa ehf., kt. 560296-2589, sem eini stjórnarmaður félagsins, á alls kr. 19.250.000 og greiddi með eftirgreindum innistæðulausum tékkum, sem hann gaf ýmist út á tékkareikning sinn nr. 8588 eða reikning Gosa ehf. nr. 2155 hjá Búnaðarbanka Íslands, Höfðaútibúi, að fjárhæð alls kr. 14.490.000, sem innleysa átti á tilgreindum útgáfudögum þeirra þrátt fyrir að ákærða væri ljóst að hann og fyrirtæki hans Gosar ehf. voru ógjaldfær og veðsett bifreiðarnar jafnharðan fyrir nýjum lánum sér til handa og/eða endurselt þær á bílasölu sinni án þess að reyna að tryggja greiðslu á ofangreindum skuldbindingum, en ekki reyndist vera innistæða á reikningunum fyrir andvirði tékkanna á tilgreindum innlausnardögum tékkanna í febrúar 1998 og fram í júní 1998. Tékkareikningi ákærða var lokað þann 13. febrúar 1998 en tékkareikningi Gosa ehf. 12. sama mánaðar. Ákærði gaf tékkana út á reikning Gosa ehf. nema annað sé tekið fram: 1. Kaup á bifreiðum af Ræsi hf., kt. 540269-5809, Skúlagötu 59: 1.1. Þann 18. ágúst keypt bifreiðina YF-036. Kaupverð kr. 2.050.000 og greitt að hluta með tékka að fjárhæð kr. 450.000 á eyðublaði nr. 5798088, dagsettum 25.2. 1998, sem reyndist innistæðulaus við sýningu 11.3. 1998. Ákærði veðsetti Glitni hf. bifreiðina sama dag fyrir bílaláni kr. 1.776.508 og seldi bifreiðina 19. september Sigtryggi Eyþórssyni, kt. 080741-4569, sbr. ákærulið II.5. 1.2. Þann 22. september keypt bifreiðina KM-749. Kaupverð kr. 1.110.000 að hluta greitt með eftirgreindum 2 tékkum að fjárhæð kr. 610.000: Nr. 5804908, kr. 250.000, dagsettum 15.febrúar. Nr. 5804909, kr. 360.0000, dagsettum 15.mars. Ákærði seldi bifreiðina 30. september sama ár. 1.3. Þann 30. september keypt bifreiðina TG-760. Kaupverð kr. 2.250.000 að hluta greitt með eftirgreindum tékkum alls að andvirði kr. 1.500.000: Nr. 5804915, kr. 500.000, dagsettum 28. febrúar. Nr. 5804914, kr. 500.000, dagsettum 30. mars. Nr. 5804917, kr. 500.000, dagsettur 30. apríl. Ákærði seldi bifreiðina 20. nóvember. 1.4 Þann 10. nóvember keypt bifreiðina LY-803. Kaupverð kr. 950.000 greitt með 3 tékkum sem sýndir voru 11. mars 1998: Nr. 5804922, kr. 300.000, dagsettur 10. febrúar 1998. Nr. 5804923, kr. 300.000, dagsettur 10. mars 1998. Nr. 5804924, kr. 350.000, dagsettur 10. apríl 1998. Bifreiðina seldi ákærði fyrirtæki sínu Lindarhvammi ehf. 8. desember 1997. 1.5. Þann 11. nóvember keypt bifreiðina KH-156 á kr. 1.150.000 og greitt með 2 tékkum: Nr. 5804925, kr. 400.000, dagsettur 10.5. 1998. Nr. 5804919, kr. 750.000, dagsettur 11.6. 1998. Bifreiðina seldi ákærði fyrirtæki sínu Lindarhvammi ehf. 15. nóvember 1997 og var hún veðsett 18. sama mánaðar fyrir eftirstöðvum skuldabréfs útgefnu 24. mars 1997 upphaflega að fjárhæð kr. 1.463.198. 1.6. Þann 18. nóvember keypt bifreiðina DB-914 á kr. 750.000 og greitt með 3 tékkum, gefnum út á reikning nr. 8588 hverjum að fjárhæð kr. 250.000: Nr. 5732413, dagsettur 18.febrúar 1998. Nr. 5732414, dagsettur 28. mars 1998. Nr. 5732415, dagsettur 18. apríl 1998. Ákærði seldi bifreiðina 18. nóvember 1997. 1.7. Þann 10. desember keypt bifreiðina XZ-045 á kr. 1.900.000 og greitt með 4 tékkum, á reikning nr. 8588: Nr. 5732418, kr. 500.000, dagsettur 20.3. 1998. Nr. 5732419, kr. 400.000, dagsettur 20.4. 1998. Nr. 5732420, kr. 500.000, dagsettur 20.5. 1998. Nr. 5732421, kr. 500.000, dagsettur 20.6. 1998. Ákærði seldi bifreiðina Lindarhvammi ehf. 15. desember 1997. (Mál nr. 10-1998-9758) 2. Kaup á bifreiðum af Ingvari Helgasyni hf., kt. 681077-0739, Sævarhöfða 2: 2.1. Þann 18. september keypt bifreiðina SL-932 á kr. 1.100.000 og greitt að hluta með tékka að fjárhæð kr. 500.000 á eyðublaði nr. 5804902, dagsettum 20. febrúar. Ákærði seldi bifreiðina 10. október sama ár. 2.2. Þann 18. september keypt bifreiðina TB-337 á kr. 1.350.000 og greitt með 2 tékkum: Nr. 5804903, kr. 600.000, dagsettur 25.2. 1998. Nr. 5804904, kr. 750.000, dagsettur 25.3. 1998. Ákærði seldi bifreiðina 21. október sama ár. 2.3. Þann 18. september keypt bifreiðina UT-033 á kr. 830.000 og greitt með tékka á eyðublaði nr. 5804905, dagsettum 20.1.1998 sem sýndur var 12. febrúar sama ár. Ákærði seldi bifreiðina 6. október sama ár. 2.4. Þann 26. september keypt bifreiðina MX-886 á kr. 910.000 og greitt að hluta með 2 innistæðulausum tékkum kr. 700.000: Nr. 5804911, kr. 350.000, dagsettum 15.2. 1998. Nr. 5804912, kr. 350.000, dagsettum 15.3. 1998. Ákærði seldi bifreiðina 30. sama mánaðar. 2.5. Þann 17. nóvember keypt bifreiðina RS-657 á kr. 2.800.000 og greitt með 2 bifreiðum verðmetnum á kr. 1.100.000 og 3 tékkum á reikning nr. 8588, samtals kr. 1.700.000: Nr. 5732408, kr. 600.000, dagsettum 27.2. 1998. Nr. 5732409, kr. 600.000, dagsettum 28.3. 1998. Nr. 5732410, kr. 500.000, dagsettum 27.4. 1998. Ákærði seldi bifreiðina 18. sama mánaðar. (Mál nr. 10-1998-9752) 3. Þann 14. október keypt bifreiðina MI-021 af Ágústi Kristmanns, kt. 170231-2369, Eskiholti 10, Garðakaupstað, kaupverðið kr. 2.100.000 greitt með 5 tékkum: Nr. 5718364, kr. 400.000, dagsettum 20.1.1998. Nr. 5718365, kr. 400.000, dagsettum 20.2.1998. Nr. 5718366, kr. 400.000, dagsettum 20.3.1998. Nr. 5718367, kr. 450.000, dagsettum 20.4. 1998. Nr. 5718368, kr. 450.000, dagsettum 20.5. 1998. Ákærði seldi bifreiðina 16. sama mánaðar. (Mál nr. 10. 1998-11247) Telst háttsemi ákærða samkvæmt IV. kafla aðallega varða við 248. gr. almennra hegningarlaga en til vara við 73. gr. tékkalaga nr. 94, 1933, sbr. lög nr. 35, 1977. V. Fjárdráttur. Ákærða er gefið að sök að hafa, í febrúar 1998, dregið sér kr. 350.000 sem ákærði tók við hjá Stefáni Gísla Örlygssyni, kt. 020274-5149, og ganga áttu til greiðslu veðskuldar á bifreiðinni PS-473, sem ákærði hafði milligöngu um að selja á bílasölu sinni 1. sama mánaðar. (Mál nr. 10. 1998-8830) Telst þetta varða við 1. mgr. 247. gr. almennra hegningarlaga nr. 19,1940. B. Önnur brot. 1. Fyrir brot á tékkalögum með því að hafa, um áramótin 1997/1998, greitt Sjóvá-Almennum, hf., kt. 701288-1739, veðskuldir með 2 tékkum, alls að fjárhæð kr. 593.433, sem hann gaf út á reikning sinn nr. 8588 hjá Búnaðarbanka Íslands, Höfðaútibúi og dagsetti fram í tímann til innlausnar í janúar 1998 en við sýningu tékkanna í banka 20. janúar reynist innistæða ekki vera fyrir hendi á reikningnum: Nr. 5731879, kr. 160.000, dagsettur 7. janúar. „ 58731881, kr. 433.210, dagsettur 8. janúar. (Mál nr. 10-1998-9753) 2. Brot á tékkalögum með því að hafa, þann 20. febrúar 1998 greitt Vátryggingafélagi Íslands hf., kt. 690689-2009, veðskuld með tékka að fjárhæð kr. 999.682, sem ákærði gaf út á reikning Bílatorgs ehf. nr. 3155 hjá Búnaðarbanka Íslands hf., Höfðaútibúi, þrátt fyrir að tékkareikningi hans hefði verið lokað vegna misnotkunar 12. sama mánaðar. (Mál nr. 10-1998-12129) Teljast brotin samkvæmt liðum B.1 og 2 varða við 73. gr. tékkalaga. 3. Fjársvik, en til vara brot á tékkalögum, með því að hafa, um mánaðamótin janúar/febrúar 1998 greitt starfsmönnum Flutningsmiðlunarinnar Jóna, kt. 440189-1219, Vesturgötu 20, Hafnarfirði, fyrir flutning á vöru með tékka að fjárhæð kr. 160.730, sem hann gaf út á reikning sinn nr. 8588 á tékkaeyðublað nr. 5832951 og dagsetti til innlausnar þann 27. febrúar sama ár en við innlausn reyndist ekki vera innistæða fyrir andvirði tékkans. (Mál nr. 10.1998-13846) Telst þetta aðallega varða við 248. gr. almennra hegningarlaga en til vara við 73. gr. tékkalaga. 4. Fjársvik með því að hafa, í byrjun febrúar 1998, blekkt gjaldkera í Íslandsbanka við Gullinbrú til að kaupa eftirgreinda 2 innistæðulausa tékka, samtals að fjárhæð kr. 2.303.000, sem ákærði gaf út á tékkareikninga sína hjá Búnaðarbanka Íslands, Höfðaútibúi, með því að telja honum trú um að innistæða myndi vera fyrir hendi á reikningunum innan stutts tíma þrátt fyrir að honum væri fulljóst að svo yrði ekki:Þann 2. febrúar tékka nr. 184194, kr. 965.000, á reikning nr. 3155. Þann 5. febrúar tékka nr. 179200, kr. 1.338.000 á reikning nr. 4155. (Mál nr. 10-1998-8154) Telst þetta varða við 248. gr. almennra hegningarlaga. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar. Í málinu krefjast eftirgreindir skaðabóta: Rúnar Daðason, kt. 071153-5339, krefst aðallega kr. 3.700.000 ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25, 1987 frá 1. ágúst 1998 til greiðsludags en til vara kr. 1.982.602 ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25, 1987 frá 26. janúar 1998 til greiðsludags. Erlingur Þ. Proppé, kt. 010446-2799, kr. 1.400.000 ásamt dráttarvöxtum frá 13. september 1998 til greiðsludags auk lögmannsþóknunar. Bergþór Bjarnason, kt. 110870-5239, kr. 1.325.091 auk kr. 200.000 vegna lögfræðikostnaðar, hvort tveggja með dráttarvöxtum skv. 10. og 12. gr. vaxtalaga nr. 25, 1987, með síðari breytingum, frá 24.2. 1998 til greiðsludags. Sigtryggur Eyþórsson, kt. 080741-4569, kr. 1.561.977 ásamt dráttarvöxtum frá 27. júlí 1998 til greiðsludags. Sigurður Helgason, kt. 010547-2459, kr. 1.257.349 ásamt dráttarvöxtum frá 27. júlí 1998 til greiðsludags. Sigurður Þorbjörnsson, kt. 300153-3489, kr. 50.000 í miskabætur og kr. 1.205.098 í skaðabætur ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25, 1987 frá 16.4. 1998 til dómsuppsögu en dráttarvöxtum samkvæmt 10. gr. vaxtalaga frá þeim tíma til greiðsludags. Ingibjörg Dís Geirsdóttir, kt. 180462-2529, kr. 415.195. Ræsir hf., kt. 540269-5809, kr. 8.960.000 ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25, 1987 frá 11. mars 1998 auk innheimtuþóknunar kr. 317.461. Ingvar Helgason, kt. 681077-0739, kr. 5.530.000 auk lögmannsþóknunar kr. 241.420 og kr. 59.148 í virðisaukaskatt. Vilhjálmur Þorsteinsson, kt. 301265-5309, kr. 2.227.864 ásamt vöxtum og kostnaði frá 17. apríl 1998. Sjóvá-Almennar hf., kt. 701288-1739, kr. 593.210 auk dráttarvaxta til 20. apríl, málskostnaðar og innheimtuþóknunar kr. 114.260. Íslandsbanki hf., Gullinbrú, Reykjavík, kr. 2.143778,32 ásamt ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr., sbr. 15. gr., vaxtalaga nr. 25, 1987 frá 12. febrúar 1988 en síðan dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga til greiðsludags. Flutningsmiðlunin Jónar, kt. 440189-1219, kr. 160.730 ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga frá 2. febrúar 1998 en síðan dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga til greiðsludags.” Með ákæru 18. nóvember sl. er málið höfðað gegn ákærða, “fyrir brot á tékkalögum með því að hafa, þann 10. febrúar 1998, greitt Vátryggingarfélagi Íslands hf., kt. 690689-2009, skuld með tékka að fjárhæð kr. 999.682 sem hann gaf út á reikning fyrirtækis síns Bílatorgs ehf. Nr. 3155 hjá Búnaðarbanka Íslands hf., Höfðaútibúi, án þess að innistæða væri fyrir andvirði tékkans. Telst þetta varða við 73. gr. tékkalaga nr. 94, 1933, sbr. lög nr. 35, 1977. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar. Í málinu er af hálfu Vátryggingarfélags Íslands hf. Krafist skaðabóta kr. 999.682 ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. tékkalaga nr. 25, 1987 frá 10. febrúar 1998 til 10. mars 1998 en síðan dráttarvöxtum samkvæmt III. Kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags.” Ákærði, neitar sök að því er varðar háttsemi þá er lýst er í ákæruliðum A II, III, IV og töluliðum 2, 3 og 4 í B kafla ákæru frá 6. október sl., en játar þá háttsemi sem lýst er í öðrum liðum þeirrar ákæru og samkvæmt ákæru frá 18. nóvember sl. Við meðferð málsins fyrir dóminum féll ákæruvaldið frá 2. tölulið í B kafla ákæru frá 6. október 1998. Verjandi ákærða gerði þær kröfur að ákærða verði dæmd vægasta refsing sem lög leyfa og refsingin verði skilorðsbundin, ef refsivist er dæmd. Einnig að öllum bótakröfum á hendur ákærða í málinu veriði vísað frá dómi. Loks krafðist hann hæfilegra málsvarnarlauna sér til handa að mati dómsins. Fram kom við meðferð málsins að ákærði var úrskurðaður gjaldþrota 12. október 1998 í Héraðsdómi Reykjavíkur. Ákæra 6. október 1998. I. kafli. Ákærði, Ragnar Kornelíus Lövdal, játar sakargiftir í I. kafla ákæru og viðurkennir að hafa framið þau brot sem hann er þar ákærður fyrir, kveður atvikalýsingu í rétta og gerir ekki athugasemdir við gögn málsins að því er þennan kafla varðar. Með skýlausri játningu ákærða, sem er í samræmi við önnur gögn málsins, þykir sannað að hann hafi gerst sekur um þau brot, sem honum eru gefin að sök í þessum kafla ákærunnar, og varðar þessi háttsemi ákærða við 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. II. kafli. 1. liður II. kafla. Að því er varðar þennan ákærulið og aðra ákæruliði í þessum kafla, hefur ákærði neitað sök. Ákærði kannast við að hafa séð um að selja bifreiðina MM-005 fyrir hönd ófjárráða sonar síns 5. febrúar 1996. Hann kvaðst hafa kynnt kaupanda bílsins, Erling Þór Proppé, að á bifreiðinni væru áhvílandi veðbönd sem skyldu afléttast, en engin tímamörk hafi verið sett. Í staðfestri lögregluskýrslu dagsettri 20. apríl 1998, kemur fram að ákærði hafi fengið rúmlega 1.400.000 króna lán hjá Samvinnusjóði Íslands hf. sem tryggt var með veði í áðurnefndri bifreið. Lánsfjárhæðin hafi runnið í rekstur Gosa ehf., sem er í eigu ákærða, en ákærði hafi sjálfur verið skráður greiðandi af láninu. Ákærði kvaðst hafa komist í vanskil með þetta lán og að svo hafi fjárhagsörðugleikar og vanefndir á loforðum sem Samvinnusjóður Íslands hf. gaf honum komið í veg fyrir það að hann gæti aflétt veðböndum af bifreiðinni. Ákærði neitaði fyrir dóminum að hafa beitt blekkingum við þessi viðskipti. Vitnið Erlingur Þór Proppé greindi svo frá að hann hafi keypt bifreiðina MM-005 af ákærða, sem seldi hana fyrir hönd ófjárráða sonar, á bílasölunni Bílatorg hf. Umsamið kaupverð hafi verið 2.100.000 krónur sem hann hafi greitt með því að hann setti bifreið, sem hann átti, upp í sem hluta greiðslu en milligjöfin hafi verið greidd með húsbréfi og tékka. Bifreiðin hafi verið að fullu greidd við undirritun afsals. Bar vitnið að hann hafi vitað um veðböndin en að ákærði hafi sagst ætla að aflétta veðböndunum fljótlega eftir söluna, eins og fram kemur í afsalinu sem er meðal gagna málsins. Vitnið kvaðst svo hafa fengið kröfubréf frá Samvinnusjóð Íslands hf, þar sem sér hafi verið tilkynnt að innheimta ætti hjá honum kröfu vegna veðs í bifreiðinni MM-005. Vitnið kvaðst hafa haft samband við ákærða í allmörg skipti og hann alltaf lofað sér að hann myndi ganga frá þessu inn nokkurra daga. Það hafi ekki gengið eftir og nú sé málum þannig komið að búið sé að taka af sér bifreiðina og bjóða hana upp. Þann 5. mars 1998 kærði vitnið svo ákærða vegna þessara viðskipta. Aðspurður kvaðst vitnið hafa átt áður viðskipti við ákærða og treyst honum. Ákærði hefur neitað að hafa blekkt kæranda, Erling Þór Proppé líkt og í ákæru greinir. Eins og að ofan greinir kvaðst ákærði hafa átt von á fjármunum inn í rekstur fyrirtækisins sem hann hafi ætlað að nota til að aflétta veðböndum á bifreiðinni, sem þó hafi brugðist. Er það mat dómsins að ákæruvaldið hafi ekki leitt nægileg rök að því að ákærði hafi ekki á þessum tíma haft greiðsluvilja og greiðslugetu varðandi framangreint brot og beitt blekkingum í þessum viðskiptum, sbr. 45. og 46. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála og ber því að sýkna hann af þessari kröfu ákæruvaldsins. 2. liður II. kafla. Ákærði kvaðst bæði hjá lögreglu og fyrir dómi ekki hafa verið viðstaddur sölu bifreiðarinnar OM-649 8. júní 1996. Hann hafi verið í sumarbústað og að starfsmaður sinn á bílasölunni, Arnþór Grétarsson, hafi annast þessi viðskipti í samráði við sig í gegnum síma. Hann hafi lagt Arnþóri línurnar um hvernig skyldi staðið að þeim og sagt honum að kynna væntanlegum kaupendum bifreiða í eigu Gosa ehf. að þær væru eign fyrirtækis sem eigandi bílasölunnar ætti. Ákærði kvaðst aðspurður hafa samþykkt þær forsendur sem að voru fyrir viðskiptunum, skipt hafi verið bíl upp í OM-649 og greiddar 330.000 í milligjöf. Ennfremur viðurkenndi ákærði að hann hafi vitað um að veðbönd hafi hvílt á OM-649 þar sem að hann hafi skoðað afsalið þegar hann kom aftur til vinnu. Við yfirheyrslu hjá lögreglu 28. apríl 1998, ætlaði ákærði ástæðu þess að ekki hafi verið staðið við að aflétta veðböndum af bifreiðinni vera þá að það hafi farist fyrir og þegar hann hafi ætlað að aflétta veðböndum af bifreiðinni í desember 1997 með því að færa þau yfir í aðra bifreið hafi samvinnusjóður Íslands hf. ekki gefið heimild sína fyrir þeim veðflutningi. Vitnið, Bergþór Bjarnason bar fyrir dóminum að hann hafi keypt bifreiðina OM-649 á bílasölu ákærða, en með vitnunu var sambýliskona hans Pálína G. Bragadóttir. Er umrædd viðskipti fóru fram hafi Arnþór Grétarsson verið í forsvari fyrir bílasöluna. Hann hafi einungis haft samskipti við Arnþór, sem hafi gengið frá viðskiptunum. Vitnið kvaðst hafa spurt Arnþór hvort að bílasalan ætti eitthvað í bílnum en hann svarað því neitandi og sagst hafa fullt umboð frá eiganda bílsins sem væri á þeirri stundu staddur í sumarbústað. Vitnið bar að hann hefði spurt Arnþór að því við undirritun afsals fyrir hönd hverra hann kæmi fram vegna þessara viðskipta, en hann svarað því til að það væri fyrirtæki er héti Gosar, en að Arnþór hafi ekki getað svarað honum hvernig fyrirtæki það væri. Hann hafi svo ekki komist að því fyrr en löngu síðar að eigandi bílasölunnar væri aðaleigandi fyrirtækisins Gosa. Aðspurður um hvort það hefði ekki vakið athygli vitninsins að úr afsalinu mætti lesa að bílasalan væri að afsala til hans bilnum, svarað vitnið því neitandi. Vitnið kvaðst hafa verið illa við það að kaupa bifreið með veðböndum en Arnþór hafi fullvissað sig um að það væri óhætt þar sem hann hafi sagt við sig að eigandaskipti gætu ekki farið fram fyrr en veðböndunum yrði aflétt. Þegar hann hafi svo fengið nýtt skráningarskírteini hafi hann haldið að búið væri að aflétta veðböndunum. Það hafi svo verið rétt rúmu ári seinna eða í nóvember 1997 að hann hafi fengið innheimtubréf frá lögmanni á vegum Samvinnusjóðs Íslands hf. Bar vitnið að hann hafi ítrekað leitað skýringa á þessu á bílasölu þeirri er hann keypti bifreiðina, en engin viðbrögð fengið. Fram kemur í gögnum málsins að vitnið, Bergþór hafi í framhaldinu leitað aðstoðar lögmanns og gerð hafi verið réttarsátt milli Bergþórs, Gosa ehf. og ákærða fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur dagsetta 24. febrúar 1998. Samkvæmt henni skuldbatt ákærði sig að aflétta veðinu af áðurnefndri bifreið fyrir 15. mars 1998, ásamt því að greiða lögmannskostnað Berþórs. Réttarsátt þessi er meðal gagna málsins. Þegar ljóst var að ákærði myndi ekki efna réttarsátt lagði lögmaður Bergþórs fram kæru á hendur fyrrnefnda, þann 7. apríl 1998. Vitnið, Pálína Guðrún Bragadóttir, kom einnig fyrir dóminn, en hún er sambýliskona Bergþórs Bjarnasonar og var vitni að ofangreindum viðskiptum og vottur við undirritun afsalsins fyrir bifreiðinni OM-649. Bar vitnið í aðalatriðum á sama veg og Bergþór sambýlismaður hennar um málsatvik. Hún sagði að hún hafi ekki gert sér grein fyrir því að seljandi OM-649 hafi verið ákærði eða að hann væri í tengslum við fyrirtækið Gosa ehf, sem tilgreint er sem seljandi í afsali fyrir bílinn. Hún hafi heldur ekki áttað sig á þessu, þótt sölumaðurinn hafi undirritað afsalið fyrir hönd Bílatorgs, en sölumaðurinn hafi sagt að eigandinn væri í sumarbústað. Arnþór Grétarsson var tvívegis boðaður til yfirheyrslu hjá lögreglunni í Reykjavík vegna þessa máls, 20. apríl og 14. maí 1998. Við þessar yfirheyrslur var Arnþór með réttarstöðu sakaðs manns. Kvaðst hann kannast við títtnefnd viðskipti. Hann hafi verið tiltölulega nýbyrjaður að vinna á bílasölunni þegar þessi viðskipti áttu sér stað. Þetta hafi borið upp á laugardegi og hafi hann þá verið einn við vinnu. Kvaðst hann hafa verið í beinu símsambandi við ákærða vegna þessa og hann hafi leiðbeint sér nákvæmlega í þessu máli. Ákærði hefði einnig verið í stöðugu símsambandi við ákærða varðandi frágangi þeirra skjala sem gera þurfti við söluna. Þegar ákærði hafi svo komið aftur til vinnu hafi hann afhent honum milligjöfina og sýnt honum skjalagerðina, sem hann hafi kynnt sér. Kvaðst hann ekkert hafa fylgst með því hvort staðið hafði verið við afléttingu veðbandanna það hafi alfarið verið mál ákærða. Fyrir dóminum staðfesti vitnið ofangreinda frásögn. Hann kvaðst ekki kannast við það að hafa talið Bergþóri trú um þær staðreyndir er koma fram í vitnaskýrslu hans, varðandi umskráningu bifreiðarinnar. Aðspurður kvaðst hann eftir bestu vissu telja að hann hafi kynnt Bergþóri og Pálínu að fyrirtækið Gosar hf. hafi átt bílinn og það fyrirtæki væri rekstarhluti bílasölunnar Bílatorgs ehf. Hann kvaðst ekki ætla að hann hefði sérsaklega tilgreint að ákærði ætti bílinn. Undir vitnið var við aðalmeðferð málsins borin svofelld frásögn úr lögregluskýrslu dagsettri 20. apríl 1998: „Arnþór segir fyrirtæki Ragnars, Gosa ehf, hafa átt margar bifreiðar sem boðnar voru til sölu á bílasölunni og hafi Ragnar ekki gefið honum neinar leiðbeiningar um það að kynna væntanlegum kaupendum sérstaklega að um bifreiðar í eigu fyrirtækis bifreiðasalans sjálfs væri að ræða. Arnþór segir Ragnar hafa beðið hann um að vera ekki að kynna hverjum og einum sem spurðist fyrir um einstaka bifreiðar í eigu Gosa ehf. að um væri að ræða fyrirtæki í hans eigu heldur hafi Ragnar lagt áherslu á að hann myndi sjá um það sjálfur ef af sölu yrði.” Bar vitnið að með þessu hann hafi átt við að ef af sölu yrði væri kaupendum tilkynnt eignaraðild bifreiðarinnar. Það væri í verkahring þess sem að sæi um söluna að tilkynna kaupendum um hver væri eigandi bifreiðarinnar. Verkaskiptingin á bílasölunni hafi verið á þá leið að ákærði hafi alfarið sjálfur séð um gerð allra afsala og annarra samninga viðkomandi sölu bifreiða þannig að það hafi verið hans að upplýsa um eigendur. Vitnið hafi einungis komið nálægt þeim hluta sölunnar þegar ákærði hafi ekki verið staddur á bílasölunni. Hans hlutverk hafi verið að kynna og sýna bifreiðarnar og ef að sölu hefði orðið hefði ákærði gengið frá henni. Stofnað var til kaupa á bifreiðinni OM-649 8. júní 1996, með því loforði að aflétta veðböndum þeim er á bifreiðinni hvíldu að upphæð krónur 1.059.271 krónu. Ákærði veðsetti bifreiðina fyrir skuld við Samvinnusjóð Íslands hf. deginum áður. Kaupin voru gerð í nafni félagsins Gosa ehf., sem var í eigu ákærða og eiginkonu hans. Ákærða bar að sjá til þess að við gerð kaupanna væri kaupandinn sérstaklega upplýstur um það að ákærði sjálfur og/eða fyrirtæki hans stæði að baki sölu bifreiðarinnar. Hins vegar hefur komið fram að í afsali fyrir OM-649 undirritar sölumaðurinn Arnór afsalið fyrir hönd Bílatorgs. Þetta hlaut að gefa kaupandanum tilefni til að kanna nánar hvernig í pottinn var búið með seljanda bílsins. Ákæruvaldið hefur ekki sýnt fram á það að ákærði hafi við veðsetningu OM-649 ekki ætlað að aflétta veði því sem hvíldi á bifreiðinni. Ekki hafa heldur verið lögð fram nein gögn í málinu sem að sýna að ákærði hafi á þessum tíma átt eða hlotið að vera það ljóst að hann hafi ekki verið fær um standa við þessar skuldbindingar sínar. Ber því að sýkna ákærða af þessum lið ákærunnar, sbr. 45. og 46. grein laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. 3. liður II.kafla. Ákærði hefur ekki neitað málavöxtum eins og þeim er lýst varðandi þennan lið ákæru, nema að því leyti að hann hafi ekki beitt blekkingum við viðskiptin. Eins og fram kemur í ákæru fór salan fram þann 11. mars 1997 og fyrir dóminum kvaðst ákærði hafa séð um að leiða þessi viðskipti til lykta, en þau hafi átt sér þó nokkurn fyrirvara. Ákærði kvað fjármuni þá er hann fékk við söluna hafa runnið út í rekstur Gosa ehf. Í yfirheyrslu hjá lögreglu 18. apríl 1998 fullyrti ákærði ástæður þess að ekki hafði orðið af afléttingu veðsins vera þær, að Samvinnusjóður Íslands hf. hafi ekki staðið við að láta andvirði ýmissa verðmæta, sem ákærði hafi afsalað sér til Samvinnusjóðsins, ganga til greiðslu skulda hans og fyrirtækja hans við Samvinnusjóðs Íslands hf. Aðspurður kvaðst ákærði ekki hafa fengið neinar skýringar frá Samvinnusjóði Íslands hf. hvernig þessum verðmætum hafi verið ráðstafað. Fyrir dóminum kvaðst ákærði hafa afhent Samvinnusjóð Íslands hf. á nokkra mánaða tímabili skjöl og fleira sem átti að ganga til að leysa þetta mál, en það hafi ekki gengið eftir. Snorri Freyr Garðarsson, kom fyrir dóminn sem vitni við aðalmeðferð málsins. Var hann kaupandi bifreiðarinnar IÖ-054 sem ákærði skuldbatt sig til að létta veðböndum af 15 daga frá söludegi. Bar vitnið að hann hefði keypt IÖ-054 á 945.000 krónur sem hafi verið að fullu greiddar við afsal. Í staðfestri lögregluskýrslu þeirri sem tekin var 16. febrúar 1998, þegar málið hafði verið kært til lögreglu, kemur fram að við kaupin á IÖ-054 hafi hann spurt ákærða út í fyrirtækið Gosa ehf. sem var skráður eigandi bifreiðarinnar. Ákærði hafi svarað sér að þetta væri fyrirtæki sem keypti og seldi bifreiðar en ekki sagt sér að hann væri eigandi Gosa ehf. Ennfremur greindi Snorri svo frá að það hafi verið um haustið 1997, er hann hugðist selja bifreiðina, að hann hafi komist að því að enn hvíldi veðið á henni. Hann hafi þegar sett sig í samband við ákærða og borið þetta upp á hann, en ákærði sagst ætla að aflétta því með hraði. Það hafi ekki gengið eftir og eftir ítrekaðar tilraunir til að fá ákærða að aflétta veðinu hafi hann leitað aðstoðar lögmanns og í framhaldinu hafi málið verið kært málið til lögreglu. Vitnið staðfesti frásögn sína fyrir dóminum og ítrekaði að hann hafi ekki vitað að ákærði hafi átt hagsmuni að gæta varðandi Gosa ehf. Vitnið, Helga B. Kristmundsdóttir sambýliskona Snorra, var vottur að afsalsgerð bifreiðarinnar IÖ-054. Bar hún fyrir dóminum að hún hafi ekki orðið vitni að því sem fór á milli Snorra og ákærða fyrr en við undirritun afsalsins. Staðfesti hún frásögn Snorra um að ákærði hafi ekki greint frá því að hann væri fyrirsvaramaður Gosa ehf. Kvaðst hún ekki hafa séð neina ástæðu fyrir því að treysta ákærða ekki þar sem að um löggiltan bílasala væri að ræði. Veðinu hafi aldrei verið aflétt og bíllinn hafi verið tekinn af þeim. Eins og að ofan greinir var IÖ-054 seld 11. mars 1997. Samkvæmt þeim gögnum sem liggja fyrir í málinu getur ákærða ekki hafa dulist að á þessum tíma var hann í skuldaóreiðu við Samvinnusjóð Íslands hf., en á þessum tíma hafði hann ekki aflétt veðböndum þeim er hvíldu á bifreiðunum, sem fjallað er um í 1. og 2. lið hér að faman og 6. og 8. lið, sbr. hér síðar. Mátti honum því vera ljóst að hann gæti ekki staðið við þá skuldbindingu er hann gaf umræddan dag og langlíklegast að hann gæti ekki staðið í skilum á þeim 688.447 krónum sem að skuldin með veðböndunum hljóðaði upp á. Skýringar ákærða varðandi þennan lið eru ótrúverðugar enda hefur hann ekki lagt neitt fram sem styður þennan framburð hans. Þá bar ákærða að sjá til þess að við gerð kaupanna væri kaupandinn sérstaklega upplýstur um það að ákærði sjálfur og/eða fyrirtæki hans stæði að baki sölu bifreiðarinnar. Ákærði hefur ekki sýnt fram á að það hafi hann gert og bendir framburður kaupanda bílsins og sambýliskona hans til hins gagnstæða. Þegar allt framangreint er virt telst sannað að ákærði hafi með háttsemi sinni, sem lýst er í þessum lið ákæru, gerst brotlegur við 248. gr. almennra hegningarlaga. 4. liður II. kafla. Undir aðalmeðferð málsins var þessi hluti ákærunar leiðréttur á þann veg að bifreiðin sem að Vilhjálmur Þorsteinsson setti upp í var metin á 500.000 krónur en ekki 600.000 líkt og í ákæru greinir, og að milligjöfin hafi verið 2.700.000 krónur sem greiddar voru með bankatékka. Þá er óumdeilt að víxillinn sem um er rætt í ákærunni var ekki hluti af greiðslu til ákærða. Ákærði kvaðst kannast við þetta atvik og væri málsatvikum þannig breyttum rétt lýst í ákæru að því undanskildu að hann kannast ekki við það að hafa beitt neinum blekkingum. Ákærði kvaðst hafa séð um skjalagerð og frágang í þessu máli, og vildi taka fram að Vilhjálmur hafi vitað að ákærði væri eigandi bílsins. Ákærði kvaðst hafa lánað Vilhjálmi bílinn til reynsluaksturs í einn eða tvo sólarhringa og ávallt komið fram sem eigandi bílsins. Aðspurður að því hvers vegna veðböndunum af DY-898 var ekki aflétt, kvaðst ákærði ekki ætla að gefa neinar skýringar í þeim efnum. Vitnið, Vilhjálmur Þorsteinsson, bar að hann hefði keypt bifreiðina DY-898 30. júní 1997, og hafi bifreiðin verið að fullu greidd við afsalsgerð. Fær það stuðning í afsalinu sem er meðal gagna málsins. Víxill sá sem getið er í málinu hafi verið fyrir sölulaunum bílasalans. Tilurð málsins megi rekja til þess að hann hafi séð DY-898 auglýsta í Morgunblaðinu á vegum bílasölunnar Bílatorgs. Eftir að hafa skoðað bílinn og fengið hann til reynslu hafi ákærða og vitninu samist um það verð sem áður hefur verið nefnt. Við afsalsgerðina hafi ákærði sagt honum að á DY-898 væru veðbönd sem hann skuldbatt sig að aflétta fljótlega eftir söluna. Bar vitnið að hann hafi ekki talið sig taka neina áhættu þar sem hann hafi vitað að sett hefðu verið lög um bílasölu þar sem tiltekin væri ábyrgð bílasala. Hann hafi verið í góðri trú um að allt væri lagi þar til að snemma á árinu 1998 hafi hann fengið rukkun frá Sjóvá-Almennum þar sem í ljós kom að veðinu hafi ekki verið aflétt. Aðalskuldari bréfsins var Arnþór Grétarsson starfsmaður bílasölunnar. Vitnið kvaðst hafa greitt upp veðskuldina sem hvíldi á bílnum eftir að ljóst var að hvorki Arnþór né ákærði myndu hafa bolmagn til að gera það, því ella hefði bifreiðin lent á nauðungarsölu. Vitnið kvaðst hafa leitað sér lögmannsaðstoðar, málið hafi verið kært til lögreglu sem móttók kæruna 5. maí 1998. Vitnið minntist þess ekki að sér hafi verið tilkynnt það hver væri eigandi fyrirtækisins Gosa ehf. sem var eigandi DY-898, en hann hafi áttað sig á því að Gosar ehf. væru í eigu ákærða þar sem hann hafi skrifað undir afsalið fyrir hönd Gosa ehf. Við yfirheyrslu hjá lögreglu 22. maí 1998, að viðstöddum verjanda sínum, viðurkenndi ákærði að hafa fengið Arnþór Grétarsson til að gefa út veðskuldabréf það sem hér um ræðir. Arnþór hafi komið til sín öllum greiðsluseðlum og hann greitt þar til að hann var kominn í greiðsluþrot og gat ekki staðið í skilum með greiðslurnar. Eins og fram er komið var upphæð skuldarinnar, er veðböndin hvíldu á 1.978.923 krónur er DY-898 var seld Vilhjálmi 30. júní 1997. Á þessum tíma hafði ákærði þegar selt bifreiðarnar í 1.-3. lið hér að framan, og einnig 6. og 8. lið, sbr. hér síðar, með veðböndum, sem hann hafði ekki aflétt er hann seldi DY-898. Eins og fjárhagsstöðu ákærða var háttað hlaut honum að vera ljóst er hann gekk frá kaupunum að hann ætti enga möguleika á því að standa við skuldbindingar sínar. Hefur hann því með háttsemi sinni, sem lýst er í þessum lið ákæru gerst brotlegur við 248. gr. almennra hegningarlaga. 5. liður II. kafli. Ákærði neitar að hafa beitt Sigtrygg Eyþórsson blekkingum varðandi viðskipti þau er ákært er fyrir í þessum lið. Hann kveður málsatvikalýsingu í ákæru vera rétta. Fyrir dómi kvaðst ákærði ekki ætla að gefa neina skýringu á því hvers vegna ekki tókst að aflétta veðböndunum af YF-036, en fyrir lögreglu bar hann því við að veðflutningar yfir á aðra bifreið hafi ekki gengið eftir, þar sem að Glitnir hf. hafi sett skilyrði varðandi veðflutningin sem hann hefði ekki haft fjárhagslegt bolmagn til að framkvæma. Ákærði kvað söluandvirði bifreiðarinnar hafa runnið út í rekstur Gosa ehf. Vitnið Sigtryggur Eyþórsson kvaðst hafa átt viðskipti við ákærða persónulega. Hann hafi gengið frá öllum gögnum og skuldbundið sig að aflétta því veði sem hvíldi á YF-036. Ákærði hafi sýnt sér pappíra upp á það að hann ætlaði að aflétta veðinu strax eftir helgi, mánudaginn 22. september, en kaupin hafi verið gerð að loknum vinnudegi á föstudeginum 19. september, svo sem afsalið beri með sér, eftir lokun stofnana. Hann hafi greitt milligjöfina með ávísun. Kvaðst vitnið hafa samdægurs haft samband við Glitni hf., eiganda veðskuldarinnar, og rætt við starfsmann Glitnis hf, sem hafi staðfest að samþykki lægi fyrir veðflutningnum. Greiðslan fyrir YF-036 hafi verið greidd annars vegar með eldri bifreið, sem verðmetin var á 500.000 krónur, og hins vegar 1.400.000 króna milligjöf. Í yfirheyrslu hjá lögreglu 16. febrúar 1998 kvaðst vitnið hafa greitt milligjöfina 22. sama mánaðar, en þá hafi hann talið að örugglega yrði búið að afllétta umræddum veðböndum með veðflutningnum, en fyrir dómi kvaðst hann telja að hann hafi greitt þessa milligjöf strax 19. sama mánaðar með tékka. Kvaðst vitnið hafa haldið að allt færi eftir áætlun, hann hafi ekki getað ætlað annað þar sem hann hafi fengið staðfestingu Glitnis hf. fyrir veðflutningnum og svo hefði ákærði verið löggiltur bílasali. Þetta hafi ekki gengið eftir og kvaðst hann hafa margoft haft samband við ákærða út af máli þessu, en ekkert hafi gerst í því. Málið hafi var svo kært til lögreglu 23. janúar 1998. Vitnið kvaðst ekkert hafa fengið greitt, enda hafi aldrei verið staðið við loforðið um veðflutninginn. Hann hafi svo borgað Glitni hf. veðskuldabréfið til að missa ekki bifreiðina og kvaðst því tvívegis hafa greitt þetta fé. Vitnið mótmælti þeim framburði ákærða að vitnið hefði vitað að ákærði væri aðaleigandi Gosa hf. Af gögnum þeim sem fyrir liggja í málinu er ljóst að ekkert varð af fyrirhuguðum veðflutningi. Ljóst er að ákærði gat ekki er til kom aflétt veðböndunum af YF-036 og varð kaupandinn, Sigtryggur Eyþórsson, sjálfur að greiða andvirði skuldarinnar, sem á bílnum hvíldi. Á þessum tíma hafði ákærði þegar selt bifreiðarnar í 1.- 4. lið hér að framan, og einnig 6. og. 8. lið, sbr. hér síðar, með veðböndum, sem hann hafði ekki aflétt er hann seldi YF-036. Eins og fjárhagsstöðu ákærða var háttað hlaut honum að vera ljóst er hann gekk frá kaupunum að hann ætti enga möguleika á því að standa við skuldbindingar sínar, enda hefur hann enn ekki staðið við þær. Þá hefur ákærði ekki sýnt fram á það að hann hafi upplýst kaupandann um eignaraðild sína að fyrirtækinu Gosar ehf., sbr. það sem rakið hefur verið hér að framan. Þykir sannað að ákærði hafi með háttsemi sinni, sem lýst er í þessum lið ákæru, gerst brotlegur við 248. gr. almennra hegningarlaga. 6. liður II. kafli. Samkvæmt þessum ákærulið seldi ákærði Sigurði Helgasyni bifreiðina UB-027, sem á hvíldu veðbönd þau sem lýst er í ákæru, án þess að greina Sigurði frá þeim. Upplýst er í málinu að deginum áður en salan fór fram, 11. september 1996, hafi ákærði beðið um veðflutning yfir á UB-027. Ákærði kvaðst fyrir dómi hafa um leið og sala komst á UB-027, sett sig símleiðis í samband við skuldareigandann, Samvinnusjóð Íslands hf., og rætt þar við starfsmann sjóðsins um að stöðva þennan veðflutning. Fullyrti ákærði að starfsmaðurinn hafi ætlað að stöðva veðflutninginn. Þetta hafi gerst fyrir útgáfu afsals og því hafi hann verið í góðri trú við afsalsútgáfu um að UB-027 væri veðbandslaus. Ákærði kvaðst hafa kynnt Sigurði að veðbönd hafi hvílt á UB-027, sem síðan hafi verið afturkölluð, og mótmælir hann framburði Sigurðar um annað. Kvað hann einnig Sigurð hafa vitað um það að hann væri eigandi bifreiðarinnar þar sem þessi viðskipti voru búin að eiga sér aðdraganda og Sigurður hafi spurt sig um feril UB-027 og hann hafi svarað því án þess að draga nokkuð undan. Vitnið, Sigurður Helgason, lagði fram kæru á hendur ákærða fyrir lögreglu vegna ofangreindra viðskipta 20. nóvember 1997. Í skýrslu sem þá var tekinn af honum lýsti hann þessum viðskiptum. Kvaðst hann hafa keypt bifeiðina UB-027 af ákærða og hafi verið gengið frá sölunni 12. september 1996. Kaupverðið hafi hann greitt með því að setja bifreið sem hann átti, að verðmæti 850.000 krónur upp í UB-027 en hafi svo staðgreitt mismuninn með peningum, 300.000 krónum. Fyrir dómi staðfesti vitnið lögregluskýrsluna og kvað rétt eftir sér haft. Hann bar fyrir dóminum að hann hafi spurt hvort veð hvíldi á bifreiðnni en ákærði hafi svarað því neitandi. Þegar hann hafi svo fengið afsalið í hendur hafi hann talið sig fá staðfestingu á því að UB-027 væri veðbandslaus, þar sem í afsalinu kemur ekkert fram um að veðbönd séu á bifreiðinni. Vitnið kvaðst hafa tekið eftir að á vegg á bílasölunni hafi hangið skilti þess efnis, að ákærði væri löggiltur bílasali. Hann hafi því ekki talið sig haft neina ástæðu til að efast um lögmæti þessara viðskipta og hafi treyst ákærða og starfsmönnum þar. Vitnið kvað svo ákærða hafa haft samband við sig 19. nóvember 1997, og sagt sér að hann mætti eiga von á bréfi frá Samvinnusjóði Íslands hf. þar sem að vitnið væri krafinn um greiðslu á veði sem væri áhvílandi. Kvaðst ákærði ætla að leysa það mál. Kvað vitnið ennfremur að ákærði hafi aldrei kynnt sér að hann væri eigandi Gosa ehf., sem var skráður eigandi UB-027, og hafi hann haldið að ákærði ætti ekki nokkurra hagsmuna að gæta við söluna. Vitnið, Oddur Borgar Björnsson, kvaðst hafa verið Sigurði Helgasyni til halds og trausts í ofangreindum bílakaupum. Hann væri mikill áhugamaður um bíla og því hafi Sigurður beðið hann um að aðstoða sig við bílakaupin. Kvað vitnið þá fyrst hafa átt samskipti við annan starfsmann á bílasölunni en ákærði hafi alfarið séð um að leiða kaupin til lykta. Kvaðst vitnið hafa verið vottur við afsalsgerðina. Kvaðst vitnið hafa spurt ákærða um veðbókarvottorð fyrir UB-027, og ákærði sagst ætla að fletta upp á því í tölvu hjá sér og hann sagt þeim að engin veðbönd væru á UB-027. Staðfesti hann frásögn Sigurðar að þeim hafi aldrei verið greint frá því að Gosar ehf., sem var eigandi UB-027, væri í eigu ákærða. Þeir hafi talið að UB-027 hafi verið í eigu einhvers þriðja aðila. Aðspurður varðandi þessi viðskipti kvaðst vitnið ekki hafa haft neina ástæðu til að vefengja ákærða. Mikið hafi verið í fréttum á þessum tíma fjallað um bílasala og löggildingu bílasala, þar hafi komið fram að menn gætu treyst bílasölum sem væru með viðeigandi vottorð. Hann hafi séð löggildingarskjal ákærða upp á vegg og því talið sig vera á bílasölu sem væri treystandi. Samkvæmt þeim gögnum sem liggja frammi í málinu veðsetti ákærði UB-027 fyrir skuldabréfi, að uppgreiðsluandvirði 1.086.180 krónur, deginum fyrir umrædda sölu þrátt fyrir að ákærða mátti vera það ljóst að mjög líklega kæmi til sölu. Kemur það fram í framburði ákærða sjálfs að viðskiptin hafi átt sér aðdraganda en hann hafi engu að síður beðið um veðflutninginn, sem hann hafi svo talið sig hafa stöðvað með samtali við starfsmann Samvinnusjóðs Íslands hf. Starfsmaður þessi hefur ekki verið leiddur fyrir dóminn til að bera vætti um þetta atriði. Er það mat dómsins að ekkert sé komið fram í málinu sem að styður þennan framburð ákærða. Frásögn ákærða um að hann hafi kynnt Sigurði Helgasyni um veðböndin er ótrúverðug. Verður að leggja til grundvallar framburð vitnana Sigurðar og Odds sem að mati dómsins er trúverðugur, og fær stuðning í afsalinu fyrir UB-027, en þar er engra veðbanda getið. Þá bar ákærða að upplýsa kaupandanum um eignaraðild sína að fyrirtækinu Gosar ehf., sem stóð að sölu bifreiðarinnar. Ákærði hefur ekki sýnt fram á að það hafi hann gert. Þegar litið er til alls framangreinds svo og famburðar framangreindra tveggja vitna þykir fyllilega í ljós leitt að ákærði hafi gerst sekur um þá háttsemi sem hann er ákærður fyrir í þessum lið ákæru og varðar brot hans við 248. gr. almennra hegningarlaga 19/1940. 7. liður II. kafli. Ákærði viðurkenndi fyrir dómi að hafa fært veðskuldabréf yfir á bifreiðina EJ-733 7. apríl 1997, daginn fyrir sölu umræddrar bifreiðar. Kvað ákærði þá ekki hafa verið komið til neinnar sölu á EJ-733. Þegar gengið hafi verið frá afsalinu hafi hann tjáð kaupanda um veðið sem færi inn á hana þar sem kominn væri í gang veðflutningur en það færi svo út af henni aftur. Kvaðst hann fullviss um að hafa tilkynnt kaupanda frá þessu. Ástæðu þess að þetta komi ekki fram á afsalinu fyrir EJ-733 taldi hann það stafa af handvömm sinni. Vitnið, Sigurður Þorbjörnsson, kaupandi EJ-733, kvað eiginkonu sína, Björgu Lárusdóttur, hafi verið að leita eftir bifreið til kaups á bílasölum borgarinnar. Hún hafi séð fyrrnefnda bifreið á bílasölunni Bílatorg ehf, og litist vel á hana. Vitnið kvað eiginkonu sína hafa séð aðallega um viðskiptin á bílasölunni en hann hafi ekki komið að málinu fyrr en undir lokin, eiginkona sín hafi séð um þær samningaviðræður sem á undan höfðu farið meðal annars varðandi verð bifreiðarinnar og tilhögun greiðslu. Hann hafi komið einu sinni til að líta á EJ-733 og svo aftur til að ganga frá kaupunum. Þegar búið var að sættast á verð bílsins hafi þau verið beðin um að koma aftur á bílasöluna til að ganga frá kaupunum. Starfsmaður á bílasölunni, sem hann gat ekki nafngreint, hafi séð um mest það sem að á undan var gengið en ákærði hafi tekið við þegar kom að skjalagerð og hafi sent hinn starfsmanninn heim. Vitnið fullyrðir að ákærði hafi hvorki tjáð sér né konu sinni að veðbönd væru á EJ-733. Vísar hann framburði ákærða um annað á bug og segir þau rakin ósannindi. Vitnið fullyrti að ákærði hafi aldrei greint sér frá því að hann væri eigandi Gosa ehf. sem var skráður eigandi EJ-733, en hins vegar hafi sölumaður sem vann á bílasölunni tjáð þeim hjónum að bíllinn væri eign bílasölunnar. Það hafi svo verið um það bil ári eftir að hann keypti EJ-733 sem hann hafi fengið innheimtubréf frá lögmönnum Sjóvá- Almennra þar sem hann hafi fyrst komist að raun um það að veðbönd hvíldu á bifreiðinni. Vitnið kvað allar líkur benda til þess að gert yrði lögtak í EJ-733. Björg Lárusdóttir, eiginkona Sigurðar, kom ennfremur fyrir dóminn og bar vitni. Kvaðst hún hafa annast samningaviðræður við starfsmenn Bílatorgs ehf. sem leiddu til kaupa á EJ-733. Kvaðst hún aðallega haft kaupskap við Arnþór Grétarsson, starfsmann bílasölunnar, en ákærði hafi gengið frá kaupunum. Staðfesti hún frásögn Sigurðar um að ákærði hafi ekki sagt þeim frá veðböndum þeim er hvíldu á EJ-733. Björg kvað ennfremur að Arnþór hafi sagt þeim hjónum frá því að bílasalan væri eigandi EJ-733 en ákærði hafi þagað um það þunnu hljóði. Vitnið, Arnþór Grétarsson, kvaðst kannast við þessi viðskipti. Hann hafi sýnt þeim bifreiðina og séð um undirbúning þessara viðskipta. Ákærði hafi svo tekið við er komið var að undirritun pappíra, sem hafi verið venjan þegar að hann hafi verið á staðnum. Vitnið sagði að það væri ekki algengt að ákærði hafi vísað sér út af skrifstofunni áður en skjöl væru undirrituð en óhjákvæmilega hefði hann oft þurft að sinna afgreiðslu frammi í sal bílasölunnar. Þar af leiðandi hafi hann mjög sjaldan verið viðstaddur þegar skjöl voru undirrituð. Ákærði hefur staðfastlega neitað að hafa leynt vitnin Sigurð og Björgu því að á bílnum hafi hvílt veðbönd. Það hafi verið handvömm af sinni hálfu að geta þess ekki á afsalinu. Framburður ákærða er ekki trúverðugur og hann hefur ekki fært neitt það fram sem sannar þessar fullyrðingar hans. Í afsalinu kemur hvergi fram að veðbönd hvíli á EJ-733. Framburður ofangreindra vitna þykir hins vegar trúverðugur. Með framburði þeirra og hliðsjón af framansögðu þykir sannað að ákærði hafi framið þann verknað sem lýst er í ákæruskjali, en atferli ákærða er réttilega heimfært undir 248. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. 8.liður II. kafli. Ákærði neitar því að hafa leynt Guðbrand Þorkelsson því að á bifreiðinni YU-033 hvíldu veðbönd. Hann kvaðst engum blekkingum hafa beitt. Kvað ákærði tímasetningu í ákæru ranga þar sem ranglega komi fram að viðskiptin hafi átt sér stað 23. nóvember 1997. Réttara sé að það hafi verið 23. nóvember 1996, sem var leiðrétt undir rekstri málsins. Undir rekstri málsins lagði ákærði fram í dóminn afrit af afsali 23. nóvember 1996 vegna sölu Gosa ehf. á YU-033 til Guðbrands fyrir 1.600.000 krónur, svo og afsal hans sama dag vegna sölu Guðbrands á TG-270 til Gosa ehf. fyrir 1.820.000 krónur. Þessi afsöl voru ekki meðal gagna málsins. Benti ákærði réttilega á fyrir dómi að á fyrrnefnda afsalinu komi fram að veðbönd hvíli á bifreiðinni sem að ákærði skuldbatt sig til að aflétta innan tíu daga. Kvað ákærði söluna hafa farið þannig fram að Guðbrandur hafi skipt dýrari bifreið fyrir YU-033 og hann hafi borgað Guðbrandi 100.000 krónur í milligjöf. Ákærði sagði að veðsetningin fyrir fjárhæðinni 1.323.813 krónur hafi komið til vegna láns vegna Gosa ehf. Vitnið, Guðbrandur Þorkelsson, kvaðst hafa séð á bílasölu ákærða bifreið sem að sér hafi litist vel á. Hann og ákærði hafa komið sér saman og ákveðið verðtilboð. Vitnið kvaðst hafa átt viðskipti við ákærða áður sem hefðu gengið snurðulaust fyrir sig. Vitnið hafi haldið að maður af kínversku bergi brotinn væri eigandi YU-033. Ákærði hafi látið í veðri vaka að hann væri með hana í umboðssölu en ekki að hún væri í eigu Gosa ehf. Vitnið bar fyrir lögreglu og fyrir dómi að ákærði hafi ekki sagt sér að veðbönd hvíldu á YU-033, og það hafi komið sér í opna skjöldu þegar að hann hafi komist að raun um svo hefði verið. Hann hafi því leitað sér lögmannsaðstoðar og málið í framhaldinu kært til lögreglu. Hann kvaðst hafa týnt gögnunum um sölu bifreiðanna tveggja. Leit að þeim hafi engan árangur borið. Vitnið var leitt á ný fyrir dóminn þegar lögð höfðu verið fram skjöl er vörðuðu söluna, sem ákærði kom með í dóminn. Voru vitninu sýnd skjölin, þar á meðal afsal vegna kaupa vitnisins á YU-033. Þar kemur fram að á YU-033 hvíli veðbönd sem að seljandi skuldbindi sig að aflétta. Kannaðist vitnið við undirritun sína á því skjalinu, en kvaðst óviss um hvort hann hefði ritað stafina GJ undir útskrift ökutækjaskrár frá sama degi og kaupin voru gerð og feril eigenda YU-033. Í þessum gögnum kemur meðal annars fram að veðbönd hvíla á bílnum. Vitnið kvaðst engu að síður jafn viss og fyrr um að hann hafi keypt og tekið við YU-033 án þess að hafa vitað um að veðskuld hvíldi á bifreiðinni. Hann hafi ekki tekið eftir því á afsalinu og mundi ekki eftir öðrum gögnum um söluna, og ítrekaði þann framburð að það hafi komið honum í opna skjöldu þegar hann komst að því að veðbönd hvíldu á YU-033, sex mánuðum seinna. Vitnið seldi Ingvari Helgasyni hf. bifreiðina og varð að samkomulagi að kaupandinn tæki að sér að aflétta veðinu. Þórunn Einarsdóttir, eiginkona Guðbrands, var vottur að umræddu afsali. Kvaðst hún lítið hafa komið nálægt þessu máli, en hún hafi farið með manni sínum þegar hann sótti bílinn og verið viðstödd afsalsgerðina. Vitnið kvaðst ekki geta sagt til um hvað stóð í afsalinu, en staðfesti undirskrift sína undir það. Vitnið kvaðst í framhaldinu ekki muna eftir einu einasta skjali sem varða kaupin. Um eignarhald bílsins sagði vitnið að ákærði hafi sagt við þau að YU-033 væri eign Gosa ehf. sem hefði verið stofnað í kringum veitingarekstur Sjanghæ. Vitnið sagði að hvorki hún né Guðbrandur hafi vitað um að veð hafi hvílt á YU-033, er Guðbrandur festi á honum kaup. Ákærði hefur á öllum stigum málsins neitað að hafa leynt kaupanda YU-033 því að veðbönd hvíldu á títtnefndri bifreið. Fær sá framburður hans stoð í afsali því sem gert var við viðskiptin. Er ofangreind afsöl höfðu verið lögð fram af hálfu ákærða við aðalmeðferð málsins féll ákærðuvaldið frá þeirri lýsingu í ákæru að því er þennan lið varðar að ákærði hafi talið Guðbrandi trú um að bifreiðin hafi við kaupin verið veðbandslaus, en vísaði í þess stað til lýsingar á háttsemi hans er fram kemur í upphafi II. kafla ákæru og vísar til tilvika, sem fjallað er um í 1.-5. tl. þessa kafla ákæru, en þar kemur meðal annars fram að ákærði hafi við kaup tiltekinna bíla lofað að aflétta veðböndum er á þeim hvíldu. Var ákæran leiðrétt í samræmi við þetta. Ákærði hefur ekki sýnt fram á að hann hafi haft í frammi einhverja tilburði til að aflétta þinglýsingu veðskuldar á YU-033, en þinglýsingin fór fram tveimur dögum eftir kaup YU-033 og einum degi fyrir umskráningu. Bílalán það sem að YU-033 var veðsett fyrir var að fjárhæð 1.323.813 krónur. Á þessum tíma hafði ákærði þegar selt bifreiðarnar í 1.- 2. lið og 6. lið hér að framan með veðböndum, sem hann hafði ekki aflétt er kaupin, sem hér er fjallað um voru gerð. Kaupin voru gerð í nafni félagsins Gosa ehf., sem var í eigu ákærða og eiginkonu hans. Vitnin Guðbrandur og eiginkona hans, Þórunn, hafa bæði borið að ákærði hafi ekki tjáð þeim hver stæði að baki félagsins Gosa ehf. Ákærða bar við gerð kaupanna að upplýsa kaupandann sérstaklega um það að hann sjálfur og/eða fyrirtæki hans stæði að baki sölunni. Hann hefur ekki sýnt fram á að það hafi hann gert. Á þessum tíma hafði ákærði þegar selt bifreiðarnar í 1., 2, og 6. lið hér að framan með veðböndum, sem hann hafði ekki aflétt er hann seldi YU-033. Honum hlaut að vera ljóst er kaupin gerðust að hann gæti ekki staðið við skuldbindingar sínar. Að þessu virtu og með vísan til þess að ekkert bendir til þess að ákærði hafi haft getu til að aflétta umræddu veðbandi, er það mat dómsins að hann hafi gerst sekur um þá háttsemi, sem hann nú er sakaður um. Varðar hún við 248. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. 9. liður II. kafli. Ákærði kvaðst fyrir dóminum kannast við viðskiptin í þessum ákærulið. Þau hafi verið með þeim hætti að Ingibjörg Dís Geirsdóttir hafi keypt bifreiðina KH-156 af Lindarhvammi ehf. og í því skyni látið aðra bifreið upp í, að verðmæti 390.000 krónur, og mismuninn krónur 1.000.000 hafi átt að greiðast með kaupleigusamningi frá Glitni hf. Sá kaupleigusamningur hafi þó aldrei farið í umferð. Ákærði neitaði því að hafa beitt Ingibjörgu blekkingum um að veðskuld hvíldi á bifreiðinni. Upphaflega lánið frá Glitni hf. hafi verið að upphæð krónur 1.463.198. Umrædd ein milljón hafi átt að ganga inn til Glitnis ehf. sem uppgreiðsla á láninu. Ákærði kvað lánið sem hafi hvílt á bifreiðinni hafa verið hærra og mismuninn hafi hann ætlað að greiða. Um það hvers vegna kaupandi var látinn sækja um nýtt lán en ekki látinn yfirtaka það lán sem var á bifreiðinni, ef Glitnir hf. hafi gert það að skilyrði að veðið fyrir fyrra láninu færi af, sagði ákærði að staðið hafi til að færa umrætt veð yfir á annan bíl, en eftir að hann ákvað að hætta við veðflutninginn hafi hann tekið þá ákvörðun að kaupleigusamningurinn skyldi ganga til uppgreiðslu á láninu. Kvað ákærði kaupanda hafa verið kunnugt um það og ennfremur fullkunnugt um það að veðið hvíldi á bifreiðinni. Hann sagði að hann hafi selt JN-820 nokkru síðar og hafi andvirðið runnið til Gosa ehf. Vitnið, Ingibjörg Davíðsdóttir, kvaðst hafa keypt bifreiðina KH-156 af ákærða eftir að starfsmaður á bílasölunni, Arnþór Grétarsson, hafi haft milligöngu um kaupin. Hún hafi borið upp við Arnþór tilboð um að setja bifreið sem hún átti, JN-820, upp í KH-156 og greiða svo 1.000.000 krónur í formi Glitnisbílaláns. Ákærði hafi samþykkt tilboð þetta með milligöngu Arnþórs eftir að hafa prufukeyrt bifreið vitnisins. Vitnið kvað nokkra daga hafa síðan liðið en þá hafi Arnþór haft símasamband við Magnús, sambýlismann hennar, og spurt hann hvort þau ætluðu að kaupa bifreiðina. Magnús hafi sett fram þá kröfu að útvarp og vetrardekk yrðu að fylgja með bifreiðinni og hafi Arnþór samþykkt það og hafi þá verið ákveðið að ganga frá kaupunum að þessum skilyrðum uppfylltum. Síðan hafi liðið 1-2 dagar þar til að samþykki kom frá Glitni hf. vegna bílalánsins sem hún ætlaði að taka til að greiða fyrir KH-156. Þegar það samþykki kom hafi hún farið á bílasöluna til ákærða til þess að undirrita afsal bifreiðar sinnar og Glitnisskuldabréfið. Ákærði hafi þá tjáð sér að hann myndi senda Glitni hf. afsalið fyrir KH-156 og áðurnefnt skuldabréf til undirritunar og Glitnir hf. myndi síðan senda sér þessi gögn. Glitnir hf. myndi svo sjá um að skrá umráð hennar yfir bifreiðinni eftir að gengið yrði endalega frá láninu. Að því búnu hafi hún fengið KH-156 afhenta og ekið á brott. Fyrsta afborgun á láninu hafi átt að koma eftir áramót. Þegar engin rukkun kom hafi hún sett sig í samband við Glitni hf. og þá komið í ljós að á bifreiðinni hvíldi umrætt veð. Í framhaldinu kvað vitnið KH-156 hafa verið tekinn af sér og hann settur á nauðungaruppboð. Vitnið kvaðst ennfremur ekki hafa vitað að KH-156 hafi verið í eigu fyrirtækis sem ákærði hafi átti. Það hafi aldrei komið til tals og sér hafi aldrei verið greint frá því að ákærði ætti þar hagsmuna að gæta í umræddum viðskiptum. Vitnið Arnþór Grétarsson, fyrrverandi starfsmaður ákærða, kvaðst kannast við viðkomandi viðskipti. Staðfesti hann undirskrift sína sem vitundarvott á afsalinu fyrir JN-820. Kvaðst hann hafa komið að þessu máli með því að sýna og kynna Ingibjörgu og sambýlismanni hennar umrædda bifreið. Kvaðst hann hafa vitað að þau hafi ætlað að taka kaupleigu fyrir KH-156. Aðspurður kvaðst hann ekki reka minni til að hafa vitað að veð hvíldi á KH-156, hún hafi verið nýkomin á bílasöluna og ákærði hafi alfarið séð um að ganga frá þessari sölu. Ákærði hefur neitað að hafa leynt kaupanda KH-156 því að veð hvíldi á bifreiðinni og fullyrt að henni hafi verið kynnt að á bílnum hvíldi veð. Hann kvaðst ekki hafa útbúið afsal vegna kaupanna þar sem afsalið hafi átt að vera milli Gosa ehf. og Glitnis þar sem um kaupleigusamning var að ræða, enn ekki lán. Bifreiðina sem hann tók upp í við kaupin hafi hann selt nokkrum dögum síðar. Ingibjörg hefur borið að hún hafi ekki vitað um umrædd veðbönd heldur hafi hún treyst ákærða. Frásögn ákærða um það að hann hafi ætlað að aflétta láninu, sem hvíldi við kaupin á KH-156 sem þá var að eftirstöðvum 1.238.141 króna, sem var rúmlega 200 þúsund krónum hærra en mismunurinn sem kaupandinn ætlaði að greiða með kaupleigusamningi við Glitni, og að hann hafi svo samið um það munnlega að greiða kaupandanum þessar 200.000 krónur, sem á vantaði, er afar ótrúverðug, enda hefur ákærði engin gögn lagt fram um samning af þessu tagi. Bifreið þá sem kaupandinn lét upp í kaupin, sem metin var á 390.000 krónur við kaupin, seldi ákærði nokkrum dögum síðar og hefur hann ekki greitt kaupandanum neitt af andvirði hennar. Ákærða bar að upplýsa viðsemjanda sinn sérstaklega um það ef veð hvíldi á bifreiðinni. Viðsemjandi ákærða var ekki sérfróð um slík viðskipti og var jafnræði því ekki með samningsaðilum við samningsgerðina. Eigandi bifreiðarinnar var Lindarhvammur ehf. Bar ákærða eins og hér stóð sérstaklega á að taka fram svo óyggjandi væri að hann væri að selja bifreið fyrirtækis sem hann átti eignaraðild að. Hann hefur ekki sýnt fram á að það hafi hann gert. Á þeim tíma er kaupin voru gerð hafði ákærði þegar selt bifreiðarnar í 1.-8. lið hér að framan með veðböndum, sem hann hafði ekki aflétt. Þá hafði hann einnig gefið út megnið af þeim tékkum, sem fjallað er um í IV.kafla hér á eftir. Honum hlaut því að vera ljóst er kaupin gerðust að hann gæti ekki staðið við skuldbindingar sínar við kaupanda KH-156. Þegar allt framangreint er virt þykir ekki varhugavert að telja sannað að ákærði hafi leynt kaupanda KH-156 því að umrætt veð hvíldi á bifreiðinni svo og að í raun stæði hann að baki sölu bifreiðarinnar. Þykir sannað að hann hafi gerst sekur um þá háttsemi sem hann er ákærður fyrir í þessum lið ákæru og varðar brot hans við 248. gr. almennra hegningarlaga. III. Kafli. Í ákæru eru lögin um sölu notaðra ökutækja ranglega tilgreind sem lög nr. 19/1994 í stað laga nr. 69/1994. Lögin um breyting á síðargreindum lögum eru einnig ranglega sögð lög 69/1997 í stað laga nr. 20/1997. Þessir annmarkar á ákæru þykja þó ekki til þess fallnir að dómur verði eigi lagður á ákæruatriði þau er í þessum kafla greinir, þar sem vörn varð ekki áfátt að því er þetta varðar, sbr. 117. gr laga nr 19/199l, um meðferð opinberra mála. Ákærði hefur neitað þeim sakargiftum sem lýst er í III. kafla ákæru. Að því er sakarefnið í 7. tölulið II. kafla varðar hafa vitnin Sigurður Þorbjörnsson og Björg Lárusdóttir borið að sölumaður á bílasölunni hafi tjáð þeim að bifreið sú sem þau voru að kaupa væri í eign bílasölunnar. Í tilefni þessa framburðar féll ákæruvaldið frá tilvísun til þessa töluliðar í málavaxtalýsingu III. kafla ákæru. Verður því ekki tekin afstaða til þessa tilviks í máli þessu. Eins og rakið er í II. kafla hér að framan telur ákærði sig hafa greint viðskiptavinum sínum frá því að hann væri eigandi þeirra bifreiða sem hér um ræðir. Kveðst hann ávallt hafa komið fram fyrir hönd fyrirtækisins, hann hafi undirritað öll gögn, með einni undantekningu, sbr. 2. lið, og það hafi aldrei verið neitt leyndarmál að fyrirtæki hans væri eigandi umræddra bifreiða. Í vætti vitna, sem rakið hefur verið í II. kafla og tengjast ákæruliðum 3, 4, 5, 6, 8 og 9 hafa kaupendur og önnur vitni sem komu að kaupunum staðfastlega og á trúverðugan hátt borið um að ákærði hafi ekki greint þeim frá tengslum sínum við þær bifreiðar er viðskiptin snerust um hverju sinni. Fram er komið að því er varðar kaupin í 2. lið að Arnþór Grétarsson, starfsmaður bílasölunnar, sá um söluna. Er upplýst, eins og rakið var í þessum lið, að ákærði var í stöðugu símasambandi við Arnþór er kaupin vopru gerð. Sú fullyrðing ákærða, að hann hafi sérstaklega brýnt fyrir sölumanni sínum að tilkynna viðsemjendum bílasölunnar um eignarrétt bílsins, telst ósönnuð í ljósi framburðar Arnþórs, enda ber bifreiðasali ábyrgð á verkum starfsmanna sinna við sölu, sbr. 5. gr. laga 69/1994 um sölu notaðra ökutækja. Þau vitni sem leidd voru fyrir dóminn vegna þessa ákæruliðs báru fyrir dóminum að þeim hafi aldrei verið tilkynnt um eignartengsl ákærða og bifreiðarinnar sem þau keyptu. Er það mat dómsins að framburður þeirra í þessu efni sé trúverðugur. Í 5. gr. laga nr. 69/1994 um sölu notaðra ökutækja kemur fram, að bílasali skuli gæta þess að viðskiptamenn hans njóti meðal annars jafnræðis um upplýsingar. Eins og og rakið hefur verið hér að framan hafa vitni sem leidd hafa verið fram vegna ákæruliða 2, 3, 4, 5, 6, 8 og 9 II. kafla borið að þeim hafi ekki verið kynnt að félög þau, sem sem stóðu að sölu bifreiðanna, þ.e. Gosar ehf. að því er varðar sölu bifreiðanna í 2.-8. lið og Lindarhvammur ehf. að því er varðar söluna í 9. lið, væri í eign ákærða og eiginkonu hans. Vitnið Vilhjálmur Þorsteinsson, sbr. 4. liður, ætlar þó að hann hafi gert sér grein fyrir því við afsalsgerðina að ákærði væri í raun að koma fram sem seljandi bílsins, en ákærði hafi aldrei tilkynnt honum að hann ætti nokkurra hagsmuna að gæta. Framburður Arnþórs Grétarssonar um það hvernig háttað var upplýsingum um eignaraðild ákærða að Gosum ehf. hefur verið rakinn í kafla II.2 hér að framan og vísast til hans. Arnþór bar þó einnig að ekki hafi verið um það að ræða viðskiptavinir Bílatorgs ehf. hafi vísvitandi verið leyndir þessum hagsmunatengslum, en það hafi yfirleitt komið í hlut þess sem sá um söluna að upplýsa um eignarréttinn á viðkomandi bifreið, sem að oftast hafi verið ákærði. Í 7.gr. laga nr. 69/1994 um sölu notaðra ökutækja kemur fram, að þess verði jafnframt að geta í kaupsamningi hyggist bifreiðasali selja eigið ökutæki. Sama gildi ef maki bifreiðasala eigi í hlut. Sá háttur sem ákærði viðhafði við undirritun kaupsamnings verður ekki talinn vera fullnægjandi í þessu efni. Til þess er að líta að afsölin voru samin einhliða af hálfu Bílatorgs ehf. og að viðsemjendur ákærða voru ekki sérfróðir um slík viðskipti, þótt komið hafi fyrir að sumir þeirra hafi áður selt eða keypt bíla. Jafnræði var því ekki með samningsaðilum við samningsgerðina og bar ákærða því að taka skýrt fram í afsölunum að hann væri að selja bifreið fyrirtækis sem hann átti eignaraðild að. Með ofangreint í huga er það mat dómsins að ákærði sé sannur að sök af þeirri háttsemi, sem lýst er í þessum kafla ákæru og hafi samkvæmt að því er varðar viðskiptin, sem lýst er í ákæruliðum 2, 3, 4, 5, 6, 8 og 9 II. kafla brotið gegn 7. gr., sbr. 10. gr laga um sölu notaðra ökutækja nr. 69/1994. IV. Kafli. liður IV. kafla. Ákærði kvað lýsinguna á viðskiptum þeim sem lýst er í þessum lið ákæru vera rétta en kvaðst mótmæla því að um fjársvik væri að ræða. Kvað hann einnig vera rétt að ekki hafi verið til innistæða fyrir tékkunum þegar að þeir voru innleystir. Hins vegar hafi þessi viðskipti vera búin að eiga sér aðdraganda í nokkurn tíma og það hafi ávallt verið innistæður fyrir tékkunum á þeim dögum sem um hafi verið samið. Viðskiptin hafi verið búin að standa á milli sín og Ræsis hf. síðan haustið 1996 og hann hafi aldrei lent í vanskilum í þeim viðskiptum fyrr en þau sem rakin eru í þessari ákæru. Kvað ákærði viðskipti þessi hafa farið fram með þeim hætti að hann hafi í nafni fyrirtækis síns Gosa ehf. greitt Ræsi hf. fyrir bifreiðar þær sem hann keypti af þeim með tékkum sem hafi verið dagsettir fram í tímann. Þetta hafi verið gert með þeirra samkomulagi og samþykki. Tékkar þessir hafi verið trygging fyrir væntanlegri greiðslu. Aðspurður kvaðst ákærði aldrei hafa lagt fram aðra tryggingu enda hafi ekki verið óskað eftir því, tékkarnir hafi verið taldir næg trygging. Kvaðst ákærði hafa átt viðskipti við Guðmund, sölumann og hann hafi haft samband við Ólaf gjaldkera sem hafi greint Hallgrími framkvæmdastjóra Ræsis frá viðskiptunum. Aðspurður kvaðst því ákæri telja að á umræddum tíma hafi verið tekin ákvörðun um þessi viðskipti alveg “upp í æðstu yfirmenn” Ræsis hf. Ákærði vildi ekki tjá sig um það hvenær hann hafi orðið var við að hann væri að lenda í greiðsluerfiðleikum. Fyrir dómi kvað vitnið, Ólafur Sigurðsson gjaldkeri Ræsis hf., viðskipti við ákærða hafa staðið í fjögur til fimm ár. Hann hafi ætíð staðið í skilum og allt gengið snurðulaust fram að þeim tíma sem að í ákæru greinir. Bætti vitnið við að ákærði hafa eiginlega aldrei þurft að biðja um að geyma tékka í einn eða tvo daga. Vitnið sagði að hann hafi tekið ákvörðun um viðskipti þau sem fram koma í ákæru í samvinnu við sölumenn Ræsis hf. Ákvarðanir þessar hafi verið teknar í sameiningu og þeir hafi ekki haft nokkra ástæðu til þess að treysta honum ekki þar sem hann hafi ætíð staðið í skilum, og mikið hafi verið um það að bifreiðar hafi verið seldar með þessum hætti. Ætlaði vitnið að allar bílasölur hafi selt meira og minna með þessum hætti á tímabili, og þá með ávísunum fram í tímann, allt upp undir hálft ár. Skýringuna kvað vitnið vera þá að örðugt væri að selja notaða bíla og þeir talið sig hafa fundið leið til að losna við þá. Vitnið kvað nú búið „að skrúfa fyrir” sölu með þessum hætti. Aðspurður kvað vitnið engar sérstakar tryggingar hafa verið settar fyrir þessum viðskiptum. Kvað vitnið að reynt hafi verið af hálfu Ræsis að leita fullnustu í bifreiðum þeim sem ákærði keypti, en þær hafi verið veðsettar af ákærða. Fram er komið að ákærði seldi fjórar bifreiðanna skömmu eftir að hann keypti þær með gjaldfresti af Ræsi hf., svo sem nánar er lýst í ákæru, en hinar þrjár seldi hann fyrirtækjum sínum og veðsetti þær. Ákærði keypti 7 bifreiðar af Ræsi hf. á mánaða tímabili fyrir allháa fjárhæð og gerði engar ráðstafanir til að tryggja efndir á ofangreindum skuldbindingum. Samkvæmt framburði vitninsins Ólafs Sigurðarsonar hafði ákærði staðið í skilum fram að þessu og hafi engin ástæða verið til að vantreysta honum þar sem hann hafi ávallt staðið í skilum. Fram hefur komið að tékkarnir voru dagsettir allt að sjö mánuði fram í tímann og án nokkurrar tryggingar nema tékkans. Hefur Ræsir hf. sýnt með þessum viðskiptaháttum aðgæsluleysi, enda full þörf á aðgát þegar svo margar bifreiðar eru keyptar á stuttum tíma með tékka dagsettum langt fram í tímann án tryggingar. Þrátt fyrir þessa vanrækslu viðsemjanda ákærða þykir ekki varhugavert að slá því föstu að ákærði hafi gerst sekur um þá háttsemi sem hann er ákærður fyrir, enda átti honum að vera það fullljóst þegar viðskipti þessi fóru fram að hann hafði ekki fjárhagslegt bolmagn til að standa við þær skyldur sem hann tók sér á hendur með þeim, svo sem að framan greinir. Hefur hann því með háttsemi sinni, sem rétt er lýst í þessum lið ákæru gerst brotlegur við 248. gr. almennra hegningarlaga. 2. liður IV. kafli. Ákærði hefur ekki gert ágreining um málavexti varðandi þennan lið ákæru, en hann neitar sakargiftum að því leyti að hann kveðst ekki hafa beitt blekkingum við viðskiptin. Hins vegar ber ákærði því ekki í mót að tékkar þeir er hér um ræðir hafi reynst innistæðulausir við sýningu, en mótmælti því hins vegar að um svik hafi væri að ræða. Kvaðst ákærði hafa byrjað að kaupa notaðar bifreiðar frá Ingvari Helgasyni hf. 1994 eða 1995. Kvaðst hann í fyrstu hafa keypt þær í eigin nafni og hafi hann strax fengið þá fyrirgreiðslu að fá greiðslufrest á bifreiðum sem hann keypti þar en greiðsla hafi verið tryggð með tékkum sem gefnir voru út fram í tímann. Árið 1996 hafi hann svo byrjað að kaupa bifreiðar af Ingvari Helgasyni hf. í nafni Gosa ehf. Kvaðst ákærði í fyrstu hafa átt viðskipti við Helga Eyjólfsson sem hafi haft samráð um viðskiptin við Guðmund Ingvason fjármálastjóra Ingvars Helgasonar hf. Síðan kvað ákærði Hafstein Valsson hafa tekið yfir þegar hann hafi orðið yfirmaður. Á því tímabili sem hér um ræðir hafi það verið Hafsteinn Valsson sem hafi gengið frá viðskiptunum í samráði við Helga Eyjólfsson og Guðmund Ingvason. Ákærði kvað sömu stöðu hafa verið í þessum viðskiptum sem og í ákærulið 2.IV, framkvæmdastjóri fyrirtækisins hafi verið inni í málunum og samþykkt þau. Hann kvaðst hafa verið beðinn um að leggja fram tryggingu vegna viðskipta sinna við Ingvar Helgason hf. Staðfesti ákærði ljósrit af tryggingarvíxli að fjárhæð 7.000.000, gefinn út af móður ákærða, og kvað það hafa verið tryggingarvíxil sem hann hafi lagt fram vegna viðskiptanna. Aðspurður kvaðst ákærði ekki ætla að svara því hvort móðir sín hafi verið greiðsluhæf þegar að umræddur víxill var settur fram sem trygging. Hann kvaðst þó vilja koma því á framfæri að Ingvar Helgason hf. hafi látið fara fram könnun á henni og hafi samþykkt hana sem útgefanda á víxilinn. Vitnið Hafsteinn Valsson kvað ákærða hafa verið í viðskiptum við Ingvar Helgason hf. fyrir þann tíma sem að hann byrjaði að vinna hjá Ingvari Helgasyni hf. á vordögum 1996. Hann væri hins vegar ekki kunnugur því hvað ákærði hafi átt lengi í viðskiptum við Ingvar Helgason hf. og ekki heldur efni þeirra. Um haustið 1996 hafi hann farið að sjá um öll viðskipti Gosa ehf. við Ingvar Helgason hf. varðandi notaðar bifreiðar og séð um þau eftir það. Kvað vitnið þá framkvæmd hafa verið á viðskiptunum við ákærða að þær bifreiðar sem Gosi ehf. hafi keypt hafi verið greiddar með tékkum sem að dagsettir voru fram í tímann. Þessi viðskiptamáti hafi ekki verið algengur gagnvart öðrum viðskiptavinum. Þessi viðskipti hafi gengið þokkalega fyrir sig og tékkarnir innleystir án mikilla vandkvæða þó ekki hafi alltaf verið til innistæða fyrir þeim við sýningu í banka, en því hafi yfirleitt verið bjargað fljótlega. Aðspurður um hvort að ákærði hafi lagt fram tryggingu vegna þessara viðskipta kvað vitnið að sér hafi verið tjáð, þegar hann fór að sjá um umrædd viðskipti að það lægju fyrir tveir víxlar að upphæð um sjö milljónir króna. Það hafi verið regla í gangi um að lánsviðskiptin væru ekki hærri en upphæð þessara víxla. Ætlaði vitnið að sú regla hafi verið sett af stjórnendum Ingvars Helgasonar hf. og hafi hún verið í gildi þegar að hann kom til starfa. Vitnið Helgi Eyjólfsson sölustjóri Ingvars Helgasonar hf. kvað ákærða hafa greitt þá bíla sem hann keypti með ávísunum fram í tímann. Kvaðst hann fyrst hafa átt viðskipti við ákærða 1996. Síðustu ár hafi hann lítið komið nálægt þeim sölum sem fóru fram á þeim tíma. Það hafi svo verið komið fram undir áramót 1997 eða í byrjun 1998 sem ekki hafi reynst innistæða fyrir ávísunum. Kvað vitnið hafa borið fyrr á vanskilum hjá ákærða en kvaðst ekki muna hvenær á árinu 1997 hafi farið að bera á því. Aðspurður hvort það hafi borið meira á því að ákærði hafi ekki staðið í skilum en aðrir viðskiptavinir svaraði vitnið því játandi. Kvað hann ákærða hafa verið beðinn um tryggingu vegna þessara viðskipta og hafi ákærði fyrst lagt fram víxil útgefinn af Bílatorgi ehf. upp á þrjár milljónir. Hann hafi svo fyrri hluta árs 1997 verið beðinn um betri tryggingu og þá hafi hann lagt fram víxil upp á sjö milljónir og móðir ákærða verið útgefandi. Vitnið kvaðst ekki vita til þess að haft hafi verið samband við útgefanda víxilsins, en kvaðst reikna með því að lögfræðingar Ingvars Helgasonar hf. hafi gert það. Kvað vitnið það hafa átt að vera í verkahring Guðmundar Ágústs Ingvasonar framkvæmdastjóra, að meta þær tryggingar sem settar voru fram. Vitnið kvaðst ekki hafa kannað fjárhagsstöðu móður ákærða áður en hún var samþykkt sem ábyrgðarmaður víxilsins. Ákærði hafi sagt vitninu, þegar þessi víxill kom inn, að útgefandinn væri fasteignareigandi og því hafi víxillinn verið tekinn gildur sem trygging og málið ekkert kannað nánar. Vitnið sagði að ekki hefði komið til frekari viðskipta ef þessi trygging hefði ekki verið sett. Sigrún J. Jónsdóttir móðir ákærða kom fyrir dóminn við aðalmeðferð málsins. Hún kaus að nýta sér undanþágurétt sinn frá því að bera vitni, sbr b. lið 1. mgr 50. gr laga um meðferð opinberra mála. Enda þótt ákærði kunni að hafa gert sér einhverja von um sölutekjur af fyrrnefndum viðskiptum þykir í ljós leitt að hagur hans var mjög bágur á þeim tíma er hann keypti bifreiðar þær er tilgreindar eru í ákæru. Óhætt er að slá því föstu að ákærði fékk bifreiðarnar í trausti þess að hann greiddi þær og að hann hafi sviksamlega hagnýtt sér þetta traust starfsmanna Ingvars Helgasonar hf. enda mátti hann vita að langlíklegast væri að hann gæti ekki staðið við þessar skuldbindingar. Einnig ber að líta til þess að ákærði hefur ekki sýnt fram á að tryggingarvíxill sá sem ákærði lagði fram til tryggingar, væri sú trygging sem hann átti að vera, hann hefur ekki viljað tjá sig um gjaldfærni sína á þessum tíma og verður hann að bera hallann af því. Það verður hins vegar að teljast gáleysi af viðsemjandi hans að kanna ekki hvort eignir stæðu að baki umræddum tryggingavíxli. Fram er komið að ákærði seldir allar bifreiðarnar skömmu eftir að hann keypti þær með gjaldfresti af Ingvari Helgasyni hf. Þrátt fyrir að fyrirtækið hafi vanrækt að kanna tryggingar þær er stóðu að baki viðskiptunum og sýnt þá léttúð að taka á móti tékkum sem gefnir voru út með gjalddaga allt að 6 mánuði fram í tímann, þykir ekki verða hjá því komist að sakfella ákærða fyrir fjársvik, því eins og fjárhagsstöðu hans var háttað gat honum ekki dulist að hann gæti ekki staðið við skuldbindingar sínar, enda er ekkert komið fram sem bendir til þess að hann hafi gert neinar ráðstafanir í þá átt. Þegar ofangreint er virt er að mati dómsins ekki varhugavert að telja sannað, þrátt fyrir neitun ákærða, að hann hafi gerst sekur um þá háttsemi, sem honum er gefin að sök í ákæru, þó með þeirri leiðréttingu að viðskiptin áttu sér stað á tímabilinu frá ágúst 1997, en ekki júlí 1997. Er háttsemi ákærða réttilega heimfærð í ákæru til 248. gr. almennra hegningarlaga. 3. liður IV. kafli. Ákærði neitar sök samkvæmt þessum ákærulið. Er hann ákærður fyrir fjársvik í viðskiptum sínum við Ágúst Kristmanns við kaup á bifreiðinni MI-021. Greiddi hann Ágústi kaupverðið, 2.100.000 krónur, með fimm tékkum sem dagsettir voru fram í tímann, með umsömdum gjalddögum. Samkomulag hafi náðst á milli þeirra um að hann ætti að greiða Ágústi einn tékka mánaðarlega frá janúar 1998 að telja. Ætlað brot átti sér stað 14. október 1997, en ákærði seldi bifreiðina tveimur dögum síðar. Lögregluskýrsla var tekin af ákærða 27. maí 1998. Fullyrti ákærði þar að hann hafi haft í hyggju að greiða umrædda tékka en hann lent í fjárhagsörðugleikum og ekki getað greitt þessa tékka á umsömdum gjalddögum. Við aðalmeðferð var upplýst að Ágúst er sjúklingur og treysti sér ekki að koma fyrir dóminn í máli þessu vegna veikinda. Eins og að ofan greinir var ekki unnt að leiða framangreint vitni fyrir dóm við aðalflutning málsins. Ekki liggur heldur fyrir í gögnum málsins skýrsla með framburði vitnisins. Verður því eins og málum er háttað og gegn eindreginni neitun ákærða að telja að ekki sé fyrir hendi lögfull sönnun þess að ákærði hafi framið það brot, sem hann er hér ákærður fyrir og ber því að sýkna hann af þeirri háttsemi. V. Kafli. Ákærði hefur skýlaust játað að hafa í febrúar 1998, dregið sér 350.000 krónur, sem hann tók við hjá Stefáni Gísla Örlygssyni, og ganga áttu til greiðslu veðskuldar á bifreiðinni PS-473, sem ákærði hafði milligöngu um að selja á bílasölu. Með hliðsjón af skýlausri játningu ákærða, sem er í samræmi við önnur gögn málsins, þykir sannað að hann hafi gerst sekur um þau brot, sem honum eru að sök gefin í þessum kafla ákærunnar, og eru réttilega heimfærð í ákæru til 1. mgr. 247. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. B. Önnur brot. 1. töluliður. Ákærði hefur gengist við sakargiftum þeim sem í þessum tölulið ákæru greinir. Er málavöxtum nægilega lýst í ákæru. Með játningu ákærða, sem hefur nægan stuðning í sakargögnum, þykir fullsannað að hann hafi aðhafst það sem hann er ákærður fyrir og varðar sú háttsemi ákærða við 73. gr. tékkalaga nr. 94/1933, sbr. lög nr. 35/1977. 2. töluliður. Frá þessum ákærulið var fallið undir rekstri málsins en höfðuð ný sök á hendur ákærða með ákæru dagsettri 18. nóvember 1998, svo sem nánar er rakið síðar. 3. töluliður. Ákærði hefur viðurkennt útgáfu tékkans og að hafa notað hann í þeim viðskiptum sem hann átti við starfsmenn Flutningamiðlunarinnar Jóna. Fyrirtækið hafi flutt fyrir hann bifreið og hafi greiðslan verið fyrir flutningskostnað og geymslu. Tékkann kvaðst hann hafa dagsett fram í tímann og hann verið trygging fyrir greiðslu skuldarinnar. Ákærði kvaðst ekki hafa samið sérstaklega um það að þessi tékki væri ekki greiðsla heldur einungis trygging, en hann hafi spurt einhvern afgreiðslumanns, sem héti Dagbjört og hún í framhaldinu spurt gjaldkerann sem hafi sagt það í lagi, sem hafi svo verið samþykkt. Við yfirheyrslu hjá lögreglunni í Reykjavík 8. júní 1998, kvaðst ákærði hafa reiknað með að næg innistæða yrði á tékkareikningi hans á innlausnardegi hans þann 27. febrúar 1998. Ákærði kvað svo tékkareikningi sínum hafa verið lokað óvænt þann 13. febrúar 1998. Dagbjört Ólafsdóttir, starfsmaður flutningafyrirtækisins Jónar, kom fyrir dóminn og kvaðst muna eftir nefndum viðskiptum. Kvað hún ákærða hafa komið til að leysa út bíl og hann hafi notað tékka til þess að greiða flutningsgjaldið af honum og geymslugjöldin og beðið um að geyma þennan tékka fyrir sig í mánuð. Kvaðst vitnið hafa fengið leyfi yfirmanns síns fyrir því og það því verið samþykkt. Þegar átti svo að leysa út tékkann þá var búið að loka tékkareikningi ákærða. Aðspurð kvaðst vitnið ekki kannast við að tékka þennan hafi átt að nota sem tryggingu fyrir einhverri greiðslu. Umræddur tékki hafi verið afhentur sem greiðsla á þeim tíma sem hann var dagsettur. Kannaðist vitnið við tékkann sem er meðal gagna málsins, að fjárhæð 160.730 krónur, og staðfesti að um geymslutékka væri að ræða sem og að á skráðum útgáfudegi átti að vera til innistæða fyrir honum. Meðal gagna málsins er reikningur frá umræddu flutningafyrirtæki dagsettur 2. febrúar 1998. Þar kemur fram að um er að ræða geymsluávísun en hvergi kemur fram að um tryggingu fyrir greiðslu sé að ræða, og ekkert í málinu sem styður þá frásögn ákærða. Ákærði hefur viðurkennt útgáfu tékkans en kveðst ekki hafa blekkt starfsmenn fyrirtækisins við afhendingu tékkans, enda verið að greiða skuld. Eins og gögnum málsins er háttað og gegn neitun ákærða verður að leggja til grundvallar að um greiðslu skuldar hans við flutningafyrirtækið hafi verið að ræða. Telst því ósannað að hann hafi hér gerst sekur um fjársvik, en brot hans varðar við 73. gr. tékkalaga. 4. Töluliður. Ákærði mótmælti því við meðferð málsins að hann hafi blekkt gjaldkera Íslandsbanka við Gullinbrú til að kaupa tvo tékka að upphæð samtals krónur 2.303.000. Viðurkenndi hann að hann hafi gefið út tékkana án þess að innistæða væri fyrir þeim á þeirri stundu sem hann gaf þá út. Aðspurður um hvort að gjaldkerinn hafi ekki gert neinar athugasemdir við tilgreind atvik kvaðst ákærði margsinnis hafa lagt inn upphæðir bæði tékka frá honum sjálfum og öðrum þar sem að ekki var nákvæmlega innistæða á þeirri mínútu. Meðal annars leggi fyrirtæki sem eru í bílalánum inn á reikninga seinni part dags eða jafnvel eftir lokun banka í gegnum bankalínu. Kvað ákærði ekki hafa komið upp neitt vandamál í sambandi við þetta. Aðspurður að því hvort ákærði hafi rætt við gjaldkerann áður en hann hafi lagt inn tékkana kvað ákærði gjaldkerann hafa sagt við hana að það kæmi innistæða inn á reikninginn seinna um daginn. Hann hafi ekki tilgreint það nánar. Kvað ákærði hann hafa átt von á greiðslum inn á reikninginn umrædda daga, 2. og 6. febrúar 1998, en það hafi brugðist. Vitnið, Jónína Ingibjörg Þorsteinsdóttir, bar fyrir dómi að hún væri nefndur gjaldkeri. Skýrði hún frá því að hún hafi oft tekið við tékkum frá ákærða og hún verið honum málkunnug. Kvaðst hún ekki hafa vitað að umræddar ávísanir væru innistæðulausar. Skýrði vitnið frá að ávísanir væru „skannaðar” þegar þær eru afhentar gjaldkerunum og þeir geti séð með því að „skanna” þá hvort innistæða sé fyrir þeim. Ef ekki reynist innistæða við „skönnun” væri það regla að taka ekki við þeim. Kvaðst vitnið alloft hafa, að beiðni ákærða, tekið við ávísunum hjá honum sem ekki hafi verið innistæða fyrir á þeim tíma sem afhending fór fram, en kvaðst ekki hafa bókað þær inn eða greitt samkvæmt óskum hans fyrr en henni var ljóst að peningar væru komnir inn á reikninginn. Staðfesti vitnið fyrir dóminum að ákærði hafi leitað meira til hennar vegna þessa. Kvað vitnið umrædda daga hafa verið annadaga í bankanum en kvaðst ekki muna þessa daga nákvæmlega því hún hafi fyrst heyrt að tékkar þessir hafi verið innistæðulausir 18. febrúar, en þá hafi henni jafnframt verið sagt upp störfum. Hún hafi hringt í ákærða til að leita skýringa því hún hafa ekki trúað því upp á ákærða að hann myndi gera henni þetta vísvitandi, þar sem hún hafi treyst honum. Kvað hún líklega skýringu á því að tékkar þessir hafi farið í gegn án þess að hún tæki eftir því að þeir væru innistæðulausir, líklega vera þá að þau hafi verið að tala saman og hún rennt tékkunum í gegn án þess að athuga það þar sem hún hafi ekki alltaf verið með augun á skjánum. Þau hafi ekkert rætt um tékkana sjálfa. Fyrir dómi og fyrir lögreglu kvaðst ákærði hafa átt von á peningum vegna væntanlegrar sölu á bifreiðum og því verið í góðri trú um það að hann gæti staðið við greiðslur á umræddum tékkum. Við yfirheyrslu hjá lögreglu 24. apríl 1998 kvað hann söluverðmæti þeirra ákveðnu bifreiða sem hann taldi í sjónmáli að selja, vera samtals um 3.700.000 krónur. Á þeim hafi hvílt veðbönd að upphæð 1.600.000 krónur. Samkvæmt gögnum málsins kom fram við athugun lögreglu á fullyrðingum ákærða að raunhæft söluverð þessara ákveðnu bifreiða væru í kringum 3.000.000 króna, en veðskuldirnar á viðkomandi tíma hafi verið rúmar tvær milljónir og tvö hundruð þúsund. Verður því að telja að hugmyndir ákærða um sölu þessara bifreiða til þess að geta staðið við skuldbindingar sínar varðandi umrædda tékka afar hæpnar. Verða fullyrðingar ákærða um að sala hafa verið í vændum að teljast ósannaðar, enda ekkert því til staðfestingar. Er það mat dómsins að það hafi verið algjörlega óraunhæft af hálfu ákærða að telja að á þessum tíma ætti hann eftir að fá fé inn á reikning sinn til að standa í skilum við viðsemjanda sinn, en eins og rakið hefur verið hér að framan hafði ákærði þegar komið sér í stórkostlegar fjárskuldbindingar. Þykir í ljós leitt, þrátt fyrir aðgæsluleysi gjaldkerans við móttöku tékkanna, að ákærði hafi fært sér sviksamlega í nyt villu gjaldkerans um að innistæða væri fyrir tékkunum. Varðar þessi háttsemi hans við 248. gr. almennra hegningarlaga. Ákæra 18. nóvember 1998. Ákærði hefur skýlaust játað fyrir dóminum sakarefni það sem að honum er gefið að sök samkvæmt ofangreindri ákæru. Eru skýrslur og sakargögn varðandi greinda ákæru í samræmi við játningu ákærða. Þykir fyllilega sannað að hann hafi með þessari háttsemi gerst brotlegur við 73. gr. tékkalaga nr. 94/1933, sbr. lög nr. 35/1977. Viðurlög: Samkvæmt sakavottorði ákærða, Ragnars Kornelíusar Lövdal, hefur hann fimm sinnum gengist undir dómsáttir, fjórum sinnum fyrir umferðalagabrot og einu sinni vegna brots á tékkalögum, síðast 29. nóvember 1989. Brot ákærða, sem hann hefur nú verið sakfelldur fyrir eru fjölþætt, mörg og stórfelld og framin í því skyni að svíkja út fjárhagsleg verðmæti, sem ákærði notaði til að fjármagna eigin rekstur, og einnig í því skyni að verða sér úti um starfsábyrgðartryggingu. Brotastarfsemi ákærða nær frá júní 1995 og fram í febrúar 1998. Á þessum tíma sveik hann út fjármuni og vörur að verðmæti yfir 25 milljónir króna. Ekkert þessara verðmæta hefur komist til skila, en með úrskurði héraðsdóms Reykjavíkur, uppkveðnum 12. október 1998, var bú ákærða tekið til gjaldþrotaskipta. Ákærði hefur ekki sýnt neina tilburði í því skyni að reyna að bæta fyrir brot sín. Brot þau sem hann framdi gegn viðskiptavinum sínum eru alvarleg í ljósi þess að þau voru framin í skjóli löggildingar hans sem bílasali, sem gaf til kynna að hann hefði lagt fram starfsábyrgðartryggingu. Hann hafði hins vegar falsað yfirlýsingu þess efnis að hann hefði aflað sér ábyrgðar lánastofnunar í samræmi við lög nr. 69/1994 um sölu notaðra ökutækja og reglugerð nr. 406/1994 um tryggingaskyldu við sölu notaðra ökutækja í atvinnuskyni sér til handa og sent yfirvöldum með símbréfi, sbr. I. kafla ákæru 6. október sl. Við ákvörðun refsingar ákærða ber að líta til þess að hann hefur ekki áður gerst sekur um brot gegn almennum hegningarlögum. Með vísan til þess sem að framan er rakið, 77. gr. almennra hegningarlaga og verðmæti brotaandlaga haft í huga, svo og að ákærði hefur ekki bætt þeim fjölmörgu, það mikla tjón sem hann olli, þykir refsing hans hæfilega ákveðin fangelsi í 3 ár. Ákærði, Ragnar Kornelíus Lövdal hefur krafist frávísunar á öllum bótakröfum. Er frávísunarkrafan einkum reist á því að bú ákærða hafi verið tekið til gjaldþrotaskipta og hafi því átt að lýsa þeim í búið. Kröfurnar, sem lagðar eru fram í málinu eru skaðabótakröfur og ekki kemur það í veg fyrir að dómur verði á þær lagður þótt þeim hafi ekki verið lýst í búið. Bótakröfum Erlings Þórs Proppé kt. 010446-2799 og Bergþórs Bjarnasonar kt. 110870-5239 er vísað frá dómi, sbr 3. mgr. 172. gr. laga um meðferð opinberra mála 19/1991. Kröfur Rúnars Daðasonar, kt. 071153-5339, eru vanreifaðar og ber þegar af þeirri ástæðu að vísa þeim frá dómi. Krafa Sigtryggs Eyþórssonar, kt. 080741-4569, er studd ljósriti skuldabréfs. Ber því þegar af þeirri ástæðu að vísa henni frá dómi. Krafa Sigurðar Helgasonar, kt. 010547-2459, er studd ljósriti skuldabréfs og ber að vísa henni frá dómi. Krafa Sigurðar Þorbjarnarsonar, kt. 300153-3489 um miskabætur er vanreifuð og er henni vísað frá dómi. Er bótakrafan studd ljósriti skuldabréfs og ber að vísa kröfunni frá dómi. Ingibjörg Dís Geirsdóttir, kt. 180462-2529, fer fram á það í málinu að henni verði greitt andvirði bifreiðarinna JN-820, sem hún lét upp í við kaupin á bifreðinni KH-156, sbr. 9. liður II. kafla ákæru, 390.000 krónur. Þá krefst hún endurgreiðslu sölulauna af áðurnefndri bifreið, að fjárhæð 25.195 krónur, samtals 415.195. Krafan er studd nægilegum gögnum og ber því að dæma ákærða til geiðslu hennnar. Ekki er krafist vaxta af fjárhæðinni. Kröfur Ræsis hf., kt. 540269-5809, eru studdar frumriti af umræddum tékkum og verða þær teknar til greina ásamt vöxtum eins og í dómsorði greinir. Kröfu Ræsis hf. um greiðslu vegna innheimtuþóknunar er hafnað, enda er krafan sett fram og dæmd í opinberu máli. Kröfur Ingvars Helgasonar hf., kt. 681077-0739, byggjast á frumritum tékka þeirra er ákærði notaði við kaup á umræddum bifreiðum. Eru kröfurnar nægjanlega studdar gögnum. Kröfu um greiðslu vegna innheimtuþóknunar er hafnað enda er krafan sett fram og dæmd í opinberu máli. Ekki er krafist vaxta af fjárhæðinni. Krafa Vilhjálms Þorsteinssonar, kt. 301265-5309, er studd ljósriti af skuldabréfi og er henni þegar af þeirri ástæðu vísað frá dómi. Bótakrafa Sjóvá-Almennra trygginga hf., kt. 701288-1739, er studd nægum gögnum og verður tekin til greina, og ber að dæma ákærða til að greiða hana ásamt vöxtum eins og í dómsorði greinir. Kröfu um greiðslu vegna innheimtuþóknunar er hafnað enda er krafan sett fram og dæmd í opinberu máli. Bótakrafa Íslandsbanka hf., Gullinbrú, Reykjavík, er studd frumriti ofangreindra tékka. Upp í upphaflegu kröfuna hafa greiðst 158.221 króna. Krafan er nægilega rökstudd. Ber að taka höfuðstól kröfunnar til greina og dæma ákærða til að greiða kröfuhafa höfuðstólinn ásamt vöxtum eins og í dómsorði greinir. Bótakrafa Flutningsmiðlunarinnar Jónar, kt. 440189-1219, er studd frumriti ofangreindra tékka. Krafan er nægilega rökstudd og ber að taka höfuðstól kröfunnar til greina og dæma ákærða til að greiða kröfuhafa höfuðstólinn ásamt vöxtum eins og í dómsorði greinir. Bótakrafa Vátryggingafélags Íslands hf. í ákæru frá 18. nóvember 1998, er studd ljósriti af tékka sem ákærði gaf út til greiðslu skuldar við Vátryggingafélag Íslands hf. Ber þegar af þeirri ástæðu að vísa henni frá dómi. Með vísan til 1. mgr. 165. gr. laga nr. 19/1991 ber að dæma ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs sem ákveðast 200.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns við rannsókn og meðferð málsins, Hilmars Ingimundarsonar, hæstaréttarlögmanns, 400.000 krónur. Sókn málsins annaðist Guðjón Magnússon, fulltrúi lögreglustjórans í Reykjavík. D ó m s o r ð Ákærði, Ragnar Kornelíus Lövdal, sæti fangelsi í 3 ár. Ákærði greiði eftirgreindum aðilum skaðabætur: Ingibjörgu Dís Geirsdóttur, kt. 180462-2529, 415.195 krónur. Ræsi hf., kt. 540269-5809, 8.960.000 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 11. mars 1998 til greiðsludags. Ingvari Helgasyni hf., kt. 681077-0739, 5.530.000 krónur. Sjóvá-Almennum tryggingum hf., kt. 701288-1739, 593.210 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá 16. apríl 1998 til greiðsludags. Íslandsbanka hf, Gullinbrú, Reykjavík, 2.143.778 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá 12. febrúar 1998 til greiðsludags. Flutningsmiðluninni Jónar, kt. 440189-1219, 160.730 krónur ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga frá 2. febrúar 1998, en með dráttarvöxtum frá 2. mars sama ár til greiðsludags. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð 200.000 krónur og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, 400.000 krónur.

Mál nr. 502/1998

Verðbréfafyrirtæki Verðbréfasjóður Vátrygging

Verðbréfafyrirtækið K hafði umsjón með verðbréfasjóði í eigu hlutafélagsins H samkvæmt sérstökum rekstrarsamningi og sá meðal annars um kaup á verðbréfum fyrir H. Við kaup á skuldabréfi fyrir H urðu starfsmanni K á mistök sem leiddu til þess að H fékk ekki greiðslu samkvæmt skuldabréfinu. K hafði tryggingu samkvæmt e. lið 4. mgr. 11. gr. laga nr. 20/1989 um verðbréfaviðskipti og verðbréfasjóði fyrir því tjóni sem það bakaði viðskiptavinum sínum og krafðist það þess að vátryggjandi sinn, S, endurgreiddi sér þá fjárhæð sem það hafði greitt H í skaðabætur vegna mistakanna. Að virtum ákvæðum laga nr. 20/1989 þótti ljóst að náin tengsl væru á milli verðbréfafyrirtækis og verðbréfasjóðs. Væri þetta samband sérstaks eðlis og ólíkt sambandi verðbréfafyrirtækis og almenns viðskiptavinar. Var ekki fallist á að þau rök sem lægu til grundvallar tryggingarskyldu verðbréfafyrirtækis ættu við um ráðstafanir sem það gerði í þágu verðbréfasjóðs í umsjá þess. Þá þótti orðalag og efnisskipan laga nr. 20/1989 ekki gefa vísbendingu um að verðbréfafyrirtæki yrði jafnað til viðskiptavinar í skilningi e. liðar 4. mgr. 11. gr. laga nr. 20/1989. Var því staðfest niðurstaða héraðsdóms um að hafna kröfu K á hendur S.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Haraldur Henrysson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 23. desember 1998. Hann krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða vátryggingu að fjárhæð 3.138.778 krónur með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 9. júlí 1993 til 16. október sama ár, en með dráttarvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Hann krefst einnig málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann þess, að krafa áfrýjanda verði lækkuð verulega, upphafstími dráttarvaxta miðaður við dómsuppsögu og málskostnaður látinn falla niður. Eins og fram kemur í héraðsdómi hafði starfsmaður áfrýjanda milligöngu um kaup á skuldabréfi vegna Hávöxtunarfélagsins hf. á árinu 1990 fyrir 1.697.465 krónur, en það var útgefið af lögmanni fyrir hönd umbjóðanda síns samkvæmt umboði. Með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 9. júlí 1993 var umbjóðandinn sýknaður af kröfu áfrýjanda um greiðslu skuldabréfsins, þar sem umboðsmaður hans hefði farið út fyrir umboð sitt og starfsmanni áfrýjanda orðið á mistök við kaup á skuldabréfinu. Dóminum var ekki áfrýjað og í stefnu til héraðsdóms í þessu máli segir, að eftir uppsögu hans hafi áfrýjandi fallist á kröfu Hávöxtunarfélagsins hf. um að greiða bótaskylt tjón vegna þeirra mistaka, sem starfsmönnum áfrýjanda hefðu orðið á við kaupin. Samkvæmt þessu liggur fyrir, að eigendur hlutdeildarskírteina í Hávöxtunarfélaginu hf. hafa ekki orðið fyrir tjóni vegna framangreindra mistaka starfsmanna áfrýjanda. Ágreiningsefni málsins lýtur samkvæmt framansögðu að því einu, hvort sú starfsábyrgðartrygging, sem áfrýjandi keypti hjá stefnda og boðin var í e. lið 4. mgr. 11. gr. þágildandi laga nr. 20/1989 um verðbréfaviðskipti og verðbréfasjóði eigi að svara til þess tjóns, sem áfrýjandi vegna Hávöxtunarfélagsins hf. hefur orðið fyrir vegna mistaka starfsmanna sinna. Þarf þá að leysa úr því, hvort við eigi þetta lagaákvæði, sem gerir verðbréfafyrirtækjum skylt að setja tryggingu fyrir tjóni, sem það kann að baka viðskiptavinum sínum, og skilmálar starfsábyrgðartryggingarinnar þess efnis, að vátryggt sé gegn bótaskyldu, er falli á vátryggingartaka sem verðbréfafyrirtæki, þegar þriðji maður verði fyrir almennu fjártjóni vegna gáleysis starfsmanna hans. Í héraðsdómi er lýst þeim ákvæðum laga nr. 20/1989, sem fjölluðu um verðbréfafyrirtæki og verðbréfasjóði og skyldur hinna fyrrgreindu til að annast rekstur sjóðanna. Í 1. mgr. 18. gr. sagði, að verðbréfafyrirtæki kæmi fram í eigin nafni fyrir hönd verðbréfasjóðs og tæki ákvarðanir varðandi sjóðinn í samræmi við rekstrarsamning samkvæmt 3. mgr. Í löggerningum, sem vörðuðu sjóði í vörslu fyrirtækisins, væri skylt að geta þess sjóðs, sem verðbréfafyrirtækið kæmi fram fyrir hverju sinni. Verðbréfasjóður gæti ekki verið aðili að dómsmáli, nema málið fjallaði um samskipti sjóðsins og verðbréfafyrirtækisins, sem sæi um rekstur hans. Í 4. mgr. 18. gr. voru nánari ákvæði um rekstrarsamning verðbréfafyrirtækis og verðbréfasjóðs, þar sem fram kom meðal annars, að hann skyldi jafnan vera aðgengilegur viðskiptavinum sjóðsins og mæla fyrir um þóknun verðbréfafyrirtækis fyrir hvers konar umsýslu með sjóðinn og útreikning greiðslna til þess fyrir sölu og innlausn á sjóðshlutum. Í rekstrarsamningi áfrýjanda og Hávöxtunarfélagsins hf. frá 20. desember 1989 sagði meðal annars, að áfrýjandi skyldi greiða allan kostnað vegna reksturs félagsins að undanskildum kostnaði vegna endurskoðunar. Áfrýjandi skyldi annast sölu og innlausn hlutdeildarskírteina einstakra sjóðsdeilda Hávöxtunarfélagsins hf. og ávöxtun deildanna með kaupum á verðbréfum samkvæmt fjárfestingarstefnu þeirra. Þá átti áfrýjandi að sjá um innheimtu bréfa í eigu sjóðsdeildanna og annast að öllu leyti fjárreiður þeirra og bókhald. Samkvæmt framansögðu er ljóst, að náin tengsl voru með verðbréfafyrirtæki og verðbréfasjóði samkvæmt lögum nr. 20/1989, en þar var einnig mælt fyrir um sérstakar skyldur verðbréfafyrirtækis gagnvart almennum viðskiptavinum sínum, sbr. einkum 14. gr., 16. gr. og 17. gr. laganna. Réttarsamband verðbréfafyrirtækis og verðbréfasjóðs í umsjón þess ræðst annars vegar af skýrum lagareglum og hins vegar af rekstrarsamningi, sem nánar er kveðið á um í 18. gr. laganna. Er þetta samband sérstaks eðlis og ólíkt sambandi verðbréfafyrirtækis og almenns viðskiptavinar, meðal annars með tilliti til ákvörðunarvalds verðbréfafyrirtækisins um rekstur sjóðsins og þeirra hagsmuna, sem verðbréfafyrirtæki hefur sjálft af afkomu hans. Er ákvæðum IV. kafla laga nr. 20/1989 meðal annars ætlað að tryggja sérstaklega stöðu eigenda hlutdeildarskírteina í verðbréfasjóði með hliðsjón af þessum nánu tengslum. Verður ekki á það fallist með áfrýjanda, að þau rök, sem liggja til grundvallar tryggingarskyldu verðbréfafyrirtækis samkvæmt e. lið 4. mgr. 11. gr. laga nr. 20/1989 og varða almennt réttaröryggi í verðbréfaviðskiptum, eigi við um ráðstafanir verðbréfafyrirtækis í þágu verðbréfasjóðs í umsjón þess. Orðalag og efnisskipan laga nr. 20/1989 gefur einnig skýra vísbendingu um það, að verðbréfasjóði í umsjón verðbréfafyrirtækis verði ekki jafnað til viðskiptavinar þess samkvæmt fyrrgreindu ákvæði. Verður þá heldur ekki talið, að slíkur sjóður geti verið þriðji maður í skilningi vátryggingarskilmála starfsábyrgðartryggingarinnar. Með þessum athugasemdum verður héraðsdómur staðfestur með skírskotun til forsendna hans. Áfrýjandi skal greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Kaupþing hf., greiði stefnda, Sjóvá-Almennum tryggingum hf., 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 5. nóvember 1998. Mál þetta sem dómtekið var samdægurs er höfðað með stefnu þingfestri 29. janúar 1998. Stefnandi er Kaupþing hf., kt. 560882-0419, Ármúla 13a, Reykjavík. Stefndi er Sjóvá- Almennar tryggingar hf., kt. 701288-1739, Kringlunni 5, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndi verði dæmdur til að greiða vátryggingu að fjárhæð kr. 3.138.778 með vöxtum skv. 7. gr. laga nr. 25/1987 frá 9. júlí 1993 til 16. október 1993 en með dráttarvöxtum skv. vaxtalögum nr. 25/1987 frá þeim tíma til greiðsludags, auk málskostnaðar að skaðlausu skv. málskostnaðarreikningi að viðbættum virðisaukaskatti á málflutningsþóknun. Dómkröfur stefnda eru þær að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda. Jafnframt að stefnanda verði gert að greiða honum málskostnað að skaðlausu að viðbættum virðisaukaskatti. Til vara að krafa stefnanda verði lækkuð verulega, upphaf dráttarvaxta verði miðað við dómsuppsögu og að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu. Málsatvik. Þann 15. maí 1990 hafði starfsmaður stefnanda milligöngu um kaup á skuldabréfi vegna Hávöxtunarfélagsins hf., útgefnu af Skúla Sigurðssyni hdl. f.h. Leonards Haraldssonar skv. umboði. Greiðsla skuldabréfsins nam samkvæmt greiðslukvittun 1.697.465 krónum. Í dómi Héraðsdóms Reykjavíkur í málinu nr. 5922/1992 var Leonard Haraldsson sýknaður af kröfu stefnanda um greiðslu skuldabréfsins þar sem umboðsmaður hans hafi farið út fyrir umboð sitt. Var talið að starfsmanni stefnanda hafi orðið á mistök við kaup á skuldabréfinu. Kaup skuldabréfsins voru gerð vegna Hávöxtunarfélagsins hf. en Kaupþing annaðist rekstur Hávöxtunarfélagsins hf. samkvæmt rekstrarsamningi milli félaganna dags. 20. desember 1989. Rekstrarsamningurinn var í samræmi við lög nr. 20/1989 um verðbréfaviðskipti og verðbréfasjóði en samkvæmt lögunum var skilyrði að verðbréfasjóðir væru reknir af verðbréfafyrirtækjum. Í rekstrarsamningi Kaupþings hf. og Hávöxtunarfélagsins hf. hafi m.a. verið kveðið á um greiðslu Kaupþings hf. á rekstrarkostnaði þ.á.m. launakostnaði, kaup á verðbréfum, innheimtu þeirra og vörslur og um greiðslu til félagsins fyrir framkvæmdastjórn og útlagðan kostnað. Stefnandi keypti lögboðna starfsábyrgðartryggingu hjá stefnda í samræmi við fyrirmæli laga nr. 20/1989 um verðbréfaviðskipti og verðbréfasjóði og var sú vátrygging í gildi við kaup skuldabréfsins þann 15. maí 1990. Málsástæður og lagarök. Stefnandi byggir stefnukröfu sína á því að hann hafi í samræmi við lög nr. 20/1989 um verðbréfaviðskipti og verðbréfasjóði keypt starfsábyrgðartryggingu hjá stefnda gegn bótaskyldu tjóni sem falli á stefnanda sem verðbréfafyrirtæki, þegar þriðji maður verði fyrir almennu fjártjóni vegna gáleysis starfsmanns hans. Þessi starfsábyrgðartrygging hafi verið í gildi þegar hið bótaskylda atvik þ.e. kaup skuldabréfsins hafi átt sér stað þann 15. maí 1990. Stefnufjárhæðin sé miðuð við kröfu stefnanda á hendur Leonard Haraldssyni skv. hinu útgefna skuldabréfi hinn 9. júlí 1993 þegar dómur Héraðsdóms Reykjavíkur um að hann skyldi vera sýkn af kröfu stefnanda var kveðinn upp. Sú kröfufjárhæð sé síðan lækkuð með tilliti til eigin áhættu stefnanda skv. vátryggingarskilmálum. Hið útgefna skuldabréf hafi upphaflega verið að fjárhæð kr. 2.000.000, með einum gjalddaga 15. júlí 1991 og beri meðalvexti Seðlabanka Íslands af óverðtryggðum lánum frá 30.04.1990 til greiðsludags 15. júlí 1991. Krafan skv. hinu útgefna skuldabréfi þann 9. júlí sundurliðist þannig: Lög um verðbréfaviðskipti og verðbréfasjóði nr. 20/1989 setji það að skilyrði að verðbréfasjóðir séu reknir af verðbréfafyrirtækjum. Öðrum aðilum en verðbréfafyrirtækjum sé óheimilt að starfsrækja verðbréfasjóði sbr. 11. gr. laganna. Í greinargerð með lögum nr. 20/1989 um verðbréfaviðskipti og verðbréfasjóði, sé fjárhagsstaða íslenskra verðbréfasjóða í árslok 1985 - 1987 rakin og sú niðurstaða sett fram að hér sé „þegar um mikilvægar stofnanir í fjármálum þjóðarinnar að ræða“. Verðbréfasjóðir hljóti því óhjákvæmilega að vera í hópi stærstu viðskiptavina verðbréfafyrirtækja og löggjafanum hafi verið það fyllilega ljóst við setningu laganna. Í 4. mgr. 11. gr. sé sett fram sú afdráttarlausa regla fyrir starfsleyfi verðbréfafyrirtækja að verðbréfafyrirtækin setji tryggingu fyrir tjóni sem það kann að baka viðskiptavinum sínum. Hvorki í lagatextanum sjálfum eða í greinargerð sé gerð undantekning varðandi tryggingar gagnvart verðbréfasjóði sem lögum samkvæmt sé skylt að gera rekstrarsamning við verðbréfafyrirtæki um rekstur sjóðsins. Megi telja með ólíkindum af löggjafanum að taka það ekki sérstaklega fram ef það hefði verið tilgangurinn að lögboðnar tryggingar giltu ekki um þennan viðskiptavin. Í greinargerð með lögunum segi þvert á móti að mun strangari kröfur séu gerðar til verðbréfafyrirtækja en verðbréfamiðlara varðandi tryggingar í samræmi við hið víðtæka starfssvið verðbréfafyrirtækjanna, en verðbréfamiðlurum sé óheimilt að hafa með höndum rekstur verðbréfasjóða eins og fram komi í 10. gr. laganna. Rekstrarfyrirkomulag verðbréfasjóða og sú fjárhagslega aðgreining sem gerð sé milli verðbréfafyrirtækja sem reka verðbréfasjóði og sjóðanna sjálfa sé ætlað að tryggja sem best réttarstöðu þeirra sem ávaxta fjármuni sína í verðbréfasjóði. Í greinargerð með lögum nr. 20/1989 svo og í framsöguræðu þáverandi viðskiptaráðherra á Alþingi komi fram að megintilgangur laganna eigi að vera að stuðla að heilbrigðri þróun á verðbréfamarkaði m.a. með því að tryggja hag þeirra sem kjósa að ávaxta sparifé sitt með kaupum á hlutdeildarskírteinum. Undanþága frá tryggingarskyldu með þeim hætti að verðbréfasjóðir teljist ekki viðskiptavinir í skilningi e. liðar 11. gr. laganna eins og haldið er fram í bréfi stefnanda dags. 30.07.1993 vegna náinna tengsla stefnanda og tjónþola að því er varðar rekstur og eignaraðild, brjóti í bága við það réttaröryggi sem lögunum sé ætlað að stuðla að og hafi í för með sér að viðskiptavinir verðbréfasjóða hafi lakari réttarstöðu en aðrir viðskiptavinir að þessu leyti, sem gangi þvert á orðalag og markmið laganna. Í samþykktum Hávöxtunarfélagsins hf. segi m.a. í 3. gr. „Tilgangur félagsins er að skapa farveg fyrir samvinnu einstaklinga og lögaðila um hámarksávöxtun sparifjár og um að dreifa þeirri áhættu sem slíkri ávöxtun er samfara“ ... „Félagið er verðbréfasjóður“. Í 4. gr. samþykktanna sé tekið upp ákvæði 20. gr. laga nr. 20/1989 en þar segir „Allir sem eiga hlutdeild að veðbréfasjóði ... eiga sama rétt til tekna og eigna sjóðsins ... í hlutfallið við eign sína“. Hávöxtunarfélagið hf. hafi engan ávinning af ávöxtun verðbréfasjóðsdeildanna og sé það raunar óheimilt. Tilgangurinn sé að ávaxta fé til lánadrottna (eigenda hlutdeildarskírteina) enda njóti þeir ávöxtunarinnar en ekki félagið sjálft. Eignaraðild að verðbréfasjóðum hafi þannig ekki beinan fjárhagslegan ávinning í för með sér. Verðbréfasjóðirnir séu fyrst og fremst hugsaðir sem umgjarðir um eignir sjóðanna og í lögunum sé rækilega skilið á milli rekstraraðilans og verðbréfasjóðsins. Lögin tryggi þannig fjárhagslegt sjálfstæði verðbréfasjóðanna og geri það að skilyrði að verðbréfafyrirtæki þ.e. annar lögaðili sjái um rekstur þeirra og milli þessara aðila sé gerður sérstakur rekstrarsamningur. Rekstrarfyrirkomulag verðbréfasjóða sé lögbundið og hafi óhjákvæmilega í för með sér náin rekstrarleg tengsl milli verðbréfafyrirtækis og verðbréfasjóða. Verðbréfafyrirtæki eins og stefnandi geri með sama hætti sambærilega samninga við fjölmarga aðra viðskiptavini s.s. einstaklinga, lögaðila og sjóði um rekstur og umsýslu fjármuna eins og samningur stefnanda við verðbréfasjóði Hávöxtunarfélagsins hf. geri ráð fyrir. Stefnandi fái þá með sama hætti tiltekna þóknun fyrir rekstur og umsýslu þeirra fjármuna sem félagið hafi fengið til ráðstöfunar, en ávöxtun verðbréfaeignarinnar renni til þeirra sem leggi fram fjármuni til ávöxtunar. Það að rekstrarleg tengsl eigi að leiða til niðurfellingu á bótarétti fái ekki staðist orðalag laganna eða tilgang og eðli þess rekstrar sem stefnandi hafi með höndum. Þá vísar stefnandi til þess að stefnandi hafi ekki verið hluthafi í Hávöxtunarfélaginu á þeim tíma sem kaup skuldabréfsins áttu sér stað. Hávöxtunarfélagið hf. hafi þá verið í eigu 72 aðila sem voru utan einn ekki eigendur að Kaupþingi hf. Megintilgangur verðbréfasjóða sé að mynda samvalssjóð, og nýta stærðarhagkvæmni og sérþekkingu umsýsluaðila við kaup verðbréfa í því skyni að ná fram góðri ávöxtun með áhættudreifingu og þar með lágmarksáhættu. Verðbréfasjóðsformið sé hugsað til þess að gera smærri fjárfestum það kleift að taka þátt í verðbréfaviðskiptum. Þessi hópur fjárfesta sé langstærsti hluti sparifjáreiganda sem hafi ekki það mikið sparifé milli handanna að hagkvæmt sé eða mögulegt að dreifa áhættu nægjanlega með því að kaupa einstök verðbréf. Löggjöf um verðbréfamiðlun og verðbréfasjóði hljóti öðru fremur að þurfa að taka mið af því að tryggja hag þessara fjárfesta, enda séu þeir ekki sérfróðir í verðbréfaviðskiptum og sérlega viðkvæmir fyrir tjóni. Það að lögboðnar tryggingar séu ekki fyrir hendi hjá verðbréfasjóðum vegna hins lögbundna rekstrarfyrirkomulags fái ekki staðist og sé í andstöðu við tilgang laganna, auk þess sem það leiði til mismununar á réttartöðu stærri og smærri fjárfesta. Stefnandi byggir kröfur sínar á vátryggingarskilmála stefnda, einkum 10.1, 12.1, 13.1 og 14.1. Þá styðst stefnandi við ákvæði laga um vátryggingarsamninga, sbr. einkum 24. gr. og 36. gr. og við ákvæði vaxtalaga nr. 25/1987. Þá vísar stefnandi til laga nr. 20/1989 um verðbréfaviðskipti og verðbréfasjóði, einkum 1. gr. 9. gr., 10. gr., 11. gr., 18 gr. svo og til ummæla í greinargerð með lögunum. Málskostnaðarkrafan styðst við 130. gr. eml. nr. 91/1991. Krafa um virðisaukaskatt á málflutningsþóknun er reist á lögum nr. 50/1988, þar sem lögmönnum sé gert að innheimta virðisaukaskatt af þjónustu sinni. Stefnandi sé ekki virðisaukaskattskyldur og beri honum því nauðsyn að fá dóm fyrir þessum skatti úr hendi stefndu. Stefndi byggir aðalkröfu sína um sýknu á því að ekki sé um tilvik að ræða sem falli undir gildissvið hinnar lögboðnu starfsábyrgðartryggingar. Samkvæmt e. lið 3. gr. laga nr. 20/1989 um verðbréfaviðskipti og verðbréfasjóði hafi verið kveðið á um skyldu verðbréfamiðlara til þess að kaupa ábyrgðartryggingu, sem bæti viðskiptavinum tjón, sem hann kynni að baka þeim. Nánari ákvæði um vátrygginguna hafi verið í 3. tölul. 2. mgr. 4. gr. reglugerðar nr. 502/1989 um tryggingaskyldu verðbréfamiðlara og verðbréfafyrirtækja. Í e-lið 4. mgr. 11. gr. laga 20/1989 komi fram, að verðbréfafyrirtæki skuli skylt að setja tryggingu fyrir tjóni, sem það kunni að baka viðskiptavinum sínum og að setja skuli nánari ákvæði um tryggingar með reglugerð. Slík ákvæði hafi verið í 3. tölul. 2. mgr. 5. gr. fyrrnefndrar reglugerðar. Gildissvið starfsábyrgðartryggingarinnar hafi tekið til þeirrar skaðabótaábyrgðar sem verðbréfafyrirtæki hafi verið skylt að vátryggja samkvæmt lögum nr. 20/1989, sbr. reglugerð nr. 502/1989. Um bótaábyrgð verðbréfamiðlara og verðbréfafyrirtækja hafi gilt 9. gr. laga nr. 20/1989, sbr. 3. mgr. 13. gr. laganna. Á því sé byggt að sú skaðabótaábyrgð verðbréfafyrirtækja sem falli undir gildissvið vátryggingarinnar sé ábyrgð þeirra á tjóni „viðskiptamana“ fyrirtækjanna þ.e. utanaðkomandi viðskiptamanna sem verðbréfafyrirtæki hafi annast milligöngu um kaup eða sölu verðbréfa fyrir. Hávöxtunarfélagið sem Kaupþing hf. hafi rekið samkvæmt sérstökum rekstrarsamningi sé ekki viðskiptamaður í skilningi laga 20/1989 eða reglugerðar nr. 502/1989 og falli því hugsanleg bótaábyrgð Kaupþings hf. gagnvar Hávöxtunarfélaginu utan gildissviðs tryggingarinnar. Almennt einkenni ábyrgðartrygginga samkvæmt vátryggingarétti sé að vátryggð sé skaðabótaábyrgð vátryggðs gagnvart þriðja manni en ekki eigið tjón hans eða þeirra sem honum verða samsamaðir með „identifikation“. Í vátryggingarskilmálum grein 10.1 segi svo um gildissvið tryggingarinnar: „Vátryggt er gegn bótaskyldu, er fellur á vátryggingartaka sem verðbréfafyrirtæki, þegar þriðji maður verður fyrir almennu fjártóni vegna gáleysis starfsmanns hans.“ Samkvæmt grein 11.2 tekur vátryggingin ekki til ábyrgðar, sem rakin verður til: „... þess að vátryggingartaki tekur á sig ábyrgð, sem er víðtækari en almenn bótaskylda hans sem verðbréfafyrirtækis.“ Á því sé byggt að Hávöxtunarfélagið, þ.e. verðbréfasjóður sem rekinn hafi verið af stefnanda samkvæmt sérstökum rekstrarsamningi geti ekki talist þriðji maður í skilningi vátryggingaskilmála og laga nr. 20/1989 og átt bótarétt úr starfsábyrgðartryggingu stefnanda. Svo náin tengsl séu milli félaganna um rekstur, stjórn og eignaraðild að ekki sé unnt að líta svo á að þar sé um að ræða kröfu þriðja manns í skilningi vátryggingarréttar. IV. kafli laga nr. 20/1989 fjalli um verðbréfasjóði og þar komi fram hin nánu tengsl verðbréfasjóðs og verðbréfafyrirtækis sem annist rekstur sjóðsins. Í 2. mgr. 18. gr., staflið a. segi að í samþykktum verðbréfasjóðs skuli koma fram „nafn sjóðs og nafn þess verðbréfafyrirtækis, sem rekur sjóðinn“. Þá komi fram í 1. mgr. 18. gr. að verðbréfafyrirtæki komi fram í eigin nafni fyrir hönd verðbréfasjóðs og taki ákvarðanir varðandi sjóðinn í samræmi við rekstrarsamning skv. 3. mgr. Jafnframt segi að verðbréfasjóður geti eigi verið aðili að dómsmáli nema málið fjalli um samskipti sjóðsins og verðbréfafyrirtækis sem sér um rekstur hans. Forsaga og tilgangur löggjafar um verðbréfaviðskipti styðji þá niðurstöðu að utan gildissviðs starfsábyrgðartryggingar falli kröfur á milli verðbréfasjóðs og verðbréfafyrirtækis sem rekstur sjóðsins annist. Lög nr. 20/1989 hafi leyst af hólmi lög nr. 27/1986 um verðbréfamiðlun sem voru hin fyrstu sinar tegundar hér á landi. II. kafli þeirra laga fjalli um leyfi til verðbréfamiðlunar og rekstrar verðbréfasjóðs en samkvæmt lögunum hafi eitt skilyrði leyfisveitingar verið bankatrygging til að standa straum af greiðslu skaðabóta sem verðbréfamiðlari kynni að verða gert að greiða viðskiptamanni vegna starfsemi sinnar. Samkvæmt 5. gr. laganna hafi verið óheimilt að stofna eða starfrækja verðbréfasjóð nema sá maður, sem veitir honum forstöðu og hafi daglega stjórn hans með höndum, hafi fengið leyfi til verðbréfamiðlunar. Í IV. kafla laganna hafi verið ákvæði um fjárhagslega ábyrgð gagnvart viðskiptamanni sama efnis og 9. gr. laga nr. 20/1989. Í greinargerð með lögum nr. 27/1986 komi fram að tilgangurinn með lagasetningu sé að tryggja öryggi þeirra, sem viðskipti eigi við verðbréfamiðlara og til að eftirlit megi hafa með starfseminni. Í umræðum um lagafrumvarpið hafi komið ítrekað fram að tilgangur löggjafarinnar væri neytendavernd og aukið réttaröryggi almennings er sé almennt megintilgangur lögboðinna ábyrgðartrygginga þ.á. m. starfsábyrgðartygginga. Þá er sýknukrafan einnig á því byggð að stefnandi hafi ekki sannað að hann hafi orðið fyrir fjártjóni. Engum gögnum hafi verið framvísað af hans hálfu sem sýni að hann hafi innt af hendi greiðslur vegna mistaka starfsmannsins eða hann fengið á sig fjárkröfur þeirra vegna. Stefndi byggir varakröfu um verulega kröfulækkun á því að ekki sé sýnt fram á tjón sem nemi kröfufjárhæð í stefnu. Tjónsatvik séu kaup starfsmanns stefnanda á skuldabréfinu þann 15. maí 1990. Fyrir skuldabréfið hafi verið greiddar kr. 1.697.465. Eigin áhætta vátryggðs í tjóni hafi verið kr. 200.000. Samkvæmt því gæti krafa um bætur úr starfsábyrgðartryggingunni ekki numið hærri fjárhæð kr. 1.497.465. Þeim hluta stefnufjárhæðar sem séu vextir er mótmælt sem fyrndum. Þáttur í varakröfu stefnda er að hafnað verði kröfum stefnanda um dráttarvexti fyrir dómsuppsögudag. Um rökstuðning þeirrar kröfu sé vísað til tómlætis stefnanda varðandi heimtu kröfunnar og gallaðrar kröfugerðar hans. Til stuðnings aðalkröfu um sýknu vísar stefndi til vátryggingaskilmála um starfsábyrgðartryggingu fyrir verðbréfafyrirtæki, ákvæða laga nr. 20/1989 um verðbréfaviðskipti og verðbréfasjóði og reglugerðar nr. 502/1989 um tryggingaskyldu verðbréfamiðlara og verðbréfafyrirtækja og til reglna vátryggingaréttar um ábyrgðartryggingar og sönnun tjóns. Jafnframt er til stuðnings varakröfu vísað til almennra reglna skaðabótaréttarins, 2. tl. 3. gr. laga nr. 14/1905 varðandi fyrningu vaxta og meginreglna um réttaráhrif tómlætis. Krafa um málskostnað byggir á XXI. kafla laga nr. 91/1991 og krafa um virðisaukaskatt byggir á lögum nr. 50/1988 enda sé stefndi ekki virðisaukaskattskyldur. Niðurstaða. Þegar atvik máls þessa urðu voru lög nr. 20/1989, um verðbréfaviðskipti og verðbréfasjóði í gildi. Í 4. mgr. 1. gr. laga þessara sagði að með verðbréfafyrirtæki væri átt við fyrirtæki sem sé sérstaklega stofnað skv. III kafla laganna til þess að annast verðbréfamiðlun, fjárvörslu og skylda starfsemi fyrir einstaklinga og lögaðila. Þessu næst segir. „Verðbréfafyrirtæki annast einnig rekstur verðbréfasjóða og sölutryggingu markaðsverðbréfa.“ Í 6. mgr. 1. gr. segir: „Með "verðbréfasjóði" er átt við sjóð, er samanstendur af skuldabréfum, hlutabréfum eða öðrum auðseljanlegum verðbréfum samkvæmt fyrir fram ákveðinni og kunngerðri fjárfestingarstefnu að því er varðar áhættudreifingu, þar sem almenningi eða þrengri hópi manna er gefinn kostur á að eignast hlutdeild í sjóðnum samkvæmt útgefnum skírteinum er að kröfu eigenda þeirra fást innleyst hjá sjóðnum í reiðufé samkvæmt nánari ákvæðum í reglum sjóðsins.“ Í III kafla laganna eru ákvæði um verðbréfafyrirtæki. Í 2. mgr. 11. gr. segir m.a: „Verðbréfafyrirtæki má ásamt verðbréfamiðlurum annast verðbréfamiðlun gegn þóknun og því skal einnig heimilt að veita sölutryggingu á markaðsverðbréfum, annast fjárvörslu fyrir einstaklinga og lögaðila, reka verðbréfasjóði og skylda starfsemi. Öðrum aðilum en verðbréfafyrirtækjum með fullgildu rekstrarleyfi er óheimilt að annast þá starfsemi er að framan greinir eða einkenna sig sem verðbréfafyrirtæki.“ Í 4. mgr. 11. gr. laganna er skilyrðum fyrir leyfi til rekstrar verðbréfafyrirtækis lýst og í e-lið 4. mgr. 11. gr. segir: „Fyrirtækið setji tryggingu fyrir tjóni sem það kann að baka viðskiptavinum sínum. Nánari ákvæði um fjárhæð tryggingar og lágmarkskilmála að öðru leyti skulu sett með reglugerð.“ Í 3. mgr. 13. gr. laga nr. 20/1989 segir að ákvæði 4.-9. gr. eigi við um verðbréfafyrirtæki eftir því sem við geti átt. Í 9. gr. laganna segir að verðbréfamiðlari beri eftir almennum reglum að bæta viðskiptamanni sínum það tjón sem hann baki honum með störfum sínum sé ekki mælt fyrir á annan veg í lögunum. Í 3. tl. 1. gr. reglugerðar nr. 502/1989 um tryggingaskyldu verðbréfamiðlara og verðbréfafyrirtækja sem sett er skv. heimild í m.a. 11. gr. laga nr. 20/1989 segir: „[Í reglugerð þessari merkir] "Viðskiptamaður" einstakling, eða lögaðila sem verðbréfamiðlari eða verðbréfafyrirtæki hefur annast milligöngu um kaup og sölu verðbréfa fyrir.“ Í 3. tl. 2. mgr. 5. gr. reglugerðarinnar segir: „[Tryggingin skal vera sem hér segir] Ábyrgðartrygging sem greiðir allt að 3.500.000.00 krónur vegna hvers einstaks tjónsatviks er verðbréfafyrirtæki veldur og rakið verður til gáleysis starfsmanna þess er það ber ábyrgð á, svo og kostnað er af því leiðir. ... “ Í vátryggingarskilmálum 10.1. segir: „Vátryggt er gegn bótaskyldu, er fellur á vátryggingataka sem verðbréfafyrirtæki, þegar þriðji maður verður fyrir almennu fjártjóni vegna gáleysis starfsmanna hans.“ Í IV kafla laga nr. 20/1989 eru ákvæði um verðbréfasjóði. Í 1. mgr. 18. gr. segir að verðbréfafyrirtæki geti rekið einn eða fleiri verðbréfasjóði. Þá segir að verðbréfafyrirtæki komi fram í eigin nafni fyrir hönd verðbréfasjóðs og taki ákvarðanir varðandi sjóðinn í samræmi við rekstrarsamning. Ennfremur kemur fram sú regla að í löggerningum sem varði sjóði í vörslu fyrirtækisins sé skylt að geta þess sjóðs sem verðbréfafyrirtækið kemur fram fyrir hverju sinni. Í a-lið 2. mgr. 18. gr. segir að í samþykktum verðbréfasjóðs skuli koma fram nafn sjóðs og þess verðbréfafyrirtækis sem rekur sjóðinn. Í 4. mgr. segir að verðbréfasjóður skuli hafa samning við verðbréfafyrirtæki um rekstur sjóðsins. Í 1. mgr. 19. gr. segir að í verðbréfsjóðaskrá sem Seðlabanki Íslands haldi skuli skrá hvaða verðbréfafyrirtæki reki verðbréfasjóð og í 2. mgr. kemur fram að í tilkynningu Seðlabanka Íslands um staðfestingu á samþykktum sjóðs skuli taka fram nafn þess verðbréfafyrirtækis sem rekur sjóðinn. Þá segir m.a. í 1. mgr. 21. gr. að nafn verðbréfafyrirtækis skuli koma fram í hlutdeildarskírteini. Eins og hér að framan er rakið voru náin lögbundin tengsl með verðbréfafyrirtæki og verðbréfasjóði samkvæmt lögum nr. 20/1989. Þegar litið er til þessa verður ekki fallist á að verðbréfasjóður hafi talist viðskiptavinur í skilningi e-liðar 4. mgr. 11. gr. laga nr. 20/1989 og er þar með fallist á þá málsástæðu stefnda að Hávöxtunarfélagið sem stefnandi rak samkvæmt sérstökum rekstrarsamningi sé ekki „viðskiptamaður“ í skilningi fyrrnefndra laga. Samkvæmt þessu verður ekki talið að tryggingarskilmálar þeir sem í gildi voru milli aðila taki til tilviks þessa með því að skýra verður þá með hliðsjón af ofangreindum ákvæðum og Hávöxtunarfélagið ekki talinn þriðji maður í skilningi 10.1. skilmálanna. Samkvæmt þessu verður stefndi sýknaður af kröfum stefnanda en rétt þykir að málskostnaður milli aðila falli niður Allan Vagn Magnússon héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Sjóvá-Almennar tryggingar hf skal sýkn af öllum kröfum stefnanda Kaupþings hf. Málskostnaður milli aðila fellur niður.

Mál nr. 188/1998

Tryggingarbréf Víxill Bankaábyrgð Útivist Varnir

Bankinn Í höfðaði mál gegn félaginu A til greiðslu skuldar og gegn Þ til að þola staðfestingu á 6. veðrétti og uppfærslurétti í fasteign hennar á grundvelli tryggingabréfs sem A gaf út til Í. Ekki var sótt þing fyrir hönd A í héraði og var félagið dæmt til greiðslu skuldarinnar og veðréttur í fasteign Þ staðfestur. Þ áfrýjaði málinu til Hæstaréttar og krafðist aðallega ómerkingar og heimvísunar þar sem héraðsdómari hefði ekki gætt réttra málsmeðferðarreglna, þar sem farið hafi verið með kröfur Í á hendur A eftir reglum 1. mgr. 96. gr. laga um meðferð einkamála og dæmt um þær kröfur án þess að taka tillit til varna sem Þ hafði uppi í málinu. Kröfum Þ um ómerkingu var hafnað á grundvelli þess að málsmeðferð héraðsdómara hefði verið í samræmi við lög og tekin hefði verið afstaða til allra varnarástæðna Þ, þar á meðal þeirra sem gátu verið til varnar A. Var héraðsdómur staðfestur.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 5. maí 1998. Krefst hún þess aðallega að hinn áfrýjaði dómur verði ómerktur og málinu vísað heim í hérað til munnlegs málflutnings og dómsuppsögu að nýju. Til vara krefst hún sýknu af kröfum stefnda, en til þrautavara að hinum áfrýjaða dómi verði breytt á þá leið að hún verði ekki dæmd til greiðslu málskostnaðar eða til að þola staðfestingu veðréttar fyrir tildæmdum dráttarvöxtum og málskostnaði. Þá krefst hún málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Kröfu sína um ómerkingu og heimvísun styður áfrýjandi með því að héraðsdómari hafi ekki gætt réttra málsmeðferðarreglna. Hann hafi farið með kröfur stefnda á hendur þeim, sem hafi verið stefnt samhliða áfrýjanda í héraði, Atlantis ehf., eftir reglum 1. mgr. 96. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála og dæmt um þær kröfur, án þess að taka tillit til allra varna, sem áfrýjandi hafi haft uppi í málinu. Þessi málsmeðferð sé andstæð meginreglu réttarfars um að beita skuli sömu reglum um kröfur á hendur öllum sem sóttir séu saman í máli. Einnig sé hún andstæð þeirri grunnreglu að verði útivist af hálfu eins stefnda en annar sæki þing beri að dæma málið á grundvelli allra framlagðra gagna í málinu, að teknu tilliti til þeirra málsástæðna sem sá er sótti þing færði fram. Þannig hafi héraðsdómari ekki tekið tillit til varna áfrýjanda, Atlantis ehf. til hagsbóta, varðandi það hvort samningsbundnum skilyrðum fyrir greiðslu stefnda á 5.000 bandaríkjadölum til félagsins JC Penney samkvæmt bankaábyrgð hafi verið fullnægt. Einnig hafi héraðsdómari beitt ákvæðum XVII. kafla laga nr. 91/1991 um víxilkröfu stefnda á hendur Atlantis ehf., en ekki tekið tillit til varna áfrýjanda er vörðuðu heimild stefnda til útfyllingar víxilsins. Svo sem greinir í héraðsdómi sótti stefndi Atlantis ehf. ekki þing. Eftir 1. mgr. 96. gr. laga nr. 91/1991 varð málið þá dæmt eftir kröfum og málatilbúnaði stefnanda í héraði á hendur honum að því leyti sem samrýmanlegt væri framkomnum gögnum nema gallar væru á málinu sem varði frávísun þess án kröfu. Héraðsdómari tók afstöðu til allra varnarástæðna áfrýjanda, þar á meðal þeirra sem gátu verið til varnar meðstefnda hefðu þær reynst á rökum reistar, en hafnaði þeim öllum. Þegar af þessari ástæðu verður krafa áfrýjanda um ómerkingu og heimvísun ekki tekin til greina. Að þessu athuguðu verður héraðsdómur staðfestur með vísan til forsendna hans um annað en málskostnað, en samkvæmt skriflegri kröfugerð stefnda, sem hann lagði fram við aðalmeðferð málsins í héraði, gerði hann ekki kröfu á hendur áfrýjanda um greiðslu málskostnaðar. Rétt er að hvor aðila beri sinn málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Málskostnaður fellur niður milli aðila máls þessa í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 6. febrúar 1998. I. Mál þetta var tekið til dóms í dag að loknum munnlegum málflutningi. Er það höfðað af stefnanda Íslandsbanka hf., kt. 421289-5069, Kirkjusandi í Reykjavík, vegna útibús nr. 545, Strandgötu 1 í Hafnarfirði, á hendur stefndu, Atlantis ehf., kt. 630793-2469, Faxafeni 10 í Reykjavík og Þuríði Vilhelmsdóttur, kt. 160837-3309, til heimilis að Bragagötu 38 í Reykjavík, með tveimur stefnum, birtum fyrirsvarsmanni stefnda, Atlantis ehf., þann 30. 1997 og stefndu, Þuríði, þann 31. janúar sama ár. Með heimild í 1. mgr. 30. gr. laga nr. 91/1991, að ósk stefnanda og með samþykki stefndu, Þuríðar, var mál nr. E-306/1997 sameinað máli þessu með ákvörðun dómara. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefnda, Atlantis ehf., verði gert að greiða kr. 2.328.506, með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum af kr. 321.600, frá 8.6.95 til 10.10.95, en af kr. 6.770.175, frá 10.10.1995 til 24.12.1995, en af kr. 6.420.175, frá þeim degi til 1.2.1996, en af kr. 3.555.592, frá þeim degi til 6.5.1996, en af kr. 2.328.506, frá þeim degi til greiðsludags. Þá er þess krafist að dráttarvextir leggist við höfuðstól á 12 mánaða fresti í fyrsta sinn þann 6.5.1997 en síðan árlega þann dag. Krafist er málskostnaðar samkvæmt gjaldskrá Lögmanna Hafnarfirði ehf., að viðbættum virðisaukaskatti. Að lokum er þess krafist að stefndu, Þuríði Vilhelmsdóttur, verði gert að þola staðfestingu á 6. veðrétti og uppfærslurétti í fasteigninni Bragagötu 38, íbúð 0101 í Reykjavík, sem þinglýstur eigandi þeirrar eignar, fyrir kr. 700.000, auk dráttarvaxta af kr. 321.600 frá 8.6.95 til 6.5.96, en af kr. 700.000 frá 6.5.96 til greiðsludags, auk alls kostnaðar við innheimtu ofangreindrar fjárhæðar og eftirfarandi uppboðs ef til kemur. Af hálfu stefnda, Atlantis ehf., hefur þing eigi verið sótt í málinu. Af hálfu stefndu, Þuríðar Vilhelmsdóttur, er krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda auk málskostnaðar að viðbættum virðisaukaskatti. Til vara er þess krafist að stefnda, Þuríður, verði sýknuð af dráttarvaxtakröfum stefnanda. Stefnda, Þuríður, hafði uppi aðalkröfu um frávísun krafna stefnanda í öðru málinu, en féll frá þeirri kröfu og voru málin sameinuð. Stefnandi greinir þannig frá málsatvikum í stefnu að nefnd skuld stefnda, Atlantis ehf., sé annars vegar vegna víxils, upphaflega að fjárhæð kr. 6.448.575, samþykktum til greiðslu í útibúi stefnanda í Hafnarfirði, með óútfylltum gjalddaga. Hafi víxillinn verið útgefinn í Hafnarfirði þann 26. september 1995 af Hilmari H. Eiríkssyni og ábektur af sama aðila „án afsagnar”. Samþykkjandi á víxlinum hafi verið stefndi, Atlantis hf., nú ehf. Ennfremur hafi víxillinn verið ábektur af stefndu, Þuríði Vilhelmsdóttur. Víxillinn hafi verið sýndur til greiðslu í Íslandsbanka í Hafnarfirði þann 10. október 1995 og verið afsagður af lögbókandanum í Hafnarfirði þann 12. október 1995 vegna greiðslufalls. Í öðru lagi greinir stefnandi frá því að hið stefnda félag hafi útfyllt ábyrgðarumsókn hjá stefnanda þann 7. nóvember 1994 að fjárhæð $8.000 vegna viðskipta stefnda, Atlantis ehf. við JC Penney Co. Inc. í Texas, Bandaríkjunum. Sama dag hafi stefnandi samþykkt umsókn hins stefnda félags. Hafi stefnandi gefið út ábyrgðaryfirlýsingu, dagsetta 10. nóvember 1994, til JC Penney Co. Inc. fyrir téðri fjárhæð $8.000. Hinn 29. maí 1995 hafi stefnandi síðan sent bréf til JC Penney Co. Inc. og óskað eftir því að fyrirtækið sendi til baka frumrit ábyrgðarbréfsins, þar sem hið stefnda félag væri hætt viðskiptum hjá stefnanda. Hinn 30. maí 1995 gerði JC Penney Co. Inc. kröfu á hendur stefnanda um greiðslu á $5.000 á grundvelli ábyrgðarinnar. Stefnandi hafi þann 8. júní 1995 greitt hinu bandaríska félagi upphæð þessa, sem samsvaraði kr. 321.600 með millifærslu til banka JC Penney Co. Inc. Hafi stefnandi þá skuldfært hlaupareikning nr. 243 í eigu hins stefnda félags hjá stefnanda fyrir fjárhæð þessari sama dag. Hafi það verið gert samkvæmt munnlegum fyrirmælum Hilmars Eiríkssonar, þáverandi framkvæmdarstjóra og varamanns í stjórn hjá stefnda, Atlantis ehf. Umboðsmaður stefndu, Þuríðar, hafi þann 6. nóvember 1995 kært meðferð stefnanda á tryggingarvíxli í eigu stefnanda og greinda skuldfærslu til Bankaeftirlits Seðlabanka Íslands. Með bréfi Seðlabanka Íslands, dagsettu 20. desember 1995, hafi verið kveðið á um að stefnanda hafi ekki verið heimilt að skuldfæra téða millifærslu á hlaupareiknings hins stefnda félags með þessum hætti, þrátt fyrir munnleg fyrirmæli fyrirsvarsmanns stefnda, Atlantis ehf. Hafi stefnandi því bakfært greiðsluna með innborgun á útgefinn tryggingarvíxil hins stefnda félags þann 29. desember 1995 með greiðslu kr. 350.000 og var víxillinn ritaður um ofangreinda innborgun af hálfu stefnanda. Til tryggingar skaðlausri greiðslu á öllum skuldum og fjárskuldbindingum sínum hafi stefnda, Atlantis ehf., gefið út þann 29. mars 1994 tryggingarbréf til stefnanda að fjárhæð kr. 700.000, tryggt með 6. veðrétti og uppfærslurétti í fasteigninni Bragagötu 38, íbúð 0101 í Reykjavík. Um sé að ræða svonefnt allsherjarveð. Í tryggingarbréfinu sé meðal annars greint frá þeim atriðum, sem tryggt er fyrir. Stefnda, Þuríður, áritaði tryggingarbréfið um veðleyfi, sem þinglýstur eigandi íbúðarinnar nr. 0101 við Bragagötu 38. Tryggingarbréfið hafi síðan verið móttekið til þinglýsingar hjá Sýslumanninum í Reykjavík þann 29. mars 1994 og innfært í veðmálabækur þann 2. apríl 1994, sem skjal nr. 6688. Stefnandi vísar almennra reglna kröfuréttarins svo og ákvæða í ofangreindri umsókn. Þá reisir stefnandi mál þetta á ákvæðum XVII. kafla einkamálalaga nr. 91/1991 og ákvæðum víxillaga nr. 93/1933, einkum 7. kafla laganna. Þá vísar hann til 10. greinar víxillaga varðandi heimild stefnanda til útfyllingar víxils. Kröfur um dráttarvexti og vaxtavexti styður stefnandi við reglur III. kafla laga nr. 25/1987. Kröfu sína um málskostnað styður stefnandi við 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991. Krafan um virðisaukaskatt er reist á lögum nr. 50/1988. II. Málsástæður og lagarök stefndu, Þuríðar Stefnda, Þuríður, reisir sýknukröfu sína í fyrsta lagi á því að umræddur víxill hafi ekki verið sýndur á greiðslustað á tilgreindum tíma þann 10. - 12. október 1995. Dagsetning stimpils um stimpilgjald, en víxillinn hafi verið stimplaður af stefnanda, segi til um að víxillinn hafi fyrst komið á afgreiðslustað stefnanda þann 16. nóvember 1995. Víxillinn hafi því eigi verið sýndur lögum samkvæmt. Með hliðsjón af þessu telur stefnda, Þuríður, að sönnunarbyrðin fyrir því að notarialgerðin sé rétt hvað greiðslustað og sýningartíma varðar hvíli á stefnanda. Notarialgerðinni og áritun þar um á víxlinum er af hálfu stefndu, Þuríðar, mótmælt sem rangri og óstaðfestri. Í öðru lagi er sýknukrafan studd þeim rökum að ekki hafi verið sýnt fram á né rökstutt að umræddur víxill falli efnislega undir þær kröfur, sem tryggingarbréfið á að tryggja. Í þriðja lagi byggir stefnda, Þuríður, á því að í framlögðum skjölum stefnanda sé ekki að finna sönnun þess að innfærð fjárhæð á umræddan tryggingarvíxil sé tilkomin vegna yfirdráttar stefnda, Atlantis ehf., á tékkareikningi félagsins nr. 243. Í fjórða lagi er sýknukrafan á því reist að ósannað sé að meintur yfirdráttur á tékkareikningi stefnanda, Atlantis ehf., sé til komin vegna reksturs félagsins. Stefnda, Þuríður, hafi rökstuddan grun um að stór hluti þeirrar fjárhæðar sé tilkomin vegna einkaeyðslu fyrrum stjórnarmanna Hilmars H. Eiríkssonar og Gísla Eiríkssonar og að stefnanda hafi verið ljós misnotkun þeirra á tékkareikningi stefnda, Atlantis ehf. Í fimmta lagi er sýknukrafan studd þeim rökum að stefnandi hafi hækkað yfirdráttarheimild á reikning stefnda, Atlantis ehf., fram úr öllu hófi þess vitandi að félagið á engar eignir. Ekki sé rétt eða sanngjarnt að stefnda, Þuríður, beri fjárhagslegan skaða af fjármálaóstjórn Hilmars og Gísla í Atlantis ehf. og aðhaldsleysi stefnanda varðandi fjármál félagsins. Stefnda, Þuríður, telur að stefnandi hafi í besta falli sýnt af sér vítavert gáleysi í viðskiptum sínum við stefnda, Atlantis ehf. Með hliðsjón af því telur stefnda, Þuríður, að víkja megi veðsamningi aðila til hliðar m.a. með vísun til 36. gr. samningalaga nr. 7/1936. Stefnda, Þuríður, byggir sýknukröfu sína sjötta lagi á því að stefnanda hafi verið óheimilt að fylla út umræddan tryggingarvíxil með þessum hætti án þess að leita samþykkis allra víxilskuldara fyrir því að víxillinn tryggði umsamda hækkun yfirdráttaheimildarinnar hverju sinni. Telur stefnda, Þuríður, þessa útfyllingu víxilsins ólögmæta þar sem hún nái langt út fyrir það umboð sem stefnandi fékk til útfyllingar víxilsins, auk þess sem útfylling hans þverbrjóti viðteknar venjur við útfyllingu slíkra tryggingarskjala. Í sjöunda lagi er sýknukrafa stefndu, Þuríðar, studd þeim rökum að stefnandi hafi ekki sýnt fram á að hið stefnda félag skuldi stefnanda vegna greiðslu hins síðarnefnda á $5.000 til JC Penney Co. Inc. Stefnda, Þuríður, byggir sýknukröfu sína að lokum á því að meint skuld stefnda, Atlantis ehf., vegna ábyrgðaryfirlýsingar stefnanda hafi verið greidd með meintri skuldfærslu stefnanda af reikningi hins stefnda félags þann 8. júní 1996. Því sé stefnanda ekki rétt að heimta skuld þessa á grundvelli bankaábyrgðarinnar. Af hálfu stefndu, Þuríðar, er mótmælt sérstaklega dráttarvaxta og málskostnaðar-kröfum stefnanda. Stefnda, Þuríður, vísar til almennra reglna samninga- og veðréttar kröfum sínum til stuðnings. Þá vísar hún til 36. gr. samningalaga nr. 7/1936 og 34. gr. víxillaga nr. 93/1933. Krafan um málskostnað er byggð á XXI. kafla laga nr. 91/1991, einkum 130. gr. laganna. Þá er krafan um virðisaukaskatt reist á lögum nr. 50/1988. III. Niðurstaða dómsins Af hálfu stefnda, Atlantis ehf., hefur eigi verið sótt þing í máli þessu og verður málið því dæmt eftir kröfum og málatilbúnaði stefnanda á hendur félaginu að því leyti, sem er samrýmanlegt framkomnum gögnum nema gallar séu á málinu, sem varða frávísun þess ex officio, sbr. 1. mgr. 96. gr. laga nr. 91/1991. Að virtri útivist af hálfu hins stefnda félags og skjallegum málatilbúnaði stefnanda verður krafa hins síðarnefnda á hendur stefnda, Atlantis ehf., tekin til greina. Stefnandi reisir dómkröfur sínar í máli þessu á ákvæðum VII. kafla laga nr. 91/1991. Krafa stefnanda á hendur stefndu, Þuríði, grundvallast á umþrættu tryggingarbréfi. Verður því eigi beitt réttarfarsákvæðum téðs kafla laga nr. 91/1991 á hendur henni í máli þessu. Stefnda, Þuríður, heldur því fram að sýning umþrætts víxils hafi eigi verið lögmæt. Dagsetning stimpils um stimpilgjald, það er 16. nóvember 1995, bendi ótvírætt til þess að víxillinn hafi eigi verið á afgreiðslustað stefnanda þann 10. október 1995, er sýningin átti að eiga sér stað, sbr. tilkynningu stefnanda til stefndu, Atlantis ehf. og Þuríðar Vilhelmsdóttur, dagsettrar 26. september 1995. Afsögn víxilsins, sem staðfest sé með nafni og embættistimpli notarius publicus í Hafnarfirði, þann 12. október 1995, sé því röng og beri stefnandi hallann af skorti á sönnun um réttmæti afsagnarinnar. Á þessa málsástæðu stefndu, Þuríðar, er eigi hægt að fallast. Samkvæmt 1. mgr. 44. gr. víxillaga nr. 93/1993 skal sanna greiðslufall víxils með opinberri gerð, það er afsagnargerð vegna greiðslufalls. Með vísan til meginreglu 3. mgr. 71. gr. laga nr. 91/1991 ber þannig að telja téða afsögn rétta hvað varðar þau atvik, sem greind eru í afsögninni, þar til annað er sannað, enda um opinbert skjal að ræða. Víxlar þeir, sem samþykktir eru eða greiddir hér á landi, eru ávallt stimpilskyldir hér á landi, sbr. 3. tl. 3. gr. laga nr. 36/1978. Samkvæmt 1. mgr. 11. gr. sömu laga ber að stimpla stimpilskyld skjöl, sem gefin eru út hér á landi, áður en tveir mánuðir eru liðnir frá útgáfudegi, nema eindagi sé fyrr og þá fyrir eindaga. Víxill sá, sem um er þrætt í máli þessu, var afhentur stefnanda, sem tryggingarvíxill og var hann þannig óútfylltur hvað varðar útgáfudag, gjalddaga og fjárhæð. Vegna yfirdráttarskuldar stefnda, Atlantis ehf., nýtti stefnandi sér rétt sinn samkvæmt greindum tryggingarvíxli og gaf hann út þann 26. september 1995. Með vísan til skilyrði áðurgreinds ákvæðis 1. mgr. 11. gr. laga nr. 36/1978 bar stefnanda að greiða stimpilgjöld innan tveggja mánaða frá útgáfudegi víxilsins og var það gert þann 16. nóvember 1995, eins og stimplun víxilsins gefur til kynna. Hefur þannig stefnda, Þuríður, eigi sýnt fram að efni títtnefndrar víxilafsagnar sé rangt og ber því að leggja til grundvallar að greiðslufall hafi orðið á víxlinum. Stefnda, Þuríður, reisir sýknukröfu sína jafnframt á því að stefnandi hafi eigi sýnt fram á né rökstutt að krafa stefnanda á grundvelli áðurgreinds víxils falli undir umþrætt tryggingarbréf. Á þessa málsástæðu verður heldur eigi fallist af hálfu réttarins. Af tilurð, efni og orðalagi tryggingarbréfsins verður að telja sannað að tryggingarbréfið hafi meðal annars verið gefið út, sem trygging fyrir víxilkröfum stefnanda á hendur hinu stefnda félagi. Sýknukrafa stefndu, Þuríðar, er ennfremur á því byggð að stefnandi hafi sýnt af sér aðhaldsleysi varðandi fjármál hins stefnda félags, Atlantis ehf. Hafi stefnandi þannig hækkað yfirdráttarheimild félagsins fram úr öllu hófi, þess vitandi að félagið væri með öllu ófært að standa í skilum við stefnanda. Hafi stefnandi þannig í besta falli sýnt af sér vítavert gáleysi í viðskiptum sínum við hið stefnda félag. Með hliðsjón af þessu telur stefnda, Þuríður, að víkja megi veðsamningi hennar samkvæmt greindu tryggingarbréfi til hliðar meðal annars með tilvísun til 36. gr. samningalaga nr. 7/1936. Um starfsemi hins stefnda félags, Atlantis ehf. (áður hf.), við stofnun þess giltu eldri lög um hlutafélög nr. 32/1978. sbr. nú lög nr. 138/1994, um einkahlutafélög. Um eftirlit og skyldur stjórnarmanna í hlutafélögum giltu ákvæði IX. kafla eldri hlutafélagalaga, sbr. einkum 52. gr. laganna. Í 1. mgr. 52. gr. laga nr. 32/1978, sagði að stjórn félags færi með málefni félagsins og skyldi annast um að skipulag félags og starfsemi væri jafnan í réttu og góðu horfi. Þá var svo kveðið á í 3. mgr. 52. gr. laganna að stjórn hlutafélags skyldi annast um að nægilegt eftirlit væri haft með bókhaldi og meðferð fjármuna félagsins. Efnislega samhljóða ákvæði eru nú að finna í 44. gr. gildandi einkahlutafélagalaga nr. 138/1994. Af ákvæðum þessum má ráða að stjórn hlutafélaga er ábyrg fyrir rekstri þeirra og starfsemi. Telja verður að er hlutafélag ratar í greiðsluerfiðleika verði eftirlitsskylda stjórnarmeðlima enn ríkari. Verður þá jafnvel að gera þá kröfu til stjórnarmanna að þeir geri virkar ráðstafanir til að afstýra tjóni. Stefnda, Þuríður, var ein af stofnendum hins stefnda félags, Atlantis ehf., og var stjórnarmaður í félaginu allan þann tíma, sem viðskipti milli stefnanda og hins stefnda félags áttu sér stað og allt til 30. maí 1995. Af framangreindum lagaákvæðum virtum og stöðu stefndu, Þuríðar, sem stjórnarmanns í hinu stefnda félagi, verður eigi talið að stefnda geti nú vikist undan skuldbindingum sínum gagnvart stefnanda, með skírskotun til samskipta hins síðarnefnda í viðskiptalegu sambandi við hið stefnda félag, Atlantis ehf. Verður því eigi heldur fallist á síðastgreinda málsástæðu stefndu, Þuríðar, í máli þessu. Stefnandi féllst á að gangast í ábyrgð fyrir vörukaupum stefnda, Atlantis ehf., hjá hinu bandaríska fyrirtæki JC Penney Co. Inc., á grundvelli ábyrgðarumsóknar hins stefnda félags, með ábyrgðaryfirlýsingu, dagsettri þann 7. nóvember 1994. Stefnandi greiddi hinu bandaríska félagi $5.000, sem samsvarar kr. 321.600, þann 30. maí 1995 á grundvelli téðrar ábyrgðar fyrir hið stefnda félag, Atlantis ehf., og skuldfærði umrædda greiðslu af reikningi hins stefnda félags sama dag. Þar sem bankaeftirlit Seðlabanka Íslands taldi þessa skuldfærslu stefnanda óeðlilega, sbr. bréf Seðlabanka Íslands, dagsett 20. desember 1995, endurgreiddi stefnandi hinu stefnda félagi kr. 350.000, þann 29. desember 1995. Með því telur dómurinn einsýnt að stefnandi hafi öðlast endurgreiðslukröfu á hendur stefnda, Atlantis ehf. Með undirritun sinni á títtnefnt tryggingarbréf tók stefnda, Þuríður, að sér að veita veðleyfi til tryggingar kröfum stefnanda, sem meðal annars ættu sér stoð í hvers konar ábyrgðum stefnanda til handa stefnda, Atlantis ehf. Krafa stefnanda á hendur hinu stefnda félagi fellur því undir þær tryggingarráðstafanir, sem greint tryggingarbréf ber með sér. Dómurinn telur þó rétt að miða upphafsdag dráttarvaxta á kröfum stefnanda, sem byggðar eru á framangreindri endurgreiðslukröfu stefnanda, við þann dag er stefnandi bakfærði áðurgreinda skuldfærslu af reikningi stefnda, Atlantis ehf., með vísan til tilmæla bankaeftirlits Seðlabanka Íslands, þ.e. þann 29. desember 1995. Að þessu röktu telur dómurinn að stefnda, Þuríður, hafi eigi fært fram nein þau rök, sem leiði til þeirrar niðurstöðu að sýkna beri hana af kröfum stefnanda í máli þessu. Verður því jafnframt staðfestur 6. veðréttur og uppfærsluréttur stefnanda í fasteigninni, Bragagata 38, 0101 fyrir téðri fjárhæð, samkvæmt greindu tryggingarbréfi, eins og nánar greinir í dómsorði. Með vísan til greindra málaloka verður stefndi, Atlantis ehf., dæmdur til að greiða stefnanda kr. 200.000 í málskostnað og þar af verður stefnda Þuríður dæmd til að greiða in solidum með stefnda Atlantis ehf. kr. 100.000. Ekki er tekið tillit til virðisaukaskatts við málskostnaðarákvörðun Mál þetta var áður munnlega flutt og dómtekið 17. desember 1997 en vegna embættisanna og jólaleyfis dróst dómsuppsaga. Í þinghaldi 27. janúar síðast liðinn, er fyrirhugað var eftir atvikum að kveða dóm upp í málinu, voru dómari og lögmaður stefnanda sammála um að eigi væri þörf endurflutnings. Löglærður fulltrúi lögmanns stefndu Þuríðar, sem sótti þing, krafðist hins vegar endurflutnings málsins í umboði lögmannsins. Endurflutningi varð þó eigi við komið þann dag vegna dvalar lögmanns stefndu Þuríðar erlendis. Finnbogi H. Alexandersson, héraðsdómari, kveður dóm þennan upp. Dómsorð: Stefnda, Atlantis ehf., greiði stefnanda, Íslandsbanka hf., kr. 2.328.506, með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum af kr. 6.770.175, frá 10.10.1995 til 24.12.1995, en af kr. 6.420.175, frá þeim degi til 29.12.1995, en af kr. 6.741.775 frá þeim degi til 1.2.1996, en af kr. 3.555.592, frá þeim degi til 6.5.1996, og af kr. 2.328.506, frá þeim degi til greiðsludags. Stefnda, Atlantis ehf., greiði stefnanda kr. 200.000 í málskostnað og þar af greiði stefndu, Atlantis ehf. og Þuríður Vilhelmsdóttir, in solidum, kr. 100.000. Staðfestur er 6. veðréttur og uppfærsluréttur stefnanda í fasteign stefndu, Þuríðar Vilhelmsdóttur, Bragagötu 38, íbúð 0101 í Reykjavík, fyrir kr. 700.000, auk dráttarvaxta af kr. 321.600 frá 29.12.95 til 6.5.96, en af kr. 700.000 frá 6.5.96 til greiðsludags, auk tildæmds málskostnaðar kr. 100.000 og annars kostnaðar, sem síðar kann að falla til að tiltölu.

Mál nr. 384/1998

Skattur Endurálagning Rekstrartap Hlutafélag Sératkvæði

Hluthafar í hlutafélaginu F keyptu í árslok 1990 öll hlutabréf í hlutafélaginu H á nafnverði. Hlutafélagið H var síðan strax sameinað hlutafélaginu F og fengu hlutafarnir aukið hlutafé fyrir. Tveimur dögum síðar voru allar eignir og skuldir sem tilheyrt höfðu H seldar nýju félagi, Þ, en eigendur þess voru að mestu leyti þeir sömu og áður höfðu átt H. Var tilgangur þessara eignayfirfærslna sá einn, að nýta yfirfæranlegt tap H á móti rekstrarhagnaði F við álagningu tekjuskatts. Var tilgangi þessum m.a. lýst í kaupsamningi sem fylgdi skattframtali F vegna rekstrarársins 1990. F nýtti tapið vegna álagningar árin 1991, 1992 og 1993 en árið 1994 lagði skattstjóri tekjuskatt vegna þessara ára að nýju á F og taldi að óheimilt hefði verið að nýta tapið þar sem ekki hefði verið um að ræða algjöran samruna í skilningi skattaréttar. Féllst yfirskattanefnd á hina breyttu álagningu í úrskurði.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 11. september 1998. Hann gerir eftirfarandi dómkröfur: 1. Að ógiltur verði úrskurður yfirskattanefndar nr. 1110/1995 frá 21. desember 1995 að því er varðar synjun þess að fella úr gildi breytingar á gjaldstofnum aðaláfrýjanda, aðallega rekstraráranna 1990, 1991 og 1992, en til vara rekstraráranna 1990 og 1991. 2. Að gagnáfrýjandi verði dæmdur til að greiða aðallega 30.140.238 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. febrúar 1995 til greiðsludags, en til vara aðra lægri fjárhæð. 3. Að gagnáfrýjandi greiði málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Málinu var gagnáfrýjað 29. desember 1998. Gagnáfrýjandi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. I. Málavöxtum er lýst í héraðsdómi. Þar kemur fram hvernig hluthafar aðaláfrýjanda og hluthafar Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. gerðu um það samkomulag í desember 1990 að þeir fyrrnefndu keyptu öll hlutabréf síðarnefnda félagsins á nafnverði þeirra 1.925.000 krónur. Samningur þessi var bundinn því skilyrði að samtímis skyldi nýtt hlutafélag, Þórkötlustaðir hf., kaupa allar eignir og yfirtaka alla veltufjármuni og skuldir Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf., eftir að hluthafar aðaláfrýjanda hefðu sameinað það félag aðaláfrýjanda. Í samningnum var kveðið á um það að hluthafar aðaláfrýjanda keyptu ónotað millifæranlegt tap Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. Var ráð fyrir því gert að aðaláfrýjandi öðlaðist óskertan rétt til að nýta sér rekstrartapið. Ágreiningslaust er að þetta var yfirlýstur tilgangur með sameiningu félaganna og viðskiptum aðila allt frá upphafi. Gekk þetta eftir með kaupsamningi aðaláfrýjanda og Þórkötlustaða hf. 29. desember 1990. II. Í málinu reynir á ákvæði 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt en það varðar sameiningu hlutafélaga að skattarétti og 57. gr. A sömu laga, eins og sú grein hljóðaði þegar sameining félaganna var gerð, en greinin mælir fyrir um nánari skilyrði samrunans. Í 56. gr. eru þau skilyrði sett fyrir því að samruni hlutafélaga sé viðurkenndur að skattarétti, að um algjöran samruna sé að ræða. Að framan er því lýst að ekki vakti fyrir aðilum að reka félögin saman eftir sameininguna þar sem eignir, skuldir og veltufjármunir Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. voru umsvifalaust seld til nýs hlutafélags í eigu fyrri hluthafa þess félags. Verður af þessum ástæðum að fallast á það að ekki hafi verið um algjöran samruna að ræða. Voru skilyrði greinarinnar því ekki uppfyllt. III. Með bréfi skattstjórans í Reykjanessumdæmi til eins hluthafa aðaláfrýjanda 8. mars 1994 var með vísun til 94. gr. laga nr. 75/1981 óskað eftir tilgreindum upplýsingum og gögnum varðandi skattframtal hans 1991, sem lutu að kaupum hans á hlutabréfum í Hraðfrystihúsi Þórkötlustaða hf. Var þar óskað eftir upplýsingum um dagsetningu kaupanna, gögnum um þau, þar á meðal samningi ef fyrir hendi væri, og ljósritum af hlutabréfum sem fengin voru. Þá var ennfremur óskað eftir greinargerð um hvernig kaupverð þeirra hefði verið ákveðið. Sama dag var með vísun til 96. gr. sömu laga óskað eftir upplýsingum frá aðaláfrýjanda um dagsetningu sameiningar aðaláfrýjanda og Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. og ljósritum af öllum gögnum sem lágu til grundvallar sameiningunni. Jafnframt var beðið um greinargerð um tilgang hennar. Bréfum þessum var svarað af Þórarni Þ. Jónssyni löggiltum endurskoðanda fyrir hönd aðila. Þar er vitnað í meðfylgjandi samning hluthafa félaganna og bent á að eins og greinilega komi þar fram hafi megintilgangur viðskiptanna verið sá að aðaláfrýjandi öðlaðist rétt til að nota ónotað, frádráttarbært, millifæranlegt tap Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. á móti væntanlegum skattskyldum tekjum af rekstri sínum. Vakin var á því athygli að í nefndu samkomulagi og kaupsamningi þeim, sem fylgdi skattframtali aðaláfrýjanda 1991, hafi þetta komið skýrlega í ljós og verið greinilega tekið fram að viðskipti þessi væru háð því skilyrði að skattyfirvöld hefðu ekkert við þau að athuga og þau væru að öllu leyti lögleg samkvæmt skattalögum. Aðaláfrýjandi vitnar til 2. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981 og telur að skattstjóra hafi verið óheimilt að taka upp og breyta álagningu rekstraráranna 1990, 1991 og 1992 vegna tímamarka ákvæðisins. Í 1. mgr. tilvitnaðs ákvæðis er skattyfirvöldum heimilað að endurákvarða skatt samkvæmt 96 gr. laganna vegna tekna og eigna síðustu sex ára, sem næst eru á undan því ári þegar endurákvörðun fer fram. Samkvæmt 96. gr. er endurákvörðun skatts heimiluð komi það í ljós fyrir eða eftir álagningu að framtal eða fylgigögn þess séu á einhvern hátt ófullnægjandi, óglögg eða tortryggileg. Skal áður óskað eftir skriflegum skýringum skattþegns. Í 2. mgr. 97. gr. er gerð undanþága frá tímamörkum 1. mgr. Segir þar að hafi skattaðili látið í té í framtali sínu eða fylgigögnum þess fullnægjandi upplýsingar, sem byggja mátti á rétta álagningu, sé ekki heimilt, hafi álagning reynst of lág, að endurákvarða honum skatt nema vegna tveggja síðustu ára. Í athugasemdum við þetta ákvæði í frumvarpi að skattalögunum var tekið fram: „Þessi málsgrein á aðeins við ef upplýsingar, sem byggja mátti rétta álagningu á, koma beinlínis fram í framtali eða fylgigögnum þess, en 1. mgr. gildir ef þessi gögn eru ófullnægjandi enda þótt skattstjóra hefði mátt vera ljóst fyrr að eitthvað var athugavert við framtalið.“ Við endurákvörðun verða skattyfirvöld því að meta hvort þeim hefði verið fært að breyta skattframtali án frekari skýringa. Skiptir þá ekki máli hvort skýringa var í raun leitað heldur hvort þeirra var þörf. Dómstólar eiga endanlegt mat um það hvort skattyfirvöld hafi farið að málefnanlegum sjónarmiðum við endurákvörðun. Í málinu reynir því á hvort í framtali Fiskaness hf. 1991 eða fylgigögnum þess voru fullnægjandi upplýsingar til að byggja á rétta álagningu skatts. Framtalið og meðfylgjandi ársreikningur og önnur gögn báru með sér að löggiltur endurskoðandi hefði komið að verkinu, sem að öðru jöfnu hefði átt að veita skattyfirvöldum ástæðu til að treysta frekar á að upplýsingarnar væru endanlegar og gætt hefði verið lagareglna um sameiningu fyrirtækjanna. Í framtalinu var millifæranlegt tap Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. talið til frádráttar og ársreikningnum fylgdi áritun endurskoðanda þar sem sagt var að með honum fylgdu tilskilin gögn um sameiningu félaganna. Í ársreikningnum kemur fram að allir fyrnanlegir rekstrarfjármunir, sem voru í eigu Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. og urðu eign Fiskaness hf. við sameininguna, hefðu síðan verið seldir til Þórkötlustaða hf. og fylgdi kaupsamningur þessa efnis með ársreikningnum. Í honum var vitnað til samkomulags hluthafa Fiskaness hf. og hluthafa Hraðfrystihúss Þórkölustaða hf., sem rakið er í kafla I., en það fylgdi þó ekki með reikningnum. Við mat á því, hvort skattstjóri hafi mátt byggja rétta álagningu á fyrirliggjandi gögnum og sjá, að færsla hins millifæranlega taps til frádráttar væri ólögmæt, er á ýmsa þætti að líta. Telja verður, að fram hafi verið komnar nægilegar upplýsingar um tímasetningar viðskiptanna og þann tilgang þeirra, að aðaláfrýjandi gæti nýtt sér ónotað millifæranlegt tap Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. til frádráttar skattskyldum tekjum í rekstri sínum. Hins vegar skorti fullnægjandi upplýsingar um efni samnings hluthafanna, sem vísað var til í kaupsamningi aðaláfrýjanda og Þórkötlustaða hf. 29. desember 1990 og fylgdi framtalsgögnum, og skýringar á mati hlutabréfanna til fjár, svo að fá mætti heildarmynd af viðskiptum þessum. Var skattyfirvöldum rétt að kalla eftir þessum upplýsingum. Í samkomulagi hluthafa aðaláfrýjanda og Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf., sem fyrst var afhent skattstjóra í mars 1994, sást verðlagning hlutafjárins og allt samningsferlið, þar á meðal það skilyrði samkomulagsins að endurselja átti þegar í stað eignir og skuldir Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. til hlutafélags, sem í raun var í eigu sömu aðila og seldu þær í upphafi ferilsins. Mat viðskiptanna að skattarétti var komið undir heildarskoðun á þessu ferli öllu. Verður að telja, að skattstjóra hafi ekki verið unnt að gera nauðsynlegar breytingar á skattframtali aðaláfrýjanda án þessara viðbótargagna. Getur 2. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981, sem er undantekningarákvæði frá aðalreglu 1. mgr. sömu greinar, ekki átt við um þá endurákvörðun skattyfirvalda, sem um er deilt í málinu. IV. Að virtu öllu því sem að framan er rakið og annars með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta hann. Rétt þykir að aðaláfrýjandi greiði málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Aðaláfrýjandi, Fiskanes hf., greiði gagnáfrýjanda, íslenska ríkinu, 200.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Með vísan til II. kafla í atkvæði annarra dómenda erum við sammmála þeim og héraðsdómara um þá niðurstöðu, að sameining Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. í Grindavík við hlutafélag áfrýjanda i desember 1990 hafi ekki uppfyllt skilyrði þess, að á hana yrði litið sem samruna í skattalegu tilliti, þótt félögin hefðu haft með höndum samskonar rekstur, sbr. 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt og 57. gr. A sömu laga, sem aukið var við þau með 7. gr. laga nr. 97/1988. Á skattframtali aðaláfrýjanda árið 1991 og í ársreikningnum, sem því fylgdi og náði til reksturs beggja hinna sameinuðu félaga á árinu 1990, var grein gerð fyrir sameiningunni og því millifæranlega rekstrartapi Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. frá fyrri árum, sem koma skyldi til frádráttar tekjum af rekstri ársins og síðari ára. Í rekstrarreikningi og sundurliðunum með honum var rekstur hvors félags sýndur aðgreint. Í eignahlið efnahagsreiknings og skýringum við hana var sýnt, að allir fastafjármunir Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. hefðu horfið úr eigu félaganna við sölu fyrir árslok á tilteknu verði, sem borið var saman við bókfært verð eignanna á sameiningardegi með skýrum hætti. Var verðmunurinn, sem var lítilvægur, færður til taps á árinu. Með ársreikningnum fylgdi síðan kaupsamningur aðaláfrýjanda og Þórkötlustaða hf. frá 29. desember 1990 um þessar eignir, sem skilgreindar voru þannig, að um væri að ræða allar fasteignir og aðra fyrnanlega rekstrarfjármuni, sem verið hefðu í eigu Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. á sameiningardegi. Í samningnum var því einnig skilmerkilega lýst, að við kaup eignanna yfirtæki kaupandi alla veltufjármuni og allar skuldir Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. samkvæmt niðurstöðum úr bókhaldi þess. Þar sem heildarfjárhæð skuldanna væri hærri en samanlagt verð yfirtekinna fasta- og veltufjármuna, skyldi aðaláfrýjandi endurgreiða kaupanda mismuninn með tilteknum hætti. Í niðurlagi samningsins sagði svo, að þessi endurgreiðsla væri háð því skilyrði, að sameiginlegur skilningur aðila á ákvæðum um sameiningu félaga í lögum nr. 75/1981 væri réttur. Þessu fylgdi sú skýring, að um það væri að ræða, að „við sameiningu Hraðfrystihúss Þórkötlustaða h.f. við Fiskanes h.f. þá öðlist Fiskanes h.f. óskertan rétt til að nýta sér ónotað millifæranlegt tap Hraðfrystihúss Þórkötlustaða h.f. Til frekari áréttingar varðandi þetta atriði vísast í samkomulag á milli hluthafa Fiskaness h.f. og fyrrverandi hluthafa Hraðfrystihúss Þórkötlustaða h.f. sem gert var í byrjun desember 1990.“ Af þessum upplýsingum í ársreikningnum og kaupsamningnum sjálfum mátti ráða, svo ekki yrði um villst, að sameining Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. við aðaláfrýjanda með framsali á öllum hlutabréfum hins fyrrnefnda fór ekki fram í þeim tilgangi, að fyrirtækin yrðu rekin saman eftir samrunann að öllu eða einhverju leyti, heldur átti annar aðili að taka við rekstri eigna hraðfrystihússins í óbreyttu horfi fyrst um sinn að öðru en því, að rekstrartap þess frá fyrri árum yrði ekki nýtt til frádráttar tekjustofnum hjá þeim aðila, heldur hjá aðaláfrýjanda. Jafnframt mátti sjá, að þessi aðili var tengdur hluthöfum Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. og yfirtaka hans á rekstrinum grundvölluð á samkomulagi við þá. Með skattframtalinu og fylgigögnum þess hafði skattstjóri þannig í höndum upplýsingar, sem gáfu skýrt til kynna, að sameining félaganna hefði ekki átt sér stað á forsendum, er vörðuðu rekstur aðaláfrýjanda með eiginlegum hætti, þótt rekstur þeirra væri skyldur. Átti þetta að nægja honum til að geta slegið því föstu, að hið yfirfærða rekstrartap væri ekki frádráttarbært í höndum aðaláfrýjanda, þar sem skilyrðum laga nr. 75/1981 væri ekki fullnægt. Honum var að sjálfsögðu heimilt og rétt að kalla eftir frekari gögnum um samrunann, þegar hann tók málið til athugunar, þar á meðal samkomulaginu, sem til var vísað. Hinsvegar þurfti hann ekki á þeim gögnum að halda til að komast að niðurstöðu um meðferð rekstrartapsins. Þannig varpaði samkomulagið ekki nýju ljósi á samrunann, heldur veitti það fyrst og fremst fyllri mynd af honum, eins og samningurinn gaf í skyn. Var gildi þess fyrir aðila einkum í því fólgið, að þar var að finna lýsingu þess, hvernig viðskiptin skyldu ganga til baka, ef rétti aðaláfrýjanda til að nýta sér tapið yrði hafnað af hálfu skattyfirvalda. Á það verður því að fallast með aðaláfrýjanda, að hann hafi með framtali sínu látið í té fullnægjandi upplýsingar, sem á mátti byggja rétta álagningu. Hefði skattstjóri getið hafnað frádrætti vegna rekstrartapsins á grundvelli 1. mgr. 95. gr. laga nr. 75/1981 án þess að kalla eftir frekari gögnum, og ljóst er, að hann hafði fullt tilefni til að gaumgæfa það, sem að samrunanum laut. Heimild hans til að endurákvarða álagða skatta aðaláfrýjanda hlaut því að takmarkast af 2. mgr. 97. gr. laganna, sem skýra ber eftir markmiðum hennar og ákvæða 95. - 97. gr. í heild, og gat ekki náð lengra aftur en til rekstrarársins 1992. Samkvæmt því teljum við að taka beri varakröfu aðaláfrýjanda til greina og ógilda úrskurð yfirskattanefndar 21. desember 1995 að því er varðar gjaldstofna vegna rekstraráranna 1990 og 1991, auk þess að dæma gagnáfrýjanda til að endurgreiða með viðeigandi vöxtum þann hluta stefnufjárhæðar, sem varðar álögð gjöld 1991 og 1992, ásamt hæfilegum málskostnaði í héraði og fyrir Hæstarétti. Rétt endurrit staðfestir Gjald kr. 800.- Greitt: Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 15. júní 1998. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 29. maí sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykja­víkur af Fiskanesi hf., kt. 451165-0119, Hafnargötu 17-19, Grindavík, á hendur fjár­­málaráðherra f.h. íslenska ríkisins með stefnu birtri 7. maí 1997. Dómkröfur stefnanda eru þessar: 1.Að ógiltur verði úrskurður yfirskattanefndar nr. 1110/1995 frá 21. desember 1995 að því er varðar synjun á að fella úr gildi breytingar skattstjóra á gjaldstofnum Fiska­ness hf., aðallega rekstraráranna 1990, 1991 og 1992, en til vara rekstraráranna 1990 og 1991. 2.Að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda aðallega kr. 30.140.238 með hæstu lögleyfðu dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. febrúar 1995 til greiðsludags, en til vara aðra lægri fjárhæð að mati réttarins. 3.Að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað samkvæmt máls­kostn­aðarreikningi. Dómkröfur stefnda eru þær að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og honum tildæmdur málskostnaður að mati réttarins. Atvik máls og ágreiningsefni. Stefnandi, Fiskanes hf., og Hraðfrystihús Þórkötlustaða hf. hafa hvor um sig rekið út­gerð og fiskverkun í Grindavík. Samkvæmt samkomulagi milli hluthafa stefnanda og hlut­hafa Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf., sem gert var í desember 1990, keyptu hlut­hafar stefnanda öll hlutabréf síðarnefnda félagsins á nafnverði þeirra kr. 1.925.000. Sam­komulag þetta var bundið því skilyrði að nýtt hlutafélag, Þórkötlustaðir hf., skyldi kaupa allar eignir og yfirtaka alla veltufjármuni og skuldir sem Hraðfrystihús Þór­kötlustaða hf. hafði átt. Þá var kveðið á um það í samkomulaginu að hluthafar stefn­anda keyptu ónotað millifæranlegt tap Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. Var og ráð fyrir því gert að við sameiningu félaganna öðlaðist stefnandi óskertan rétt til að nýta sér rekstrartapið. Hinn 28. desember 1990 var tilkynnt til Hlutafélagaskrár að Hraðfrystihús Þór­kötlu­staða hf. og stefnandi hefðu sameinast undir nafni stefnanda og að samþykktir stefn­anda giltu fyrir hið sameinaða félag og að sameining félaganna skyldi miðast við 20. desember 1990. Með kaupsamningi dags. 29. desember 1990 var gengið frá samningi milli stefn­anda og Þór­kötlu­staða hf., í samræmi við fyrrgreint skilyrði í samkomulagi hluthafa stefn­anda og hluthafa Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf., þess efnis að Þórkötlustaðir hf. kæmi þar inn með kaupum á eignum og yfirtöku veltufjármuna og skulda Hrað­frysti­húss Þór­kötlustaða hf. á sameiningardegi þess og stefnanda. Samkvæmt bókhaldi Hrað­frystihúss Þórkötlustaða hf., eins og það var við sam­ein­ingu félaganna, var ónotað tap félagsins framreiknað alls kr. 164.390.979. Rekstrartap þetta nýtti stefnandi sér til frá­dráttar í skattframtölum 1991, 1992 og 1993 og var það lagt til grundvallar álagn­ingu opinberra gjalda þau ár. Með bréfi skattstjórans í Reykjanesumdæmi dags. 8. mars 1994 var óskað eftir upp­lýsingum og gögnum varð­andi skattframtal stefnanda 1991. Svarbréf stefnanda er dags. 22. mars sama ár. Með bréfi skattstjórans í Reykjanesumdæmi dags. 13. apríl 1994 var tilkynnt að fyrir­hugað væri að fella tap þetta niður og endurákvarða stefnanda opinber gjöld, gjald­árin 1991, 1992 og 1993. Með bréfi dags. 20. maí 1994 var fyrirhugaðri endurákvörðun opinberra gjalda mót­mælt af hálfu stefnanda og farið fram á að skattstjóri félli frá boðuðum breytingum á greindum skattframtölum stefnanda. Með úrskurði skattstjórans í Reykjanesumdæmi hinn 4. júlí 1994 var stefnanda ákvarðaður að nýju tekjuskattur gjaldáranna 1991, 1992 og 1993 alls kr. 57.729.988. Úr­skurður þessi var kærður til bráða­birgða hinn 28. júlí 1994 en rökstuðningur var sendur 18. október sama ár. Hinn 23. nóvember 1994 kvað skattstjórinn í Reykjanesumdæmi upp úrskurð sam­kvæmt 99. gr. laga nr. 75/1991. Samkvæmt þeim úrskurði var aðal-og varakröfu stefn­anda um niðurfellingu eða lækkun endurákvarðaðra opinberra gjalda hafnað. Fallist var á þrautavarakröfu stefnanda vegna gjaldársins 1991 með leiðréttingum, en þrauta­vara­kröfu vegna gjaldáranna 1992 og 1993 var vísað frá. Úrskurður þessi var kærður til yfir­skattanefndar hinn 23. desember 1994. Hinn 9. janúar 1995 kvað skattstjórinn í Reykjanesumdæmi upp úrskurð sam­kvæmt 99. gr. laga nr. 75/1981 um þær kröfur sem hann hafði vísað frá með úr­skurð­in­um þann 23. nóvem­ber 1994. Hinn 12. janúar 1995 var sá úrskurður kærð­ur til yfir­skatta­nefndar. Þann 1. febrúar 1995 greiddi Fiskanes hf., með fyrirvara um endurkröfu, kr. 30.140.238 en það voru þau gjöld sem álögð höfðu verið á félagið samkvæmt úr­skurð­um skatt­stjóra. Þann 21. desember 1995 kvað yfirskattanefnd upp úrskurð í málunum sem sam­ein­uð voru við meðferð þeirra fyrir yfirskattanefnd. Samkvæmt niðurstöðu þess úr­skurð­ar var aðal- og varakröfu stefnanda um niðurfellingu á breytingum skattstjóra gjald­árin 1991, 1992 og 1993 hafnað, en þrautavarakröfum vísað frá. Mál þetta hefur stefnandi höfðað til þess að ógiltur verði úrskurður yfir­skatta­nefndar frá 21. desember 1995 og til endurgreiðslu endurákvarðaðra opinberra gjalda. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi lýsir málavöxtum svo í stefnu. Stefnandi, hlutafélagið Fiskanes, hefur rekið útgerð og fiskverkun í Grindavík frá árinu 1965. Hluthafar í félaginu eru 8, þeir Dagbjartur Einarsson og eiginkona hans, Birna Óladóttir, Björgvin Gunnarsson og eiginkona hans, Inga Óladóttir, Kristján Finn­boga­­son og eiginkona hans, Rósa Þorsteinsdóttir, og Willard Fiske Ólason og eigin­­kona hans, Valgerður Gísladóttir. Hlutafé Fiskaness hf. var þann 1. desember 1990 kr. 4.010.450. Þar af átti félagið sjálft kr. 2.002.450 en aðrir hluthafar alls 4.008.000. Hraðfrystihús Þórkötlustaða hf. var annað útgerðar- og fiskverkunarfyrirtæki í Grinda­­­vík. Heildarhlutafé þess var þann 1. desember 1990 kr. 1.980.000. Þar af átti fél­­agið sjálft hlutafé að nafnvirði kr. 55.000 en aðrir hluthafar, sem voru alls 12, áttu kr. 1.925.000. Í byrjun desember árið 1990 keyptu allir hluthafar í Fiskanesi hf. öll hlutabréf í Hrað­­­frystihúsi Þórkötlustaða hf. af þáverandi eigendum þeirra. Nafnverð hlutabréfanna var kr. 1.925.000 og var kaupverðið nafnverð þeirra. Ákvörðun um sameiningu félaganna var tekin á hluthafafundum í félögunum þann 18. desember 1990 og var þá ákveðið að félögin yrðu sameinuð undir nafni Fiskaness hf. og að samþykktir þess félags giltu fyrir hið sameinaða félag. Þann 20. desember 1990 var Hraðfrystihús Þórkötlustaða hf. sameinað Fiskanesi hf. og fengu hluthafar Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. í stað hlutabréfa sinna í því fél­agi hlutabréf í Fiskanesi hf. að fjárhæð kr. 1.934.550 og var því hlutafé Fiskaness hf. alls kr. 6.000.000 (kr. 4.010.450 + kr. 1.934.550 + kr. 55.000) eftir sameiningu fél­ag­anna. Tilkynning um sameininguna var send hlutafélagaskrá þann 28. desember 1990. Inn­­­köllun til kröfuhafa var birt í 6. tbl. Lögbirtingarblaðsins árið 1991 og tilkynning um sam­­­eininguna var birt í 54. tbl. Lögbirtingarblaðsins árið 1991. Þann 29. desember 1990 var gengið frá samningi milli Fiskaness hf. og Þór­kötlu­staða hf. um kaup hins síðarnefnda félags á öllum fyrnanlegum eignum sem Hrað­frysti­hús Þórkötlustaða hf. hafði átt fyrir sameininguna við Fiskanes hf. Þá yfirtóku Þór­kötlu­staðir hf. jafnframt alla veltufjármuni og allar skuldir skv. niðurstöðum bókhalds Hrað­frystihúss Þórkötlustaða hf. Undanskildar voru skuldir vegna aðstöðugjalds, sem áætl­að var kr. 694.500 og vegna kirkjugarðsgjalds áætlað kr. 10.417, en skuldir þessar bar Fiskanesi hf. að greiða. Keyptar eignir og yfirteknir veltufjármunir voru samtals metnir á kr. 84.307.616,97 en yfirteknar skuldir voru samtals að fjárhæð kr. 105.681.661,74 og voru því skuldir umfram eignir alls kr. 21.374.044,77. Þessa fjárhæð greiddi Fiskanes hf. til Þórkötlustaða hf. til þess að jafna mismun á verðmæti keyptra eigna og yfir­tek­inna skulda. Með ársreikningi stefnanda fyrir árið 1990 er fylgdi skattframtali hans árið 1991 fylgdu öll gögn varðandi sameiningu fyrirtækjanna, Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. og Fiska­­ness hf. Þar var jafnframt að finna kaupsamning dags. 29. desember 1990 milli stefn­­anda, sem seljanda, og Þórkötlustaða hf., sem kaupanda, þar sem stefnandi selur Þór­­kötlustöðum hf. allar fyrnanlegar eignir, sem Hraðfrystihús Þórkötlustaða hf. hafði átt við sameininguna við Fiskanes hf., auk þess sem Þórkötlustaðir hf. yfirtóku alla veltu­­fjármuni og skuldir Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. samkvæmt niðurstöðum bók­halds. Með skattframtali stefnanda árið 1991 fylgdi kaupsamningurinn við Þórkötlustaði hf. og þar er þess rækilega getið að samningurinn á milli Fiskaness hf. og Þórkötlustaða hf. sé bundinn því skilyrði að sameiginlegur skilningur aðilanna á 56., 57. og 57. gr. A, í lög­um um tekju- og eignarskatt nr. 75/1981, með áorðnum breytingum, væri réttur. Var þess sérstaklega getið að þar væri við það átt að við sameiningu Hraðfrystihúss Þór­­kötlustaða hf. öðlaðist Fiskanes hf. óskertan rétt til að nýta sér ónotað milli­fær­an­legt tap Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. Með skattframtölum Dagbjarts Einarssonar og Birnu Óladóttur, Björgvins Gunnars­­sonar og Ingu Óladóttur, Willards Fiske Ólasonar og Valgerðar Guðmunds­dóttur og Kristþórs Finnbogasonar og Rósu Þorsteinsdóttur árið 1991 fylgdi við­bót­ar­grei­n­ar­gerð um eignabreytingar og í þeirri greinargerð var þess rækilega getið að þau hefðu keypt allt hlutafé í Hraðfrystihúsi Þórkötlustaða hf. og að eftir kaupin hafi félögin verið sameinuð og þau sem hluthafar í Hraðfrystihúsi Þórkötlustaða hf. fengið, sem gagn­­gjald fyrir hlutabréf sín í því hlutafélagi, hlutabréf í Fiskanesi hf. Samkvæmt bókhaldi Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf., eins og það var við sam­ein­ingu félaganna, var ónotað tap félagsins framreiknað alls kr. 164.390.979. Á skatt­fram­tali ársins 1991 færði Fiskanes hf. tap þetta, kr. 164.390.979 í frá­drátt­ar­hlið fram­tals síns ásamt ónotuðu tapi frá fyrri árum, kr. 2.306.911. Tekjuhlið skatt­fram­talsins nam kr. 70.669.557. Við álagningu opinberra gjalda var á þessum færslum byggt og var stefnanda ekki gert að greiða tekjuskatt árið 1991. Á skattframtali ársins 1992 færði stefnandi á frádráttarlið framtals síns ónotuð rekstr­­artöp frá fyrri árum, kr. 96.028.333, er framreiknuð námu kr. 101.962.884. Tekju­­hlið skattframtalsins nam kr. 39.543.237. Við álagningu opinberra gjalda árið 1992 var á þessu byggt og stefnanda ekki gert að greiða tekjuskatt. Á skattframtali ársins 1993 voru tilfærð ónotuð rekstrartöp frá fyrri árum að fjár­hæð kr. 62.419.647 en framreiknuð námu þau kr. 63.149.957. Tekjuhlið framtalsins nam alls kr. 23.518.821. Við álagningu opinberra gjalda, gjaldárið 1993, var á þessu byggt og stefnanda ekki gert að greiða tekjuskatt. Þann 8. mars 1994 var stefnanda sent bréf frá skattstjóranum í Reykjanesumdæmi þar sem, með vísan til 96. gr. laga nr. 75/1981, var óskað eftir upplýsingum og gögnum varð­­andi skattframtal félagsins 1991. 1. Óskað var eftir upplýsingum um dagsetningu sameiningar Fiskaness hf. og Hrað­frysti­­húss Þórkötlustaða hf. 2. Óskað var eftir ljósritum af öllum gögnum til grundvallar sameiningunni. 3. Þá var óskað eftir að gerð yrði ítarleg grein fyrir tilgangi með sameiningu fél­ag­anna. Þórarinn Þ. Jónsson, löggiltur endurskoðandi, svaraði bréfi skattstjórans í Reykja­nes­­umdæmi með bréfi dags. 22. mars 1994. Í svari hans kom fram að dagsetningar á sam­­einingu félaganna hafi komið glögglega fram í fylgiriti er fylgt hafði skattframtali Fiska­ness hf. til skattstofunnar og skv. því fylgiriti hafi sameining farið fram þann 27. des­­ember 1990. Hann sendi ljósrit af viljayfirlýsingu allra fyrrverandi hluthafa Hrað­frysti­­húss Þórkötlustaða hf. þess efnis að selja hluthöfum Fiskaness hf. öll hlutabréfin í Hrað­frystihúsi Þórkötlustaða hf. Þá sendi hann jafnframt með svarbréfinu ljósrit af und­irrituðu samkomulagi milli fyrrverandi hluthafa Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. og hlut­hafa Fiskaness hf. um viðskipti þessi og forsendur þær, sem settar voru fyrir því að við­­skipti þessi færu fram. Þórarinn Þ. Jónsson svaraði þriðju spurningu skattstjórans með þessum orðum: “Eins og greinilega kemur fram í meðfylgjandi samkomulagi er megintilgangur þess­ara viðskipta sá að Fiskanes hafi öðlast heimild til þess að nota ónotað, frá­drátt­ar­bært, millifæranlegt tap Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. á móti væntanlegum skatt­­skyld­um tekjum af rekstri Fiskaness hf. “ Þann 8 mars 1994 sendi skattstjórinn í Reykjanesumdæmi jafnframt bréf til hlut­hafa Fiskaness hf., þeirra Dagbjarts Einarssonar og Birnu Óladóttur. Í bréfinu var óskað eftir: 1. Upplýsingum um dagsetningu kaupa þeirra á hlutabréfunum í Hraðfrystihúsi Þór­kötlu­­staða hf. 2. Að lögð yrðu fram gögn, samningur ef hann væri fyrir hendi, vegna þessara kaupa. 3. Ljósrit af hlutabréfum sem hluthafar fengu í Hraðfrystihúsi Þórkötlustaða hf. 4. Að gerð yrði rökstudd grein fyrir verðmyndun framangreindra hlutabréfa, þ.e. hvernig kaupverð þeirra var fundið út. 5. Framlagningu á kvittun fyrir greiðslu á framangreindum hlutabréfum. Þórarinn Þ. Jónsson, löggiltur endurskoðandi, svaraði þessu bréfi þann 17. mars og sendi þau gögn sem um var beðið. Skattstjórinn í Reykjanesumdæmi mun hafa sent bréf þann 8. mars 1994 til hjón­anna Daníels Einarssonar og Birnu Bjarnadóttur og óskað eftir upplýsingum frá þeim um hlutabréfaviðskipti. Svar barst frá þeim þann 20. mars 1994. Þann 13. apríl 1994 sendi skattstjórinn í Reykjanesumdæmi bréf til Fiskaness hf. Þar var tekið fram að skattstjórinn hefði komist að þeirri niðurstöðu að Fiskanes hf. ætti ekki rétt á, að lögum, að nýta yfirfært tap frá Hraðfrystihúsi Þórkötlustaða hf., sem fram­­reiknað á skattframtali 1991 nam kr. 164.390.979 og að fyrirhugað væri að fella tap þetta niður og endurákvarða Fiskanesi hf. opinber gjöld gjaldárin 1991, 1992 og 1993 með vísan til 96. gr. laga nr. 75/1981. Fékk stefnandi frest til 2. maí 1994 til að gera skriflegar athugasemdir við boðaða endurákvörðun. Mótmæli stefnanda við boðaðri endurákvörðun voru send skattstjóranum í Reykja­­nesumdæmi með bréfi dags. 20. maí 1994. Var á því byggt að skv. ákvæðum 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 væri stefnanda heimilt að nota millifæranlegt tap Hrað­frysti­­húss Þórkötlustaða hf. og jafnframt var á því byggt að skattstjóri hefði ekki heim­ild til að breyta álagningu gjaldáranna 1991 og 1992 , þar sem fullnægjandi gögn hefðu legið fyrir þegar álagning fór fram. Var því til stuðnings vísað til 2. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981 og talið að gagnaöflun skattstjóra á árinu 1994 hafi einungis verið til mála­mynda, þar sem fullnægjandi gögn hefðu fylgt skattframtali Fiskaness árið 1991. Þann 4. júlí 1994 kvað skattstjórinn í Reykjanesumdæmi upp úrskurð í málinu. Sam­­kvæmt þeim úrskurði var því hafnað að stefnandi mætti nýta tapið. Voru tekju­skatt­­stofnar ákvarðaðir kr. 68.362.646 fyrir gjaldárið 1991, kr. 39.543.237 fyrir gjald­árið 1992 og kr. 23.518.821 fyrir gjaldárið 1993. Samkvæmt þessum skattstofnum var tekju­­skattur álagður á stefnanda kr. 30.763.191 fyrir árið 1991, kr. 17.794.457 fyrir árið 1992 og kr. 9.172.340 fyrir árið 1993. Þann 28. júlí 1994 var send bráðabirgðakæra á úrskurði þessum til skattstjórans í Reykja­­nesumdæmi og kröfu- og greinargerð var send þann 18. október 1994. Var kröfu­­gerð þannig háttað að aðallega var þess krafist að kærð álagning yrði niðurfelld þar sem tímamörk 2. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981 til upptöku málsins hefðu verið liðin. Varakrafan er byggð á því að álagning skyldi niðurfelld þar sem sameining Fiska­ness hf. og Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. hefði í einu og öllu verið í samræmi við lög um hlutafélög og 56. gr. laga nr. 75/1981 en til þrautavara var þess krafist að hin kærða álagning tæki mið af innsendri leiðréttri framtalsgerð fyrir gjaldárið 1991 og beðið væri með að úrskurða um slíka kröfu fyrir gjaldárið 1992 og 1993. Þann 23. nóvember 1994 kvað skattstjórinn í Reykjanesumdæmi upp úrskurð skv. 99. gr. laga nr. 75/1981. Í þeim úrskurði var tekið fram að skattstjóra hefði borið að afla frekari upplýsinga til að fá fram rétta mynd af staðreyndum málsins. Þar á meðal hafi verið í kaupsamningi milli Fiskaness hf. og Þórkötlustaða hf., dagsettum 29. des­em­ber 1990, vitnað í samkomulag milli hluthafa í Fiskanesi hf. og hluthafa í Hrað­frysti­húsi Þórkötlustaða hf. Þetta samkomulag hafi ekki verið meðal málsgagna fyrr en í fram­­haldi af fyrirspurn skattstjóra hinn 8. mars 1994 en í því hafi komið fram upp­lýs­ing­ar sem sýndu ótvírætt að eigi hafi átt sér stað sameining (samruni) í samræmi við 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 og eigi því fullyrðingar um sýndargagnaöflun ekki við rök að styðjast. Í úrskurðinum segir jafnframt að “í samræmi við tilgang 56. gr. laga nr. 75/1981, eins og hér hefur verið gerð grein fyrir, verður í skattalegu tilliti að líta heild­stætt á öll þau viðskipti sem hér áttu sér stað og lýst er í kafla I í úrskurði þessum en af þeim má sjá að tilgangur þeirra var sá einn að kærandi öðlaðist rétt til að nýta yfir­fær­anlegt rekstrartap Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. Viðskiptin gengu í raun út á að hluthafar í Hraðfrystihúsi Þórkötlustaða hf. fengju aldrei hlutabréf í kær­anda og síðan innti kærandi sjálfur af hendi greiðslu fyrir hið umþrætta rekstr­ar­tap til hluta­fél­ags, sem fyrri eigendur hlutabréfa í Hraðfrystihúsi Þórkötlustaða hf. stofn­uðu. Það er því eigi um algjöran samruna fjármuna og eigin fjár að ræða þegar kær­andi greiðir vegna samrunans tiltekna fjármuni út úr sínum rekstri, sem end­ur­gjald fyrir hið ónot­aða rekstrartap. Skiptir þá ekki máli þó móttakandinn sé hið ný­stofn­aða hluta­félag en ekki hinir eldri hluthafar í Hraðfrystihúsi Þórkötlustaða hf. Skil­yrðum 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 telst því eigi vera fullnægt og er varakröfu kær­anda því hafnað.” Skattstjórinn í Reykjanesumdæmi féllst á suma liði í þrautavarakröfu Fiskaness hf. en vísaði frá þrautavarakröfu vegna áranna 1992 og 1993 en óþarft er að rekja það nánar. Áður, eða þann 13. desember 1994, voru sendir til skattstjóra breyttir árs­reikn­ingar fyrir árin 1991 og 1992 ásamt breyttum skattframtölum árin 1992 og 1993. Var annað bréf sent skattstjóra þann 14. desember 1994 til frekari útlistunar. Var tekið fram af hálfu Fiskaness hf. að breytingar þessar væru gerðar vegna þrautavarakröfu. Úrskurður skattstjórans í Reykjanesumdæmis var kærður til yfirskattanefndar þann 23. desember 1994. Þann 9. janúar 1995 kvað skattstjórinn í Reykjanesumdæmi upp úrskurð skv. 99. gr. laga nr. 75/1981 um þær kröfur sem hann hafði vísað frá með úrskurðinum þann 23. nóvem­ber 1994. Þann 12. janúar 1995 var úrskurður skattstjóra frá 9. janúar 1995 kærð­ur til yfirskattanefndar og jafnframt var þá gerð grein fyrir þeim kröfum sem Fiska­­nes hf. gerði fyrir yfirskattanefnd vegna úrskurðarins frá 23. nóvember 1994. Var í kröfugerð og rökstuðningi Fiskaness hf. vísað til rökstuðnings sem fram hafði komið við rekstur málsins hjá skattstjóranum í Reykjanesumdæmi. Skattstjóranum í Reykjanesumdæmi voru afhent óundirrituð bráðabirgðaframtöl þar sem notaðir voru allir þeir frádráttarliðir sem til greina komu. Lagt var á á ný skv. þess­­um framtölum sem munu gilda verði úrskurði yfirskattanefndar ekki hrundið með dómi. Með þessari álagningu lækkuðu gjöld stefnanda í alls kr. 30.130.238. Þann 1. febrúar 1995 greiddi Fiskanes hf., með fyrirvara um endurkröfu, kr. 30.140.238 en það voru þau gjöld sem álögð höfðu verið á félagið samkvæmt úr­skurð­um skatt­stjóra. Þann 21. desember 1995 kvað yfirskattanefnd upp úrskurð í málunum sem sam­ein­uð voru við meðferð þeirra fyrir yfirskattanefnd. Samkvæmt úrskurðinum var aðal- og varakröfu Fiskaness hf. hafnað en þrautavarakröfu vísað frá. Var í forsendum yfir­skatta­nefndar á því byggt að ekki hefði verið um að ræða “algjöran samruna fjármuna og eigin fjár” félaganna tveggja, svo sem þau stóðu áður en ráðist var í þær ráð­staf­an­ir sem í málinu greindi. Þá var jafnframt á því byggt að framtalsgögn stefnanda hafi ekki veitt fullnægjandi upplýsingar um hvort samruni félaganna hefði uppfyllt skilyrði 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt þannig að skattstjóri hefði á grund­­velli þeirra einna saman getað ákvarðað rétta álagningu að þessu leyti enda hafi skort bæði þýðingarmikil gögn og skýringar frá stefnanda til þess að þessi þáttur skatt­skil­­anna gæti talist upplýstur svo að viðhlítandi væri. Var m.a. tekið fram að ekki hefði verið meðal framtalsgagna samkomulag á milli hluthafa Fiskaness hf. og fyrrverandi hlut­­hafa Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. Var því ekki talið að ákvæði 2. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt hafi bundið hendur skattstjóra. Bú Þórkötlustaða hf. var tekið til gjaldþrotaskipta þann 1. júní 1993. Fasteignir fél­­agsins voru seldar á nauðungaruppboði og greiddust veðkröfur ekki að fullu. Veð­haf­ar sem ekki fengu fullnustu krafna sinna á nauðungaruppboðinu beindu kröfum sín­um að Fiskanesi hf. þar sem ekki höfðu farið fram skuldaraskipti þegar Þórkötlustaðir hf. keyptu fasteignir af Fiskanesi hf. Hraðfrystihús Þórkötlustaða hf. hafði gefið út skulda­­viðurkenningar og varð Fiskanes hf. skuldari við sameiningu félaganna. Einn þeirra aðila sem gengu að Fiskanesi hf. og fengu greiddar kröfur sínar hjá stefnanda var ríkis­­sjóður Íslands. Málsástæður og lagarök Stefnandi byggir aðalkröfu sína á því að öll skilyrði 1. mgr. 56. gr. og 57. gr. A laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignaskatt hafi verið uppfyllt og að félaginu hafi verið heimilt að nýta sér ónotað yfirfæranlegt tap Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. þegar það félag var sameinað stefnanda. Hluthafar í Hraðfrystihúsi Þórkötlustaða hf., er voru hinir sömu og hluthafar Fiskaness hf., hafi eingöngu fengið hlutabréf í Fiskanesi hf., sem gagngjald fyrir hlutabréf sín í Hraðfrystihúsi Þórkötlustaða hf., þannig að skil­yrði 1. mgr. 57. gr. laga nr. 75/1981 hafi verið uppfyllt. Hraðfrystihús Þórkötlustaða hf. hafði með höndum sambærilegan rekstur og stefnandi þegar sameiningin átti sér stað og fél­agið átti verulegar eignir. Þetta hafi verið einu skilyrðin sem sett voru í 57. gr. A laga nr. 75/1981, sbr. 7. gr. laga nr. 97/1988, en þau lagaákvæði voru í gildi þegar sameining fél­aganna átti sér stað. Þegar af þessum ástæðum beri að fella úrskurð yfir­skattanefndar úr gildi vegna allra þeirra rekstrarára sem úrskurðurinn tók til. Stefnandi byggir jafnframt á því að skattstjóra hafi verið óheimilt að taka upp og breyta álagningu rekstraráranna 1990 og 1991 (gjaldárin 1991 og 1992) þar sem öll gögn hafi fylgt framtölum stefnanda sem til þurfti til að byggja á rétta álagningu sbr. 2. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt. Þar með hafi skattstjóra jafn­­framt verið óheimilt að breyta álagningu rekstarársins 1992 (gjaldársins 1993) þar sem fjár­hæð yfirfærðs taps sé sótt í framtöl gjaldáranna 1991 og 1992 en þeim fram­töl­um hafi skattstjóra verið óheimilt að breyta. Skattstjóra hafi því verið óheimilt þann 4. júlí 1994 að breyta álagningu þessara gjaldára. Í fylgigögnum með skattframtali stefn­anda árið 1991 hafi verið gerð grein fyrir sameiningu Fiskaness hf. og Hraðfrystihúss Þór­kötlustaða hf. Þá hafi verið gerð grein fyrir kaupsamningi stefnanda og Þór­kötlu­staða hf. og komi skýrt fram í þeim gögnum að ein af forsendum aðila fyrir samn­ingn­um hafi verið að skilningur þeirra á 56., 57. og 57A gr. laga um tekjuskatt og eign­ar­skatt nr. 75/1981 væri réttur. Þetta ákvæði hafi gefið skattstjóra tilefni til að kanna þegar í stað hvort réttilega væri talið fram. Þau gögn sem skattstjóri kallaði eftir hafi enga þýðingu haft varðandi rétta álagningu á hendur stefnanda. Samningur á milli þeirra hluthafa Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. og þeirra sem keyptu af þeim hluta­bréfin gat engu máli skipt og átti ekkert erindi með fram­tali stefnanda. Stefnandi hafi gert þá kröfu til vara að felldar verði úr gildi breyt­ingar skattstjóra á gjaldstofnum stefn­anda rekstrarárin 1991 og 1992 (gjaldaárin 1992 og 1993) og er sú krafa byggð á sömu rökum og aðalkrafa, þ.e. að á grundvelli 2. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981 hafi skatt­stjóra verið óheimilt að breyta skattstofnum meira en tvö ár aftur í tímann þar sem öll nauðsynleg gögn hafi verið fyrir hendi til að byggja rétta álagningu á. Stefnandi greiddi kr. 30.140.238 þann 1. febrúar 1995. Krafist er dráttarvaxta sbr. 10. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim tíma í samræmi við ákvæði 2. mgr. 2. gr. laga nr. 29/1995. Málskostnaðarkrafa stefnanda er reist á 130. gr., sbr. 129. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Málsástæður og lagarök stefnda. Af hálfu stefnda er málsástæðum stefnanda hafnað og tekið fram að efnishlið máls­ins þ.e. málið í hnotskurn sé eftirfarandi: Hluthafar í stefnanda kaupi öll hlutabréf í Hraðfrystihúsi Þórkötlustaða hf. í því augna­­miði að sameina þau. Í samkomulagi um þessa sölu lofi seljendur hlutabréfanna að nýstofnað hlutafélag í eigu 8 af 12 þessara hluthafa, Þórkötlustaðir hf., leysi til sín að sameiningu lokinni allt það sem tilheyrt hafi Hraðfrystihúsi Þórkötlustaða hf. á sam­ein­­ing­ardegi, þ.e. kaupi allar eignir þess og yfirtaki alla veltufjármuni og skuldir en sjálft rekstr­artapið verði eftir hjá stefnanda. Fyrir þetta hafi svo stefnandi átt að greiða eig­endum Þór­kötlustaða hf. tiltekna fjárhæð, sem sé í raun sérstök greiðsla fyrir tapið sem málið snú­ist um. Viðskipti þessi hafi gengið eftir með kaupsamningi hinn 29. desember 1990, þ.e. tveimur dögum eftir nefnda sameiningu stefnanda og Hrað­frysti­húss Þórkötlustaða hf. Af hálfu stefnda er því hafnað að skilyrðum 1. mgr. 56. gr. og 57. gr. A laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt hafi verið fullnægt. Ákvæði 1. mgr. 56. gr. laga um tekjuskatt og eignarskatt. hafi fyrst verið lögtekin með 5. gr. laga nr. 30/1971 er breyttu þágildandi lögum um tekjuskatt og eignaskatt nr. 90/1965. Í almennum at­huga­semdum með frumvarpi því sem varðar lög nr. 30/1971 komi fram að þessu laga­ný­mæli var ætlað að greiða fyrir samruna í skattalegu tilliti, en þá­gildandi reglur (um slit hlutafélaga) hafi gert ráð fyrir algerri skattlagningu alls eigin fjár í hlutafélagi umfram nafn­verð hlutabréfa og þá jafnvel án tillits til þess hvert kaup­verð hlutabréfanna hafi verið. Komi fram að afleiðing þeirra reglna hafi verið sú að hluta­félögum hafi að jafnaði ekki verið slitið, jafnvel þótt þau hafi í raun algjörlega hætt starf­semi. Nýjum reglum um sam­runa og félagsslit hafi verið ætlað að bæta úr þessu en að því er samrunann varðar þá hafi verið talið að um réttaróvissu væri að ræða sem ætl­unin væri að eyða. Þá segir í at­huga­semd­um með frumvarpinu “að samruni hluta­fél­aga, sem eingöngu er fólginn í al­gjör­um samruna fjármuna og eigin fjár með skiptum á hlutabréfum en engum öðrum greiðsl­um til hluthafa í félagi, sem hverfur inn í annað félag, skuli ekki leiða til skatt­skyldu við samruna.” Til skattskyldu getur komið þegar slík bréf í eftirlifandi félagi séu seld eða félagi slitið. Tilgangur 56. gr. laga um tekju­skatt og eignarskatt sé fráleitt sá að gera félögum kleift að kaupa tap annarra fél­aga til þess að geta nýtt sér þau til skattaafsláttar, sbr. H. 1997:385. Þegar viðskipti stefnanda séu virt í heild sinni sé eini tilgangurinn sá að nýta sér yfir­­færanlegt rekstrartap Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. Viðskiptin hafi í raun gengið út á það að hlut­hafar í Hraðfrystihúsi Þórkötlustaða hf. fengju aldrei hlutabréf í stefn­anda og að stefn­andi innti sjálfur af hendi greiðslur fyrir hið umþrætta rekstrartap til hluta­­félags sem fyrri eigendur Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. höfðu stofnað. Ljóst sé að skil­yrð­um 1. mgr. 56. gr. sé eigi fullnægt. Þá er einnig á því byggt að gerningar þeir, sem að framan greinir, hafi verið gerðir til málamynda með þeim tilgangi einum að stefn­andi gæti nýtt sér tap Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. Því er einnig vísað til 58. gr. laga um tekjuskatt og eignarskatt. Af hálfu stefnanda sé einnig byggt á því að skattstjóra hafi verið óheimilt að taka upp og breyta álagningu rekstraráranna 1990 og 1991 (gjaldárin 1991 og 1992) þar sem öll gögn hafi fylgt framtölum stefnanda sem til þurfti til að byggja rétta álagningu á, sbr. 2. mgr. 97. gr. Þessu er hafnað. Í 97. gr. laga um tekjuskatt og eignarskatt sé kveðið á um heimild skattyfirvalda til endur­ákvörðunar opinberra gjalda skattþegna. Meg­inreglan komi fram í 1. mgr. 97. gr., þ.e. að heimild til endurákvörðunar skatts skv. 96 gr. laga um tekjuskatt og eignarskatt nái til skatts vegna tekna og eigna síðustu 6 ár, sem næst séu undan því ári þegar endurákvörðun hafi farið fram. Und­an­tekn­ing­ar­reglur séu að finna í 2. mgr. 97. gr. því samkvæmt henni sé heimilt að end­ur­ákvarða opin­ber gjöld tveggja síðustu ára; “hafi skattaðili látið í té í framtali sínu eða fylgi­gögn­um þess fullnægjandi upplýsingar sem byggja mátti rétta álagningu á, ....” Því er haldið fram af hálfu stefnda að framtalsgögn stefnanda hafi ekki verið þann­ig úr garði gerð að á þeim hafi mátt byggja rétta álagningu og þeim hafi ekki fylgt full­nægjandi upp­lýs­ingar. Með ársreikningnum hafi fylgt afrit af kaupsamningi dags. 29. des­ember 1990 milli stefn­anda og Þórkötlustaða hf. um kaup hinna síðarnefndu á eign­um er verið höfðu í eigu Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. og yfirtöku á skuldum þess félags. Í þessum kaup­samningi sé vísað til samkomulags milli hluthafa stefnanda og fyrr­verandi hluthafa Hrað­frystihúss Þórkötlustaða hf., sem gert hafi verið í byrjun des­em­ber 1990. Ekki hafi þetta sam­komulag fylgt með framtalsgögnum. Þetta sam­komu­lag hafi aftur á móti verið lagt fram hinn 22. mars 1994. Skort hafi verulega á að fram­talsgögn stefnanda væru full­nægjandi og bæru með sér allar upplýsingar um að­drag­andann að sameiningunni og sam­eininguna sjálfa og af hálfu stefnda sé því haldið fram að skattstjóri hafi aldrei getað, á grundvelli framtalsskila stefnanda, ákvarðað rétta álagn­ingu að þessu leyti. Þá er á því byggt að skattframtali hafi verið skilað 2. júlí 1991 eða eftir lok lög­bund­ins framtalsfrests. Þegar svo hátti til þá gildi ákvæði 2. mgr. 97. gr. ekki. Bent er á að skattyfirvöld hafi haft 3 daga til að yfirfara framtalsgögn stefnanda, sem voru að auki mikil að vöxtum. Verði krafa stefnanda tekin til greina beri að taka tillit til þess að skattstofn stefn­anda sé kr. 1.913.793 of hár, þar sem skattstjóri hafi heimilað 50% fyrningu af verð­trygg­­ingarfærslu í stað 40% skv. 44. gr. laga um tekjuskatt og eignarskatt. Þá er kröfu stefnanda um greiðslu dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 mótmælt sem kröfu án lagastoðar. Um vexti fari eftir 112. gr. laga um tekju­skatt og eignarskatt. Af hálfu stefnda er jafnframt, varðandi málsástæður og lagarök, vísað til fram­lagðra úrskurða skattstjóra og yfirskattanefndar. Varðandi málskostnað er vísað til 130. gr. eml. Niðurstaða. Stefnandi byggir aðalkröfu sína á því að öll skilyrði 1. mgr. 56. gr. og 57. gr. A laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignaskatt, sbr. 7. gr. laga nr. 97/1988, hafi verið upp­fyllt og að félaginu hafi verið heimilt að nýta sér ónotað yfirfæranlegt tap Hrað­frysti­húss Þórkötlustaða hf. þegar það félag var sameinað stefnanda. Ágreiningslaust er í málinu að Hraðfrystihús Þórkötlustaða hf. hafi verið sameinað stefnanda í samræmi við 1. mgr. 126. gr. laga nr. 32/1978 um hlutafélög. Í 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt segir svo: "Sé hluta­félagi slitið þannig að það sé algjörlega sameinað öðru hlutafélagi og hluthafar í fyrr­nefnda félaginu fái eingöngu hlutabréf í síðarnefnda félaginu sem gagngjald fyrir hluta­fé sitt í félagi því sem slitið var, þá skulu skiptin sem slík ekki hafa í för með sér skatt­skyldar tekjur fyrir þann sem hlutabréfin lét af hendi. Við slíkan samruna hluta­fél­aga skal það félag, er við tekur, taka við öllum skattaréttarlegum skyldum og réttindum þess félags sem slitið var." Lagaákvæði þetta var fyrst lögtekið með 5. gr. laga nr. 30/1971 er breyttu þá­gild­andi lögum um tekjuskatt og eignaskatt nr. 90/1965. Í almennum at­huga­semdum er fylgdu því lagafrumvarpi kemur fram að tilgangurinn var að auðvelda samruna og slit hluta­félaga og eyða réttaróvissu þar um. Þágildandi reglur um slit hlutafélaga gerðu ráð fyrir algerri skattlagningu alls eigin fjár í hlutafélagi umfram nafn­verð hlutabréfa og þá jafnvel án tillits til þess hvert kaupverð hlutabréfanna var. Afleiðing þeirra reglna hafi verið sú að hlutafélögum hafi að jafnaði ekki verið slitið, jafnvel þótt þau hafi í raun verið algjörlega hætt starfsemi. Þá segir ennfremur í at­huga­semd­um með frum­varp­inu að reglur þess um slit hlutafélaga feli í sér stefnubreytingu. Gert er ráð fyrir að sam­runi hlutafélaga, sem eingöngu er fólginn í al­gjör­um samruna fjármuna og eigin fjár með skiptum á hlutabréfum en engum öðrum greiðsl­um til hluthafa í félagi, sem hverfur inn í annað félag, skuli ekki leiða til skatt­skyldu við samruna. Til skattskyldu geti komið þegar slík bréf í eftirlifandi félagi séu seld eða félagi slitið. Samkvæmt fram­an­sögðu er samruni hlutafélaga í skattalegu tilliti samkvæmt 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 bundinn því skilyrði að um sé að ræða algjöran samruna fjármuna og eigin fjár þeirra. Með 7. gr. laga nr. 97/1988 um breyting á lögum nr. 75/1981, sem komu til fram­kvæmda 1. janúar 1989, var 1. mgr. 56. gr. laganna breytt með upptöku nýs ákvæðis, 57. gr. A, þar sem sett voru skilyrði varðandi yfirfærslu rekstrartaps einkum með hlið­sjón af starfsemi og rekstri viðkomandi félaga. Með 8. gr. laga nr. 85/1991 var 57. gr. A laga nr. 75/1981 breytt þannig að hert var á skilyrðum fyrir yfirfærslu rekstr­artaps við sameiningu hlutafélaga. Samkvæmt samkomulaginu milli hluthafa stefnanda og hluthafa Hraðfrystihúss Þór­kötlustaða hf., sem gert var í desember 1990, keyptu hlut­hafar stefnanda öll hluta­bréf síðarnefnda félagsins á nafnverði þeirra kr. 1.925.000. Samkomulag þetta var bundið því skilyrði að jafnframt færu fram þau viðskipti að nýtt hlutafélag, Þór­kötlu­staðir hf., skyldi kaupa allar eignir og yfirtaka alla veltufjármuni og skuldir sem Hrað­frysti­hús Þór­kötlustaða hf. átti og skuldaði á þeim degi er sameining færi fram. Þá var kveðið á um það í samkomulaginu að hluthafar stefnanda keyptu ónotað millifæranlegt tap Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. fyrir tilgreint verð. Var og ráð fyrir því gert að við sameiningu félaganna öðlaðist stefnandi óskertan rétt til að nýta sér rekstrartapið. Var það raunar yfirlýstur tilgangur með sameiningu félaganna og viðskiptum aðila. Ákvörðun um sameiningu félaganna var tekin á hluthafafundum í félögunum þann 18. desember 1990 og var þá ákveðið að félögin yrðu sameinuð undir nafni stefnanda og að samþykktir hans giltu fyrir hið sameinaða félag. Hinn 28. desember 1990 var tilkynnt til Hlutafélagaskrár að Hraðfrystihús Þór­kötlu­­staða hf. og stefnandi hefðu sameinast undir nafni stefnanda og að samþykktir stefn­­anda giltu fyrir hið sameinaða félag og að sameining félaganna skyldi miðast við 20. desember 1990. Með kaupsamningi dags. 29. desember 1990 var gengið frá samningi milli stefn­anda og Þór­kötlu­staða hf., í samræmi við fyrrgreint skilyrði í samkomulagi hluthafa stefn­anda og hluthafa Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf., þess efnis að Þórkötlustaðir hf. kæmi þar inn með kaupum á eignum og yfirtöku veltufjármuna og skulda Hrað­frysti­húss Þór­kötlustaða hf. á sameiningardegi þess og stefnanda. Þegar fram­an­greind við­skipti hlutaðeigandi aðila eru virt og litið til þess með hvaða hætti skilyrt var í fyrr­greindu samkomulagi hluthafa stefnanda og hluthafa Hraðfrystihúss Þórkötlustaða hf. varð­andi sameiningu félaganna, og sem gekk eftir, að þriðji aðili þ.e. Þórkötlustaðir hf. kæmi þar inn með þeim hætti sem gert var, verður ekki talið að um algjöran samruna stefn­anda og Hraðfrystihúss Þór­kötlustaða hf. í skilningi 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt hafi verið að ræða. Verður því fallist á nið­ur­stöðu yfirskattanefndar þar um. Stefnandi byggir jafnframt á því að skattstjóra hafi verið óheimilt að taka upp og breyta álagningu rekstraráranna 1990, 1991 og 1992 samkvæmt 2. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignaskatt. Ákvæði þetta sem setur endurákvörðunum skatt­stjóra tímamörk er svohljóðandi: "Hafi skattaðili látið í té í framtali sínu eða fylgi­gögn­um þess fullnægjandi upplýsingar, sem byggja mátti rétta álagningu á, er þó eigi heimilt að endurákvarða honum skatt nema vegna síðustu tveggja ára sem næst eru á undan því ári þegar endurákvörðun fer fram þótt í ljós komi að álagning hafi verið of lág." Með bréfi skattstjórans í Reykjanesumdæmi til stefnanda dags. 8. mars 1994 var með vísan til 96. gr. laga nr. 75/1981 óskað eftir tilgreindum upplýsingum og gögnum varð­­andi skattframtal félagsins 1991 sem lutu að sameiningu stefnanda og Hrað­frysti­húss Þórkötlustaða hf. Telja verður að skattstjóra hafi verið rétt að leita þannig eftir frek­ari upplýsingum og skýringum um það hvort rekstrartapið, sem fært var til frá­drátt­ar á framtalinu, hafi uppfyllt skilyrði skattalaga um samruna félaganna, sem hlut áttu að máli, og að framtalsgögnin hafi ekki veitt fullnægjandi upplýsingar, sem byggja mátti rétta álagningu á. Verður því ekki talið að ákvæði 2. mgr. 97. gr. hafi verið því til fyrir­stöðu að skattstjóri leitaði eftir tilgreindum gögnum og upplýsingum, sbr. 1. mgr. 96. og 1. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignaskatt. Verður því einnig fall­ist á niðurstöðu yfirskattanefndar um þessa málsástæðu stefnanda. Samkvæmt framansögðu er ekki fallist á aðalkröfu stefnanda um það að ógiltur verði úrskurður yfirskattanefndar nr. 1110/1995 frá 21. desember 1995 að því er varð­ar synjun á að fella úr gildi breytingar skattstjóra á gjaldstofnum Fiskaness hf., aðallega rekstr­aráranna 1990, 1991 og 1992, en til vara rekstraráranna 1990 og 1991. Af því leiðir að sýkna ber stefnda af öllum kröfum stefnanda í málinu, en eftir atv­ikum þykir rétt að málskostnaður falli niður. Eggert Óskarsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, fjármálaráðherra f.h. íslenska ríkisins, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Fiska­ness hf. í máli þessu. Málskostnaður fellur niður.

Mál nr. 76/1999

Tollalagabrot Upptaka

Ó var ákærður fyrir áfengis- og tolllagabrot með því að hafa smyglað áfengi og vindlingum til landsins. Taldi hann ákvörðun héraðsdóms um fésekt of háa, en með vísan til 3. mgr. 159. gr. laga 19/1991 voru ekki talin efni til að breyta henni Var niðurstaða héraðsdóms því staðfest og Ó dæmdur til greiðslu sektar og upptöku smyglvarningsins.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar 16. febrúar 1999 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og jafnframt af hálfu ákæruvalds, sem krefst nú staðfestingar héraðsdóms. Ákærði krefst þess að refsing samkvæmt héraðsdómi verði milduð. Héraðsdómari taldi sekt ákærða hæfilega ákveðna 400.000 krónur, meðal annars miðað við verðmæti þess varnings, sem ákærði viðurkenndi að hafa flutt inn andstætt 1. mgr. 123. gr. tollalaga nr. 55/1987. Með vísan til 3. mgr. 159. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, sbr. 19. gr. laga nr. 37/1994, eru ekki efni til að breyta þessari ákvörðun. Með vísan til þessa og forsendna héraðsdóms að öðru leyti verður hann staðfestur. Ákærði greiði áfrýjunarkostnað málsins eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærði, Ólafur Páll Rafnsson, greiði áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Kristjáns Stefánssonar hæstaréttarlögmanns, 50.000 krónur. Dómur Héraðsdómur Reykjaness 14. janúar 1999. Ár 1999, fimmtudaginn 14. janúar, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjaness í málinu nr. S-620/1998: Ákæruvaldið gegn Á, H, Ólafi Páli Rafnssyni, P og Þ. Mál þetta er höfðað með ákæru sýslumannsins í Keflavík 19. október 1998 á hendur Á, H, Ólafi Páli Rafnssyni, kt. 041065-5089, P, Þ, og fimm öðrum mönnum fyrir brot gegn tilgreindum ákvæðum tollalaga nr. 55/1987, áfengislaga nr. 75/1998 og laga nr. 63/1969 um verslun með áfengi og tóbak, „með því að hafa við komu ms. Goðafoss aðfaranótt 25. ágúst 1998 til Njarðvíkur, smyglað hingað til lands 473,5 lítrum af áfengi og 363 kartonum af tóbaki ..., en lögregla fann varninginn við leit í bifreiðunum YE-342 og NZ-364”. Í ákæru er tilgreint það magn áfengis og vindlinga sem hverjum hinna ákærðu er gefið að sök að hafa smyglað til landsins. Við þingfestingu málsins var fallið frá saksókn á hendur þremur mönnum sem upphaflega voru ákærðir í því. Þá mun þáttur þess fjórða sæta aðalmeðferð hér fyrir dómi, en hann hefur neitað sök. Loks er einn þeirra, sem ákæran beinist að, búsettur í Namibíu og mun ekki koma hingað til lands fyrr en í lok þessa árs. Hefur þáttur þessara tveggja verið skilinn frá málinu, sbr. 24. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, og með þá farið sem tvö aðskilin mál. Ákærðu Á, H, P og Þ komu fyrir dóm 2., 18. og 29. f.m. og viðurkenndu skýlaust að hafa gerst sekir um þá háttsemi sem þeim er gefin að sök í ákæru. Var málinu lokið að því er þá varðar með viðurlagaákvörðunum, sbr. 1. mgr. 124. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Ákærði Ólafur Páll kom fyrir dóm 2. f.m. og gekkst við sakargiftum samkvæmt ákæru. Var honum boðið að ljúka málinu með greiðslu 410.000 króna sektar til ríkissjóðs og sæta upptöku á þeim varningi sem hann smyglaði til landsins. Ákærði taldi sektarfjárhæðina hins vegar of háa og hafnaði því að ljúka málinu með greiðslu hennar. Dómarinn ákvað þá að með þátt ákærða yrði farið í samræmi við 125. gr. laga nr. 19/1991, enda ekki þörf á að frekari sönnunarfærsla færi fram um hann. Samkvæmt þessu er þáttur ákærða Ólafs Páls eingöngu til úrlausnar hér. Var málið dómtekið 29. f.m., en þá fyrst lá afstaða allra meðákærðu til sakarefnis fyrir. Þótti rétt að bíða með dómtöku málsins þar til ljóst yrði hvort fara bæri með það sem játningarmál gagnvart öðrum en ákærða. Í ákæru er ákærða Ólafi Páli, sem er til heimilis að Fjallalind 80, Kópavogi, gefið að sök, að hafa í greint sinn smyglað til landsins 73,5 lítrum af sterku áfengi og 60 kartonum af vindlingum, „þar af 31,5 lítrum fyrir meðákærða [Þ]”. Við þingfestingu málsins var heimfærslu á broti ákærða til refsiákvæða breytt frá því sem í ákæru greinir og á þann veg, að honum er nú einungis gefið að sök að hafa með háttsemi sinni í umrætt sinn brotið ákvæði 1. mgr. 123. gr. tollalaga nr. 55/1987. Var sú breyting grundvölluð á dómi Hæstaréttar Íslands frá 8. október 1998 í málinu nr. 180/1998. Í ákæru er þess krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar og til að sæta upptöku á því áfengi og tóbaki sem hann er ákærður fyrir að hafa smyglað til landsins. I. Svo sem áður greinir hefur ákærði Ólafur Páll skýlaust viðurkennt að hafa gerst sekur um þá háttsemi sem honum er gefin að sök í ákæru. Telst með þeirri játningu sannað að hann hafi, aðfaranótt 25. ágúst 1998, gerst sekur um ólöglegan innflutning á 73,5 lítrum af sterku áfengi og 60 lengjum af vindlingum. Varðar þessi háttsemi ákærða við 1. mgr. 123. gr. tollalaga nr. 55/1987. II. Ákærði hefur með framangreindu broti sínum unnið til refsingar samkvæmt 1. mgr. 124. gr. tollalaga. Verður honum gert að greiða sekt. Við ákvörðun sektar verður litið til verðmætis þess varnings, sem ákærði hefur gengist við að hafa flutt inn, og þess, að hann hefur ekki áður gerst sekur um brot sem áhrif hefur á ákvörðun refsingar hans nú. Samkvæmt þessu er sekt ákærða hæfilega ákveðin 400.000 krónur. Sektin skal renna í ríkissjóð. Greiðist hún ekki innan fjögurra vikna frá birtingu dóms þessa skal ákærði í hennar stað sæta fangelsi í 75 daga. Þá skal ákærði sæta upptöku á 73,5 lítrum af sterku áfengi og 60 lengjum af vindlingum, sem hald var lagt á við rannsókn málsins. Loks verður ákærða gert að greiða málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Kristjáns Stefánssonar hæstaréttarlögmanns, 10.000 krónur. Þorgeir Ingi Njálsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Ákærði Ólafur Páll Rafnsson greiði 400.000 krónur í sekt til ríkissjóðs innan fjögurra vikna frá birtingu dóms þessa, en sæti ella fangelsi í 75 daga. Ákærði sæti upptöku á 73,5 lítrum af sterku áfengi og 60 lengjum af vindlingum. Ákærði greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Kristjáns Stefánssonar hæstaréttarlögmanns, 10.000 krónur.

Mál nr. 487/1998

Hlutafélag Forkaupsréttur Kröfugerð

Á grundvelli 12. gr. laga um Þróunarsjóð sjávarútvegsins, nr. 92/1994 skyldi „starfsfólk og aðrir eigendur” fyrirtækja, sem sjóðurinn átti hlutafé í, eiga forkaupsrétt við sölu sjóðsins á hlutabréfum í viðkomandi fyrirtæki. Við sölu á hlutabréfum sjóðsins í B var Á, sem var í stjórn B, ekki boðinn forkaupsréttur á hlutabréfunum fyrr en hann leitaði eftir því hjá starfsmanni sjóðsins, en þá var honum sent sams konar bréf og starfsmönnum B. Á tilkynnti að hann óskaði sem starfsmaður B eftir að neyta forkaupsréttarins, en stjórn sjóðsins hafnaði ósk hans. Krafðist Á skaðabóta úr hendi sjóðsins vegna þess, sem hann taldi vera ólögmæta riftun. Var staðfest niðurstaða héraðsdóms um að bundið væri í lögum hverjir gætu neytt forkaupsréttar á hlutabréfum sjóðsins og að stjórnarmenn í hlutafélagi gætu ekki talist starfsmenn þess. Var Á því ekki talinn eiga forkaupsrétt og ákvörðun stjórnar sjóðsins um að hafna ósk Á um að neyta forkaupsréttar því talin lögmæt, þótt honum hafi verið boðinn forkaupsréttur af hálfu sjóðsins. Var sjóðurinn sýknaður af kröfum Á.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 16. desember 1998. Hann krefst þess aðallega að stefnda verði gert að greiða sér 2.394.059 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt vaxtalögum nr. 25/1987 frá 28. nóvember 1996 til greiðsludags. Til vara er þess krafist að viðurkenndur verði forkaupsréttur áfrýjanda að hlutabréfum í Búlandstindi hf. við sölu stefnda á bréfum til starfsmanna og eigenda félagsins, sem fram fór haustið 1996. Þá er krafist málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms. Einnig krefst hann frávísunar varakröfu áfrýjanda frá dómi. Þá er krafist málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Varakrafa áfrýjanda var ekki höfð uppi í héraði. Hún rúmast ekki innan aðalkröfu hans. Þegar af þeirri ástæðu kemur varakrafan ekki til álita fyrir Hæstarétti, sbr. 2. mgr. 163. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, eins og þeim var breytt með 17. gr. laga nr. 38/1994. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms verður hann staðfestur um annað en málskostnað, en rétt þykir að hvor aðila beri sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 2. október 1998. Mál þetta, sem dómtekið var þann 18. september sl. að loknum munnlegum málflutningi, er höfðað með stefnu birtri 5. janúar sl. af Árna Benediktssyni, kt. 301228-3339, Miðleiti 6, Reykjavík, á hendur Þróunarsjóði sjávarútvegsins, kt. 410794-2689, Suðurlandsbraut 4, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndi verði dæmdur til greiðslu skaðabóta að fjárhæð 2.394.059 krónur með vanskilavöxtum samkvæmt 10. gr. laga nr. 25/1987 frá 28. nóvember 1996 til greiðsludags. Þess er jafnframt krafist að vanskilavextir leggist við höfuðstól skuldarinnar á 12 mánaða fresti í fyrsta sinn 28. nóvember 1997, en síðan árlega þann dag, sbr. 12. gr. sömu laga. Að auki er krafist málskostnaðar að mati dómsins auk virðisaukaskatts og að málskostnaðarfjárhæðin beri vexti frá 15. degi eftir dómsuppsögu til greiðsludags og að vextir leggist við dæmdan málskostnað á 12 mánaða fresti í fyrsta sinn 12 mánuðum eftir upphafsdag vaxtanna, sbr. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Af hálfu stefnda er krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda. Krafist er málskostnaðar úr hendi stefnanda að mati dómsins og að málskostnaður beri dráttarvexti 15 dögum frá dómsuppsögu í samræmi við III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Yfirlit um málsatvik og ágreiningsefni Málsatvik eru þau að með lögum um Þróunarsjóð sjávarútvegsins nr. 92/1994 tók stefndi við öllum eignum og skuldbindingum Hagræðingarsjóðs sjávarútvegsins, atvinnutryggingadeildar Byggðastofnunar vegna sjávarútvegsfyrirtækja og hlutafjárdeildar Byggðastofnunar en við það eignaðist stefndi hlutabréf í nokkrum hlutafélögum. Samkvæmt 12. gr. laganna skyldi bjóða hlutafé til sölu a.m.k. einu sinni á ári og skyldi starfsfólk og aðrir eigendur fyrirtækisins eiga forkaupsrétt. Á árunum 1994 og 1995 bauð stefndi til sölu hlutafé sitt í nokkrum félögum. Þann 26. ágúst 1996 gerði stjórn Ísfélags Vestmannaeyja hf. tilboð í hlutabréf stefnda í Búlandstindi hf. og Meitlinum hf. og var tilboðunum tekið af stefnda sama dag með fyrirvara um forkaupsrétt hluthafa og starfsmanna félaganna. Að sögn stefnda var af hans hálfu aflað upplýsinga um hverjir væru á launaskrá hjá félögunum og hverjir væru hluthafar samkvæmt hlutaskrá þeirra. Bréf vegna forkaupsréttar samkvæmt 12. gr. laga um Þróunarsjóð sjávarútvegsins, dagsett 3. september 1996, voru send þeim sem á þessum listum voru. Stefnandi var í stjórn Búlandstinds hf. en honum var ekki boðinn forkaupsréttur á umræddum hlutabréfum fyrr en hann hafði sjálfur leitað upplýsinga hjá framkvæmdastjóra stefnda um það hvort hann ætti rétt á að neyta forkaupsréttar. Framkvæmdastjórinn bar það undir lögmann Fiskveiðasjóðs sem taldi svo vera án þess að hann gerði sérstaka athugun á því. Var stefnanda þá sent samhljóða bréf og starfsmönnum Búlandstinds hf. hafði verið sent þann 3. september 1996. Af hálfu stefnda er því haldið fram að ákvörðun um að senda stjórnarmönnum Búlandstinds hf. forkaupsréttarbréf hafi ekki verið borin undir stjórn stefnda og sama eigi við um aðra sem fengu samhljóða bréf varðandi forkaupsréttinn. Stefnandi tilkynnti stefnda með bréfi dagsettu 19. september 1996 að hann óskaði sem starfsmaður Búlandstinds hf. að neyta forkaupsréttar á hlutabréfum stefnda í félaginu í samræmi við bréf stefnda frá 3. september s.á. Stefnanda var svarað með bréfi stefnda dagsettu 27. nóvember 1996. Þar er tekið fram að stjórn stefnda líti svo á að stjórnarmenn í þeim fyrirtækjum sem stefndi eigi hlutabréf í og hafi í hyggju að selja geti ekki talist til starfsfólks fyrirtækjanna í skilningi 12. gr. laga nr. 92/1994. Stjórn stefnda líti því svo á að stefnandi eigi ekki forkaupsrétt að fölum hlutabréfum stefnda í Búlandstindi hf. og sé ósk stefnanda um að neyta forkaupsréttar því hafnað. Í bréfi stefnanda til stefnda, dagsettu 2. janúar 1997, segir að stefndi hafi rift samningi við stefnanda um kaup á hlutabréfum í Búlandstindi hf. og er riftuninni mótmælt af hálfu stefnanda. Með bréfi lögmanns stefnanda 3. febrúar sama ár var þess krafist að stefndi stæði við þann samning sem þegar hefði komist á milli málsaðila um kaup stefnanda á hlutabréfunum. Enn fremur var þess krafist að stefndi afsalaði til stefnanda hlutabréfum í samræmi við aðra sem hafi samþykkt tilboð stefnda innan frests. Loks var í bréfinu áskilinn réttur til málshöfðunar „til innheimtu skaðabóta vegna hinnar ólögmætu riftunar” stefnda á samningi málsaðila. Bréfi lögmannsins var svarað með bréfi stefnda 7. febrúar sama ár og er þar staðfest að stjórn stefnda hafi á fundi 22. nóvember 1996 hafnað forkaupsréttartilboði stefnanda. Stefnandi krefst í máli þessu skaðabóta úr hendi stefnda vegna þess sem hann telur ólögmæta riftun á samningi málsaðila um kaup á framangreindum hlutabréfum. Deilt er um það hvort stefnandi geti talist starfsmaður í skilningi 12. gr. laga um Þróunarsjóð sjávarútvegsins nr. 92/1994. Af hálfu stefnda er því enn fremur haldið fram að ekki hafi verið kominn á bindandi samningur milli málsaðila er tilboði stefnanda var hafnað. En verði svo talið er því haldið fram af hans hálfu að riftun samningsins hafi verið heimil vegna rangra forsendna. Loks er deilt um ætlað fjártjón stefnanda og þann bótagrundvöll sem krafa hans í málinu er reist á. Málsástæður og lagarök stefnanda Stefnandi byggir kröfur sínar í málinu á því að stofnast hafi samningur milli málsaðila um kaup stefnanda á hlutabréfum í Búlandstindi hf. Tilboðið til stefnanda um forkaupsrétt á hlutabréfunum hafi ekki verið bundið öðrum fyrirvara af hálfu stefnda en þeim að réttur forkaupsréttarhafa yrði jafn og hafi stefnandi enga athugasemd gert við það. Samþykki stefnanda á tilboði stefnda um forkaupsrétt hafi verið án fyrirvara og þannig hafi stofnast kaupsamningur sem væri skuldbindandi fyrir báða aðila. Þeim kaupsamningi hafi ekki verið hægt að rifta án þess að baka sér bótaskyldu. Gildi þá einu þó að starfsmenn stefnda hafi hugsanlega gert mistök en stefndi sé sem vinnuveitandi ábyrgur fyrir meintum mistökum starfsmanna sinna. Stjórn stefnda hafi ákveðið skyndilega á fundi að rifta samningnum við stefnanda, sem stefnanda hafi verið kynnt í bréfi 27. nóvember 1996. Ákvörðunin hafi verið tekin í framhaldi af fjölmiðlaumræðu um óeðlilegan hagnað stjórnarmanns í Meitlinum hf. af að neyta forkaupsréttar á hlutabréfum stefnda í því félagi. Stefnandi hafi sem stjórnarmaður í Búlandstindi hf. átt þann forkaupsrétt sem honum hafi verið boðinn á hlutabréfum sjóðsins. Samkvæmt 12. gr. laga nr. 92/1994 skuli „starfsfólk og aðrir eigendur fyrirtækis, sem í hlut á, njóta forkaupsréttar”. Engin lagaboð eða lögskýringargögn veiti því hina minnstu stoð að ætlun löggjafans hafi verið að undanskilja ákveðna starfsmenn eða hóp starfsmanna frá forkaupsrétti. Hafi það verið ætlun löggjafans hefði það komið skýrt fram í lagatexta eða lögskýringargögnum. Riftun stefnda þann 22. nóvember 1996 hafi með öllu verið fyrirvaralaus enda hafi hún verið byggð á ómálefnalegum og ólögmætum sjónarmiðum. Með ákvörðun sinni hafi stefndi brotið gegn góðum viðskiptaháttum og meginreglum stjórnsýsluréttar. Er af hálfu stefnanda í því sambandi vísað til 10.-15. gr. laga nr. 37/1993. Stjórn stefnda hafi fyrst þann 25. nóvember 1996 óskað álits Lagastofnunar Háskóla Íslands á því hvort stjórnarmenn gætu talist starfsmenn í skilningi laganna um Þróunarsjóð sjávarútvegsins. Á Alþingi þann 2. desember 1996 hafi sjávarútvegsráðherra upplýst að lögfræðiálit lægi fyrir og stjórn Þróunarsjóðs hafi tekið ákvörðun á grundvelli þess. Stefnandi hafi óskað að fá álitið í hendur en því hafi verið hafnað á grundvelli þess að það hefði ekki borist stefnda. Þann 10. des 1996 hafi prófessorarnir Stefán Már Stefánsson og Þorgeir Örlygsson skilað álitsgerð sinni. Af þessum dagsetningum sé ljóst að formlegt álit þeirra hafi ekki verið haft til hliðsjónar við ákvörðun stjórnarinnar. Stjórn stefnda hafi byggt síðbúna riftun sína á því að stjórnarmenn Búlandstinds hf. gætu ekki talist „starfsfólk” í skilningi 12. gr. laga nr. 92/1994. Þessi skilningur sé rangur, enda sé hann ekki í samræmi við fyrri túlkun stefnda, almenna málvenju og orðanotkun. Í lögum um hlutafélög 2/1995 séu ákvæði um störf og starfsskyldur stjórnarmanna og því hljóti þeir að teljast starfsmenn viðkomandi fyrirtækis. Riftun samningsins geti því ekki byggst á því að stjórnarmenn séu ekki starfsmenn fyrirtækis. Stefnandi rökstyður bótakröfu sína þannig að umrædd hlutabréf, sem boðin hafi verið til sölu, hafi verið að nafnvirði 69.980.183 krónur. Þeim hafi verið skipt jafnt á milli 35 forkaupsréttarhafa, eftir að stjórn stefnda hafi svipt þrjá af fimm stjórnarmönnum í Búlandstindi hf. lögmætum forkaupsrétti. Tilboðsgengi bréfanna hafi verið 1.15, en hafi verið komið í 2.45 þann 22. nóvember 1996, þegar forkaupssamningi hafi verið rift. Það fjártjón sem þessi ákvörðun stjórnar stefnda hafi valdið stefnanda hafi því verið 69.980.183 : 38 x 1.3 = 2.394.059 krónur og miðist skaðabótakrafan við það. Stefnandi byggir kröfur sínar á 12. gr. laga nr. 92/1994, meginreglum kröfuréttar um efndir loforða og skuldbindingargildi samninga, sbr. 2. og 6. gr. samningalaga nr. 7/1936. Dráttarvaxtakröfuna byggir stefnandi á lögum nr. 25/1987, einkum III. kafla. Kröfu um málskostnað reisir hann á 129. og 130. gr. laga nr. 91/1991. Málsástæður og lagarök stefnda Málsástæður sínar um sýknu styður stefndi í fyrsta lagi þeim rökum að stefnandi hafi ekki notið forkaupsréttar í hlutabréf Búlandstindar hf. við söluna í september 1996 á grundvelli 12. gr. laga nr. 92/1994. Í öðru lagi styður stefndi sýknukröfu sína þeim rökum, að ekki hafi komist á bindandi samningur milli aðila um kaup á hlutabréfum. Stefnda hafi verið heimilt að hafna tilboði stefnanda í hlutabréfin þegar ljóst var að hann uppfyllti ekki skilyrði laga til að njóta forkaupsréttarins. Í þriðja lagi, verði talið að bindandi samningur hafi komist á milli aðila, hafi stefnda, vegna rangra forsendna, verið fullkomlega heimilt að rifta þeim samningi án þess að baka sér bótaskyldu gagnvart stefnanda. Í fjórða lagi telur stefndi, verði talið að bótaskylda hafi stofnast, að stefnandi hafi ekki sannað tjón sitt á nokkurn hátt og því beri að sýkna stefnda af öllum kröfum stefnanda. Skilyrði 12. gr. l. 92/1994: Af hálfu stefnda er talið að sérákvæði 12. gr. laga nr. 92/1994, sem eigi við um forkaupsrétt starfsmanna Búlandstinds hf., beri að túlka þröngt. Hugtakið starfsmaður í lagagreininni hljóti að vera í samræmi við almennan lagaskilning á hugtakinu en túlkun stefnanda á því væri ekki í samræmi við almennar kenningar. Stefndi hafi þann 27. nóvember 1996 óskað álits prófessoranna Stefáns Más Stefánssonar og Þorgeirs Örlygssonar. Í álitsgerð þeirra komi fram að stjórnarmenn í Búlandstindi hf. geti ekki talist starfsfólk í skilningi laganna. Þessi niðurstaða sé í samræmi við skilning stefnda á hugtakinu. Venjulegt sé að líta á þann mann sem starfsmann sem selji vinnuafl sitt öðrum til ráðstöfunar. Vísar stefndi til vinnuréttarins í því sambandi og bendir á að í bók Láru V. Júlíusdóttur, Réttindi og skyldur á vinnumarkaði, segi að sá sem ráði sig til starfa hjá öðrum sé ýmist kallaður launamaður, launþegi, starfsmaður, starfskraftur eða verkamaður og sá sem ráði manninn til starfa sé nefndur atvinnurekandi, vinnuveitandi eða jafnvel fyrirtæki. Réttindi og skyldur starfsmanna, sem þannig væru skilgreindir, byggðust að jafnaði á almennum lögum, kjarasamningum og einstaklingsbundnum ráðningarsamningum. Um réttindi og skyldur stjórnarmanna í hlutafélögum sé hins vegar fjallað í hlutafélagalögunum og að einhverju leyti í samþykktum þess félags sem í hlut ætti. Þeir væru stjórnendur tiltekins félags eins og nafnið benti til og beinlínis væri tekið fram í 68. gr. hlutafélagalaga nr. 2/1995. Félagsstjórn komi fram út á við fyrir hönd félags og riti firma þess og hún lúti einungis boðvaldi hluthafafundar sem æðsta stjórnvalds og kjósi hluthafafundur stjórnina. Aðalfundur hluthafa ákveði árlega laun stjórnarmanna en stjórnarmenn eigi ekki rétt til launa fyrir stjórnunarstörf sín nema aðalfundur ákveði þeim laun. Af hálfu stefnda er talið augljóst að verulegur munur sé á því hvort tiltekinn maður, sem innir af hendi vinnuframlag í þágu fyrirtækis, teljist vinna þar sem starfsmaður eða stjórnandi. Í raun sé hér um andstæð hugtök að ræða. Stjórnandinn fari með stjórn fyrirtækis og hafi þar með ákveðið boðvald yfir starfsfólki. Um réttarstöðu hans fari að hlutafélagalögum og samþykktum félaganna. Starfsfólk skuli hins vegar að öllu jöfnu hlíta því boðvaldi innan þeirra marka sem því séu sett. Það njóti í aðalatriðum fastra launa í hlutfalli við lengd vinnutíma, allt samkvæmt því sem lög, kjarasamningar og aðrar heimildir mæli fyrir um. Þá er af hálfu stefnda vakin sérstök athygli á því að í 18. gr. laganna um Þróunarsjóð sé augljós greinarmunur gerður á stjórnarmönnum og starfsmönnum Þróunarsjóðsins en þar segi: „Stjórnarmenn og allir starfsmenn Þróunarsjóðs sjávarútvegsins”. Beri að túlka 18. gr. og 12. gr. laganna á sama veg og gera greinarmun á stjórnarmönnum annars vegar og starfsmönnum hins vegar. Stjórnarmaður í hlutafélagi geti því ekki talist starfsmaður þess í skilningi 12. gr. laga nr. 92/1994. Stefnandi eigi því ekki rétt á forkaupsrétti að hlutabréfum stefnda í Búlandstindi hf. en ýmis fordæmi væru fyrir því að gerður sé greinarmunur á réttarstöðu stjórnenda og starfsmanna fyrirtækja. Ekki kominn á bindandi samningur: Við fyrstu skoðun stefndu hafi stefnandi ekki verið í hópi þeirra aðila sem taldir voru njóta forkaupsréttar í fyrrnefnd hlutabréf. Það hafi verið að frumkvæði stefnanda sjálfs að honum var bætt í þann hóp. Stefnandi hafi því fengið senda samskonar tilkynningu og aðrir ætlaðir forkaupsréttarhafar hafi fengið um að borist hefði tilboð í hlutabréfin frá Ísfélagi Vestmannaeyja hf. Hafi beinlínis verið tekið fram að forkaupsrétturinn væri bundinn tilgreindum skilyrðum. Að auki hafi verið tekið fram að stefnandi nyti forkaupsréttarins sem starfsmaður Búlandstinds hf. samkvæmt 12. gr. laga 92/1994. Af hálfu stefnda er því mótmælt að í bréfi þessu hafi falist bindandi tilboð. Einnig er andmælt þeim skilningi stefnanda að með svarbréfi hans 19. september 1996 hafi komist á bindandi samningur milli aðila. Stefnanda hafi verið kunnugt um þann vafa sem hafi verið á skýringu hugtaksins starfsmaður, enda hafi hann sjálfur þurft að hafa frumkvæði að því að hann væri settur í hóp ætlaðra forkaupsréttarhafa. Honum hafi einnig verið kunnugt um þá staðreynd að stjórn Þróunarsjóðs sjávarútvegsins myndi þurfa að yfirfara forkaupsréttartilboðin áður en endanleg ákvörðun um sölu yrði tekin. Við þá ákvarðanatöku hafi stjórn Þróunarsjóðsins ekki verið bundin við annað en það að láta þá sem lagalega áttu forkaupsréttinn njóta hans samkvæmt þeim skilyrðum sem fram komu í tilkynningunni frá 3. september 1996. Forkaupsréttur að hlutabréfum í eigu Þróunarsjóðs sjávarútvegsins væri byggður á lögum. Enginn geti átt slíkan forkaupsrétt nema uppfylla skilyrði þeirra laga sem kveði á um hann. Stefnandi hafi ekki uppfyllt skilyrði 12. gr. laganna. Athafnir starfsmanna Þróunarsjóðsins hafi með engu móti getað aflað stefnanda réttinda sem hann hafi ekki átt tilkall til samkvæmt lögum. Um bótaábyrgð stefnda vegna athafna starfsmanna sinna geti því aldrei orðið að ræða. Auk þess hafi stefnandi verið grandvís um þann vafa sem um réttindin hafi ríkt. Afstaða stjórnar Þróunarsjóðsins hafi því ekki átt að koma honum á óvart. Rangar forsendur: Verði fallist á að bindandi samningur hafi komist á milli aðilanna er því haldið fram af hálfu stefnda að honum hafi verið heimil riftun samnings eins og hún hafi verið sett fram í bréfi stefnda til stefnanda 27. nóvember 1996. Grundvallist slík heimild á almennum reglum kröfuréttar um rangar og brostnar forsendur. Í tilkynningunni til stefnanda frá stefnda þann 3. september 1996 hafi komið skýrt fram að forsendur fyrir forkaupsrétti væru að viðkomandi teldist starfsmaður Búlandstinds hf. Ekki fari á milli mála að þessi forsenda hafi verið ákvörðunarástæða stefnda. Um leið og skýring hugtaksins hafi legið fyrir hafi stefnanda verið tilkynnt um það og þær afleiðingar sem það hefði í för með sér. Hafi honum verið tilkynnt ákvörðun stjórnar stefnda með bréfi dags. 27. nóvember 1996. Vitandi það að stefnandi teldist ekki starfsmaður Búlandstinds hf., og nyti þar af leiðandi ekki forkaupsréttar, hafi stefndi ekki talið sér stætt á því að heimila stefnanda að kaupa hlutabréfin og njóta þar með þeirra sérstöku kjara sem einungis hafi verið ætluð ákveðnum hópi manna. Því sé harðlega mótmælt að slík afgreiðsla hafi verið ómálefnaleg og gegn góðum viðskiptaháttum. Þvert á móti hafi stjórn stefnda einungis verið að rækja af samviskusemi það hlutverk sitt sem henni hafi verið fengið með lögum nr. 92/1994. Fjártjón stefnanda ósannað: Verði talið að bótaskylda hafi stofnast telur stefndi að stefnandi hafi ekki sannað tjón sitt á nokkurn hátt og því beri að sýkna stefnda af öllum kröfum stefnanda. Samkvæmt almennum reglum skaðabótaréttar beri stefnanda að sanna að hann hafi orðið fyrir tjóni og einnig beri honum að sanna umfang þess en það hafi hann ekki gert. Þeir útreikningar sem stefnandi hafi lagt til grundvallar bótakröfu miðist einungis við mun á gengi bréfanna en sýni ekki fram á raunverulegt fjártjón stefnanda enda séu þættir eins og fjármagnskostnaður eða vaxtatekjur ekki teknir með í reikninginn. Upplýsingum stefnanda um verð og gengi hlutabréfa í Búlandstindi hf. er mótmælt af hálfu stefnda sem óstaðfestum. Þó sjáist að gengi hlutabréfa í félaginu hafi farið lækkandi á þessu tímabili og því sé algjörlega ósannað að stefnandi hefði getað selt bréfin á genginu 2,45. Ef svo ólíklega færi að dómari féllist á að stefnandi ætti einhvern bótarétt, þá hljóti bæturnar að vera vangildisbætur, þ.e. sá kostnaður sem stefnandi hafi haft af því að treysta á forkaupsrétt sem ekki hafi verið fyrir hendi að lögum. Bótakrafa stefnanda miði ekki við fjártjón hans heldur tapaðan hagnað sem sé alls óvíst og ósannað að honum hefði hlotnast og því fráleitt að miða fjárkröfur við það. Stefnandi hafi því ekki fært neinar sönnur á raunverulegt fjártjón og beri því þegar af þeirri ástæðu að sýkna stefnda af bótakröfu stefnanda. Af hálfu stefnda er því mótmælt sérstaklega að við söluna á hlutabréfunum hafi stjórn stefnda verið bundin af ákvæðum stjórnsýslulaga nr. 37/1993, þar sem þær athafnir hafi fallið utan gildissviðs laganna. Í öllu falli er því mótmælt að stefndi hafi í nokkru brotið gegn þeim reglum sem felast í 10.-15. gr. stjórnsýslulaga. Niðurstöður Í 12. gr. laga nr. 92/1994 um Þróunarsjóð sjávarútvegsins segir að hlutafé hlutafjárdeildar sjóðsins skuli boðið til sölu a.m.k. einu sinni á ári og skuli starfsfólk og aðrir eigendur fyrirtækisins njóta forkaupsréttar. Í 18. gr. laganna er kveðið á um þagnarskyldu og tekið fram að hún nái til stjórnarmanna og allra starfsmanna stefnda. Ekki kemur fram í lögunum að stjórnarmenn í hlutafélögum sem sjóðurinn á hlutabréf í skuli skilgreindir sem starfsfólk félaganna. Í 68. gr. laga um hlutafélög nr. 2/1995 er hlutverk félagsstjórnar skilgreint. Þar segir að stjórnin fari með málefni félagsins og hún fer með stjórn þess ásamt framkvæmdastjóra. Enn fremur segir þar að félagsstjórn skuli annast um að skipulag og starfsemi sé jafnan í réttu og góðu horfi. Hluthafafundur fer samkvæmt 80. gr. laganna með æðsta vald í málefnum hlutafélags og samkvæmt 63. gr. þeirra kýs hluthafafundur stjórn félagsins. Af þessu er ljóst að stjórnarmaður í hlutafélagi er ekki ráðinn þangað til starfa heldur er hann kosinn af hluthöfum, sem eru eigendur félagsins, til að fara með stjórnunar- og eftirlitsstörf í félaginu. Í lögum um hlutafélög kemur ekki fram að stjórnarmenn í hlutafélagi skuli teljast til starfsmanna þess. Þegar litið er til þessa verður að telja að taka hefði þurft fram í 12. gr. laga nr. 92/1994 að forkaupsréttur sem lagagreinin kveður á um næði einnig til stjórnarmanna ef sú ætti að vera raunin. Stefnandi sat í stjórn Búlandstinds hf. þegar honum var boðinn forkaupsréttur á hlutabréfum stefnda í félaginu. Með vísan til þess sem hér að framan segir verður ekki á þær röksemdir stefnanda fallist að hann hafi átt forkaupsrétt á hlutabréfunum sem starfsmaður félagsins. Eins og hér hefur komið fram var bundið í lögum um Þróunarsjóð sjávarútvegsins hverjir gátu neytt forkaupsréttar á hlutabréfum stefnda í Búlandstindi hf. Stefnandi átti ekki samkvæmt því sem að framan segir forkaupsrétt á grundvelli 12. gr. laganna. Er því ljóst að ekki voru lagaskilyrði fyrir því að hann gæti keypt umrædd hlutabréf af stefnda samkvæmt forkaupsréttarákvæðinu. Að þessu virtu verður að telja að ákvörðun stjórnar stefnda þann 27. nóvember 1996 um að hafna ósk stefnanda um að neyta forkaupsréttar hafi verið lögmæt. Þykir engu breyta í þessu sambandi þótt stefnanda hafi verið boðinn forkaupsréttur á hlutabréfunum af hálfu stefnda. Stefndi hefur í málflutningi sínum réttilega bent á að stefnandi geti í mesta lagi átt rétt á vangildisbótum úr hendi stefnda. Bendir stefndi enn fremur á að bætur væru þá einungis vegna kostnaðar sem stefnandi hafi haft af því að treysta á að hann ætti forkaupsrétt sem ekki hafi verið fyrir hendi að lögum. Það atriði kemur hins vegar ekki til frekari umfjöllunar við úrlausn málsins þar sem krafa stefnanda í málinu er ekki reist á þeim grunni. Ekki er fallist á þá málsástæðu stefnanda að með ákvörðuninni um að hafna boði hans hafi reglur 10. - 15. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 verið brotnar enda hafa ekki komið fram haldbærar skýringar á því af hálfu stefnanda með hverjum hætti það hafi verið. Með vísan til þessa ber að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í málinu. Rétt þykir með vísan til 1. mgr. 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991 að stefnandi greiði stefnda málskostnað sem þykir hæfilega ákveðinn 150.000 krónur ásamt dráttarvöxtum eins og krafist er. Dóm þennan kvað upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, Þróunarsjóður sjávarútvegsins, skal sýkn vera af kröfum stefnanda, Árna Benediktssonar, í máli þessu. Stefnandi greiði stefnda 150.000 krónur í málskostnað ásamt dráttarvöxtum frá fimmtánda degi eftir dómsuppkvaðningu til greiðsludags.

Mál nr. 115/1999

Ómerking Heimvísun Vitni Sératkvæði

K var handtekinn er hann kom til landsins með fíkniefni í farangri sínum. Kvaðst hann ekki vita hvernig efnin hefðu komist í tösku hans. Við aðalmeðferð málsins í héraði kom fram að vitnið G, sem hafði aðstoðað K við för hans til landsins, hafði látið lögreglu vita af komu hans og talið sig gera það í þágu eigin hagsmuna. Héraðsdómur afréð að virða framburð G að vettugi vegna þessara tengsla hans við málið. Talið var að dóminum hefði verið rétt að leggja mat á trúverðugleika og þýðingu framburðar G og taka rökstudda afstöðu til hans. Var málinu því vísað heim í hérað til nýrrar aðalmeðferðar og dómsálagningar að nýju. Var héraðsdómara einnig talið rétt að kveðja tvo meðdómendur til setu í málinu.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Málinu hefur verið skotið til Hæstaréttar með stefnu 15. mars 1999 að ósk ákærða. Einnig er áfrýjað af hálfu ákæruvaldsins, sem krefst staðfestingar á sakfellingu ákærða og þyngingar á refsingu. Ákærði krefst þess aðallega, að hinn áfrýjaði dómur og meðferð málsins í héraði verði ómerkt og málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar. Til vara krefst hann sýknu af öllum kröfum ákæruvalds, en til þrautavara þess, að refsing verði milduð. I. Ákærði var handtekinn á Keflavíkurflugvelli 1. september 1998 við komu til landsins frá Spáni, þegar fíkniefni fundust í farangri hans. Hann var úrskurðaður í gæsluvarðhald 2. sama mánaðar og er enn í haldi vegna málsins, nú samkvæmt úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 15. mars 1999. Rannsókn af hálfu lögreglu og ríkissaksóknara á atvikum að öflun efnanna og flutningi þeirra hingað og fyrirætlunum um ráðstöfun þeirra beindist meðal annars að því, hvort aðrir en ákærði væru við þetta riðnir, og virðist hún hafa borið takmarkaðan árangur. Ákærði hefur frá öndverðu neitað nokkurri vitneskju um efnin eða atvik að því, að þau komust í tösku hans. Hann var ákærður 17. desember 1998 fyrir brot gegn 173. gr. a almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 1. gr. laga nr. 64/1974, og talinn hafa flutt efnin hingað til lands andstætt lögum um ávana- og fíkniefni nr. 65/1974, í ágóðaskyni og vitandi um, að þau væru að verulegu leyti ætluð til sölu hér á landi. Aðrir en hann hafa ekki sætt ákæru vegna málsins. II. Í hinum áfrýjaða dómi greinir frá framburði ákærða og vitna í málinu. Meðal þeirra er Guðmundur Ingi Þóroddsson, sem starfað hafði á sama skemmtistað og ákærði í Benidorm og veitti honum gistingu í íbúð sinni þar síðustu næturnar fyrir brottför hans, auk þess sem hann annaðist um útvegun á flugfarseðli fyrir ákærða og láni fyrir fargjaldinu, svo sem um getur í héraðsdómi. Við aðalmeðferð málsins í héraði 25. janúar 1999 skýrði þetta vitni frá því, að það hefði kvöldið fyrir brottför ákærða frá Spáni hringt í lögreglumann í Reykjavík, sem það þekkti frá fyrri tíð, og boðið fram upplýsingar um flutning á fíkniefnum til Íslands í þeirri von að fá að njóta ívilnunar af hálfu lögreglunnar í eldra máli, sem beinst hefði að því sjálfu. Í framhaldi af því hefði vitnið síðan átt símtal við lögreglumann í rannsóknardeild lögreglunnar í Reykjavík og sagt honum, að ákærði væri á leið til landsins með fíkniefni daginn eftir. Lögreglumenn þessir staðfestu fyrir dóminum, að vitnið hefði sagt þeim frá ferð ákærða og gefið í skyn, að það óskaði eftir einhverju á móti, en af þeirra hálfu hefði því verið tjáð, að loforð um ívilnanir vegna þessarar uppljóstrunar kæmu ekki til greina. Fyrir lá, þegar ákært var í málinu, að lögreglunni hefði borist vísbending um, að fíkniefni kynnu að verða flutt til landsins í þetta sinn, en ekki varð ljóst fyrr en við aðalmeðferðina, að hún væri frá vitninu komin. Í niðurstöðuþætti hins áfrýjaða dóms er því lýst, að Guðmundur Ingi Þóroddsson hafi ljóstrað upp um ákærða og talið sig gera það í þágu eigin hagsmuna, og verði af þeim sökum ekki byggt á framburði hans í málinu. Þessa ályktun héraðsdómarans og þá reifun á framburði ákærða sjálfs, sem á eftir fer, verður að skilja svo, að dómarinn hafi afráðið að virða framburð þessa vitnis að vettugi og leggja ekki mat á þýðingu hans í sambandi við sakargiftirnar á hendur ákærða, hvort heldur til hags eða óhags honum, heldur dæma um málið á grundvelli þeirra annarra gagna, sem fram væru komin. Ljóst er þó, að framburðurinn lýtur að atvikum, sem máli geta skipt um skýringu á atferli ákærða og þeim verknaði, sem honum er gefinn að sök. Telja verður að því athuguðu, að dómaranum hafi ekki verið rétt að víkja þessum framburði til hliðar, heldur borið að leggja mat á trúverðugleika og þýðingu framburðarins og taka rökstudda afstöðu til hans eftir því mati, hliðstætt öðrum sönnunargögnum, sbr. VII. kafla laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Samkvæmt þessu verður að líta svo á, að mál ákærða hafi ekki hlotið rétta meðferð fyrir héraðsdómi að öllu leyti. Verður ekki hjá því komist að ómerkja hinn áfrýjaða dóm og meðferð málsins frá upphafi aðalmeðferðar fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur og vísa málinu heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagningar að nýju, svo sem ákærði hefur krafist. Eru ákvæði 5. mgr. 159. gr. laga nr. 19/1991 þá höfð til hliðsjónar. Rétt er, eins og málinu er nú komið, að héraðsdómarinn neyti heimildar 1. mgr. 5. gr. laga nr. 19/1991 til að kveðja tvo aðra héraðsdómara til setu með sér í dómi við nýja meðferð málsins. Rétt þykir, að sakarkostnaður í héraði verði ákveðinn að nýju þegar málið er þar aftur tekið til efnisdóms. Áfrýjunarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, að meðtöldum málsvarnarlaunum, sem um er mælt í dómsorði. Til kostnaðarins telst einnig þóknun fyrir dómtúlkun við munnlegan málflutning fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur og meðferð málsins í héraði frá og með þinghaldi 25. janúar 1999 eiga að vera ómerk, og er málinu vísað heim í hérað til nýrrar aðalmeðferðar og dómsálagningar. Allur áfrýjunarkostnaður sakarinnar greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða, Helga Jóhannessonar hæstaréttarlögmanns, 100.000 krónur. Í héraðsdómi er frá því skýrt að vitnið Guðmundur Ingi Þóroddsson hafi ljóstrað upp um ákærða við lögreglu hér á landi. Óljóst er hvað honum gekk til þessa, en fram kom í héraði að hann átti aðild að máli sem ekki var lokið, þótt meðferð þess fyrir lögreglu væri á enda. Héraðsdómari komst að þeirri niðurstöðu að þessa vegna yrði ekkert byggt á framburði Guðmundar Inga í málinu. Skilja verður afstöðu dómarans svo að hann hafi metið framburð vitnisins hlutdrægan og því almennt ótrúverðugan. Fyrir liggur hins vegar að ákærði hafði fíkniefnin í fórum sínum, svo sem vitnið lýsti fyrir lögreglu, eins var framburður þess um kaup á farseðli fyrir ákærða í samræmi við framburð annarra vitna. Hefði héraðsdómara verið rétt að rökstyðja betur og ítarlegar afstöðu sína til framburðar vitnisins. Þessi galli á héraðsdómi á þó ekki einn sér að leiða til ómerkingar dómsins og heimvísunar til nýrrar meðferðar í héraði, þar sem hann verður ekki talinn hafa áhrif á úrslit málsins svo einhverju skipti, sbr. 5. mgr. 159. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, sbr. 19. gr. laga nr. 37/1994. Ber því að ljúka efnisdómi á málið. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 11. mars 1999. Ár 1999, fimmtudaginn 11. mars, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Pétri Guðgeirssyni héraðsdómara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 2241/1998: Ákæruvaldið gegn Kio Alexander Ayobam­bele Briggs sem tekið var til dóms hinn 24. febrúar s.l. að lokinni aðalmeðferð. Málið er höfðað með ákæru Ríkissaksóknara, dagsettri 17. desember s.l. á hendur ákærða, Kio Alexander Ayobambele Briggs, fæddum 4. september 1972 í Isling­ton, Bretlandi, “fyrir brot gegn lögum um ávana- og fíkniefni með því að hafa, þriðju­daginn 1. september 1998, í ágóðaskyni flutt hingað til lands frá Alicante 2.031 töflu af MDMA (3.4 metýlendíoxímetamfetamín) sem ákærða var ljóst að voru að verulegu leyti ætlaðar til sölu hér á landi, en efnið fannst í tösku ákærða við komu hans til Keflavíkur. Telst þetta varða við 173. gr. a. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940, sbr. lög nr. 64, 1974. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar. Þá er þess krafist að framangreind ávana- og fíkniefni, sem lögregla lagði hald á við rannsókn málsins, verði gerð upptæk, samkvæmt 6. mgr. 5. gr. laga um ávana- og fíkniefni nr. 65, 1974 og 2. mgr. 10. gr. reglugerðar um sölu og meðferð ávana- og fíkniefna nr. 16, 1986.” Málavextir Þriðjudaginn 1. september sl. kom ákærði með flugvél til Keflavíkurflugvallar frá Alicante á Spáni. Hafði hann með sér farangur í allstórri íþróttatösku sem flutt hafði verið í farangursrými flugvélarinnar. Við tollskoðun fannst í henni pakki sem innihélt 2031 “exstasy”-töflu með efninu metýlendíoxímetamfetamín (MDMA) sem er bannað hér á landi, sbr. reglugerð nr. 16, 1986 um sölu og meðferð ávana- og fíkniefna. Töflurnar reyndust vega 290 – 295 mg hver og í hverri þeirra voru 80 – 81 mg af efninu metýlendíoxímetýlamfetamínklóríð. Eru töflurnar því nokkuð undir meðalstyrkleika, sem talinn er vera um 100 mg. Fyrir liggur að efni þetta er meðal hættulegustu fíkniefna sem í umferð eru. Töflur þessar voru í tveimur plastpökkum sem aftur var pakkað inn í rauðan og hvítan innkaupapoka, einnig úr plasti. Ekki fund­ust fingraför á umbúðunum. Í töskunni var fatnaður og skór, bækur og aðrir per­sónulegir munir. Þar á meðal voru buxur sem ákærði hefur ekki kannast við að eiga og virðast vera of litlar á hann. Í vasa á þeim fundust tveir bréfmiðar með riss­myndum sem talið hefur verið að séu af “komusal” í flugstöðinni á Keflavíkurflug­velli. Ákærði var með nokkra spænska peseta á sér en ekki aðra fjármuni eða greiðslu­kort. Ákærði er breskur ríkisborgari en hefur gefið upp heimilisfang í Madrid. Ákærði hefur frá upphafi neitað sök og sagt að hann hafi ekki vitað af fíkni­efnunum í íþróttatöskunni. Í skýrslu sem hann gaf hjá lögreglunni í Reykjavík síðar um komudaginn, og hann hefur staðfest fyrir dómi, kvaðst hann hafa búið á Beni­dorm og tilgreindi heimilisfang þar sem reyndist vera heimilisfang tveggja íslenskra manna, sbr. hér á eftir. Kvaðst hann hafa unnið sem öryggisvörður í diskóteki á Benidorm. Kvaðst hann hafa pakkað niður í töskuna í íbúð sinni á Benidorm ásamt vinstúlku sinni tveim dögum áður en hann fór til Íslands. Hann hefði svo skilið töskuna eftir í íbúðinni og brugðið sér frá. Engir aðrir en þau tvö hefðu haft aðgang að íbúðinni. Seinna hefði hann tekið töskuna og farið á strætisvagnastöð þar sem hefði verið fjöldi manns, bæði Íslendingar og Spánverjar. Hann hefði þurft að bregða sér í símann og skilið töskuna eftir á gólfinu meðan hann talaði í símann og gætu það hafa verið tíu mínútur. Þegar hann hefði komið á flugstöðina hefði hann skilið töskuna eftir meðan hann brá sér á salerni. Í bæði skiptin hefði taskan verið eftirlitslaus og ólæst. Hann hefði tekið eftir því í flugstöðinni að búið var að færa töskuna til og að annar farangur hefði verið þar hjá henni. Ákærði kvaðst hafa komið hingað í atvinnuleit og ætlað að reyna fyrir sér í sjómennsku. Hefði hann hitt íslenska sjómenn á Spáni sem hefðu sagt honum að hann gæti unnið sér inn góð laun á sjó. Hann kvaðst ekki þekkja neina Íslendinga persónulega heldur aðeins hitt fólk sem kom til Spánar í frí. Hann kvaðst hafa keypt farseðilinn á ferðaskrifstofu í Benidorm fyrir 40.000 peseta. Hann hefði verið með lítið af peningum á sér en hins vegar með greiðslukort. Ákærði gaf aðra skýrslu hjá lögreglunni 3. september sl. Yfirheyrslan fylgir málinu á myndbandi sem dómarinn hefur skoðað. Þar kom fram hjá ákærða að hann teldi nú að hann hefði gleymt greiðslukortinu heima hjá sér. Þá skýrði hann frá því að hann hefði kynnst Íslendingi sem kallaður væri Gummi og ræki bar á diskóteki. Hafi Gummi selt sér farseðilinn á 40.000 peseta þar sem hann ætlaði ekki að nota hann. Hefði Gummi látið ferðaskrifstofu sem rekin er í einu hótelinu þarna breyta nafninu á farseðlinum. Gaf ákærði þá skýringu á þessum breytta framburði sínum að lög­gæslumenn hefðu spurt sig fyrir hvern hann væri að vinna og hann óttast að lögreglan teldi að hann hefði verið að flytja efnið fyrir þennan Gumma ef hann hefði sagt að Gummi hefði aðstoðað hann. Þá sagði ákærði að út af þessu með farseðilinn hefði hann dvalið í íbúð Gumma síðustu tvo dagana áður en hann flaug hingað. Hefðu þar verið fleiri Íslendingar, um fimm talsins, sem einnig voru á leið hingað. Þá sagði ákærði efnislega þetta: Ég óska eftir því að skýra frá öllu í sambandi við þetta mál og óska eftir því að samvinna mín verði til þess að ég fái vægari dóm. Ekki svo að skilja að ég telji neinn skuldbundinn til þess að veita mér vægari dóm, heldur geri ég þetta í þeirri von að ég fái vægari dóm. Þá sagði hann frá því að hann hefði heyrt Gumma tala um það að á Íslandi væri margt fólk sem ræki diskótek eða plötuútgáfu og væri alltaf til í að kaupa mikið af pillum. Ef til vill hefði Gummi eða einhver vina hans sett töflurnar í töskuna. Maður að nafni Benni hefði sagt sér að Gummi og vinir hans væru alltaf teknir í leit hjá tollgæslunni þegar þeir kæmu til Íslands. Kvaðst hann telja að Gummi eða einhver þeirra sem í íbúðinni voru hafi laumað þessu í töskuna í þeirri von að ekki yrði leitað hjá honum. Hann kvað mikla fíkniefnaneyslu hafa átt sér stað þarna í íbúð­inni og menn þar verið að tala um að þeir hefðu sent fíkniefni í pósti til Íslands. Ákærða var sýnt ljósrit af miðunum sem fundust í buxnavasa í tösku hans. Hann kvaðst ekki hafa sett þá í töskuna en aftur á móti hefði hann séð Gumma rissa á þá og hefði hann þá verið að tala við kunningja sinn sem farið hefði heim til Íslands daginn eftir. Hefðu þeir talað íslensku og hann ekki skilið hvað þeim fór á milli. Gæti hann ekki sagt hvað þessar teikningar þýddu. Kvaðst hann telja að þeir hefðu sett miðana í töskuna um leið og þeir komu töflunum fyrir í henni. Ákærði var spurður af hverju hann hefði komið hingað félaus og aðeins með léttan klæðnað. Kvaðst hann eins hafa átt von á því að honum líkaði ekki vinnan, yrði sjóveikur og þess háttar. Annars hefði hann ætlað að dveljast hér á landi í 10 mánuði. Auk þess hefði honum skilist það að hér á landi væri sjómönnum útveguð hlífðarföt. Kvaðst hann hafa fengið upplýsingar um aðstæður hér frá íslenskum sjómönnum sem hann hefði hitt á Spáni og álitið að ef hann hefði farið niður á bryggju hefði hann fengið vinnu og þar með peninga. Hann ítrekaði að hann hefði ekki vitað betur en hann væri með kreditkortið meðferðis og ekki hafa komist að því fyrr en eftir handtökuna að svo var ekki. Þá sagðist hann hafa treyst Gumma. Ákærði gaf enn skýrslu í málinu 10. september og hefur staðfest hana fyrir dómi. Hann var spurður hver stúlkan væri sem hefði hjálpað honum að pakka niður. Hann sagðist ekki mundu skýra frá nafni hennar eftir þá meðferð sem hann hefði fengið hjá lögreglunni. Þá sagðist hann ekki muna heimilisfang sitt á Benidorm. Hann breytti svo framburði sínum um þetta og sagðist ekki vilja gefa upp heim­ilis­fangið þar sem hann óttaðist að lögreglan myndi áreita saklausa vini hans sem hefðu skotið yfir hann skjólshúsi. Hann kvað það heimilisfang sem hann hefði gefið upp vera heimilisfang Gumma þar sem hann hefði búið tvo síðustu dagana fyrir brott­förina. Hann kvaðst vera skráður fyrir greiðslukortinu sem hann hefði verið með en neitaði að svara hvaða fyrirtæki hefði gefið það út. Aðspurður kvaðst hann undanfarin ár hafa starfað við öryggisvörslu, verið útkastari á diskótekum, tekið þátt í að skipu­leggja tónleika, unnið við blaðamennsku og verið atvinnumaður í amerískum fótbolta. Þá skýrði ákærði ítarlegar frá athöfnum sínum síðustu dagana fyrir ferðina hingað til lands. Hann kvaðst hafa ætlað að fara til Íslands og dvelja þar í tíu mánuði. Hann hefði verið að ræða þetta við Gumma og sagt að hann yrði að kaupa farmiða báðar leiðir og sagt að það væri dýrt. Gummi hefði þá boðið sér farmiða sem hann ætti og gilti aðra leiðina og hann þyrfti ekki að nota. Kvaðst ákærði hafa keypt af honum mið­ann daginn áður en hann fór til Íslands. Hefði hann farið með farangur sinn til Gumma að kvöldi 30. ágúst, milli klukkan 10 og 12. Hefði Gummi verið heima og annar Íslendingur til sem hafi verið sofandi. Kvaðst hann hafa farið þaðan á nætur­klúbb og skilið farangurinn eftir. Hefði hann ekki komið aftur heim til Gumma fyrr en um morguninn og þá hefðu verið þar staddir nokkrir Íslendingar sem hann ekki þekkti. Telur hann að einn þeirra eigi buxurnar með miðunum sem fundust í tösku hans við komuna til landsins. Kvaðst hann hafa lagt sig í sófa en farangurinn hefði verið inni í svefn­herbergi. Hann hefði ekki dvalið þarna lengi og farið út til þess að fá sér að borða og þegar hann kom aftur hafi fólk verið þarna ennþá. Vinstúlka hans hefði verið í för með honum og þau farið aftur og hefði hann ekki komið þarna aftur fyrr en um klukkan fimm morguninn eftir og þá tekið töskuna. Hefði kunningi Gumma ekið sér út á flugvöll. Hefði það atvikast þannig að hann hefði ætlað með rútu á flugvöllinn en hitt þennan kunningja fyrir tilviljun á rútustöðinni og beðið hann um að aka sér þangað. Hefði kunninginn einmitt verið á leið út á flugvöll. Hann gat ekki sagt nein deili á þessum manni en taldi að hann væri íslenskur. Hefði hann séð hann á tali við Gumma en ekki séð hann heima hjá honum. Þeir hefðu aðeins verið tveir í bílnum. Eftir að út á flugvöllinn kom hefði hann sest niður, síðan farið á salerni og eftir það farið í síma til þess að hringja. Hann hefði svo skráð sig inn og skilað inn far­angr­inum. Hann kvaðst hafa verið einn á flugvellinum og ekki minnast þess að hafa talað við nokkurn mann þar. Við meðferð málsins fyrir dómi hefur ákærði haldið fast við það að hann hafi komið hingað til þess að leita sér að vinnu hér á fiskiskipi. Kveðst hann hafa komið að máli við Gumma, framkvæmdastjóra “Íslenska barsins” í diskótekinu þar sem ákærði vann. Hafi Gummi sagt að hann ætti farmiða aðra leiðina til Íslands sem hann ætlaði ekki að nota og boðið sér miðann til kaups og hafi hann keypt miðann. Hann hafi sjálfur gengið frá farangri sínum í íbúð sinni en gist hjá Gumma tvo síðustu dagana fyrir brottförina. Varðandi uppdrættina tvo hefur hann sagt að hann hafi farið niður á strönd til þess að hlaupa og þegar hann hafi komið aftur í íbúðina hafi hann séð Gumma og nokkra kunningja hans sem sátu í kringum borð með miðana hjá sér og voru að tala saman á íslensku. Annað viti hann ekki um þessa uppdrætti. Lögreglan hafi svo sagt að þessi uppdráttur hefði fundist í vasanum á íþróttabuxum í tösku hans en hann eigi ekki þær buxur. Hann kveðst hafa farið upphaflega út á strætisvagna­stöðina til þess að fara út á flugvöll en kunningi hans úr diskótekinu, líklega íslenskur, hafi ekið sér þangað. Kveðst hann ekki þekkja manninn mjög vel. Ákærði kveðst ekki hafa hitt neinn sem hann þekkti út á flugvelli. Um fararefnin hefur hann sagt að hann hafi talið sig hafa verið með greiðslukort á sér. Lögreglan segi hins vegar að hann hafi ekki verið með neitt greiðslukort. Ákærði kveðst nú ekki eiga þetta greiðslukort sem um ræðir. Hann hefur skýrt frá því - þótt hann taki það fram að það sé alveg hans einkamál - að mjög góð vinkona hans eigi þetta greiðslukort og heimili sér að nota það þegar hann óski þess. Því miður geti hann ekki skýrt frá því hver þessi vinkona sé. Vilji hann það ekki þar sem hann hafi þekkt hana mjög lengi og vilji ekki flækja henni í þetta mál, þar sem hann hafi verið rang­lega ákærður. Um tilganginn með komu sinni hingað hefur ákærði sagt að margir íslenskir sjómenn sem voru í fríi á Spáni hafi sagt sér að ekki þyrfti annað en fara niður að höfn og spyrja fólk og væri alltaf eða nær alltaf hægt að fá pláss á bátum. Ákærði kveðst hafa orðið var við fíkniefnanotkun hjá Gumma og félögum hans. Helminginn af tím­anum hafi Gummi verið ruglaður af fíkniefnanotkun. Hann segir að taskan hans hafi verið ólæst í íbúðinni meðan hann var fjarverandi og hver sem er getað nálgast hana á meðan. Guðmundur Ingi Þórodsson, Gummi, hefur skýrt frá því við meðferð málsins fyrir dóminum að hann hafi kynnst ákærða þegar hann var að vinna á diskóteki þar sem vitnið rak bar á Spáni. Muni hann hafa frétt hjá einhverjum strákum að sjómenn hér hefðu góð laun. Hafi hann gist hjá vitninu í um vikutíma áður en hann fór til Íslands. Nokkru áður en ákærði fór til Íslands kveðst hann hafa séð hann pakka niður fyrir þessa ferð, þar á meðal fíkniefnum. Þau hafi verið í tveimur glærum pokum sem hann hafi svo pakkað inn í annan poka, hvítan eða rauðan. Kveðst vitnið hafa vitað að ákærði ætlaði með pakkann hingað til lands. Þeir hafi þó ekki rætt neitt um þetta. Vitnið hefur kannast við að hafa neytt fíkniefna á þessum tíma en segist vera hættur því nú. Að beiðni ákærða og í greiðaskyni kveðst hann hafa keypt fyrir hann flug­miðann og lánað honum fyrir farinu. Hann er ekki viss hvort hann lofaði ákærða að greiða fyrir honum fyrir eða eftir að hann sá hjá honum fíkniefnin. Hafi hann hringt á skrifstofu Plúsferða og pantað flugið. Þeir Sigurður Bragason hafi farið með ákærða í bíl út á flugvöll og minnir hann að hann hafi ekið. Hann hafi keypt miðann af fararstjóra á vellinum. Hann hafi ekki verið með næga peninga fyrir honum og fengið lánað hjá kunningja sínum, Benóný Benónýssyni, og sett vegabréfið sitt í pant fyrir því sem á vantaði. Hafi Benóný tekið út fyrir hann peninga í hraðbanka þarna á vellinum. Hann kveðst einnig hafa reynt að útvega ákærða far frá Keflavíkurflugvelli þegar hingað kæmi með því að hringja í félaga sinn, Gunnar Örn Haraldsson, og biðja hann um að sækja ákærða á völlinn. Gunnar Örn hafi hins vegar ekki getað komið þessu við. Vitnið kannaðist við að hafa rissað uppdrættina af komusal flug­stöðvarinnar í Keflavík á miða fyrir ákærða. Hafi þetta verið á laugardagskvöldi að þeir ákærði sátu tveir að drykkju heima hjá vitninu og hafi ákærði beðið sig að teikna þetta upp þar sem hann væri ókunnugur þar og kveðst hann að ósk ákærða hafa merkt inn á uppdrættina hvar löggæslumennirnir væru. Vitnið hefur viðurkennt fyrir dóminum að kvöldið áður en ákærði fór til Íslands hafi hann haft samband við Einar Ásbjörnsson lögreglumann, sem hann þekkti, en Einar hefði verið búinn að tala við sig um möguleika á því að semja um gamalt mál ef hann léti hann hafa eitthvert annað mál í staðinn. Hafi Einar hringt í Ásgeir Karlsson sem svo hafi hringt í sig. Kveðst hann hafa sagt lögreglunni til ákærða, að hann væri á leið til landsins með fíkniefni. Hafi þeir sagt að það væri möguleiki á að semja um þetta. Eftir að búið var að handtaka ákærða hafi þeir sagt að það væri of seint að semja um þetta mál en þeir mundu ræða við hann í sambandi við framtíðina. Lögreglumennirnir hafa staðfest það fyrir dóminum að Guðmundur Ingi hafi sagt til ákærða og viljað fá greiða á móti hjá lögreglunni vegna eldra máls. Þeir segjast hafa sagt honum það strax að slíkt kæmi ekki til mála. Benoný Benonýsson, Benni, hefur gefið skýrslu fyrir dóminum. Kemur fram hjá honum að hann hafi kynnst Guðmundi Inga á Spáni þegar vitnið var að vinna þar. Ákærða hafi hann svo kynnst fyrir skömmu. Hann hafi spurt marga íslenska stráka sem þarna hafi verið og vitnið þekkti hvort þeir gætu útvegað honum vinnu á Íslandi. Hafi hann svo ekki haft meira af ákærða að segja fyrr en þeir hittust úti á flugvelli að vitnið var á heimleið og ákærði að fara með sömu flugvél. Hann hafi verið þarna með Guð­mundi Inga og þeir verið í vandræðum með að borga farseðilinn. Hafi Guð­mundur Ingi spurt sig hvort hann gæti lánað sér peninga og kveðst hann hafa gengist inn á það og tekið út jafnvirði 12.500 króna og lánað honum. Eftir á hafi þeir ákærði svo spjallað saman. Kveðst hann hafa spurt ákærða hvað hann ætlaði að gera á Íslandi og hann sagst ætla að fara að vinna á fiskiskipi. Fangelsin á Íslandi hafi borist í tal með þeim og kveðst Benóný hafa sagt við hann að ef hann ætlaði að fara að lifa heiðarlegu og góðu lífi á Íslandi ætti hann að gæta sín á því hverja hann umgengist og varað hann við Guðmundi Inga. Hafi þá komið fram hjá honum að hann hefði setið inni einn mánuð í Bretlandi. Kveðst hann hafa sagt við ákærða að fangelsi á Íslandi væri örugglega eins og góðgerðarstofnun miðað við fangelsi úti. Hann hafi þá sagt að hann þyrfti ekki að hafa áhyggjur af því, því hann ætlaði að fara að lifa heiðarlegu lífi. Gunnar Örn Haraldsson, kunningi Guðmundar Inga, hefur komið fyrir dóminn og sagt að Guðmundur Ingi Þóroddsson hafi beðið sig um að sækja vin sinn út á flugvöll í Keflavík en hann hafi ekki getað það þar sem hann hafi þurft að fara til tannlæknis. Guðmundur Ingi hafi ekki sagt sér í hvaða erindum maðurinn væri. Sigurður Bragi Bragason, sem nefndur hefur verið og býr á Spáni, hefur komið fyrir dóm í málinu. Hann hefur skýrt frá því að ákærði hafi fengið að búa hjá þeim Guðmundi Inga í nokkra daga fyrir brottförina til Íslands og kveðst hafa ekið manninum út á flugvöll áður en hann fór til Íslands. Ragnheiður Karitas Pétursdóttir, fararstjóri fyrir ferðaskrifstofuna Plúsferðir á Benidorm, hefur komið fyrir dóm og skýrt frá því að hún hafi fengið fyrirmæli frá skrifstofu Plúsferða hér á landi um að gefa út farseðil á nafn Alex Briggs og yrði farseðilsins vitjað og greitt fyrir hann á flugvellinum í Alicante daginn eftir. Guðmundur Þóroddsson, sem hún kannaðist við, hafi svo komið til hennar til að sækja þennan farseðil og ætlað að greiða hann en ekki haft næga peninga til þess. Hann hafi getað fengið lánað hjá vinum sínum sem muni hafa farið í hraðbanka. Það hafi þó ekki nægt og vantað 3.000 peseta upp á. Kveðst hún þá hafa tekið vegabréfið hans í pant fyrir þeim. Niðurstaða. Eins og áður er komið fram var það Guðmundur Ingi Þóroddsson sem ljóstraði upp um ákærða í því skyni að fá einhverja ívilnun hjá lögreglu eða ákæruvaldi í öðru máli sem hann átti hlut að. Verður ekki byggt á framburði hans í málinu. Fyrir liggur að ákærði var með 2031 töflu sem innihélt efnið metýlendíoxí-metýlamfetamínklóríð (MDMA) í tösku sinni þegar hann kom til landsins, hinn 1. september sl. Ákærði neitar sök og hefur borið því við að hafa ekki vitað það að töflurnar væru í töskunni og einhver hafi því komið þeim þar fyrir án hans vitneskju. Frásögn ákærða er almennt losaraleg og ekki trúverðug. Þykja eftirtalin atriði m.a. veikja hana mjög: Ákærði hefur verið óstöðugur í skýrslum um það hvar hann dvaldi áður en hann fór til Íslands og hverja hann umgekkst. Hann hefur neitað að skýra frá nafni stúlkunnar sem hann segir hafa hjálpað sér að pakka niður í töskuna og enn fremur neitað að skýra frá heimilisfangi sínu á Benidorm og borið fyrir sig haldlitlar ástæður. Þá hefur hann verið óstöðugur í frásögn sinni um það hvernig hann fékk far­seðilinn í hendur. Frásögn hans um fólk og atvik á flugvellinum í Alicante er í and­stöðu við það sem aðrir hafa borið, þar á meðal eitt óaðfinnanlegt vitni, Ragnheiður Karítas Pétursdóttir fararstjóri. Ákærði hefur sagt óljós og mótsagnakennd deili á manni þeim sem hann telur vera kunningja sinn og ók honum á flugvöllinn í Alicante. Þá hefur frásögn hans um kreditkortið sem hann segist hafa verið með verið óstöðug. Hann hefur og neitað að gefa upplýsingar um kortið og eiganda þess og borið fyrir sig haldlitla ástæðu. Þegar allt þetta er athugað þykir verða að hafna frásögn ákærða og telja að hann hafi vísvitandi og í ágóðaskyni flutt fíkniefnin til landsins til þess að þeim yrði dreift hér á landi. Hefur hann orðið sekur við 173. gr. a í almennum hegningarlögum nr. 19, 1940, sbr. lög nr. 64, 1974. Refsing, viðurlög og sakarkostnaður. Ákærði hefur ekki áður gerst sekur um refsivert athæfi. Við ákvörðun refs­ingar hans ber að hafa hliðsjón af því að með brotinu var að því stefnt að koma í dreifingu hér miklu magni af hættulegu vímuefni. Refsing ákærða þykir hæfilega ákveðin fangelsi í 7 ár. Frá refsingunni ber að draga gæsluvarðhaldsvist hans frá 2. september 1998, samtals 190 daga. Þá ber samkvæmt 6. mgr. 5. gr. laga um ávana- og fíkniefni nr. 65, 1974 að dæma ákærða til þess að þola upptöku á 2031 töflu af efninu MDMA. Dæma ber ákærða til þess að greiða allan sakarkostnað, þar með talin sak­sóknar­laun í ríkissjóð, 150.000 krónur, og réttargæslu- og málsvarnarlaun til verjanda síns, Helga Jóhannessonar hrl., 300.000 krónur, sem dæmd eru án virðisaukaskatts. Mál þetta sótti Ragnheiður Harðardóttir saksóknari. Dómsorð: Ákærði, Kio Alexander Ayobambele Briggs, sæti fangelsi í 7 ár. Frá refsing­unni dregst 190 daga gæsluvarðhaldsvist hans. Ákærði þoli upptöku á 2031 töflu af efninu MDMA. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 150.000 krónur, og réttargæslu- og málsvarnarlaun til verjanda síns, Helga Jóhannes-sonar hrl., 300.000 krónur. Pétur Guðgeirsson

Mál nr. 5/1999

Félag Reikningsskil Dagsektir

Á rak fasteignasöluna F sem einkafyrirtæki þegar hann gerði samstarfssamning við T um rekstur fasteignasölu. Átti rekstur fasteignasölunnar að vera sjálfstæður og skyldi T annast bókhald og fjármál hennar. Þá stóð til að T gengi inn í F þegar tryggt væri að engar skuldir hvíldu á félaginu. Aldrei kom til þessa, en T og Á stóðu saman að rekstri fasteignasölu undir nafninu F í rúm þrjú ár. Eftir að samstarfi þeirra lauk höfðaði Á mál þar sem hann krafðist þess að T yrði dæmdur til að leggja fram rekstraruppgjör fasteignasölunnar F fyrir ákveðið tímabil. Talið var að orðalag samstarfssamnings Á og T hefði verið skýrt um að T skyldi færa sjálfstætt bókhald vegna rekstrarins. Var staðfest niðurstaða héraðsdóms um skyldu T til að afhenda reikningsskil vegna rekstrar hans og Á á fasteignasölunni ásamt því að veita Á aðgang að fylgiskjölum með reikningsskilunum.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 5. janúar 1999. Hann krefst sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms, en þó þannig að frestur áfrýjanda til að verða við skyldu sinni og áfall dagsekta, sem mælt er fyrir um í héraðsdómi, taki mið af þeim degi, sem dómur Hæstaréttar gangi í málinu. Þá krefst stefndi málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Samkvæmt gögnum málsins tilkynnti stefndi til firmaskrár Akureyrar 12. september 1990 að frá 1. október sama árs ræki hann sem einkafyrirtæki sitt með ótakmarkaðri ábyrgð Fasteignatorgið, sem fram að því hafði verið sameignarfélag hans og annars nafngreinds manns. Hinn 15. nóvember sama árs gerðu málsaðilar síðan svonefndan samstarfssamning, þar sem kveðið var á um að þeir rækju saman fasteignasölu á Akureyri, stefndi sem lögmaður og fasteignasali, en áfrýjandi sem sölumaður og forstöðumaður. Skyldi rekstur fasteignasölunnar vera sjálfstæður og áfrýjandi annast hann, þar á meðal bókhaldsvinnu og fjármál. Mælt var fyrir um að fasteignasalan skyldi greiða nánar tiltekna kostnaðarliði til helminga á móti lögmannsstofu stefnda, en aðra tilgreinda liði átti fasteignasalan ein að bera. Áttu aðilarnir að skipta til helminga tekjum af fasteignasölunni að frádregnum kostnaði samkvæmt fyrrnefndum samningsákvæðum, en þó skyldu áfrýjanda tryggð af tekjunum nánar tiltekin lágmarkslaun á mánuði miðað við heilt uppgjörsár. Í samningnum var jafnframt ákvæði um að áfrýjandi gengi „sem helmingsaðili“ inn í Fasteignatorgið sf. þegar fullnaðaruppgjör hefði farið fram og tryggt væri að engar skuldir hvíldu á félaginu, en samstarfssamningurinn skyldi þó áfram vera í gildi. Óumdeilt er í málinu að aldrei hafi komið til þess að áfrýjandi gengi inn í umrætt sameignarfélag samkvæmt síðastnefndu ákvæði í samningi aðilanna. Þeir stóðu hins vegar saman að rekstri fasteignasölu frá því í nóvember 1990 til 14. mars 1994, þegar uppsögn áfrýjanda á samstarfssamningi þeirra mun hafa komið til framkvæmda. Mun þessi atvinnurekstur fyrst í stað hafa verið auðkenndur með kennitölu áfrýjanda og virðisaukaskattsnúmer hans nýtt þar. Frá miðju ári 1991 mun fasteignasalan hins vegar hafa verið auðkennd með kennitölu Eignamiðstöðvarinnar hf. og virðisaukaskattsnúmer hennar notað. Samkvæmt gögnum málsins hefur áfrýjandi verið stjórnarformaður síðastnefnds félags að minnsta kosti frá 29. júní 1992, en stefndi skoðunarmaður reikninga þess. Fyrir liggur að firmanafnið Fasteignatorgið var afskráð 15. desember 1992. II. Eins og nánar greinir í héraðsdómi krafðist stefndi þess í héraðsdómsstefnu að áfrýjandi yrði dæmdur til að leggja fram „rekstraruppgjör fasteignasölunnar „Fasteignatorgsins“, sem stefnandi var einkaeigandi að á starfstíma þess frá 15. nóvember 1990 til 14. mars 1994, þar með fylgiskjöl öll varðandi reksturinn ...“. Var þess krafist að áfrýjanda yrði gert að verða við þessari skyldu innan 30 daga frá uppsögu dóms að viðlögðum nánar tilteknum dagsektum. Áfrýjandi lagði fram í héraði skjöl, sem samkvæmt yfirskrift sinni hafa að geyma uppgjör fyrir Fasteignatorgið vegna áranna 1992 og 1993, svo og fyrir tímabilið 1. janúar til 15. mars 1994. Með skjölum þessum fylgdi afrit af bréfi áfrýjanda 6. desember 1994, þar sem voru skýringar með uppgjöri fyrir Fasteignatorgið. Við munnlegan flutning málsins fyrir Hæstarétti kom fram af hálfu beggja aðila að fasteignasalan, sem þeir gerðu áðurnefndan samstarfssamning um, hafi kallast Fasteignatorgið þann tíma, sem þeir stóðu saman að rekstri. Að þessu gættu getur ekki orkað tvímælis gagnvart áfrýjanda hvað átt sé við með fyrrgreindu orðalagi í dómkröfum stefnda, þrátt fyrir að bæði sé þar ranglega hermt að stefndi hafi verið einkaeigandi að fasteignasölu með umræddu heiti og leitt sé í ljós að firmaheitið hafi verið afskráð á tímabilinu, sem aðilarnir stóðu saman að rekstri. Í samstarfssamningi aðilanna var eins og áður greinir mælt fyrir um að þeir stæðu saman að rekstri fasteignasölu og skiptu með sér á ákveðinn hátt tekjum af henni. Skyldi reksturinn vera sjálfstæður og áfrýjandi hafa með höndum fjármál vegna hans og bókhald. Samningurinn var gerður persónulega á milli aðilanna og hefur ekki verið sýnt fram á að samkomulag hafi orðið um breytingar á honum. Orðalag hans verður ekki skilið á annan hátt en þann að ætlast hafi verið til að áfrýjandi færði sjálfstætt bókhald vegna rekstrarins, sem yrði aðgreindur frá öðrum viðfangsefnum aðilanna. Sem annar aðila að þessum rekstri á stefndi skýlausan rétt á að fá úr hendi áfrýjanda reikningsskil, sem gerð séu á grundvelli bókhaldsgagna um reksturinn, enda verður að líta svo á að skylda hafi hvílt á áfrýjanda til að gera slík reikningsskil í skjóli samningsákvæðis um að hann annaðist „alla bókhaldsvinnu“. Af sömu ástæðu á stefndi rétt á að fá aðgang að umræddum bókhaldsgögnum til að ganga úr skugga um réttmæti reikningsskilanna. Áfrýjandi hefur ekki sýnt fram á að sér sé ómögulegt að verða við þessum kröfum, eins og hann hélt fram við flutning málsins fyrir Hæstarétti, en í því sambandi verður að líta til þess að honum hefur sýnilega verið kleift að gera áðurnefnd uppgjör, sem liggja fyrir í málinu, svo og að hann hefur ekki borið því við að fylgiskjöl úr bókhaldi séu ekki lengur tiltæk. Samkvæmt framansögðu verður staðfest niðurstaða héraðsdóms um skyldu áfrýjanda til að afhenda reikningsskil vegna rekstrar hans og stefnda á fasteignasölu ásamt því að veita stefnda aðgang að fylgiskjölum með slíkum reikningsskilum. Verður þessi skylda lögð á áfrýjanda með þeim hætti, sem nánar greinir í dómsorði, en sú niðurstaða rúmast innan kröfugerðar stefnda eins og hún verður að réttu lagi skýrð, sbr. 1. mgr. 111. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað verður staðfest. Áfrýjandi verður dæmdur til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Áfrýjanda, Tryggva Pálssyni, er skylt að afhenda stefnda, Ásmundi S. Jóhannssyni, reikningsskil vegna sameiginlegs rekstrar þeirra á fasteignasölu á tímabilinu frá 15. nóvember 1990 til 14. mars 1994, svo og að veita stefnda aðgang að bókhaldsfylgiskjölum, sem reikningsskilin styðjast við, innan 30 daga frá uppsögu þessa dóms. Falla að öðrum kosti til dagsektir frá þeim tíma að fjárhæð 10.000 krónur á dag úr hendi áfrýjanda til stefnda þar til framangreindum skyldum verður fullnægt. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað skal vera óraskað. Áfrýjandi greiði stefnda 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 18. nóvember 1998. Mál þetta, sem dómtekið var í gær hefur Ásmundur S. Jóhannsson, kt. 150334-3659, Byggðavegi 86, Akureyri, höfðað hér fyrir dómi, með stefnu birtri 24. janúar 1998 á hendur Tryggva Pálssyni, kt. 240938-6429, Kjarrlundi 1, Akureyri. Eru dómkröfur stefnanda þær að stefndi verði dæmdur til að leggja fram rekstraruppgjör fasteignasölunnar „Fasteignatorgsins“ sem stefnandi var einkaeigandi að á starfstíma þess frá 15. nóvember 1990 til 14. mars 1994, þar með fylgiskjöl öll varðandi reksturinn, innan eins mánaðar frá uppkvaðningu dóms í málinu allt að viðlögðum dagsektum sem ákveðist kr. 20.000 á dag, sbr. 2. ml. 4. mgr. 114. gr. laga nr. 91, 1991 frá tímamarki dómsuppsögn til efnda dómsins. Þá krefst stefnandi málskostnaðar að mati réttarins. Stefndi krefst sýknu af kröfum stefnanda og að stefnda verði tildæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati dómsins. Stefnandi kveður málavexti vera þá að hann sem löggiltur fasteignasali og stefndi, sem sölustjóri, hafi gert með sér samstarfssamning hinn 15. nóvember 1990 um rekstur fasteignasölu undir firmanafni einkafyrirtækis stefnanda „Fasteignatorgið“. Samkvæmt 2. gr. samningsins hafi stefndi átt að annast sölustarfsemi og samkvæmt 3. gr. hafi hann átt að annast daglegan rekstur þar með talið alla bókhaldsvinnu og umsvif fjármála. Í 4. gr. hafi verið ákvæði um mánaðarlegt rekstraruppgjör sem tilbúið yrði 15. dag mánaðar næstan eftir rekstrarmánuð. Í 8. gr. hafi verið ákvæði um eins mánaðar gagnkvæman uppsagnarfrest. Stefndi hafi fengið löggildingu fasteignasala og stofnsett eigið firma með nafninu „Holt“ fasteignasala. Samstarfinu hafi þannig lokið 14. mars 1994. Stefnandi hafi á rekstrartímanum oft beðið um rekstraruppgjör en fengið þau svör að uppgjörið væri inni í eigin rekstrarreikningi stefnda og væri þess vegna örðugt að verða við þeirri ósk. Stefnandi hafi síðar ítrekað leitað eftir að fá aðgang að framangreindum gögnum en án árangurs og sé því málshöfðun þessi nauðsynleg til þess að fá vitneskju um stöðu sína gagnvart stefnda vegna framangreinds reksturs. Stefndi kveður málavexti vera þá að stefnandi hafi verið sá aðili sem haft hafi löggildingu til sölu fasteigna í samstarfi hans og stefnda og hafi þeir rekið saman fasteignasölu, sbr. samstarfsamning dags. 15. nóvember 1990. Fasteignasala aðila hafi ekki verið rekin sem einkafirma stefnanda, þ.e. sem Fasteignatorgið, kt. 430389-1739, heldur hafi fasteignasalan verið rekin á kennitölu stefnda og með vsk., sem hann hafi fengið hjá skattyfirvöldum, þ.e. kt. 240938-6429, vsk. nr. 27512. Þetta hafi stefnanda verið ljóst. Ekki segi í samningi aðila með hvaða formi eigi að reka fasteignasöluna, en ljóst hafi verið að hana hafi ekki átt að reka á kennitölu Fasteignatorgsins, þar til skilyrðum 7. gr. samningsins væri fullnægt, en það hafi aldrei gerst. Vegna vondrar stöðu Fasteignatorgsins sf. hafi ekki verið hægt að reka fasteignasöluna á kennitölu þess félags meðal annars hafi stefnandi skuldað húsaleigu og fyrir dyrum hafi staðið innheimtuaðgerðir af hálfu ríkissjóðs meðal annars með því að loka fyrirtækinu vegna vangreiddra gjalda. Hins vegar hafi staðið til síðar að stefndi kæmi inn í Fasteignatorgið sf., kt. 430389-1739, sem helmings eigandi þegar það félag yrði skuldlaust, sbr. 7. gr. samningsins. Það ákvæði hafi hins vegar aldrei komið til framkvæmda þar sem félagið hafi aldrei orðið skuldlaust. Um mitt ár 1991 hafi Eignamiðstöðin ehf., kt. 520269-0459, tekið við rekstrinum. Þann 7. febrúar 1994 hafi stefndi sagt upp samstarfssamningi hans og stefnanda. Stefnandi hafi haft rými undir sína lögmannsstofu í húsnæði stefnda að Strandgötu 13, Akureyri. Þrátt fyrir að honum væri sagt upp hafi hann ekki hafið brottflutning sinn úr húsnæðinu fyrr en sumarið 1994 og það eftir margar ítrekanir. Hann hafi hins vegar ekki flutt alla sína muni á brott og skilið eftir húsbúnað og tæki auk skjala í fjölda pappakassa. Þessum eignum hafi stefndi orðið að koma í geymslu með ærinni fyrirhöfn og kostnaði, þar sem um hafi verið að ræða ca. 4-5 m³. Stefnandi hafi síðan látið sækja þessa muni loks á síðasta ári. Stefnandi krefjist þess að stefndi leggi fram „rekstraruppgjör fasteignasölunnar „Fasteignatorgsins“, sem stefnandi hafi verið einkaeigandi að á starfstíma þess frá 15. nóvember 1990 til 14. mars 1994, þar með fylgiskjöl öll varðandi reksturinn.“ Stefndi kveðst krefjast sýknu af þessum kröfum þar sem hann hafi ekki þessi gögn í sínum fórum. Þetta einkafirma stefnanda Fasteignatorgið, kt. 4303889-1739, hafi stefnandi sjálfur haft með að gera og sé sjálfsagt með gögn varðandi það sjálfur að minnsta kosti hafi stefndi ekki nein af umkröfðum gögnum í sínum fórum. Varðandi uppgjör að öðru leyti á milli aðila vegna samstarfs þeirra, hafi stefndi látið stefnanda í té næg gögn til þess að hann geti gert sínar kröfur og útreikninga, enda hafi hann gert það. Þó krafan væri gerð til afhendingar skjala vegna einkareksturs stefnda og vegna reksturs einkahlutafélags hans, bæri að sýkna þar sem stefnandi hafi ekki lögmæta kröfu til þess að fá afhent slík gögn. Krafa stefnanda sé ekki studd neinum lagarökum öðrum en í 4. tl. 114. gr. eml., sem eigi ekki við um kröfu stefnanda og verði ekki séð að lög um meðferð einkamála nr. 91, 1991 geri ráð fyrir slíkri kröfugerð einni og sér eins og gert sé í þessu máli. Þá sé ekki ljóst um hvaða gögn sé verið að ræða þannig að krafan sé heldur ekki dómtæk að því leyti. Stefndi hefur gefið aðilaskýrslu hér fyrir dóminum. Fram hefur verið lagður í málinu samstarfssamningur aðila dagsettur 15. nóvember 1990, þar sem segir í 3. gr.: „Rekstur fasteignasölunnar er sjálfstæður og annast Tryggvi daglegan rekstur hennar, annast alla bókhaldsvinnu og sér um öll fjármál hennar.“ Hér fyrir dóminum hefur stefndi viðurkennt að hafa annast þennan rekstur í upphafi sjálfur og fært bókhald og talið fram til skatts, en síðar hafi einkahlutafélag hans Eignamiðstöðin ehf. annast framangreint allt þar til samstarfi aðila lauk hinn 14. mars 1994. Ljóst er að samkvæmt framangreindum samstarfssamningi á stefnandi lögvarinn rétt til aðgangs að bókhaldsgögnum vegna rekstursins og breytir þar engu hvert form stefndi hafði á rekstrinum, hvort hann rak starfsemina í eigin nafni eða framseldi reksturinn einkahlutafélagi sínu, sem ekki verður af gögnum málsins séð að hafi verið með samþykki stefnanda. Ljóst er af framangreindum samningi aðila svo og gögnum málsins að öðru leyti að stefnda gat eigi dulist að með kröfugerð sinni átti stefnandi við framangreind bókhaldsgögn og verður málinu eigi vísað frá vegna þess að hann nefni þau bókhaldsgögn Fasteignatorgsins, einkafirma síns, þar sem gert var ráð fyrir að það félag tæki við rekstrinum að uppfylltri 7. gr. samningsins og samkvæmt samningnum skyldi reksturinn vera „sjálfstæður“. Þykir því kröfugerð stefnanda vera nægjanleg ljós að þessu leyti. Ekki verður fallist á þá staðhæfingu stefnda að kröfugerð stefnanda eigi sér ekki lagastoð, sbr. 4. mgr. 114. gr. laga nr. 91, 1991. Fjárhæð dagsektarkröfu hefur ekki sérstaklega verið andmælt af hálfu stefnda og ber að ákveða dagsektir í samræmi við kröfur stefnanda. Með vísan til framangreinds verður niðurstaða dómsins þá sú að dæma ber stefnda til að afhenda stefnanda framangreint rekstraruppgjör ásamt öllum fylgiskjölum varðandi reksturinn innan mánaðar frá uppkvaðningu dóms þessa allt að viðlögðum dagsektum kr. 20.000 á dag frá dómsuppsögu til fullnustu dags. Eftir þessum úrslitum ber að dæma stefnda til að greiða stefnanda málskostnað sem þykir hæfilega ákveðinn kr. 80.000. Dóm þennan kveður upp Freyr Ófeigsson, dómstjóri. Dómsorð: Stefndi, Tryggvi Pálsson, afhendi stefnanda, Ásmundi S. Jóhannssyni rekstraruppgjör ásamt fylgiskjölum vegna fasteignasölu stefnanda „Fasteignatorgsins“ frá 15. nóvember 1990 til 14. mars 1994 innan mánaðar frá uppkvaðningu dóms þessa, allt að viðlögðum dagsektum kr. 20.000,- fyrir hvern dag frá uppkvaðningu dómsins til fullnustudags hans, verði honum ekki fullnægt innan framangreindra tímamarka. Stefndi greiði stefnanda kr. 80.000,- í málskostnað.

Mál nr. 22/1999

Umboðssvik Húsaleigulög

M leigði Á íbúð sína til sex mánaða og afhenti Á honum víxil til tryggingar réttum efndum leigusamningsins. Mánuði síðar fór Á úr íbúðinni vegna breyttra aðstæðna sinna. Seldi M þá víxilinn í banka án þess að hafa áður leitað viðurkenningar á bótakröfu vegna meints leigutaps eða skemmda á íbúðinni í samræmi við húsaleigulög. M leysti svo víxilinn til sín á ný um sex mánuðum síðar þegar hann var kominn í innheimtu hjá lögmanni bankans.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Málinu hefur verið skotið til Hæstaréttar með stefnu 22. desember 1998 að ósk ákærða, sem áfrýjar því í heild og krefst sýknu af öllum kröfum ákæruvaldsins. Einnig er áfrýjað af hálfu ákæruvalds, sem krefst þyngingar á refsingu ákærða. Málavöxtum er lýst í meginatriðum í hinum áfrýjaða dómi. Svo sem þar greinir afréð ákærði í nóvember 1997 að hagnýta sér víxil að fjárhæð 200.000 krónur, sem leigutaki hans í íbúð að Vestursíðu 6E á Akureyri hafði afhent honum við gerð leigusamnings til tryggingar efndum á samningnum, með því að selja hann í banka. Þetta gerði hann án þess að gæta skýrra ákvæða húsaleigulaga nr. 36/1994, sbr. einkum 40. gr. og 64. - 65. gr. þeirra, um meðferð tryggingarfjár frá leigjanda og gerð bótakrafna á hendur honum. Ákærði ábyrgðist víxilinn við söluna og innleysti hann að lokum, eftir að leigutakinn og útgefandi víxilsins höfðu ítrekað neitað að greiða hann. Þetta gerði hann þó ekki fyrr en í maí 1998, eftir að víxillinn var kominn til innheimtu hjá lögfræðingi á vegum bankans. Ákærði kveðst ekki hafa ætlað að auðgast á þessari háttsemi, heldur aðeins að ná bótum fyrir óhjákvæmilegt leigutap og annað tjón, sem leigutakinn hefði valdið. Hann hefur þó ekki sannað svo viðhlítandi sé, að leigutakinn hafi valdið spjöllum á íbúðinni, og tekjutap hans vegna brottflutnings leigutakans virðist ekki hafa náð nema til eins mánaðar leigu, eða um 50.000 króna. Ákærði naut ekki samningsbundins réttar til að selja víxilinn án undanfarandi aðgerða gagnvart leigjanda sínum, þótt slit hins síðarnefnda á leigusamningnum væru fyrirvaralaus að kalla. Telja verður, að hann hafi með þeirri gerð sinni valdið röskun á hagsmunum leigjandans, sem var ung stúlka, og verulegri hættu á því, að þeir yrðu fyrir borð bornir. Samkvæmt því verður á það fallist með héraðsdómara, að hann hafi orðið brotlegur við ákvæði 249. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 með misnotkun á aðstöðu sinni gagnvart leigjandanum. Við ákvörðun refsingar fyrir brotið er til þess að líta, að ákærði leysti tryggingarvíxilinn til sín með áföllnum kostnaði í samræmi við ábyrgð sína, án þess að leigjandinn bæri endanlegan skaða af. Jafnframt hefur hann gert líklegt, að krafa um bætur vegna lagfæringa á íbúðinni hafi ekki verið allskostar tilefnislaus, auk þess sem ætla verður, að hann hafi orðið fyrir nokkru tekjutapi. Með hliðsjón af þessu og atvikum að öðru leyti þykir rétt að fresta ákvörðun refsingar á hendur ákærða, og falli hún niður að liðnum tveimur árum frá uppsögu dóms þessa, haldi hann almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað verður staðfest. Ákærði greiði áfrýjunarkostnað sakarinnar, svo sem um er mælt í dómsorði. Dómsorð: Frestað er ákvörðun um refsingu ákærða, Marinós Knútssonar, og skal hún falla niður að liðnum tveimur árum frá uppsögu dóms þessa, haldi hann almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um sakarkostnað á að vera óraskað. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Þorsteins Hjaltasonar héraðsdómslögmanns, 40.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 9. desember 1998. Ár 1998, miðvikudaginn 9. desember, er dómþing Héraðsdóms Norðurlands eystra sett í dómsal embættisins að Hafnarstræti 107, Akureyri, og haldið af Ólafi Ólafssyni, héraðsdómara. Fyrir er tekið: Mál nr. S-82/1998: Ákæruvaldið gegn Marinó Knútssyni. Er nú í málinu kveðinn upp svofelldur dómur: Mál þetta, sem dómtekið var þann 19. nóvember s.l., er höfðað með ákæruskjali sýslumannsins á Akureyri, útgefnu 3. september 1998, á hendur; „Marinó Knútssyni, kt. 060166-5879, Borgarsíðu 16, 603 Akureyri, fyrir umboðssvik, með því að hafa 6. nóvember 1997, misnotað aðstöðu sína sem handhafi víxils og heimildarlaust selt Landsbanka Íslands h.f., útibúi, Akureyri, víxil að upphæð kr. 200.000,- sem ákærði hafði fengið afhentan frá Árnýju Ósk Hauksdóttir, kt. 230979-3169, til tryggingar leigugreiðslum, en Árný Ósk var greiðandi og samþykkjandi víxilsins, Sigrún Kjartansdóttir, kt. 180655-5069, var útgefandi hans og Haukur Tryggvason, kt. 310349-4299, ábekingur á víxlinum. Telst þetta varða við 249. gr. almennra hegningarlaga nr.19/1940. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar.” Af hálfu ákærða var haldið uppi vörnum. Skipaður verjandi krafðist þess aðallega að ákærði yrði sýknaður af refsikröfu ákæruvalds og allur sakarkostnaður, þ.m.t. hæfileg málsvarnarlaun, yrðu greidd úr ríkissjóði. Til vara var krafist vægustu refsingar sem lög heimila. Málsatvik. Samkvæmt leigusamningi var eignaríbúð ákærða, Marinós Knútssonar, Vestursíða 6 E, Akureyri, leigð kæranda, Árnýju Ósk Hauksdóttur, fæddri 1979, þann 1. október 1997. Leigutíminn var tiltekinn 6 mánuðir, en leigufjárhæð krónur 50.000 á mánuði. Til tryggingar réttum efndum afhenti leigutaki víxil þann sem mál þetta er sprottið af. Fyrir hönd ákærða annaðist faðir hans, vitnið Knútur Kristján Gunnarsson, samningsgerðina, og afhenti hann leigutaka fullnaðarkvittun fyrir greiðslu leigu vegna októbernmánaðar 1997. Óumdeilt er að við samningsgerðina var vitninu kunnugt um að samleigjendur kæranda voru tvær vinkonur hennar, vitnin Elísa Rut Guðmundsdóttir og Freydís Heiðarsdóttir, en báðar eru þær fæddar 1981. Leigutakarnir fóru úr íbúð ákærða um mánaðamótin október/nóvember 1997, en ákærði seldi áðurgreindan tryggingarvíxil í Landsbankaútibúinu á Akureyri þann 6. nóvember s.á. Kærandi andmælti ráðstöfun ákærða á víxlinum þann 8. janúar 1998, eftir að henni hafði borist tilkynning um vanskil frá Landsbankaútibúinu á Akureyri. Þá bar hún fram formlega kæru á hendur ákærða hjá lögreglu þann 3. apríl s.l. Samkvæmt gögnum málsins endurgreiddi ákærði bankaútibúinu andvirði víxilsins þann 29. maí sl. ásamt lögfræðikostnaði, samtals krónur 239.449. Verður nú vikið að framburði ákærða og vitna. Fyrir dómi hefur ákærði borið að kærandi og samleigjendur hennar hafi vanefnt framangreindan leigusamning, í fyrsta lagi með því að greiða aðeins krónur 43.500 af leigugreiðslu októbermánaðar 1997, þrátt fyrir að þær hefðu fengið fullnaðarkvittun, í öðru lagi með því að rifta hinum tímabundna leigusamningi fyrir lok hans og loks í þriðja lagi með því að valda tilgreindum skemmdum á eigninni. Hefur ákærði vísað til þess að eitt ljós í eigninni hafi verið brotið, teppi ónýt, en að auki hefði eignin verið óþrifin við brottför leigjendanna. Þá hefur ákærði staðhæft að leigjendurnir hefðu ekki staðið skil á hlutdeild sinni í rekstrarkostnaði eignarinnar, þ.á.m. vegna síma, rafmagns og hitaveitu, samtals að fjárhæð krónur 15.042. Við meðferð málsins framvísaði ákærði reikningi frá hreingerningafyrirtæki, dags. 8. nóvember 1997, vegna ræstingar á íbúðinni að fjárhæð krónur 8.902 og tilboði dúklagningameistara vegna nýrra teppa, dagsettu 12. nóvember 1997, að fjárhæð krónur 279.192. Fyrir dómi kvaðst ákærði hafa heyrt ávæning af því hjá kæranda, Árnýju Ósk, um miðjan október 1997, að leigutakarnir hefðu í hyggju að hverfa frá leigusamningnum um mánaðarmótin þar á eftir og kvaðst hann að því tilefni hafa gert henni ljóst að hún væri ábyrg fyrir vanefndum samningsins. Ákærði staðhæfði að málefnið hefði ekki komið frekar til umræðu og kærandi því ekki tilkynnt sérstaklega um brottför sína úr íbúðinni. Ákærði kvaðst ekki hafa kynnt sér vanefndarúrræði húsaleigulaga nr.36,1994 og því ekki kvatt til byggingarfulltrúa til að meta eignina og þá ekki krafið fyrrum leigjendur skriflega um bætur vegna nefndra spjalla og vanefnda, en í þess stað selt tryggingarvíxilinn í banka með gjalddaga 22. desember 1997. Kvaðst ákærði hafa ritað nafn sitt á víxilinn sem ábeking, en gert ráð fyrir að leigutakinn Árný Ósk myndi hafa samband við hann er henni bærist tilkynning frá bankanum um vanskil, og kvaðst hann þá hafa verið reiðubúinn til að leysa málið með sanngjörnum hætti. Ákærði ítrekaði að hann hefði leyst víxilinn til sín ásamt áföllnum kostnaði þann 29. maí sl., og greitt fyrir krónur 239.449 til útibús Landsbankans á Akureyri. Vitnið Knútur Kristján Gunnarsson, fæddur 1930, kvaðst hafa búið í íbúð sonar síns, ákærða í máli þessu, allt þar til eignin var seld á leigu hinn 1. október 1997. Vitnið staðhæfði að kærandi og samleigjendur hennar hefðu tekið við eigninni í góðu ástandi, en hins vegar skilað henni af sér skítugri og með ónýtum teppum. Að öðru leyti lýsti vitnið málsatvikum með sama hætti og ákærði hér að framan, þ.á.m. að því er varðaði gerð leigusamnings og afhendingu tryggingarvíxils, en einnig að leigjendur hefðu ekki staðið full skil á leigugreiðslu fyrir októbermánuð. Kvaðst vitnið þannig hafa treyst orðum leigjendanna um að þær gerðu full skil á leigunni nokkrum dögum eftir viðtöku þeirra á íbúðinni og af þeim sökum kvaðst hann hafa afhent þeim fullnaðarkvittun fyrir leigunni. Vitnið Viðar Þór Pálsson, dúklagningarmeistari, fæddur 1964, kvaðst að beiðni ákærða hafa skoðað ástand teppa í íbúð hans í byrjun nóvember 1997. Vitnið bar að margir blettir hefðu verið á teppunum og þau mjög illa farin og almennt borið merki um slæma umgengni og nær verið ónýt. Vitnið kvaðst hins vegar ekki hafa þekkt til aðstæðna í íbúðinni fyrir nefnda skoðun hans á eigninni. Kærandi, Árný Ósk Hauksdóttir, kvaðst fyrir dómi hafa tilkynnt ákærða um miðjan október 1997 að vegna breyttra aðstæðna hennar og samleigjendanna þyrftu þær að fara úr eigninni fyrr en ætlað var eða um mánaðarmótin þar á eftir. Kvaðst kærandi hafa skilið orð ákærða, þ.á.m. um að hann myndi rífa tryggingarvíxilinn, á þann veg að hann hefði skilning á vandræðum þeirra og að engir eftirmálar yrðu vegna brotthvarfs þeirra. Kærandi staðhæfði að fyrir brottför þeirra úr íbúðinni hefði eignin verið þrifin og ætlaði hún að ástand eignarinnar hefði síst verið verra en við komu þeirra. Kærandi andmælti því og alfarið að skemmdir hefðu hlotist á eigninni á leigutímanum, þ.á.m. á teppum, og fullyrti ennfremur að full skil hefðu verið gerð á leigugreiðslu fyrir októbermánuð, en auk þess kvaðst hún hafa greitt hitaveitureikning. Kærandi kvaðst enga tilkynningu eða umkvörtun hafa fengið frá ákærða vegna viðskilnaðar þeirra á íbúðinni, en í þess stað borist tilkynning frá banka í lok árs 1997 um vanskil á nefndum tryggingarvíxli. Af því tilefni kvaðst kærandi hafa rætt við vitnið Knút Kristján og þá aðeins heyrt að ákærði hefði verið ósáttur við þrif þeirra á íbúðinni. Frásögn samleigjendanna Elísu Rutar Guðmundsdóttur og Freydísar Heiðarsdóttur var fyrir dómi í öllum aðalatriðum samhljóða framburði kæranda, að því frátöldu að þær ætluðu að vitnið Knútur Kristján hefði verið leigusali íbúðarinnar. Vitin báru og að teppin í íbúðinni hefðu verið blettótt við viðtöku þeirra á eigninni og staðhæfðu að þrátt fyrir nokkurn gestagang hefði ástand eignarinnar síst verið verra við brotthvarf þeirra. Vitnið Freydís hafði þó fyrirvara á að eitt ljós í eigninni hefði e.t.v brotnað á leigutímanum. Auk nefndra vitna kom fyrir dóm Guðrún Elva Stefánsdóttir, Vestursíðu 6 F, en hún gat ekki lýst af eigin raun ástandinu í íbúð ákærða, hvorki fyrir dvöl nefndra leigjenda í eigninni eða eftir brottför þeirra. Niðurstaða. Svo sem fram er komið var gerður skriflegur tímabundinn leigusamningur til 6 mánaða um eignaríbúð ákærða. Með samningsaðilum er ágreiningur um meintar vanefndir og spjöll á eigninni og hvort ákærði hefði fallist á að leysa leigjendur undan leigusamningum og stendur þar staðhæfing gegn staðhæfingu. Það er hins vegar upplýst að ákærða var ekki tilkynnt skriflega um fyrirætlan leigutakanna um leigulok og að hann sjálfur sendi leigutökunum ekki formlega kröfu um bætur vegna meintra vanefnda og kvaddi ekki til dómkvadda matsmenn eða byggingarfulltrúa til að meta ætluð spjöll á eigninni líkt og áskilið er í XIII. og XIV. húsaleigulaga 36,1994. Í þess stað seldi ákærði tryggingarvíxil þann sem hann hafði fengið frá kæranda í banka. Það er mat dómsins þegar litið er til allra málavaxta að með ofannefndu athæfi hafi ákærði misnotað aðstöðu sína með þeim hætti að varði hann refsingu samkvæmt 249. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Samkvæmt vottorði sakaskrár ríkisins hefur ákærði í tvígang, árið 1983 og 1987, gengist undir sektir með dómsátt vegna umferðarlagabrota. Þá var hann dæmdur í Héraðsdómi Norðurlands eystra árið 1993 fyrir líkamsárásar, en ákvörðun um refsingu þá frestað skilorðsbundið til 2 ára. Þykir refsing ákærða nú hæfilega ákveðin 30 daga fangelsi. Eftir atvikum þykir rétt að fresta fullnustu refsingarinnar og skal hún niður falla að 2 árum liðnum, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga, sbr. lög nr. 22,1955. Dæma ber ákærða til að greiða allan sakarkostnað sbr. 1. mgr. 164. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991, þ.á.m. málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Þorsteins Hjaltasonar, héraðsdómslögmanns, krónur 40.000 svo og saksóknarlaun í ríkissjóð krónur 40.000, en málið flutti af hálfu ákæruvalds Sigríður Elsa Kjartansdóttir, sýslumannsfulltrúi. Dóm þennan kvað upp Ólafur Ólafsson, héraðsdómari. Dómsorð: Ákærði, Marinó Knútsson, sæti 30 daga fangelsi, en fresta skal fullnustu refsingarinnar og hún niður falla að liðnum 2 árum frá uppkvaðningu dómsins, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þ.m.t. málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns Þorsteins Hjaltasonar, héraðsdómslögmanns, krónur 40.000 og saksóknarlaun í ríkissjóð krónur 40.000.

Mál nr. 486/1998

Sjómaður Vinnusamningur Veikindalaun

I var háseti á skipi í eigu S. Hann fór að finna til bakverkja í veiðiferð með skipinu og leitaði læknis fjórum dögum eftir að hann kom í land, einum degi áður en næsta veiðiferð átti að hefjast. Var hann þá að mati læknis orðinn óvinnufær. Vinnufyrirkomulag um borð í skipinu var þannig að hásetar voru við vinnu í tvær ferðir en í launalausu leyfi þá þriðju. Þegar I leitaði læknis hafði hann þegar farið í tvær veiðiferðir, en jafnframt óskað eftir því að fara í þriðju ferðina. Krafðist I launa úr hendi S fyrir þann tíma sem hann var óvinnufær. Talið var nægilega leitt í ljós að I hefði, áður en umræddri veiðiferð lauk, verið orðinn lítt fær til erfiðisvinnu vegna sjúkdóms. Því var staðfest niðurstaða héraðsdóms um skyldu S til að greiða I laun fyrir þann tíma sem hann var óvinnufær.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 16. desember 1998. Krefst hann sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Af hálfu stefnda eru dómkröfur reistar á því að hann hafi á ráðningartíma sínum hjá áfrýjanda orðið óvinnufær vegna sjúkdóms. Í stefnu til héraðsdóms kemur meðal annars fram, að stefndi hafi í október og nóvember 1997 verið farinn að finna fyrir miklum verkjum í baki við vinnu sína um borð í togara áfrýjanda Arnari HU 1. Stefndi hafi leitað læknis vegna þess að þrautum þessum linnti ekki. Ágúst Óðinn Ómarsson, sem gegndi störfum stýrimanns á skipinu í veiðiferðinni frá 9. október til 13. nóvember 1997, bar fyrir dómi að hann hafi afhent stefnda lyf um 7. nóvember 1997 vegna þess að hann hafi borið sig illa sökum bakverkja. Árni Ólafur Sigurðsson skipstjóri bar einnig fyrir dómi að stefndi hefði oft kvartað um bakverki og fengið sterk verkjalyf. Arnar HU 1 kom til hafnar á Skagaströnd í lok greindrar veiðiferðar 13. nóvember 1997 og fór stefndi þá til Reykjavíkur með nokkrum öðrum skipverjum. Hann leitaði til Ólafs F. Magnússonar læknis í Reykjavík 17. nóvember vegna bakverkja. Í vottorði læknisins segir, að stefndi hafi þá verið orðinn bakveikur í kjölfar erfiðisvinnu um borð í frystitogara og „greinilega ófær um að fara á sjó daginn eftir.“ Ólafur læknir staðfesti vottorð sitt fyrir dómi og gat þess, að augljóst hafi verið að stefndi myndi verða óvinnufær um nokkurt skeið. Vísaði læknirinn stefnda til Eggerts Jónssonar bæklunarlæknis, sem skoðaði hann degi síðar. Liggja fyrir þrjú vottorð frá bæklunarlækninum þess efnis að stefndi hafi verið óvinnufær vegna sjúkdóms frá 18. nóvember. Af fyrsta vottorðinu má ráða að það sé ritað vegna samtals við útgerðarstjóra áfrýjanda. Í hinum tveimur vottorðunum segir meðal annars, að stefndi hafi verið óvinnufær frá þeim degi til 23. desember 1997. Í einu vottorðanna er haft eftir stefnda, að hann hafi fengið verki í mjóbak við netavinnu um borð í skipinu og þau einkenni hafi ágerst. Svo sem greinir í héraðsdómi óskaði stefndi eftir að fara í veiðiferð, sem hófst 18. nóvember 1997. Hins vegar er ekki leitt í ljós, að hann hafi leitað læknis eða tilkynnt áfrýjanda að hann væri óvinnufær eftir að honum varð ljóst, að þessari ósk hans hafði verið hafnað. Útgerðarstjóri áfrýjanda staðfesti fyrir dómi, að stefndi hafi tilkynnt um veikindi 17. nóvember 1997 og sent læknisvottorð til áfrýjanda í framhaldi af því. Af framangreindu verður að telja nægilega leitt í ljós, að stefndi hafi áður en veiðiferð lauk 13. nóvember 1997 verið orðinn lítt fær til erfiðisvinnu vegna sjúkdóms. Með vísun til læknisvottorða þykir fullsannað, að stefndi hafi verið orðinn óvinnufær ekki síðar en 17. nóvember. Á launaseðli frá áfrýjanda eru stefnda reiknuð laun fyrir fjörutíu ráðningardaga frá 9. október til og með 17. nóvember 1997, en hann var lögskráður úr skiprúmi 18. nóvember. Er því ekki fallist á með áfrýjanda að stefndi hafi verið í launalausu leyfi í merkingu 2. málsl. 1. mgr. 36. gr. sjómannalaga nr. 35/1985 þegar hann varð óvinnufær. Þykir mega staðfesta héraðsdóm með ofangreindum athugasemdum og að öðru leyti með skírskotun til forsendna hans, en þó þannig að málskostnaður verður ákveðinn í einu lagi í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og segir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Áfrýjandi, Skagstrendingur hf., greiði stefnda, Ingva Sveini Eðvarðssyni, samtals 300.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Norðurlands vestra 19. október 1998. Ár 1998, mánudaginn 19. október er dómþing Héraðsdóms Norðurlands vestra háð af Halldóri Halldórssyni, dómstjóra í réttarsal dómsins að Skagfirðingabraut 21, Sauðárkróki. Fyrir er tekið: Mál nr. E-10/1998. Ingvi Sveinn Eðvarðsson gegn Skagstrendingi hf. Í málinu er kveðinn upp svofelldur dómur: I. Mál þetta, sem tekið var til dóms að loknum munnlegum málflutningi 21. september sl., er höfðað af Ingva Sveini Eðvaldssyni, kt. 300469-5159, Bankastræti 14, Skagaströnd á hendur Skagstrendingi hf., kt. 580269-6649, Túnbraut 1-3. Skagaströnd, með stefnu birtri 26. febrúar 1998. Dómkröfur stefnanda: Stefnandi krefst þess, að stefnda verði gert að greiða sér 1.057.094 krónur með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þingfestingu máls þessa þann 4. mars 1998 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar að skaðlausu og að virðisaukaskattur verði lagður á málflutningsþóknun. Dómkröfur stefnda. Stefndi krefst þess aðallega, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda en til vara að stefnukröfur verði lækkaðar verulega. Stefndi gerir og kröfu um að stefnandi greiði honum málskostnað að skaðlausu. II. Málavextir. Stefnandi var skipverji á Arnari Hu 1, sem er í eigu stefnda í u.þ.b. 4 ár. Frá því um áramótin 1996-1997 var svokallað skiptimannakerfi um borð í skipinu þ.e.a.s. hásetar voru við vinnu um borð í skipinu í tvær veiðiferði en í launalausu fríi þá þriðju. Mögulegt var þó að fara þrjár veiðiferðir í röð ef samkomulag var um það við skipstjóra. Stefnandi kveðst hafa gert samkomulag við skipstjóra um að hann færi næstu veiðiferð en stefndi segir stefnanda hafa átt að fara í frí þann túr. Að sögn stefnanda gerðist það í október eða nóvember 1997 að hann fór að finna til verkja í baki þegar álag var mikið á bakinu. Þann 9. október 1997 fór hann í veiðiferð með skipinu og fann í þeim túr til verkja og bað af þeim sökum um verkjalyf, sem hann fékk hjá Ágústi Ómarssyni, stýrimanni. Stefnandi segir verkina ekki hafa horfið við þetta og hann liðið miklar þrautir í veiðiferðinni. Hann hafi þó unnið sín verk um borð í skipinu alla veiðiferðina sem lauk 13. nóvember. Stefnandi heldur því einnig fram, að hann hafi í júní eða júlímánuði sama ár kastast til vegna öldu sem kom upp skutrennuna og lent á bakinu. Hann hafi þó ekki tilkynnt þetta sem slys þar sem hann hafi talið að verkirnir liðu fljótlega hjá. Stefndi hlutaðist til um að lögreglan rannsakaði meint slys stefnanda en niðurstaða rannsóknarinnar var sú að ekkert benti til þess að stefnandi hafi orðið fyrir slysi. Stefnandi leitaði ekki til læknis strax og komið var í land 13. nóvember heldur kveðst hann hafa vonast til að verkirnir liðu hjá en það hafi þeir ekki gert og því hafi hann farið til læknis 17. nóvember daginn áður en næsta veiðiferð hafi átt að hefjast. Stefnandi kveðst hafa tilkynnt stýrimanni um forföll sín en hann hafi sagt sér að tilkynna þetta til útgerðarstjóra stefnda sem hann hafi gert. Stefndi kveður aftur á móti að stefnandi hafi tilkynnt veikindi sín til skipstjóra sem hafi sagt stefnanda að veikindin skiptu engu máli þar sem hann hafi ekki átt að fara næstu ferð. Ólafur Magnússon, heimilislækir stefnanda gaf út vottorð þess efnis að stefnandi væri óvinnufær og vísaði honum jafnframt til sérfræðings. Þann 18. nóvember hitti stefnandi Eggert Jónsson, bæklunarlækni sem með vottorði dagsettu 18. mars 1998 úrskurðaði hann óvinnufæran með öllu frá 18. nóvember 1997 til 23. desember sama ár. Stefnanda var síðan eins og öðrum undirmönnum á Arnari sagt upp störfum með bréfi dagsettu 24. nóvember 1997. Í bréfinu er ástæða uppsagnarinnar sögð vera fyrirhugað verkfall vélstjóra. Stefnandi segir að uppsagnarbréfið hafi ekki borist honum til Reykjavíkur fyrr en í byrjun desember 1997 en það hafi verið sent á skráð heimilisfang sitt á Skagaströnd. Að sögn stefnda sögðu skipverjar upp skiptimannakerfinu þegar liðnir voru nokkrir dagar af veiðiferðinni sem hófst 18. nóvember og vegna þess og fyrirhugaðs verkfalls vélstjóra hafi undirmönnum á skipinu verið sagt upp störfum en ljóst væri að ef skiptimannakerfi væri ekki til staðar þyrfti færri skipverja til að manna skipið. Framburður fyrir dómi. Stefnandi kveðst hafa hafa fundið til bakverkja í tveim síðustu veiðiferðunum sem hann fór á Arnari HU. Hann hafi sagt skipstjóra og stýrimanni frá veikindum sínum og Ágúst Ómarsson, stýrimaður hafi gefið honum lyf vegna þessa. Hann kveðst hins vegar ekki hafa fengið lyf við öðrum kvillum og raunar hafi hann ekki verið frá vinnu vegna veikinda þau 4 ár sem hann starfaði hjá stefnda. Stefnandi kveðst í þrígang hafa rætt við Árna skipstjóra um að fá að fara í þriðju veiðiferðina en hann hafi sagt að erfitt væri að svara því á þeirri stundu. Stefnandi kveðst hafa vonast til að honum batnaði í bakinu þannig að hann gæti farið í þriðja túrinn en hann hafi vantað peninga og því mjög gjarnan viljað fara í veiðiferðina. Stefnandi segist hafa greint Árna skipstjóra frá veikindum sínum eftir að ljóst varð að hann kæmist ekki í næstu veiðiferð. Árni hafi þá sagt það slæmt en jafnframt sagt sér að tala við útgerðarstjóra. Útgerðarstjórinn hafi brugðist illa við og sagst ætla að bera málið undir trúnaðarlækni LÍÚ. Skömmu síðar hafi útgerðarstjórinn hringt aftur og sagt að mat útgerðarinnar væri að hann væri að fara í launalaust frí þar sem hann hafi ekki átt að fara í næstu veiðiferð. Að sögn stefnanda var Eggert Jónsson bæklunarlæknir sammála honum um að veikindi hans hafi upphaflega stafað af því er hann datt um sumarið 1997. Hann segist hafa farið nokkrum sinnum til Eggerts en ekki mætt í pantaða tíma vegna þess að hann hafi verið búinn að gera æfingar eins og læknirinn hafði ráðlagt og honum hafi liðið betur þegar að pöntuðum tíma kom. Stefnandi segir líðan sína eftir slysið þokkalega en hann hafi verið frá vinnu stundum vegna bakverkja. Gylfi Guðbjörn Guðjónsson, útgerðarstjóri stefnda segir að stefnandi hafi ekki fengið greidd laun þar sem hann hafi að mati stefnda verið í launalausu leyfi þegar hann varð fyrir bakmeiðslum sínum. Það sé mat stefnda að eftir að áhöfnin er komin í land sé hún ekki á vegum útgerðarinnar og komin í leyfi. Hann ber að stefnandi hafi sent sér læknisvottorð eftir að hann tjáði sér um bakmeiðslin og að vegna þeirra kæmist hann ekki í næstu ferð. Mætti greinir frá því að það þurfi eina og hálfa áhöfn á skipið með skiptimannakerfi eins og var um borð. Eftir að áhöfnin hafnaði skiptimannakerfinu hafi þurft að fækka í þessum hópi og þess vegna hafi öllum undirmönnum verið sagt upp og einnig hafi fyrirhugað verkfall vélstjóra haft áhrif. Hann kveðst hafa vonað að skiptimannakerfið kæmist aftur á og því hafi höfnun þess ekki verið tilgreind sem ástæða uppsagnar í uppsagnarbréfi. Þar sem stefnandi var ekki um borð í skipinu þegar uppsögnin fór fram hafi honum, eins og öðrum sem voru í landi, verið sent uppsagnarbréf í ábyrgðarpósti. Mætti ber að venja hafi verið hjá fyrirtækinu að afskrá áhöfn ekki af skipinu fyrr en skipið lætur úr höfn í næstu veiðiferð. Vitnið Ólafur Friðrik Magnússon, heimilislæknir kveðst staðfesta vottorð sitt sem liggur frammi í málinu. Vitnið segir stefnanda hafa komið til sín þann 17. nóvember og kveðst muna eftir því þegar stefnandi kom til hans. Vitnið lýsti ástandi stefnanda m.a. þannig: ,,það blasti við manni að hann gekk ekki óhaltur hann var bæði haltur, skakkur og hrjáður þannig að það blasti við mér að hann var augljóslega óvinnufær til erfiðisvinnustarfa.” Vitnið segist ekki geta sagt hver var ástæða veikinda stefnanda en kveðst ekki hafa ástæðu til að draga í efa frásögn stefnanda sjálfs. Vitnið Ágúst Óðinn Ómarsson stýrimaður kveðst hafa látið stefnanda hafa lyf vegna bakverkja í nóvember 1997. Vitnið kveðst hafa séð að stefnandi bar sig illa en hins vegar sé það ekki óalgengt að menn beri sig illa við þessa erfiðisvinnu. Vitnið Árni Ólafur Sigurðsson, skipstjóri á Arnari HU staðfestir yfirlýsingu sem hann gaf og liggur fyrir í málinu. Vitnið segir að stefnandi hafi ekki verið endurráðinn þar sem fyrirsjáanlegt var að fækka þurfti í áhöfninni vegna niðurfellingar á skiptimannakerfinu og hann bjó ekki á Skagaströnd. Vitnið kveðst ekki muna hvort hann sagði stefnanda að tala við útgerðarstjórann þegar stefnandi hringdi í hann til að tilkynna að hann kæmist ekki í túrinn. Vitnið kannast við að stefnandi hafi fengið verkjatöflur við einhverjum kvillum. Vitnið segir að hann hafi ekki lofað stefnanda plássi í þriðja túrinn enda hafi aðrir verið á undan honum í röðinni með pláss og aldrei hafi staðið til að stefnandi færi þriðja túrinn og því telji hann ekki skipta neinu máli þó stefnandi hafi ekki komist vegna meiðsla. Vitnið Guðjón Guðjónsson, stýrimaður á Arnari HU var skipstjóri á skipinu í október 1997 staðfestir yfirlýsingu sína sem liggur frammi í málinu. Vitnið kveðst ekki muna eftir að sér hafi verið skýrt frá því að stefnandi hafi fengið verkjalyf í þeirri veiðiferð enda sé alvanalegt að skipverjar fái verkjalyf jafnt stefnandi sem aðrir. Vitnið kannast við að stefnandi hafi óskað eftir að fá að fara í þriðju veiðiferðina í röð en hann hafi sagt að því gæti hann ekki svarað og bent stefnanda á að tala við skipstjóra. III. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi byggir kröfu sína á því, að hann hafi orðið óvinnufær vegna bakverks í veiðiferðinni 9. október til 13. nóvember 1997, en fyrst þá hafi verkurinn orðið honum til mikilla baga. Af þessum sökum skipti ekki máli hvort hann átti að vera í fríi næstu veiðiferð á eftir eða ekki. Þá bendir hann á að í næstu veiðiferð á undan hafi bak hans stífnað er unnið var í miklum törnum og þá hafi hann fengið verkja- og bólgueyðandi lyf hjá skipstjóra. Stefnandi telur að verki þessa megi rekja til þess að fyrr um sumarið hafi hann kastast til af völdum sjólags og komið illa niður á bakið. Þetta slys hafi hins vegar ekki verið tilkynnt til skipstjórnenda enda hafi hann vonast til að verkirnir liðu hjá. Af þessum sökum telur stefnandi augljóst að bak hans hafi, hvort sem það var vegna slyss eða langvarandi álags, gefið sig við vinnu í þágu stefnda og að hann hafi orðið óvinnufær á ráðningartíma og þar með eigi hann rétt á launum skv. 36. gr. sjómannalaga. Stefnandi byggir kröfu sína þannig upp, að hann reiknar saman hásetahlut í veiðiferðum sem hann hafði farið á árinu 1997 og hækkar þá tölu um 50%. Miðar hann við aflahlut, álag á aflahlut, hlífðarfatapeninga, fæðispeninga, starfsaldursálag, dagvinnu, yfirvinnu og orlof án alls frádráttar. Tölulega sundurliðast hún þannig: Varðandi óvinnufærni sína vísar stefnandi til læknisvottorðs Eggerts Jónssonar læknis. Stefnandi byggir einnig á því, að stefndi beri sönnunarbyrgði í máli þessu, þannig verði stefndi að sanna að bakverkir hans tengist ekki störfum hans í þágu stefnda og að óvinnufærni hans af þessum sökum sé ekki ástæða uppsagnarinnar eða ástæða þess að stefnandi var ekki endurráðinn á skipið. Í þessu sambandi bendir stefnandi á að stefndi hlutaðist ekki til um að hann væri skoðaður af trúnaðarlækni stefnda. Stefnandi byggir einnig á því, að samið hafi verið um að hann færi í næstu veiðiferð þrátt fyrir skiptimannakerfið. Loks byggir stefnandi á þeirri málsástæðu að uppsögnin frá 24. nóvember 1997 brjóti gegn 4. gr. laga um stéttarfélög og vinnudeilur nr. 80/1938. Varðandi lagarök vísar stefnandi til 36. gr. sjómannalaga nr. 20/1987 og kjarasamnings sem í gildi er milli Sjómannasambands Íslands og Landssambands íslenskra útvegsmanna. Einnig vísar hann til 25. gr. nefndra sjómannalaga. Kröfu um málskostnað byggir hann á 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991 og 6. tl. 175. gr. siglingarlaga nr. 3471985. Málsástæður og lagarök stefnda. Stefndi telur stefnanda þegar hafa fengið fullt endurgjald fyrir vinnu sína í þágu stefnda. Stefndi telur ósannaðar og mótmælir fullyrðingum stefnanda í þá veru að hann hafi orðið fyrir slysi um borð í Arnari HU og óvinnufærni hans megi rekja til þess. Í þessu sambandi bendir hann á að stefnandi sé tvísaga hvað slysatíma varðar. Í umboði til lögmanns síns greini stefnandi frá því að slys hafi átt sér stað við vinnu á dekki um miðjan september 1997. Lögreglan á Blönduósi hafi verið beðin um að rannsaka hvort eitthvað slys hafi orðið. Við rannsóknina hafi komið í ljós að skipstjórnarmenn og þeir sem voru á dekki með stefnanda kannist ekki við neitt slys. Í stefnu sé því hins vegar haldið fram að slysið hafi átt sér stað í júní 1997. Í læknisvottorði sem stefnandi hefur lagt fram sé hann sagður óvinnufær vegna sjúkdóms en ekki slyss. Þessar misvísanir og rangfærslur í málatilbúnaði stefnanda eigi að leiða til sýknu. Augljóst sé að stefnandi sé að reyna að verða sér úti um laun í launalausu fríi á röngum forsendum. Stefndi mótmælir einnig þeirri fullyrðingu stefnanda sem rangri og ósannaðri að stefnanda hafi verið sagt upp störfum vegna veikinda hans. Uppsögnin hafi komi til vegna þess að áhöfnin á Arnari HU samþykkti að hætta með skiptimannakerfið og einnig vegna yfirvofandi verkfalls vélstjóra. Með því að skiptimannakerfið var fellt hafi þurft að fækka í áhöfn en það sé regla hjá stefnda að láta heimamenn ganga fyrir þegar ráðið er í áhöfn skipa hans. Stefnanda hafi verið sagt upp með lög- og samningsbundnum uppsagnarfresti og sem hafi verið liðinn þegar skipið kom úr næstu veiðiferð og stoppaði í landi fram yfir jól. Af þessum sökum eigi stefnandi ekki rétt á neinum frekari launagreiðslum vegna uppsagnarinnar. Stefndi telur því að stefnandi eigi hvorki rétt til launa með vísan til 36. gr. sjómannalaga né vegna uppsagnarinnar. Varakröfu sína byggir stefndi á því, að verði talið að stefnandi skuli eiga rétt til frekari launa vegna þess að hann gat ekki notið frís vegna veikinda beri að lækka kröfur hans verulaga. Þá er þess krafist að stefnanda verði ekki reiknuð laun til lengri tíma en hann var óvinnufær eða til 23. desember 1997. Hvað lagarök varðar vísar stefndi einkum til 9., 27., 28. og 36. gr. sjómannalaga nr. 35/1985 og kjarasamnings SSÍ og LÍÚ. Kröfu um málskostnað reisir hann á 129. og 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. IV. Niðurstaða. Í máli þessu verður fyrst að ákvarða hvenær stefnandi varð óvinnufær í skilningi sjómannalaga og þá hvort það gerðist á ráðningartíma hans eða hvort hann var þá í launalausu leyfi. Fyrir liggur að stefnandi fór til vitnisins Ólafs F. Magnússonar læknis þann 17. nóvember 1997 og bar vitnið að stefnandi hafi augljóslega verið óvinnufær er hann kom til hans. Stefnandi bar sjálfur að hann hafi harkað af sér í síðustu veiðiferð sinni en jafnframt hafi hann tekið verkjalyf. Aðspurður sagðist vitnið Árni Ólafur Sigurðsson stýrimaður hafa látið stefnanda hafa verkjalyf vegna bakverkja í nóvember 1997. Af þessum sökum telur dómurinn nægilega sannað að stefnandi hafi í raun verið orðinn óvinnufær vegna bakverkja í skilningi 1. mgr. 36. gr. sjómannalaga áður en veiðiferðinni lauk þrátt fyrir að hann hafi unnið sín verk um borð í skipinu og sóst eftir að fara þriðju veiðiferðina í röð. Af hálfu stefnda var ekki hlutast til um að stefnandi færi til trúnaðarlæknis stefnda sem þá hefði getað gefið vottorð um ástand stefnanda. Hér verður að að byggja á framburði stefnanda í þá veru að hann hafi vonast til að verkirnir liðu hjá áður en næsta veiðiferð hæfist. Einnig verður að horfa til þess að stefnandi var lögskráður á skipið allt þar til það lagði úr höfn 18. nóvember 1997 eða daginn eftir að hann varð óvinnufær. Samkvæmt þessu verður lagt til grundvallar að stefnandi hafi í raun orðið óvinnufær á ráðningartíma hans hjá stefnda. Við úrlausn málsins verður annað ekki talið sannað en að ekki hafi verið búið að ráða stefnanda til að fara næstu veiðiferð en hann átti að vera í landi samkvæmt skiptimannakerfi því sem notað var og því í launalausu fríi. Þegar atvikum hefur verði háttað með þessum hætti hefur dómaframkvæmd verið á þá lund að skipverjum hafa verið dæmd staðgengilslaun samkvæmt 36. gr. sjómannalaga. Þar sem stefnandi varð óvinnufær á ráðningartíma á hann, sbr. 36. gr. sjómannalaga rétt á launum meðan hann var óvinnufær. Í málinu liggur frammi vottorð Eggerts Jónssonar, bæklunarlæknis dags. 18. mars 1998 en í því kemur fram að stefnandi hafi komið til hans þann 18. nóvember 1997. Þá hafi hann verið stirður í baki en gat þó beygt sig en átt erfiðara með að rétta úr sér. Þann 25. nóvember kom stefnandi aftur til Eggerts og var líðan hans þá skárri en dagamunur. Var honum ráðalagt að fara í sund og heita potta. Þann 23. desember 1997 kom stefnandi í síðasta sinn til Eggerts og var skárri en ekki fullgóður. Stefnandi mætti síðan ekki í pantaða tíma 3. og 5. febrúar 1998. Hann bar sjálfur fyrir dóminum að það hafi verið vegna þess að líðan hans hafi verið orðin betri enda hafi hann farið að ráðum læknisins. Í nefndu vottorði Eggerts er ekki kveðið á um tímalengd óvinnufærni stefnanda. Hins vegar ritaði hann þann 23. desember 1997 annað vottorð sem lagt hefur verið fram í málinu og þar kemur fram að stefnandi hafi verið óvinnufær frá 18. nóvember 1997 til og með 23. desember 1997. Með þessum vottorðum Eggerts Jónssonar og með tilliti til þess sem áður er rakið um vottorð og framburð Ólafs F. Magnússonar læknis verður að telja sannað að stefnandi var óvinnufær frá 17. nóvember til 23. desember 1997. Í vottorði Eggerts Jónssonar frá 18. mars 1998 kemur hins vegar ekkert fram um óvinnufærni stefnanda eftir 23. desember 1997 enda mætti stefnandi ekki til læknisins þrátt fyrir að hann ætti pantaða tíma. Þar sem stefnandi hefur ekki lagt fram nein gögn um óvinnufærni sína eftir 23. desember 1997 verður ekki hjá því komist að telja hann vinnufæran að þeim degi liðnum.. Eins og áður er rakið var stefnanda sagt upp störfum hjá stefnda með bréfi dagsettu 24. nóvember 1997. Á þessum tíma hafði stefnandi greint frá veikindum sínum og telur hann þau hafa verið ástæðu uppsagnar sinnar. Á þetta verður ekki fallist gegn andmælum stefnda enda er ljóst að öllum undirmönnum var sagt upp störfum en ekki stefnanda einum. Samkvæmt 3. mgr. 4. gr. samnings milli Verkalýðs og sjómannafélags Skagastrandar og stefnda, á undirmaður sem starfað hefur hjá félaginu í meira en 3 ár rétt á 21 dags uppsagnarfresti. Stefndi verður að bera hallann af því að uppsagnarbréfið barst honum ekki fyrr en um í byrjun desember þar sem það var sent í ábyrgðarpósti á skráð heimilisfang hans strax eftir dagsetningu þess. Verður því við það miðað að uppsagnarfrestur stefnanda hafi verið liðinn þegar hann varð aftur vinnufær þann 23. desember 1997 og á hann því ekki rétt á launum í uppsagnarfresti. Stefnandi byggði á því við aðalmeðferð málsins að uppsögnin hafi brotið gegn 4. gr. laga um stéttarfélög og vinnudeilur. Þessari málsástæðu var mótmælt sem of seint fram kominni og verður ekki um hana fjallað við úrlausn máls þessa. Undir rekstri málsins hefur verið lagður fram launaseðill háseta vegna veiðiferðarinnar sem hófst 18. nóvember og stóð til 23. desember. Af launaseðli þessum má sjá að laun háseta voru, þegar allt er talið, 781.061. króna. Nánar sundurliðast þau þannig: Hér háttar svo til að þetta er sama tímabil og stefnandi var óvinnufær nema hvað hann varð óvinnufær þann 17. nóvember en á þeim tíma var skipið ekki á sjó og því ekki um tekjur að ræða hjá skipverjum. Við ákvörðun launagreiðslu til stefnanda skal, eins og áður er getið, miða við staðgengilslaun sbr. 1. mgr. 36. gr. sjómannalaga og átti hann því ekki að missa neins í launum sínum hvaða nafni sem þau nefnast meðan hann var óvinnufær og verður krafa hans því tekin til greina með þeirri upphæð sem að framan er getið með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga frá þingfestingardegi, 4. mars 1998. Með hliðsjón af niðurstöðu málsins þykir rétt að stefndi greiði stefnanda málskostnað sem þykir hæfilega ákveðinn 200.000 krónur að viðbættum virðisaukaskatti. Halldór Halldórsson, dómstjóri kveður upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Skagstrendingur hf., greiði stefnanda Ingva Sveini Eðvarðssyni, 781.061 krónu með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga frá 4. mars 1998 til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda 200.000 krónur í málskostnað og hefur þá ekki verið tekið tillit til virðisaukaskatts.

Mál nr. 504/1998

Óvígð sambúð Fjárskipti

F og S slitu samvistir eftir 23 ára sambúð. Voru þau sammála um að skipta eignum til helminga. Ágreiningur reis um mat tiltekinna eigna, einkum hlutabréfa. Þau náðu samkomulagi um að fá tvo endurskoðendur til að meta eignirnar. Taldi S rétt að miða við tiltekinn dag, en þó skyldu eignirnar metnar í ljósi þess sem síðar hefði komið í ljós um raunverulegt verðmæti þeirra. Sætti þetta ekki andmælum af hálfu F.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 23. desember 1998. Hann krefst þess aðallega að viðurkenndur eignarhluti stefndu í sameiginlegum eignum hans og hennar við sambúðarslit 1. desember 1993 verði talinn nema 1.031.804 krónum. Varakröfur um viðurkenningu á hærri fjárhæðum eru raktar í héraðsdómi. Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefnda krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Stefnda hafði gjafsókn í héraði og fékk gjafsóknarleyfi fyrir Hæstarétti 19. febrúar 1999. I. Aðilar slitu samvistum í lok nóvember 1993 eftir að hafa búið saman í 23 ár. Þau áttu saman einn son barna er var uppkominn þegar upp úr sambúðinni slitnaði. Allar eignir og skuldir þeirra voru á nafni áfrýjanda. Stefnda hélt áfram að búa í einbýlishúsi, sem þau höfðu eignast á Reyðarfirði, en áfrýjandi flutti brott og hafði með sér bifreið og persónulegar eigur sínar. Þá hélt hann eignum sem ekki voru tengdar húsinu. Ágreiningur varð um eignaskipti. Eftir ítrekaðar samningstilraunir varð það loks að samkomulagi 1. október 1995 að þau tilnefndu löggiltan endurskoðanda og annan endurskoðanda til að meta eignastöðuna og legðu sameiginlega niðurstöðu þeirra til grundvallar við eignaskiptin. Verðmæti fasteignarinnar á Reyðarfirði átti þó að ráðast af söluverðmæti. Þar sem búskipti höfðu dregist og óvíst var um niðurstöðu gaf áfrýjandi út tryggingarbréf til handa stefndu að fjárhæð 4.235.570 krónur með veði í húseigninni til tryggingar helmingshlutdeild hennar í eignum búsins. Upphæð þessi var helmingur af hreinni eign áfrýjanda samkvæmt framtali vegna ársins 1993. Samkvæmt gögnum málsins varðaði ágreiningur aðilanna aðallega mat á hlutabréfum áfrýjanda. Í bréfi lögmanns stefnda 24. ágúst 1995 var það viðhorf reifað að miða skyldi mat við 1. desember 1993, en eignirnar þó metnar í ljósi þess sem síðar hafi komið í ljós um raunverulegt verðmæti þeirra. Ágreiningslaust er að í álitinu er verð á hlutabréfum ákveðið á þennan hátt. Fasteignin var síðar seld á uppboði og var eigninni úthlutað stefndu sem ófullnægðum veðhafa. Sætti það andmælum af hálfu Íslandsbanka hf. sem kröfuhafa og bíður úrlausn þeirrar deilu niðurstöðu máls þessa. Aðilar eru hins vegar ásáttir um að miða verðmæti fasteignarinnar við það sem fékkst fyrir hana á uppboðinu. II. Stefnda reisir kröfur sínar á samkomulagi aðila frá 1. október 1995 og niðurstöðu álitsgefenda samkvæmt því. Áfrýjandi hreyfði engum andmælum við forsendum þeim sem lýst er í bréfi lögmanns stefndu 24. ágúst sama ár og áður er frá greint. Var þó brýnt, ef áfrýjandi var ekki sammála þeim forsendum, að það kæmi fram við samningsgerðina. Með vísan til þessa og annars til forsendna héraðsdóms verður að viðurkenna skilning stefndu á samkomulaginu og leggja það þannig til grundvallar svo sem gert er í hinum áfrýjaða dómi. Samkvæmt gögnum málsins hafa aðilar ekki reiknað með húsaleigu í uppgjörstilraunum sínum fyrr en áfrýjandi gerði það eftir að til málsins kom. Samkvæmt vottorði sonar aðila, sem frammi liggur í málinu og ekki hefur sætt mótmælum, hafði áfrýjandi fallist á að stefnda byggi í húsinu leigulaust. Krafa hans um húsaleigu þykir því ekki nægilega rökstudd og verður hún ekki tekin til greina. Þá ber að staðfesta ákvæði héraðsdóms um viðurkenningu veðréttar stefndu í fasteigninni Stekkjarbraut 8 á Reyðarfirði til tryggingar dómkröfu. Samkvæmt framansögðu ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm um annað en málskostnað. Rétt þykir að áfrýjandi greiði stefndu málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem greiðist eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Áfrýjandi, Friðjón Óli Vigfússon, greiði stefndu, Siggerði Pétursdóttur, samtals 700.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti og renna þær í ríkissjóð. Allur gjafsóknarkostnaður stefndu í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar á meðal þóknun til talsmanns hennar í héraði, 500.000 krónur, og til talsmanns hennar fyrir Hæstarétti, 200.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 24. september 1998. Mál þetta sem dómtekið var 27. ágúst sl. er höfðað með stefnu birtri 5. mars 1998. Stefnandi er Siggerður Pétursdóttir, kt. 171145-4659, Stekkjarbrekku 8, Reyðarfirði. Stefndi er Friðjón Óli Vigfússon, kt. 120146-3199, Grænuhlið 9, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að viðurkennt verði að hreinn helmingshluti stefnanda af sameiginlegum eigum málsaðila skuli teljast vera 4.129.158 krónur. Þá er krafist staðfestingar á rétti stefnanda samkvæmt tryggingarbréfi sem hvílir á 3. veðrétti fasteignarinnar Stekkjarbrekku 8, Reyðarfirði, en þann 3. október 1995 gaf stefndi út tryggingarbréf að fjárhæð 4.235.570 króna fyrir áætluðum helmingshluta stefnanda í búi þeirra. Krafist er greiðslu málskostnaðar úr hendi stefnda auk virðisaukaskatts eins og málið sé ekki gjafsóknarmál en stefnandi fékk gjafsóknarleyfi með bréfi dómsmálaráðherra dags. 17. febrúar 1997. Dómkröfur stefnda eru þessar: Aðalkrafa: Að viðurkenndur eignarhluti stefnanda í sameiginlegum eignum stefnda og stefnanda við sambúðarslit hinn 1. desember 1993 hafi numið kr. 1.631.804.- Til frádráttar þeirri fjárhæð komi vangreidd húsaleiga kr. 600.000.- Sameignarhlutur stefnanda verði því 1.031.804 krónur. Varakrafa: Að viðurkenndur eignarhluti stefnanda í sameiginlegum eignum stefnda og stefnanda við sambúðarslit hinn 1. desember 1993 hafi numið 1.631.804 krónum Þrautavarakrafa: Að viðurkenndur eignarhluti stefnanda í sameiginlegum eignum stefnda og stefnanda við sambúðarslit hinn 1. desember 1993 hafi numið 2.395.304 krónum. Til frádráttar þeirri fjárhæð komi vangreidd húsaleiga 600.000 krónur. Sameignarhlutir stefnanda verði því 1.795.304 krónur. Þrautaþrautavarakrafa: Að viðurkenndur eignarhluti stefnanda í sameiginlegum eignum stefnda og stefnanda við sambúðarslit hinn 1. desember 1993 hafi numið 2.395.304 krónum. Þrautaþrautaþrautavarakrafa: Að viðurkenndur eignarhluti stefnanda í sameiginlegum eignum stefnda og stefnanda við sambúðarslit hinn l. desember 1993 ákvarðist lægri en fram kemur í kröfugerð stefnanda í stefnu. Um staðfestingu veðréttar í eigninni Stekkjarbrekku 8, Reyðarfirði er sú krafa gerð að sú staðfesting nái aðeins til þeirrar fjárhæðar sem viðurkennd verði með dómi að nemi hluta stefnanda í sameiginlegum eignum. Sama hvernig málið fer er krafist málskostnaðar að mati dómsins. Stefndi krafðist þess í greinargerð sinni að máli þessu yrði vísað frá dómi en með úrskurði 22. maí 1998 var þeirri kröfu hrundið. Málsatvik Í stefnu er málsatvikum lýst svo að málsaðilar hafi kynnst sumarið 1965 og eignast son 10. ágúst 1967. Árið 1970 hafi þau hafið óvígða sambúð hjá foreldrum stefnanda á Reyðarfirði. Þau voru fyrst skráð saman með lögheimili 29. nóvember 1971, en samkvæmt vottorði Hagstofu Íslands eru þau skráð í óvígða sambúð frá árinu 1972. Þau hafi fljótlega flutt í leiguíbúð á Reyðarfirði, en eignast nokkrum árum síðar eigið hús og búið þar saman óslitið til 30. nóvember 1993. Fyrir sambúðina hafi stefnandi átt innbú og bíl, en stefndi komið eignalaus inn í sambúðina og með einhverjar skuldir. Stefnandi hafi starfað hjá Pósti og síma fram til ársins 1979, en hafi eftir það unnið ýmis störf, en alltaf utan heimilis. Stefndi hafi starfað hjá Kaupfélagi Héraðsbúa á Reyðarfirði auk þess sem hann hafi unnið við og átt hlut í ýmsum fyrirtækjum, bæði á sviði fiskverkunar og ýmissa annarra framkvæmda. Vorið 1993 kvaðst stefnandi hafa haft spurnir að því að stefndi væri kominn í samband við aðra konu. Hún kvað stefnda hafa borið á móti því, en síðla hausts hafi hann lýst því að hann hefði hug á því að slíta sambúðinni. Hafi stefndi þá flutt að heiman um haustið og skráði stefnandi hann brottfluttan 30. nóvember 1993. Stefndi hafi boðið upp á þau búskipti að þau skyldu skipta milli sín að jöfnu íbúðarhúsi þeirra í Stekkjarbrekku 8 og innbúi. Hafi stefndi ekki talið sig þurfa að skipta öðrum eignum með stefnanda. Stefnandi hafi ekki verið sátt við þetta og talið að eftir 23 ára sambúð ætti hún kröfu á helmingaskiptum allra eigna, þar með talið verðbréfa og allra annarra eigna. Í febrúarlok 1994 hafi verið hafist handa við að komast til botns í eigna og skuldastöðu búsins. Við athugun skattframtala áranna 1993 og 1994 hafi komið í ljós að miklar eignabreytingar hefðu átt sér stað. Í árslok 1992 hefði hrein eign búsins verið 15.043.575 krónur, en í árslok 1993 hafi eignirnar verið komnar niður í 8.471.142 krónur. Hrein eign búsins hefði því lækkað um 6.572.433 krónur á einu ári. Telur stefnandi allt útlit fyrir að stefndi hafi eftir að hann fór að vera með annarri konu unnið að því að koma eignum búsins undan. Þann 21. ágúst 1995 var af hálfu stefnanda lögð fram tillaga þar sem stungið er upp á að eignaskipti miðist við 1. desember 1993 þar sem stefndi hafi farið að heiman þann 30. nóvember 1993. Ennfremur var stungið upp á því að fenginn yrði sérfróður maður um verðbréfaviðskipti til að meta lausafé búsins og skuldir til verðs eins og staðan var á þeim tíma. Báðir aðilar myndu skuldbinda sig til að leggja mat þessa sérfróða manns til grundvallar skiptum. Sama dag barst fyrirspurn frá lögmanni stefnda þar sem nánar er spurt út í fyrirkomulag hugsanlegs mats. Fyrirspurnum lögmannsins var svarað með bréfi dags. 24. ágúst 1995 þar sem fram kemur að skv. upplýsingum endurskoðanda sé að mörgu leyti auðveldara að átta sig á verðmæti eigna eins og hlutabréfa eftirá. Síðan segir orðrétt "Viðmiðunin myndi verða 1. desember en eignirnar og þá á ég aðallega við verðbréfin metin í ljósi þess sem síðar hefur komið í ljós að var raunverulegt verðmæti þeirra. Þannig myndu t.d. hlutabréfin í Íslandsbanka metin með tilliti til þess sem síðar hefur komið í ljós varðandi verðmæti þeirra þ.e. til hækkunar og á sama hátt með verðmæti eignar í Vertökum hf., þ.e. til lækkunar." Engin mótmæli bárust frá stefnda varðandi tilhögun þessa og var því gengið út frá því að hún væri samþykkt. Samkomulag varð um að tveir sérfróðir aðilar könnuðu stöðu eigna og skulda og finndu þannig grundvöll eignaskiptanna. Stefnandi tilnefndi fyrir sína hönd Sigurgeir Bóasson löggiltan endurskoðanda en stefndi Vigfús Árnason hjá bókhaldsfyrirtækinu Gátum hf. en hann hafði um árabil haft með höndum og séð um bókhald og framtal stefnda og fyrirtækja hans og gjörþekkti því hans fjármál og stöðu eigna og skulda. Þann 1. október 1995 var undirritað samkomulag af báðum málsaðilum þar sem þau samþykkja að leggja til grundvallar við skiptin stöðu eigna þeirra og skulda eins og hún var þann 1. desember 1993 eins og hún er metin af fyrrgreindum aðilum sem þau tilnefndu til verksins. Þar sem búskipti höfðu dregist og óvíst var hvenær niðurstöðu væri að vænta var samið um að stefndi gæfi út tryggingarbréf til stefnanda að upphæð kr. 4.235.570 með veði í fasteigninni Stekkjarbrekku 8, Reyðarfirði til tryggingar hennar hlut í eignum búsins. Upphæð þessi er helmingur nettó eigna skv. skattframtali stefnda árið 1994 og var samkomulag um að endanleg greiðsla stefnda til stefnanda myndi lækka eða hækka eftir því sem niðurstaða hins væntanlega mats myndi segja til um. Í framhaldi af samkomulagi þessu gaf stefndi út tryggingarbréf dags. 3. október 1995 og var því þinglýst á fasteignina Stekkjarbrekku 8, Reyðarfirði. Þann 4. desember 1995 lá matið fyrir og komust matsmenn að þeirri niðurstöðu að þann 1. desember 1993 hafi nettó eignir fyrir utan fasteignina Stekkjarbrekku 8, numið samtals kr. 4.860.270 eða að helmingseignarhluti hvors aðila auk fasteignarinnar væri kr. 2.430.135. Í matinu voru hlutabréf í Íslandsbanka hf. metin á nafnverði eða genginu 1.0. Hvorugur málsaðila hreyfði mótmælum við mati þessu. Ekki leystist málið samt með þessum hætti og tók við ágreiningur um markaðsverð hússins, en vilji var fyrir því að stefnandi leysti til sín fasteignina. Þann 15. janúar 1996 gaf stefndi út skuldabréf að fjárhæð kr. 3.000.000 til Verslunarlánasjóðs með veði í Stekkjarbrekku 8 á grundvelli persónulegra ábyrgðar hans vegna fyrirtækisins Verktakar hf. Þann 21. júní 1996 barst bréf frá lögmanni stefnda þar sem fram kemur að stefndi hafi yfirfarið málið í heild sinni. Hann hafi fengið staðfest frá verðbréfamarkaði Íslandsbanka að kaupgengi hlutabréfa í Íslandsbanka hf. hafi í desember 1993 ekki verið 1.0 eins og matsmenn geri ráð fyrir heldur 0.83. Þannig hafi matsverðhlutabréfanna átt að vera kr. 13.298.615 en ekki 16.022.428 eins og lagt var til grundvallar í matinu. Í útskrift frá Verðbréfamarkaði Íslandsbanka sem sýnir þróun gengis hlutabréfa Íslandsbanka hf. og lögð er fram sem dómskjal nr. 63 kemur fram að gengi bréfanna hafi þann 1. desember verið 98 eða 0.98. Fram hefur verið lögð staðfesting frá Verðbréfaþingi Íslands í dómskjali nr. 64 kemur fram að opinbert gengi dagsins hafi verið 0.91. Á meðan á deilum um eignaskipti stóð höfðu vanskil hlaðist upp og þann 16. júlí 1996 fór fram nauðungaruppboð á fasteigninni að Stekkjarbrekku 8. Stefnandi varð hæstbjóðandi og var henni slegin eignin á kr. 8.400.000. Samkvæmt frumvarpi sýslumannsins á Eskifirði dags. 6. ágúst 1996 til úthlutunar á söluverði var stefnanda úthlutað kr. 4.235.570 skv. tryggingarbréfinu á 6. veðrétti en eftirstöðvum söluverðs var ráðstafað upp í kröfu Íslandsbanka fyrir hönd Verslunarlánasjóðs. Íslandsbanki mótmælti úthlutuninni en þeim mótmælum var hafnað af sýslumanni. Íslandsbanki kærði úrlausn sýslumanns til Héraðsdóms Austurlands. Í greinargerð Íslandsbanka hf. til Héraðsdóms Austurlands kemur m.a. fram að stefndi hafi þegar hann gaf út verðskuldabréfið til Verslunarlánasjóðs að fjárhæð kr. 3.000.000 fullvissað bankann um að raunverulega væri engin skuld að baki tryggingarbréfinu. Það skal tekið fram að í símbréfum sem fóru milli lögmanna aðila þann 19. og 20. september 1996 og lögð eru fram í málinu að ekki er ágreiningur um það hvor aðili hafi greitt af lánum og gjöldum varðandi fasteignina Stekkjarbrekku 8 síðan upp úr sambúð slitnaði. Virðist því ágreiningur einungis vera um gengi hlutabréfa í Íslandsbanka hf. Þann 20. september 1996 reiknaði Sigurgeir Bóasson endurskoðandi út endanlega stöðu eigna og skulda búsins og komst að þeirri niðurstöðu að hreinn eignarhluti hvors aðila væri kr. 4.129.158 og er það stefnukrafa máls þessa. Málsástæður og lagarök Stefnandi byggir kröfu sína á því að hún og stefndi hafi búið í óvígðri sambúð á þriðja áratug og á þeim tíma hafi allar eignir bús þeirra myndast. Hún eigi því samkvæmt dómhelguðum réttarreglum rétt til helmings hreinnar eignar búsins. Áður hefur komið fram að ekki er ágreiningur um að helmingaskipti skuli fara fram en deilt er um fjárhæð eignarhlutans. Með samkomulaginu frá 1. október 1995 hafi báðir aðilar skuldbundið sig til að hlíta þeirri niðurstöðu sem sérstaklega skipaðir matsmenn kæmust að um verðmæti eigna þeirra miðað við 1. desember 1993. Í samkomulaginu komi fram að meta skuli raunvirði hlutafjáreignar búsins þann 1. desember 1993. Ekki hafi átt að miða við markaðsgengi á Verðbréfaþingi eða það gengi sem Verðbréfamarkaður Íslandsbanka var reiðubúinn að greiða fyrir bréfin umræddan dag enda hefði ekki þurft tilstuðlan sérstakra matsmanna ef miða ætti við tölur frá verðbréfafyrirtækjum en þeirra sé auðvelt að afla án aðstoðar sérfróðra manna. Í niðurstöðu sinni komust matsmennirnir að því að raunverulegt verðmæti hlutabréfanna í Íslandsbanka hf. hafi þann 1. desember 1993 verið 1.0. Með hliðsjón af þróun á gengi hlutabréfa í Íslandsbanka sé ljóst að alls ekki hafi verið um ofmat að ræða. Lögð sé áhersla á það sem fram kom í bréfi lögmanns stefnanda frá 24. ágúst 1995 að hlutabréfin yrðu metin með tilliti til þess sem síðar hafði komið í ljós um verðmæti þeirra. Í þessu sambandi sé rétt að benda á að í matinu séu hlutabréf í Verktökum hf. metin algerlega verðlaus en sú staðreynd hafi ekki verið orðin ljós þann 1. desember 1993. Einnig megi benda á að í matinu sé ábyrgðarskuldbinding vegna Verktaka hf. metin 1.266.615 krónur en stefndi hafi síðan gefið út skuldabréf að fjárhæð kr. 3.000.000 vegna ábyrgðarinnar. Þá beri einnig að horfa til þess að matið hafi legið fyrir í desember 1995 og engum mótmælum verið hreyft við niðurstöðu þess þar til með bréfi lögmanns stefnda dags. 21. ágúst 1996 og verði að telja að stefndi hafi með athafnaleysi sínu í raun falist á niðurstöðu matsins Stefndi hafi allt frá sambúðarslitunum haft undir höndum allt lausafé búsins og haft tækifæri á að fara með það og ávaxta eftir sínum hentugleikum. Fráleitt megi telja að réttmætt sé að miða við að stefndi hafi selt hlutabréf í Íslandsbanka hf. þegar þau hafi verið í sögulegu lágmarki. Gengi hlutabréfa í Íslandsbanka hafi frá sambúðarslitum verið á nokkuð stöðugri leið upp á við og verði ekki talið eðlilegt að við mat á búshluta sé miðað við dagsgengi í áður nefndu sögulegu lágmarki, ekki síst þegar horft sé til þess að stefndi hefur haft þessi verðmæti undir höndum alla tíð. Þá verði jafnframt að hafa hliðsjón af því að niðurstaða matsmanna á eignum búsins sé í fullu samræmi við þá fjárhæð sem talin hafi verið til skipta þegar gengið var frá tryggingarbréfinu í október 1995. Eignarhluti hvors um sig hafi þar verð talinn nema 4.235.70 krónum en niðurstaða matsins var 4.129.158 krónur en þar skeiki aðeins 106.412 krónum til lækkunar. Af hálfu stefnanda er vísað til reglna sifjaréttar um búskipti, einkum dómvenju um helmingaskipti eigna sambúðarfólks. Einnig er vísað til almennra reglna kröfu og samningaréttar um skuldbindingargildi samninga. Þá er vísað til ákvæða laga nr. 91/1991 um málskostnað og til laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt en stefnandi sé ekki virðisaukaskattskyld og því sé henni nauðsynlegt að fá dóm fyrir skattinum. Af hálfu stefnda er tekið fram að í máli þessu sé ekki deilt um það hvaða skiptingu skuli leggja til grundvallar búskiptum á milli stefnda og stefnanda eftir samvistarslit þeirra. Um það sé full sátt að helmingaskiptareglan skuli gilda. Hins vegar sé deilt um eftirtalið: 1. Um hvað var samið með samningi aðila frá 1. október 1995. 2. Hver var eignastaða búsins við sambúðarslit og hver var hlutur hvors aðila í eignum og skuldum. 3. Niðurstöðu "matsmanna" og gildi þeirra "matsgjörðar". 4. Hvaða tímamark lagt skuli til grundvallar skiptingu eigna og skulda. Telur stefndi um fyrsta liðinn hér að ofan að samningur hans og stefnanda frá 1. október 1995 kveði skýrt á um að eignir skyldu verðlagðar við slit sambúðar hinn 1. desember 1993. Kveðst hann hvorki í orði eða prenti hafa samþykkt annað tímamark. Kveðst hann hafa staðið í þeirri trú framan af að "matsmenn" hafi í störfum sínum lagt þá dagsetningu til grundvallar en ekki aðra og síðari dagsetningu. Að uppgjör eigi að miðast við lok sambúðar vísar stefndi til 101. gr. laga nr. 31/1993 og til 104. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum ofl. Um annan liðinn hverjar eignirnar og skuldirnar voru við sambúðarslit telur stefndi að leggja eigi til grundvallar skráð gengi hlutabréfa við sambúðarslit 1. des. 1993, a.m.k. á þeim hlutabréfum sem skráð eru á Verðbréfaþingi Íslands. Telur stefndi að "matsmönnunum" hafi borið að meta hlutabréfin í Íslandsbanka hf. á genginu 0.83 en ekki einhverju öðru gengi sem varð löngu síðar. Þá telur stefndi að "matsmennirnir" hafi gert mikil mistök við verðmat á hlutabréfunum í Sprota ehf. að meta þau á margföldu nafnverði þrátt fyrir að þeim hafi verið það fullljóst að stefnda var ómögulegt að selja bréfin á því verði. Telur stefndi að meta hafi átt þau bréf á nafnverði. Um stöðu skulda þá telur stefndi ekki vera samræmi í mati "matsmannanna " Þeir telji rétt að meta hlutabréfin miðað við stöðu þeirra á árinu 1994 og 1995. Skuldirnar séu hins vegar miðaðar við 1. desember 1993. Telur stefndi það mjög óeðlilega niðurstöðu ef hann eigi að sitja uppi með skuldirnar, greiða af þeim vexti, afborganir ofl. og fá ekki notið afrakstur af eignunum á móti. Telur stefndi að vaxtagreiðslur og vísitöluhækkanir af skuldunum tímabilið frá 1. des 1993 fram til ágúst 1994 þegar gengi hlutabréfanna var 1.0 hafi vart numið lægri fjárhæð en kr. 1.500.000. Stefndi telur jafnframt að leggja eigi til grundvallar stöðuna á ábyrgðarskuld við Búnaðarbanka Íslands eins og hún var hinn 1. desember 1993, þá kr. 4.549.000 en ekki kr. 3.000.000 eins og samkomulag var um að stefndi greiddi á árinu 1996. Um þriðja liðinn hér að ofan telur stefndi álit hinna svokölluðu matsmanna verði ekki lagt til grundvallar búskiptum aðila. Fyrir liggur að þeir hafi ekki starfað í samræmi við samkomulag aðila frá 1. október 1995 að meta eignir og skuldir miðað við 1. desember 1993. Þess í stað hafi þeir miðað verðmæti eigna við annað tímamark án þess að uppfæra skuldir til samræmis. Með vísan til ofangreinds og þess sem áður hafi verð rakið um "matsgerðina" liggi fyrir að niðurstöðu "matsmannanna" sé í svo veigamiklum atriðum áfátt að hún verði ekki lögð til grundvallar búskiptum aðila. Stefndi vísar á bug því sem rakið er í stefnu að hinir sérfróðu aðilar hafi verið beðnir að meta hlutabréfin á þeim forsendum sem þeir gerðu. Jafnframt mótmælir stefndi því að hann hafi með því að óska eftir áliti þessara aðila afsalað sér rétti til að hafa uppi mótmæli við niðurstöðu þeirra. Stefndi telur það eðlilega kröfu að stefnandi greiði húsaleigu fyrir þann tíma sem hún var í húsnæði þeirra að Stekkjarbrekku 8, Reyðarfirði. Á sama tíma og stefnandi hafi verið í húsinu hafi stefndi greitt húsaleigu. Fyrst á Reyðarfirði og síðan í Reykjavík, þegar hann flutti þangað. Sundurliðun á kröfu stefnda: Varakrafa: 1. kr. 1.081.804 sbr. sundurliðun. Að dregin verði frá stefnukröfum, leiðrétting vegna gengi hlutabréfa í Íslandsbanka hf., leiðrétting vegna gengis á hlutabréfum í Sprota ehf. og dregin frá húsaleiga vegna veru stefnanda í húsinu Stekkjabrekka 8, Reyðarfirði, frá sambúðarslitum og þar til eignin var seld nauðungarsölu samtals 60 mán. 2. kr. 1.631.804 sbr. sundurliðun. allt óbreytt frá 1) nema krafan um húsaleigu verði látin falla niður. 3. kr. 1.795.304 sbr. sundurliðun. Sleppt verði hlutabréfunum í Sprota ehf. en leiðréttingin vegna gengi hlutabréfanna í Íslandsbanka hf. og húsaleiguskuldin til staðar. 4. Kr. 2.395.304 sbr. sundurliðun. Lækkun vegna leiðréttingar á gengi hlutabréfa í Íslandsbanka hf. 5. Ef ekki verður fallist á kröfu stefnda um að lækka mat endurskoðendanna á hlutabréfunum í Íslandsbanka í 0.83 verði miðað við annað gengi bréfanna lægra en nafnverð þeirra og tekið inn breytingar á öðrum hlutabréfum til hækkunar/lækkunar. Niðurstaða Aðilar gerðu með sér samkomulag 1. október 1995 þar sem segir m.a: "Við erum sammála um að leggja til grundvallar stöðu eigna okkar og skulda eins og hún var við sambúðarslit 1. des. 1993. Þar sem óljóst er um raunverulega eignastöðu þá m.a. vegna mats á raunvirði hlutafjáreignar erum við sammála um að tilnefna þá Sigurgeir Bóasson löggiltan endurskoðanda og Vigfús Árnason endurskoðanda til að meta eignastöðuna og leggja sameiginlega niðurstöðu þeirra til grundvallar við eignaskiptin." Þegar litið er til aðdraganda samkomulags þessa, þ.e. ítrekaðar tilraunir til þess að ná samkomulagi um þetta efni án árangurs, verður ekki annað séð en að ætlun aðila hafi verið sú að leggja það í gerð matsmanna hver eignastaða búsins hefði verið við sambúðarslit þeirra. Verður þess vegna hér á því byggt að aðilar hafi skuldbundið sig til þess að hlíta mati gerðarmanna á því hver verið hafi eignastaða þeirra 1. desember 1993 enda höfðu tilraunir til þess að leysa úr því með öðrum hætti engan árangur borið. Ekki verður fallist á það með stefnda að gerðarmenn hafi verið bundnir við gengi hlutabréfa í Íslandsbanka hf 1. desember 1993 og hefur mati þeirra á verðmæti bréfanna ekki verið hnekkt né heldur matsniðurstöðu þeirra að öðru leyti og verður á henni byggt við úrlausn ágreinings þessa. Þá liggur frammi í málinu útreikningur Sigurgeirs Bóassonar, endurskoðanda á því hver eignarhluti hvors aðila hafi verið þegar tillit hefði verið tekið til uppgjörs vegna nauðungarsölu á íbúðarhúsinu að Stekkjarbakka 8, Reyðarfirði en útreikning þennan er að finna í bréfi endurskoðandans dagsettu 20. september 1996. Niðurstaða endurskoðandans er sú að eignarhluti hvors um sig sé 4.129.158 krónur og er þar byggt á fyrrgreindu mati þeirra Vigfúsar Árnasonar, endurskoðanda frá 4. desember 1995, frumvarpi til úthlutunar á söluandvirði íbúðarhússins og þess sem aðilar höfðu greitt vegna sameiginlegra mála. Gögn þessi veita viðhlítandi stoð undir kröfugerð stefnanda um að viðurkennt verði að hreinn helmingshluti hennar skuli teljast vera 4.129.158 krónur. Þá er viðurkenndur veðréttur í fasteigninni Stekkjarbraut 8, Reyðarfirði, til tryggingar ofangreindri fjárhæð. Stefnandi hefur fengið gjafsókn í máli þessu. Kostnaður hennar af málarekstri þessum er þóknun til lögmanns hennar, Kristjáns B. Thorlacius, hdl. alls 739.567 krónur að meðtöldum virðisaukaskatti. Gjafsóknarkostnaður hennar 739.567 krónur greiðist úr ríkissjóði. Eftir úrslitum málsins verður stefndi dæmdur til þess að greiða 739.567 krónur í ríkisjóð. Allan V. Magnússon héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Viðurkennd er sú krafa stefnanda, Siggerðar Pétursdóttur, að hreinn helmingshluti hennar af sameiginlegum eigum þeirra stefnda Friðjóns Óla Vigfússonar skuli teljast vera 4.129.158 krónur. Réttur stefnanda samkvæmt tryggingarbréfi sem hvílir á 3. veðrétti fasteignarinnar Stekkjarbrekku 8, Reyðarfirði, er staðfestur fyrir 4.129.158 krónum. Allur gjafsóknarkostnaður stefnanda 739.567 krónur geriðist úr ríkisjóði. Stefndi, greiði 739.567 krónur í málskostnað til ríkisjóðs.

Mál nr. 501/1998

Vinnusamningur Uppsögn

L var vikið fyrirvaralaust úr starfi hjá Í þar sem að hún hafði ásamt öðrum starfmanni fyrirtækisins fest kaup á prentvél og tekið á leigu húsnæði í því skyni að hefja sams konar rekstur og Í stundaði og stofnað félag um þessa starfsemi. Talið var að undirbúningur L að því að koma á fót sjálfstæðum atvinnurekstri, sem hún leyndi Í, hafi verið ósamrýmanlegur þeim trúnaðarskyldum sem hún bar gagnvart vinnuveitanda sínum. Því var talið að Í hefði verið heimilt að víkja L úr starfi án viðvörunar eða fyrirvara og var Í sýknaður af kröfum L um laun í uppsagnarfresti.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 23. desember 1998 og krefst sýknu af kröfum stefndu og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefnda krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Ágreiningur málsaðila á rætur að rekja til þess að stefndu var vikið fyrirvaralaust úr starfi hjá áfrýjanda í október 1997, svo sem rakið er í héraðsdómi. Af hálfu áfrýjanda er atvikum lýst svo, að hinn 8. eða 9. þess mánaðar hafi forráðamönnum félagsins borist vitneskja um að stefnda og annar starfsmaður áfrýjanda hafi fest kaup á prentvél í því skyni að hefja sams konar rekstur og áfrýjandi stundaði og í samkeppni við hann. Hafi þau jafnframt leigt húsnæði, þar sem vélin var geymd. Hinn 10. október 1997 hafi forráðamönnum áfrýjanda síðan orðið kunnugt um við lestur Lögbirtingablaðs, að starfsmennirnir hefðu stofnað félagið Aragon sf. um þessa starfsemi. Af þessum sökum hafi hinum síðastnefndu verið sagt upp störfum degi síðar, sem staðfest hafi verið með bréfi 15. sama mánaðar. Er hluti bréfsins tekinn upp orðréttur í héraðsdómi. Áfrýjandi reisir sýknukröfu sína á því, að samkvæmt ólögfestum reglum íslensks réttar felist í trúnaðarskyldu starfsmanns bann við því að taka upp samkeppni við vinnuveitanda sinn. Sú háttsemi stefndu að stofna með öðrum félag, sem ætlað var að keppa við áfrýjanda meðan ráðningarsamband stóð, hafi falið í sér brot á trúnaðarskyldu og réttlætt uppsögn án fyrirvara eða aðvörunar. Af hálfu stefndu er því hins vegar mótmælt að gerðir hennar hafi falið í sér nokkurt brot á trúnaðarskyldu. Hún og samstarfsmaður hennar hafi að vísu verið búin að gera upp við sig að þau ætluðu ekki að starfa um alla framtíð hjá áfrýjanda. Undirbúningur að sjálfstæðum rekstri hafi hins vegar verið skammt á veg kominn og einungis verið keypt ein vél af fleiri, sem til þurfti, þegar áfrýjandi hafi með ólögmætum hætti sagt henni upp störfum. Meðal málsgagna eru tveir reikningar Aragon sf. til viðskiptamanns félagsins, sem dagsettir eru 20. nóvember 1997. Kveður stefnda þessa reikninga vera hina fyrstu, sem viðskiptamönnum hins nýja félags hafi verið gerðir fyrir selda þjónustu. II. Meðan stefnda vann að því að koma á fót sjálfstæðum atvinnurekstri í samkeppni við áfrýjanda var enn í gildi vinnusamningur með málsaðilum, sem hvorugur hafði sagt upp. Leyndi stefnda áformum sínum og markvissum gerðum, sem að þessu miðuðu. Sú háttsemi hennar, sem hér um ræðir, var ósamrýmanleg þeim trúnaðarskyldum, sem hún bar gagnvart vinnuveitanda sínum. Að þessu virtu verður fallist á með áfrýjanda að honum hafi verið heimilt að víkja stefndu úr starfi án aðvörunar eða fyrirvara. Verður sýknukrafa áfrýjanda samkvæmt því tekin til greina. Skal stefnda jafnframt greiða honum málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem verður ákveðinn í einu lagi eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Áfrýjandi, Íslandia og Bolur ehf., er sýkn af kröfum stefndu, Lovísu Sigurjónsdóttur. Stefnda greiði áfrýjanda samtals 150.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 30. október 1998. Ár 1998, föstudaginn 30. október, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjaness, sem háð er að Brekkugötu 2, Hafnarfirði af Gunnari Aðalsteinssyni héraðsdómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. E-382/1998: Lovísa Sigurjónsdóttir gegn Islandia og Boli ehf. Mál þetta var þingfest 28. apríl 1998 og tekið til dóms 28. október síðast liðinn. Stefnandi er Lovísa Sigurjónsdóttir, kt. 120764-2259, Laugavegi 49 Reykjavík. Stefndi er Íslandia og Bolur ehf., kt. 620987-1909, Smiðjuvegi 10, Kópavogi. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndi verði dæmdur til greiðslu 555.438 króna með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla laga nr. 25/1987 frá 1. nóvember 1997 til greiðsludags og til greiðslu málskostnaðar. Endanlegar dómkröfur stefnda eru þær að hann verði alfarið sýknaður af öllum kröfum stefnanda og að honum verði dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda. I. Starfsemi stefnda er m.a. fólgin í að prenta merki og ýmsar áletranir á boli. Tækjakostur hans er tölva, framköllunartæki, prentvél og þurrkari til þess að þurrka bolina. Í stórum dráttum er vinnuferlið þannig að viðskiptavinurinn kemur með merki eða tölvudisk til stefnda. Áletrunin eða merkið er skannað inn á tölvuna, lagfært og e.t.v. litað, síðan prentað út á filmu og loks prentað á bol í sérstakri prentvél. Stefnandi hafði unnið í um fimm ár hjá stefnda þegar henni var sagt upp störfum ásamt vitninu Erni Sævari Hilmarssyni, kt. 050877-3969, sem starfaði við tölvuna. Stefnandi vann við prentvélina. Óumdeilt er að ástæða uppsagnarinnar var sú að stefnandi og Örn Sævar höfðu stofnað fyrirtækið Aragon sf., sem skyldi hafa sömu starfsemi og stefndi. Fyrir dómi kom fram hjá forsvarsmönnum stefnda, þeim Ástu Jóhannsdóttur, kt. 030250-4359 og Bjarna Jóhannessyni, kt. 241146-3759, að ástæða uppsagnarinnar hafi verið sú að stefnandi og Örn Sævar voru komin í samkeppni við stefnda. Sagði Bjarni hafa frétt að þau væru komin með tæki til prentunar í bílskúr úti í bæ. Hafi hann samstundis sent þau heim þegar hann frétti það og sagt þeim upp störfum stuttu síðar þegar hann las í Lögbirtingablaði að þau höfðu stofnað fyrirtæki í samskonar rekstri. Í bréfi stefnda til stefnanda 15. október 1997 segir m.a.: ,,Þar með braust þú gróflega gegn trúnaðarskyldu þinni og vegna stöðu þinnar kom ekki annað til greina en að segja þér upp störfum. Var það gert munnlega 11. okt. sl. og staðfestist það hér með. Þar sem þú ert í samkeppni við fyrirtækið falla launagreiðslur í uppsagnarfresti niður.” II. Stefnandi byggir kröfu sína á því að henni hafi verið sagt upp störfum án fyrirvara og með ólögmætum hætti. Engar gildar ástæður hafi verið færðar fram fyrir uppsögninni. Stefnandi mótmælir því að hún hafi brotið trúnaðarskyldu gagnvart stefnda. Stefnandi hafi ekki haft aðgang að trúnaðarupplýsingum fyrirtækisins enda óbreyttur starfsmaður. Stefnandi heldur því fram að engin starfsemi hafi verið farin í gang hjá Aragon sf. þegar henni var sagt upp störfum. Starfsemi hafi ekki byrjað fyrr en um einum mánuð eftir uppsögn. Laun stefnanda voru 130.875 krónur á mánuði. Hún sundurliðar kröfu sína þannig: Stefndi reisir kröfu sýna um sýknu á því að stefnandi hafi brotið trúnað við sig með því að stofna fyrirtæki í samkeppni við stefnda meðan stefnandi var á launum hjá stefnda. Uppsögn sé því réttmæt og leiði af eðli máls. III. Eins og framan er rakið sagði stefndi stefnanda upp störfum án fyrirvara. Ástæða uppsagnarinnar var sú að stefnandi var að hefja rekstur eigin fyrirtækis á sama sviði og stefndi og í samkeppni við stefnda. Við aðalmeðferð féll stefndi frá varakröfu sinni um lækkun stefnukrafna. Kröfur stefnanda hafa ekki sætt tölulegum andmælum og ágreiningslaust er að stefnandi hafði áunnið sér þriggja mánaða uppsagnarfrest samkvæmt kjarasamningi Verslunarmannafélags Reykjavíkur og vinnuveitenda. Í máli þessu er því einungis til úrlausnar hvort stefnandi vanefndi ráðningasamning sinn svo verulega að það réttlæti uppsögn án fyrirvara og án bóta. Í vinnusambandi aðila var gagnkvæmur þriggja mánaða uppsagnarfrestur, sem báðum aðilum bar að virða. Þau skilyrði geta þó skapast að atvinnurekandi hafi fullan rétt til þess að segja starfsmanni upp á stundinni. Atvinnurekanda ber eftir sem áður að greiða starfmanni bætur sem samsvara launum í uppsagnarfresti. Brottrekstur án fyrirvara og bótalaust á því aðeins rétt á sér ef starfsmaður hefur vanefnt ráðningarsamning verulega og atvinnurekandi hefur aðvarað starfsmann áður. Í íslenskum rétti eru engar takmarkanir settar við því að starfsmaður fyrirtækis setji á stofn annað fyrirtæki í samskonar rekstri. Í munnlegum ráðningarsamningi stefnanda komu slíkar takmarkanir ekki til tals. Stefnandi hafði ekki heldur aðgang að neinum trúnaðarupplýsingum eða atvinnuleyndarmálum í starfsemi stefnanda, heldur var hún aðeins ein af almennum starfsmönnum fyrirtækisins. Verður því talið að ekki hafi verið sýnt fram á neitt það sem réttlætt geti fyrirvaralausa og bótalausa uppsögn án aðvörunar. Verða því dómkröfur teknar til greina að öllu leyti og stefndi dæmdur til greiðslu málskostnaðar sem þykir hæfilega ákveðinn 100.000 krónur. Ekki er þá tekið tillit til reglna um virðisaukaskatt. Gunnar Aðalsteinsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Íslandia og Bolur ehf., greiði stefnanda, Lovísu Sigurjónsdóttur, 555.438 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla laga nr. 25/1987 frá 1. nóvember 1997 til greiðsludags og 100.000 krónur í málskostnað.

Mál nr. 460/1998

Hlutafélag Einkahlutafélag Sameining Samruni

G var einn af hluthöfum í einkahlutafélaginu VS þegar ákveðið var að einkahlutafélagið VB yrði sameinað VS. Tillaga um sameiningu var samþykkt á hluthafafundi í VS með atkvæðum allra hluthafa nema G, sem greiddi atkvæði gegn sameiningunni. Í kjölfarið krafðist G þess að VS leysti til sín hlut hennar í félaginu og byggði hún kröfuna á 106. gr. laga um einkahlutafélög nr. 138/1994. Talið var að um hefði verið að ræða samruna félagana með yfirtöku VS á VB. Í ljósi þess og þess að ekki var stofnað nýtt félag við samrunann var 106. gr. einkahlutafélagalaga ekki talin geta náð til G og var VS sýknað af kröfum hennar.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 23. nóvember 1998. Hann krefst sýknu af kröfum gagnáfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi 27. janúar 1999. Hún krefst þess aðallega að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða sér 11.271.500 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 7. desember 1996 til greiðsludags. Til vara krefst hún 6.960.900 króna með sömu dráttarvöxtum og í aðalkröfu, en að því frágengnu að héraðsdómur verði staðfestur. Þá krefst hún málskostnaðar fyrir Hæstarétti og að ákvæði héraðsdóms um málskostnað verði staðfest. I. Gagnáfrýjandi er meðal hluthafa í aðaláfrýjanda. Er rakið í héraðsdómi, að á árinu 1996 hafi verið ákveðið að einkahlutafélagið Valdemar Baldvinsson yrði sameinað Valgarði Stefánssyni ehf. Var haldinn hluthafafundur í síðastnefnda félaginu 10. október það ár, þar sem greidd voru atkvæði um svohljóðandi tillögu: „Hluthafafundur í Valgarði Stefánssyni ehf. samþykkir á grundvelli fyrirliggjandi gagna samruna Valdemars Baldvinssonar ehf. við félagið.“ Fór svo að tillagan var samþykkt með atkvæðum annarra hluthafa en gagnáfrýjanda, sem greiddi atkvæði gegn henni. Í fundargerð greinir að 81,8% atkvæða hafi verið með tillögunni, en 18,2% á móti. Gagnáfrýjandi krafðist þess þegar í kjölfarið að aðaláfrýjandi leysti til sín hlut hennar í félaginu, en verðmæti hlutarins taldi hún nema 19.722.381 krónu. Reisti hún kröfuna á því að slík skylda hvíldi á aðaláfrýjanda samkvæmt 106. gr. laga nr. 138/1994 um einkahlutafélög. Aðaláfrýjandi mótmælti því að sér væri skylt að innleysa hlut gagnáfrýjanda samkvæmt tilvitnaðri lagagrein. Taldi hann að við sameiningu tveggja einkahlutafélaga væri slík skylda einungis fyrir hendi gagnvart hluthöfum í yfirteknu félagi, sem slitið sé í framhaldi af því. Skylda til innlausnar væri hins vegar ekki fyrir hendi hjá yfirtökufélaginu gagnvart hluthöfum í því félagi. II. Meðal málsgagna er samrunaáætlun stjórna áðurnefndra einkahlutafélaga, sem dagsett er 26. júní 1996. Segir í 1. gr. hennar, að stjórnir félaganna séu sammála um að sameina félögin undir nafni Valgarðs Stefánssonar ehf. á grundvelli XIV. kafla laga nr. 138/1994 um einkahlutafélög. Gildi samþykktir Valgarðs Stefánssonar ehf. um hið sameinaða félag, og miðist sameining við 1. janúar 1996. Í 2. gr. segir síðan, að við sameiningu fái hluthafar í Valdemar Baldvinssyni ehf. eingöngu hluti í Valgarði Stefánssyni ehf. í skiptum fyrir hluti sína í fyrrnefnda félaginu þannig, að fyrir alla hluti í því félagi, 2.000.000 krónur, sem þeir láti af hendi, fái þeir hluti að nafnverði 1.124.870 krónur í Valgarði Stefánssyni ehf. Hlutafé hins sameinaða félags eftir sameiningu verði 15.012.870 krónur. Loks segir í 4. gr. að frá samrunadegi taki Valgarður Stefánsson ehf. við öllum tekjum og greiði öll gjöld vegna Valdemars Baldvinssonar ehf. Kemur fram í bréfi endurskoðenda 26. júní 1996 til stjórna félaganna, að ofangreint skiptihlutfall sé þannig fengið, að miðað sé við innra virði hlutanna á sameiningardegi. Í héraðsdómsstefnu kemur fram, að sameining félaganna hafi leitt til þess að hlutdeild gagnáfrýjanda í aðaláfrýjanda lækkaði úr 18,024% heildarhlutafjárins í 16,67%. Við flutning málsins fyrir Hæstarétti kom jafnframt fram, að ekki hafi aðrar breytingar verið gerðar á samþykktum félagsins en sú að hlutfé hækkaði. III. Gagnáfrýjandi styður kröfur sínar þeim rökum, að enginn munur sé í raun á hluthöfum, sem lendi í minnihluta, hvort heldur þeir séu meðal eigenda yfirtökufélags eða þess félags, sem yfirtekið er. Þeir séu settir í sömu aðstöðu og ekkert tilefni sé til að gera mun á réttarstöðu þeirra að því er varðar heimild til að krefjast innlausnar. Orðalag 106. gr. eða annarra greina laga nr. 138/1994 styðji heldur ekki að hluthöfum, sem orðið hafi í minnihluta, sé í öðru tilvikinu gert hærra undir höfði en í hinu. Þá sé ljóst, að sameining raski valdahlutföllum innan yfirtökufélagsins, sem hluthafar þurfi ekki að sætta sig við. Þá styðji þróun, sem orðið hafi í löggjöf um vernd minnihluta, kröfur hennar. Eru rök hennar um skýringu þeirra greina laga nr. 138/1994, sem hér koma til álita, að öðru leyti rakin í héraðsdómi. Aðaláfrýjandi telur hins vegar að skýr munur sé gerður samkvæmt 106. gr. laganna á stöðu minnihluta í hlutafélögum, sem sameinuð eru. Sé ókleift að skilja orðalag greinarinnar með öðrum hætti en þeim að einungis hluthöfum í yfirteknu félagi, sem síðan sé slitið, sé veittur réttur til að krefjast innlausnar, enda hafi þeir mótmælt sameiningunni. Ástæða mismunar að þessu leyti sé sú, að aðstaða minnihluta sé ólík, eftir því til hvors félagsins sé litið. Þegar félag sé sameinað öðru og því slitið í kjölfarið sé venjan sú að greiða hluthöfum í yfirteknu félagi með hlutabréfum í yfirtökufélaginu. Með ákvæðinu sé gagngert stefnt að því að tryggja slíkum minnihlutaeigendum að geta krafist greiðslu í peningum í stað þess að taka við hlutum í félagi, sem þeir hafi alls ekki óskað eftir að eiga hlut í. Að því er varði yfirtökufélagið séu hluthafar á hinn bóginn líkt settir og þegar hlutafé sé aukið, en við þær aðstæður geti þeir ekki krafist innlausnar. Hluthafar geti í ýmsum tilvikum þurft að hlíta því að vera bornir atkvæðum án þess að öðlast sérstakan rétt af því tilefni. Þeir verði áfram hluthafar í því félagi, sem ekki sé slitið, og sú staða sé hér fyrir hendi. Að því er varði sérstaklega gagnáfrýjanda breyti aukning hlutafjárins vegna sameiningarinnar nær engu um stöðu hennar innan félagsins. Sjónarmið aðaláfrýjanda um skýringu laganna eru að öðru leyti rakin í héraðsdómi. IV. Í XIV. kafla laga nr. 138/1994 er fjallað um samruna einkahlutafélaga o.fl. Kemur fram í 94. gr., að ákvæði kaflans gilda meðal annars um samruna þegar einkahlutafélagi er slitið án skuldaskila með þeim hætti að félagið er algerlega sameinað öðru einkahlutafélagi með yfirtöku eigna og skulda (samruni með yfirtöku). Er ljóst að einkahlutafélagið Valdemar Baldvinsson var sameinað aðaláfrýjanda með þeim hætti, sem þarna greinir. Var síðan fyrrnefnda félaginu slitið, en ekki var stofnað nýtt félag af þessu tilefni. Þegar virt er orðalag 1. málsl. 106. gr. laga nr. 138/1994 þykir mega fallast á með aðaláfrýjanda að með því sé vísað til félaga, sem um ræðir í 1. mgr. 94. gr. laganna, og yfirtekin eru af öðrum félögum og síðan slitið. Ekki var um að ræða að nýtt félag væri stofnað við samruna tveggja einkahlutafélaga og getur lagagreinin heldur ekki fyrir þær sakir náð til gagnáfrýjanda. Þessi skýring fær jafnframt stoð í því að hluthafar í yfirteknu félagi, sem andvígir eru sameiningu, eru ekki í sömu aðstöðu við sameininguna og þeir hluthafar í yfirtökufélagi, sem ekki samþykkja hana. Þá hefur gagnáfrýjandi ekki skotið stoðum undir að með setningu laga nr. 138/1994 hafi verið stefnt að því að breyta að þessu leyti réttarstöðu minnihluta í yfirtökufélagi frá því sem var meðan lög nr. 32/1978 um hlutafélög giltu. Samkvæmt þessu verður sýknukrafa aðaláfrýjanda tekin til greina. Rétt þykir að hvor málsaðili beri sinn kostnað af rekstri málsins í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Valgarður Stefánsson ehf., er sýkn af kröfum gagnáfrýjanda, Guðrúnar Valgarðsdóttur. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 22. október 1998. Ár 1998, fimmtudaginn 22. október, var dómþing Héraðsdóms Norðurlands eystra sett í dómsal embættisins að Hafnarstræti 107, Akureyri, og haldið af Ásgeiri Pétri Ásgeirssyni, héraðsdómara. Fyrir var tekið: Mál nr. E-272/1997: Guðrún Valgarðsdóttir gegn Valgarði Stefánssyni ehf. Er nú í málinu upp kveðinn svofelldur dómur: Mál þetta, sem dómtekið var þann 27. ágúst síðast liðinn, hefur Einar S. Hálfdánarson, hdl., höfðað með stefnu útgefinni í Reykjavík 25. ágúst 1997 og birtri 27. sama mánaðar og þingfestri 4. september 1997 fyrir hönd Guðrúnar Valgarðsdóttur, kt. 131031-4919, Þinghólsbraut 68, Kópavogi, á hendur Valgarði Stefánssyni ehf., kt. 430167-0149, Hjalteyrargötu 12, Akureyri. Stefnandi krefst þess aðallega að stefndi verði dæmdur til að innleysa hlut stefnanda í stefnda og til að greiða stefnanda kr. 11.271.500,-. Til vara að stefndi verði dæmdur til að innleysa hlut stefnanda í stefnda og til að greiða stefnanda kr. 6.800.000,-. Þá er krafist dráttarvaxta skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum frá 7. desember 1996 til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar samkvæmt mati dómsins. Við aðalmeðferð málsins kom fram ný varakrafa stefnanda, sem var mótmælt af stefnda og er henni því vísað frá dómi skv. 1. mgr. 111. gr. eml. nr. 91/1991. Stefndi krefst þess að hann verði sýknaður af kröfum stefnanda og að stefnandi verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar samkvæmt reikningi eða mati. Stefnandi lýsir málsástæðum og öðrum atvikum svo að hann telji sig knúinn til að höfða mál þetta til að fá skorið úr skyldu stefnda til að innleysa hlut stefnanda í Valgarði Stefánssyni ehf. Þann 10. janúar 1996 hafi verið boðað til hluthafafundar í Valgarði Stefánssyni ehf., sem haldinn skyldi samdægurs hér á Akureyri, samanber dómsskjal nr. 4. Var fundarefnið ákvarðanataka um samruna hlutafélaganna Valdemars Baldvinssonar ehf. og Valgarðs Stefánssonar ehf., sbr. dskj. nr. 4. Þann 22. janúar 1996 óskaði Einar S. Hálfdánarson, hdl., eftir því f.h. stefnanda með bréfi til stefnda að haldinn yrði skriflega boðaður hluthafafundur um fyrirhugaðan samruna félagsins og óskaði eftir að fyrir fundinum lægi samrunaáætlun og önnur nauðsynleg gögn sem lög gera kröfu til að fyrir liggi við ákvörðun um samruna tveggja félaga. Jafnframt var óskað eftir að fyrir fundinum lægi formleg tillaga um samrunann, sbr. dskj. nr. 6. Þann 12. ágúst 1996 ítrekaði Einar S. Hálfdánarson, hdl., f.h. stefnanda framkomna ósk 10. og 22. janúar 1996 og að á dagskrá fundarins verði svofelld tillaga: „Hluthafafundur í Valgarði Stefánssyni ehf. samþykkir, á grundvelli fyrirliggjandi gagna, samruna félagsins við Valdemar Baldvinsson ehf.“, sbr. dskj. nr. 12. Var aðalfundundur stefnda og jafnframt hluthafafundur boðaður að Hjalteyrargötu 12, Akureyri fimmtudaginn 10. október 1996 kl. 16:00, sbr. dskj. nr. 14. Svo sem fram komi í bókun aðalfundar, sbr. dskj. nr. 17 og 18, fór fram skrifleg atkvæðagreiðsla um tillöguna og var tillagan samþykkt með 113.660 atkvæðum eða 81,8%, af hlutafé en á móti voru 25.302 atkvæðum eða 18,2% af hlutafé, þ.e.a.s. samþykkt gegn atkvæðum stefnanda. Fylgiskjöl og ársreikningur á dskj. nr. 20 beri með sér að hlutur stefnanda í Valgarði Stefánssyni ehf. var um 18,02% eða nánar tiltekið 18,024%. Með símskeyti dags. 06.11.1996 fór Einar S. Hálfdánarson, hdl., þess á leit við stefnda fyrir hönd stefnanda að hlutur hennar í félaginu yrði innleystur á grundvelli 106. gr. laga nr. 138/1994, sbr. dskj. nr. 19. Í framhaldi af því fór lögmaður stefnanda þess á leit með matsbeiðni dags. í Reykjavík 18. nóvember 1996 til Héraðsdóms Norðurlands eystra að dómkvaddir yrðu hæfir og óvilhallir matsmenn til að meta verðmæti hluta stefnanda í stefnda, þar sem 13. þ.m. hefði stefndi hafnað kröfu stefnanda um innlausn. Stefndi gerði þá kröfu að hafnað yrði að dómkveðja matsmenn og var úrskurður uppkveðinn hér í dómi þann 20. mars 1997, þar sem kröfu stefnanda um dómkvaðningu matsmanna var hafnað. Þann 17. apríl 1997 var úrskurði þessum hnekkt í Hæstarétti og krafa stefnanda um dómkvaðningu matsmanna tekin til greina. Þann 28. apríl 1997 voru dómkvaddir matsmenn hér í dómi þeir Björgólfur Jóhannsson, löggiltur endurskoðandi, og Jón Hallur Pétursson, viðskiptafræðingur. Er matsgerð þeirra dags. á Akureyri 2. júlí 1997 og liggur frammi á dskj. nr. 33. Í niðurstöðu matsmanna ganga þeir út frá ársreikningi Valgarðs Stefánssonar ehf. fyrir árið 1995. Eigið fé á þeim tíma kr. 51.009.974,- og að teknu tilliti til skattaskuldbindinga á óskattlagt er eigið fé í árslok 1995, kr. 50.114.182,-. Þá meta þeir húsnæði Valgarðs Stefánssonar ehf. að Hjalteyrargötu 12 á Akureyri á kr. 35.000.000,- og mat bifreiða kr. 2.770.000,- og verðmæti sumarbústaðar við bókfært verð hans kr. 2.839.378,-. Að teknu tilliti til þessara eigna og skattaskuldbindinga á þær fjárhæðir telja þeir upplausnarvirði Valgarðs Stefánssonar ehf. kr. 62.536.851,-. Við mat þetta bætist síðan viðskiptavild félagsins teljist hún einhver. Í matsgerðinni segir að viðskiptavild sé almennt skilgreind sem verðmæti falið í framtíðarhagnaði af rekstri félags. Sé því ljóst að viðskiptavild sé háð huglægu mati og geti ekki talist áþreifanleg eign og verði ekki sýnileg fyrr en viðskipti eigi sér stað, sem sýni þá hvað aðilji sé tilbúinn að greiða fyrir hlutdeild í framtíðarafkomu viðkomandi félags. Miðað við þær forsendur sem liggja fyrir um rekstur Valgarðs Stefánssonar ehf. sé ekki hægt að meta viðskiptavild mikils ef nokkurs. Telja matsmenn að aðalverðmæti félagsins sé fólgið í áþreifanlegum eignum þess. Ef ekki standi til að leysa félagið upp sé ólíklegt að kaupandi fyndist sem tilbúinn væri að greiða upplausnarverð fyrir það. Ástæður séu einkum tvær, 18% hlutur veiti óveruleg áhrif á stjórnun félagsins og afkoma félagsins á árunum 1994 og 1995 gefi nær enga ávöxtun á upplausnarverðmæti þess. Eignarhlutdeild stefnanda í félaginu sé 18,024% samkvæmt gögnum sem fyrir matsmenn hafi verið lögð. Endanleg niðurstaða matsmanna er að upplausnarverð Valgarðs Stefánssonar ehf. sé kr. 62.536.000,-. Með tilliti til þess hve arðsemi Valgarðs Stefánssonar ehf. hafi verið lítil á undanförnum árum telja þeir hæfilegt að meta eignarhluta Guðrúnar Valgarðsdóttur á sem nemur 60% af áætluðu upplausnarverðmæti eða kr. 6.800.000,-. Vitnið Jón Hallur Pétursson staðfesti matsgjörðina fyrir dómi. Hann bar þó að láðst hefði að taka tillit til yfirfæranlegs taps við útreikning á verðmæti félagsins og hefði það hækkað matið eitthvað að hans sögn. Taldi lögmaður stefnanda að það hefði hækkað matið um kr. 900.000,-. Stefnandi byggir fjárkröfur sínar á niðurstöðu matsmannanna þ.e.a.s. aðalkrafan kr. 11.271.500,- er 18,024% af upplausnarverðinu kr. 62.536.000,-, sem stefnandi telur vera fullar bætur sér til handa og varakrafan niðurstaða matsmannanna um 60% af áætluðu upplausnarverði eða kr. 6.800.000,-. Krafa stefnanda um innlausn er byggð á 106. gr. laga nr. 138/1994 um einkahlutafélög er hljóðar svo: ,,Hluthafar í því félagi eða félögum sem sameinuð eru öðrum, er hafa greitt atkvæði gegn samruna eða sameiningu í nýtt félag, eiga kröfu á því að hlutir þeirra verði innleystir ef skrifleg krafa er gerð um það innan mánaðar frá því að hluthafafundurinn var haldinn. Nú hefur þess verið farið á leit við hluthafa fyrir atkvæðagreiðslu að þeir sem nota vilja innlausnarréttinn gefi til kynna vilja sinn í því efni og er innlausnarrétturinn þá bundinn því skilyrði að hlutaðeigendur hafi gefið yfirlýsingu þar um á hluthafafundinum. Félagið skal kaupa hlutina af þeim á verði sem svarar til verðmætis hlutanna og ákveðið skal, sé ekki um samkomulag að ræða, af matsmönnum, dómkvöddum á heimilisvarnarþingi félagsins. Hvor aðili um sig getur borið ákvörðun matsmanna undir dómstóla. Mál verður að höfða innan þriggja mánaða frá því að mat hefur farið fram.“ Stefnandi telur ofangreint ákvæði vera nokkurs konar eyðuákvæði vegna þess að það vísar til þeirra aðila sem þannig er ástatt um sem segir í greininni. Efnisreglurnar um þá ákvörðunartöku sem vísað er til sé að finna í öðrum greinum laganna; inntak ákvæðisins geti því breyst án þess að orðalagi ákvæðisins sjálfs sé breytt. Þetta sé vel þekkt aðferð við lagasetningu. Ákvæðið sé að öðru leyti byggt á sjónarmiðum um minnihlutavernd sem hafi fengið síaukið vægi í félagaréttinum á undanförnum árum. Samkvæmt orðum greinarinnar og almennri málvenju eigi hún við bæði um yfirtökufélag og yfirtekið félag, vegna þess að hvort um sig sé félag er sameinað sé öðru félagi. Vísast m.a. um þetta til nákvæmlega sama orðalags í, annars vegar 1. mgr. og hins vegar 2. mgr. 99. greinar laga nr. 138/1994 um einkahlutafélög. Enginn munur sé á aðstöðu hluthafa í yfirteknu félagi og yfirtökufélagi yfirleitt nema í þeim tilvikum þar sem hluthöfum í yfirtekna félaginu er greitt út með reiðufé. Að öðrum kosti sé spurningin aðeins um að velja félaginu nafn og kennitölu því að það sé ekkert skilyrði að yfirtökufélagið sé minna en yfirtekna félagið. Hluthafar í báðum félögunum eru eins settir o.s.frv. Þeir séu því í nákvæmlega sömu aðstöðu. Sé það nær undantekningarlaust hluthafafundur sem taki ákvörðun um sameiningu, því nær alltaf þurfi að breyta samþykktum í hinu sameinaða félagi, nema þegar hluthöfum í yfirtekna félaginu sé greitt með reiðufé fyrir hlut sinn. Væri skilningur stefnda ráðandi væri hluthöfum þar sem andstaða væri í öðrum hluthafahópnum við sameiningu í lófa lagið að kalla félagið þar sem andstaða væri við sameininguna yfirtökufélag og komast þannig hjá ákvæðum 106 gr. laga nr. 138/1994 um innlausn. Samruni félaga sé m.a. leið til að breyta hluthafahópi án þess að hluthafar geti haft endanleg áhrif á það. Í þessu tilfelli geti hluthafarnir ekki haft áhrif með því að neyta forkaupsréttar og væri þannig hægt að breyta valdahlutföllum, eins og raunar í þessu tilfelli, og komast þannig hjá þeim áhrifum sem forkaupsrétti sé ætlað að hafa undir venjulegum kringumstæðum. Þetta sé með öðrum orðum skerðing á rétti einstakra hluthafa. Af þessu leiði að lagareglur sem rétta hlut hluthafa sem sæti skerðingu, eins og 106. gr. geri, eigi að túlkast rúmt. Engar efnislegar ástæður finnast til að túlka greinina þrengra en orðalag hennar gefi til kynna. Stefnandi vísar til réttlætissjónarmiða til stuðnings sjónarmiða um innlausn. Stefndi mótmælir skilningi stefnanda á 1. ml. 106. gr. laga nr. 138/1994. Reglan sé efnislega þannig að hluthafar í félagi sem sameinað er öðru og greitt hafi atkvæði gegn samruna eigi kröfu á því að hlutur þeirra verði innleystur. Í þessu sambandi sé rétt að vekja athygli á hvernig taka eigi ákvörðun um samruna félaga samkvæmt lögum nr. 138/1994. Samkvæmt 1. mgr. 99. gr. laganna beri að taka þessa ákvörðun á hluthafafundi í því félagi sem er yfirtekið. Undantekningu frá þessari reglu sé að finna í 104. gr. laganna, sem ekki eigi við í þessu tilfelli. Rétt sé að hafa þetta í huga því að samkvæmt 1. ml. 106. gr. séu það hluthafar sem greitt hafa atkvæði gegn samruna sem eigi innlausnarréttinn. Sé síðan litið til 2. mgr. 99. gr. laganna þá sé það meginregla að í yfirtökufélaginu þ.e. stefnda sé það stjórn félagsins sem tekur ákvörðun um samruna. Í ljósi þessa sýnist augljóst að átt sé við hluthafa í yfirtekna félaginu í 1. ml. 106. gr. laga nr. 138/1994, en ekki hluthafa í yfirtökufélaginu eins og stefnandi haldi fram, því að hluthafar yfirtökufélagsins koma ekki að ákvörðuninni nema í undantekningartilvikum. Heldur stefndi því fram að sé reglan í 1. ml. 106. gr. skýrð samkvæmt orðanna hljóðan eigi hún við um hluthafa í yfirtekna félaginu. Sé litið til eldri laga um hlutafélög nr. 32/1978, þ.e. XIV. kafla þeirra laga, sé ekki nokkur vafi á því að 1. ml. 106. gr. laga nr. 138/1994 feli ekki í sér innlausnarrétt fyrir hluthafa í yfirtökufélaginu. Í 128. gr. eldri hlutafélagalaga hafi verið samhljóða ákvæði og nú í 106. gr. laga nr. 138/1994. Í greinargerð með eldri lögunum, þ.e.a.s. 126. gr. lagafrumvarpsins hafi verið tekin af öll tvímæli um að túlka bæri innlausnarheimildina eins og stefndi haldi fram. Varðandi innlausnarfjárhæðina tekur stefndi fram að samkvæmt 106. gr. laga nr. 138/1994 beri félagi að kaupa hlut á því verði, sem svarar til verðmætis hans og skal ákveðið af dómkvöddum matsmönnum. Stefnandi hafi lagt fram matsgerðina, en geri allt að einu kröfu um miklu hærri fjárhæð en matsmenn telji vera verðmæti hlutar stefnanda. Rökin sem stefnandi færi fram séu að því er virðist byggð á því að stefnandi eigi rétt á skaðabótum. Þetta sjónarmið eigi alls ekki við því að væri innlausnarskyldan fyrir hendi, þá fæli hún í sér skyldu til að kaupa hlut stefnanda en ekki greiða skaðabætur. Af hálfu stefnda er niðurstöðu matsmanna um verðmæti hlutans ekki mótmælt. Við kröfugerð stefnanda hefur stefndi það að athuga að hann mótmælir því að í málinu verði dæmt um greiðsluskyldu hans. Telur stefndi að í málinu verði einungis dæmt um það hvort innlausnarskylda hvíli á honum og ef svo þá á hvaða verði. Sérstaklega er dráttarvaxtakraöfunni mótmælt að því er varðar upphafstíma. Álit dómsins. Stefndi benti á að málatilbúnaði stefnanda sé þannig háttað að frávísun gæti varðað ex officio. Dómurinn telur málatilbúnað stefnanda ekki vera haldinn slíkum annmörkum að frávísun varði. Stefnandi byggir kröfu sína um innlausn hlutar síns í Valgarði Stefánssyni ehf. á 106. gr. laga nr. 138/1994, sem segir: „Hluthafar í því félagi sem sameinuð eru öðrum, er hafa greitt atkvæði gegn samruna eða sameiningu í nýtt félag, eiga kröfu á því að hlutir þeirra verði innleystir“. Samkvæmt orðanna hljóðan virðist sem svo að það eigi bæði við um yfirtöku- og yfirtekin félög, þar sem bæði eru félög sem sameinuð eru öðru félagi. Í eldri lögum þ.e. l. nr. 32/1978 var sambærilegt ákvæði sbr. það sem að framan er rakið af stefnda. Hér gildir hin gamla setning: „Greinargerðir eru ekki lög.“ (Motiverne er ikke lov.) Ef löggjafinn hefði ætlað 106. gr. laga nr. 138/1994 að gilda einungis um yfirtekin félög hefði honum verið í lófa lagið að kveða skýrlega á um það í greininni eins og gert er t.d. í 100. gr. sömu laga. Hefði það verið ætlunin hefði greinin væntanlega hljóðað eitthvað á þá leið: „Hluthafar í einu eða fleiri yfirteknum félögum, er hafa greitt atkvæði gegn samruna eða sameiningu í nýtt félag, eiga kröfu á því að hlutir þeirra verði innleystir o.s.frv.“ Þannig telur dómurinn að 106. gr. laga nr. 138/1994 sé ætlað að gilda um bæði yfirtekin og yfirtökufélög í þeim tilvikum er hluthafafundur tekur ákvörðunina sbr. 99. gr. sömu laga. Þessi niðurstaða er eðlileg í ljósi aukinnar áherslu á minnihlutavernd á síðari árum, sem fram kemur bæði í lagasetningu og tilskipunum Evrópusambandsins. Eðlilegt þykir að sami réttur til innlausnar gildi um hluthafa í yfirtöku og yfirteknu félögunum, sem lýst hafa andstöðu við sameiningu. Telja verður að sjónarmið um minnihlutavernd eigi sérstaklega við þegar um einkahlutafélög er að ræða, þar sem oft er um að ræða fáa hluthafa og aukin hætta á að meirihlutavaldi sé misbeitt. Víða í lögum nr. 138/1994 um einkahlutafélög er byggt á sjónarmiðum um minnihlutavernd, sbr. t.d. 18. gr., 60. gr., 69. gr.,70. gr. og 2. mgr. 76. gr. laganna. Þegar um samruna sem þennan er að ræða skerðist hlutur hluthafa í yfirtökufélaginu, því hluthafar yfirtekna félagsins öðlast hlut í hinu sameinaða félagi. Vegna þessa getur slíkur samruni verið allt eins íþyngjandi fyrir hluthafa í yfirtökufélagi og yfirteknu félagi. Eins þarf slík sameining ekki alltaf að vera hagkvæm fyrir hluthafa í yfirtekna félaginu. Í þessu máli virðist vera sem önnur sjónarmið en hagkvæmnissjónarmið ráði ferðinni, því svo virðist sem sameiningin sé í raun óarðvænleg skv. mati hinna dómkvöddu matsmanna. Samkvæmt þessu telur dómurinn að taka verði til greina kröfu stefnanda um innlausn í stefnda á grundvelli 106. gr. laga nr. 138/1994. Matsmenn hafa metið verðmæti hlutar stefnanda í stefnda á kr. 6.800.000,-. Ber að leggja það mat til grundvallar í þessu máli. Þá ber stefnda að greiða stefnanda dráttarvexti skv. III. kafla vaxtalaga frá stefnubirtingardegi 27. ágúst 1997 til greiðsludags og kr. 800.000,- í málskostnað og er virðisaukaskattur innifalinn í þeirri fjárhæð. Dóminn kvað upp Ásgeir Pétur Ásgeirsson, héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, Valgarður Stefánsson ehf., innleysi hlut stefnanda, Guðrúnar Valgarðsdóttur, með kr. 6.800.000,- ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá 27. ágúst 1997 til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda kr. 800.000,- í málskostnað og er virðisaukaskattur innifalinn í þeirri fjárhæð.

Mál nr. 407/1998

Fasteignakaup Galli Afsláttur Matsgerð Meðdómsmaður

S keypti íbúðarhús af T. Eftir kaupin komu í ljós fúaskemmdir í húsinu og hélt S eftir hluta af greiðslu kaupverðs þar sem hann taldi sig eiga kröfu á hendur T vegna þessa. T stefndi S til greiðslu fjárins en S gagnstefndi og krafðist afsláttar eða skaðabóta auk þess sem hann krafðist þess að T yrði gert að gefa út afsal fyrir eigninni.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Guðrún Erlendsdóttir, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi hefur skotið málinu til Hæstaréttar með stefnu 5. október 1998. Hann krefst aðallega sýknu af kröfum stefnda ásamt því, að stefndi verði dæmdur til að gefa út og afhenda honum afsal fyrir fasteigninni Marargrund 11 í Garðabæ. Til vara krefst hann sýknu að svo stöddu af kröfum stefnda, en til þrautavara þess, að kröfurnar verði lækkaðar til mikilla muna. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Mál þetta varðar kaup aðila um íbúðarhúsið Marargrund 11 í Garðabæ, svo sem rakið er í héraðsdómi. Höfðaði stefndi málið til greiðslu á ógoldnum eftirstöðvum kaupverðs, en áfrýjandi hefur á móti gert kröfu um skaðabætur eða afslátt af kaupverði vegna galla á húsinu, auk kröfu um útgáfu afsals. Gögn málsins leiða ekki í ljós, að stefnda hafi verið kunnugt um það við kaupin, að fúaskemmdir væru á húsinu. Almenn frásögn hans um, að svo væri ekki, verður ekki metin sem ábyrgðaryfirlýsing, er leiði til skaðabótaábyrgðar, svo sem atvikum var háttað. Hins vegar ber á það að fallast með héraðsdómi, sem skipaður var sérfróðum meðdómendum, að áfrýjandi eigi rétt til afsláttar vegna þeirra skemmda, sem í ljós komu eftir kaupin, og sé hann hæfilega ákveðinn 350.000 krónur. Áfrýjandi hefur ekki sýnt fram á, að hann þurfi á sérstökum atbeina stefnda að halda til að geta staðið við skuldbindingar sínar um endurfjármögnun og yfirtöku áhvílandi lána á eigninni, og útgáfa afsals að þeim óleystum gæti ekki orðið án fyrirvara. Ber einnig að fallast á það með dómendum, að hann eigi ekki rétt á afsali að svo stöddu. Hinn áfrýjaði dómur verður þannig staðfestur, með skírskotun til forsendna hans að öðru leyti. Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, svo sem um er mælt í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Sólskin ehf., greiði stefnda, Theodór Einarssyni, 90.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 6. júlí 1998. Ár 1998, mánudaginn 6. júlí, er Héraðsdómur Reykjaness háður í húsi dómsins, Brekkugötu 2 Hafnarfirði. Dómendur eru Finnur Torfi Hjörleifsson héraðsdómari, dómsformaður, og meðdómendurnir Björn Björnsson húsasmíðameistari og Freyr Jóhannesson byggingatæknifræðingur. Fyrir er tekið: Málið nr. E-120/1998:Theodór Einarsson gegn Sólskini ehf., og í því kveðinn upp svohljóðandi dómur. Mál þetta var höfðað með birtingu stefnu 8. janúar sl. Það var þingfest 3. febrúar og tekið til dóms að lokinni aðalmeðferð 11. júní. Stefnandi málsins er Theodór Ragnar Einarsson leigubifreiðarstjóri, kt. 240437-8059, Asparfelli 10 Reykjavík. Stefnt er Sólskini ehf., kt. 620895-2029, Dalshrauni 13 Hafnarfirði. Dómkröfur. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær; að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda kr. 1.160.742 auk dráttarvaxta skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af kr. 50.000 frá 1.september 1997 til 1. desember 1997, af kr. 550.000 frá þeim degi til 1. mars 1998, af kr. 1.050.000 frá þeim degi til 1. júní 1998 og af kr. 1.160.742 frá þeim degi til greiðsludags. Stefnandi krefst þess að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað samkvæmt fram lögðum málskostnaðarreikningi. Endanlegar kröfur stefnda eru þessar: Aðallega að stefndi verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda. Til vara er krafist sýknu að svo stöddu, og til þrautavara er krafist lækkunar á stefnukröfum. Við aðalmeðferð var af hálfu stefnda höfð uppi sú krafa að stefnandi yrði dæmdur til þess að gefa út afsal til stefnda fyrir fasteigninni Marargrund 11 Garðabæ. Af hálfu stefnanda var á það fallist að krafan kæmist að, en henni var mótmælt. Stefndi hefur í málinu uppi skuldajafnaðarkröfu að fjárhæð kr. 1.128.135. Stefndi krefst málskostnaðar úr hendi stefnanda samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi. Málsatvik, málsástæður og lagarök. Í stefnu segir, að með kaupsamningi dags. 16. maí 1997 hafi stefndi keypt fasteign stefnanda, einbýlishúsið Marargrund 11 í Garðabæ, ásamt bílskúr og tilheyrandi lóðarréttindum. Kaupverðið hafi verið kr. 9.500.000, og hafi átt að standa skil á því með þeim hætti að greiða útborgun kr. 3.010.742 og með því að yfirtaka áhvílandi skuldir að upphæð kr. 6.489.258. Þegar stefna var útgefin var höfuðstóll stefnukröfu kr. 550.000, og segir í stefnunni að stefndi hafi staðið skil á greiðslu að upphæð kr. 1.100.000 við samning. Þá hafi hann greitt næstu útborgunargreiðslu að upphæð kr. 300.000, sem var í gjalddaga 1. júlí 1997. Afborgun að upphæð kr. 500.000, sem var í gjalddaga 1. september 1997 hafi stefndi aðeins greitt að hluta eða kr. 450.000 og því séu kr. 50.000 af þeirri afborgun í vanskilum. Þá hefur stefndi ekkert greitt, segir í stefnu, af afborgun kr. 500.000 sem var í gjalddaga 1. desember 1997. Við aðalmeðferð málsins jók stefnandi við kröfur sínar vegna tveggja gjaldfallinna greiðsla til viðbótar skv. kaupsamningi, þ.e.a.s. 500.000 króna sem féllu í gjalddaga 1. mars 1998 og kr. 110.742 , sem gjaldféllu 1. júní 1998, og er þannig fenginn höfuðstóll stefnukröfu kr. 1.160.742. Í stefnu segir, að þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir og innheimtubréf lögmanns stefnanda 9. janúar 1998 til stefnda hafi skuldin ekki fengist greidd og því sé málshöfðun óhjákvæmileg. Ennfremur segir í stefnu: “Ekki verður séð að ágreiningur sé milli stefnanda og stefnda um réttmæti þessarar fjárkröfu, sem er í vanskilum og ástæða vanefnda stefnda á skilvísri greiðslu skv. kaupsamningi, annaðhvort að kenna vilja- eða getuleysi stefnda til þess.” Stefnandi byggir fjárkröfu sína gegn stefnda á gagnkvæmum samningi þeirra, kaupsamningi 16. maí 1997. Sá kaupsamningur er fram lagður í málinu. Greiðsluskylda stefnda, segir í stefnu, byggist á samningssambandi aðilja. Greiðsluskylda stefnda sé óumdeild og ótvíræð. Hann hafi því vanefnt samningsskyldur sínar um skilvísa greiðslu kaupverðsins, sem sé ein af meginskyldum stefnda í þessu samningssambandi við stefnanda. Vanefndir stefnda hafi valdið stefnanda, eins og við mátti búast, verulegum vandræðum og erfiðleikum vegna skuldbindinga við kaup annarrar húseignar, sem byggðist á trausti til efnda stefnda á greiðslu kaupverðs á Marargrund 11. Við aðalmeðferð voru bókuð mótmæli stefnanda gegn kröfu stefnda um að stefnandi yrði dæmdur til að gefa út afsal fyrir fasteigninni Marargrund 11 til stefnda. Byggðust mótmæli stefnanda á því að stefndi hefði ekki létt af stefnanda skuldarábyrgð á tveimur áhvílandi veðskuldum skv. kaupsamningi aðilja. Um lagarök og réttarreglur vísar stefnandi til almennra reglna samninga- og kröfuréttar svo sem þeirra meginreglna sem fram koma í lögum nr. 7/1936 og nr. 39/1922 um efndaskyldu kaupanda á skilvísri greiðslu kaupverðs. Kröfur um dráttarvexti styður stefnandi við samning aðilja og reglur III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum. Í greinargerð stefnda segir að hann mótmæli því ekki að félagið sé skuldugt stefnanda um þær fjárhæðir sem um er stefnt vegna viðskipta um fasteignina Marargrund 11. Hins vegar hafi komið í ljós eftir kaupin, að húseignin hafi verið haldin alvarlegum göllum, þ.e.a.s. að í útveggjum sé mikill fúi og því burðarvirki hússins verulega gallað. Við þennan galla hafi orðið vart þar sem megn fúkkalykt hafi verið í húsinu. Stefndi telur að stefnandi hafi vitað eða hafi mátt vita um þennan galla, þar sem sýnileg viðgerð hafi farið fram á eigninni með því að skipt hafi verið um panel undir gluggum á hluta hússins og klætt yfir fúa, auk þess hafi stefnandi byggt við eignina forstofu. Stefndi telur að hann eigi rétt til þess að fá afslátt af kaupverði og/eða skaðabætur og hefur óskað eftir því við héraðsdóm að kvaddur verði hæfur og óvilhallur matsmaður til þess að lýsa ástandi eignar, mæla fyrir um úrbætur og meta kostnað ef þeirra er þörf. Stefndi telur að niðurstöður mats muni a.m.k. nema stefnukröfunni. Segir í greinargerð hans að félagið muni hafa uppi niðurstöðu matsins, auk kostnaðar af því, til skuldajafnaðar gegn öllum kröfum stefnanda. Fjárhæð skuldajafnaðarkröfu stefnda er þannig fengin að lagðar eru saman niðurstöðutölur matsgerðar Leifs Benediktssonar byggingaverkfræðings (sjá síðar), kr. 950.740, og kostnaður við matið, sem stefndi telur vera kr. 177.395, og fást þá kr. 1.128.135. Varakrafa stefnda um sýknu að svo stöddu, er reist á þeirri málsástæðu að stefnandi hafi ekki aflétt af eigninni öllum þeim veðskuldum sem hann skuldbatt sig til með kaupsamningi á dskj. nr. 3. Í greinargerð stefnda eru þessar veðskuldir taldar þrjár, samtals að fjárhæð kr. 869.594. En í bókun sem gerð var við aðalmeðferð í þingbók segir að þær skuldir sem stefnandi á eftir að aflétta af Marargrund 11 skv. kaupsamningi sé skuld við Sparisjóð Hafnarfjarðar og fjárnámsskuld við Sýslumanninn í Hafnarfirði, en ekki sé ágreiningslaust hverjar fjárhæðirnar nákvæmlega eru. Þessar tvær skuldir eru í greinargerð stefnda að fjárhæð kr. 250.000. Þá segir enn í greinargerð stefnda að lækkunarkrafa stefnda sé reist á þeirri málsástæðu að niðurstöður væntanlegrar matsgerðar geymi kostnað, sem hann hafi uppi til skuldajafnaðar gegn öllum kröfum stefnanda. Dráttarvaxtakröfu stefnanda og kröfu um málskostnað mótmælir stefndi. Um lagarök segir í greinargerð stefnda að hann reisi kröfur sínar á ákvæðum kaupalaga nr. 39/1922 per analogiam, samningalögum nr. 7/1936 og ákvæðum einkamálalaga nr. 91/1991. Í kaupsamningi aðilja frá 16. maí 1997 er tekið fram að kaupandi (stefndi) yfirtaki þessar tvær veðskuldir, sem hvíla á fasteigninni: á 1. veðrétti: húsbréfalán að eftirstöðvum kr. 4.115.180, og á 3. veðrétti: skuld við sparisjóð Hafnarfjarðar að eftirstöðvum kr. 2.374.078. Í vélrituðum texta á stöðluðu samningseyðublaði er skráð: “Kaupanda er ljóst að hann hefur ekki rétt til að yfirtaka húsbréfalánið á 1. veðr. en hann hyggst endurfjármagna það lán sjálfur. Kaupandi hefur skoðað eignina vandlega og er kunnugt að lóðin og húsið, þar með gólfin hafa sigið og útveggir að vestan verðu. Bílskúrinn hefur einnig sigið og er með bungu í miðju.” Síðan eru taldar upp þær veðskuldir sem aflétta ber af eigninni. Við aðalmeðferð var upplýst að af þeim skuldum sem stefnanda bar skv. kaupsamningnum að létta af eigninni, stóðu tvær eftir, og sem fyrr segir voru þær taldar í greinargerð stefnda nema kr. 250.000. Samkvæmt skjölum sem stefnandi lagði fram við aðalmeðferð nema skuldir þessar kr. 206.563 (við Sparisjóð Hafnarfjarðar) og kr. 60.365 (við sýslumanninn í Hafnarfirði), en stefnandi bar ásamt fasteignasalanum Valgeiri Kristinssyni að hin síðari hefði verið greidd. Ágreiningur var um fjárhæð skuldanna. Matsgerð. Með bréfi til Héraðsdóms Reykjaness dags. 3. mars 1998 beiddist lögmaður stefnda þess að dómurinn kveddi til óvilhallan matsmann til að skoða og meta fasteignina Marargrund 11 Garðabæ og að lagt yrði fyrir matsmann að lýsa ástandi eignar, hvort hún væri haldin göllum og hverra úrbóta væri þörf, og meta kostnað af þeim. Á dómþingi 12. mars 1998 var Leifur Benediktsson byggingaverkfæðingur kvaddur til sem matsmaður til að meta það sem um var beðið í matsbeiðni. Matsgerð liggur frammi í málinu. Hún er dags. 15. apríl 1998. Þar segir að matsfundur hafi verið haldinn 25. mars 1998. Á þeim fundi hafi verið farið yfir þær upplýsingar sem fram komu í matsbeiðni um aldur hússins. Í matsbeiðninni segir um aldur hússins að eignin Marargrund 11 sé íbúðarhús, einlyft timburhús reist árið 1963. Húsið sé að grunnfleti 135,1 m2 , auk þess bílskúr 40 m2, reistur sama ár. Fullnaðarbyggingu sé lokið skv. fasteignamatsskrá 1986. Matsþoli hafi verið þinglýstur eigandi eignarinnar frá 25. mars 1993. Við aðalmeðferð kom fram að ekki er ágreiningur um það, að húsið sé byggt á árunum 1961-1963. Hins vegar benti lögmaður stefnanda á að við það hefði verið miðað við kaupin að húsið hefði verið byggt 1950. Í matsgerð segir á einum stað, að tilraunir til að afla upplýsinga um aldur hússins hafi farið fram föstudaginn 27. mars. Engar teikningar af húsinu Marargrund 11 hafi fundist hjá byggingafulltrúa Garðabæjar, né neinar frekari upplýsingar um aldur þess. Hins vegar bendi þær upplýsingar sem fengust til, að áðurnefndar upplýsingar um aldur hússins og byggingarsögu séu ekki fjarri lagi. Í matsgerð segir að á matsfundi hafi komið fram, að matsþoli, stefnandi þessa máls, hafi breytt aðalinngangi hússins á árunum 1994/1995. Útidyrahurð hafi þá verið í skoti á SA-vegg hússins við breikkun nyrðri hluta þess. Framan við dyrnar hafi verið steyptur dyrapallur og þak hússins náði yfir dyrapallinn og hvíldi horn þess á súlu á úthorni pallsins. Því hafi aðeins þurft að gera tvo útveggi frá hornsúlu að útveggjum og setja útidyrahurð og aðra þeirra til að gera lokaða forstofu framan við þáverandi útidyrahurð. Kvaðst matsþoli ekkert hafa rifið og engu hafa breytt í útveggjum hússins við þessa framkvæmd, aðeins bætt nýjum byggingahluta og klæðningu við það sem fyrir var. Við skoðun, segir í matsgerð, kom í ljós, að áfellum á horn hússins hafi verið breytt við gerð anddyrisins, en að öðru leyti gátu upplýsingar fyrirverandi eiganda staðist. Þá segir í matsgerð, að húsið Marargrund 11 sé timburhús og að burðarvirki þess sé trégrind klædd utan með pappa og láréttum yfirfelldum tréborðum, svokallaðri vatnsklæðningu. Í matsgerð er kafli sem ber fyrirsögnina "Niðurstöður af skoðun, mat á göllum. Ljóst er að nokkrar fúaskemmdir eru í burðargrind í veggjum hússins í SA- og SV-hlið stofu. Einnig er ljóst að talsverðar fúaskemmdir hafa verið í veggjum herbergis handan aðalinngangs, einkum á SA-hlið en einnig lítilsháttar í NA-vegg og SV-vegg sem áður var útveggur en er nú orðinn milliveggur að forstofu. Frumorsök þessara skemmda er vatnsleki undir glugga og inn í veggi en e.t.v. einnig leki inn um úthorn sem eru mjög áveðurs á þessum stöðum á húsinu. Fúi sem sýnilegur er í vatnsklæðningu stafar væntanlega bæði af slakri fúavörn efnis í upphafi, ófullnægjandi viðhaldi og því að engin virk útloftun er bak við klæðninguna. Við mat á þessum niðurstöðum verður að hafa í huga að klæðning hússins er orðin allt að 35 ára gömul sem er nokkru meira en helmingur þess endingartíma sem reikna má með að viðarklæðning hafi jafnvel þó hún sé af vönduðustu gerð og sé ávallt haldið vel við. Þar sem fúaskemmdir hafa fundist í húsinu þarf að skipta um fúna hluta burðargrindar og endurnýja einangrun. Yfirleitt þarf að endurnýja klæðningu beggja vegna á vegg enda er hún oftast orðin skemmd af fúa eða að hún eyðileggst þegar verið er að rífa vegginn til að komast fyrir fúaskemmdir. Verði húsið áfram klætt liggjandi vatnsklæðningu ætti að endurnýja klæðningu á heilum veggflötum í einum áfanga og koma á fyrir útloftunargrind milli klæðningar og burðargrindar í veggjum. Einnig kæmi til greina að loka núverandi vatnsklæðningu inni í veggnum eftir að gert hefur verið við fúaskemmdir og klæða allt húsið með loftræstri plötuklæðningu af einhverju tagi. Eftirfarandi áætlun mun þó miðast við endurnýjun með loftræstri liggjandi klæðningu eins og fyrir er." Þessu næst er í matsgerðinni kafli undir fyrirsögninni "Mat á kostnaði við viðgerðir. Kostnaður við viðgerðir er metinn fyrir hvorn hluta hússins um sig, veggir um herbergi hægra megin inngangs, hér eftir kallaður herbergishluti og veggir í horni stofu og SV-hlið, hér eftir nefndur stofuhluti. Í herbergishluta er búið að rífa og komast fyrir fúaskemmdir í grind eins og lýst hefur verið hér að framan. Þar þarf að ljúka við viðgerð á grind. Eins og áður sagði er engin virk loftræsting á klæðningu veggjanna eins og nú er gengið frá þeim í húsinu. Því er hér reiknað með að öll vatnsklæðning verði rifin af þessum hluta SA-veggjar þ.e. upp að lóðréttri stafnklæðningu, pappalögn endurnýjuð, komið fyrir útloftunargrind og hún klædd með fúavarinni vatnsklæðningu með sömu áferð og er á húsinu í dag. Ekki er reiknað með að raska þurfi klæðningu á NA-vegg hússins og þarf því ekki að gera annað við hann en að endurnýja það eina borð sem rifið hefur verið af. Að innan yrðu útveggir á SA-hlið og 1,5 m af útvegg á NA-hlið næst horni einangraðir með 100 mm þéttull klæddri rakavarnardúk, sett á þá lagnagrind, raf- og ofnalagnir endurnýjaðar. Þá þarf að endurnýja plötuklæðningar á útveggjum og millivegg að forstofu að hluta og er reiknað með að þeir verði klæddir 12 mm spónaplötum og allt herbergið málað. Endurnýjun gólfefna á þessu herbergi er ekki reiknað með í þessari aðgerð þar sem það telst vera hluti af viðgerð á sigi í gólfplötum. Heildarkostnaður við þessar viðgerðir er metinn vera kr. 363.040,-." Kostnaður þessi er síðan sundurliðaður í 19 verkliði og efniskostnaður af heildarupphæðinni er tilgreindur 95.000 krónur. Um stofuhluta segir í matsgerðinni að endurnýja þurfi suðaustur-vegg með sama hætti og lýst var hér að framan vegna herbergishluta. Í suðvestur-vegg sé fótreim orðin fúaskemmd u.þ.b. einn metra frá horni og nái skemmdir um 40 sm upp í grindina. Heildarkostnaður við þessar viðgerðir er metinn vera kr. 328.700. Sá kostnaður er síðan sundurliðaður í 19 verkliði og efniskostnaður er tilgreindur 80.000 krónur af heildarfjárhæð. Í matsgerðinni segir því næst orðrétt: "Ekki er að fullu ljóst hvort fúaskemmdir í klæðningu á SV-hlið falla undir þessa matsbeiðni þar sem hér er fremur um að ræða viðhaldsmál á gömlu húsi en viðgerð á galla. Skemmdirnar eru ljósar þeim sem að gáir án nokkurs rifs, þær eru þó aðeins bundnar við hluta veggjarins enda virðist klæðning á öðrum hlutum vera yngri eins og áður hefur komið fram. Þrátt fyrir þennan vafa er hér tekið með mat á viðgerð þessa húshluta að utan. Er þá reiknað með að öll klæðning að utan verði rifin af upp að standandi panelklæðningu á stafni. Einangrun verði hreinsuð úr vegg og hann einangraður að nýju með 100 mm þéttullareinangrun. Síðan verði veggur pappaklæddur, loftunargrind komið fyrir og veggurinn klæddur nýrri vatnsklæðningu. Heildarkostnaður við þessar viðgerðir er metinn vera kr. 259.000,-."Kostnaðurinn er síðan sundurliðaður í 9 verkliði, en efniskostnaðar er ekki getið. Skýrslur fyrir dómi. Fyrir dómi gáfu skýrslur stefnandi og framkvæmdastjóri stefnda, Theodór Kjartansson, og vitnin Leifur Benediktsson byggingaverkfræðingur, matsmaður, og Valgeir Kristinsson hrl., fasteignasali, sem hafði milligöngu um kaup og sölu aðilja á fasteigninni Marargrund 11. Í skýrslu stefnanda kom m.a. fram að hann hefði keypt húsið Marargrund 11 á árinu 1992 eða 1993 á 9,7 milljóni króna. Hann hefði byggt forstofu við húsið á suðaustur-hlið og blómaskála bak við húsið við hliðina á bílskúr. Hann sagði að húsið hefði verið nýmálað þegar hann keypti það, en málningin hefði flagnað dálítið af því, og hann hefði málað það að utan, að hann hélt tveimur árum eftir að hann keypti það. Stefnandi kvaðst hafa selt húsið vegna greiðsluerfiðleika, sem hann hefði verið kominn í. Búið hefði verið að selja húsið á nauðungarsölu þegar kaup aðilja fóru fram. Fasteignasalan sem annaðist söluna hefði fyrst sett á húsið 12,5 milljónir króna, en lækkað það síðan niður í 11,5 milljónir. Framkvæmdastjóri stefnda, Theodór Kjartansson hefði gert sér tvö tilboð í eignina, 9.5 milljónir og 9,8, og hann (stefnandi) hefði samþykkt tilboðið upp á 9,5 milljónir, af því að hann hefði verið kominn í greiðsluþrot og samkv. því tilboði hefði verðið átt að greiðast á skemmri tíma. Stefnandi sagði að fyrirsvarsmaður stefnda, Theodór Kjartansson, hefði komið nokkrum sinnum að skoða húsið og hefði gert það vandlega, skoðað það utan og innan gaumgæfilega. Honum hefði verið bent á að sig væri í húsinu. Kaupandi hefði litið á það sem galla, en hann hefði sagt sér að það væri ekkert mál að rétta húsið af, sem hann væri nú búinn að gera. Aðspurður kvaðst stefnandi ekki vera viss um hvenær kvartað var af hálfu stefnda yfir fúa í húsinu, forsvarsmenn stefnda hefðu flutt inn 1. júní 1997. Stefnandi sagði að stefndi hefði fengið hálfs mánaðar frest til að endurfjármagna húsbréfalán, áhvílandi á húsinu, sem hann átti að aflétta skv. kaupsamningi, en væri ekki búinn að því enn. Á skuldabréfi við Sparisjóð Hafnarfjarðar, sem stefndi hefði átt að yfirtaka skv. kaupsamningi, hefðu átt að verða “nafnaskipti”. Stefndi hefði líka haft hálfan mánuð til að létta af honum þeirri skuldarábyrgð. Stefnandi kvaðst ítrekað aldrei hafa orðið var við neinn fúa í húsinu og enga fúkkalykt. Enginn raki hefði verið í húsinu. Það hefði alltaf verið “hlýtt og gott”. Af hálfu stefndagaf aðiljaskýrslu Theodór Kjartansson, framkvæmdastjóri. Hann sagði að forsvarsmenn stefnda hefðu farið þrisvar í stuttar heimsóknir til að skoða eignina Marargrund 11. Hún hefði litið þokkalega út, ekki hefði séð mikið á málningu eða veggjum. Hann hefði ekki orðið var við neinar skemmdir, svona fljótt á litið. Við kaupin hefðu þau, fyrirsvarsmenn stefnda, vitað um sig í gólfum. Ástand eignar hefði verið þokkalegt, ef litið hefði verið fram hjá gólfgöllum. Aðilinn Theodór Kjartansson bar að hann hefði fyrir kaup rætt við stefnanda um ástand eignarinnar: “ . . . ég spurði hann hvort hann teldi að það væri einhver fúi í húsinu, og hann taldi það af og frá.” Hann kvaðst ekki hafa neina sérþekkingu á húsum. Aðilinn kannaðist við að hafa gert tvö tilboð í eignina upp á 9,2 og 9,5 milljónir eða 9,2 og 9,8. Hann vildi ekki fullyrða um þessar tölur. Theodór Kjartansson bar að hann og kona hans (stjórnarformaður stefnda) hefðu fundið fúkkalýkt í húsinu fljótlega eftir að þau fluttust inn í það. Þau hefðu fyrst haldið að hún stafaði frá gólfum, en við athugun hefði það ekki reynst vera. Þá hefðu þau fundið út að fúkkinn kæmi frá grind hússins eða undan gluggum. Hann hefði þá strax haft samband við stefnanda. Var svo að skilja af framburði aðiljans að það hefði verið í ágúst 1997. Aðilinn kannaðist við aðspurður að hafa farið fram á 100.000 króna afslátt vegna fúagallans gegn því að kaupverðið yrði greitt að fullu og stefndi fengi afsal. Því boði hefði ekki verið tekið. Hann var þá spurður af hvaða ástæðu stefndi hefði haldið eftir 50.000 krónum af greiðslu 1. september 1997 og allri greiðslunni, 500.000 krónum, 1. desember. Aðilinn svaraði: “Af því að ég vildi reyna að knýja fram samkomulag í þessu máli.” Það hefði ekki verið hlustað á þau (forsvarsmenn stefnda). Sanngjarnri tillögu þeirra hefði verið hafnað. “Þá sáum við ekki fram á annað en við yrðum að reyna einhver önnur ráð til að knýja fram samkomulag. Þess vegna var greiðslum haldið eftir og ekki greiddar.” Aðilinn sagði aðspurður að greiðslur þær, sem haldið var eftir, hefðu verið lagðar inn á bankareikning. Hann hefði talað um þetta við fasteignasalann og látið hann hafa ljósrit af bankabók, og seljandi hefði vitað af þessu. Aðilinn kvað stefnda vera með loforð um lán frá “ákveðinni lánastofnun” í staðin fyrir húsbréfin sem á eigninni hvíldu. Það lán fengist ekki fyrr en afsal væri fengið. Hann var þá spurður: “Var því lofað við kaupsamning að þessu yrði lokið innan tveggja vikna þar frá?” Svar: “Já, við ætluðum að reyna að gera þetta á annan hátt, en það tókst ekki, og við gátum ekki staðið við þennan hálfs mánaðar frest. Við tilkynntum fasteignasalanum það sérstaklega og hvað við hygðumst fyrir, að við þyrftum á afsali að halda til þess að geta framfylgt þessu ákvæði í samningunum og hann reyndi sitt til þess að ná því fram, en það tókst ekki.” Aðilinn sagði að stefnandi hefði upplýst sig um aldur hússins, að það væri byggt 1952, sem síðar hefði reynst rangt. Matsmaður, Leifur Benediktsson byggingaverkfræðingur, staðfesti fyrir dómi matsgerð sína. Hann sagði aðspurður að til þess að finna fúa í klæðningu á suðvestur-hlið hússins þyrftu menn að reka í hana harðan hlut. Fagmenn og aðrir þeir sem þekktu til timburs gætu fundið þetta, en auðvitað þyrftu menn að vita eftir hverju þeir væru að leita. Þeim sem málaði húsið utan hefði getað yfirsést fúinn, ef hann hefði verið að mála yfir eldri málningu. Pensill væri ekki svo harður að hann gengi inn í spýtur. Matsmaður taldi að fúkkalykt gæti stafað frá fúaskemmdum í húsinu. Hann var spurður hvort sigið í húsinu gæti valdið óþéttleika. Hann svaraði að við slíkt sig mynduðust fleiri glufur og rásir en upphaflega hefðu verið fyrir hendi. Stofugluggi sagði hann að hefði verið eini glugginn sem hefði gefið það verulega til kynna að þar væri leki. Frágangur á honum hefði verið óvandaður. Húsið væri ekki vandað að gerð, en ekki vildi matsmaður samt segja að það væri beinlínis óvandað. Mjög algengt væri að finna göt undir gluggum á húsum byggðum síðustu 20 árin. Matsmaður var spurður hvort við því væri að búast að fúi væri í húsum sem þessu. Hann svaraði því til að menn sem þekktu til ættu að kanna það. Í húsum á þessum aldri væri ástæða til að kanna það. Í matsgerð kemur fram að við mat á niðurstöðum verði að hafa í huga að klæðning hússins sé allt að 35 ára gömul, sem sé nokkru meira en helmingur þess endingartíma sem reikna megi með að viðarklæðning hafi, jafnvel þótt hún sé af vönduðustu gerð og sé ávallt vel við haldið. Matsmaður sagði í sambandi við þetta að hann þekkti ekkert hús með 70 ára gamalli klæðningu. Hann sagðist ekki mundu reikna með endingu slíkrar ytri klæðningar lengur en í 50 ár í mesta lagi. Það væri sjálfsagt hægt að láta hana endast lengur með góðu viðhaldi, en hún gæti áreiðanlega orðið ónýt á skemmri tíma, ef hún væri illa pössuð. Um viðgerð á klæðningu á suðvestur-hlið húss (borð felld saman) sagði matsmaður að hann byggist við að hún hefði verið gerð áður en fúi fór að koma í hana. Um tvo fyrri verkliðina sagði hann að um væri að ræða algjöra endurnýjun á húshliðum. Hann upplýsti að fjárhæðir matsgerðar væru á verðlagi 1998. Vitnið Valgeir Kristinsson hrl., fasteignasali, sem hafði milligöngu um kaup og sölu á húseigninni Marargrund 11, sagði aðspurður að talað hefði verið um það við kaupin að stefndi hefði stuttan tíma, fáar vikur, til að létta skuldarábyrgð að stefnanda af vegna þeirra tveggja skulda sem hvíldu á húsinu og stefndi átti samkvæmt kaupsamningi að yfirtaka, þ.e. húsbréfaláni og skuldabréfi Sparisjóðs Hafnarfjarðar. Hann sagði að hugmyndin hefði verið sú að gera upp húsbréfalánið með nýju láni, en lánið við Sparisjóðinn færi á 1. veðrétt og stefndi yfirtæki það. Vitnið staðfesti að fyrsta ásett verð á húsið hefði verið 12,5 miljónir króna, en hefði fljótlega verið lækkað niður í 11,5, og hefði í upphafi verið tekið mið af sigi í húsinu. Eignin hefði verið auglýst “hressilega”. Mikið hefði legið við, því að 1. apríl 1997 hefði farið fram nauðungarsala á eigninni. Stefnandi hefði fengið samþykkisfrest, að því er vitnið minnti í 6 vikur fremur en 8. Við þessar aðstæður hefði verið áríðandi að selja eignina frjálsum samningi. Hann sagðist halda að 11,5 milljónir hefði verið eðlilegt ásett söluverð, en 12,5 hefði verið óskhyggja. Það væri regla að sett væri hærra verð á eignir en þær seldust á. Vitnið sagði að stefndi hefði gert kröfu til afsláttar eftir að klæðning var opnuð á norðvestur-hlið hússins. Theodór Kjartansson hefði þá beðið sig að koma og skoða húsið og í framhaldi af því hefði hafist samningalota um að fá lækkun á verði, og henni hefði lokið með tilboði kaupenda um að verð yrði lækkað um kr. 100.000, en jafnframt mundi stefndi borga þá þegar allt sem ógreitt var skv. kaupsamningi. Þetta hefði verið í nóvember 1997 fremur en í desember. Stefnandi hefði hafnað þessu. Vitnið kvaðst hafa lagt að forsvarsmönnum stefnda að standa skil á greiðslum skv. kaupsamningi, því að hann hefði tekið að sér að greiða skuldir sem hvíldu á stefnanda. Stefndi hefði haldið eftir greiðslum af því að hann vildi semja um bætur vegna galla. Hann neitaði því aðspurður að forsvarsmaður stefnda hefði sýnt honum fram á að hann gæti innt af hendi greiðslur, hann hefði ekki nefnt við sig að hann hefði lagt þær inn á banka. Vitnið Valgeir Kristinsson var að því spurður hvort við sölumeðferð hefði borist í tal ástand eignar annað en sig í gólfum. Hann kvaðst hafa spurt stefnanda sérstaklega, vegna þess að þetta væri hús byggt um 1950, hvort í því væri fúi, en stefnandi hefði sagt svo ekki vera. Hann kvaðst hafa skráð hjá sér þennan byggingartíma, en vissi ekki hvaðan sú vitneskja var fengin. Forsendur og niðurstöður. Stefndi hélt eftir 50.000 krónum af útborgunargreiðslu, sem hann átti að greiða 1. september 1997, og allri fjárhæðinni, 500.000 krónum, sem hann átti að greiða stefnanda 1. desember 1997 og ennfremur 500.000 krónum, sem hann átti að greiða stefnanda 1. mars 1998. Þegar stefndi átti að inna af hendi þessar greiðslur voru órannsakaðar og ósannaðar þær fúaskemmdir á fasteigninni Marargrund 11, sem stefndi gerir í máli þessu skuldajafnaðarkröfu fyrir. Stefnda var því óheimilt að halda eftir þessum greiðslum samkv. samningi aðilja, enda sýndi hann stefnanda ekki fram á greiðslugetu sína. Því ber að dæma stefnda til að greiða fjárhæðir þessar með dráttarvöxtum, eins og stefnandi krefst. Við skoðun matsmanns á húsinu nr. 11 við Marargrund komu í ljós alvarlegar fúaskemmdir í burðarvirki og klæðningu hússins að utan. Stefnandi hefur borið fyrir dómi að honum hafi verið með öllu ókunnugt um skemmdir þessar. Hér er um leyndan galla að ræða, og er ósannað að stefnandi hafi um hann vitað eða mátt vita, og ekki var við því að búast að fyrirsvarsmenn stefnda gætu séð hann við skoðun á húsinu fyrir kaup. Við mat á því hvort stefndi á rétt á afslætti eða skaðabótum vegna fúaskemmdanna telja dómendur að líta beri til eftirtalinna atriða: Húsið er nokkuð við aldur. Ágreiningslaust er að það hafi verið reist á árunum 1961-63, en upplýst var við aðalmeðferð með framburði forsvarsmanns stefnda og með vætti Valgeirs Kristinssonar hrl., löggilts fasteignasala, að við það hefði verið miðað við kaupin að það væri nokkru eldra, eða frá því um eða upp úr 1950. Samkvæmt matsgerð og vætti matsmanns, Leifs Benediktssonar verkfræðings, er nokkuð langt liðið á eðlilegan endingartíma viðar í klæðningu hússins. Það er álit matsmanns skv. vætti hans, að húsið hafi ekki verið vandlega byggt, og taka sérfróðir meðdómendur undir það álit. Augljós galli var á húsinu þegar kaup voru gerð. Verulega mikið sig og skekkja var í sökkli, og hefur stefndi lagfært eða látið bæta úr þeim galla. Var tekið tillit til þessa galla við ákvörðun kaupverðs. Upplýst er, m.a. með vætti fasteignasalans Valgeirs Kristinssonar, sem hafði milligöngu um kaupin, að upphaflegt söluverð hússins hefði verið ákveðið 12,5 milljónir króna, en það síðan lækkað niður í 11,5 milljónir, sem fasteignasalinn taldi að verið hefði raunhæfara ásett verð. Fram kom hjá honum sem alkunna er, að fasteignir seljast jafnan á nokkru lægra verði en sett er á þær í fyrstu. Hann upplýsti einnig að stefnanda hefði legið mjög á að selja húsið, því að nauðungarsala hefði þegar farið fram á því. Dómendur telja þó óvíst að kaupverð hafi verið lægra en ætla mátti, þar sem vitað var að stefndi þurfti að kosta nokkru til að lagfæra sig í húsinu. Matsgerð hefur ekki verið hrundið. Dómendur hafa það við hana að athuga að ekki er getið efniskostnaðar í þriðja matsþætti (verklið), þ.e. við kostnaðarmat vegna viðgerða á klæðningu á suðvestur-hlið. Þá er ekki tekið tillit til endurgreiðslu á virðisaukaskatti af vinnu við viðgerðir. Við þær viðgerðir sem nauðsynlegar eru skv. matsgerð verður húsið nr. 11 við Marargrund mikið endurbætt og endurnýjað. Upplýst er með framburði fyrirsvarsmanns stefnda og vætti Valgeirs Kristinssonar að stefnandi var við kaupin spurður um það hvort fúi væri í húsinu, og hann sagði svo ekki vera. Ekki verður litið svo á að hér hafi verið um ábyrgðaryfirlýsingu að ræða af hálfu stefnanda, heldur telja dómendur að svör hans hafi verið til vitnis um grandleysi hans um fúaskemmdirnar. Dómendur telja að fúaskemmdir á húsinu séu svo alvarlegar að stefndi eigi rétt á nokkrum afslætti af kaupverði. Að teknu tilliti til þeirra atriða sem hér að framan eru skráð þykir þeim rétt að dæma afslátt að álitum kr. 350.000, sem komi til skuldajafnaðar við kröfur stefnanda frá 15. apríl 1998, en þá lá matsgerð fyrir og var fram lögð í dómi. Samkvæmt framanrituðu verður stefndi dæmdur til að greiða stefnanda kr. 810.742 með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af kr. 50.000 frá 1. september 1997 til 1. desember 1997, af 550.000 frá þeim degi til 1. mars 1998, af kr. 1.050.000 frá þeim degi til 15. apríl 1998, af kr. 700.000 frá þeim degi til 1. júní 1998 og af kr. 810.742 frá þeim degi til greiðsludags. Um kröfu stefnda um útgáfu afsals. Stefnandi hefur samþykkt að um kröfu þessa mætti fjalla efnislega, og verður það því gert, þó að stefndi hafi ekki gagnstefnt í málinu. Auk þess sem stefndi efndi ekki kaupsamning aðilja að því leyti að hann greiddi ekki þær peningagreiðslur sem honum bar, hefur hann einnig vanefnt samninginn að því leyti að hann hefur ekki létt af stefnanda skuldabyrði tveggja lána, sem á eigninni hvíla og honum bar að létta af stefnanda. Lán þessi voru samtals að eftirstöðvum kr. 6.489.258, þegar kaupsamningur var gerður. Töf sú sem orðið hefur á því að stefnandi létti skv. samningi af eigninni skuldum, sem eru miklum mun lægri, má rekja til vanefnda stefnda. Meðan stefndi hefur ekki efnt samninginn að þessu leyti á hann ekki rétt á útgáfu afsals fyrir eigninni úr hendi stefnanda. Þykir því dómendum rétt að sýkna stefnanda af þessari kröfu að svo stöddu. Um málskostnað. Rétt þykir eftir úrslitum máls að stefndi greiði stefnanda 100.000 krónur í málskostnað, auk virðisaukaskatts, og hefur þá verið tekið tillit til matskostnaðar, sem dómendum þykir rétt að falli á stefnanda. Dóm þennan kveða upp Finnur Torfi Hjörleifsson héraðsdómari, dómsformaður, og meðdómendurnir Björn Björnsson húsasmíðameistari og Freyr Jóhannesson byggingatæknifræðingur. Dómsorð: Stefndi, Sólskin ehf., greiði stefnanda, Theodóri Ragnari Einarssyni, kr. 810.742 með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af kr. 50.000 frá 1. september 1997 til 1. desember 1997, af kr. 550.000 frá þeim degi til 1. mars 1998, af kr. 1.050.000 frá þeim degi til 15. apríl 1998, af kr. 700.000 frá þeim degi til 1. júní 1998 og af kr. 810.742 frá þeim degi til greiðsludags. Stefnandi skal að svo stöddu vera sýkn af kröfu stefnda um útgáfu afsals fyrir fasteigninni Marargrund 11 Garðabæ. Stefndi greiði stefnanda 100.000 krónur í málskostnað.

Mál nr. 508/1998

Félagslegar íbúðir Innlausn Sératkvæði

Þegar verkamannabústaður var seldur nauðungarsölu leysti sveitarfélagið R eignina til sín á matsverði samkvæmt reglum í lögum um félagslegt húsnæði. Ágreiningur reis með sýslumanni og R um hvernig skyldi túlka ákvæði laganna og reglugerðar settrar samkvæmt þeim um innlausnarverð íbúðarinnar.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar 28. desember 1998. Hann krefst þess aðallega, að hinum áfrýjaða dómi verði hrundið og breytt á þá leið, að allar kröfur hans í héraði verði teknar til greina, það er að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 1.322.584 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 330.646 krónum frá 21. febrúar 1997 til 21. mars sama ár, af 661.292 krónum frá þeim degi til 21. maí sama ár og af 1.322.584 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Til vara krefst hann staðfestingar héraðsdóms. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Hinn 1. janúar 1999 tóku gildi lög nr. 44/1998 um húsnæðismál. Samkvæmt 53. gr. laganna voru Byggingarsjóður ríkisins og Byggingarsjóður verkamanna þá lagðir niður og sameinaðir. Frá sama tíma var Húsnæðisstofnun ríkisins lögð niður og tók Íbúðalánasjóður við hlutverki, réttindum, eignum, skuldum og skuldbindingum stofnunarinnar. Hefur aðild réttargæslustefnda breyst til samræmis við það. Á hendur honum hafa engar kröfur verið gerðar, og hann gerir engar kröfur. I. II. Íbúð sú, sem hér um ræðir, er hluti af hinu svokallaða félagslega íbúðakerfi, sem komið var á fót til að tryggja fólki, sem ekki hefur aðstæður til að eignast íbúðir á almennum markaði, öryggi í húsnæðismálum. Eins og að framan greinir var þinglýst kvöð á íbúðinni um, að hún væri háð ákvæðum laga um verkamannabústaði eins og þau væru á hverjum tíma. Lög nr. 30/1970 um Húsnæðisstofnun ríkisins voru í gildi, er uppboðsþoli keypti íbúðina. Í 22. gr. þeirra laga var kveðið á um fjármögnun byggingarkostnaðar á þann veg, að íbúðareigandi skyldi leggja fram 20%, Byggingarsjóður ríkisins skyldi veita lán samkvæmt almennum kjörum, sem um sjóðinn giltu, og Byggingarsjóður verkamanna skyldi veita óverðtryggt lán fyrir eftirstöðvum kaupverðs til 42 ára með 2% ársvöxtum. Það er ljóst, að þeir, sem þannig byggðu, hafa notið annarra og betri lánskjara úr sameiginlegum byggingarsjóðum landsmanna en aðrir. Hinar sérstöku reglur, sem gilda um útreikning vegna lána, sem hvíla á félagslegum íbúðum við sölu þeirra, helgast af þessum sérstöku sjónarmiðum, sem búa að baki lagasetningar um þessar íbúðir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, sýslumaðurinn í Reykjavík, greiði stefnda, Reykjavíkurborg, 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Í málinu er deilt um innlausnarverð á eignarhluta seljanda í félagslegri íbúð, sem byggð var árið 1977, fyrir gildistöku laga nr. 51/1980 um Húsnæðisstofnun ríkisins, en seld á uppboði í janúar 1997, án undanfarandi eigendaskipta. Samkvæmt gildandi fyrirmælum löggjafans og stjórnvalda átti verðið að reiknast eftir annarri af tveimur reiknireglum (1 og 2), sem lýst var í 75. gr. reglugerðar nr. 375/1996 og í 89. gr. laga nr. 97/1993 um Húsnæðisstofnun ríkisins, sbr. 26. gr. laga nr. 58/1995. Í málinu hefur áfrýjandi ekki véfengt reiknireglu 2, sem á því byggir meðal annars, að svonefndar aukaverðbætur til íbúðareiganda reiknist ekki lengur en til 1. júlí 1984. Er málflutningur hans miðaður við reiknireglu 1, sem hann telur gefa hærra innlausnarverð en hin reglan, sé henni réttilega beitt. Umræddar reiknireglur eiga rætur að rekja til reglugerðar nr. 467/1984 um verðlagningu félagslegra íbúða, sem byggðar voru fyrir 1. júlí 1980. Ákvæði 2. gr. hennar, sem svöruðu til reiknireglu 1, áttu stoð í 63. gr. laga nr. 60/1984 um Húsnæðisstofnun ríkisins. Ákvæði 3. gr., sem svöruðu til reiknireglu 2, voru hins vegar studd sjónarmiðum í eldri lögum, er fallin voru úr gildi, og fékk reglan ekki beina lagastoð fyrr en með áðurnefndri 26. gr. laga nr. 58/1995. Samkvæmt greinargerð með frumvarpi til laga nr. 60/1984 áttu ákvæði 63. gr. þeirra að tryggja, að eigendur eldri íbúða fengju fullar verðbætur á það fé, sem þeir hefðu lagt í íbúðirnar, en engan söluhagnað. Hagnaður í formi verðhækkana umfram verðbætt framlög eigenda gæti þannig runnið til hinna opinberu sjóða, er bera ættu meginþungann af fjármögnun félagslegra íbúðakerfisins. Orðalag fyrsta málsliðar 1. mgr. 63. gr., sem fjallaði um framreikning og endurgreiðslu á upphaflegu framlagi íbúðareigandans, var í skýru samræmi við þessi yfirlýstu markmið. Orðalag annars málsliðar, sem fjallaði um framreikning á þeim hluta áhvílandi íbúðaláns, sem kominn væri í gjalddaga fyrir innlausn, var hins vegar ekki eins skýrt að þessu leyti, enda varð sama orðalagi ekki við komið, þar sem framreikningurinn átti ekki að miðast við beinar afborganir íbúðareigandans, heldur hlutföll af höfuðstól lánanna miðað við eignarhaldstíma. Um beina endurgreiðslu var því ekki að ræða, heldur var tillit til þess tekið eigandanum í hag, að lánin væru jafngreiðslulán og byrjuðu ekki að falla á fyrsta eignarhaldsári. Að því athuguðu má skilja málsliðinn svo, að þar hafi einnig verið átt við endurgreiðslu að undirstöðu til, svo sem talið er í héraðsdómi. Hafi tilætlan löggjafans verið sú, að verðbætur til eiganda vegna lánshluta íbúðarverðs yrðu reiknaðar frá gjalddaga lánanna eða árslokum hverju sinni, en ekki frá upphafi eignarhalds. Umrædd ákvæði 63. gr. laga nr. 60/1984 hafa haldist í síðari lögum um sama efni. Þessi skýring þeirra samræmist reiknireglu 1, eins og stefndi kveður henni hafa verið beitt allt frá 1984 og einnig við útreikning á verði þeirrar íbúðar, sem hér er um deilt. Hún er einnig í samræmi við þá staðreynd, að reikniregla 2 er talin hafa verið sett til mótvægis við hina regluna til að milda þá miklu breytingu á verðreikningi eldri íbúða, sem leiddi af ákvæðum 63. gr. Sú bragarbót hefði væntanlega verið óþörf, ef skilja bæri reiknireglu 1 á þann veg, sem áfrýjandi ætlast til. Með vísan til þessa og annars til atkvæðis annarra dómenda er ég sammála því, að hafna beri kröfum áfrýjanda um verðbætur frá kaupsamningsdegi. Með hliðsjón af framkvæmd reglnanna á liðnum árum er ég einnig sammála niðurstöðu þeirra um frádrátt vegna fyrningar, sem svo er nefnd. Í 2. gr. reglugerðar nr. 467/1984 var greinilega tekið fram, að verðbætur og vextir á hlutföll af lánum ættu að reiknast frá vísitölu við lok hvers árs, sem liðið væri af eignarhaldstíma, sbr. 5. mgr. hennar, þannig að sjá mátti, að ekki yrði miðað við upphaf tímans. Af orsökum, sem stefnda hefur ekki tekist að skýra í málinu, var þessu ekki haldið óbreyttu í síðari reglugerðum, að meðtalinni reglugerð nr. 375/1996, heldur hefur texta reiknireglu 1 verið breytt á þann veg, að hann er nú óskiljanlegur eftir orðanna hljóðan, nema hann sé skilinn á þá leið, sem áfrýjandi telur rétta. Þegar af þessari ástæðu á það við, að stefndi beri kostnað sinn af málinu að öllu leyti. Samkvæmt þessu er ég sammála öðrum dómendum um það, að hinn áfrýjaði dómur eigi að vera óraskaður, en málskostnaður fyrir Hæstarétti á að falla niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 7. desember 1998. Árið 1998, mánudaginn 7. desember var á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur í málinu nr. E-4782/1998: Sýslumaðurinn í Reykjavík gegn Reykjavíkurborg og Húsnæðisnefnd Reykjavíkur til réttargæslu, kveðinn upp svofelldur dómur: Mál þetta, sem dómtekið var 23. nóvember sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af embætti sýslumannsins í Reykjavík, kt. 640692-2199, Skógarhlíð 6, Reykjavík, gegn Reykjavíkurborg, kt. 530269-7609, Ráðhúsinu, Reykjavík, með stefnu, sem birt var 12. október sl. en málið sætir flýtimeðferð eftir ákvæðum XIX. kafla laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Dómkröfur stefnanda eru að stefnda verði gert að greiða stefnanda 1.322.584 kr. með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, af 330.646 kr frá 21. febrúar 1997 til 21. mars 1997, en af 661.292 kr. frá þeim degi til 21. maí 1997, en af 1.322.584 kr. frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst stefnandi málskostnaðar úr hendi stefnda að mati réttarins. Dómkröfur stefnda eru að hann verði sýknaður af kröfum stefnanda og stefnandi dæmdur til að greiða málskostnað samkvæmt málskostnaðarreikningi. Engum kröfum hefur verið beint að réttargæslustefnda og gerir hann engar kröfur í málinu. I. Helstu málavextir eru þessir: Nauðungarsala fór fram á íbúð í húsinu nr. 5 við Tungusel í Reykjavík 31. janúar 1997. Uppboðsþoli hafði keypt íbúðina 22. desember 1977 með þeirri kvöð að íbúðin væri háð ákvæðum laga um verkamannabústaði, eins og þau væru á hverjum tíma. Er uppboðið fór fram giltu lög nr. 97/1993, með síðari breytingum, um verkamannabústaði. Ákvæði 86. gr. laga um húsnæðisstofnun ríkisins nr. 97/1993, sbr. 36. gr. sömu laga, mæla fyrir um skyldu sveitarstjórnar til að kaupa félagslegar íbúðir sem seldar eru nauðungarsölu. Þá segir að kaupverðið fari eftir ákv. 89. gr. laganna. Af hálfu Reykjavíkurborgar var kaupskyldan viðurkennd. Í 89. gr. laga nr. 97/1993, sbr. 26. gr. laga nr. 58/1995, segi m.a.: "Seljandi skal fá endurgreidda þá fjárhæð sem hann greiddi af kaupverði íbúðarinnar þegar hann festi kaup á íbúðinni, með 1 % vöxtum og verðbótum. Að auki skal hann fá greiddan eftir því sem við á 1/26, 1/33 eða 1/42 hluta upphaflegra lána fyrir hvert ár sem hann hefur átt íbúðina, einnig með vöxtum og verðbótum. Verðbætur skal greiða miðað við lánskjaravísitölu, en heimilt er að miða við byggingarvísitölu ef lánskjaravísitala liggur ekki fyrir. Til frádráttar greiðslu til seljanda kemur fyrning, vanræksla á viðhaldi, lausaskuldir og ógreidd gjöld. Fyrning er 0,5 % fyrir hvert ár eignarhaldstíma. Vanræksla í viðhaldi er metin af húsnæðisnefnd í samræmi við reglur húsnæðismálastjórnar um mat á verðgildi endurbóta og viðhalds. Seljandi skal þó ekki fá lægri greiðslu en hann hefði fengið samkvæmt áðurgildandi reglum um 4 % aukaverðbætur fyrir hvert ár eignarhaldstíma ásamt reglum um 1,0 % fyrningu. Þessar aukaverðbætur reiknast þó ekki á eignarhaldstímann eftir 1. júlí 1984. Húsnæðisnefnd skal greiða seljanda andvirði endurbóta á íbúðinni að mati húsnæðisnefndar byggðu á reglum húsnæðismálastjórnar um mat á verðgildi endurbóta og viðhalds." Samkvæmt 39. gr. laga nr. 97/1993 fer húsnæðisnefnd Reykjavíkur með stjórn húsnæðismála í Reykjavík og framkvæmir nauðsynlegar aðgerðir í umboði Reykjavíkurborgar. Í bréfi til stefnanda 25. febrúar 1997 gerði húsnæðisnefndin grein fyrir útreikningum sínum á því verði sem Reykjavíkurborg bæri að greiða fyrir íbúðina. Kvaðst nefndin hafa notast við svonefnda reiknireglu 2, skv. 75. gr reglugerðar nr. 375/1996, sbr. 89. gr. laga nr. 97/1993. Taldi nefndin að eignarhluti uppboðsþola næmi 1.520.409 kr., en eignarhluti uppboðsþola væri óhagstæðari fyrir hann væri hann reiknaður eftir reiknireglu 1, skv. ákvæðum reglugerðarinnar, þ.e. að fjárhæð 1.030.715 kr. Stefnandi telur hins vegar eignarhluta uppboðsþola í íbúðinni vera 2.842.994 kr. með réttri aðferð í beitingu reiknireglu 1. Um það stendur deilan. Reikniregla 1 er svohljóðandi skv. 75. gr. reglug. nr. 375/1996: a.Verðlagsgrundvöllur útreiknings á eignarhluta seljanda (upphaf eignarhaldstíma) miðast í fyrsta lagi við kaupsamning og þá grunnvísitölu sem þar kemur fram og í öðru lagi við grunnvísitölu skuldabréfs Byggingarsjóðs ríkisins/Byggingarsjóðs verkamanna, eftir því hvað eðlilegast verður talið í hverju tilviki miðað við afhendingartíma íbúðar og endanlegan byggingarkostnað. Verðbætur reiknast frá upphafi eignarhalds til söludags. Skulu þær miðast við byggingarvísitölu þar til til birting lánskjaravísitölu hófst hinn 1. júní 1999. Eftir þann tíma skal reikna út verðbætur eftir lánskjaravísitölu eða vístölu neysluverðs til verðtryggingar, eftir því sem við á. Reiknuð er útborgun sú sem seljandi lagði fram við kaup á íbúðinni í upphafi með 1 % vöxtum og verðbótum frá kaupsamningsdegi til söludags. Við bætist 1/26, 1/33 eða 1/42 hluti upphaflegra lána fyrir hvert heilt eignarhaldsár með 1 % einföldum vöxtum og verðbótum fyrir sama tíma. b.Dregin er frá fyrning, 1/2 % af kaupverði eins og það er framreiknað með verðbótum fyrir hvert eignarhaldsár. c.Bætt er við fjárhæð er nemur endurbótum á íbúðinni samkvæmt mati framkvæmdaraðila byggðu á reglum húsnæðismálastjórnar. d.Sé um vanrækslu á viðhaldi að ræða er það metið með sama hætti og endurbætur og kemur sú fjárhæð til frádráttar. e.frá niðurstöðu skv. a.- d. lið eru dregin áhvílandi lán á íbúðinni sem veitt voru til utanhússviðhalds úr Byggingarsjóði verkamanna og endurbótalán úr Byggingarsjóði ríkisins. Eignarhluti seljandans er niðurstaða samkvæmt a.-e. lið. Greiðsla framkvæmdaraðila til seljanda er eignarhluti seljanda að frádregnum hugsanlegum lausaskuldum og ógreiddum gjöldum. II. Stefnandi segir að ekki sé deilt um að útreikningar kaupverðs eignarinnar skuli fara eftir ákv. 89. gr. laga nr. 97/1993, sbr. 75. gr. reglugerðar nr. 375/1996. Ágreiningur aðila liggi hins vegar í hvernig skýra beri ákv. reiknireglu 1, skv. 75. gr. reglug. 375/1996, sbr. 89. gr. laga nr. 97/1993, að því er varði vexti og verðbætur af kaupverði eignarinnar. Stefnandi segir að stefndi hafi reiknað kaupverð eignarinnar eftir reiknireglu 2, sbr. útreikning dags. 25. febrúar 1997, og hafi staðið skil á kaupverðinu miðað við þann útreikning. Stefndi hafi jafnframt lagt fram útreikninga sína á kaupverði eignarinnar á grundvelli túlkunar sinnar á reiknireglu 1, dags. 13. mars 1997, en samkvæmt þeim útreikningi gefi útreikningur hans eftir reiknireglu 2 hagstæðari niðurstöðu fyrir uppboðsþola. Stefnandi telur hins vegar að túlkun stefnda á reiknireglu 1 sé röng. Rétt skýring á ákvæðum hennar gefi hærra kaupverð en stefndi hafi greitt eftir útreikningum sínum - stefndi sé krafinn um þennan mismun. Stefnandi setur reikning sinn upp á eftirfarandi hátt: Svo segir í stefnu um ágreining aðila: "1.Útreikningur á höfuðstól útborgunar uppboðsþola er hinn sami hjá aðilum 2.Varðandi hlutfallslega endurgreiðslu á lánum sem veitt voru til kaupa íbúðarinnar er munur á útreikningi aðila verulegur. Liggur mismunur aðila í því að stefnandi reiknar hina hlutfallslegu greiðslu þannig að greiða beri 19/25 hluta 25 ára lánsins og 19/42 hluta 42 ára lánsins með verðbótum og 1% vöxtum frá upphafi eignarhalds til söludags. Aðilar eru sammála um það að greiða beri annars vegar 19/25 hluta og hins vegar 19/42 hluta nefndra lána, en greinir á um með hvaða hætti eigi að reikna verðbætur og vexti á þessa hluti. Byggir stefnandi á því að reikna eigi verðbætur og vexti á hlutfallsgreiðsluna með sama hætti og verðbætur eru reiknaðar á greiðslu útborgunar, þ.e. frá kaupsamningsdegi til söludags, sbr. ótvíræðan texta 75. gr. reglugerðar nr. 375/1996, enda fellur sú skýring best að texta 89. gr. laganna og forsögu ákvæðisins. Byggir stefnandi á því að þessi aðferð við útreikning á greiðslu hluta upphaflegra lána eigi við hvort heldur sem lán er óverðtryggt eða verðtryggt að hluta, enda sé hvorki í 89. gr. laga nr. 97/1993 né 75. gr. reglugerðar nr. 375/1996 að finna heimild til að greina á milli lána með þeim hætti sem stefndi gerir. 3.Nokkur munur er á fyrningu aðila eftir reiknireglu 1. Aðilar eru sammála um það að fyrningarprósentan skuli vera 9,5%, en greinir á um það af hvaða fjárhæð skuli reikna fyrninguna. Stefndi byggir á því í útreikningi sínum að fyrninguna skuli reikna af framreiknuðu kaupverði íbúðarinnar, sbr. ákvæði 75. gr. reglugerðar nr. 375/1996, en stefnandi telur lagastoð skorta fyrir því og reikna skuli fyrninguna af útreiknuðu kaupverði, enda er í 89. gr. laga nr. 97/1993 ekki minnst á það að miða eigi við uppreiknað kaupverð. Telur stefnandi eðlilegra og nærtækara að skilja ákvæði 89. gr. þannig að reikna beri fyrninguna af útreiknuðu kaupverði eins og það er skilgreint í fyrri hluta 1. mgr. 89. gr. laganna, þ.e. af því verði sem stefndi skal greiða uppboðsþola. Telur stefnandi að ef vilji löggjafans hefði staðið til þess að láta reikna fyrninguna af einhverri annarri fjárhæð, eða verði, en því sem greinin sjálf fjallar um og skilgreinir, hefði verið mjög einfalt og eðlilegt að kveða á um það í lögunum. Bendir stefnandi á ákvæði 88. gr.laga nr. 97/1993 til samanburðar. Varðandi túlkun stefnda á ákvæðum 75. gr. reglugerðar nr. 375/1996 um fyrningu bendir stefnandi sérstaklega á að ákvæði greinarinnar er efnislega samhljóða ákvæðum reglugerðarinnar um hlutfallslega endurgreiðslu upphaflegra lána, varðandi útreikninga á verðbótum. Hér ber hins vegar svo við að stefndi reiknar ekki 19 mismunandi höfuðstóla kaupverðs, þ.e. einn fyrir hvert eignarhaldsár og fyrnir um 0,5% á ári, heldur reikni fyrninguna fyrir öll árin af verðbættu kaupverði eins og það er á söludegi. Telur stefnandi að hér gæti ósamræmis í túlkun stefnda og að orðalag þessara ákvæða gefi ekki tilefni til að beit tveimur mismunandi reikningaðferðum að þessu leyti." Af hálfu stefnanda er haldið fram að reikna beri vexti og verðbætur til uppboðsþola frá kaupdegi til söludags, hvort tveggja af útborgun og því hlutfalli eignarinnar, sem uppboðsþoli hafði greitt fyrir á uppboðsdegi. Hann segir að hlutfalls­regla sú, sem fram komi í reiknireglu 1, sé ekki til þess fallin að gefa rétta mynd af upp­hæð árlegra afborgana uppboðsþola og því sé röng sú meginforsenda stefnda að með túlkun hans fái uppboðsþoli endurgreitt það fjármagn, sem hann hafi lagt fram til kaupa á íbúðinni. Hann vísar til þess að lán Byggingarsjóðs ríkisins og Byggingarsjóðs verkamanna hafi verið jafngreiðslulán og bæði borið nokkra vexti, auk þess sem lán Byggingarsjóðs ríkisins hafi verið verðtryggt að hluta. Það megi því ljóst vera að afborganir af lánunum hafi verið töluvert hærri en sem nam umræddu hlutfalli af upphaflegum höfuðstól. Stefnandi vill leggja áherslu á að fjárhæð árlegra afborgana uppboðsþola á lánum Byggingarsjóðs ríkisins og verkamanna hafi ekki verið sem nam 1/25 og 1/42 hluta höfuðstóls lánanna heldur hafi uppboðsþoli greitt árlega sem nam 1/25 og 1/42 hluta kaupverðs eignarinnar sem hlutfall af höfuðstól þessara lána. Stefndi sé að kaupa íbúðina af uppboðsþola á grundvelli kaupskyldu skv. 86. gr. laga nr. 97/1993. Sam­kvæmt 89. gr. sömu laga eigi stefndi að endurgreiða uppboðsþola eignarhluta hans, annars vegar sem nemi útborgun uppboðsþola og hins vegar sem nemi því hlutfalli af veittum lánum sem hann hafi greitt. Það sem stefndi eigi að endurgreiða sé hluti af þeim fjármunum sem stefndi fékk greidda frá uppboðsþola er hann keypti íbúðina í desember 1977, enda séu það einu fjármunirnir sem stefndi hafi fengið frá uppboðsþola og því einu fjármunirnir sem hann geti endurgreitt honum. Stefndi geti ekki endurgreitt uppboðsþola afborganir af lánum Byggingarsjóðs ríkisins eða verkamanna, endi hafi stefndi ekki móttekið eða fengið þessar afborganir greiddar til sín. Stefnda beri að endurgreiða umræddan hluta kaupverðsins með vöxtum og verðbótum frá þeim tíma sem hann tók við þessum fjármunum. Stefnandi heldur fram að með réttum forsendum fyrir reikniaðferð 1 verði fjárhæð sú, sem stefnda beri að greiða 2.920.994 kr. eða 2.945.994 kr. þegar metnar endurbætur að fjárhæð 25.000 kr. hafa verið lagðar við kaupverðið. Frá kaupverðinu megi síðan draga kostnað stefnda sem rekja megi til vanrækslu á viðhaldi uppboðsþola á eigninni. Stefnandi skýrir svo frá að stefndi hafi dregið frá eignarhluta uppboðsþola 290.000 kr. vegna vanrækslu á viðhaldi og hann sundurliði frádráttinn þannig: Stefnandi telur að frádráttur stefnda vegna vanrækslu á viðhaldi sé allt of hár og að krafist sé greiðslu fyrir liði sem falli ekki undir hugtakið "vanræksla á viðhaldi". Stefnandi telur þannig að frádráttur vegna vanrækslu á viðhaldi sé 187.000 kr. of hár sem skýrist þannig: 1.Stefndi hafi ekki lagt fram gögn sem styðji kröfu hans um greiðslu 200.000 kr. vegna málningarvinnu. Skori stefnandi á stefnda að leggja fram gögn um kostnað við málningarvinnu. Verði engin slík gögn lögð fram sé stefnandi tilbúinn að fallast á greiðslu 100.000 kr. vegna þessa liðar. 2.Samkvæmt matsgerð húsnæðisnefndar séu 75 þúsund krónur vegna yfirferðar á opnanlegum fögum, pípulögnum og dyrabjöllu og vinnuljósi auk akstur og þrifa. Stefnandi telur gjaldtöku stefnda af þessum ástæðum ekki heimila, enda geti ekkert af fyrrnefndu fallið undir vanrækslu á viðhaldi. Hafi stefndi ekki lagt fram neina reikninga vegna þessara kostnaðarliða. 3.Stefnandi telur að ofkrafið sé um 12.000 kr. vegna skemmda á hurð en frádráttur vegna hurðarinnar ætti að vera 3.000 kr. en ekki 15.000 kr. enda fáist það ekki staðist að 20 ára gömul hurð sé bætt með nýrri. Samkvæmt reglum Húsnæðismálastofnunar ríkisins, "Leiðbeiningar um mat á ástandi við innlausn" sé miðað við að endingartími hurða sem þessarar skuli vera 25 ár. Stefnandi kveðst byggja á því að verðgildi hinnar skemmdu hurðar sé ekki metið til hærri fjárhæðar en 15.000 kr/25 ár x 5 ár eða til 3.000 kr. Samkvæmt þessu telur stefnandi að draga skuli 103.000 kr. frá kaupverði eignarinnar sem skiptast þá þannig: Samkvæmt þessu telur stefnandi að kaupverð eignarinnar eftir ákvæðum reiknireglu 1, skuli vera: Stefndi hafi þegar greitt 1.520.409 kr. og séu því ógreiddar 1.322.584 kr. af kaupverði eignarinnar, sem jafnframt er aðalkrafa stefnanda. Verði ekki fallist á málsástæður stefnanda varðandi útreikning á vöxtum og verðbótum eftir því sem stefnandi telur vera reiknireglu 1, telur stefnandi ljóst, að reikniregla 2 gefi hagstæðari niðurstöðu fyrir uppboðsþola. Yrði henni því beitt við útreikning á kaupverði eignarinnar. Stefnandi telur útreikning stefnda á fyrningu eignarinnar eftir ákvæðum reiknireglu 2 rangan, en stefndi fyrni kaupverð íbúðarinnar um 19.08% eða sem svarar til 19 ára og eins mánaðar. Telur stefnandi óheimilt að reikna fyrningu fyrri hluta úr ári, eða einstaka mánuði, sbr. 89. gr. laga nr. 97/1993, sbr. 75. gr. rg. 375/1996, og því skuli fyrning vera 19% í stað 19,08%. Samkvæmt því lækki frádráttur vegna fyrningar úr 781.099 í 777.842 kr. eða um 3.275 kr. Þá telur stefnandi einnig að frádráttur vegna vanrækslu á viðhaldi sé ofreiknaður um 187.000 kr. eins og áður var greint frá, og því skuli kaupverð eignarinnar eftir reiknireglu 2 vera 1.707.409 kr. í stað 1.520.409 kr. Samkvæmt því telur stefnandi að ógreiddar séu 190.275 kr. af kaupverði eignarinnar verði stuðst við reiknireglu 2. Stefnandi reisir kröfu á því að stefndi hafi ekki staðið skil á kaupverði eignar­innar í samræmi við uppboðsskilmála, sbr. 5. gr. auglýsingar nr. 41/1992 um almenna skilmála fyrir uppboðssölu á fasteignum o.fl., sbr. 28. gr. laga nr. 91/1991. Samkvæmt nefndum skilmálum hafi stefnda borið að greiða fjórðung kaupverðs við samþykki boðs, þ.e. innan þriggja vikna frá uppboðsdegi, annan fjórðung mánuði eftir það og eftirstöðvar kaupverðs tveimur mánuðum síðar. Stefnda beri að greiða dráttarvexti og innheimtukostnað vanefni hann skyldur sínar til greiðslu á kaupverði eignarinnar, sbr. 6. gr. skilmálanna og 7. tl. 1. mgr. 28. gr. laga nr. 91/1991. Krafa stefnanda um dráttarvexti af ógreiddu kaupverði eignarinnar byggi á nefndum ákvæðum og III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 og því sé krafist dráttarvaxta af fjórðungi eftirstöðva kaupverðs frá 21. febrúar 1997, af öðrum fjórðungi frá 21. mars 1997 og af helmingi frá 21. maí 1997. III. Stefndi segir að íbúðin hafi verið seld uppboðsþola á sínum tíma með þeirri kvöð að hún væri háð ákvæðum laga um verkamannabústaði eins og lög kveði á um á hverjum tíma. Þegar íbúðin var seld nauðungasölu 31. janúar 1997 hafi í gildi verið lög nr. 97/1993. Samkvæmt lögunum hafi framkvæmdaraðili, sem í Reykjavík sé Húsnæðis­nefnd Reykjavíkur, forkaupsrétt með nánar tilgreindum hætti og kaupskyldu ef eignin er seld á nauðungaruppboði. Þá segir að Húsnæðisnefnd Reykjavíkur hafi sinnt kaup­skyldu eins og lög hafi mælt fyrir um. Innlausnarverð íbúðarinnar hafi verið reiknað út í samræmi við ákvæði 89. gr. laga nr. 97/1996 og reglugerðar nr. 375/1996. En í 75. gr. reglugerðarinnar séu tilgreindar tvær reiknireglur við útreikning innlausnarverðsins og séu eignir innleystar á grundvelli þeirrar reglu sem gefi seljanda hærra verð. Samkvæmt útreikningum stefnda hafi eignarhluti uppboðsþola íbúðarinnar að Tunguseli 5, sem hér um ræðir, verið 1.520.409 kr. væri farið eftir reiknireglu 2. Hafi sá útreikningur verið lagður til grundvallar í frumvarp sýslumanns 28. febrúar 1997. Verðmæti eignarhluta uppboðsþola í íbúðinni að Tunguseli 5 þegar uppboðið fór fram telur stefnda þessi, sé farið eftir reiknireglu 1. "Framreiknað verðmæti þess sem kaupandi lagði í íbúðina. 1.1Framreiknuð útborgun. Reiknað er verðmæti þeirrar fjarhæðar sem gerðarþoli lagði fram við kaup íbúðarinnar með 1% vöxtum og verðbótum: 1.2. Framreiknað verðmæti verðtryggðs láns. Verðmæti afborgana af láninu sem var verðtryggt 40% sem veitt var af Byggingasjóði ríkisins til 25 ára, framreiknað að 40% frá greiðsludegi afborgana til útreikningsdags. Meðalafborgun nam kr. 1.080.- 40% þeirrar fjárhæðar nemur kr. 432 x 19 alls kr. 8.208.- sem framreiknað með vístölu 56,79/352 nemurallskr.509.332.- Meðalvextir 1% af afb. reiknað frá greiðsludegi 1.3 Framreiknað verðmæti óverðtryggðra hluta lána. Verðmæti afborgana af óverðtryggðu láni Byggingasjóðs verkamanna, sem veitt var til 42 ára og verðmæti afborgana 60% óverðtryggðs hluta Byggingasjóðs ríkisins sem veitt var til 25 ára sbr. sundurliðun á skjal nr. 11. Framreiknað verðmæti útborgunar og afborgana er því eins og fram kemur á skjali 11. 1.4 Fyrning Fyrning er reiknuð 0,5% fyrir hvert ár eignarhalds sem stóð í 19 ár alls 9,5% fyrning. Fyrning er reiknuð af framreiknuðu kostnaðarverði íbúðarinnar, í samræmi við ákvæði 89. gr. laga 97/1993 og 75. gr. rg. 375/1996. Upphaflegt kostnaðarverð var í upphafi kr. 63.000.- 1.5 Endurbætur Til viðbótar koma endurbætur sem eigandi hefur gert á húsnæðinu og metnar hafa verið af matsmönnum alls kr.25.000.- 2. Eignarhluti skv. 89. gr. laga 97/1993 miðað við reiknireglu 1. Eignarhluti uppboðsþola samkvæmt reiknireglu 2 var 1.520.409 kr.- og var íbúðin því innleyst á grundvelli reiknireglu 2 í samræmi við ákvæði 89. gr. laga nr. 97/1993 um að sú niðurstaða sem hagstæðari væri fyrir seljanda íbúðar skyldi notuð. Stefndi segir að stefnandi telji ranglega að verðbæta eigi allar afborganir sem greiddar hafi verið af áhvílandi lánum frá kaupsamningsdegi til útreikningsdags. Túlkun stefnanda eigi sér enga stoð í ákv. 89. gr. laga nr. 91/1993. Greinina verði að skýra með hliðsjón af tilgangi hennar sem sé sá að tryggja að eigandi íbúðarinnar fái þá fjármuni til baka, þegar hann skilar íbúðinni, sem hann lagði fram til kaupanna. Reiknireglunni sé ekki ætlað að finna verðmæti íbúðarinnar á hverjum tíma heldur að finna verðmæti þeirra fjármuna sem kaupandinn hafi lagt til kaupa á íbúðinni að viðbættum 1 % vöxtum og að frádreginni rýrnun sem orðið hafi á eigninni á þeim tíma sem hann hefur haft hana. Stefndi ályktar að útreikningur húsnæðisnefndar þjóni framangreindum tilgangi eins og sjá megi af því að: 1.Útborgun sé framreiknuð frá því kaupsamningur er undirritaður. 2.Sá hluti lána sem bundinn var lánskjaravísitölu fáist endurgreiddur með verðbótum frá þeim tíma sem kaupsamningur var gerður, enda hafi skuld kaupanda verið verðbætt frá sama tímapunkti. 3.Sá hluti lána sem ekki var bundinn lánskjaravísitölu hafi verið verðbættur frá þeim degi er greiðsla afborgunar átti að fara fram. Og niðurstaðan hafi orðið sú að uppboðsþoli fékk fé sitt til baka með 1 % vöxtum - að frádreginni fyrningu. Stefndi telur rangt að verðbæta eigi fjármuni er uppboðsþoli lagði til eignarinnar með þeim hætti sem stefnandi telur að rétt sé, enda væri það í andstöðu við höfuðmarkmið laganna um Húsnæðisstofnun ríkisins sem sé að skapa fólki öryggi í húsnæðismálum og tryggja að efnalitlir geti komið sér upp húsnæði. Þá sé óeðlilegt að reikna fyrningu svo sem stefnandi krefjist, en í stefnu fari hann fram á að fyrning verði reiknuð af þeim greiðslum sem kaupandi íbúðarinnar hefur lagt fram. Ef fallist yrði á þessa skoðun stefnanda, væri ekki verið að fyrna það sem í raun rýrnar með notkun kaupandans á íbúðinni, þ.e. íbúðin sjálf, heldur fé sem kaupandinn lagði fram til kaup­anna. Húsnæðisnefndin hafi hins vegar reiknað fyrningu af upphaflegu kostnaðarverði íbúðarinnar eins og reglur geri ráð fyrir. Sú skoðun stefnanda að túlka beri ákvæði 75. gr. reglugerðarinn og 89. gr. laga nr. 97/1993 þannig að reikna eigi verðbætur og vexti af heildarkaupverði íbúðarinnar frá kaupsamningsdegi til söludags, telur stefndi að eigi sér enga stoð í þessum reglum auk þess að vera í skýrri andstöðu við reglur sem almennt gildi um útreikninga vaxta og verðbóta. Kröfugerð stefnanda feli í sér að reiknaðar verði verðbætur á greiðslur íbúðarkaupandans löngu áður en þær greiðslur voru inntar af hendi. Staðhæfingum stefnanda um að ósamræmis gæti milli túlkunar húsnæðisnefndar á reglum um framreikning lána og túlkunar á reglum um fyrningu mótmælir stefndi. Hér sé um tvo ólíka hluti að ræða. Annars vegar reglu sem ætluð sé til að finna verðmæti fjárframlags kaupanda íbúðarinnar og hins vegar reglu sem ætluð sé til að meta verðrýrnun fasteignar sem kaupandinn hefur haft afnot af um árabil. Stefnandi haldi því fram að við útreikning á verðmæti þeirra greiðslna sem greiddar voru af lánunum sé ekki eðlilegt að miða við 1/25 og 1/42 hluta af höfuðstól laganna eins og gert sé í útreikningi stefnda. Þessum málatilbúnaði kveðst stefndi mótmæla, enda sé notkun þessarar hlutfallstölu rökrétt miðað við orðalag laganna, en óeðlilegt væri að taka með í útreikninginn þá vexti sem kaupandi íbúðarinnar greiddi af lánunum, þann kostnað verði hann sjálfur að bera. Stefndi heldur fram að í kröfugerð stefnanda felist að þessu leyti að kaupandinn fengi ekki aðeins endurgreitt það sem hann raunverulega lagði fram til kaupanna, þ.e. afborgun nafnverðs, heldur einnig vextina (með vöxtum og veðbótum), en slíkt fái engan veginn samrýmst ákvæði 89. greinarinnar né meginreglum laga um Húsnæðisstofnun ríkisins. Stefndi segir að í 89. gr. komi skýrt fram að seljandi íbúðar skuli fá endur­greidda þá fjárhæð sem hann greiddi af kaupverði íbúðarinnar, þegar hann festi kaup á henni, og auk þess hlutföll upphaflegra lána. Af orðalagi greinarinnar sé ljóst að seljandi skuli fá til baka þá fjármuni sem hann raunverulega innti af hendi fyrir íbúðina, þ.e. útborgunina og síðan afborganir lánanna. Annað fé hafi hann í raun ekki lagt fram vegna kaupanna og því sé þetta það eina sem hann gæti fengi til baka. Eðli málsins samkvæmt yrði stefndi ekki dæmdur til að endurgreiða það sem ekki hafi verið innt af hendi af hálfu seljandans. Sú málsástæða stefnanda að stefnda sé ekki fært að endurgreiða seljandanum afborganir af lánum Byggingarsjóðs verkamanna, þar sem þær afborganir hafi ekki runnið til stefnda, telur stefndi að skipti engu máli því húsnæðisnefndin og byggingarsjóður séu sem ein heild í þessu sambandi. Orðalag 75. gr. reglug. nr. 375/1996 mætti að mati stefnda hugsanlega skýra þannig að reikna eigi verðbætur og vexti af upphaflegum lánum frá kaupsamningsdegi til söludags. Orðalagið sé á hinn bóginn í andstöðu við ákvæði 89. gr. laga nr. 97/1993 og áðurgreindar meginreglur um útreikning vaxta og verðbóta. Og reglugerðarákvæðinu verði ekki beitt við útreikning innlausnarverðsins umfram það sem lögin heimili. Í bréfi félagsmálaráðuneytis til framkvæmdarstjóra Húsnæðisnefndar Reykja­víkur, dags. 15. janúar 1998, kveður stefndi að rakin sé forsaga þeirrar breytingar, sem gerðar voru á orðalagi reiknireglunnar með gildistöku reglugerðar nr. 375/1996. Í bréfinu komi fram að ekki hafi verið ætlun ráðuneytisins að breyta efni reglunnar á neinn hátt, heldur hafi markmiðið verið að einfalda og skýra orðalag reglunnar. Stefndi telur að Hæstiréttur hafi með dómi 11. júní 1998, í máli nr. 478/1997 staðfest reikningsaðferð stefnda varðandi útreikning vaxta og verðbóta af höfuðstól láns frá þeim degi sem greiðsla var innt af hendi, en í því máli hafi verið deilt um túlkun á útreikningsreglu sem síðar varð óbreytt að reglum sem 89 gr. laga nr. 97/1993 greinir frá. Þá verði að líta til þess að Hæstiréttur hafi ítrekað staðfest að við beitingu laganna verði að horfa til þess að kaupendur félagslegs íbúðarhúsnæðis hafi við kaupin notið sérstaklega hagstæðra kjara úr sjóðum allra landsmanna. Augljóst megi telja að þau sjónarmið eigi ekki síður við gagnvart bankastofnun sem starfar við fjármálaumsýslu en gagnvart uppboðsþola. Stefndi mótmælir kröfum stefnanda um lækkun frádráttar vegna vanrækslu viðhalds. Hann staðhæfir að íbúðin hafi verið skoðuð af matsmönnum húsnæðis­nefndar og ástand hennar hafi verið metið í samræmi við ákv. laga nr. 97/1993 og reglur Húsnæðisstofnunar ríkisins um mat á ástandi íbúðar við innlausn. Við skoðun íbúðarinnar hafi komið í ljós að mála þurfti alla íbúðina, skipta um öll gólfefni, gler og glugga í stofu, yfirfara opnanleg fög, skipta um eina hurð sem var skemmd, endurnýja eldhúsinnréttingu og eldavél, skipta um fataskápa, yfirfara pípulögn og raflögn og skipta um þau stykki sem ekki hafði verið skipt um sem hluta af nauðsynlegu viðhaldi íbúðarinnar. Heildarkostnaður við viðgerðir var áætlaður 1.423.000 kr., þar af var talið að íbúðareigandi ætti að bera 290.000 kr. vegna hluta sem taldir voru stafa af nánar tilgreindri vanrækslu á viðhaldi. Stefndi byggir á því að skv. ákvæðum 91. gr. laga nr. 97/1993 skuli Hús­næðis­málastjórn úrskurða um þann ágreining sem verði milli seljanda íbúðar og fram­kvæmdaraðila. Seljandi íbúðarinnar hafi ekki notfært sér þessa kæruleið stjórnsýsl­unnar til að knýja fram lækkun á viðgerðarkostnaði svo sem hann var metinn. Sam­kvæmt reglum um valdsvið dómstóla geti héraðsdómur ekki endurskoðað ákvörðun stjórnvalds eins og stefnandi geri kröfu til og verði því mati húsnæðisnefndar á van­ræktu viðhaldi ekki breytt. Varðandi umfjöllun stefnanda á útreikningi innlausnarverðs á grundvelli reiknireglu 2. segir stefndi, að ekki verði séð að gerðar séu dómkröfur á grunni þeirrar umfjöllunar. Stefnandi haldi fram að við beitingu reiknireglu 2 verði fyrning aðeins reiknuð fyrir heilt ár en ekki fyrir hluta úr ári eins og gert hafi verið í útreikningi húsnæðisnefndar. Þessari túlkun stefnanda kveðst stefndi mótmæla og vísar í því sambandi til rökstuðnings í úrskurði húsnæðismálastjórnar frá 25. september 1997, sbr. dskj. nr. 17. Stefndi mótmælir verðmati fasteignasala á dskj. nr. 8, sem málinu óviðkomandi. Þá er útreikningum stefnanda á dskj. nr. 15 mótmælt sem röngum. Kröfum stefnanda um dráttarvexti er mótmælt og sérstaklega upphafstíma dráttarvaxta þar sem krafan sé umdeild og verulegur dráttur hafi orðið á höfðun málsins sem stefnda verði á engan hátt kennt um. IV. Í greinargerð réttargæslustefnda er m.a. rakinn að nokkru leyti aðdragandi að þeim ákvæðum laga og reglna sem hér er deilt um. Þar segir m.a. að í framkvæmd hafi lög og reglur verið túlkaðar þannig að miða bæri við þann tíma er greiðslur séu inntar af hendi ár hvert. Reglan eigi rót sína að rekja til 63. gr. laga nr. 60/1984, en 1. mgr. þeirrar greinar segi: "Seljandi íbúðar skal fá endurgreidda þá fjárhæð, sem hann greiddi af kaupverði íbúðarinnar þegar hann festi kaup á íbúðinni, með 1 % vöxtum og verðbótum. Að auki skal hann fá greiddan eftir því sem við á 1/26, 1/33 eða 1/42 hluta upphaflegra lána fyrir hvert ár, sem hann hefur átt íbúðina, einnig með vöxtum og verðbótum". Upphafstími vaxta og verðbóta hafi ekki verið tilgreindur nánar, en skv beinu orðalagi lagagreinarinnar sé um endurgreiðslu að ræða og því eðlilegt að vextir og verðbætur reiknist frá þeim tíma er greiðsla sé innt af hendi, þ.e. af útborgun frá kaupsamningsdegi en af hluta lána frá greiðsludegi þeirra. Í 28. gr. reglug. nr. 89/1985 um Byggingarsjóð verkamanna og félagslegar íbúðir hafi í 6. mgr. verið kveðið skýrt á um upphafstíma verðbóta og vaxta en þar segi: "Verðbætur á hlutföll upphaflegra lána ásamt vöxtum reiknast frá þeirri vísitölu sem var í gildi þegar eitt ár, tvö ár, þrjú ár o.s.frv. voru liðin af eignarhaldstímanum." M.ö.o. hafi upphafstími verðbóta verið gjalddagi afborgana viðkomandi láns, enda grundvallarregla í kröfurétti að ekki skuli reikna verðbætur og vexti á kröfu fyrr en til hennar hefur verið stofnað. Samsvarandi ákvæði séu hins vegar hvorki í reglug. nr. 46/1991, sbr. lög nr. 86/1988 né í reglug. nr. 375/1996, sbr. lög nr. 97/1993 sem nú séu í gildi. Efni 89. gr. núgildandi laga kveður réttargæslustefndi að sé með sama móti og í eldri lögum varðandi endurgreiðslu til seljanda á þeirri fjárhæð sem hann hefur greitt af kaupverðinu með vöxtum og verðbótum, en að vísu sé ekki tilgreint nánar frá hvaða tíma vextir og verðbætur skuli greiðast. En réttargæslustefndi telur augljóst að endur­greiðslan gat ekki borið vexti og verðbætur fyrr en seljandi innti greiðslu af hendi. Í 75. gr. reglug. sé bætt við orðunum "fyrir sama tíma" í a lið in fine þar sem rætt sé um útreikning verðbóta upphaflegra lána. Á túlkun þessara orða reisi stefnandi kröfu um að upphafstíminn verði reiknaður frá kaupsamningsdegi. Réttargæslustefndi segir að allt frá setningu laga nr. 60/1984 hafi Húsnæðis­nefnd Reykjavíkur reiknað verðbætur frá gjalddaga lána Byggingarsjóðs verkamanna eða frá þeim tíma er greiðsla var innt af hendi. Byggingarsjóður verkamanna hafi staðfest þessa reiknisaðferð sem rétta fyrir sitt leyti. Og þrátt fyrir áðurnefndar breyt­ingar á orðalagi lagaákvæðisins hafi engin efnisleg breyting orðið á reikniaðferðinni að þessu leyti. Af hálfu réttargæslustefnda er haldið fram að greinargerð með lögum um Byggingarsjóð verkamanna gefi ekkert tilefni til að ætla að löggjafinn hafi stefnt að því breyta fyrri skipan mála í þessu efni. Hefði verið eðlilegt að gera grein fyrir slíkri breytingu í greinargerð, eins mikilsverð og hún annars hefði verið ef rétt væri. Á dskj. nr. 18 liggi fyrir svarbréf félagsmálaráðuneytisins við erindi húsnæðisnefndar um túlkun á 75. gr. reglug. nr. 375/1996. Starfsmenn Byggingarsjóðs verkamanna ásamt öðrum starfsmönnum Húsnæðisstofnunar ríkisins hafi komið að gerð reglugerðarinnar. Hafi orðalagsbreytingar verið gerðar til skýringar og áréttingar á þeim verklagsreglum sem í gildi voru - en ekki ætlunin að breyta forsendum fyrir útreikningi á eignarhluta. Réttargæslustefndi segir að í forsendum dóms Hæstaréttar frá 11. júní sl. í málinu nr. 478/1997 sé gerð grein fyrir því að með 51. gr. laga nr. 60/1984 hafi verið settar nýjar reglur sem byggðu á því, að við innlausn íbúðar skyldi eigandi hennar fá endurgreitt það fjármagn, sem hann hefði lagt fram við kaup á íbúðinni og síðan með greiðslu af íbúðaláni sínu með verðbótum frá greiðsludegi samkvæmt lánskjaravísitölu, í stað þess að fá framreiknaða hlutdeild í kostnaðarverði. Síðan vísi dómurinn til greinargerðar þar sem fram komi að um grundvallarbreytingu sé að ræða sem ætti að tryggja, að seljendur að þessum íbúðum fengju verðbætur á það fé sem þeir hefðu lagt í íbúðirnar, en engan söluhagnað. Í samræmi við þetta telur réttargæslustefndi að endurgreiðslur eigi einungis að miðast við þær greiðslur sem inntar hafa verið af hendi af hálfu uppboðsþola. Krafa stefnanda um að fá greiddar verðbætur og vexti af afborgunum uppboðsþola frá kaupsamningsdegi sé í andstöðu við þennan megintilgang lagasetningarinnar. Hún feli í sér að stefnandi fái ávöxtun og arð af peningum áður en þeir voru inntir af hendi. Að lokum segir réttargæslustefndi að breytingar á lögum um Húsnæðisstofnun ríkisins frá því að lánið var veitt hafi ekki átt að gefa stefnanda tilefni til að ætla að réttarstaða hans hefði breyst til hagnaðar fyrir hann sem rétthafa veðkröfu. V. Niðurstaða: Reykjavíkurborg seldi uppboðsþola íbúðina að Tunguseli 5. Afsalið er dagsett 22. desember 1977. Þar er m.a. tekið fram að íbúðin sé háð ákvæðum laga um verka­mannabústaði eins og þau séu á hverjum tíma og kaupverð íbúðarinnar hafi að fullu verið greitt við útgáfu afsalsins. Þann 31. janúar 1997 eða rúmum 19 árum síðar var íbúðin seld nauðungarsölu. Er uppboðið fór fram voru um félagslegar íbúðir í gildi lög nr. 97/1993 með síðari breytingum. Samkvæmt lögunum bar Reykjavíkurborg skylda til að kaupa íbúðina en kaupverðið skyldi fara eftir nánari ákvæðum laganna. Það lagaákvæði sem hér um ræðir, þ.e. 1. mgr. 89. gr., sbr. 26. gr. laga nr. 58/1995, var áður orðrétt rakið. Af ástæðum, sem ekki verða tíundaðar hér, voru með reglugerð ákveðnar tvær aðferðir við að reikna út eignarhluta seljanda og skyldi beita þeirri aðferð sem væri hagstæðari seljanda. Deilt er um hvernig skilja beri þessar reglur en þó aðallega aðra þeirra, reiknireglu 1, en stefnandi heldur fram að með réttu gefi þessi aðferð 2.945.994 kr. hlut fyrir uppboðsþola. Hins vegar heldur stefndi því fram að með því að beita reiknireglu 1 verði hlutur uppboðsþola 1.030.715 kr. Þarna er um verulegan mismun að ræða sem byggist að vonum á andstæðum sjónarmiðum aðila um hvort standi nær lagaákvæðinu sjálfu og tilgangi þess, en mála­tilbúnaður aðila hefur í aðalatriðum verið rakin hér að framan. Í dómi Hæstaréttar frá 11. júní 1998 í málinu nr. 478/1997 er tekið á svipuðum ágreiningi og hér um ræðir. Af þeim dómi verður dregin sú almenna ályktun að hafna beri kröfum stefnanda sem hann gerir um verðbætur frá kaupdegi til söludags. Fallist er á með stefnda að telja megi eðlilegt og ekki í bága við lög að reikna út fyrningu á eignarhluta uppboðsþola eins og hann gerir með því taka mið af framreikning íbúðarverðsins frá þeim tíma er uppboðsþoli keypti húsnæðið og þar til það var selt á uppboði. Fallist er á með stefnanda að stefndi hafi ekki lagt fram viðhlítandi gögn um mat sitt á kostnaði vegna vanrækslu uppboðsþola á viðhaldi eignarinnar. Ákvæði 91. gr. laga nr. 97/1993, sbr. 26. gr. laga nr. 58/1995, breytir engu í þeim efnum. Samkvæmt framangreindu verður talið að stefndi eigi ógreiddar 187.000 kr. af andvirði umræddrar íbúðar að Tunguseli 5 í Reykjavík, og verður hann dæmdur til að greiða stefnanda þá fjárhæð með vöxtum eins og í dómsorði segir. Stefndi greiði stefnanda 75.000 kr. í málskostnað. Páll Þorsteinsson héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefndi, Reykjavíkurborg, greiði stefnanda, sýslumanninum í Reykjavík, 187.000 kr. með dráttarvöxtum skv. III. kafla laga nr. 25/1987 frá 15. október 1998 til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda 75.000 kr. í málskostnað.

Mál nr. 393/1998

Ærumeiðingar Frávísun frá héraðsdómi að hluta Gjafsókn

Kennarinn V sótti um stöðu við grunnskóla í hreppnum A og áttu S, G og Á þá sæti í skólanefnd hreppsins. Nefndin mælti einróma með því að staðan yrði veitt öðrum umsækjanda sem hafði ekki kennsluréttindi og heimilaði menntamálaráðherra ráðningu hennar. Höfðaði V mál á hendur íslenska ríkinu vegna stöðuveitingarinnar og voru honum dæmdar bætur. Í kjölfarið höfðaði V þetta mál á hendur A, S, G og Á og gerði kröfu um refsingar, bætur og ómerkingu ummæla S sem fram komu við meðferð fyrra dómsmálsins, svo og ummæla í bréfi S fyrir hönd skólanefndarinnar. Í héraðsdómi var refsikröfu og einum lið kröfu um ómerkingu ummæla vísað frá og þar sem V kærði ekki frávísunina til Hæstaréttar var ekki unnt að endurskoða niðurstöðu héraðsdóms að þessu leyti. G og Á voru sýknaðar af kröfum V, þar sem ekki var talin lagastoð fyrir kröfum á hendur þeim, en ummæli þau sem krafist var ómerkingar á voru ekki eftir þeim höfð. Ekki voru talin efni til að ómerkja tilgreind ummæli S og voru S og A sýknaðir af kröfum V.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Guðrún Erlendsdóttir, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Aðaláfrýjandi Austur-Eyjafjallahreppur skaut málinu til Hæstaréttar 24. september 1998 að fengnu áfrýjunarleyfi. Hann krefst sýknu af kröfum gagnáfrýjanda, auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Aðaláfrýjandi Sigurður Sigurjónsson skaut málinu upphaflega til Hæstaréttar 24. september 1998 að fengnu áfrýjunarleyfi. Af hans hendi varð ekki af þingfestingu málsins fyrir Hæstarétti og áfrýjaði hann á ný 20. nóvember 1998 með heimild í 4. mgr. 153. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 7. gr. laga nr. 38/1994. Hann krefst sýknu af kröfum gagnáfrýjanda og málskostnaðar á báðum dómstigum án tillits til gjafsóknar, sem honum hefur verið veitt fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi 7. janúar 1999. Hann krefst þess aðallega „að dómi héraðsdóms verði hrundið og viðurkenndar verði kröfur hans“, en til vara að héraðsdómur verði staðfestur. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnstefndu Guðrún Inga Sveinsdóttir og Ástrún Svala Óskarsdóttir krefjast sýknu af kröfum gagnáfrýjanda að öðru leyti en því að staðfest verði ákvæði héraðsdóms um að vísa frá dómi hluta af kröfum gagnáfrýjanda. Þá krefjast gagnstefndu málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Málið á rætur að rekja til þess að gagnáfrýjandi, sem er kennari að mennt, sótti á árinu 1992 um kennarastöðu við grunnskólann að Skógum í Austur-Eyjafjallahreppi. Aðaláfrýjandinn Sigurður Sigurjónsson og gagnstefndu Guðrún Inga Sveinsdóttir og Ástrún Svala Óskarsdóttir sátu þá í skólanefnd hreppsins. Hún mælti einróma með því að staðan yrði veitt öðrum umsækjanda, sem hafði þó ekki réttindi til kennslu við grunnskóla. Vegna þessarar afstöðu nefndarinnar og þar sem hvorki skólastjóri né fræðslustjóri mæltu með að gagnáfrýjandi fengi stöðuna var leitað til undanþágunefndar grunnskólakennara um heimild til að ráða þennan umsækjanda, sbr. 3. mgr. 13. gr. þágildandi laga nr. 48/1986 um lögverndun á starfsheiti og starfsréttindum grunnskólakennara, framhaldsskólakennara og skólastjóra. Ágreiningur mun hafa orðið um niðurstöðu innan undanþágunefndarinnar og menntamálaráðherra því tekið ákvörðun um að heimila ráðningu umsækjandans. Í kjölfar þess að fyrrnefndur umsækjandi, sem var kona, var ráðin í kennarastöðuna mun gagnáfrýjandi hafa lagt erindi fyrir kærunefnd jafnréttismála, þar sem hann taldi að með ráðningunni hefði verið brotinn á sér réttur samkvæmt ákvæðum laga nr. 28/1991 um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla. Mun kærunefndin hafa í áliti 28. júní 1993 fallist á sjónarmið gagnáfrýjanda og beint því til skólanefndar Austur-Eyjafjallahrepps og skólastjóra grunnskólans að Skógum að finna lausn á málinu, sem gagnáfrýjandi gæti unað við. Gagnáfrýjandi höfðaði mál gegn íslenska ríkinu 3. október 1995, þar sem hann krafðist þess að viðurkennt yrði að ráðning áðurnefnds umsækjanda í kennarastöðuna hefði verið ólögmæt, svo og að sér yrðu dæmdar bætur auk vaxta og málskostnaðar. Í dómi Hæstaréttar í því máli, sem er birtur í dómasafni 1997 bls. 1544, var talið nægilega fram komið að kynferði gagnáfrýjanda hefði ekki ráðið því að umsókn hans um kennarastöðuna var hafnað. Hins vegar var vísað til þess að fram hefði komið að aðaláfrýjandinn Sigurður Sigurjónsson hefði tjáð Sigurði Helgasyni, starfsmanni menntamálaráðuneytisins, þegar fjallað var þar um undanþágu til að mega ráða í kennarastöðuna umsækjanda án kennsluréttinda, að grunur hefði beinst að gagnáfrýjanda um siðferðilega ámælisverða háttsemi, sem væri til opinberrar rannsóknar. Starfsmaður ráðuneytisins hefði ekki kannað þetta frekar og ráðherra tekið afstöðu til málsins á grundvelli þessarar frásagnar aðaláfrýjandans. Þótti ekki annað verða ráðið en að sögusagnir um þetta atvik hefðu orðið ákvörðunarástæða fyrir að heimilað var að ráða umsækjanda án kennsluréttinda í starfið. Starfsmenn menntamálaráðuneytisins hefðu vanrækt að rannsaka frekar hvernig máli vegna atviksins hefði verið háttað og gefa gagnáfrýjanda kost á að tjá sig um það. Með þessu hefði verið brotið gegn rétti gagnáfrýjanda, en aðrar ávirðingar, sem bornar hefðu verið á hann í tengslum við umsókn um kennarastöðuna, þóttu ekki vera á rökum reistar. Var íslenska ríkinu þannig gert að greiða gagnáfrýjanda bætur, en hann þótti hins vegar ekki hafa lengur hagsmuni af því að fá dóm um ólögmæti ráðningar í stöðuna. Eins og nánar greinir hér á eftir gerir gagnáfrýjandi kröfur í málinu um ómerkingu ummæla aðaláfrýjandans Sigurðar, sem ýmist féllu við skýrslugjöf fyrir dómi í máli gagnáfrýjanda á hendur íslenska ríkinu eða vikið var þar að, svo og í bréfi Sigurðar fyrir hönd skólanefndar 14. mars 1995. Auk þess krefst gagnáfrýjandi refsingar, bóta og málskostnaðar. II. Í héraðsdómsstefnu gerði gagnáfrýjandi í fyrsta lagi þá kröfu að ummæli aðaláfrýjandans Sigurðar Sigurjónssonar, sem hafi valdið því að gagnáfrýjandi „fékk ekki starf við Grunnskólann í Skógum ..., verði dæmd dauð og ómerk. Samkvæmt framburði Sigurðar Helgasonar, menntamálaráðuneyti, í Hd.máli nr. E-5580/1995, Hd.Rvíkur: Það var talað um grun um refsivert athæfi og ung stúlka eða unglingur nefnd í því sambandi.“ Í öðru lagi að ómerkt verði ummæli aðaláfrýjandans Sigurðar við skýrslugjöf í sama máli, en gagnáfrýjandi kveður þau hafa verið svofelld: „Lögmaður stefnanda spyr Sigurð: Þú sagðist hafa heyrt að hann hafi gerst sekur um kynferðislegt brot eða hvað? Svar Sigurðar: Ég sagðist hafa heyrt það já.“ Í þriðja lagi að ómerkt verði svofelld ummæli aðaláfrýjandans Sigurðar við sama tækifæri: „Ríkislögmaður spyr Sigurð: Getur vitnið þá skýrt fyrir dóminum hvað það var sem vitnið telur að hafi ráðið afstöðu skólanefndar? Svar Sigurðar: Nú, það réði afstöðu að hann var bendlaður við mál, kynferðismisnotkun á ungri stelpu.“ Í fjórða lagi að ómerkt verði „ummæli eftir Sigurði höfð dags. 7.12.1992“, svohljóðandi: „Hann sé sakaður um alls kyns afglöp og eigi í illdeilum við flesta sveitunga sína.“ Í fimmta lagi að ómerkt verði ummæli „sem látin eru falla á niðrandi hátt“ um gagnáfrýjanda í bréfi 14. mars 1995, undirrituðu af aðaláfrýjandanum Sigurði fyrir hönd fyrrverandi skólanefndar grunnskólans í Skógum, en í þeirri nefnd hafi jafnframt átt sæti gagnstefndu Guðrún Inga Sveinsdóttir og Ástrún Svala Óskarsdóttir. Í sjötta lagi að aðaláfrýjendur og gagnstefndu verði hvert um sig eða sameiginlega dæmd til þyngstu refsingar og til að sæta ómerkingu fyrrnefndra ummæla. Loks í sjöunda lagi að hin sömu verði hvert um sig eða sameiginlega dæmd til að greiða gagnáfrýjanda miskabætur að fjárhæð 10.000.000 krónur ásamt vöxtum frá 16. desember 1997 til greiðsludags. Skýra verður málatilbúnað gagnáfrýjanda svo að þetta séu þær kröfur, sem hann gerir fyrir Hæstarétti, auk áðurgreindrar kröfu um málskostnað á báðum dómstigum. III. Með hinum áfrýjaða dómi var vísað frá fimmta liðnum í kröfum gagnáfrýjanda, sem greinir hér að framan, svo og þeim sjötta að því er refsikröfu varðar. Gagnáfrýjandi kærði ekki til Hæstaréttar ákvæði héraðsdóms um frávísun þessara kröfuliða. Getur niðurstaða hins áfrýjaða dóms um þessi atriði því ekki komið til endurskoðunar nú og verður hún látin standa óröskuð. Samkvæmt málflutningi gagnáfrýjanda fyrir Hæstarétti beinir hann fjórum fyrstu liðunum í kröfum sínum að gagnstefndu Guðrúnu Ingu Sveinsdóttur og Ástrúnu Svölu Óskarsdóttur, þótt ummælin, sem þar um ræðir, séu ekki eftir þeim höfð. Skýringar gagnáfrýjanda á þessu hafa ekki verið reifaðar með fullnægjandi hætti. Eins og málið liggur fyrir verður ekki fundin lagastoð fyrir slíkum kröfum á hendur gagnstefndu. Krafa gagnáfrýjanda um bætur hefur ekki verið rökstudd á viðhlítandi hátt með tilliti til annars en þess að hún eigi rætur að rekja til ummælanna, sem hann krefst að ómerkt verði. Af framansögðu leiðir að gagnáfrýjandi getur heldur ekki beint kröfu á þeim grunni að gagnstefndu. Samkvæmt því og með vísan til 2. mgr. 16. gr. laga nr. 91/1991 verða gagnstefndu sýknaðar af kröfum gagnáfrýjanda. Rétt þykir að málskostnaður á milli gagnáfrýjanda og gagnstefndu falli niður á báðum dómstigum. IV. Í meiðyrðamáli, sem er rekið á grundvelli ákvæða XXV. kafla almennra hegningarlaga nr. 19/1940, verður eftir atvikum að gera kröfu um ómerkingu tiltekinna ummæla og refsingu fyrir tilgreind orð, eins og fram kemur í d. lið 1. mgr. 80. gr. laga nr. 91/1991. Eins og áður greinir hefur gagnáfrýjandi í fjórum fyrstu liðum dómkrafna sinna tilgreint ákveðin ummæli, sem hann krefst ómerkingar á og refsingar fyrir, og er þess þar getið í meginatriðum hvar og hvenær þau voru höfð uppi. Úrlausn um þessar kröfur getur ekki snúið að öðru en þeim orðum einum og sér, sem tilfærð eru. Koma því ekki til álita í málinu ummæli, sem kunna að hafa fallið á öðrum stað og við önnur tækifæri en gagnáfrýjandi vísar til í dómkröfum sínum, þótt þau geti hafa varðað sömu atvik og málið er sprottið af. Í fyrsta kröfulið krefst gagnáfrýjandi þess að ómerkt verði ummæli, sem aðaláfrýjandinn Sigurður Sigurjónsson hafi látið falla og orðið hafi til þess að gagnáfrýjandi fékk ekki umrædda kennarastöðu við grunnskólann að Skógum. Þessi ummæli tiltekur gagnáfrýjandi með þeim hætti að taka upp hluta framburðar Sigurðar Helgasonar í vitnaskýrslu, sem var gefin í áðurnefndu máli gagnáfrýjanda á hendur íslenska ríkinu. Þar sagði vitnið meðal annars eftirfarandi, aðspurt um hvað legið hafi að baki ákvörðun menntamálaráðherra í tengslum við veitingu stöðunnar: „Það var talað um grun um refsivert athæfi og ung stúlka, eða unglingur nefnd í því sambandi.“ Síðar í skýrslunni bar vitnið að aðaláfrýjandinn Sigurður hafi verið heimildarmaður sinn um þessar ávirðingar, sem beindust að gagnáfrýjanda. Í málinu liggur fyrir að opinber rannsókn fór á sínum tíma fram vegna ætlaðs brots, sem var talið hugsanlega hafa beinst að unglingsstúlku, svo og að skýrslur hafi af því tilefni meðal annars verið teknar af gagnáfrýjanda, sem hafi þá notið réttarstöðu grunaðs manns. Ríkissaksóknari lýsti yfir ákvörðun í bréfi 31. ágúst 1992 um að gögn málsins gæfu ekki tilefni til frekari aðgerða. Í fyrrnefndri vitnaskýrslu Sigurðar Helgasonar kom fram að menntamálaráðherra hafi tekið ákvörðun sína, sem um ræðir í málinu, 13. ágúst 1992. Verður ekki annað ályktað af því en að ætlað samtal vitnisins við aðaláfrýjandann Sigurð hljóti að hafa átt sér stað fyrir þann tíma. Skýrsla vitnisins um ummæli aðaláfrýjandans er ekki nákvæm. Er þannig ekki unnt að ráða með vissu að aðaláfrýjandinn hafi greint vitninu frá öðru en því, sem virðist hafa verið á vitorði margra og var í samræmi við staðreyndir, eins og atvikum var þá háttað. Þótt annað hafi síðar komið í ljós og gerðir annarra, sem virðast hafa ráðist af þessum ummælum, hafi af öðrum orsökum talist brjóta gegn rétti gagnáfrýjanda, nægir það ekki til að ómerkja þau. Annar kröfuliður gagnáfrýjanda snýr að svari, sem aðaláfrýjandinn Sigurður gaf í vitnaskýrslu fyrir dómi við spurningu lögmanns þess fyrrnefnda, en spurningin og svarið hljóðuðu svo: „Þú sagðist hafa heyrt að hann hefði gerst sekur um kynferðislegt brot eða hvað? - Ég sagðist hafa heyrt það já.“ Eins og gagnáfrýjandi hefur lagt málið fyrir beinist þessi kröfuliður hans ekki að ummælum, sem aðaláfrýjandinn hafi látið falla við aðra um sök gagnáfrýjanda um kynferðisbrot, heldur að tilvitnuðum orðum aðaláfrýjandans, þar sem hann staðfesti fyrir dómi að hann hafi heyrt aðra ræða um slíka sök gagnáfrýjanda. Þessi tilfærðu orð geta ekki sætt ómerkingu. Þriðji kröfuliður gagnáfrýjanda varðar svofellda spurningu ríkislögmanns og svar aðaláfrýjandans Sigurðar við sömu skýrslugjöf: „Getur vitnið þá skýrt fyrir dóminum hvað það var sem vitnið telur að hafi ráðið afstöðu skólanefndar? - Nú það réði afstöðu að hann var bendlaður við mál, kynferðismisnotkun á ungri stelpu sem var í umræðunni og það réði alla vega afstöðu minni.“ Með þessu svari greindi aðaláfrýjandinn ekki frá öðru en því, sem réði afstöðu hans til umsóknar gagnáfrýjanda um kennarastöðuna við grunnskólann að Skógum. Eru ekki efni til að ómerkja frásögnina sem slíka. Fjórði kröfuliður gagnáfrýjanda lýtur að ummælum, sem komu fram í minnisblaði 7. desember 1992 til kærunefndar jafnréttisráðs frá starfsmanni hennar um samtal við fyrrnefndan Sigurð Helgason. Þau orð í minnisblaðinu, sem þessi kröfuliður varðar, eru svohljóðandi: „Sigurður upplýsti ennfremur, að ásakanir á hendur Vigfúsi hefðu gengið fyrir alls kyns afglöp og ætti hann í útistöðum við flesta samsveitunga sína.“ Af minnisblaðinu verður ekki ráðið að ummælin, sem hér um ræðir, séu höfð eftir aðaláfrýjandanum Sigurði, hvorki beint né óbeint. Þegar af þeirri ástæðu eru ekki efni til að ómerkja ummælin. Samkvæmt framangreindu verður aðaláfrýjandinn Sigurður sýknaður af kröfum gagnáfrýjanda um ómerkingu ummæla. Leiðir það jafnframt til sýknu aðaláfrýjandans Sigurðar af kröfu gagnáfrýjanda um bætur, svo og til sýknu aðaláfrýjandans Austur-Eyjafjallahrepps af sömu kröfu, enda virðist hún ekki á öðru reist en ætlaðri húsbóndaábyrgð hans á gerðum fyrrnefnda aðaláfrýjandans. Í ljósi atvika málsins er rétt að aðaláfrýjendur og gagnáfrýjandi beri hver sinn kostnað af þessum þætti þess í héraði og fyrir Hæstarétti. Um gjafsóknarkostnað aðaláfrýjandans Sigurðar Sigurjónssonar fyrir Hæstarétti fer samkvæmt því, sem segir í dómsorði. Dómsorð: Ákvæði héraðsdóms um frávísun nánar tilgreindra dómkrafna gagnáfrýjanda, Vigfúsar Andréssonar, skulu vera óröskuð. Aðaláfrýjendur, Sigurður Sigurjónsson og Austur-Eyjafjallahreppur, og gagnstefndu, Guðrún Inga Sveinsdóttir og Ástrún Svala Óskarsdóttir, eru sýkn af kröfum gagnáfrýjanda. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Allur gjafsóknarkostnaður aðaláfrýjanda Sigurðar Sigurjónssonar fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns hans, 200.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Suðurlands 12. júní 1998. Ár 1998, föstudaginn 12. júní, er í Héraðsdómi Suðurlands á málið nr. E-433/1997: Vigfús Andrésson gegn Sigurði Sigurjónssyni, Guðrúnu Ingu Sveinsdóttur, Ástrúnu Svölu Óskarsdóttur og sveitarsjóði Austur-Eyjafjallahrepps, lagður svohljóðandi dómur: Mál þetta höfðaði Vigfús Andrésson, kt. 280347-3379, Berjanesi, Austur-Eyjafjallahreppi, Rangárvallasýslu, með stefnu dags. 5. desember 1997 á hendur Sigurði Sigurjónssyni, kt. 271047-2319, Ytri-Skógum, Austur-Eyjafjallahreppi, Guðrúnu Ingu Sveinsdóttur, kt. 141252-4299, Fosstúni, Austur-Eyjafjallahreppi, Ástrúnu Svölu Óskarsdóttur, kt. 300641-2379, Hrútafelli, Austur-Eyjafjallahreppi og sveitarsjóði Austur-Eyjafjallahrepps, kt. 430169-7349. Málið var dómtekið 22. maí sl. Stefnandi gerir svohljóðandi kröfur, hér teknar orðrétt úr stefnu: „a) Að ummæli stefnda, Sigurðar Sigurjónssonar, sem ollu því að stefnandi fékk ekki starf við Grunnskólann í Skógum, Rang. ár 1992, verði dæmd dauð og ómerk. Samkvæmt framburði Sigurðar Helgasonar, menntamálaráðuneyti, í Hd.máli nr. E-5580/1995, Hd. Rvíkur: Það var talað um grun um refsivert athæfi og ung stúlka eða unglingur nefnd í því sambandi. b) Að dæmd verði dauð og ómerk ummæli Sigurðar Sigurjónssonar, úr sama máli. Lögmaður stefnanda spyr Sigurð: Þú sagðist hafa heyrt að hann (þe. stefnandi) hafi gerst sekur um kynferðislegt brot eða hvað? Svar Sigurðar: Ég sagðist hafa heyrt það já. c) Úr sama máli: Ríkislögmaður spyr Sigurð: Getur vitnið þá skýrt fyrir dóminum hvað það var sem vitnið telur að hafi ráðið afstöðu skólanefndar? Svar Sigurðar: Nú, það réði afstöðu að hann (þe. stefnandi) var bendlaður við mál, kynferðismisnotkun á ungri stelpu. (Tilv. lýkur) d) Ummæli eftir Sigurði höfð dags. 7.12.1992, verði dæmd dauð og ómerk. Þau eru: Hann (þe. stefnandi) sé sakaður um alls kyns afglöp og eigi í illdeilum við flesta sveitunga sína. e) Ummæli í bréfi frá 14.3.1995 undirr. af Sigurði fh. fyrrverandi skólanefndar Grsk. Skógum, þe. auk hans þær Guðrún Inga Sveinsdóttir fyrrv. oddviti og Ástrún Svala Óskarsdóttir fyrrv. varaoddviti, sem látin eru falla á niðrandi hátt til stefnanda, verði dæmd dauð og ómerk. f) Að stefndu, hver um sig eða in solidum, verði dæmdir til þyngstu refsingar og til að sæta ómerkingu ofangreindra ærumeiðandi ummæla. g) Að stefndu, hver um sig eða in solidum, verði dæmdir til að greiða stefnanda miskabætur vegna ærumeiðinga að upphæð kr. 10.000.000.- tíu milljónir auk vaxta frá 16.12.1997 til greiðsludags. h) Að stefndu hver um sig eða in solidum, verði dæmdir til að greiða allan löglega leiðandi kostnað af málinu stefnanda til handa.” Stefndu Sigurður Sigurjónsson, Guðrún Inga Sveinsdóttir og Ástrún Svala Óskarsdóttir krefjast frávísunar á 5. tl. (e-lið) kröfu stefnanda og þess að hafnað verði kröfu um ómerkingu ummæla og þau sýknuð af öðrum kröfum stefnanda. Til vara krefjast þau verulegrar lækkunar á dómkröfum. Loks krefjast þessi stefndu málskostnaðar að fjárhæð kr. 351.401. Er þá virðisaukaskattur innifalinn. Stefndi Austur-Eyjafjallahreppur krefst sýknu af kröfum stefnanda og málskostnaðar að viðbættum virðisaukaskatti af málflutningsþóknun. Stefnandi kveðst hafa sótt um stöðu kennara við Grunnskólann í Skógum árið 1992. Hann hafi ekki verið ráðinn þrátt fyrir að hann hafi kennsluréttindi, heldur leiðbeinandi. Hann hafi leitað til kærunefndar jafnréttismála, sem hafi komist að þeirri niðurstöðu að honum hefði borið staðan. Hann hafi höfðað mál á hendur ríkinu vegna þessa og unnið það í meginatriðum. Komið hafi fram í því máli að það hafi verið ummæli fyrrverandi formanns skólanefndar, stefnda Sigurðar Sigurjónssonar, sem réðu þeirri afstöðu menntamálaráðherra að veita leiðbeinanda undanþágu til kennslunnar, þrátt fyrir að stefnandi hefði sótt um starfið og hefði full réttindi. Stefnandi lýsir því að afleiðingar ummæla stefnda Sigurðar hafi verið þær að hann fékk ekki kennarastarf. Hafi þetta valdið honum og fjölskyldu hans hugarangri og álitshnekki, auk þess að hafa bein áhrif á afkomu heimilisins. Þetta sé atvinnurógur er hafi langtímaáhrif. Í stefnu er vísað til vaxtalaga, sveitarstjórnarlaga, 26. gr. skaðabótalaga og 142., 146., 147., 148., 229., 232., 234., 235., 236. og 241. gr. almennra hegningarlaga. Við fyrirtöku málsins 27. mars síðast liðinn lagði stefnandi fram skriflegar skýringar á 5. lið stefnu, sem að framan greinir og stefndu höfðu krafist þess að yrði vísað frá. Er þar tekið fram að um sé að ræða bréf dagsett 14. mars 1995, undirritað af stefnda Sigurði Sigurjónssyni. Ummæli þau sem krafist sé ómerkingar séu falin í þessum texta: „4. Sú ákvörðun skólanefndar að mæla með Elfu Dögg í starfið var byggð á því að hún væri betur fallin til að sinna umræddu kennslustarfi heldur en meðumsækjandi hennar. Var þá meðal annars horft til þess að kennarastarfið er mikilvægt uppeldisstarf og kennarar hafa mótandi áhrif á þau börn sem þeir uppfræða. Kennarar eru þannig börnunum fyrirmynd í raun bæði í starfi og utan þess, og þá ekki síst í litlu samfélagi eins og hér. Það er því áríðandi að nemendur, foreldrar og stjórnendur skólans geti borið traust til þeirra sem veljast til kennslustarfa ekki bara hvað varðar beina uppfræðslu, heldur einnig þau atriði sem nefnd eru hér að framan. Meðumsækjandi Elfu Daggar, Vigfús Andrésson, hefur verið búsettur hér í sveitinni og okkur skólanefndarmönnum var því kunnugt um hagi hans. Skólanefndinni var þannig kunnugt um að til rannsóknar hafði verið meint refsiverð háttsemi Vigfúsar. Þá hafði Vigfús átt í harðvítugum deilum um forræði yfir börnum sínum. Skólanefndinni var ljóst að sveitungar og foreldrar nemenda í skólanum höfðu vitneskju um þessi mál og það var ljóst af samtölum við foreldra í sveitinni að Vigfús naut ekki trausts þeirra til kennslustarfa.” Stefndu Sigurður Sigurjónsson, Guðrún Inga Sveinsdóttir og Ástrún Svala Óskarsdóttir sátu í skólanefnd Austur-Eyjafjallahrepps á árinu 1992 er fjallað var um ráðningu í kennarastöðu er stefnandi sótti um ásamt Elfu Dögg Einarsdóttur. Þau hafa sameiginlega haldið uppi vörnum og gera sameiginlega kröfur. Ekki er reynt í málatilbúnaði þeirra að gera mun á milli þáttar þeirra hvers um sig. Þau segja að menntamálaráðherra hafi heimilað ráðningu Elfu Daggar, þrátt fyrir að hún þyrfti undanþágu til starfsins. Í framhaldi af því hafi stefnandi leitað til kærunefndar jafnréttismála og síðan höfðað mál til að fá ráðninguna ógilta og til greiðslu skaða- og miskabóta. Hæstiréttur hefði með dómi 15. maí 1997 dæmt stefnanda kr. 300.000 í miskabætur, en hafnað kröfu um bætur fyrir fjárhagslegt tjón. Krafist sé ómerkingar ummæla er stefndi Sigurður viðhafði er hann kom fyrir dóm sem vitni í þessu máli, auk þess er fram kemur í bréfum skólanefndar og starfsmanna menntamálaráðuneytisins. Stefndu fjalla sérstaklega um hvern lið í stefnu. A-lið segja stefndu vera ummæli Sigurðar Helgasonar, en honum sé ekki stefnt í málinu. Telja þau að krafa um ómerkingu ummæla verði að beinast að þeim sem setur þau fram og því beri að sýkna þau samkvæmt reglu 1. mgr. 16. gr. laga nr. 91/1991. Ummælin í b-lið segja þau að geti sjálfstætt ekki falið í sér ærumeiðingu eða móðgun. Orðin „Ég sagðist hafa heyrt það, já.” séu ekki meiðandi. Ummælin í c-lið telja stefndu hvorki vera ærumeiðandi né fela í sér móðgun þannig að refsingu eða ómerkingu geti varðað. Með bréfi 29. janúar 1992 hafi fræðslustjóri Suðurlands óskað eftir því að tekin væri til rannsóknar meint kynferðisleg misnotkun gagnvart unglingsstúlku. „Blönduðust nokkrir menn í þessa rannsókn og var áfrýjandi talinn hafa ekið þremur þessara manna ölvuðum heim af dansleik og átti greind misnotkun meðal annars að hafa gerst í bifreiðinni í þessari ferð án þess að áfrýjandi kæmi í veg fyrir það.” [Orðrétt úr áðurnefndum dómi Hæstaréttar] Stefndu vísa jafnframt til þess að stefnandi hafi verið yfirheyrður þrisvar af rannsóknarlögreglu vegna málsins og í öll skiptin hafi verið gætt ákvæða 1. mgr. 40. gr. laga nr. 74/1974 gagnvart honum. Stefnandi hafi því haft stöðu sakaðs manns á þeim tíma er skólanefndin fjallaði um umsækjendur. 31. ágúst 1992 hafi ríkissaksóknari síðan ákveðið að ekki skyldi frekar aðhafst í málinu. Skólanefnd hafi verið kunnugt um þetta mál og því séu ummæli stefnda Sigurðar ekki annað en lýsing á vitneskju skólanefndar um rannsóknina er beinst hafi m.a. að stefnanda. Það hafi verið hlutverk hans að fjalla um umsóknirnar og telja stefndu að það hafi verið gert í samræmi við þær upplýsingar og gögn er lágu frammi á þeim tíma. Ummælin hafi verið sannleikanum samkvæm og því sé fráleitt að þau geti verið meiðandi. Ummælin í d-lið stefnu segja stefndu vera tekin upp úr minnisblaði starfsmanns menntamálaráðuneytisins til kærunefndar jafnréttismála. Þar segi að Sigurður Helgason í menntamálaráðuneytinu hafi veitt tilteknar upplýsingar. Hin tilgreindu ummæli, sem reyndar séu ekki alfarið rétt eftir höfð, séu því ekki frá stefndu komin. Beri því að sýkna stefndu samkvæmt 2. mgr. 16. gr. laga nr. 91/1991. Í e-lið sé krafist ómerkingar ummæla í tilteknu bréfi, án þess að greina þau ummæli sem krafan beinist að. Liðurinn uppfylli því ekki skilyrði 1. mgr. 80. gr. og 2. mgr. 114. gr. laga nr. 91/1991 og því beri að vísa honum frá dómi. Stefndu mótmæla því að síðari skýringar á þessum lið með framlagningu skjals, er hafi að geyma þann texta sem um sé rætt, geti komið í stað málavaxtalýsingar í stefnu. Í stefnu eigi að lýsa málavöxtum, m.a. tilgreina þau ummæli sem krafist sé ómerkingar á. Miskabótakröfu er mótmælt á sama hátt og ómerkingarkröfu. Til viðbótar er sagt að ósannað sé að ummælin hafi valdið því að stefnandi fékk ekki starf. Þá er kröfunni mótmælt sem of hárri og loks vísað til dóms Hæstaréttar 15. maí 1997. Með þeim dómi hafi stefnanda verið dæmdar miskabætur er hafi bætt honum miska þann er honum kunni að hafa verið gerður. Því er mótmælt af hálfu þessara stefndu að þau verði persónulega dæmd til greiðslu miskabóta. Þau hafi rækt starf sitt í skólanefnd í umboði og á ábyrgð sveitarstjórnar. Vísa þau til 18. og 19. gr. laga nr. 49/1991 um grunnskóla, sbr. nú 12. og 13. gr. laga nr. 66/1995. Stefndu mótmæla tilvísun til ákvæða XV. kafla almennra hegningarlaga varðandi refsikröfu. Brot á þeim ákvæðum lúti meðferð opinberra mála. Þá telja stefndu ummælin hvorki vera móðganir né aðdróttanir. Þá séu þau sönn og því ekki ólögmæt. Loks sé sex mánaða fresturinn samkvæmt 29. gr. almennra hegningarlaga liðinn og því sé ekki unnt að hafa uppi refsikröfuna. Auk þeirra lagaákvæða sem að framan eru greind vísa þessi stefndu m.a. til 234. og 235. gr. almennra hegningarlaga og 1. mgr. 66. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Stefndi Austur-Eyjafjallahreppur byggir á því að hann hafi ekki viðhaft nein þau ummæli er geti hafa verið ærumeiðandi fyrir stefnanda. Hann beri ekki ábyrgð á ummælum meðstefnda Sigurðar Sigurjónssonar, hvorki er hann riti bréf né er hann gefi skýrslu fyrir dómi. Lagaheimild skorti til að dæma hreppinn til að þola ómerkingu ummæla þriðja manns. Þá skorti og lagaheimild til að dæma hann til greiðslu miskabóta vegna ummæla þriðja manns. Annars vísaði þessi stefndi við aðalmeðferð til málatilbúnaðar meðstefndu varðandi kröfu um ómerkingu. Niðurstaða. Í stefnu er í 5 liðum gerð grein fyrir þeim ummælum sem krafist er ómerkingar á. Í reynd má greina ummælin í þrennt: 1. Þau sem tilgreind eru í a-, b- og c-liðum stefnu, þ.e. um að stefnandi sé grunaður um refsilagabrot með kynferðislegri misnotkun á ungri stúlku. Ummæli þessi koma einnig fram í bréfi því sem greinir í e-lið stefnu. 2. d-liður stefnu um að stefnandi sé sakaður um alls kyns afglöp og eigi í illdeilum við flesta sveitunga sína. 3. e-liður stefnu um að stefnandi eigi í harðvítugri forræðisdeilu. Flest ummælanna stafa frá stefnda Sigurði Sigurjónssyni. Það sem greinir í a-lið stefnu og er sagt vera framburður Sigurðar Helgasonar fyrir dómi er frásögn hans af því sem stefndi Sigurður Sigurjónsson tjáði honum. Verður því að líta svo á að krafist sé ómerkingar ummæla stefnda sem vitnið Sigurður Helgason segir þarna frá. Verður sýkna ekki studd við aðildarskort í þessu tilviki. Gögn um þá sakamálsrannsókn sem stefndu byggja sýknu sína einkum á eru fátækleg. Það sem liggur fyrir er að til rannsóknar hjá lögreglu var meint brot einhvers eða einhverra gagnvart 15 ára gamalli stúlku. Ekki neitt af því bendir til þess að stefnandi hafi á einhverju stigi rannsóknar verið undir rökstuddum grun um refsivert athæfi. Stefndi Sigurður skýrði starfsmönnum í menntamálaráðuneyti frá atvikum og viðhafði m.a. þau ummæli sem hér er um fjallað sem fulltrúi í skólanefnd. Á honum hvíldu eins og sérhverjum starfsmanni eða fulltrúa í stjórnsýslunni þær skyldur er löggjöfin leggur þeim á herðar. Þar á meðal er skylda til rannsóknar og til nákvæmni í öflun, meðferð og miðlun upplýsinga. Stefndu hafa ekki lagt fram í málinu gögn er sýni hvaða gögn lágu fyrir skólanefnd er hún fjallaði um umsókn stefnanda um stöðu kennara. Getur stefndi því ekki byggt á því að hann hafi verið í réttmætri góðri trú er hann viðhafði þau ummæli sem stefnt er útaf. Ummælin 1. lið að framan, þ.e. í a-, b- og c-lið stefnu skírskota öll til þess að stefnandi hafi gerst sekur um kynferðisbrot. Ummælin eru því röng að efni til. Þau eru meiðandi og verður að ómerkja þau öll með vísan til 1. mgr. 241. gr., sbr. 234. gr. almennra hegningarlaga. Ummæli sama efnis er greinir í e-lið stefnu verða rædd hér á eftir. Ummælin í 2. lið að framan, þ.e. d-lið stefnu eru ekki beint vingjarnleg og fjarri því að unnt sé að unna handhöfum opinbers valds að nota slík orð við framkvæmd starfa sinna eða síðari skýringar á þeim. Þau eru hins vegar ekki þess eðlis að þau nái að teljast meiðandi, en þau sýnast einkum rýra álit þess stjórnvaldshafa er viðhefur þau. Verður að hafna kröfu um ómerkingu þeirra. Í 3. lið, þ.e. e-lið stefnu, er vísað til ákveðins bréfs án þess að texti þess sé að hluta eða í heild tekinn upp í stefnu. Krafa þessi er því ekki afmörkuð svo skýrt að unnt sé að fjalla um hana efnislega, sbr. d-lið 1. mgr. 80. gr. laga nr. 91/1991. Úr þessu verður ekki bætt síðar eftir að greinargerðir stefndu hafa verið lagðar fram. Verður að vísa þessum kröfulið frá dómi. Ummæli þau öll sem hér er fjallað um voru viðhöfð meira en 6 mánuðum áður en mál þetta var höfðað. Samkvæmt 29. gr. almennra hegningarlaga verður því að vísa refsikröfu frá dómi. Ummælin í 1. lið eru illfýsin aðdróttun um að stefnandi hafi framið alvarlegt hegningarlagabrot. Verður að ákveða stefnanda miskabætur vegna þeirra samkvæmt 264. gr. almennra hegningarlaga, sbr. nú 26. gr. skaðabótalaga. Verða þær ákveðnar kr. 160.000 með vöxtum frá dómsuppkvaðningu. Ómerkt eru í þessum dómi ummæli stefnda Sigurðar Sigurjónssonar. Liggur ekki fyrir ljóslega hvort meðstefndu Guðrún Inga og Ástrún Svala hafa viðhaft þessi ummæli utan þess sem getið er í e-lið stefnu, en þeim lið verður vísað frá. Er því ekki dæmt efnislega um að þessar stefndu hafi viðhaft þessi ummæli. Verður stefndi Sigurður dæmdur til að greiða miskabætur, en ekki meðstefndu Guðrún Inga og Ástrún Svala. Einstaklingar bera ábyrgð á orðum sínum þó þau séu viðhöfð við framkvæmd trúnaðarstarfa á vegum sveitarfélags eða annarra opinberra aðila. Sveitarfélagið verður gert ábyrgt fyrir framkvæmd starfa sem unnin eru á þess vegum. Hinn stefndi sveitarsjóður verður því dæmdur til greiðslu miskabótanna óskipt með stefnda Sigurði. Stefnandi flutti mál sitt sjálfur. Ákveða verður honum málskostnað að nokkru í samræmi við þau útgjöld sem eðlilegt hefði verið að stofna til við málsókn þessa. Hæfilegt er að stefndu Sigurður og sveitarsjóður Austur-Eyjafjallahrepps greiði stefnanda kr. 140.000 í málskostnað. Að öðru leyti fellur málskostnaður niður. Jón Finnbjörnsson, héraðsdómari, kveður upp dóm þennan. Dómsorð: Kröfum í e-lið stefnu er vísað frá dómi. Framangreind ummæli í a-, b, og c-liðum stefnu skulu vera dauð og ómerk. Kröfu um ómerkingu ummæla í d-lið stefnu er hafnað. Refsikröfu stefnanda, Vigfúsar Andréssonar, er vísað frá dómi. Stefndu, Sigurður Sigurjónsson og sveitarsjóður Austur-Eyjafjallahrepps, greiði stefnanda kr. 160.000 með dráttarvöxtum frá 12. júní 1998 til greiðsludags og kr. 140.000 í málskostnað. Málskostnaður milli stefnanda og stefndu Guðrúnar Ingu Sveinsdóttur og Ástrúnar Svölu Óskarsdóttur fellur niður.

Mál nr. 483/1998

Vinnusamningur Uppsögn

P hóf störf hjá B í apríl 1997, en hætti störfum fyrirvaralaust að boði B í október sama ár. Við starfslokin voru honum greidd laun í einn mánuð. P hélt því fram að hann hefði verið ráðinn tímabundið til starfa án gagnkvæms uppsagnarfrests og krafðist launa til 1. febrúar 1998. Í ráðningarsamningi var merkt „já” við fastráðningu og ráðningartími tilgreindur til 1. febrúar 1998. Talið var að þar sem B hefði ritað ráðningarsamninginn yrði hann að bera hallann af óskýrri framsetningu í samningnum og var fallist á að P hefði verið ráðinn til 1. febrúar 1998. B hélt því fram að P hefði brotið svo gegn starfsskyldum sínum að heimilt hefði verið að slíta samningnum með eins mánaðar fyrirvara. Ekki var fallist á það að B hefði verið heimilt án sérstaks uppsagnarákvæðis að segja ráðningarsamningnum upp miðað við fyrri tíma en 1. febrúar 1998. Var staðfest niðurstaða héraðsdóms um að B bæri að greiða P stefnufjárhæðina.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 9. desember 1998. Hann krefst sýknu af öllum kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Eins og greinir í héraðsdómi liggja fyrir tveir ráðningarsamningar, sem málsaðilar gerðu á árinu 1997. Deila þeir um samning þann, sem síðar var gerður, en hann var í gildi þegar stefnda var sagt upp störfum 29. október 1997. Ekki er ágreiningur um að fyrri samningurinn hafi verið gerður í apríl 1997 og hinn síðari í ágúst sama árs, þrátt fyrir að þeir séu báðir dagsettir 28. apríl 1997. Eftir eldri samningnum voru byrjunarlaun stefnda 140.000 krónur á mánuði, en í yngri samningnum sagði að mánaðarlaun væru 170.000 krónur. Þar var einnig svofellt ákvæði, sem ekki var í eldri samningnum: „Ekki er greitt fyrir yfirvinnu nema hún fari yfir 780 klst á ári, þ.e. að meðaltali 15 stundir á viku. ... Miðað er við að laun séu endurskoðuð einu sinni á ári.“ Í báðum samningum er ritað „Já“ í reit, sem merktur er „Fastráðning“. Hins vegar er dagsetningin 1. febrúar 1998 rituð í reit auðkenndan „Ráðningartími“ í yngri samningnum, en sams konar reitur er auður í hinum eldri. Heldur stefndi fram, að samningstíma hafi átt að ljúka síðastnefndan dag. Hafi hann krafist þess að samningurinn yrði gerður tímabundinn til þess að ekki yrði unnt að segja sér bótalaust upp starfi á þeim tíma árs, sem almennt væri erfiðast að fá vinnu. Áfrýjandi ber á hinn bóginn fyrir sig, að dagsetningin 1. febrúar merki að þann dag hafi verið ætlun aðila að laun stefnda yrðu fyrst endurskoðuð samkvæmt ráðagerð í áður tilvitnuðu samningsákvæði. Þessi viðbára áfrýjanda samræmist illa þeirri staðreynd, að umrædd dagsetning var sett í dálkinn um ráðningartíma, en ekki í framhaldi af eða í tengslum við ákvæðin um endurskoðun einu sinni á ári. Ákvæði um fastráðningu í báðum samningunum styðja að vísu ekki staðhæfingu stefnda um að hann hafi einungis verið ráðinn í starf í nokkra mánuði. Þegar hins vegar er litið til þess, að yngri ráðningarsamningurinn var færður í letur af áfrýjanda, þykir hann verða að bera halla af óskýrri framsetningu í samningnum. Verður því fallist á með stefnda, að skýra beri hinn umdeilda samning svo, að hann hafi verið ráðinn til þess dags, sem skráður er í reitinn „ráðningartími“ á samningsforminu. II. Í greinargerð áfrýjanda í héraði hélt hann meðal annars fram, að stefndi hefði brotið svo gegn starfsskyldum sínum samkvæmt ráðningarsamningnum að sér hefði verið heimilt að slíta samningnum með eins mánaðar fyrirvara, eins og hann gerði í bréfi, sem hann ritaði stefnda 29. október 1997. Til stuðnings þeirri málsástæðu óskaði hann eftir við aðalmeðferð málsins í héraði að fá að leggja fram svonefnda “frábrigðaskýrslu” nafngreinds starfsmanns síns dagsetta 22. október 1997. Héraðsdómari ákvað að skjal þetta kæmist ekki að í málinu gegn andmælum stefnda. Í fyrrgreindu uppsagnarbréfi áfrýjanda 29. október 1997 kom ekki fram að uppsögnin styddist við vanefndir af hálfu stefnda. Að vanefndum var ekki heldur vikið í bréfi lögmanns áfrýjanda til lögmanns stefnda 24. apríl 1998. Ekki verður séð, að áfrýjandi hafi borið fyrir sig vanefndir af hálfu stefnda fyrr en í greinargerð sinni í héraði. Getur því skýrslan frá 22. október 1997 ekki fengið því breytt að fallist verður á með stefnda, að áfrýjanda hafi ekki verið heimilt án sérstaks uppsagnarákvæðis að segja ráðningarsamningnum upp miðað við fyrri tíma en 1. febrúar 1998. Af þeim sökum og þar sem aðilar deila ekki um fjárhæðir verður héraðsdómur staðfestur um annað en málskostnað, sem ákveðinn verður í einu lagi í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og segir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Áfrýjandi, Bakkavör hf., greiði stefnda, Pétri Sævarssyni, samtals 250.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 11. september 1998. Ár 1998, föstudaginn 11. september er á dómþingi Héraðsdóms Reykjaness sem háð er að Brekkugötu 2 Hafnarfirði af Ólöfu Pétursdóttur dómstjóra kveðinn upp dómur í máinu nr. E-434/1998: Pétur Sævarsson gegn Bakkavör hf. I. Mál þetta sem dómtekið var hinn 8. september 1998 hefur Pétur Sævarsson, kt. 040359-2149, Tjarnargötu 25a, Reykjanesbæ, höfðað fyrir dóminum með stefnu birtri 8. maí 1998 á hendur Bakkavör hf., kt. 410886-1629, Brekkustíg 22, Njarðvík, Reykjanesbæ. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefnda verði gert að greiða honum bætur vegna vangreiddra launa ásamt orlofi og lífeyrissjóðsframlagi samtals kr. 397.053,- ásamt dráttarvöxtum af kr. 170.000,- frá 1.1.1998 til 1.2.1998 og af kr. 397.053,- frá þeim degi til greiðsludags. Auk þess er krafist málskostnaðar samkvæmt gjaldskrá Lögmannsstofu Láru V. Júlíusdóttur hrl. auk lögmælts virðisaukaskatts skv. l. nr 50/1988, allt samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi. Af hálfu stefndu er krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar að skaðlausu lögum samkvæmt að mati réttarins. Dómkröfur stefnanda eru þannig sundurliðaðar: II. Stefndi Bakkavör hf. er framleiðslufyrirtæki sem sérhæfir sig í vinnslu og sölu unninna fiskafurða á erlendan markað, einkum í Evrópu. Stefnandi Pétur Sævarsson er menntaður í Fiskvinnslukólanum og Sjómannaskóla Íslands og hefur auk þess verslunarpróf. Stefnandi hóf störf hjá stefnda hinn 29. apríl 1997, fékk eins mánaðar launalaust leyfi um sumarið til þess að ljúka samningsbundnu starfi hjá fyrri vinnuveitanda, kom aftur til starfa hinn 11 ágúst en lét fyrirvaralaust af starfi að boði stefnda hinn 29. október 1997. Stefndi greiddi honum laun út nóvember, þ.e. einn mánuð, en það var lengd uppsagnarfrests samkvæmt kjarasamningi. Í máli þessu krefur stefnandi um laun til 1. febrúar 1998. Deiluefnið í máli þessu er hvort stefnandi var ráðinn tímabundið án gagnkvæms uppsagnarfrests til 1. febrúar 1998 samkvæmt sérstöku ákvæði í skriflegum ráðningarsamningi, svo sem stefnandi heldur fram, eða ekki, svo sem stefndi heldur fram, en ef svo var hefur stefnandi fengið öll laun sín greidd og á því er sýknukrafa stefnda byggð. Þá færir stefndi það fram sem málsástæðu, að stefnandi hafi brotið starfskyldur sínar og því hafi stefnda verið heimilt að rifta samningnum. Stefnandi bendir á að við starfslok ritaði stefndi honum uppsagnarbréf samdægurs, hinn 29. október, þar sem stefnanda er sagt upp með eins mánaðar uppsagnarfresti og stefndi greiddi stefnanda laun út þann uppsagnarfrest. III. Í máli þessu eru lagðir fram tveir skriflegir ráðningarsamningar milli málsaðila, báðir dagsettir 28.4.1997. Báðir tilgreina fyrsta starfsdag 29.4.1997. Þó er óumdeilt að annað skjalið, sem lagt er fram sem dskj. nr. 3, var gert þann dag sem það er dagsett, hinn 28.4.1997, en hitt hinn 11. ágúst sama ár eða þar um bil, því þann dag kom stefnandi aftur til starfa úr hinu launalausa leyfi sem áður er nefnt. Er það skjal lagt fram sem dskj. nr. 10. Af hálfu stefnda er þetta, að því er virðist, skýrt með því, að við vélritun á síðari samningnum hafi fyrri samningurinn verið kallaður fram í tölvu og ekki hirt um að breyta dagsetningu, og jafnframt með því, að þessi aðferð hafi verið viðhöfð vegna „bókunarkerfis” stefnda. Þetta skiptir þó ekki máli, því það er einvörðungu ákvæði síðari samningsins um ráðningartíma sem á reynir í máli þessu, en það er óumdeilt að hann var gerður og tók gildi er stefnandi kom úr leyfi um sumarið. Fyrri samningurinn er eingöngu lagður fram sem skýringargagn, til upplýsingar um upphafleg ráðningarkjör stefnanda. IV. Áður en stefnandi hóf störf hjá stefnda hinn 29. apríl 1997 hafði hann verið á sjó, síðast sem eftirlitsmaður með vinnslu um borð í fiskiskipi. Óumdeilt er að fyrst eftir að stefnandi réðist til stefnda starfaði hann sem almennur starfsmaður í vinnslusal, þar sem kavíar er settur vélrænt í glerkrukkur, þótt starfslýsing hans á báðum samningum sé „flokkstjóri í kavíarsal”. Samkvæmt fyrri samningnum voru „byrjunarlaun kr. 140.000 á mánuði, miðað við yfirvinnu upp að 10 klst á viku”, en í þeim síðari segir um launakjör: „Heildarlaun eru 170.000 kr. á mánuði. Laun eru greidd út mánaðarlega. Ekki er greitt fyrir yfirvinnu nema hún fari yfir 780 klst á ári, þ.e. að meðaltali 15 stundir á viku. Orlof er 10,17%. Miðað er við að laun séu endurskoðuð einu sinni á ári.” Kemur nú að því ákvæði sem fyrst og fremst reynir á í máli þessu: Í síðari samningnum stendur: „Ráðningartími: 01.02.98” og „Fastráðning Já.” Í fyrri samningnum er ekkert skráð í reitinn „Ráðningartími” en „Já” í reitinn „Fastráðning”. Við aðilayfirheyrslu hélt stefnandi því fram að ákvæðið um ráðningartíma til 1.2.1998 hefði verið sett í síðari samninginn að sinni beiðni. Fyrirsjáanlegt hafi verið sumarið 1997 að á Suðurnesjum yrði slæmt atvinnuástand í fiskiðnaði a.m.k. fram yfir áramót. Kveðst stefnandi hafa viljað tryggja sig gegn því, er hann kom úr leyfinu og tók í raun við starfi flokkstjóra í kavíarsal, að sér yrði ekki á allra næstu mánuðum sagt upp með aðeins eins mánaðar uppsagnarfresti. Ákvæðið um fastráðningu skýrði stefnandi svo, að hann hefði verið fastráðinn til ákveðins tíma, til 1. febrúar 1998. Hann hafi þó reiknað með því að ráðningarsamningur sinn yrði framlengdur, í því ljósi beri að skýra ákvæði samningsins um endurskoðun launa einu sinni á ári. Hann hafi talið sig vera að semja um endurskoðun launa sinna í síðasta lagi ári eftir að samningurinn var gerður, þ.e. endurskoðun í ágúst 1998. Hilmar Ásgeirsson, kt. 290165-5989, framleiðslustjóri hjá stefnda, sem undirritar báða samningana fyrir hönd vinnuveitanda, og framkvæmdastjóri félagsins, Lýður Guðmundsson, kt. 130763-5199, sem báðir gáfu aðilaskýrslu, héldu því fram að skýra bæri ákvæði hins umdeilda samnings um ráðningartíma til 1. febrúar 1998 í ljósi ákvæðis sama samnings um endurskoðun launa einu sinni á ári. Slík endurskoðun á launum yfirmanna, en flokkstjóri í kavíarsal teljist í þeim hópi, fari að jafnaði fram um eða eftir áramót. Þar sem stefnandi var nýr í starfi yfirmanns hafi verið sérstök ástæða til að semja um að taka launakjör hans til endurskoðunar er nokkurra mánaða reynsla væri fengin af starfsárangri hans. Álit réttarins. Ákvæði hins skriflega ráðningarsamnings málsaðila frá ágúst 1997 um ráðningartíma er glöggt og skýrt, skráð er að ráðningartími stefnanda sé til 01.02.1998. Ekkert ákvæði er í samningnum um gagnkvæman uppsagnarfrest fram til þess dags. Eigi verður talið að stefnda hafi tekist að sýna fram á að umrætt ákvæði beri að skýra öðruvísi en eftir orðanna hljóðan. Ef ætlun stefnda var sú að semja um endurskoðun launakjara miðað við þennan tiltekna dag, þá var honum í lófa lagið að taka af öll tvímæli og skrá dagsetninguna í þann reit samningsins sem fjallar um launakjör, t.d. bæta við á eftir orðum „Miðað er við að launakjör séu endurskoðuð einu sinni á ári” orðunum „í fyrsta sinn 01.02.1998”, eða öðru þvílíku. Eigi verður á það fallist að ákvæði samningsins þar sem skráð er „Já” í reitinn „Fastráðning”, styðji með afgerandi hætti þann skilning stefnda að um ótímabundna ráðningu hafi verið að tefla, hvoru tveggja er að eigi er loku fyrir það skotið að túlka ákvæðið í samræmi við skilning stefnanda, að átt sé við tímabundna fastráðningu, svo og, að ákvæðið er endurtekning á ákvæði eldri samnings, en því er áður lýst að eigi var hirt um það við ritvinnslu hins síðari samnings að breyta dagsetningu frá fyrri samningi. Ákvæðið um ráðningartíma var á hinn bóginn nýtt í síðari samningnum. Eigi verður á þá málsástæðu stefnda fallist, að „stefnandi hafi brotið svo gegn ráðningarsamningi aðila að stefnda hafi verið fullkomlega heimilt að rifta samningum með þeim hætti sem gert var.” Er stefnanda var sagt að láta af starfi hinn 29. október 1997 var honum afhent venjulegt uppsagnarbréf þar sem vísað er til uppsagnarfrests samkvæmt kjarasamningi og ekki vísað til neinna riftunarástæðna, því síður að riftun ráðningarsamningsins sé lýst yfir. Stefnanda voru greidd laun á uppsagnarfresti. Í máli þessu er ekki ágreiningur um fjárhæðir. Samkvæmt framansögðu verður fallist á dómkröfur stefnanda í máli þessu. Lögmaður stefnanda hefur lagt fram málskostnaðarreikning, samtals að fjárhæð kr. 135.285,-virðisaukaskattur innifalinn. Verður á þá málskostnaðarkröfu fallist. Ólöf Pétursdóttir dómstjóri kveður upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Bakkavör hf., greiði stefnanda, Pétri Sævarssyni, kr. 397.053,- ásamt dráttarvöxtum af kr. 170.000,- frá 1.1.1998 til 1.2.1998 en af kr. 397.053,- frá þeim degi til greiðsludags og kr. 135.285,- í málskostnað, virðisaukaskattur af málflutningsþóknun innifalinn.

Mál nr. 336/1998

Virðisaukaskattur

Félagið K keypti bifreið til notkunar í þágu atvinnurekstrar síns. Sást tvisvar til bifreiðarinnar, þar sem henni var lagt að næturlagi utan við M, heimili eigenda og framkvæmdastjóra K. Vegna þessa var virðisaukaskattur og álag vegna bifreiðarinnar endurákvarðað. Taldi K að staða bifreiðarinnar við M hefði verið heimil, þar sem hluti starfsemi og vörugeymslu K hefði verið færður í bílskúr við M vegna húsnæðisvanda K. Talið var að 1. mgr. 16. gr. laga um virðisaukaskatt nr. 50/1988 tæki til bifreiðarinnar og að ekki hefðu verið leiddar líkur að því að bifreiðin hefði eingöngu verið notuð í tengslum við virðisaukaskattskylda starfsemi K, þó að aðstaða hafi verið í M í þágu atvinnurekstrarins. Var niðurstaða héraðsdóms um að sýkna ríkið af kröfum K staðfest.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu dagsettri 25. ágúst 1998. Hann krefst þess að ógiltur verði úrskurður yfirskattanefndar nr. 554/1997, sem kveðinn var upp 9. júlí 1997. Þá krefst hann þess að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 434.854 krónur auk dráttarvaxta af nánar tilgreindum fjárhæðum frá 10. október 1996 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega frávísunar málsins frá Hæstarétti, en til vara að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur. Í báðum tilvikum krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til þrautavara er þess krafist að krafa áfrýjanda verði lækkuð og að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. I. Héraðsdómur var kveðinn upp 22. maí 1998. Stefndi reisir frávísunarkröfu sína á því að áfrýjunarstefna hafi verið gefin út 25. ágúst 1998 eða rúmum þremur mánuðum eftir að dómur gekk í héraði. Hafi áfrýjunarfrestur þá verið liðinn. Í málinu liggja fyrir upplýsingar þess efnis, að skrifstofu Hæstaréttar hafi borist stefnan föstudaginn 21. ágúst 1998. Vegna mistaka hafi hún ekki verið gefin út fyrr en þriðjudaginn 25. sama mánaðar. Svo sem málið liggur fyrir verður að leggja til grundvallar að stefnan hafi borist á afgreiðslutíma skrifstofunnar. Samkvæmt 1. mgr. 155. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála verður að telja að málinu hafi verið áfrýjað innan áfrýjunarfrests, sbr. 1. mgr. 153. gr. laganna. Verður því ekki fallist á að efni séu til að vísa málinu frá Hæstarétti. II. Í 1. mgr. 16. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt segir meðal annars að telja skuli til innskatts virðisaukaskatt af aðkeyptum rekstrarfjármunum, sem eingöngu varði sölu skattaðila á vörum eða skattskyldri þjónustu. Ákvæði þetta tekur tvímælalaust til sendibifreiðar áfrýjanda, XI 201, sem hann keypti í febrúar 1995. Áfrýjandi er í eigu hjóna, sem eiga heima að Miðvangi 147 í Hafnarfirði. Er annað hjónanna framkvæmdastjóri áfrýjanda. Í héraðsdómi er því lýst, að sendibifreiðin hafi staðið fyrir utan heimili eigenda áfrýjanda kl. 1.34 að nóttu 10. júní 1995 og kl. 7.08 að morgni 15. sama mánaðar. Auk þess hefur framkvæmdastjóri áfrýjanda skýrt svo frá fyrir dómi, að í nokkur önnur skipti hafi komið fyrir að bifreiðinni var lagt fyrir utan heimili þeirra hjóna eftir að starfsdegi lauk og hún staðið þar óhreyfð nóttina eftir. Áfrýjandi heldur því fram, að bílskúr að Miðvangi 147 hafi verið notaður við atvinnurekstur sinn jafnframt húsakynnum félagsins að Trönuhrauni 6 í Hafnarfirði, er á þeim tíma, sem hér um ræðir, hafi verið orðin of lítil fyrir reksturinn. Þótt í íbúðarhúsi eigenda áfrýjanda eða bílskúr við það hafi verið aðstaða í þágu atvinnurekstrarins nægir það ekki til þess að leiða líkur að því, að sendibifreiðin hafi eingöngu verið notuð í tengslum við virðisaukaskattskylda starfsemi áfrýjanda. Með þessum athugasemdum og að öðru leyti með skírskotun til forsendna héraðsdóms þykir mega staðfesta hann um annað en málskostnað. Rétt þykir að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 22. maí 1998. Mál þetta, sem dómtekið var 7. þessa mánaðar, er höfðað með stefnu, þingfestri 20. janúar síðastliðinn, af Kartoni ehf., kt. 631291-1209, Trönuhrauni 8, Hafnarfirði, gegn fjármálaráðherra, kt. 550169-2829, f.h. ríkissjóðs. Stefnandi krefst ógildingar á úrskurði yfirskattanefndar nr. 554/1997, sem kveðinn var upp 9. júlí 1997. Þá er krafist endurgreiðslu lækkaðs innskatts og álags, svo og kostnaðar vegna kæru til yfirskattanefndar, samtals 434.854 kr., auk dráttarvaxta af 69.371 kr. frá 10. október 1996 til 15. desember 1997, en af 434.854 kr. frá þeim degi til greiðsludags. Ennfremur krefst stefnandi málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefnda samkvæmt málskostnaðarreikningi. Stefndi krefst sýknu af öllum kröfum stefnanda og að stefnda verði tildæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda samkvæmt mati dómsins. Til vara krefst stefndi þess, að fjárkröfur stefnanda verði lækkaðar og að málskostnaður verði í því tilviki felldur niður. Málavextir. Stefnandi er einkahlutafélag með skráð aðsetur að Trönuhrauni 6 í Hafnarfirði. Af hálfu stefnanda er starfsemi hans lýst svo, að hún felist í framleiðslu og innflutningi á jóla-, fermingar- og tækifæriskortum, ásamt gjafa- og jólapappír, auk lítilsháttar af ritföngum og annarri smávöru. Virkir viðskiptavinir, aðallega bókabúðir, blómabúðir og stórmarkaðir, séu nú um 230-240 talsins og dreifðir um land allt. Leggi stefnandi viðskiptavinum sínum til svonefnda sölustanda undir kort, sem hann sjái síðan um að þjónusta. Sé hluti af sölustöndum þessum staðsettur í verslunum árið um kring og þeir brúkaðir undir gjafa- og tækifæriskort. Vörur, sem seljist tímabundið, eins og fermingar-, stúdents- og jólakort, séu hins vegar í sérstökum stöndum, sem stefnandi komi með, fulla af kortum, þegar hin tímabundna sala hefjist og taki síðan til baka, ásamt þeim kortum, sem ekki hafi selst, þegar henni ljúki. Á milli notkunar/sölu á hinni tímabundnu vöru, hafi hún verið geymd í starfsaðstöðu stefnanda að Miðvangi 147. Séu sérstakir fermingarkortastandar yfirleitt settir í verslanir seinast í febrúar og teknir til baka í maí/júní. Í framhaldi af því séu kortin tekin úr stöndunum, verðmerkingar teknar af og kortin flokkuð og sett í kassa til geymslu. Eins sé farið með jólakortin. Þeim sé ekið í verslanir um mánaðarmót október/nóvember og það, sem eftir er af þeim, sótt aftur á milli jóla og nýárs og í janúarbyrjun. Hafi þetta í för með sér mikið vinnuálag í febrúarlok, maílok og út júnímánuð, svo og í október og nóvember hvert ár. Sé hin mikla vinna í júní ekki síst vegna þess að fyrirtækið loki vegna sumarleyfa starfsfólks í júlí, og fyrir þá lokun þurfi að vera búið að telja nákvæmlega öll þau fermingar- og stúdentskort, sem tekin hafi verið til baka, og gefa út kreditnótu fyrir þeim. Hafi mikið af vinnu á álagstímum, t.d. við talningu og frágang kortanna, verð- eða strikamerkingar, farið fram í starfsaðstöðu stefnanda að Miðvangi 147, en um áramótin 1997/1998 hafi stefnandi flutt alla starfsemi sína í eigið 500 fermetra húsnæði að Trönuhrauni 8. Félagið keypti bifreiðina XI-201, af tegundinni Hyundai Grace H100, í febrúar 1995. Þann 14. ágúst sama ár greindi skattstjóri Reykjanesumdæmis stefnanda bréflega frá því, að tveir eftirlitsfulltrúar við embættið hefðu séð nefnda bifreið, þar sem henni hefði í tvígang verið lagt við Miðvang 147 í Hafnarfirði, í fyrra skiptið kl. 01:34 að nóttu til 10. dag mánaðarins og hið síðara 15. sama mánaðar kl. 07:08 að morgni. Af því tilefni fór skattstjóri þess á leit, að stefnandi svaraði því, hvort og þá hvernig umrædd notkun bifreiðarinnar tengdist skattskyldri starfsemi félagsins. Þar sem svör bárust ekki frá stefnanda innan tilskilins frests, boðaði skattstjóri með bréfi 18. október 1995, að hann hygðist endurkrefja innskatt af öflun áðurgreindrar bifreiðar og hækka virðisaukaskatt í samræmi við þá ákvörðun, að viðbættu álagi samkvæmt 27. gr. laga um virðisaukaskatt nr. 50/1988. Með bréfi til skattstjóra, dagsettu 16. nóvember 1995, lýsti framkvæmdastjóri félagsins starfsemi þess og húsakosti. Kom þar fram, að félagið ræki starfsemi sína í 200 fermetra leiguhúsnæði að Trönuhrauni 6 í Hafnarfirði, en vegna plássleysis þar í ársbyrjun 1993, hefði hluti lagers verið færður í bílskúr við einkaheimili eigenda félagsins að Miðvangi 147 í Hafnarfirði, þar sem jafnframt hefði farið fram pökkun korta og önnur störf eigenda félagsins. Þá greindi framkvæmdastjórinn frá því, að í janúarmánuði 1995 hefði verið keyptur 20 feta gámur til lausnar á húsnæðisvanda félagsins. Hefðu svonefndar sölugrindur verið fjarlægðar úr bílskúrnum á haustmánuðum sama árs og færðar í gáminn. Bílskúrinn hefði síðan verið tekinn í notkun fyrir jólakortapökkun. Þann 11. desember 1995 kvað skattstjóri upp úrskurð um endurákvörðun virðisaukaskatts og álags. Í samræmi við þann úrskurð, lækkaði innskattur á fyrsta tímabili virðisaukaskatts 1995 um 265.072 kr., auk þess sem 10% álag, að fjárhæð 26.507, bættist við. Stefnandi kærði úrskurðinn til skattstjóra með bréfi 9. janúar 1996, sem staðfesti endurákvörðun sína með úrskurði 12. febrúar sama ár. Stefnandi skaut þeim úrskurði til yfirskattanefndar með kæru 7. mars 1996, sem staðfesti úrskurð skattstjóra með úrskurði sínum 9. júlí 1997. Málsástæður og lagarök stefnanda. Af hálfu stefnanda er á því byggt, að eins og fyrirkomulagið hafi verið á þeim tíma, er hér um ræðir, hafi oft þurft að flytja vörur og gögn vegna hönnunarvinnu bæði milli starfsstöðva stefnanda og milli þeirra og verslana. Áður en stefnandi festi kaup á bifreiðum, hafi sendibifreiðar verið notaðar til þessara verka, en síðan hafi bifreiðar stefnanda tekið við, m.a. bifreiðin XI-201. Varðandi stöðu umræddrar bifreiðar þann 10. júní 1995 hafi svo háttað til, að framkvæmdastjóri stefnanda hafi farið í sölu- og þjónustuferð 7. júní 1995 á bifreiðinni út á land. Hafi hann komið til baka um kl. 23:30 að kvöldi 9. þess mánaðar. Þar sem rigningarlegt hafi verið um kvöldið og hætta verið á, að kortin, sem í bifreiðinni hafi verið, skemmdust vegna raka, yrðu þau geymd í henni, hafi framkvæmdastjórinn farið beint að starfsaðstöðu stefnanda að Miðvangi 147, þar sem hann hafi tæmt bifreiðina. Hafi hann litið svo á, að vinnu væri ekki lokið fyrr en daginn eftir. Þann 15. júní hafi framkvæmdastjórinn unnið við hönnun jólakorta og hafið störf mjög snemma, eða milli kl. 05:00 og 06:00, eins og aðra daga þá vikuna. Hafi hann þurft að sækja gögn og ljósritunarvél vegna hönnunar kortanna á aðalstarfstöð stefnanda að Trönuhrauni og farið með þau í bifreiðinni að starfstöðinni að Miðvangi 147, þar sem hönnunin hafi farið fram. Í 3. mgr. 9. gr. reglugerðar nr. 192/1993 sé fjallað um, hvenær ökutæki skuli ekki talið notað eingöngu vegna sölu á vörum eða skattskyldri þjónustu. Samkvæmt því, sem þar komi fram, sé ljóst, að stefnandi hafi verið með starfsaðstöðu á tveimur stöðum, þ.e. að Trönuhrauni 6 og Miðvangi 147 í Hafnarfirði. Teljist umrædd notkun bifreiðarinnar við akstur milli starfstöðva félagsins og milli verslana og starfstöðva því ekki til einkanota, heldur hafi hér verið um að ræða notkun hennar í þágu starfsemi stefnanda. Sé hér ekki um að ræða bifreið, sem sérútbúin sé til viðgerðarþjónustu og notuð sé til að sinna fyrirvaralausum útköllum, þannig að skylt sé að sækja sérstaklega um heimild til slíkrar notkunar til skattstjóra, sbr. ofangreinda reglugerðargrein. Í leiðbeiningarreglum ríkisskattstjóra um virðisaukaskatt frá því í apríl 1995 segi m.a. í 2. ml. 2. mgr. 5. gr.: „Hafi fyrirtæki starfsstöð á fleiri en einum stað, er heimilt að geyma bifreið við einhverja af starfsstöðvum þess (þó ekki við heimahús).” Hafi þessar leiðbeiningarreglur ekki laga- eða reglugerðargildi og geti til ekki ráðið úrslitum í máli þessu. Af öllu því, sem rakið hafi verið, sé ljóst, að stefnandi hafi ekki brotið gegn ákvæðum 1. mgr. 16. gr. laga nr. 50/1988 og 1. mgr. 9. gr. reglugerðar nr. 192/1993. Stefnandi sundurliðar fjárhæð endanlegrar dómkröfu sinnar sem hér segir: Endurgreiðsla lækkaðar innskattskr. 265.072 10% álagkr.26.507 Dráttarvextirkr.110.705 Gjald v/nauðungarsölukr.3.200 Kostnaður, 1. - 3. gr.kr.6.070 Fjárnámsgjaldkr.3.300 Lögfræðikostnaður v/kæru til yfirskattan.kr.20.000 Samtalskr.434.854 Stefnandi vísar um lagarök til 15. gr. laga nr. 30/1992 og 1. mgr. 16. gr. laga nr. 50/1988, sem og 61. gr. stjórnarskrárinnar. Málsástæður og lagarök stefnda. Stefndi byggir á því, að samkvæmt 1. mgr. 16. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt teljist til innskatts á hverju uppgjörstímabili virðisaukaskattur af aðkeyptum rekstrarfjármunum, vörum, vinnu, þjónustu og öðrum aðföngum, sem eingöngu varða sölu skattaðila á vörum og skattskyldri þjónustu. Er bifreiðin XI-201 hafi verið keypt af stefnanda, hafi verið í gildi reglugerð nr. 192/1993 um innskatt, með þeirri breytingu, er leiddi af reglugerð nr. 532/1993. Eftir reglugerðinni sé að meginstefnu til heimilt að telja til innskatts hluta virðisaukaskatts af innkaupum, sem einungis varða að hluta sölu skattaðila á vörum og skattskyldri þjónustu. Í 9. gr. reglugerðarinnar sé sú undantekning gerð, að því er varðar ökutæki af tilteknu tagi, að óheimilt sé að telja til innskatts virðisaukaskatt vegna öflunar eða leigu þeirra, nema þau séu eingöngu notuð vegna sölu skattaðila á vörum og skattskyldri þjónustu. Skýrt komi fram í 3. mgr. 9. gr., að ökutæki skuli ekki talið notað eingöngu vegna sölu á vörum eða skattskyldri þjónustu, ef það er notað af eiganda þess eða starfsmanni hans til einkanota, þ.m.t. til aksturs milli heimilis og vinnustaðar. Gefi ákvæðið þannig ekki tilefni til mats á aðstæðum í einstökum tilvikum með tilliti til meginreglu 1. mgr. og 3. tl. 3. mgr. 16. gr. laga nr. 50/1988. Mundu skýrar reglur 9. gr. reglugerðarinnar algerleg missa marks, ef fallast mætti á, að í einhverjum tilvikum hefði verið heimilt að geyma bifreið stefnanda við heimili eigenda utan vinnutíma. Fyrir liggi í málinu, að notkun greindrar bifreiðar hafi frá kaupdegi hennar verið andstæð 9. gr. reglugerðar nr. 192/1993, með því að um hafi verið að ræða not, sem ekki hafi eingöngu verið vegna sölu skattskyldrar vöru og þjónustu. Hafi innskattur stefnanda því verið rangur á því uppgjörstímabili, sem um ræðir, og skattstjóra verið rétt og skylt að endurákvarða virðisaukaskatt stefnanda á viðkomandi uppgjörstímabili lögum samkvæmt. Vísar stefnandi í því sambandi til 26. og 27. gr. laga nr. 50/1988 og 12. gr. reglugerðar nr. 192/1993. Af hálfu stefnda er mótmælt sem röngu og ósönnuðu, að starfstöð stefnanda hafi verið að Miðvangi 147 í Hafnarfirði. Hafi skráð aðsetur stefnanda verið að Trönuhrauni 6 þar í bæ. Þótt sannaðist, að verk í þágu stefnanda hefðu verið unnin á heimili framkvæmdastjóra félagsins, breyti það heimilinu ekki sjálfkrafa í vinnustað. Sé óupplýst, að vinnuaðstaða af einhverju tagi hafi verið að Miðvangi 147. Af hálfu stefnanda sé ekki dregin dul á, að bifreiðinni XI-201 hafi verið lagt fyrir utan heimili framkvæmdastjóra félagsins í a.m.k. tvö skipti, annað skiptið um hánótt og hitt rúmlega sjö að morgni. Mótmælir stefndi sem röngum og ósönnuðum útskýringum framkvæmdastjóra stefnanda á erindum, sem hann segi hafa verið í þágu félagsins þessa daga. Séu útskýringar hans ótrúverðugrar og ekki studdar gögnum eða vitnum og komi þær fyrst fram í stefnu, en hafi ekki verið hreyft á fyrri stigum, þegar málið var til meðferðar hjá skattstjóra og yfirskattanefnd. Þótt geymsla eða önnur vinna, tengd fyrirtækinu, hafi farið fram að Miðvangi 147, hafi skilyrðislaust borið að skila bifreiðinni strax að starfstöð þess að Trönuhrauni 6, en ella sé óhjákvæmilega um að ræða afnot, sem ekki hafi einungis verið í þágu virðisaukaskattskyldrar sölu eða þjónustu. Af gögnum málsins að dæma og útskýringum stefnanda hafi verið auðvelt að tryggja, að not bifreiðarinnar blönduðust undir engum kringumstæðum saman við einkanot. Þá sé ekkert komið fram um, að ástæða hafi verið til að geyma hana við einkaheimili fyrir utan vinnutíma. Hafi ætíð verið unnt og sjálfsagt að geyma bifreiðina við starfstöðina að Trönuhrauni 6. Sé fram komið, að framkvæmdastjórinn hafi haft aðra bifreið til einkanota og milli heimilis eigendanna og starfstöðvarinnar að Trönuhrauni sé aðeins um fjögurra mínútna gangur. Stefndi byggir á því, að skýra verði heimildir til að telja til innskatts kostnað af öflun bifreiða samkvæmt 16. gr. virðisaukaskattslaga og 9. gr. reglugerðar um innskatt þröngt, eins og orð ákvæðanna gefa tilefni til. Um sé að ræða ívilnandi ákvæði, sem feli í sér undantekningar frá hinum almennu reglum, að uppfylltum ströngum skilyrðum varðandi ökutæki, eins og um ræðir í máli þessu. Gefi ákvæðin einnig tilefni til að gera verði skýran greinarmun á einkaafnotum og notum í þágu atvinnurekstrar. Þar sem engar haldbærar skýringar hafi komið fram af hálfu stefnanda um ástæður þess, að bifreiðinni var í tvígang lagt við einkaheimili utan venjulegs vinnutíma, verði að gera ráð fyrir, að þar hafi verið um að ræða not bifreiðarinnar milli heimilis og vinnustaðar. Sé því um að ræða hlunnindi framkvæmdastjórans í skilningi 3. tl. 3. mgr. 16. gr. laga nr. 50/1988. Sé því hvorki unnt að taka til greina kröfu stefnanda um ógildingu úrskurðar yfirskattanefndar né endurgreiðslukröfu hans, og verði að leggja til grundvallar, að stefnandi þurfi á ný að sækja um heimild til að telja til innskatts af bifreiðinni, að uppfylltum lagaskilyrðum. Til stuðnings kröfum sínum og einkum varakröfu um lækkun á endurgreiðslukröfu, mótmælir stefndi endurgreiðslu á gjaldi vegna nauðungarsölu, sem í raun komi aðeins til af vanskilum stefnanda. Hið sama gildi um endurgreiðslu á 110.705 kr., sem stefnandi kveði vera greidda dráttarvexti til 15. desember 1997. Þá er sérstaklega mótmælt kröfulið í stefnu að fjárhæð 20.000 kr., sem stefnandi kveði vera lögfræðikostnað vegna kæru til yfirskattanefndar, en stefnandi hafi ekki rökstutt þá kröfu með vísan til réttarreglna. Ennfremur mótmælir stefndi dráttarvaxtakröfu stefnanda, svo og upphafstíma dráttarvaxta. Telji stefndi ekki fyrir hendi rétt til vaxta umfram það, sem kveðið sé á um í 112. gr. laga nr. 75/1981 og lögum nr. 29/1995. Verði að miða upphafstíma vaxta við dómsuppsögu eða þingfestingu. Niðurstaða. Samkvæmt 1. mgr. 16. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt skal telja til innskatts á hverju virðisaukaskattstímabili, sbr. 24. gr. sömu laga, virðisaukaskatt af aðkeyptum rekstrarfjármunum, vörum, vinnu, þjónustu og öðrum aðföngum, sem eingöngu varða sölu skattaðila á vörum og skattskyldri þjónustu. Kemur fram í athugasemdum með ákvæðinu, að eftir því væri til dæmis óheimill frádráttur innskatts, sem varðar byggingu, sem aðeins að hluta sé notuð í skattskyldri starfsemi fyrirtækisins. Í 2. mgr. sömu lagagreinar er síðan að finna heimildarákvæði fyrir fjármálaráðherra til að setja reglur um, að til innskatts megi telja ákveðinn hluta af virðisaukaskatti innkaupa, sem ekki varðar eingöngu sölu skattaðila á vörum og skattskyldri þjónustu. Þá eru talin upp í 3. mgr. greinarinnar nokkur tilvik, þar sem ekki er heimilt að telja til innskatts virðisaukaskatt af þar til greindum aðföngum, þar á meðal hlunnindum til eiganda eða starfsmanna. Segir meðal annars í athugasemdum með þeirri málsgrein, að það leiði þegar af ákvæðum 1. mgr., að frádráttur innskatts á vörum, sem keyptar eru til einkaneyslu eigandans, sé óheimill, og varði slík innkaup ekki sölu fyrirtækisins á skattskyldum vörum og þjónustu. Stefndi keypti bifreiðina XI-201 í febrúar 1995. Var þá í gildi reglugerð nr. 192/1993 um innskatt, með þeim breytingum, sem gerðar höfðu verið á henni með reglugerð nr. 532/1993, en umrædd reglugerð (nr. 192/1993) var sett með stoð í 2. mgr. 16. gr., sbr. 49. gr. áðurgreindra laga um virðisaukaskatt, með síðari breytingum. Í II. kafla reglugerðarinnar er fjallað um innkaup, sem ekki varða eingöngu sölu á skattskyldri vöru eða þjónustu. Er meginreglan þar sú, að heimilt er að telja til innskatts hluta virðisaukaskatts af innkaupum, sem einungis varða að hluta sölu skattaðila á vörum og skattskyldri þjónustu. Hins vegar er þar jafnframt að finna sérstaka undantekningarreglu í 9. gr. um ökutæki tiltekinnar gerðar og búnaðar, en samkvæmt 1. mgr. greinarinnar er óheimilt að telja til innskatts vegna öflunar eða leigu þessara ökutækja, þar á meðal ökutækis sömu tegundar og mál þetta tekur til, nema þau séu eingöngu notuð vegna sölu skattaðila á vörum eða skattskyldri þjónustu. Í 3. mgr. greinarinnar segir svo: „Ökutæki skal ekki talið notað eingöngu vegna sölu á vörum eða skattskyldri þjónustu ef það er notað af eiganda þess eða starfsmanni hans til einkanota þ.m.t. til aksturs milli heimilis og vinnustaðar. [Bifreið, sem er sérútbúin til viðgerðarþjónustu og greinilega merkt viðkomandi atvinnufyrirtæki, má þó geyma við heimili starfsmanns eða eiganda enda sé hún þá notuð til að sinna fyrirvaralausum útköllum. Sækja skal sérstaklega um heimild til slíkra nota til skattstjóra.” Rgl. nr. 532/1993]. Fallist er á það með stefnda, að skýra verði heimildir til að telja til innskatts kostnað af öflun bifreiða samkvæmt undirstöðureglu 16. gr. virðisaukaskattslaga og skýrri undantekningarreglu 9. gr. nefndrar reglugerðar um innskatt þröngt. Er það þannig fortakslaust skilyrði beitingar ofangreindrar undantekningarreglu, að ökutækið sé eingöngu notað vegna sölu skattaðila á vörum eða skattskyldri þjónustu. Verður ekki séð, að um neina undanþágu sé að ræða frá þeirri reglu. Er þannig enginn greinarmunur gerður eftir umfangi notkunarinnar í einkaþágu eða því, hvort fjárhagslegur ávinningur af akstrinum er smá- eða stórvægilegur. Þá verður heldur ekki séð, að það kunni að vera háð mati, hvort bifreiðin sé notuð að hluta í einkaþágu og að hluta í rekstrarlegum tilgangi. Ennfremur er það sérstaklega tekið fram, að akstur milli heimilis og vinnustaðar sé bannaður. Ber það því undir stefnanda að sanna, að bein tengsl séu á milli stöðu bifreiðarinnar XI-201 umrædd skipti og sölu stefnanda á vörum eða skattskyldri þjónustu og að hún hafi á engan hátt verið notuð í einkaþágu. Fram er komið í málinu, að á þeim tíma, er umræddar ljósmyndir voru teknar og ekki er ágreiningur um, að sýni í bæði skiptin umrædda bifreið stefnanda fyrir utan Miðvang 147, Hafnarfirði, var skráð starfsstöð (heimilisfang) stefnanda að Trönuhrauni 6 þar í bæ. Jafnframt verður að telja, að upplýst sé í málinu með vætti vitnanna Guðrúnar Helgu Össurardóttur og Magneu Guðrúnar Gunnarsdóttur, að húsnæðisþrengsli stefnanda á hinni eiginlegu starfsstöð hafi gert það að verkum, að hluti af lager hans var geymdur í bílskúr við heimili framkvæmdastjóra félagsins og eiginkonu hans að Miðvangi 147. Á sama hátt er að mati dómsins nægjanlega í ljós leitt, að þar hafi verið unnið af heimilismönnum að einhverjum verkefnum, svo sem pökkun, í þágu stefnanda. Þrátt fyrir að í ljós sé leitt af hálfu stefnanda samkvæmt framansögðu, að hluti af lager hans hafi verið geymdur í bílskúr við heimili framkvæmdastjóra stefnanda og eiginkonu hans og að unnið hafi verið þar að einstökum verkefnum í þágu stefnanda af heimilismönnum, verður ekki litið á þann vettvang sem starfsstöð stefnanda. Hins vegar er upplýst í málinu, að hinn hinn daglegi rekstur hafi á þeim tíma, sem hér um ræðir, farið fram á umræddri starfsstöð að Trönuhrauni 6. Það var fyrst í stefnu, sem framkvæmdastjóri stefnanda greindi frá ástæðum þess, að umrædd bifreið stóð fyrir framan heimili hans greind skipti, annars vegar um hánótt og hins vegar árla morguns. Að áliti dómsins eru svo síðbúnar skýringar ótrúverðugar. Með vísan til þess, sem hér hefur verið rakið, og þá sér í lagi afdráttarlauss orðalags 3. mgr. 9. gr. reglugerðar nr. 192/1993, þar sem einu undantekninguna frá þeirri reglu, sem fram kemur í 1. málslið, virðist vera að finna í 2. málslið greinarinnar, svo sem umræddri grein var breytt með reglugerð nr. 532/1993, en sú undantekning á ekki við hér, þykir eigi annar lögskýringarkostur tækur en að telja akstur framkvæmdastjórans milli daglegs vinnustaðar að Trönuhrauni 6 og heimilis að Miðvangi 147 hafa verið í eigin þágu. Telst aksturinn því til hlunninda framkvæmdastjórans í skilningi 3. tl. 3. mgr. 16. gr. laga nr. 50/1988. Samkvæmt því var skattstjóra bæði rétt og skylt að endurákvarða virðisaukaskatt stefnanda á viðkomandi uppgjörstímabili eftir heimildarákvæði 9. mgr. 27. gr. laga nr. 50/1988, sem þá var í gildi, en nú er að finna í 26. gr. sömu laga, sbr. 4. gr. laga nr. 149/1996. Ber því að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í máli þessu. Eftir þessum úrslitum ber samkvæmt 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 að dæma stefnanda til að greiða stefnda málskostnað, er þykir hæfilega ákveðinn 100.000 kr. Dóminn kveður upp Helgi I. Jónsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Kartons ehf., í máli þessu. Stefnandi greiði stefnda 100.000 kr. í málskostnað.

Mál nr. 266/1998

Uppsögn Sjálfseignarstofnun Ríkisstarfsmenn Kjarasamningur Sératkvæði

S var starfsmaður kvikmyndahúss sem var í eigu sjóðsins A. Voru kjör hans að mestu miðuð við kjör ríkisstarfsmanna en ekki var gerður við hann skriflegur ráðningar-samningur. Þegar S var sagt upp störfum stefndi hann kvikmyndahúsinu og gerði kröfu til bóta á þeim grunni að hann hefði verið ríkisstarfsmaður í skilningi laga nr. 38/1954 eða notið sambærilegrar stöðu.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson og Hjörtur Torfason. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 25. júní 1998 og krefst hann aðallega sýknu af öllum kröfum gagnáfrýjanda, en til vara að fjárkrafa gagnáfrýjanda verði verulega lækkuð. Þá krefst hann málskostnaðar úr hendi gagnáfrýjanda í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði með stefnu 28. ágúst 1998. Krefst hann þess í aðalsök að héraðsdómur verði staðfestur og aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða sér málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál. Í gagnsök krefst hann þess aðallega að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða sér 6.638.100 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 31. janúar 1997 til greiðsludags. Til vara krefst hann greiðslu á 5.240.300 krónum með sömu dráttarvöxtum og í aðalkröfu greinir. Til þrautavara krefst hann greiðslu á annarri lægri fjárhæð að mati Hæstaréttar með sömu dráttarvöxtum. Hver sem úrslit málsins verða krefst hann þess að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál. I. Eins og fram kemur í héraðsdómi starfaði gagnáfrýjandi sem húsvörður og dyravörður hjá aðaláfrýjanda allt frá árinu 1968 þar til honum var sagt upp störfum með bréfi 24. maí 1995. Starf gagnáfrýjanda var í upphafi hlutastarf en samkvæmt gögnum málsins verður að telja að a.m.k. frá 1986 eða 1987 hafi starfið verið aðalstarf hans og að hann hafi verið á föstum launum. Óumdeilt er að í upphafi hafi laun hans verið miðuð við kjarasamning Starfsmannafélags ríkisstofnana við ríkið. Einnig er ágreiningslaust að frá 1986 eða 1987 voru honum greidd laun að ¾ hlutum samkvæmt þeim kjarasamningi en að ¼ hluta samkvæmt kjarasamningi Verslunarmannafélags Reykjavíkur. Lífeyrissjóðsgreiðslur skiptust í sömu hlutföllum milli Lífeyrissjóðs starfsmanna ríkisins og Lífeyrissjóðs verslunarmanna. Kom fram í skýrslu framkvæmdastjóra aðaláfrýjanda fyrir dómi að þróun hefði orðið í þá átt að starfsmenn hans tækju laun samkvæmt kjarasamningi Verslunarmannafélags Reykjavíkur. Aldrei var gerður skriflegur ráðningarsamningur við gagnáfrýjanda. Svo virðist sem héraðsdómari byggi á því í niðurstöðu sinni að fram hafi komið hjá framkvæmdastjóra aðaláfrýjanda fyrir dómi að aðaláfrýjandi hafi gert skriflega ráðningarsamninga við flestalla aðra starfsmenn sína. Þessu hefur aðaláfrýjandi mótmælt í greinargerð sinni fyrir Hæstarétti og verður að fallast á það með honum að þetta hafi ekki komið fram í framburði framkvæmdastjórans, eins og hann liggur fyrir í endurriti. Heldur aðaláfrýjandi því fram í greinargerð sinni að einungis þrír af starfsmönnum hans í dag hafi skriflega ráðningarsamninga, þ.e. framkvæmdastjórinn og tveir aðrir, sem einnig gegni stjórnunarstörfum. Ekki er krafist ómerkingar héraðsdóms vegna ofangreinds annmarka og ekki þykir ástæða til ómerkingar hans ex officio. II. Gagnáfrýjanda var sem fyrr segir sagt upp störfum með bréfi 24. maí 1995. Var uppsögnin með þriggja mánaða fyrirvara miðað við 1. júní sama ár. Jafnframt var gagnáfrýjanda tilkynnt að ekki væri lengur óskað eftir vinnuframlagi hans, en eftir að launagreiðslum eftir uppsagnarfrest lyki yrðu honum greidd samningsbundin laun án yfirvinnu- og álagsgreiðslna þar til hann hefði náð 65 ára aldri. Á þessum tíma vantaði rúmlega mánuð á að gagnáfrýjandi næði 64 ára aldri. Í máli þessu krefst gagnáfrýjandi greiðslu úr hendi aðaláfrýjanda vegna ólögmætrar uppsagnar. Byggir hann aðallega á því að hann hafi verið ríkisstarfsmaður í skilningi þágildandi laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins. Hafi ekki verið um slíkt að ræða er krafan á því reist að um ráðningarkjör hans hafi farið eftir kjarasamningi Starfsmannafélags ríkisstofnana. Að lokum vísar gagnáfrýjandi til þess að jafnræðisregla stjórnarfarsréttar, sbr. 11. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993, hafi verið brotin gagnvart sér. Háskólabíó er eign Sáttmálasjóðs Háskóla Íslands, sem stofnaður var samkvæmt 14. gr. dansk - íslensku sambandslaganna nr. 39/1918, en þar sagði að ríkissjóður Danmerkur greiddi tvær milljónir króna til stofnunar tveggja sjóða, hvors að fjárhæð ein milljón króna, í því skyni að efla andlegt samband milli Danmerkur og Íslands, styðja íslenskar vísindarannsóknir og aðra vísindastarfsemi og styrkja íslenska námsmenn. Annar sjóðanna skyldi ,,lagður til” háskólans í Reykjavík, en hinn til háskólans í Kaupmannahöfn. Nánari fyrirmæli um stjórn og starfsemi sjóðanna yrðu sett af konungi eftir tillögum stjórnar hvors lands, að fengnu áliti háskóla þess. Var Sáttmálasjóður Háskóla Íslands settur á fót með stofnskrá, sem konungur staðfesti og auglýst var 29. júní 1919. Er í 2. gr. kveðið á um tilgang sjóðsins í samræmi við 14. gr. sambandslaganna. Í 3. gr. segir að háskólaráð stjórni sjóðnum. Í 4. gr. er mælt fyrir um varðveislu sjóðsins, en samkvæmt 8. gr. skal ritari háskólans hafa á hendi reikningshald, taka við greiðslum í sjóðinn og annast um greiðslur eftir fyrirmælum rektors. Í 6. og 7. gr. eru ákvæði um ákvörðun og fyrirkomulag styrkveitinga úr sjóðnum. Með ályktun Alþingis 16. júní 1944 nr. 32/1944 var dansk-íslenski sambandslagasamningurinn felldur úr gildi. Lög nr. 39/1918 voru ekki formlega felld úr gildi í heild. Sáttmálasjóður Háskóla Íslands hefur haldið áfram störfum. Hefur hann rekið kvikmyndahús til öflunar tekna allt frá árinu 1942. Þykir verða að líta svo á að upphafleg stofnskrá sjóðsins sé enn í gildi, enda var hún byggð á samningi milli Íslands og Danmerkur, sem hvorugur aðila hefur lýst yfir að niður sé fallinn að þessu leyti. Hefur og ekki verið sýnt fram á annað en að sjóðurinn hafi starfað að þeim markmiðum, sem honum voru sett í stofnskránni. Samkvæmt framansögðu var Sáttmálasjóður settur á fót með lögum, er byggðust á gagnkvæmum samningi Íslands og Danmerkur. Um hann hafa gilt sérstakar reglur að því er varðar stjórn, hlutverk, varðveislu fjár og ráðstöfun þess. Hann hefur sjálfstæðan fjárhag og reikningshald og ber sjálfur ábyrgð á skuldbindingum sínum. Hann nýtur ekki sérstakra framlaga úr ríkissjóði, enda er ekki unnt að líta svo á að hluti skemmtanaskatts, sem til hans rennur vegna rekstrar áfrýjanda, teljist til slíkra framlaga. Þykir að öllu athuguðu verða að telja stöðu sjóðsins með þeim hætti að hann sé sjálfseignarstofnun með sjálfstæðan fjárhag. Með vísan til þess er fallist á þá niðurstöðu héraðsdóms að áfrýjandi teljist ekki ríkisstofnun og hafi gagnáfrýjandi því ekki verið í þjónustu ríkisins í skilningi laga nr. 38/1954. III. Svo sem fram er komið er óumdeilt í málinu að gagnáfrýjandi tók laun hjá aðaláfrýjanda, sem að ¾ hlutum voru miðuð við kjarasamning Starfsmannafélags ríkisstofnana og ríkisins, sem gilti frá 1. febrúar 1987, en var framlengdur með breytingum á árunum 1989, 1990, 1992, 1993 og 1995 og liggur hann frammi í málinu. Í þeim samningi eru ekki ákvæði um uppsagnarfrest. Gagnáfrýjandi var ekki ríkisstarfsmaður samkvæmt framansögðu. Viðmiðun kjara hans við ofangreindan kjarasamning getur ekki ein sér leitt til þess að hann njóti þeirra réttinda sem æviráðinn starfsmaður, er kveðið var á um í lögum nr. 38/1954. Til þess varð að koma sérstakt ákvæði í lögum eða samningum. Hefur ekki verið sýnt fram á að slíku sé hér til að dreifa. Verður að telja að um uppsagnarfrest gagnáfrýjanda hafi þær reglur átt við, sem gilda á almennum vinnumarkaði, sbr. 1. gr. laga nr. 19/1979 um rétt verkafólks til uppsagnarfrests frá störfum og til launa vegna sjúkdóms- og slysaforfalla. Samkvæmt því verður ekki á það fallist að aðaláfrýjandi hafi brotið rétt á gagnáfrýjanda að þessu leyti. Kröfugerð gagnáfrýjanda á grundvelli ætlaðs brots á jafnræði er á því byggð að honum hafi verið mismunað sem ríkisstarfsmanni. Miðað við framangreinda úrlausn um það atriði þarfnast þessi málsástæða ekki frekari umfjöllunar. Miskabótakrafa gagnáfrýjanda er á því reist að uppsögn hans hafi falið í sér þungbærar ásakanir um tiltekin atriði. Á það verður fallist með héraðsdómi að ekki hafi verið sýnt fram á tengsl uppsagnarinnar við hin tilgreindu atriði. Er því ekki grundvöllur til að taka þessa kröfu hans til greina. Samkvæmt framansögðu verður aðaláfrýjandi sýknaður af kröfum gagnáfrýjanda. Rétt þykir að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Gjafsóknarkostnaður gagnáfrýjanda greiðist úr ríkissjóði eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Háskólabíó, á að vera sýkn af kröfum gagnáfrýjanda, Sigurbjörns Þorgrímssonar. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Allur gjafsóknarkostnaður gagnáfrýjanda fyrir báðum dómstigum greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun talsmanns hans, samtals 600.000 krónur. Ég er sammála I. og II. kafla atkvæðis annarra dómenda, þar á meðal því, að gagnáfrýjandi hafi ekki verið í þjónustu ríkisins í skilningi laga nr. 38/1954 í starfi sínu hjá aðaláfrýjanda, sem var í eign Sáttmálasjóðs. Þótt Sáttmálasjóður verði talinn sjálfseignarstofnun með sjálfstæðum fjárhag er á hinn bóginn á það að líta, að hann og aðaláfrýjandi hlutu að teljast í hópi stofnana og fyrirtækja Háskóla Íslands, meðal annars samkvæmt beinni skilgreiningu landslaga, sbr. 36. gr. laga nr. 60/1957, nr. 77/1979 og nr. 131/1990 um Háskóla Íslands. Sú skilgreining var í eðlilegu samræmi við ákvæði stofnskrár Sáttmálasjóðs og þá staðreynd, að starfsemi sjóðsins hin síðari ár virðist fyrst og fremst hafa verið á sviði 2. tl. 2. gr. stofnskrárinnar, er laut að háskólanum og kennurum hans öðru fremur. Þegar gagnáfrýjandi var ráðinn til fastra starfa hjá aðaláfrýjanda hafði fyrirtækið ekki markað þá stefnu að haga kjörum starfsmanna sinna almennt eftir því, sem tíðkaðist hjá öðrum kvikmyndahúsum, er það ætti í samkeppni við. Þegar sú tilhögun var sett í fyrirrúm var hinn munnlegi ráðningarsamningur gagnáfrýjanda ekki tekinn til endurskoðunar, heldur var það vísvitandi látið óraskað, að kjör hans vegna starfa, sem hann hafði áður gegnt, færu eftir kjarasamningi ríkisins og Starfsmannafélags ríkisstofnana, meðan viðbótarstörf voru felld undir kjarasamning Verslunarmanna-félags Reykjavíkur. Ætla verður, að tillit til áunninna starfsréttinda gagnáfrýjanda hafi þar ráðið um, og þá ekki aðeins þess, að hann væri viðurkenndur sjóðfélagi í Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins með þeirri kvöð, sem því fylgdi fyrir aðaláfrýjanda, heldur einnig hins, að hann hafi mátt teljast í fastri stöðu með ótímabundinni ráðningu án uppsagnarfrests. Álykta verður, þegar hvorttveggja þetta er virt ásamt öðrum atvikum málsins, að gagnáfrýjandi hafi mátt við það miða, að hann nyti ótímabundinna ráðningarkjara með sama hætti og aðrir starfsmenn á vegum háskólans, er byggju við kjör samkvæmt fyrrgreindum kjarasamningi. Aðaláfrýjandi hefur ekki sýnt fram á, að þeir starfsmenn hafi verið ráðnir með uppsagnarfresti, og hann verður að bera hallann af því, að ráðningarsamningur við gagnáfrýjanda með ákvæðum í þá átt liggur ekki fyrir. Samkvæmt þessu ber að fallast á það með héraðsdómara, að gagnáfrýjandi eigi rétt til skaðabóta úr hendi aðaláfrýjanda vegna ólögmætrar uppsagnar. Ekki eru efni til að fjalla hér náið um bótahlið málsins, og á bótaákvörðun héraðsdómara eru ekki bersýnilegir meinbugir. Það er því niðurstaða mín, að staðfesta beri hinn áfrýjaða dóm að öllu leyti um efni málsins og dæma aðaláfrýjanda til að greiða málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, er renni í ríkissjóð. Ég er sammála öðrum dómendum um gjafsóknarkostnað í málinu. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 19. maí 1998. Mál þetta, sem dómtekið var 21. f.m., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Sigurbirni Þorgrímssyni, kt. 020731-3979, Hamraborg 22, Kópavogi, á hendur Háskólabíói, kt. 600169-1309, Hagatorgi, Reykjavík, með stefnu sem birt var 21. júní 1997. Dómkröfur stefnanda eru þær: Aðallega að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 6.638.100 kr. ásamt dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 31. janúar 1997 til greiðsludags. Til vara að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 5.240.300 kr. ásamt dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 31. janúar 1997 til greiðsludags. Til þrautavara að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda aðra lægri fjárhæð að mati dómsins með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 31. janúar 1997 til greiðsludags. Þá krefst stefnandi málskostnaðar samkvæmt málskostnaðarreikningi eins og málið væri ekki gjafsóknarmál. Dómkröfur stefndu eru þær: Aðallega að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda. Til vara að fjárkrafa stefnanda verði lækkuð verulega. Þá krefst stefndi málskostnaðar úr hendi stefnanda samkvæmt mati dómsins ásamt virðisaukaskatti á málflutningsþóknun. Málavextir frá sjónarhóli stefnanda Stefnandi hafi byrjað störf hjá stefnda sem húsvörður og við dyravörslu í október 1968. Starfið hafi í upphafi verið hlutastarf, sem stefnandi hafi sinnt með öðru starfi. Stefnandi hafi verið fastráðinn á kjörum ríkisstarfsmanna í fullt starf á árunum 1979 til 1980. Aldrei hafi verið gengið frá skriflegum ráðningarsamningi við hann en um kaup og kjör hafi farið eftir kjarasamningi Starfsmannafélags ríkisstofnana við ríkið. Stefnandi hafi starfað hjá stefnda þar til honum hafi verið sagt upp störfum með bréfi dags. 24. maí 1995. Engar ástæður hafi verið tilgreindar í uppsögninni heldur einungis tekið fram að stefnanda væri sagt upp með lögbundnum þriggja mánaða fyrirvara og að samningsbundin laun yrðu greidd þar til stefnandi næði 65 ára aldri. Stefnandi hafi verið annar þeirra starfsmanna sem vorið 1994 hafi verið borinn þeim sökum að hafa verið valdur að peningahvarfi í Háskólabíói. Hinn starfsmaðurinn, sem þá hafi verið sölustjóri hjá stefnda, hafi verið kallaður til yfirheyrslu hjá rannsóknarlögreglunni. Rannsóknin hafi ekki leitt í ljós hver eða hverjir voru valdir að peningahvarfinu. Í kjölfarið hafi sölustjórinn verið sviptur lyklavöldum og forsvari fyrir verslun í fyrirtæki stefnda. Stefnandi telji sig ranglega hafa verið þjófkenndan fyrir aðild að peningahvarfinu og að uppsögn hans megi rekja til þess rógburðar. Ítrekað hafi verið reynt að leita samninga við Háskólabíó um rétt uppgjör launa til handa stefnanda. Allar tilraunir í þá átt hafi reynst árangurslausar og því sé málssókn þessi óhjákvæmileg. Málavextir frá sjónarhóli stefnda Stefndi telur nauðsynlegt að gera eftirfarandi athugasemdir við lýsingu stefnanda á málavöxtum. Í stefnu segi réttilega að stefnandi hafi á sínum tíma ráðist til starfa hjá stefnda í hlutastarfi. Það sé hins vegar ekki rétt að hann hafi verið fastráðinn á kjörum ríkisstarfsmanna í fullt starf á árunum 1979 til 1980. Hið rétta sé að stefnandi hafi sinnt starfi sínu sem hlutastarfi. Samhliða vinnu sinni hjá stefnda hafi hann ávallt sinnt öðrum störfum í mismunandi mæli. Hann hafi m.a. unnið á bílasölu um tíma auk þess að stunda sjómennsku af og til. Störf þau sem stefnandi hafi sinnt í þágu stefnda hafi lengst af svarað til u.þ.b. 70% af fullu starfi og fyrir þann hluta hafi hann fengið greidd laun sem hafi miðast við kjarasamning Starfsmannafélags ríkisstofnana. Á árinu 1987 hafi stefnandi hins vegar tekið að sér aukin störf í þágu stefnda við dyravörslu og eftirlit og hafi þar verið um að ræða störf sem hafi svarað til u.þ.b. 25% af fullu starfi. Á þessum tíma hafi án undantekninga verið farið að miða laun til nýrra starfsmanna stefnda við kjarasamninga Verslunarmannafélags Reykjavíkur og hafi stefnandi því fengið laun fyrir þessa viðbótarvinnu samkvæmt þeim kjarasamningi. Frá árinu 1987 hafi launagreiðslur til stefnanda fyrir þau störf í þágu stefnda því verið miðuð að 70 til 75% hluta við launatöflu í kjarasamningi Starfsmannafélags ríkis­stofnana og að allt að 25 % hluta við launatöflu kjarasamninga Verslunarmannafélags Reykjavíkur. Með sama hætti hafi hann greitt félagsgjöld til beggja félaganna og iðgjöld bæði til Lífeyrissjóðs starfsmanna ríkisins og Lífeyrissjóðs verslunarmanna. Stefndi mótmæli eins og áður sagði þeirri lýsingu að stefnandi hafi verið fast­ráðinn eða hann hafi verið í fullu starfi hjá stefnda á umræddu tímabili. Störf stefnanda í þágu stefnda hafi verið við dyravörslu og eftirlitsstörf með húsnæði Háskólabíós. Vegna eðlis þeirrar starfsemi sem rekin sé í húsnæðinu hafi stefnandi sinnt störfum sínum síðdegis og fram á kvöld þá daga sem hann hafi verið við störf og hafi laun fyrir dagvinnu verið miðuð við tíma fram til kl. 23.00 á kvöldin, en eftirvinna greidd fyrir unna tíma þar umfram. Meðal stjórnanda Háskólabíós hafi lengi ríkt óánægja með störf stefnanda. Þar hafi komið að ákveðið hafi verið af hálfu stefnda í maímánuði 1995 að segja stefnanda upp starfi sínu. Hvarf peninga sem átt hafi sér stað árið 1994 hafi ekkert haft með uppsögnina að gera eins og fram sé haldið í stefnu. Ákvörðun stefnda hafi verið tilkynnt í símskeyti til stefnanda hinn 24. maí 1995 og síðan verið fylgt eftir með bréfi til stefnanda þann sama dag. Þar komi m.a. fram að stefnandi fengi greidd full laun í þrjá mánuði. Stefnandi hafi átt að baki langan starfsaldur hjá stefnda og hafi stjórn stefnda ákveðið að greiða stefnanda laun þar til hann næði 65 ára aldri og gæti þar með hafið töku eftirlauna. Þessi "launagreiðsla" umfram skyldu hafi stafað af því að af hálfu stjórnarinnar hafi verið litið svo á að rétt væri að taka tillit til aldurs stefnanda og takmarkaðra möguleika hans á að fá vinnu í stað þeirrar sem hann hafði misst hjá stefnda. Stefnandi muni þó í einhverju mæli hafa gengið til nýrra starfa eftir uppsögnina og sé skorað á stefnanda að upplýsa um það og leggja fram gögn í því sambandi. Skýrslugjöf vitnis Vitnið Friðbert Pálsson framkvæmdastjóri stefnda Háskólabíós gaf skýrslu fyrir dómi, en ekki þykir ástæða til að rekja hana hér. Málsástæður og lagarök stefnanda Stefnandi byggir kröfur sínar á því að uppsögn hans hafi verið ólögmæt. Stefnandi hafi verið ríkisstarfsmaður í skilningi 1. gr. laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins meðan hann gegndi starfi sínu hjá Háskólabíói og þegar honum barst uppsögnin. Háskólabíó sé í þjóðskrá skráð sem ríkisfyrirtæki/stofnun og hafi verið á B-hluta fjárlaga um árabil. Stefnandi hafi verið ráðinn á kjörum ríkisstarfsmanns án uppsagnarheimildar. Starf stefnanda hafi ekki verið lagt niður, hvorki sá hluti sem varði húsvörslu né dyravarsla í dyramóttöku kvikmyndahússins. Stefnanda hafi fyrst borist uppsögnin með óstaðfestu skeyti þar sem fram hafi komið vélritað nafn Friðberts Pálssonar, fram­kvæmdastjóra Háskólabíós. Friðbert hafi verið á kvikmyndahátíð erlendis er skeytið var sent 25. maí 1995 og hafi hann neitað að hafa sent það. Samkvæmt upplýsingum varðstjóra á ritsíma Landssímans hafi skeytið verið sent frá skrifstofu Háskólabíós umræddan dag. Í skeytinu hafi skilmálar uppsagnarinnar verið tilgreindir. Uppsagnar­skilmálar hafi verið þeir að stefnanda hafi verið sagt upp með 3ja mánaða fyrirvara frá 1. júní 1995 og tilgreint að greidd yrðu full laun á uppsagnartíma í 3 mánuði. Eftir það skyldi hann hljóta samningsbundin laun í 11 mánuði eða þar til stefnandi yrði 65 ára. Stefnanda hafi síðan borist uppsagnarbréf nokkrum dögum síðar, dags. 24. maí 1995, með sömu skilmálum og í tilvísuðu skeyti. Uppsagnarbréfið hafi ekki verið undirritað af Friðberti Pálssyni, en stafirnir S. Hj. settir undir bréfið og tilgreint að það væri ritað fyrir hönd Friðberts Pálssonar. Í 11. gr. laga nr. 38/1954 komi fram að ríkisstarfsmanni sem eigi að víkja úr stöðu skuli veittur kostur á að tala máli sínu áður en ákvörðun um frávikningu hans sé tekin. Stefnanda hafi ekki verið gefinn kostur á að tjá sig um frávikningu sína þrátt fyrir lögbundinn rétt þar um. Stefnandi telji uppsögn sína ekki eiga neina stoð í lögum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins skv. lögum nr. 38/1954 og kjarasamningum ríkisstarfsmanna sem séu þau ráðningarkjör sem hann hafi haft. Almenna reglan sé sú að ríkisstarfsmaður, sem hlotið hafi ráðningu í stöðu án þess að samið hafi verið um uppsagnarrétt, megi gera ráð fyrir því að fá að halda stöðu sinni þar til eitthvert þeirra tilvika sem greinir í 4. gr. laga nr. 38/1954 kemur til, sbr. og gagnályktun frá 3. gr. laga nr. 97/1974 um eftirlit með ráðningu starfsmanna og húsnæðismálum ríkisstofnana. Ríkisstarfsmaður hafi það sem nefnt hafi verið æviráðning. Í 4. gr. segi m.a. að ríkisstarfsmaður skuli gegna stöðu sinni þar til hann brýtur af sér í starfinu svo að honum beri að víkja úr því, eða hann fær lausn samkvæmt eigin beiðni eða hann hefur náð hámarksaldri 70 ár eða hann flyst í aðra stöðu hjá ríkinu, eða staða hans er lögð niður. Þar sem engin þau tilvik sem greind eru í 4. gr. starfsmannalaga eigi við í þessu tilviki eigi uppsögn stefnanda sér enga stoð í lögum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins nr. 38/1954 og gildandi kjarasamningi. Því hafi verið um ólögmæta uppsögn að ræða. Þar sem uppsögn stefnanda hafi verið ólögmæt sé gerð krafa um greiðslu launa til 70 ára aldurs. Verði ekki fallist á að stefnandi hafi verið ríkisstarfsmaður er hann gegndi störfum hjá Háskólabíói byggi stefnandi á því að ráðningarkjör stefnanda hafi farið að kjarasamningi Starfsmannafélags ríkisstofnana (SFR) sem ekki geri ráð fyrri að unnt sé að segja starfsmanni upp og uppsagnarfresti nema hann sé sérstaklega tilgreindur í skriflegum samningi, sbr. einnig 3. gr. laga nr. 97/1974. Eins og komið hafi fram, hafi stefnanda verið sagt upp frá og með 1. júní 1995 með "lögboðnum þriggja mánaða fyrirvara". Honum hafi verið tjáð í uppsagnarbréfi að eftir að uppsagnarfresti lyki yrðu honum greidd "samningsbundin laun" þar til hann hafi náð 65 ára aldri. Þessi orð verði ekki skýrð á annan hátt, en að Háskólabíó hafi talið sig skuldbundið til að greiða stefn­anda laun í samræmi við lög nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins, sbr. 4. gr. þeirra laga. Uppsagnarbréfið kveði á um laun á uppsagnarfresti til þriggja mán­aða og að auki laun til 65 ára aldurs. Aldrei hafi verið gerður skriflegur ráðningar­samningur við stefnanda og geti Háskólabíó þar af leiðandi ekki borið fyrir sig þriggja mánaða uppsagnarfrest. Af þessu leiði að um stefnanda gildi einungis lög nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins og kjarasamningur ríkisstarfsmanna. Samkvæmt grein 13.2 í umræddum kjarasamningi sé óheimilt að gera samninga sem feli í sér skerðingu á lögbundnum og umsömdum réttindum. Uppsögn stefnanda sé eins og áður segi ólögmæt og eigi stefnandi því rétt til greiðslu launa til 70 ára aldurs. Þá byggi stefnandi á því að óheimilt sé út frá jafnræðisreglu stjórnarfarsréttar sbr. 11. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 að mismuna ríkisstarfsmönnum eða starfsmönnum stofnana á vegum ríkisins með mismunandi uppsagnarrétti eftir því hvort um kjör þeirra fer að kjarasamningum ríkisins eða kjarasamningum á almennum vinnumarkaði. Stefnandi byggi kröfu sína um miskabætur á því að með brottvikningu sinni felist þungbærar ásakanir í sinn garð um aðild eða ábyrgð hans á hvarfi peninga frá Háskólabíói. Málið hafi ekki verið upplýst, en stefnandi hafi árum saman flutt peninga úr bíóinu yfir í peningamóttöku Landsbankans án nokkurra áfalla. Stefnandi hafi þurft að þola dylgjur um að hann ætti þátt í hvarfi peninganna. Stefnandi telji mannorð sitt hafa beðið hnekki vegna rannsóknar út af peningahvarfinu og vegna uppsagnarinnar sem án efa hafi átt rætur að rekja til rógburðar sem hann hafi mátt þola. Þá sé í uppsagnarbréfi eða skeyti hvergi minnst á forsendur uppsagnarinnar þrátt fyrir skýr ákvæði þar að lútandi í 7. gr. til 13. gr. laga nr. 38/1954. Þyki því ljóst að stefnanda hafi verið sagt upp án nokkurra skýringa á grundvelli slúðurs sem stefnanda hafi aldrei gefist kostur á að svara. Þá byggi stefnandi á því að uppsögnin sé almennt séð meiðandi fyrir hann og krefst stefnandi miskabóta vegna þeirrar ærumeiðingar sem hann hafi mátt þola auk miskabóta fyrir röskun á stöðu og högum. Sundurliðun aðalkröfu: Útreikningur á aðalkröfu sé byggður á útreikningum Jóns Erlings Þorlákssonar tryggingafræðings, dags. 19. júlí 1996. Varakrafa stefnanda sé byggð á breyttum útreikningi á aðalkröfu. Byggt sé á lægri fjárhæð fyrir höfuðstólsverðmæti tapaðrar yfirvinnu en þeirri sem fram komi í framangreindum útreikningi. Stefnufjárhæð varakröfu sé eftirfarandi: Sundurliðun varakröfu: Þrautavarakrafa Þess er krafist að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda aðra lægri fjárhæð að mati dómsins með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 31. janúar 1997 til greiðsludags. Þá krefst stefnandi málskostnaðar samkvæmt málskostnaðarreikningi eins og málið væri ekki gjafsóknarmál. Krafa um greiðslu launa sé byggð á lögum nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins og lögum nr. 97/1974 um eftirlit með ráðningu starfsmanna og húsnæðismálum ríkisstofnana. Þá sé einnig byggt á kjarasamningi starfsmannafélags ríkisstofnana og fjármálaráðherra 1. apríl 1995-31. desember 1996. Krafa um miskabætur sé byggð á skaðabótalögunum nr. 50/1993, einkum 26. gr. sbr. 16. gr. Krafa um málskostnað sé byggð á 129. gr. sbr. 130. gr. laga nr. 91/1991. Krafa um virðisaukaskatt á málskostnað sé byggð á lögum nr. 50/1988. Málsástæður og lagarök stefnda Stefndi krefjist sýknu á þeim grundvelli að lög nr. 38/1954 hafi ekki átt við um réttarstöðu stefnanda þar sem hann hafi ekki verið "í þjónustu ríkisins" í skilningi 1. gr. laganna. Um réttarstöðu hans hafi því ekki farið eftir þeim sérstöku reglum sem þar hafi verið. Á því sé byggt af hálfu stefnda að Háskólabíó sé hvorki fyrirtæki né stofnun í eigu ríkisins og starfsmenn þess séu því ekki "í þjónustu ríkisins". Stefnandi hafi því ekki, meðan hann starfaði hjá stefnda, verið "ríkisstarfsmaður" í skilningi laga nr. 38/1954 eða þau lög gilt um störf hans. Háskólabíó sé í eigu Sáttmálasjóðs Háskólans. Til sjóðsins hafi verið stofnað samkvæmt 14. gr. dansk-íslensku sambandslaganna frá 1918, þ.e. lögum nr. 39/1918, en þar hafi verið mælt fyrir um að ríkissjóður Dana legði fram ákveðna fjárhæð til stofnunar tveggja sjóða í því skyni að efla andlegt samband milli Danmerkur og Íslands, styðja íslenskar vísindarannsóknir og aðra vísindastarfsemi og styrkja íslenska náms­menn. Þá segi orðrétt í 14. gr. laganna: "...Annar þessara sjóða er lagður til háskólans í Reykjavík, en hinn til háskólans í Kaupmannahöfn. Nánari fyrirmæli um stjórn og starfsemi sjóðanna setur konungur eftir tillögu stjórnar hvors lands, að fengnu áliti háskóla þess." Þessi fyrirmæli hafi verið sett með Stofnskrá fyrir Sáttmálasjóð sem staðfest hafi verið og birt með auglýsingu dóms- og kirkjumálaráðuneytis nr. 11/1919 dags. 29. júní 1919. Sáttmálasjóður Háskólans sé sjálfseignarstofnun. Sjóðurinn einn beri ábyrgð á skuldbindingum sínum og sé algerlega óháður íhlutunarvaldi annarra, þ.á.m. hins opinbera, að öðru leyti en leiða kunni af ákvæðum laga nr. 19/1988 um sjóði og stofnanir sem starfi samkvæmt staðfestri skipulagsskrá. Sáttmálasjóður sé því hvorki eign ríkisins né heyri hann til almennra eigna Háskóla Íslands, en samkvæmt 3. gr. stofn­skrárinnar fari háskólaráð með stjórn sjóðsins. Háskólabíó sé í eigu Sáttmálasjóðs og sé Háskóli Íslands þar sjálfur leigutaki ásamt Landsbanka Íslands, Sinfóníu­hljóm­sveit Íslands og öðrum aðilum. Eins og fram hafi komið í stefnu hafi Háskólabíós um tíma verið getið í B-hluta fjárlaga, enda þótt ríkið hafi aldrei lagt því til fé eða tekið ábyrgð á fjárskuldbindingum þess. Þessi aðstaða hafi ekki samræmst raunverulegri stöðu stefnda, sbr. það sem hér að framan greinir, og hafi orðið tilefni til þess að þáverandi stjórnarformaður stefnda hafi með bréfi dags. 17. maí 1994 farið þess á leit við fjármálaráðuneytið að bíósins yrði ekki getið í fjárlögum næsta árs þar á eftir. Að lokinni athugun ráðuneytisins og að fenginni tillögu ríkisreikningsnefndar, sem fjallað hafi um málið, hafi verið ákveðið að bæta úr þeirri villandi mynd sem fjárlög hafi gefið um stöðu stefnda. Síðan hafi ekki verið getið um bíóið á fjárlögum. Samkvæmt því sem að framan greinir geti stefnandi ekki notið réttinda sem opinber starfsmaður í skilningi 1. gr. laga nr. 38/1954, enda verði ekki talið að hann hafi við störf sín í þágu stefnda verið skipaður, settur eða ráðinn "í þjónustu ríkisins" eins og áskilið sé í ákvæðinu. Þá komi það einnig til að stefnandi verði ekki talinn hafa verið í aðalstarfi hjá stefnda heldur í hlutastarfi og hann hafi þegið laun sem miðuð hafi verið annars vegar við kjarasamning Starfsmannafélags ríkisins og hins vegar við kjarasamning Verslunarmannafélags Reykjavíkur. Það eitt sé nægjanleg staðfesting á því að stefnandi hafi ekki haft réttarstöðu ríkisstarfsmanns. Vegna tilvísana stefnanda til einstakra ákvæða í lögum nr. 38/1954 ítreki stefndi að hann telji þau lög ekki hafa átt við um stefnanda og því hafi um uppsögn hans farið eftir almennum reglum á íslenskum vinnumarkaði. En komist dómstóll að þeirri niðurstöðu að stefnandi hafi verið ríkisstarfsmaður í skilningi laga nr. 38/1954, sé því haldið fram af hálfu stefnda, að þó svo að ekki hafi verið gerður við stefnanda skriflegur ráðningarsamningur, þá hafi ráðningarkjör hans engu að síður verið með þeim hætti að stefnda hafi verið heimilt að segja honum upp með þriggja mánaða fyrirvara. Það ráðningarform hafi verið ríkjandi hjá hinu opinbera á starfstíma stefnanda og um sambæri­leg störf, sbr. bókun með kjarasamningi BSRB og BHM 1989. Stefndi telji að þó svo að stefnandi teldist ríkisstarfsmaður hafi ákvæði 11. gr. laga nr. 38/1954 ekki átt við í tilviki hans vegna ráðningarkjara hans. Í öðru lagi byggi stefnandi á því að um ráðningarkjör hans hafi farið að kjarasamningi Starfsmannafélags ríkisstofnana. Því sé haldið fram að sá kjarasamningur geri ekki ráð fyrir því að unnt sé að segja starfsmanni upp eða að starfsmaður njóti uppsagnarfrests nema sá frestur sé sérstaklega tilgreindur í skriflegum samningi. Einnig sé vísað til 3. gr. laga nr. 97/1994 um eftirlit með ráðningu starfsmanna og húsnæðismálum ríkisins í því sambandi. Af þessu leiði að um stefnanda gildi einungis lög nr. 38/1954 og kjarasamningur ríkisstarfsmanna. Það liggi fyrir að stefnandi hafi ekki eingöngu tekið laun samkvæmt ákvæðum kjarasamnings Starfsmannafélags ríkisstofnana heldur einnig samkvæmt kjarasamningi Verslunarmannafélags Reykjavíkur. Aðalatriðið sé þó, vegna þessarar málsástæðu stefnanda, að í umræddum kjarasamningi Starfsmannafélags ríkisstofnana sé ekki mælt fyrir um uppsagnarfresti eða minnst á uppsagnir yfirleitt. Stefndi mótmælir því að unnt sé að draga þá ályktun sem stefnandi byggi á að þeim sem taki laun sem miðist þó aðeins að hluta við kjarasamning Starfsmannafélags ríkisstofnana, verði ekki sagt upp nema sérstaklega hafi verið samið um uppsagnarfrest í skriflegum ráðningarsamningi, m.ö.o að þeir njóti starfa sinna ævilangt. Stefndi byggi á því að hvorki umræddur kjarasamningur né lög nr. 38/1954 hafi leitt til þeirrar réttarstöðu stefnanda sem haldið sé fram í stefnu. Þess í stað gildi um starf stefnanda að þessu leyti til lög nr. 19/1979 um rétt verkafólks til uppsagnarfrests frá störfum og til launa vegna sjúkdóms- og slysaforfalla. Í 3. mgr. 1. gr. laganna sé kveðið á um þriggja mánaða uppsagnarfrest eftir fimm ára samfellda ráðningu hjá sama atvinnurekanda og sé það lengsti frestur sem lögin geri ráð fyrir. Verði því heldur ekki litið svo á að með uppsögn stefnanda hafi verið brotið gegn grein 13.2 í kjarasamningi Starfsmannafélags ríkisstofnana enda lögbundin réttindi hans ekki skert með neinum hætti heldur þvert á móti hafi umfram lagskyldu verið tekið ríkt tillit til stöðu stefnanda og aldurs hans. Þannig hafi verið horft til þess hversu lengi hann hafði starfað fyrir bíóið jafnframt því hversu erfitt honum gæti reynst að afla sér atvinnu í stað þeirrar sem hann hafi haft hjá stefnda og þá til þeirrar staðreyndar að eftirlaunaaldur hafi verið skammt undan. Í uppsagnarbréfi til stefnanda hafi verið tekið fram að honum væri sagt upp starfi "með lögboðnum 3ja mánaða fyrirvara". Jafnframt að honum yrðu greidd full laun næstu 3 mánuði. Eftir það yrðu honum greidd "samningsbundin laun án yfirvinnu og álagsgreiðslna" þar til hann næði 65 ára aldri. Stefnandi haldi því fram í stefnu að tilvitnuð orð uppsagnarbréfsins verði ekki skýrð á annan hátt en að Háskólabíó hafi talið sig skuldbundið til að greiða stefnanda laun í samræmi við lög nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins sbr. 4. gr. þeirra laga. Þessu sé alfarið mótmælt af hálfu stefnda. Hinn lögboðni uppsagnarfrestur sem vísað sé til í bréfinu eigi sér stoð í 3. mgr. 1. gr. laga nr. 19/1979 en þar segi, eins og áður hafi komið fram, að eftir fimm ára samfellda ráðningu hjá sama atvinnurekanda beri verkafólki þriggja mánaða uppsagnarfrestur. Þar sem ljóst sé að stefnandi njóti ekki réttinda samkvæmt lögum nr. 38/1954 telji stefndi að lög nr. 19/1979 eigi við um réttarstöðu hans. En jafnvel þótt svo væri ekki þá sé á því byggt að þriggja mánaða uppsagnarfrestur sé sanngjarn eftir atvikum máls og að virtum þeim launagreiðslum sem stefnandi hafi fengið til 65 ára aldurs. Þá sé þess að geta að með hugtakinu "samningsbundin laun" hafi verið átt við, eins og reyndar hafi verið augljóslega ráðið af samhenginu, að á þessu tímabili, þ.e. til 65 ára aldurs, fengi stefnandi einungis greiðslur í samræmi við grunntaxta en ekki fyrir yfirvinnu, vaktaálag eða annars konar aukagreiðslur. Fyrirsvarsmönnum stefnda hafi þótt nauðsynlegt að taka þetta fram sérstaklega þar sem eðli starfa stefnanda og opnunartími bíósins gerðu það að verkum að töluverður hluti launa hans hafi verið tilkomin vegna slíkra greiðslna. Þá byggi stefnandi á því að í stefnu sé óheimilt, séð út frá jafnræðisreglu stjórnarfarsréttar, sbr. 11. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993, að mismuna ríkisstarfsmönnum eða starfsmönnum stofnana á vegum ríkisins með mismunandi uppsagnarrétti eftir því hvort um kjör þeirra fer að kjarasamningum ríkisins eða kjarasamningum á almennum vinnumarkaði. Hér verði enn að ítreka að stefnandi hafi ekki verið starfsmaður stofnunar á vegum ríkisins heldur sjálfstæðrar sjálfseignarstofnunar. Þá verði einnig að gæta þess að jafnræðisregla 11. gr. stjórnsýslulaga miðist við að gætt sé samræmis og jafnræðis í lagalegu tilliti. Sé raunin sú að lög eða samningar leiði til mismunandi niðurstöðu um réttarstöðu einstaklinga verði því ekki breytt með tilvísun til jafnræðisreglu stjórnarfarsréttar. Stefndi telji þessa málsástæðu stefnanda einnig vanreifaða. Komist dómurinn að þeirri niðurstöðu að stefnandi eigi rétt á bótum vegna ólögmætrar uppsagnar úr starfi þá mótmæli stefndi fjárhæð og útreikningi bótakröfunnar. Þar sé t.d. ekki tekið tillit til skattfrelsis og eingreiðsluhagræðis. Þá geti stefndi ekki fallist á að vaktaálag eða hugsanleg og óviss yfirvinna geti verið grundvöllur bóta. Auk þess sem útreikningurinn miðist við meiri yfirvinnu en stefnandi hafi að jafnaði unnið fyrir stefnda. Þá telji stefndi ekki rétt að leggja starfsaldur til sjötugs til grundvallar útreikningum heldur verði ekki gengið lengra en að miða við meðalaldur ríkisstarfsmanna. Stefnandi geri kröfu um bætur fyrir töpuð lífeyrisréttindi og reikni þá kröfu bæði af vaktaálagi og yfirvinnugreiðslum þó svo að laun fyrir slíka vinnu hafi hvorki við uppsögn stefnanda verið grundvöllur iðgjalda né lífeyrisgreiðslna frá Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins. Jafnframt beri að draga eftirlaun þau er stefnandi njóti frá bótagreiðslunni. Stefndi hafni því alfarið sem í stefnu sé sett fram til stuðnings miskabótakröfu stefnanda. Þau atvik sem vísað sé til hafi ekkert með það að gera að stefnanda hafi verið sagt upp störfum í bíóinu. Að auki séu þau með öllu ósönnuð og ekki studd neinum gögnum. Þá virðist stefnandi ekki ætla að gera frekari tilraunir til að skjóta stoðum undir staðhæfingar sínar þar sem ekki sé óskað eftir því að leidd verði fram vitni sem staðfest geti þær. Verði að einhverju leyti fallist á þennan kröfulið sé honum mótmælt sem of háum. Þá sé upphafstíma dráttarvaxta í kröfugerð mótmælt. Niðurstöður Aðila greinir á um það hvort Háskólabíó sé ríkisfyrirtæki, hvort stefnandi hafi verið ríkisstarfsmaður í skilningi laga nr. 38/1954 og hvort uppsögn hans hafi verið lögmæt. Háskólabíó var skráð hjá þjóðskrá sem ríkisfyrirtæki/stofnun þegar stefnanda var sagt upp störfum. Þá hefur Háskólabíó verið á B-hluta fjárlaga um árabil. Friðbert Pálsson, framkvæmdarstjóri stefnda, bar fyrir dómi að Háskólabíó hafi aldrei fengið neina fyrirgreiðslu hjá ríkinu. Hafi orðið halli á rekstri bíósins hafi það sjálft borið hann og eins ef tekjur hafi verið umfram gjöld hafi þær runnið til bíósins en ekki í ríkissjóð. Háskólabíó hafi verið tekið út af fjárlögum og sé ekki lengur skráð sem ríkisfyrirtæki/stofnun í þjóðskrá. Háskólabíó er eign Sáttmálasjóðs Háskóla Íslands og þar sem sá sjóður fellur undir eftirlit dómsmálaráðuneytisins, sætir bíóið endurskoðun af hálfu Ríkisendurskoðunar. Þegar framanritað er virt þykir stefndi hafa sýnt fram á að Háskólabíó sé ekki ríkisstofnun enda þótt bíóið hafi um árabil verið skráð sem ríkisfyrirtæki/stofnun og verið á B-hluta fjárlaga. Umdeilt er hvort stefnandi hafi verið ríkisstarfsmaður í skilningi 1. gr. laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins, meðan hann gegndi starfi sínu hjá stefnda og þegar uppsögnin barst honum. Til þess að starfsmaðurinn teljist ríkisstarfsmaður í skilningi áðurnefndra laga þarf hann að vera skipaður, settur eða ráðinn í þjónustu ríkisins með föstum launum, meðan hann gegnir starfanum, enda verði starf hans talið aðalstarf. Það kemur fram í málinu að stefnandi var ekki ráðinn hjá stefnda með ráðningar­samningi. Stefnandi fékk hins vegar laun skv. kjarasamningi Starfsmanna­félags ríkisstofnana við ríkið, fyrst eingöngu en síðar, er hann var ráðinn til aukinna starfa á árinu 1987, fékk hann greiðslur fyrir þau störf skv. samningi Verslunarmanna­félags Reykjavíkur. Í 1. gr. laga nr. 38/1954 er það líka skilyrði að starfsmaður sé í vinnu á föstum launum meðan hann gegnir starfanum enda verði starf hans talið aðalstarf. Stefnandi vann við dyravörslu og því var vinnutími hans háður opnunartíma bíósins. Af því leiðir að vinna stefnanda var síðdegis og fram á kvöld, en í 7-8 klukkustundir á dag eftir atvikum. Þegar yfirlit yfir vinnu stefnanda eru skoðuð kemur fram hvaða greiðslur hann fær fyrir vinnu sína í þágu stefnda. Þótt vinnutíminn hafi verið síðdegis og fram á kvöld er ekki hægt að telja það jafngilda því að stefnandi hafi haft starfið að aukastarfi. Því hefur ekki verið mótmælt af stefnanda að hann hafi unnið aðra vinnu með vinnu sinni hjá stefnanda fyrstu árin sem hann starfaði þar. Hins vegar þykir stefnandi hafa sýnt fram, á það m.a. með lífeyrissjóðsyfirlitum sínum, að starf hans í þágu stefnda hin síðari ár hafi verið hans aðalstarf. Frá árinu 1987 tók stefnandi 70-75% launa sinna samkvæmt kjarasamningum opinberra starfsmanna, hin 25% tók hann samkvæmt kjarasamningum Versl­unarmannafélags Reykjavíkur. Saman mynduðu þessar launagreiðslur eina heild fyrir starf sem var aðalstarf stefnanda. Samkvæmt 1. gr. laga nr. 38/1954 verður starfsmaður að vera á föstum launum á meðan hann gegnir starfanum. Með föstum launum er átt við laun sem ákveðin eru með kjarasamningum samkvæmt lögum nr. 94/1986. Stefnandi byggði launakjör sín ekki á kjarasamningum á grundvelli laga nr. 80/1938. Hins vegar fékk stefnandi laun sín greidd eftir á en ekki fyrirfram svo sem 20. gr. laga nr. 38/1954 gerir ráð fyrir. Enda þótt stefndi, Háskólabíó, sé ekki ríkisstofnun hefur stefnandi sannanlega tekið hluta launa sinna samkvæmt kjarasamningum ríkisstarfsmanna. Stefnandi fékk launagreiðslur eftir uppsögnina í 3 mánuði, en síðan samningsbundin laun án yfirvinnu og álagsgreiðslna til 65 ára aldurs með vísan til 3. mgr. 1. gr. laga nr. 19/1979. Í 1. gr. laga nr. 38/1954 er það eitt af skilyrðunum sem sett eru til þess að lögin taki til manna að þeir hafi verið skipaðir, settir eða ráðnir í þjónustu ríkisins. Ekki er það skilyrði að gerður sé skriflegur ráðningarsamningur. Með hliðsjón af því sem hér að framan greinir þykir stefnandi ekki hafa sýnt fram á að hann hafi verið í þjónustu ríkisins, svo sem 1. gr. laga nr. 38/1954 gerir ráð fyrir sem skilyrði fyrir að lögin taki til manna. Stefnda, Háskólabíói var hins vegar í lófa lagið að gera ráðningarsamning við stefnanda þegar algengara varð að gera slíka samninga. Framkvæmdarstjóri stefnda hefur upplýst að það hafi í auknum mæli verið gert innan stofnunarinnar frá því hann tók við framkvæmdarstjórastarfi hjá stefnda. Það hafi verið talið eðlilegra að starfsmenn tækju laun eftir samningum hjá VR eins og starfsmenn hjá samkeppnisaðilum. Í dag væri einungis einn starfsmaður hjá stefnda sem tæki laun skv. samningum opinberra starfsmanna. Ekki kom fram hvort stefndi hafi gert ráðningarsamning við þann starfsmann. Að framan hefur verið rakið að stefndi sé ekki ríkisstofnun og ekki verður talið að stefnandi uppfylli öll skilyrði þess að geta talist heyra undir ákvæði laga nr. 38/1954 svo sem rakið hefur verið. Stefnandi telst því ekki hafa verið ríkisstarfsmaður, hvorki í víðtækasta né þrengsta skilningi þess orðs. Það er hins vegar óumdeilt að stefnandi tók laun skv. kjarasamningum opinberra stafsmanna, þó ekki verði með hliðsjón af því sem hér að framan er rakið talið að hann njóti réttinda sem slíkur. Hins vegar þykir stefndi verða að bera hallann af hinni óvissu stöðu sem stefnandi var í sem starfsmaður hans. Stefnandi gegndi starfi hjá stefnda hátt í þrjátíu ár án þess að hirt væri um að gera við hann ráðningarsamning sem framkvæmdarstjóri stefnda hefur lýst yfir að hafi þó tíðkast í auknum mæli allt frá því hann tók við starfi framkvæmdarstjóra hjá stefnda fyrir 20 árum. Stefnandi var komin hátt á sjötugsaldur þegar honum var sagt upp störfum og hann var ekki heill heilsu. Eftir að hann hætti störfum vann hann um tíma hjá Myllunni Brauð hf., en varð að hætta störfum þar vegna heilsubrests um síðustu áramót. Vegna bágra kjara stefnanda og heilsuleysis hefur hann notið félagslegrar aðstoðar og verið á atvinnuleysisbótum. Af hálfu stefnda er því haldið fram að stefnanda hafi verið greidd laun umfram skyldu, m.a. vegna framangreinds. Stefnda, Háskólabíói var í lófa lagið að kveða á um skýrari stöðu stefnanda, m.a. með því að gera við hann ráðningarsamning eins og hann gerði við flestalla aðra starfsmenn sína. Af hálfu stefnanda hefur því verið haldið fram að hann hafi haft ótímabundna ráðningu hjá stefnda. Það liggur fyrir að ekki var gerður ráðningarsamningur við stefnanda þegar hann réðst til starfa hjá stefnda. Af hálfu stefnda hefur hins vegar ekki verið gefin skýring á því, hvers vegna ekki var gerður ráðningarsamningur við stefnanda síðar, t.d. þegar hann gekk til aukinna starfa fyrir stefnda á árinu 1987 og tók laun vegna þeirra starfa eftir VR-samningum. Þegar framanritað er virt þykir stefndi ekki hafa sýnt fram á að stefnandi hafi haft tímabundna ráðningu með þeim lögfylgjum sem því fylgja. Með vísan til þess sem hér að framan er rakið verður litið svo á að stefnandi hafi haft ótímabundna ráðningu hjá stefnda án uppsagnarfrests. Þar sem stefnanda var sagt upp án sakar ber stefnda að greiða honum bætur sem þykja hæfilega ákveðnar að fjárhæð 2.000.000 kr. með dráttarvöxtum eins og í dómsorði greinir. Stefnandi krefst miskabóta. Af hálfu stefnanda er því haldið fram að uppsögn hans megi rekja til peningahvarfs árið áður, sem enn sé ekki upplýst. Stefnandi annaðist peningaflutninga ásamt öðrum starfsmanni um árabil. Hann hafi verið annar þeirra sem borinn hafi verið sökum vegna þessa og mátt þola rógburð af þeim sökum. Hann hafi m.a. verið kvaddur til yfirheyrslu hjá lögreglu. Stefnandi telur að mannorð sitt hafi beðið hnekki vegna þessa og vegna uppsagnarinnar sem hann hafi mátt þola. Af hálfu stefnda er því hins vegar haldið fram að uppsögnin tengist ekki með neinum hætti hinu óupplýsta peningahvarfi. Forsvarsmaður stefnda greindi frá því að vaxandi óánægju hafi gætt með störf stefnanda án þess að skýra það frekar. Sú óánægja hafi leitt til uppsagnar stefnda. Þess utan verður ekki annað ráðið af gögnum málsins en að störf stefnanda í þágu stefnda hafi verið farsæl í þau tæp þrjátíu ár sem hann starfaði þar. Það getur hvorki talist óeðlilegt eða meiðandi fyrir starfsmann sem annast hefur peningaflutninga að hann sé kallaður til yfirheyrslu hjá lögreglu þegar peningasending hverfur. Að öðru leyti hefur stefnandi ekki greint frá því í hverju mannorð hans hafi beðið hnekki. Af framburði framkvæmdarstjóra stefnda mátti ráða að stefnandi hafi sætt einhverjum umvöndunum vegna starfs síns áður en til uppsagnarinnar kom. Því hefur ekki verið mótmælt af stefnanda. Stefnandi þykir því ekki hafa sýnt fram á að hann hafi ekki fengið neinar skýringar á uppsögninni. Með hliðsjón af því sem hér að framan greinir þykir stefnandi hvorki hafa sýnt fram á tengsl uppsagnarinnar við peningahvarfið, né að uppsögnin hafi verið ærumeiðandi fyrir hann og er stefndi sýknaður af kröfu stefnanda um miskabætur. Hvor aðili um sig skal bera sinn kostnað af málinu. Allur gjafsóknarkostnaður stefnanda, 446.110 kr. greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun lögmanns stefnanda, Atla Gíslasonar, hrl., 423.300 kr. og hefur þá verið tekið tillit til greiðslu virðisaukaskatts. Halla Bachmann Ólafsdóttir, settur héraðsdómari, kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefnda, Háskólabíó, greiði stefnanda, Sigurbirni Þorgrímssyni 2.000.000 með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 26. júní 1997 til greiðsludags. Hvor aðili um sig skal bera sinn kostnað af málinu. Allur gjafsóknarkostnaður stefnanda, 446.110 kr., greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun lögmanns stefnanda, Atla Gíslasonar, hrl., 423.300 kr. og hefur þá verið tekið tillit til greiðslu virðisaukaskatts.

Mál nr. 11/1999

Bifreið Manndráp af gáleysi Svipting ökuréttar

S var ákærður fyrir manndráp af gáleysi með því að hafa ekið sendibifreið sinni á gangandi vegfaranda sem lést af áverkum eftir slysið. Gerðist þetta snemma morguns á Suðurgötu í Reykjavík. Ekki þótti sannað að S hefði ekið of hratt miðað við aðstæður og var talið að hann hefði ekki haft tök á að afstýra slysinu. Var S sýknaður.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar 30. desember 1998 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og jafnframt af hálfu ákæruvalds, sem krefst þyngingar á refsingu, svo og að ákærða verði gerð enn frekari svipting ökuréttar. Ákærði krefst aðallega sýknu af kröfum ákæruvaldsins, en til vara ómerkingar héraðsdóms og heimvísunar málsins. Til þrautavara krefst hann endurskoðunar á niðurstöðu héraðsdóms um viðurlög. Mál þetta varðar banaslys, er varð á Suðurgötu í Reykjavík á móts við norðurenda aðalbyggingar Háskóla Íslands, laust eftir klukkan átta að morgni miðvikudagsins 17. desember 1997. Myrkur var en götulýsing góð og yfirborð malbiksins á götunni þurrt. Hámarkshraði þarna var 50 km á klst. Ákærði kveðst hafa ekið sendibifreið sinni frá heimili sínu í Skerjafirði þennan morgun. Hann hafi ekið á venjulegum umferðarhraða á þessari leið, sem sé 50 til 60 km, á hægri akrein götunnar. Hann hafi verið kominn fram hjá gangbrautarljósum á móts við Brynjólfsgötu er hann hafi skyndilega og fyrirvaralaust orðið var við konu, sem hafi komið út á akbrautina frá hægri. Hún hafi verið á miðri hægri akreininni og hann hafi séð andlit hennar í svip er hann hafi reynt að hemla og sveigja frá til vinstri, en það hafi ekki tekist. Bifreiðin hafi skollið á henni með þeim afleiðingum, sem lýst er í héraðsdómi. Ákærði styður kröfu sína um sýknu þeim rökum, að akstursskilyrði og aðrar aðstæður hafi verið góðar og ekki kallað á sérstaka aðgæslu. Því hafi gilt almenn varúðarsjónarmið og ekki hafi mátt búast við umferð gangandi vegfarenda á þessum stað, sbr. 2. mgr. 12. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Ósannað sé að hann hafi ekið bifreiðinni umfram leyfilegan hámarkshraða í umrætt sinn. Héraðsdómari leggi til grundvallar sakfellingu að hann hafi ekið á um 65 km hraða, en sú niðurstaða verði ekki reist á fyrirliggjandi sönnunargögnum. Engar prófanir hafi farið fram á hemlunarvegalengd bifreiðarinnar við rannsókn málsins. Framlagðar ljósmyndir sýni að hemlaför séu ekki jöfn eftir hægri og vinstri hjólbarða bifreiðarinnar, en við athugun á vegum lögreglunnar eftir slysið hafi hemlabúnaður reynst í lagi. Ljóst sé, að bifreiðin hafi markað hemlaför fyrst og fremst með hjólbörðum vinstra megin, en það skýrist af því að ákærði sveigði henni til vinstri um leið og hann nauðhemlaði. Almennar töflur um hraða í hlutfalli við lengd hemlafara, sem miðist við jafnt átak allra hjólbarða, segi því ekki til um hraða bifreiðarinnar í umrætt sinn. Einnig sé þess að geta að hjólbarðarnir hafi verið negldir. Af hemlaförunum megi því fremur álykta að bifreiðinni hafi verið ekið innan hámarkshraða en yfir. Framburður vitnis, sem ók annnarri bifreið á sömu leið, verði heldur ekki talinn styðja ályktun um of mikinn hraða bifreiðar ákærða. Vitnið hafi ekið bifreið sinni af Sturlugötu til hægri inn á Suðurgötu og borið að sendibifreiðinni hafi verið ekið fram úr skömmu síðar. Fyrir héraðsdómi hafi vitnið dregið úr fyrri framburði hjá lögreglu um að það hafi þá verið komið á um 50 km hraða og talið hraða sinn um 40 km þegar sendibifreiðinni var ekið fram úr á vinstri akrein. Vitnið hafi síðan aukið hraðann í 50 til 60 km. Frá Sturlugötu að slysstað séu 280 metrar. Vitnið hafi talið að 50 til 100 metrar hafi verið á milli bifreiðanna þegar það heyrði að sendibifreiðinni var nauðhemlað. Það bendi til að lítið hafi dregið sundur með bifreiðunum. Framburður ákærða um sinn ökuhraða verði því ekki hrakinn með þessum vitnisburði. Vitnið hafi ekki séð er sendibifreiðin fór yfir á hægri akrein. Það sýni að vitnið hafi ekki veitt bifreiðinni eða akstri hennar sérstaka athygli, sem aftur bendi til að ekkert hafi verið athugavert við akstur ákærða. Þegar virt eru framangreind rök ákærða um hemlaför bifreiðar hans og framburð vitnis verður að fallast á að ekki sé fram komin lögfull sönnun af hálfu ákæruvalds um að ákærði hafi ekið hraðar en hann sjálfur hefur borið. Miðað við aðstæður telst það ekki of mikill ökuhraði. Framburður ákærða er jafnframt á þá leið að svo hafi virst sem konan hafi komið skyndilega út á akbrautina frá hægri. Þessum framburði hefur ekki verið hnekkt. Verður við það að miða að ákærði hafi við þessar aðstæður ekki haft tök á að afstýra slysinu. Með vísan til 45. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála er því ósannað að hann hafi gerst sekur um gáleysi í skilningi 215. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 eða að akstur hans hafi verið mjög vítaverður, sbr. 1. mgr. 101. gr. umferðarlaga, svo sem ákvæðinu var breytt með 25. gr. laga nr. 44/1993. Þá er heldur ekki sannað að ákærði hafi brotið gegn ákvæðum 4. gr., 36. gr. og 37. gr. umferðarlaga, sem tilgreindar eru í niðurstöðu héraðsdóms. Verður hann því sýknaður af kröfum ákæruvaldsins. Allur sakarkostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Ákærði, Sigurður Ársælsson, er sýkn af kröfum ákæruvaldsins. Allur sakarkostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða á báðum dómstigum, Andra Árnasonar hæstaréttarlögmanns, samtals 175.000 krónur. Dómur héraðsdóms Reykjavíkur 3. desember 1998. Ár 1998, fimmtudaginn 3. desember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Júlíusi B. Georgssyni, settum héraðsdómara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 839/1998: Ákæruvaldið gegn Sigurði Ársælssyni sem tekið var til dóms 12. nóvember sl. Málið er höfðað með ákæru lögreglustjórans í Reykjavík dagsettri 29. september sl. á hendur ákærða, Sigurði Ársælssyni, kt. 051250-4009, Skildinganesi 16, Reykjavík, „fyrir hegningar- og umferðarlagabrot með því að hafa, miðvikudaginn 17. desember 1997, á leið norður Suðurgötu við Guðbrandsgötu í Reykjavík, ekið bifreiðinni PR-521 án nægjanlegrar aðgæslu að gatnamótunum og of hratt miðað við aðstæður og almenn hraðamörk, í myrkri á gatnamótum í þéttbýli, þannig að hann gat eigi stöðvað bifreiðina í tæka tíð er kona gekk vestur yfir götuna þar við gatnamótin með þeim afleiðingum að konan, Stefanía Guðnadóttir, fædd 9. mars 1924, varð fyrir bifreiðinni og hlaut slíka áverka að hún lést skömmu síðar. Telst þetta varða við 215. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 og 1. mgr. 4. gr., 1. mgr. 25. gr., 1. mgr. og a- og c-liði 2. mgr. 36. gr. og 1. mgr. 37. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar og til sviptingar ökuréttar samkvæmt 101. gr. umferðarlaga, sbr. 25. gr. laga nr. 44/1993.” Við þingfestingu málsins óskaði sækjandinn eftir að fellt yrði úr ákærunni orðið vestur í atvikalýsingu. Málavextir. Miðvikudagsmorguninn 17. desember 1997, laust eftir klukkan átta, var lögreglunni í Reykjavík tilkynnt um umferðarslys á Suðurgötu á móts við Guðbrandsgötu í Reykjavík. Í frumskýrslu lögreglu kemur fram að bifreiðinni PR-521 hafi verið ekið norður Suðurgötu eftir hægri akrein. Gegnt Guðbrandsgötu hafi bifreiðinni verið ekið á gangandi vegfaranda sem muni hafa verið á leið yfir götuna, en ekki vitað hvort hann hafi verið á leið austur eða vestur yfir götuna er slysið varð. Ökumaður bifreiðarinnar PR-521, ákærði í máli þessu, kvaðst hafa ekið norður Suðurgötu eftir hægri akrein og kvað ökuhraða bifreiðarinnar hafa verið um 50 km á klst. Gegnt Guðbrandsgötu kvaðst hann skyndilega hafa veitt athygli gangandi vegfaranda á miðri götunni framan við bifreiðina. Kvaðst ákærði hafa hemlað og reynt að beygja frá til vinstri, en vegfarandinn hafi orðið fyrir bifreiðinni. Vegfarandinn hefði skollið framan á bifreiðina og kastast í götuna nokkrum metrum framar, þar sem hann hefði legið meðvitundarlaus. Þegar lögreglumenn komu á vettvang lá hin slasaða, Stefanía Guðnadóttir, fædd 9. mars 1924, meðvitundarlaus á vinstri akrein götunnar, um níu metrum framan við bifreiðina PR-521. Talsvert blæddi úr höfði hennar, öndun var óregluleg og púls mjög veikur. Var hún flutt á slysadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur til aðhlynningar. Að sögn læknis á slysadeild var hin slasaða með mjög alvarlega höfuðáverka, áverka á lunga, auk annarra innvortis áverka og var að lokinni rannsókn lögð inn á gjörgæsludeild þar sem hún lést laust fyrir kl. 11.30 sama dag. Þar sem hemlaför eftir bifreiðina voru nær eingöngu eftir vinstri hjól hennar (29,8 m) var hún flutt í Bifreiðaskoðun Íslands til skoðunar og reyndist ástand hemla bifreiðarinnar í lagi samkvæmt skoðunarvottorði. Bifreiðin PR-521, sem er Toyota Hiace sendibifreið, var með neglda hjólbarða á öllum hjólum. Efir hádegi sama dag hafði maður að nafni Bragi Guðlaugsson símasamband við lögreglu og skýrði frá því að þá um morguninn hefði hann ekið inn á Suðurgötu til norðurs frá Sturlugötu. Hafi hann ekið eftir hægri akrein Suðurgötu með 50-60 km hraða á klst. Þá hafi bifreið verið ekið fram úr bifreið hans og hafi ökuhraði þeirrar bifreiðar verið áberandi mikill. Hann kvaðst hafa séð á eftir þessari bifreið norður Suðurgötu, en því næst skyndilega heyrt hemlahljóð og séð hvar bifreiðin leitaði til vinstri á götunni með hemlaljós tendruð. Kvaðst hann síðan hafa komið þar að sem hin slasaða lá í götunni framan við fyrrnefnda bifreið á vinstri akrein, en hann hafi ekki séð til ferða vegfarandans fyrir slysið. Framburður ákærða við lögreglurannsókn málsins var á þá leið að umrætt sinn hefði hann ekið norður Suðurgötu eftir hægri akrein. Hann hafi ekki fylgst með hraðamæli bifreiðarinnar, en taldi sig hafa ekið með 50 til 60 km hraða á klst. sem hefði verið ríkjandi umferðarhraði. Ákærði kvaðst hvorki gera sér grein fyrir aksturs- né birtuskilyrðum. Hann hafi veitt hinum gangandi vegfaranda, Stefaníu, athygli þar sem hún var stödd á miðri hægri akreininni. Hún hafi þá verið svo skammt frá bifreið hans að hann hafi engan möguleika haft á að afstýra slysi. Kvaðst ákærði ekki geta sagt til um í hvora áttina konan gekk, en hann hafi séð framan í andlit hennar. Hann hafi reynt að aka til vinstri yfir á vinstri vegarhelming, en taldi að konan hefði einnig verið á hreyfingu í þá átt. Ákærði kvaðst hafa hemlað, jafnframt því sem hann hefði beygt til vinstri, en örskömmu eftir að hann varð konunnar var hafi hún lent framan á bifreið hans, hægra megin. Minnti ákærða að konan hefði borist með bifreiðinni þar sem hún lenti á henni þar til akstur stöðvaðist. Þá hefði hún lent í götunni framan við bifreiðina, sem hefði stöðvast á vinstra vegarhelmingi. Er hér var komið kvaðst ákærði hafa hringt eftir aðstoð áður en hann fór út úr bifreiðinni. Hafi hann verið í lostástandi eftir atburðinn. Við frekari umhugsun teldi hann konuna fremur hafa verið á leið vestur yfir en austur yfir götuna. Svo hafi virst sem konan hafi verið óviðbúin slysinu því hún hafi t.d. hvorki borið hönd fyrir sig né sýnt önnur merki um að hún hefði orðið bifreiðarinnar vör. Framburður Braga Guðlaugssonar við lögreglurannsókn málsins var á þá leið að hann hefði ekið bifreiðinni KI-693, af gerðinni Toyota Corolla árgerð 1997, norður Suðurgötu af Sturlugötu, laust eftir kl. átta þennan morgun. Er hann ók inn á Suðurgötu kvað hann enga bifreið hafa verið í námunda við bifreið hans. Vitnið kvaðst hafa veitt athygli ökuljósum bifreiðar í baksýnisspeglinum þegar hann hafði náð eðlilegum ökuhraða, um 50 km á klst. Þeirri bifreið, sem var frambyggð dökk sendibifreið, hefði verið ekið yfir á vinstri vegarhelming og fram úr bifreið vitnisins á umtalsverðum hraða. Hraði sendibifreiðarinnar hefði verið aukinn talsvert eftir að henni var ekið fram úr bifreið vitnisins. Kvaðst vitnið ekki hafa veitt bifreiðinni frekari athygli fyrr en hann heyrði hemlahljóð. Hafi hann þá séð sendibifreiðina með logandi hemlaljósum aka frá miðju vegar yfir á vinstri vegarhelming, þar sem hún stöðvaðist skömmu síðar. Taldi vitnið að er þetta gerðist hafi sendibifreiðin verið 50-60 metrum fyrir framan bifreið vitnisins. Kvaðst vitnið hafa ekið áfram eftir hægri akrein, fram fyrir bifreiðina og þá séð að umferðarslys hafði orðið og konu liggjandi í götunni. Vitnið kvaðst hafa hringt í Neyðarlínuna til þess að tilkynna um slysið og verið í símasambandi meðan hann yfirgaf bifreiðina og lýst því sem fyrir augu bar. Þegar þetta gerðist hefði ökumaður sendibifreiðarinnar komið út úr bifreiðinni og hann ásamt öðrum manni stumrað yfir hinni slösuðu. Fljótlega eftir þetta kvaðst vitnið hafa farið af vettvangi. Vitnið kvað veður hafa verið stillt og hita yfir frostmarki þegar slysið varð. Myrkur hefði verið og götulýsing fremur slæm. Akbraut hefði verið þurr og fremur lítil umferð. Afstaða ákærða til ákærunnar er sú að hann kveðst vera saklaus af þeirri háttsemi sem honum er þar gefin að sök. Ákærði kveðst hafa verið að koma heiman frá sér þennan morgun og hafa ekið norður Suðurgötu eftir hægri akrein götunnar. Hann hafi ekki haft augun á hraðamæli bifreiðarinnar PR-521, en taldi sig hafa ekið á venjulegum umferðarhraða, en hámarkshraði á Suðurgötu sé 50 km/klst. Þegar ákærði var nýbúinn að aka fram hjá gangbrautarljósunum á móts við Brynjólfsgötu kvað hann konu skyndilega hafa skundað, þ.e. gengið rösklega, í veg fyrir bifreiðina. Síðan hafi hún líkt og áttað sig, staðnæmst og snúið við, en það hafi verið um seinan og hafi bifreiðin skollið á konunni í sama mund. Kveður ákærði konuna hafa verið á leið vestur yfir götuna þegar hún varð fyrir bifreiðinni. Slysið hafi átt sér stað um áttaleytið um morguninn og þá hafi verið dimmt, en akstursskilyrði að öðru leyti góð. Hann kveðst ekki muna hvort yfirborð vegarins var blautt eða þurrt, en gerði fremur ráð fyrir að það hefði verið þurrt. Þegar ákærði hafði komið auga á konuna, nokkrum metrum fyrir framan bifreiðina, kvaðst hann hafa nauðhemlað og reynt að sveigja frá yfir á vinstri vegarhelming. Kvaðst hann engin tök hafa haft á að afstýra slysinu. Konan hafi borist með bifreiðinni allt þar til hún stöðvaðist. Ákærði kveður fyrstu viðbrögð sín hafa verið að hringja í Neyðarlínuna, en síðan hafi hann farið út úr bifreiðinni og reynt að hlúa að konunni, sem hafi verið með lífsmarki þegar hann kom að henni. Fljótlega hefðu menn komið þarna að og einnig farið að hlúa að konunni. Ákærði kvað umferð norður Suðurgötu þennan morgun ekki hafa verið þunga, en á hægri akrein fyrir framan bifreiðina sem hann ók hefði verið bifreið og einnig hafi verið bifreið fyrir aftan á hægri akrein, og kveðst ákærði hafa haft áhyggjur af að bifreið hans myndi lenda utan í hlið þeirrar bifreiðar þegar hann var að beygja í nauðhemluninni. Ákærði kveðst hafa ekið á almennum umferðarhraða norður Suðurgötu umrætt sinn, en með því eigi hann við 50-60 km hraða á klst. Hann kvaðst ekki gera sér grein fyrir hvar konan var stödd er hún sneri við. Spurður um hver kynni að vera ástæða þess að hann sá konuna ekki fyrr, kvaðst ákærði ekki geta svarað því beint Hann væri búinn að fara yfir þetta mál í huga sér, en enga skýringu fundið. Hann teldi skýringuna þó vera þá að konan hefði verið komin yfir götuna þegar hún hafi skyndilega ákveðið að snúa við. Spurður um hvort mögulegt væri að hann hefði litið af akbrautinni eitthvað til hliðar. kveður ákærði sig ekki reka minni til þess. Þá kvaðst hann ekki minnast þess að hafa farið fram úr neinni bifreið á leið sinni norður Suðurgötu. Það mætti þó vel vera, en hann minntist þess ekki. Götulýsingu á Suðurgötu þennan morgun kvað hann hafa verið þokkalega. Ákærði kvað bifreiðina PR-521 vera búna dagljósabúnaði, en það þýði að ævinlega sé kveikt á ökuljósum bifreiðarinnar þegar hún er í akstri. Ákærði var beðinn að útskýra hvers vegna hemlafar vinstra megin virtist vera afdráttarlausara en hægra megin, þrátt fyrir að hemlabúnaður hefði við skoðun reynst vera í lagi. Hann kvaðst hafa nauðhemlað og sveigt frá konunni og eftir á að hyggja teldi hann að bifreiðin hefði við nauðhemlunina flutt þungann til, þannig að hann hefði lent meira á framhjólum hennar. Aðspurður hvort lengd hemlafaranna gæti af þessum ástæðum gefið til kynna hraða bifreiðarinnar kvað hann sér finnast að lengd þeirra gæti engan veginn gefið hraðann til kynna. Vitnið Bragi Guðlaugsson, kt. 310350-4359, skýrði svo frá að þennan morgun hefði hann ekið bifreið sinni, KI-693, af Sturlugötu inn á Suðurgötu til norðurs eftir hægri akrein götunnar. Áður en hann beygði inn á Suðurgötu hefði hann litið til vinstri og séð bílljós í fjarska. Þegar vitnið hafði ekið á að giska 10-20 metra norður Suðurgötu kvaðst hann hafa séð, í baksýnisspegli bifreiðar sinnar, ökuljós bifreiðar sem ekið var eftir sömu akrein, og nálguðust bifreiðina KI-693 nokkuð hratt, enda hefði sú bifreið þá ekki verið búin að ná mikilli ferð. Þegar bifreið vitnisins var komin á nokkra ferð hefði bifreiðin sem á eftir kom skipt um akrein og ekið fram úr bifreið vitnisins og hefði dregið í sundur með bifreiðunum. Taldi vitnið að bifreið sín hefði verið búin að ná u.þ.b. 40 km hraða þegar sú bifreið, sem var sendibifreið, nokkuð dökk að lit, ók fram úr bifreið vitnisins. Kveðst vitnið ekki hafa farið upp í meira en 50-60 km hraða er hann ók norður götuna. Vitnið taldi sendibifreiðinni hafa verið ekið norður Suðurgötu eftir vinstri akrein. Þegar sendibifreiðin var komin alllangt fram úr bifreið vitnisins kvaðst hann hafa séð og heyrt að henni var snögghemlað, og er vitnið kom að sendibifreiðinni hefði hann stöðvað lítið eitt fyrir framan hana og þannig lokað hægri akreininni. Sendibifreiðin hefði verið á vinstri akreininni, lítið eitt á ská. Í sama mund og vitnið stöðvaði bifreiðina hefði borið þarna að tvo menn sem sögðu vitninu að hringja í Neyðarlínuna og tilkynna um slys. Kvaðst vitnið hafa lýst fyrir starfsmönnum Neyðarlínunnar hvað þarna hefði átt sér stað og reynt að lýsa ástandi konunnar. Þá hefði fleira fólk verið komið að og verið að hlynna að konunni. Vitnið kvað konuna hafa legið á vinstri akreininni fyrir framan sendibifreiðina. Kvað vitnið sér hafa virst sem konan væri ekki með lífsmarki. Vitnið kvað slysið hafa átt sér stað laust eftir klukkan átta. Það hafi verið snjólaust og þurrt, en dimmt, akstursskilyrði góð og götulýsing þokkaleg. Aðspurður hvort verið gæti að sendibifreiðin hefði farið yfir á hægri akrein á ný eftir að henni hafði verið ekið fram úr bifreið vitnisins kvaðst vitnið telja að svo hefði ekki verið. Kveður vitnið lýsinguna á þessum stað ekki vera svo mikla að unnt sé að gera sér grein fyrir staðsetningu bifreiða á götunni, þ.e. hvort þær eru á hægri eða vinstri akrein. Vitnið taldi að þegar hann heyrði að sendibifreiðinni var nauðhemlað hefðu 50-100 metrar verið á milli bifreiðar hans og sendibifreiðarinnar. Vitnið kvaðst ekki hafa séð þegar konan varð fyrir sendi­bifreiðinni. Hefði hann ekki séð hana fyrr en eftir slysið. Vitnið taldi að hann hefði verið búinn að aka á að giska 30-40 metra norður Suðurgötu þegar sendibifreiðinni var ekið fram úr bifreið hans og taldi bifreið sína þá hafa verið í öðru ganghraðastigi. Borin var undir vitnið skýrsla hans hjá lögreglu 17. desember 1997. Vitnið staðfesti efni skýrslunnar. Vitnið Heimir Andri Jónsson lögreglumaður, kt. 100767-4659, sá í dóminum frumskýrslu málsins, kvað hana rétta og staðfesti nafnritun sína undir hana. Þá sá vitnið ljósmyndir teknar á slysstað. Vitnið staðfesti að ljósmyndirnar hefðu verið teknar á vettvangi. Vitnið Guðlaugur Einarsson lögreglumaður, kt. 290158-5679, sá í dóminum vettvangsuppdrátt dagsettan 17. desember sl. Kvað vitnið uppdráttinn vera réttan og staðfesti að hafa fært inn á hann afstöðu bifreiðar og hinnar slösuðu eftir bestu vitund og samvisku og kannaðist við nafnritun sína á uppdrættinum. Þá sá vitnið ljósmyndamöppuna og staðfesti að ljósmyndirnar hefðu verið teknar á vettvangi. Vitnið kvaðst hafa mælt hemlaför bifreiðarinnar og mætti treysta því að hemlaförin hefðu verið færð hlutfallslega rétt inn á vettvangsuppdráttinn. Í ályktun krufningarskýrslu segir svo: „Krufningin leiddi í ljós að banamein konunnar voru fjöláverkar þeir sem hún hlaut er hún varð fyrir bifreið sem vegfarandi á leið yfir götu. Voru áverkarnir mestir á brjósthol hægra megin og höfuð hægra megin svo rif brotnuðu og skaði varð á lungum með blæðingum inn í brjósthol og nálæg líffæri. Reynt var að gera skurðaðgerð og stöðva blæðingar en áverkarnir voru þess eðlis að ekki varð við ráðið og lést hún af völdum fjöláverkanna.” Niðurstaða. Mál þetta varðar banaslys á Suðurgötu við Guðbrandsgötu, hér í borg, laust eftir kl. átta að morgni 17. desember 1997. Myrkur var, en götulýsing góð og yfirborð malbikaðrar götunnar þurrt og slétt. Samkvæmt vottorði Veðurstofu Íslands var vindátt austan eða austnorðaustan, þrjú vindstig, skýjað, hiti nálægt sjö gráðum og skyggni 50-60 km. Vitnið Bragi Guðlaugsson kveðst hafa séð aðdraganda slyssins, en hann sá ekki til ferða konunnar sem varð fyrir bifreið ákærða. Að sögn ákærða sá hann ekki til ferða konunnar fyrr en örskömmu áður en hún varð fyrir bifreið hans. Óljóst er hvort konan var á leið norður eða suður yfir Suðurgötu greint sinn og telur dómurinn ekki unnt að slá neinu föstu í þeim efnum. Þar sem slysið varð hagar svo til að umferðareyja er sem skilur að eystri og vestari akbraut Suðurgötu. Myndar vestari akbraut Suðurgötu gatnamót við Guðbrandsgötu, en umferðareyjan er heil þannig að ekki er hægt að komast af Guðbrandsgötu yfir á eystri akbraut Suðurgötu. Verður að fallast á það með ákærða að vegna þessara aðstæðna verði þetta ekki talin eiginleg gatnamót í skilningi 2. gr. umferðarlaga. Engin merkt gangbraut er á þeim stað þar sem konan gekk yfir götuna, en allnokkru sunnar er merkt gangbraut með handstýrðum umferðarljósum. Ákærði telur sig hafa ekið norður Suðurgötu á eðlilegum umferðarhraða þennan morgun og hefur nefnt 50-60 km hraða á klst. í því sambandi, en hámarkshraði á Suðurgötu er 50 km á klst. Miðað við árstíma voru akstursskilyrði ákjósanleg, en bifreiðin sem ákærði ók var búin negldum vetrarhjólbörðum. Ef miðað er við hemlaför á vettvangi fær sá ökuhraði sem ákærði tilgreinir ekki staðist. Allt að einu eru þó eigi efni til að taka alfarið mið af lengd hemlafara þegar hraði bifreiðarinnar sem ákærði ók er metinn. Dómurinn telur þó ekki varhugavert með hliðsjón af lengd hemlafaranna að slá því föstu að ákærði hafi ekið á um 65 km hraða á klukkustund greint sinn. Telur dómurinn framburð vitnisins, Braga Guðlaugssonar, styrkja þessa niðurstöðu fremur en veikja. Þá þykir við úrlausn málsins mega miða við framburð ákærða um aðdraganda slyssins að öðru leyti en því sem að framan segir, en framburður hans fær að hluta til stuðning í framburði vitnisins, Braga Guðlaugssonar. Þannig verður að telja að ákærða hefði átt að vera unnt að sjá til ferða konunnar mun fyrr en raun varð, enda ekkert sem byrgði honum sýn. Á hinn bóginn verður ekki litið fram hjá því að hinn gangandi vegfarandi átti umtalsverða sök á slysinu. Að öllu framanrituðu virtu telur dómurinn sannað að ákærði hafi ekið án nægjanlegrar aðgæslu og of hratt miðað við aðstæður og almenn hraðamörk, í myrkri í þéttbýli með þeim afleiðingum er í ákæru greinir. Verður hann samkvæmt því sakfelldur fyrir brot gegn 215. gr. almennra hegningarlaga og 1. mgr. 4. gr., 1. mgr. og a-lið 2. mgr. 36. gr. og 1. mgr. 37. gr. umferðarlaga nr. 50, 1987. Sakaferill ákærða hefur ekki þýðingu í málinu. Við ákvörðun refsingar ber samkvæmt framansögðu að taka tillit til sakar konunnar. Er refsing ákærða hæfilega ákveðin fangelsi í tuttugu daga, skilorðsbundin til tveggja ára. Þá þykir ekki verða hjá því komist að líta svo á að ákærði hafi með framferði sínu unnið til þess að verða sviptur ökurétti, svo sem krafist er í ákærunni og samkvæmt lagaákvæði því er þar greinir. Þykir hæfilegt að svipta ákærða ökurétti í sex mánuði frá birtingu dómsins að telja. Loks ber að dæma ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar, þar með taldar 60.000 krónur í málsvarnarlaun til skipaðs verjanda hans, Andra Árnasonar hæstaréttarlögmanns, og jafnháa fjárhæð í saksóknarlaun í ríkissjóð. Dómsorð: Ákærði, Sigurður Ársælsson, sæti fangelsi í 20 daga, en fresta skal fullnustu refsingarinnar og niður skal hún falla að liðnum 2 árum frá uppkvaðningu dómsins að telja haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga. Ákærði er sviptur ökurétti í 6 mánuði frá birtingu dómsins að telja. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með taldar 60.000 krónur í málsvarnarlaun til skipaðs verjanda síns, Andra Árnasonar hæstaréttarlögmanns, og jafnháa fjárhæð í saksóknarlaun til ríkissjóðs.

Mál nr. 385/1998

Skuldabréf Dráttarvextir Málatilbúnaður Ómerking Heimvísun

F stefndi S til greiðslu eftirstöðva skuldabréfs. Ágreiningur var með aðilum um hvort kostnaður og dráttarvextir hefðu verið ofteknir við þær greiðslur sem þegar höfðu verið inntar af hendi. F lagði ekki fram útreikninga vegna þessara atriða og var talið að málatilbúnaður F hefði í upphafi ekki verið svo skýr sem krefjast mátti. Talið var að héraðsdómur hefði mátt hafna frávísunarkröfu S þar sem bæta mátti úr þessu undir rekstri málsins. Á hinn bóginn hefði héraðsdómur þá átt að leita eftir skýringum hjá F vegna þessa. Þetta var þó ekki gert og var málið dæmt í héraði án þess að S fengi kost á að koma að sjónarmiðum sínum vegna útreiknings F á þessum liðum. Var meðferð málsins fyrir héraðsdómi eftir uppkvaðningu frávísunarúrskurðarins því ómerkt og málinu vísað aftur heim í hérað.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Haraldur Henrysson, og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 16. september 1998. Hann krefst þess að dómkröfum stefnda verði vísað frá héraðsdómi. Til vara krefst hann þess að hann verði sýknaður að svo stöddu af kröfum stefnda. Í báðum tilfellum krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms með þeirri breytingu, að til frádráttar dæmdri fjárhæð komi 23.124 krónur, sem áfrýjandi hafi greitt inn á skuldina 15. janúar 1996. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Kröfur áfrýjanda eru óbreyttar frá því er var í héraði. Með úrskurði héraðsdóms 2. mars 1998 var kröfu hans um frávísun hafnað. Í áfrýjunarstefnu sér þess engin merki að þeim úrskurði sé áfrýjað. Er áfrýjandi því við þann úrskurð bundinn og kemur frávísun málsins ekki til álita fyrir Hæstarétti nema að því leyti, sem rétturinn gætir þess af sjálfsdáðum. I. Ágreiningur málsaðila varðar innheimtu skuldabréfs, sem áfrýjandi gaf út til stefnda 12. desember 1990, með fimm jöfnum afborgunum á gjalddögum 10. desember ár hvert, í fyrsta sinn 1991. Samkvæmt skýringum lögmanns stefnda fyrir Hæstarétti telur hann að fyrstu þrjár afborganirnar séu að fullu uppgerðar og mál þetta varði eingöngu innheimtu tveggja síðustu afborgananna, að því þó undanskildu að áfrýjandi hafi greitt 23.124 krónur inn á fjórðu afborgun lánsins. Fyrir Hæstarétti dró hann þessa innborgun frá dæmdri fjárhæð í héraði. Stefndi krefst þess að innheimtum vegna fyrri afborgana verði haldið utan máls þessa því að með þær hafi verið farið sem sjálfstæð innheimtumál. Áfrýjandi ber ekki brigður á að hann skuldi stefnda en hefur hins vegar haldið því fram að kröfugerð stefnda sé vanreifuð að því er varðar ráðstöfun þess fjár sem hann hafði þegar greitt stefnda inn á skuldabréfið. Honum sé því ókleift að móta kröfur sínar og halda uppi vörnum í málinu. Bendir hann á í því sambandi að stefndi hafi við upphaflega kröfugerð í héraði krafist dráttarvaxta, sem hafi verið dæmdir ólögmætir með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 18. september 1997 í máli Hótels Leifs Eiríkssonar ehf. gegn stefnda, sem hafi unað dóminum. Af gögnum málsins verði ekki annað ráðið en stefndi hafi við innheimtu fyrri afborgana skuldabréfsins reiknað sér þessa ólögmætu dráttarvexti. Hefur áfrýjandi frá upphafi málsins í héraði krafist þess að stefndi gerði grein fyrir þessari töku dráttarvaxta. Þá heldur hann því fram að stefndi hafi við þá innheimtu ljóslega reiknað sér kostnað við meðferð uppboðsmáls, en uppboðsheimild sé ekki í skuldabréfinu. Í báðum tilvikum geti verið um að ræða fjárhæðir sem dragast eigi frá stefnufjárhæð. II. Fyrir héraðsdóm voru lögð yfirlit um fyrri innheimtu stefnda vegna skuldabréfsins án þess að skýrt komi fram hvaða dráttarvextir voru þá reiknaðir. Verður að fallast á það með áfrýjanda að hugsanlega ofteknir dráttarvextir hefðu mátt koma til lækkunar á kröfum stefnda í þessu máli. Sama gat gilt um oftekinn uppboðskostnað. Málatilbúnaður stefnda var ekki í upphafi máls svo skýr sem krefjast mátti, sbr. e. lið 80. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, og þótt hann hefði nokkuð skýrst með framlögðum skjölum við meðferð málsins skorti enn á um skýrleika hans, þegar héraðsdómari hafnaði frávísunarkröfu áfrýjanda. Þar sem sú leið var valin í héraði var mikilvægt að héraðsdómur leitaði eftir því samkvæmt 3. mgr. 101. gr. sömu laga, sbr. og 2. mgr. sömu greinar, að fá skýrar yfirlýsingar hjá stefnda þessu lútandi fyrir aðalflutnings málsins í héraði. Áfrýjandi hefði þá átt þess kost, ef á þurfti að halda, að bera fram mótmæli sín og hugsanlegar kröfur til lækkunar kröfum stefnda. Yrði stefndi ekki við kröfum dómara í þessu efni hefði hann getað vísað málinu frá dómi þrátt fyrir fyrri úrskurð. Héraðsdómari, sem tók við málinu eftir uppkvaðningu þessa úrskurðar, lagði hins vegar dóm á málið án nokkurra frekari skýringa stefnda eða útreikninga, auk þess sem hann virðist hafa gengið út frá því að áfrýjandi krefðist sýknu af kröfum stefnda, en hann krefst sýknu að svo stöddu svo sem að framan greinir. Þegar framangreint er virt þykir ekki hjá því komist að ómerkja héraðsdóm og meðferð málsins eftir uppkvaðningu úrskurðar þar sem frávísun var hafnað og leggja fyrir héraðsdómara að taka málið til meðferðar að nýju. Samkvæmt þessum úrslitum ber stefnda að greiða áfrýjanda upp í málskostnað fyrir Hæstarétti 40.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur og meðferð málsins eftir 2. mars 1998 eru ómerkt og málinu vísað heim í hérað til nýrrar meðferðar og dómsálagningar að nýju. Stefndi, Ferðamálasjóður, greiði áfrýjanda, Stefáni Stefánssyni, 40.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 23. júní 1998. Mál þetta, sem dómtekið var 26. f.m. er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Ferðamálasjóði, kt. 630179-0689, Hverfisgötu 6, Reykjavík, á hendur Stefáni Stefánssyni, kt. 270853-4939, Starrahólum 9, Reykjavík, með stefnu sem birt var 23. júní 1997. Dómkröfur aðalstefnanda: Endanlegar dómkröfur aðalstefnanda eru þær að aðalstefndi verði dæmdur til þess að greiða aðalstefnanda USD 11.035,46 auk vaxta p.a. sem nema millibankavöxtum á USD á erlendum fjármagnsmörkuðum, LIBOR, auk 2% vaxtaálags frá 20.12.1993 til 20.12.1994 en með dráttarvöxtum af USD skv. aug­lýsingu Seðlabanka Íslands á grundvelli vaxtalaga nr. 25/1987 frá þ.d. til greiðsludags. Að staðfestur verði 8. veðréttur og uppfærsluréttur aðalstefnanda í fasteigninni Starra­hólum 9, Reykjavík. Að aðalstefndi verði dæmdur til þess að greiða aðalstefnanda málskostnað samkvæmt mati dómsins að teknu tilliti til virðisaukaskatts. Dómkröfur aðalstefnda: Aðalstefndi gerði upphaflega þær dómkröfur að kröfum aðalstefnanda yrði vísað frá dómi og aðalstefnanda yrði gert að greiða aðalstefnda málskostnað að mati réttarins, að viðbættum virðisaukaskatti. Aðalstefndi gerði þá varakröfu að hann yrði sýknaður að svo stöddu af öllum kröfum aðalstefnanda og aðalstefnanda yrði gert að greiða aðalstefnda málskostnað að mati réttarins, að viðbættum virðisaukaskatti. Dómkröfur aðalstefnda í gagnsök: Með stefnu, sem birt var 14. maí 1997, gagnstefndi aðalstefndi aðalstefnanda, eru gerðar þær dómkröfur að viðurkennt verði með dómi að láns- og endurgreiðslukjör á láni aðalstefnanda til aðalstefnda skv. skuldabréfi, útg. 12.12.1990, að fjárhæð USD 27.588,74 hafi verið ólögmæt. Auk þess er gerð krafa um það að aðalstefnanda verði gert að greiða aðalstefnda málskostnað að mati réttarins, að viðbættum virðisaukaskatti. Dómkröfur aðalstefnanda í sakaukastefnu: Með sakaukastefnu, sem lögð var fram í málinu í þinghaldi 22. maí 1997, stefndi aðalstefnandi Vönum ehf., kt. 690494-2809, Brautarholti 22, Reykjavík, til að þola staðfestingu 8. veðréttar og uppfærslu­réttar stefnanda í fasteign sakaukastefnda að Starrahólum 9, Reykjavík. Að auki krafð­ist aðalstefnandi þess að sakaukastefnda yrði gert að greiða honum málskostnað að mati dómsins. Sakaukastefndi krafðist aftur á móti sýknu auk málskostnaðar úr hendi aðalstefnanda eins og fram kemur í greinargerð hans, sem lögð var fram 26. júní 1997. Á dómþingi 4. september sl. lagði aðalstefnandi fram greinargerð sína í gagnsök. Þar gerir hann aðallega þær dómkröfur að kröfum aðalstefnda í gagnsök verði vísað frá dómi. Með úrskurði uppkveðnum 2. mars 1998 var kröfum aðalstefnda í gagnsök vísað frá dómi að kröfu aðalstefnanda enda var meira en mánuður liðinn frá þingfestingu aðalsakar og þar til gagnstefnan var birt sbr. 2. ml. 2. mgr. 28. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Sömuleiðis var frávísunarkröfu aðalstefnda hafnað þar sem kröfur aðalstefnanda þóttu ekki vanreifaðar, enda þótt hann hafi ekki að mati aðalstefnda gert fullnægjandi grein fyrir greiðslum, sem aðalstefndi taldi sig hafa innt af hendi til greiðslu á veðskuldabréfi. Málsatvik, málsástæður og lagarök. Ágreiningur aðila byggist á skuldabréfi, útg. 12. desember 1990 í Reykjavík, nr. 823, sem aðalstefndi gaf út til stefnanda í kjölfar lánveitingar sjóðsins til stefnda. Var lánið upphaflega USD 27.588,74. Skyldi til viðbótar greiðslu afborgunar og vaxta greiða á gjalddaga, eða á síðari greiðsludegi, verðbætur á afborgunar- og vaxtagreiðslur sem miðuðust við breytingu á skráðu sölugengi á USD frá 54,37 kr. sem var gengi USD á útborgunardegi lánsins. Þá skyldu eftirstöðvar lánsins breytast á sama hátt. Aðalstefndi skuldbatt sig til þess að greiða af láninu með 5 jöfnum árlegum greiðslum afborgana og vaxta hinn 20. desember ár hvert, í fyrst sinn þann 20. desember 1991. Vextir skyldu vera 2% yfir millibankavöxtum á erlendum fjármagnsmörkuðum, (LIBOR), sem aðalstefnandi hefur undirgengist að greiða sínum lánveitendum, sem eru m.a. Norræni fjárfestingarbankinn NIB og Framkvæmdasjóður Íslands. Skyldu vextir reiknast frá útborgun lánsins sem var útgáfudagur skuldabréfsins. Greiðslustaður lánsins var Búnaðarbanki Íslands, aðalbanki, Austurstræti, Reykjavík og var skuldabréfið vistað þar til innheimtu. Til tryggingar skilvísri og skaðlausri greiðslu höfuðstóls, vaxta verðbóta og alls kostnaðar, var aðalstefnanda sett að veði, með 8. veðrétti og uppfærslurétti, fasteignin að Starrahólum 9, Reykjavík, sem þá var þinglesin eign aðalstefnda Stefáns Stefáns­sonar. Þegar að því kom að stefna skuldara lánsins fyrir dómstóla vegna vanskila, kom í ljós að eigendaskipti höfðu orðið að umræddri fasteign og aðalstefnanda því nauðugur einn kostur að stefna nýjum eigendum fasteignarinnar, Vönum ehf., með sakaukastefnu til að þola viðurkenningu á veðréttinum. Sakaukastefndi fellst á uppfærslu á veðréttinum en gerir þá kröfu að það verði ekki gert á hans kostnað. Aðalstefndi hefur ekki greitt af skuldabréfinu frá og með gjalddaga 20.12.1994 og er því krafist samningsvaxta frá 20.12.1993 til 20.12.1994, en dráttarvaxta skv. auglýsingu Seðlabanka Íslands á grundvelli vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Aðalstefnandi vísaði upphaflega til 3. gr. sbr. IV. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 sbr. og IV. kafla l. nr. 117/1994 sbr. og ákvæði eldri laga nr. 79/1985 um heimild og skyldu sjóðsstjórnar og ráðherra til þess að leggja til og ákveða um vaxtakjör sjóðsins í sínum útlánum. Um lagaskyldu vísaði aðalstefnandi til innheimtu ábyrgðargjalds úr hendi aðalstefnda. Vísaði aðalstefnandi til l. nr. 37/1961 um ríkisábyrgðir, sbr. l. nr. 68/1987, svo og til reglugerðar nr. 450 frá 2. október 1987. Við aðalmeðferð málsins breytti aðalstefnandi vaxtakröfu sinni og vísaði eingöngu til auglýsingar Seðlabanka Íslands um dráttarvexti á grundvelli vaxtalaga nr. 25/1987. Aðalstefnandi krefst málskostnaðar með vísan til 21. kafla laga nr. 91/1991 auk greiðslu virðisaukaskatts. Aðalstefndi hefur haldið því fram að sýkna bæri hann að svo stöddu og vísar í því sambandi til 1. og 2. mgr. 1. gr. tilskipunar um áritun afborgana á skuldabréf frá 9. febrúar 1798. Aðalstefnandi heldur því fram að umrætt ákvæði sé fallið úr gildi fyrir notkunarleysi (desvetudo) þar sem ekki tíðkist lengur að árita skuldabréf. Aðalstefndi krefst málskostnaðar auk virðisaukaskatts á málskostnað. Niðurstaða. Við meðferð málsins fyrir dómi hefur ágreiningsefnum aðila fækkað. Það eina sem aðilar deila nú um er varakrafa aðalstefnda um sýknu. Krafa aðalstefnda um sýknu byggist á 1. og 2. mgr. 1. gr. tilskipunar um áritun afborgana á skuldabréf frá 9. febrúar 1798, þ.e. að ekki hafi verið farið eftir því ákvæði þegar aðalstefndi greiddi af bréfinu. Ekki verður fallist á röksemd aðalstefnanda að ákvæðið sé fallið niður fyrir notkunarleysi, en nútímaviðskiptahættir eru með þeim hætti að löngu er hætt að árita á skuldabréf um greiðslu afborgana. Þó að bréfið hafi ekki verið áritað um greiðslu svo sem mælt er fyrir um í hinni fornu tilskipun veitir það aðalstefnda ekki heimild til að hætta greiðslum af því. Það er óumdeilt að aðalstefndi tók lán hjá aðalstefnanda á árinu 1990. Lánið skyldi endurgreiðast með fimm jöfnum afborgunum. Greiðslur aðalstefnda féllu niður frá og með gjalddaga í desember 1994 og hefur hann því aðeins greitt þrjár afborganir af fimm. Aðalstefndi skuldar aðalstefnanda enn eftirstöðvar bréfsins ásamt vöxtum og dráttarvöxtum. Aðalstefndi þykir ekki hafa sýnt fram á það með neinum hætti að krafa hans um sýknu eigi að ná fram að ganga. Ekki verður fallist á sýknukröfu aðalstefnda með vísan til þess að aðalstefnandi hafi ekki látið árita skuldabréfið um greiðslu svo sem lögboðið er. Þegar litið er til þess sem hér að framan er rakið, er fallist á kröfur aðalstefnanda þess efnis að aðalstefndi greiði honum USD 11.035,46 auk vaxta svo sem nánar greinir í dómsorði. Fasteignin Starrahólar 9 var eign aðalstefnda við útgáfu skuldabréfsins. Hún var sett að veði til tryggingar skilvísri og skaðlausri greiðslu höfuðstóls, vaxta og verðbóta og alls kostnaðar. Núverandi eigandi fasteignarinnar er Vanir ehf. Framkvæmdarstjóri þess fyrirtækis er aðalstefndi Stefán Stefánsson og hefur hann prókúruumboð þess. Í stjórn er Kristinn Arnar Stefánsson og Eggert Magnús Ingólfsson. Aðalstefndi sakaukastefndi Vönum ehf. núverandi eiganda hinnar veðsettu eignar nr. 9 við Starrahóla í Reykjavík, til að þola staðfestingu á veðrétti. Sakaukastefndi hefur ekki mótmælt þeirri kröfu. Með vísan til þess sem hér að framan er rakið er staðfestur 8. veðréttur og uppfærsluréttur sakaukastefnanda Ferðamálasjóðs í fasteigninni Starrahólum 9, Reykjavík, eign sakaukastefnda Vana ehf. Aðalstefndi greiði aðalstefnanda málskostnað að fjárhæð 190.000 kr. og hefur þá verið tekið tillit til greiðslu virðisaukaskatts. Halla Bachmann Ólafsdóttir, settur héraðsdómari, kvað upp dóminn. Dómsorð: Aðalstefndi, Stefán Stefánsson, greiði aðalstefnanda, Ferðamálasjóði, USD 11.035,46 auk vaxta sem nemur millibankavöxtum á USD á erlendum fjármagnsmörkuðum, LIBOR, auk 2% vaxtaálags frá 20.12.1993 til 20.12.1994, en með dráttarvöxtum af USD skv. auglýsingu Seðlabanka Íslands á grundvelli vaxtalaga nr. 25/1987 frá þ.d. til greiðsludags. Staðfestur er 8. veðréttur og uppfærsluréttur sakaukastefnanda Ferðamálasjóðs í fasteign sakaukastefnda Vana ehf. að Starrahólum 9, Reykjavík. Aðalstefndi greiði aðalstefnanda málskostnað að fjárhæð 190.000 kr. og hefur þá verið tekið tillit til greiðslu virðisaukaskatts.

Mál nr. 426/1998

Hnefaleikar Stjórnarskrá Mannréttindasáttmáli Evrópu Upptaka Evrópska efnahagssvæðið Skilorð

S, Ó, F og Á voru ákærðir fyrir að hafa brotið lög nr. 92/1956 um að banna hnefaleika með því að hafa kennt hnefaleika og með því að hafa staðið fyrir sýningu á hnefaleikum. Töldu þeir bannið ekki ná yfir þá háttsemi sem ákært var fyrir, þar sem þeir hefðu stundað áhugamannahnefaleika sem hefðu þróast eftir að bannið var sett og hefðu ekki sömu hættueiginleika og hnefaleikar sem þá voru stundaðir. Ekki var fallist á þetta og voru ákærðu sakfelldir fyrir brot sín, enda þóttu lögin hvorki vera fallin brott fyrir notkunarleysi né vera andstæð jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar. Ákvörðun refsingar var frestað skilorðsbundið en ákærðu gert að þola upptöku á ýmsum búnaði til hnefaleikaiðkunar.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Ríkissaksóknari skaut máli þessu til Hæstaréttar 5. október 1998 að ósk allra ákærðu, en jafnframt af hálfu ákæruvaldsins til refsiákvörðunar, staðfestingar á sakfellingu ákærðu og upptöku muna. Af hálfu ákærðu er krafist sýknu. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Þar á meðal er sænsk rannsókn frá 1990 á því hvort varanlegur heilaskaði geti stafað af áhugamannahnefaleikum og myndband ásamt reglum um bardagaíþróttina Tae Kwon Do. I. Með bréfi 13. apríl 1999, rúmri viku fyrir boðaðan flutning málsins, óskaði skipaður verjandi Fjölnis Þorgeirssonar þess að leitað yrði ráðgefandi álits EFTA-dómstólsins, samkvæmt 3. gr. laga nr. 21/1994 þar um, á því hvort lög nr. 92/1956 um að banna hnefaleika brytu í bága við 8. gr., 28. gr., 31. gr. og 36. gr. samningsins um Evrópska efnahagssvæðið, sbr. lög nr. 2/1993 um Evrópska efnahagssvæðið ásamt síðari breytingum. Samkvæmt gögnum málsins var þessu ekki hreyft í héraði. Þá hefur verjandinn ekki með fullnægjandi hætti orðað þær spurningar, sem hann vill að lagðar verði fyrir EFTA-dómstólinn. Af hálfu ákæruvaldsins hefur þessari ósk verjandans verið mótmælt og á það bent að samningurinn um Evrópska efnahagssvæðið fjalli fyrst og fremst um efnahagslega starfsemi. Hann miði að því að samræma lög og reglur er varða ýmiss konar efnahagsstarfsemi og afnema mismunun milli borgara aðildarríkjanna vegna þjóðernis á ýmsum sviðum þeirrar starfsemi. Margs konar önnur starfsemi falli utan samningssviðsins, þar á meðal hnefaleikar. Verjendur annarra ákærðu hafa ekki látið uppi sérstakar óskir hér að lútandi. Ákærði Fjölnir er ekki ákærður fyrir efnahagslega starfsemi í máli þessu. Hefur hann ekki lögvarða hagsmuni af því að leitað verði eftir ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins. Ákæran að öðru leyti er tæpast þannig fram sett að telja megi að ákært sé fyrir efnahagslega starfsemi. Samningurinn um Evrópska efnahagssvæðið gerir ráð fyrir að takmarkanir á hinu svokallaða fjórþætta frelsi geti komið til með hliðsjón af allsherjarreglu, almannaöryggi og almannaheilbrigði, sbr. einkum ákvæði 3. mgr. 28. gr. og 33. gr. Ákærðu eru íslenskir ríkisborgarar og þeir eru eingöngu ákærðir fyrir starfsemi hér á landi. Hvert ríki fyrir sig getur sett reglur sem á framangreindan hátt takmarka réttindi innan sinna endimarka að uppfylltum sjónarmiðum um jafnræði og meðalhóf. Á þessi sjónarmið reynir í málinu vegna varnarástæðna ákærðu sem varða ákvæði stjórnarskrár og mannréttindasáttmála Evrópu. Verða ekki talin efni til þess að afla álits EFTA-dómstólsins í málinu. II. Málavextir eru raktir í héraðsdómi. Í héraði voru ákærðu Sigurjón, Ólafur Hrafn og Ásbjörn Kristinn sakfelldir fyrir að hafa 16. október 1997 staðið fyrir og skipulagt sýningu á hnefaleikum í æfingasal Hnefaleikafélags Reykjavíkur að Dugguvogi 19 í Reykjavík, en ákærði Sigurjón var formaður félagsins og Ólafur Hrafn varaformaður. Þá voru ákærðu Sigurjón og Fjölnir sakfelldir fyrir að hafa sýnt hnefaleika í greint sinn. Ennfremur voru ákærðu Sigurjón og Ólafur Hrafn dæmdir fyrir að hafa kennt fjölmörgum mönnum hnefaleika svo sem nánar greinir í dóminum. Var háttsemi þeirra talin varða við ákvæði laga nr. 92/1956, sem banna alla keppni eða sýningu hnefaleika og kennslu þeirra. Loks voru þeir síðast töldu dæmdir til að þola upptöku nánar tilgreindra muna sem taldir voru tengjast þeirri háttsemi sem sakfellt var fyrir. Ákærðu játuðu allir þessum ásökunum en tóku fram að hér hefði verið um að ræða áhugamannahnefaleika sem í verulegum atriðum væru frábrugðnir hnefaleikum atvinnumanna. Þá væru hér á landi stundaðar aðrar bardagaíþróttir, svo sem Karate, Kickbox, Tae Kwon Do og jafnvel Judo, sem ekki hefðu minni hættueiginleika en áhugamannahnefaleikar, nema síður væri, og væri í sumum leyfð spörk í höfuð andstæðingsins. Væru þær látnar óáreittar af stjórnvöldum. Loks hefði reglum og framkvæmd áhugamannahnefaleika í heiminum verið mjög breytt frá því er lögin voru sett og mætti í raun tala um aðra íþrótt. Ákærðu Sigurjón og Ólafur Hrafn töldu sig hafa haft til hliðsjónar við kennslu sína og sýninguna í greint sinn reglur sænska hnefaleikasambandsins sem staðfestar hafi verið af Alþjóðahnefaleikasambandi áhugamanna. Hafa reglur þessar verið lagðar fram. Breytingarnar munu einkum í því fólgnar að gert hefur verið skylt að bera höfuðhlífar í hnefaleikakeppni áhugamanna. Eiga þær að vernda aftari hluta höfuðsins, augu og augabrúnir. Þetta mun hafa orðið skylt eftir 1956 og vera frábrugðið því sem er við keppni í atvinnuhnefaleikum. Höfuðhlífar eru hins vegar notaðar við æfingar í báðum tilvikum. Af hálfu ákæruvaldsins er því haldið fram að reglunum hafi aðeins lítillega verið breytt frá 1956. Í aðalatriðum sé um sömu íþrótt að ræða og fyrr og aðeins sé stigsmunur á áhugamannahnefaleikum og atvinnuhnefaleikum. Stjórn Læknafélags Íslands hefur ályktað um málið og bent þar á Sigurbjörn Sveinsson lækni til upplýsinga um hættueiginleika hnefaleika. Samkvæmt frásögn hans fyrir héraðsdómi munu allir læknar um það sammála að atvinnuhnefaleikar séu hættuleg íþrótt. Þekktar séu langvinnar afleiðingar á miðtaugakerfið af ástundun þeirrar íþróttar. Einnig séu þekkt mjög hættuleg slys sem verði við hnefaleikana sjálfa. Þannig slys verði ekki við áhugamannahnefaleika. Hins vegar liggi ekkert fyrir um langtíma afleiðingar af áhugamannahnefaleikum. Höfuðhlíf dragi að sjálfsögðu úr yfirborðsáverkum á þau líffæri sem hún hlífi, en hún komi ekki í veg fyrir snúningsáverka á höfuð og fram- og aftursveiflu, en það sé aðalatriðið. Lögð hefur verið fram sænsk rannsókn frá 1990 um hugsanlega varanlega skaða á heila af völdum áhugamannahnefaleika, sem gerð var af Yvonne Haglund lækni. Niðurstaða læknisins er sú að slíkir hnefaleikar virðist ekki leiða af sér nein alvarleg merki um varanlegan heilaskaða, sé fylgt ströngum áhugamannareglum eins og þær séu í Svíþjóð. III. Réttilega er á það bent í héraðsdómi að unnt sé að takmarka athafnafrelsi borgaranna og gera þeim að sæta ákveðnum almennum skilyrðum fyrir athöfnum sínum. Slíkar kvaðir skuli ákvarðaðar með lögum og hafa samfélagslegan tilgang, svo sem að vera til verndar heilsu eða siðgæði og samrýmast lýðræðislegum hefðum samfélagsins. Til þessara takmarkana þurfa því að liggja málefnaleg sjónarmið, en auk þess ber við setningu þeirra að virða jafnræði og stilla þeim í hóf að teknu tilliti til markmiðsins með þeim. Af greinargerð með lögum nr. 92/1956 og umræðum á Alþingi má ráða að hnefaleikar hafi verið bannaðir til verndar heilsu og til þess að stemma stigu við líkamsáverkum af völdum manna sem vanist hefðu hnefaleikum. Lögin taka til allra Íslendinga jafnt. Fullyrðingar um að hættueiginleikar annarra bardagaíþrótta séu þeir hinir sömu eða meiri eru ekki einar saman rök gegn því að löggjafarvaldið banni hnefaleika, enda sé gætt málefnalegra sjónarmiða. Fallast má á það með héraðsdómi að lög þessi séu ekki fallin niður fyrir notkunarleysi, svo sem verjendur hafa haldið fram. Til þess ber þó að líta í þessu samhengi að á þeim tíma, sem liðinn er frá gildistöku laganna, hefur löggjafinn sett nýjan lagaramma um ýmis lýðréttindi, sbr. stjórnarskipunarlög nr. 97/1995, sem gerðu breytingar á stjórnarskrá lýðveldisins Íslands nr. 33/1944, og lög um mannréttindasáttmála Evrópu nr. 62/1994. Má því segja að lagaumhverfið sé orðið nokkuð annað, auk þess sem aðstæður séu um sumt breyttar, svo sem áður er að vikið. Ákæruvaldið hefur að vísu ekki sýnt fram á að eins brýn heilsuverndarsjónarmið liggi til banns við áhugamannahnefaleikum og var við gildistöku laganna eða eru til banns við atvinnuhnefaleikum. Íslenskir læknar hafa þó bent á að hætta geti stafað frá áhugamannahnefaleikum þótt gætt sé ströngustu reglna. Bardagaíþróttir, svo sem Tae Kwon Do og Kickbox sem verjendur ákærðu vilja miða við, eru nýjar íþróttir hér á landi. Verður því ekkert fullyrt um viðhorf löggjafans til þessara íþrótta. Með þessum athugasemdum og að öðru leyti með skírskotun til röksemda héraðsdóms ber að staðfesta hann um sök ákærðra og heimfærslu til refsiákvæða. Þá þykir mega una við refsiákvörðun héraðsdóms og ákvæði hans um upptöku muna þegar litið er til málavaxta. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað er staðfest. Samkvæmt þessari niðurstöðu skulu ákærðu greiða allan sakarkostnað fyrir Hæstarétti, þar á meðal málsvarnarlaun verjanda sinna, svo sem nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Ákærðu greiði sameiginlega allan sakarkostnað fyrir Hæstarétti. Ákærðu Sigurjón Gunnsteinsson og Ólafur Hrafn Ásgeirsson greiði sameiginlega málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, 90.000 krónur. Ákærði Fjölnir Þorgeirsson greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Tómasar Jónssonar hæstaréttarlögmanns, 70.000 krónur. Ákærði Ásbjörn Kristinn Morthens greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Sigurðar G. Guðjónssonar hæstaréttarlögmanns, 70.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 8. júlí 1998. Ár 1998, miðvikudaginn 8. júlí, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í dómhúsinu við Lækjartorg af Hjördísi Hákonardóttur héraðsdómara, kveðinn upp svohljóðandi dómur í sakamálinu nr. 1008/1997: Ákæruvaldið gegn Sigurjóni Gunnsteinssyni, Ólafi Hrafni Ásgeirssyni, Fjölni Þorgeirssyni og Ásbirni Kristni Morthens. Mál þetta sem dómtekið var í dag er höfðað samkvæmt ákæru útgefinni af lögreglustjóranum í Reykjavík 9. desember 1997 á hendur ákærðu, Sigurjóni Gunnsteinssyni, Seljavegi 29, Reykjavík, kt. 200966-4309, Ólafi Hrafni Ásgeirssyni, Austurgerði 9, Reykjavík, kt. 030962-3629, Fjölni Þorgeirssyni, Bergstaðastræti 33, Reykjavík, kt. 270671-3149, Ásbirni Kristni Morthens, Eiðistorgi 17, Seltjarnarnesi, kt. 060656-2239 fyrir eftirtalin brot gegn lögum um að banna hnefaleika nr. 92, 1956: I. Ákærðu, Sigurjón, Ólafur Hrafn og Ásbjörn Kristinn, með því að hafa fimmtudaginn 16. október 1997 staðið fyrir og skipulagt keppni og sýningu á hnefaleik í æfingasal Hnefaleikafélags Reykjavíkur að Dugguvogi 19 í Reykjavík, sbr. II. lið en ákærði Sigurjón var formaður félagsins og Ólafur Hrafn varaformaður. II Ákærðu, Sigurjón og Fjölnir, með því að hafa í nefnt skipti, sbr. I. lið, keppt í og sýnt hnefaleik og notað við það meðal annars hnefaleiksglófa. III Ákærðu, Sigurjón og Ólafur Hrafn, með því að hafa á árunum 1992 til 1997 í Reykjavík kennt fjölmörgum mönnum hnefaleik svo sem hér greinir og notað við kennsluna hnefaleiksglófa og önnur tæki, sbr. IV. lið, sem ætluð eru til þjálfunar hnefaleikara: 1. Ákærði, Sigurjón, frá seinni hluta árs 1992 til fyrri hluta árs 1994 í æfingastöðinni Gallerí í Mörkinni 8 og frá árinu 1994 til 1996 í Eróbik Sport í Faxafeni 12, sem ákærði Sigurjón rak báðar og frá júlí 1997 hjá Hnefaleikafélagi Reykjavíkur í Dugguvogi 19, sem ákærðu Sigurjón og Ólafur Hrafn stofnuðu og ráku í félagi. 2. Ákærði, Ólafur Hrafn, frá febrúar 1992 til miðs árs 1993 í æfingastöðinni Gallerí í Mörkinni 8, frá ágúst til október 1994 í Eróbik Sport í Faxafeni 12, árið 1995 í Gym 80 að Suðurlandsbraut 6 og frá miðju ári 1997 hjá Hnefaleikafélagi Reykjavíkur. IV Framangreind brot teljast varða við 1. gr. og 2. gr., sbr. 3. gr. laga um að banna hnefaleika nr. 92, 1956, sbr. 27. gr. laga nr. 116, 1990. Þess er krafist að ákærðu verði dæmdir til refsingar og jafnframt að ákærðu, Sigurjón og Ólafur Hrafn, verði dæmdir til að sæta upptöku samkvæmt 1. og 2. tl. 1. mgr. 69. gr. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940 á eftirtöldum munum sem fundust við húsleit í æfingasal Hnefaleikafélags Reykjavíkur í Dugguvogi 19 í Reykjavík og lögregla lagði hald á og notaðir voru í framangreindri keppni og sýningu og/eða til kennslu í hnefaleik: þremur pörum af rauðum hnefaleiksglófum, tveimur pörum af svörtum hnefaleiksglófum, tveimur pörum af brúnum hnefaleiksglófum, pari af rauðum og svörtum hnefaleiksglófum, stökum svörtum og rauðum sekkhanska, þremur pörum af svörtum og rauðum sekkhönskum, pari af grænum hönskum með höggpúðum, þremur stökum rauðum og bláum hönskum með höggpúða, höggpúða fyrir handlegg, svörtum hnefaleikasekk, ljósum hnefaleikasekk, ljósum hnefaleikasekk vöfðum svörtu límbandi, hvítum og svörtum hnefaleikasekk, tveimur appelsínurauðum belgjum, svörtum dropa, dropahaldara, tveimur stykkjum af gulum munnstykkjum, keðjum fyrir hnefaleikasekki, stuðpúðum í horn á hnefaleikahring, gólfdúk úr hnefaleikahring, snæri til að festa niður gólfdúk í hnefaleikahring, þremur köðlum úr hnefaleikahring, tveimur festingum fyrir kaðla á súlur úr hnefaleikahring, tveimur járnsúlum með festingum fyrir kaðla úr hnefaleikahring. Enn fremur er krafist upptöku samkvæmt 1. og 2. tl. 1. mgr. 69. gr. almennra hegningarlaga á eftirtöldum munum sem fundust við framangreinda húsleit og lögregla lagði hald á og notaðir voru í framangreindri keppni og sýningu og/eða til kennslu í hnefaleik: fimm pörum af rauðum hnefaleiksglófum, stökum rauðum hnefaleiksglófa, pari af brúnum hnefaleiksglófum, pari af svörtum sekkhönskum, appelsínurauðum belg, appelsínurauðum dropa, tveimur dropum, tveimur dropum á línu, svörtum og rauðum, svörtum dropa, gulri höfuðhlíf, tveimur rauðum höfuðhlífum, setti af lotuspjöldum. Loks gerir sækjandi kröfu um að ákærðu verði dæmdir til að greiða hæfileg saksóknarlaun í ríkissjóð. Verjandi ákærðu, Sigurjóns og Ólafs Hrafns, krefst aðallega að ákærðu verði sýknaðir af öllum kröfum ákæruvaldsins, en til vara að ákvörðun refsingar ef til kemur verði frestað skilorðsbundið. Einnig er þess krafist að upptöku eigna verði hafnað að öllu leyti eða að hluta. Loks krefst hann hæfilegra málsvarnarlauna að mati dómsins. Verjandi ákærða, Fjölnis, gerir þær kröfur að ákærði verði sýknaður af öllum kröfum ákæruvaldsins í máli þessu, en til vara að dæmd verði vægasta refsing sem lög leyfa og refsingin verði skilorðsbundin, ef refsivist er dæmd. Loks krefst hann hæfilegra málsvarnarlauna að mati dómsins. Verjandi ákærða, Ásbjörns Kristins, gerir þær kröfur að ákærði verði sýknaður af öllum kröfum ákæruvaldsins í máli þessu, en til vara að dæmd verði vægasta refsing sem lög leyfa og refsingin verði skilorðsbundin. Þá krefst hann þess að allur sakarkostnaður verði greiddur úr ríkissjóði ásamt málsvarnarlaunum. Ákærði, Sigurjón, játaði þá háttsemi sem lýst er í ákærulið I en neitaði að um saknæma háttsemi hefði verið að ræða. Hann gerði þá athugasemd við lýsingu í ákæru að ekki hefði verið um keppni að ræða. Varðandi ákærulið II gerði ákærði þá athugasemd við orðalag ákærunnar að hann hafi ekki keppt í hnefaleik, þar sem ekki hafi verið um keppni að ræða, en hann kvaðst játa að hafa sýnt ólympíska hnefaleika. Ákærði neitaði að þar hefði verið um saknæman verknað að ræða. Varðandi ákærulið III, tölulið 1, kvaðst ákærði játa þá háttsemi sem þar er lýst með þeirri athugasemd að um ólympíska hnefaleika hafi verið að ræða og enn fremur gerir hann athugasemd við það tímabil sem tilgreint er í tölulið 1 þannig að kennslan hafi verið frá seinni hluta árs 1992 til mars 1994 annars vegar og frá september 1994 til loka árs 1995 hins vegar og síðan frá júlí til október á árinu 1997. Ákærði telur að hér hafi ekki verið um refsiverðan verknað að ræða. Ákærði mótmælti kröfu um upptöku þeirra muna sem taldir eru í ákæru. Ákærði, Ólafur Hrafn, játaði þá háttsemi sem lýst er í I. lið ákærunnar að öðru leyti en því að þar hafi verið um sýningu á ólympískum hnefaleikum að ræða en ekki keppni. Ákærði neitaði að hér hefði verið um refsiverðan verknað að ræða. Varðandi ákærulið III, tl. 2, gerði ákærði þá athugasemd að um hafi verið að ræða kennslu í ólympískum hnefaleikum og játar að öðru leyti þá háttsemi sem þar er greind en neitar að þar hafi verið um refsiverða háttsemi að ræða. Ákærði gerir þá athugasemd enn fremur við ákærulið III, tl. 2, að það tímabil sem um hafi verið að ræða sé febrúar 1992 til mars 1993, ágúst til október 1994, janúar til mars 1995 og október til desember 1995 og loks frá júlí til október á árinu 1997. Ákærði mótmælti kröfu um upptöku þeirra muna sem taldir eru í ákæru. Ákærði, Fjölnir, játaði þá háttsemi sem hann er ákærður fyrir samkvæmt ákærulið II en gerði þá athugasemd við orðalag ákærunnar að um ólympíska hnefaleika hafi verið að ræða. Ákærði, Ásbjörn Kristinn, játaði þá háttsemi sem honum var gefin að sök í ákærulið I, en gerði þá athugasemd við orðalag ákærunnar að hér hafi verið um sýningu að ræða en ekki keppni, og að um sýningu á ólympískum hnefaleikum hafi verið að ræða. Hann neitaði því að um saknæma háttsemi hefði verið að ræða. Ákærðu eru áhugamenn um hnefaleika og vilja að afnumið verði það bann sem lagt var á keppni, sýningu og kennslu í hnefaleikum með lögum nr. 92, 1956. Leggja þeir einkum áherslu á að iðkun hnefaleika í dag sé með allt öðrum hætti en var þegar framangreind lög voru sett, bæði hvað varði öryggisbúnað iðkenda og keppnisreglur. Telja þeir breytinguna svo mikla að lögin eigi ekki við. Enn fremur að þessi lög séu fallin brott fyrir notkunarleysi. Þá telja þeir að ýmsar aðrar íþróttagreinar sem séu viðurkenndar og mikið stundaðar, svo sem karate, júdó, kickbox eða sparkbox og taekwondo séu enn ofbeldisfyllri og hættulegri en hnefaleikar, og með því að banna hnefaleika eingöngu sé íþróttamönnum mismunað. Af þessum ástæðum neita þeir að háttsemi þeirra geti talist refsiverð. Málavextir og framburður ákærðu og vitna. Málavextir eru þeir að hinn 16. október 1997 sýndi Stöð 2, í þættinum "Ísland í dag", beint frá uppákomu að Dugguvogi 19 í Reykjavík. Átti sér þar stað fjölmiðlakynning á nýjum hljómdiski ákærða Ásbjörns Kristins, Bubba Morthens, og keppni eða sýning á hnefaleik sem að sögn ákærðu átti að sýna framkvæmd og búnað hnefaleika eins og þeir eru stundaðir af áhugamönnum í dag og þegar keppt er í þessari íþrótt, m.a. á Ólympíuleikunum. Ákærði, Fjölnir, telur að um raunverulega keppni hafi verið að ræða, en aðrir ákærðu bera að þetta hafi aðeins átt að vera sýndarkeppni. Sýningin fór fram í hnefaleikahring í æfingasal Hnefaleikafélags Reykjavíkur. Í hringnum voru ákærðu, Sigurjón og Fjölnir, og Ólafur Hrafn var dómari en Ásbjörn Kristinn kynnti. Ólafur Hrafn og Sigurjón halda því fram að þetta hafi aðeins átt að vera pot eða laus högg og dómarinn hafi aðeins verið til staðar sýningarinnar vegna og bar Ólafur Hrafn að ákveðið hefði verið fyrirfram að niðurstaðan yrði jafntefli og að dómarinn myndi lyfta höndum beggja þátttakenda. Hann kvaðst ekki hafa verið eiginlegur dómari og ekki kunna til þess. Fjölnir hafi hins vegar veitt mun fastari högg en ætlunin var og sýningin farið úr böndunum. Á myndbandsupptöku af sjónvarpsútsendingunni má sjá að fljótlega blæddi úr nefi Sigurjóns, og greip dómarinn inn í leikinn til þess að hann gæti þurrkað af sér blóð. Sigurjón lýsti því fyrir dóminum að hann fengi mjög gjarnan blóðnasir, hann hefði marg nefbrotnað og væri viðkvæmur í nefi. Ólafur Hrafn staðfesti þetta, kvað Sigurjón auðveldlega fá blóðnasir og því hefði hann vitað, þegar blæddi úr Sigurjóni, að þetta væru ekki alvarleg meiðsli. Ákærði Sigurjón kvað uppákomuna hafa verið sniðna að þörfum fjölmiðla og minna hafi orðið úr undirbúningi en ætlað var. Þykir ekki ástæða til að rengja þessa lýsingu. Ekki er ljóst nákvæmlega hver átti frumkvæðið að þessari uppákomu, og verður að ganga út frá því að ein hugmynd hafi leitt af annarri og hlutirnir þróast á þann hátt að ákveðið var að útgáfukynning ákærða, Ásbjörns Kristins, yrði haldin í húsnæði Hnefaleikafélags Reykjavíkur og eitt af þeim atriðum sem bjóða skyldi upp á yrði sýning á hnefaleikum. Ásbjörn Kristinn bar fyrir dóminum að hann veldi gjarnan óvenjulega staði fyrir útgáfukynningar sínar eða blaðamannafundi í tengslum við útgáfu hljómdiska sinna og væri þetta þáttur í listrænni tjáningu hans. Ákærði Sigurjón mun hafa haft samband við ákærða Fjölni, sem var erlendis, og kveðst hafa spurt hvort hann væri til í að taka þátt í sýninu á því hvernig hnefaleikakeppni færi fram. Ákærði, Ólafur Hrafn, mun hafa haft samband við fréttamenn á Stöð 2 sem hann vissi að hefðu áhuga á málinu. Hugsýn ákærðu var að halda Íslandsmót í hnefaleikum ef leyfi fengist. Ákærði, Fjölnir, kvaðst hafa komið til leiks erlendis frá í þeim tilgangi að keppa í hnefaleikum í fyrsta sinn á Íslandi síðan hnefaleikar voru bannaðir. Hafi markmið hans verið að verða fyrsti Íslandsmeistari í hnefaleik. Framburður Fjölnis bendir til þess að hann hafi talið að Íslandsmótið ætti að fara fram í þetta tiltekna sinn, en ganga verður út frá því að hann hafi misskilið málið enda augljóst að slíkt mót þarf meiri undirbúning en þarna var viðhafður. Á meðan á sjónvarpsútsendingunni stóð fór fram skoðanakönnun. Voru áhorfendur ítrekað hvattir til að hringja í ákveðin símanúmer og lýsa skoðun sinni á því hvort viðhalda ætti eða afnema bann við hnefaleikum. Framburður ákærðu og vitna. Ákærðu gáfu allir skýrslu fyrir dóminum og enn fremur voru kölluð til vitni til að bera um framkvæmd hnefaleika, reglur áhugamanna og mismun þeirra reglna sem settar eru af alþjóðasamtökum áhugamanna um hnefaleika annars vegar og hins vegar reglna í hnefaleikum atvinnumanna, sem og um líkamstjón sem hlotist getur af iðkun hnefaleika. Ákærði, Sigurjón Gunnsteinsson, formaður Hnefaleikafélags Reykjavíkur, kvaðst hafa kennt hnefaleik frá árinu 1992 í Gallerí sport, Eróbik sport og Hnefaleikafélagi Reykjavíkur. Yfirleitt hafi verið kennt í þrjá mánuði í einu frá janúar til mars og frá september til nóvember. Hann hafi kennt tvær annir en síðan hafi verið hlé í tvö ár. Í Eróbik sport hafi hann kennt eina önn, vorönn 1996. Hann hafi ekki kennt frá mars 1996 til júlí 1997. Hann tók hins vegar fram að hann myndi ekki þessar dagsetningar vel nú en hefði kannað þær þegar hann gaf skýrslu hjá lögreglu. Hann kvaðst ásamt Ólafi Hrafni hafa stofnað Hnefaleikafélag Reykjavíkur í ágúst-september 1997. Hann kvaðst vera formaður félagsins. Hafi um 100 manns stundað þar hnefaleika. Hann kveður þá Ólaf hafa átt eitthvað af þeim búnaði sem lagt var hald á en eitthvað hafi félagsmenn átt. Hann kvað mikið af búnaðinum hafa verið notað áður við aðrar íþróttir, en hann hafi stundað karate í 11 ár. Hann kvað marga hafa komið að því að skipuleggja sýninguna. Ólafur hafi talað við einhverja hjá Stöð 2. Bubbi hafi verið að gefa út plötu og það hafi verið ákveðið að slá þessu saman. Hann kvaðst hafa talað við Fjölni um að taka þátt. Hafi þeir stefnt að því að halda Íslandsmót ef hnefaleikar yrðu leyfðir, en annars í einhverju öðru landi. Hér hafi hins vegar verið um sýningu á keppni að ræða. Kvað hann Fjölni eitthvað hafa misskilið þetta. Kvað hann aðalbúnaðinn hafa verið höfuðgrímur, tannhlífar og hnefaleikahanska. Aðspurður um reglur kvað hann þetta hafa verið sýningu. Miðað hafi verið við reglur í ólympískum hnefaleikum, en tíminn hafi verið ákveðinn 3 lotur 2 mínútur hver. Hafi verið miðað við þarfir sjónvarpsins. Kvað hann þá Fjölni hafa ætlað að hittast oftar en ekki hafi orðið úr að þeir hittust nema einu sinni og færu yfir hvað þeir ætluðu að gera. Til að gera þetta raunverulegra hafi verið hafður dómari, en ákveðið fyrirfram að dómari myndi lyfta höndum beggja í lokin. Hann kvaðst vera með mjög viðkvæmt nef og stundum vakna með blóðnasir. Dómarinn hafi ekki átt að stöðva vegna þessa því að hann hafi verið upp á punt. Hann kvað þá styðjast við reglur sænska áhugamannasambandsins um hnefaleika. Hann kvaðst hafa barist nokkurn tíma fyrir lögleiðingu hnefaleika til þess að hægt væri að halda íþróttamót og iðka íþróttina. Hann kvaðst vita að hnefaleikar hefðu verið bannaðir á Íslandi en taldi svo mikið hafa breyst síðan, að sú íþrótt sem bönnuð hefði verið væri allt önnur en sú sem keppt væri í á Ólympíuleikum, til dæmis reglur um höfuðhlífar og reglur um hvar mætti kýla og hversu langar og margar loturnar væru, einnig reglur um hvenær dómari eigi að stöðva leik o.fl. Sigurinn byggist á því hver fái fleiri stig. Séu reglurnar að öllu leyti miklu strangari en í hnefaleikum atvinnumanna. Kvað hann alltaf verið að herða reglurnar, síðast 1973. Hann kvað áhugamenn um ólympíska hnefaleika hafa leitað eftir inngöngu í Íþróttasamband Íslands. Kvað hann stofnun félagsins og sýninguna á keppninni hafa átt að vera lið í því að fá þetta leyft en sýningin hefði farið úrskeiðis. Hann kvað menn verða að æfa í 3-4 ár til þess að geta tekið þátt í keppnismóti. Hann kvað karate vera miklu harðari íþrótt en hnefaleika. Hann kvað hanska eins og þá sem notaðir eru í keppni á Ólympíuleikum ekki vera meðal þeirra muna sem haldlagðir voru, slíkir hanskar séu þyngri og merktur sá staður sem leyft sé að slá með. Suma hanskana kvað hann vera frá eldri tíma og ekki notaða. Sumir hanskarnir, eins og sekkhanskar, væru aðeins notaðir til að kýla í sekki og aðrir í skuggaboxi. Hanski með höggpúða sé notaður til að slá í og hann sé einnig notaður í öðrum íþróttum við æfingar til dæmis í karate. Þá séu þarna hanskar sem ekki séu notaðir í hnefaleikum heldur í öðrum íþróttum eins og taekwondo. Í sýningu þeirri sem málið snýst um hafi verið notaðir hanskar sem séu nálægt því að vera eins og keppnishanskar. Munu þessir hanskar ekki hafa verið meðal þess sem haldlagt var. Vildi ákærði koma því að, að læknisfræðilegar rannsóknir sem gerðar hafi verið í Svíþjóð sýndu fram á að ólympískir hnefaleikar sköðuðu menn ekki þannig að þörf væri að banna íþróttina. Ákærði staðfesti skýrslur sem teknar voru af honum hjá lögreglu. Hann staðfesti einnig munaskrá yfir haldlagða muni og félagaskrá. Ákærði, Ólafur Hrafn Ásgeirsson, varaformaður Hnefaleikafélags Reykjavíkur, kvaðst hafa æft hnefaleika í Svíþjóð og kennt þá á Íslandi frá 1992 í Gallerí Sport, Eróbik Sport og Gym 80 og síðan frá miðju ári 1997 í Hnefaleikafélagi Reykjavíkur, Dugguvogi 19. Kennslan hafi ekki verið samfelld, heldur vor og haust alls 6 mánuði á ári. Kennsla 1995 í Gym 80 hafi verið allt árið en hann hafi þá aðeins haft einn mann í einkatímum. Engin kennsla hafi verið á árinu 1996 og til október 1997. Vísaði hann um kennslu sína til lögregluskýrslu. Kvað hann félagsmenn í Hnefaleikafélaginu vera um 100. Hann kvað búnað sem lagt var hald á og var í húsakynnum Hnefaleikafélagsins hafa tilheyrt bæði félaginu og félagsmönnum. Þetta hafi verið hnefaleikaklúbbur og þessi búnaður hafi verið notaður þar. Aðdragandi atburðarins 16. október 1997 hafi verið að Bubbi hafi haft samband, þetta hafi átt að vera uppákoma í útgáfuteiti hans. Þetta hafi ekki verið keppni, aðeins sýning. Dómarinn aðeins verið til skrauts. Í keppni séu fjórir dómarar, og hann hafi ekki réttindi til að vera dómari. Búnaður sem var notaður hafi verið æfingahanskar fyrir hnefaleika, grímur og gómar. Þetta hafi átt að líta út eins og hnefaleikar. Það hafi ekki átt að slá neitt, bara pota. Leikurinn hafi endað með því að þeir hafi tekist í hendur og báðum höndum hafi verið lyft upp, enginn hafi verið sigurvegari. Hann kvaðst þekkja Sigurjón og vita að hann sé með viðkvæmt nef, svo hann hafi ekkert farið úr jafnvægi þótt hann fengi blóðnasir. Hann hafi aðeins stoppað leikin til að leyfa honum að þurrka. Hann kvað hnefaleika áhugamanna og atvinnumanna vera eins og svart og hvítt. Þróunin hafi verið mjög jákvæð og byggist á öryggi. Hann kvað grunnkennslu felast í því að standa rétt, slá í sekki, en lítið sé boxað. Árið 1997 hafi þeir komið sér upp hnefaleikahring og þá hafi loksins verið komin aðstaða til æfinga. Hann kvað þá Sigurjón hafa útbúið hringinn og hafi þeir verið 7 ár að safna þessum munum sem hafi verið haldlagðir. Í áhugamannklúbbum fari maður ekki inn í hringinn nema þjálfari fylgist með og maður verði að hafa grímu, góm og þykka hanska, þykkari hanska en Fjölnir og Sigurjón hafi notað á sýningum. Kvaðst hann aldrei hafa haldið að hann væri að brjóta lög. Hafi hann talið að lögin frá 1956 sem banna hnefaleika væru úrelt, hann hafi verið að vinna að því að fá hnefaleika inn í Íþróttasambandið. Hafi margir talið að lögin væru úrelt og það hafi verið farið að leyfa margar íþróttir þar sem maður noti hendurnar. Hann hafi verið í viðtölum allt frá 1992 í sjónvarpinu og DV og aldrei hafi verið gerð athugasemd eða neitt gert, þeir hafi ekki verið að koma út úr neinum skáp 1997. Ákærði staðfesti skýrslur er hann gaf hjá lögreglunni, munaskrá og félagaskrá. Ákærði, Fjölnir Þorgeirsson fjölíþróttamaður, kvað aðdraganda atburðarins, 16. október 1997, hafa verið að Sigurjón hafi hringt í hann þar sem hann var í Istanbul og beðið hann að taka þátt í þessu ævintýramáli sem hafi verið lengi í gangi. Hafi honum verið sagt að þar sem ætti fara að leyfa þetta þá væri þessi hnefaleikakeppni og sýning og að það ætti að krýna fyrsta Íslandsmeistara eftir fjörutíu og eitthvað ár. Hann kvað hafa skilið málið þannig að þetta væri keppni og sýning. Sigurjón hafi bara talað við hann og hafi hann skipulagt þetta með Ólafi Hrafni. Búnaðurinn hafi verið ólympískir hnefaleikahanskar, gríma og pungbindi, stuttbuxur og strigaskór. Hanskarnir hafi verið á staðnum. Sigurjón hafi fengið blóðnasir og hafi þá átt að hætta eftir 40 sekúndur samkvæmt reglum og lýsa hann sigurvegara, en leiknum hafi verið haldið áfram þrjár lotur. Komið hafi í ljós að Ólafur hafði ekki réttindi til að vera dómari og hefði því átt að vera annar dómari. Hann kvaðst vera íþróttamaður og hafa marga titla og hafi hann haft áhuga á að fá Íslandsmeistaratitilinn. Daginn sem hann hafi mætt hafi sér verið sagt að þetta ætti að vera sýning. Hann hafi neitað því, hann hafi ekki verið tilbúinn til þess og því komið í þetta sem keppni. Hann hefði verið mikið í fjölmiðlum mánuðina áður og hafi þeir líklega ætlað að notfæra sér það. Hann kvaðst hafa æft hnefaleika erlendis en ekki keppt. Hann hafi verið mikið erlendis og ekki kannað málið sjálfur og talið að þetta væri löglegt. Það hafi verið skoðanakönnun á Stöð 2 um hvort ætti að leyfa hnefaleika, hafi hann talið að það væri lokapunkturinn. Vildi hann styðja það og fá titilinn í leiðinni. Kvað hann föðurbróður sinn hafa verið Íslandsmeistara í hnefaleik þegar þeir voru bannaðir og það hefði höfðað til hans að halda titlinum í fjölskyldunni. Hann kvaðst hafa vitað að Bubbi væri með útgáfutónleika og talið að það vekti athygli. Hann kvað muninn á áhugamanna- og atvinnumannahnefaleikum felast í búnaði, til dæmis væru hanskar þyngri og því ekki eins hættulegir, grímur fyrir andliti, og reglur, sérstaklega varðandi lotur, væru öðruvísi, sem og reglur varðandi dómgæsluna. Í áhugamannaleikum eigi að stöðva leikinn meiðist annar eitthvað, blæði til dæmis, og hafi hinn þá unnið leikinn. Hann kvaðst hafa komið á röngum forsendum til leiks. Hann kvaðst þá hafa verið búinn að heyra að ekki væri farið að leyfa hnefaleika. Kvaðst hann telja aðrar íþróttir vera mun hættulegri, svo sem kickbox, karate og júdó. Kvað hann hnefaleikahanska og púða vera á flestum heilsuræktarstöðvum. Hann staðfesti lögregluskýrslu sína. Ákærði, Ásbjörn Kristinn Morthens tónlistarmaður, kvaðst hafa verið áhugamaður um hnefaleika í um 30 ár. Hann kvað aðdraganda atburðarins 16. október 1997 hafa verið þann í grófum dráttum að hjá honum hafi staðið fyrir dyrum að gefa út hljómdisk og hafi hann haft það fyrir venju að velja óvenjulega staði í slíkum tilvikum til að vekja athygli á því sem hann væri að gera og þá um leið að hafa einhvers konar uppákomur með. Hann hafi til dæmis haldið blaðamannafundi í fokheldri Perlunni og Sundlaugum Reykjavíkur. Hann hafi heyrt á Stöð 2 að áhugi væri á að filma einhverja hnefaleikara og hafi hann fengið þá hugmynd að halda útgáfuteiti í Dugguvogi. Síðan hafi Jón Ársæll fréttamaður spurt hvort hann mætti filma þetta útgáfuteiti. Hann kvaðst hafa talað við Ólaf um það hvort þeir gætu haft einhvers konar sýningu. Hnefaleikasýningin hafi hins vegar ekki átt að vera aðalatriðið og hafi það ekki komið til fyrr en á síðustu stundu og hann ekki verið alls kostar ánægður með það, því hagur hans sem tónlistarmanns hafi verið sá að platan hans vekti athygli. Engu að síður hafi þetta átt að vera uppákoma eða skemmtiatriði. Hann kvað fjölmiðlamennina hafa verið búna að undirbúa þetta í marga daga. Hann kvaðst hins vegar hafa verið hlynntur því að hafa hnefaleika, hann væri áhugamaður um hnefaleika og vissi að það myndi vekja athygli. Þannig hafi uppákoman tengst því að auglýsa þennan hljómdisk. Hafi þetta verið hluti af listrænni tjáningu hans. Sjálfur kvaðst hann hafa æft hnefaleika í Danmörku sér til heilsubótar, sippað, skuggaboxað og slegið í púða, hann kvað tæki til þessa vera á mörgum heilsuræktastöðvum, og alls staðar þar sem karate eða taekwondo sé stundað. Hann kvaðst þekkja mjög vel til þess munar sem sé á hnefaleikum áhugamanna og atvinnumanna. Hann hafi verið áhugamaður um hnefaleika í 30 ár, hafi kynnst þessu í Danmörku og menn geti nálgast þetta nú á veraldarvefnum. Reglunum hafi oft verið breytt og síðast fyrir rúmlega einu ári síðan, þá hafi verið fyrirskipað að þumallinn væri saumaður inn í hanskann til að koma í veg fyrir augnmeiðsli. Munurinn sé fyrst og fremst sá að atvinnumenn fái greitt fyrir að stunda íþróttina en áhugamenn ekki. Áhugamannahnefaleika geti maður byrjað að æfa 6-7 ára gamall og byrjað að keppa 16 ára en ekki megi keppa eftir 33 ára aldur. Í áhugamannahnefaleikum sé læknir viðstaddur allar keppnir. Fái maður þungt högg, vankist, sé bannað að keppa í 30 til 90 daga og má ekki byrja aftur nema læknir gefi leyfi til þess. Rotist maður, sem sé sjaldgæft, sé skylt að vera á sjúkrahúsi í 48 klukkutíma. Ekki sé leyft að keppa nema með höfuðhlífar. Skýrslur frá Kanadíska læknasambandinu og ólympíska sambandinu greini frá því að innan við 98% keppenda sleppi við meiðsli í áhugamannahnefaleikum og deginum áður hafi lokið Evrópumeistaramótinu í áhugamannahnefaleikum, sem hafi staðið yfir í 10 daga, og hafi ekki orðið nein meiðsli í þeirri keppni. Það sé mjög sjaldgæft að meiðsli verði og þá yfirleitt sé um hreint slys að ræða. Lýsti hann því áliti sínu að hnefaleikar hefðu verið bannaðir á Íslandi 1956 af tilfinningalegum ástæðum en ekki með gildum rökum. Hann kvað þarna hafa farið fram sýningu á hnefaleikum. Þriðji maðurinn í hringnum, dómarinn, hafi verið upp á punt. Hann kvaðst hafa tekið að sér, eftir að lagt hafði verið hart að honum af starfsmönnum Stöðvar 2, að lýsa þessu og hafi það verið óundirbúið því hann hafi ekki verið í því hlutverki þarna. Áður en þessi sýning fór fram kveðst hann hafa talað við bæði Sigurjón og Fjölni, vegna þess að þetta var sýning í hans teiti og hafi komið skýrt fram hjá þeim báðum að þetta væri sýning, og kvaðst hann hafa áminnt þá báða um að sýna léttleika og vera ekkert að taka á, en því miður hafi það ekki gengið eftir. Hafi Fjölni hlaupið kapp í kinn og tekið öðruvísi á þessu. Í sýningu af þessu tagi séu engar sérstakar reglur nema að þar sé enginn sigurvegari. Hann kvaðst hafa litið á þetta sem kynningu og þar af leiðandi hafi engar reglur verið settar niður nema um tíma lotanna og að ekki ætti að slá þungt. Hann kvaðst hafa tekið á móti fólki og útskýrt að þarna færi fram sýning. Aðspurður hvort tilgangur hans með þessari uppákomu hafi verið að koma á framfæri mótmælum gegn banni við hnefaleikum, kvað hann þetta bara vera part af sinni tjáningu, sínu litrófi sem listamaður. Vitnið, Ellert Schram, forseti Íþróttasambands Íslands, kvað það, að íþróttagrein væri viðurkennd af alþjóða ólympíunefndinni, þýða að viðkomandi íþróttagrein fengi réttindi innan alþjóðlegrar íþróttahreyfingar og heimilað væri að taka hana upp á Ólympíuleikum. Hafi hnefaleikar verið á dagskrá Ólympíuleikanna lengst af þessari öld. Það væri einsdæmi að íþróttagrein væri bönnuð. Hann taldi það vera mál Íþróttasambandsins að ákveða hvort tiltekið fyrirbæri væri íþróttagrein. Fjöldamargar nýjar íþróttagreinar hafi sprottið upp á síðustu árum sem þurfi að skilgreina hvort falli undir þetta hugtak "viðurkennd íþrótt". Að því er hnefaleika varði hafi það aldrei verið vafi að hnefaleikar væru íþróttagrein. Afstaða íþróttahreyfingarinnar sé að öllum sé frjálst að stunda allt það sem teljist íþrótt. Eigi menn að geta leikið sér á eigin áhættu og vísaði vitnið í því sambandi til Jónsbókar. Íþróttahreyfingin lúti hins vegar landslögum og þar af leiðandi sé ekki unnt að taka hnefaleika inn í Íþróttasambandið. Hann kvað það vera viðleitni Ólympíunefndarinnar að gera leikana að vettvangi allra íþrótta. Kvað hann vera til tvenns konar hnefaleika og væru strangari kröfur gerðar til reglna og búnaðar í keppni á Ólympíuleikunum, sem miðaði að því að koma í veg fyrir meiðsli. Kvað hann um allt aðra íþrótt að ræða í dag en þá sem hefði verið stunduð hér 1956. Taldi hann að margar fangbragðaíþróttir sem stundaðar væru á Íslandi í dag væru ekki hættuminni en hnefaleikar og enginn hefði gert athugasemdir við iðkun þeirra. Lýsti vitnið þeirri skoðun sinn að hann teldi það brot á mannréttindum að banna mönnum með lögum að stunda ákveðna íþróttagrein. Vitið, Sigurbjörn Sveinsson, stjórnarmaður í Læknafélagi Íslands, kvaðst ekki hafa fylgst með breytingum á reglum í áhugamannahnefaleikum og ekki vera kunnugt í smáatriðum um þær breytingar sem þar hefðu orðið. Hann kvað það hins vegar vera ljóst að hnefaleikar atvinnumanna væru hættuleg íþrótt og skaðaði þá einstaklinga sem tækju þátt í þeim. Hættuleg slys yrðu í slíkum leikum og þekktar væru langvinnar afleiðingar þeirra á miðtaugakerfið. Hann kvað einnig vera viðurkennt að slík hættuleg slys yrðu ekki á áhugamannaleikum. Hins vegar hefðu langtímaafleiðingar af völdum áhugamannahnefaleika ekki verið rannsakaðar og lægi ekkert fyrir um þær. Hann vísaði til rannsóknar sem gerð hefði verið á augum áhugamanna sem stunduðu hnefaleika og samanburðarhópi sem hefði gefið afgerandi niðurstöðu um meiðsli í hnefaleikahópnum. Aðspurður kvað hann höfuðhlíf draga úr yfirborðsáverkum en hún kæmi ekki í veg fyrir alvarlega snúningsáverka og fram- og aftursveiflu á höfuð. Hann kvaðst ekki þekkja til sænskrar rannsóknar frá árinu 1973. Hann kvað Læknafélagið telja að löggjöfin hefði reynst vel og ekki ætti að breyta henni nema að vel yfirveguðu máli. Vitnið, Þorsteinn Einarsson, var íþróttakennari og íþróttafulltrúi ríkisins í 40 ár og var meðlimur í Ólympíunefnd Íslands og síðan ritari fræðsluráðs, eða akademíu, Ólympíunefndar. Hann kvað fyrst hafa verið keppt í áhugamannahnefaleikum á Ólympíuleikunum í St Luis 1904 og aftur í London 1908, en svo næst 1920 í Antwerpen og allar götur síðan. Hann kvað alþjóða ólympíunefndina ekki setja reglur fyrir neinar íþróttir, en hún sjái um að sérsamböndin fyrir hverja grein setji þessar reglur. Árið 1920 hafi Alþjóðasambandið um hnefaleika verið myndað og hafi þá verið gerður greinarmunur á hnefaleikum atvinnumanna og áhugamanna. Áhugamennirnir hafi myndað alþjóðasamtök. Þessi sérsambönd sjái um að semja reglur. Merkasta breytingin sem hafi verið gerð á reglunum frá því sem var hjá atvinnumannahnefaleikum hafi verið að keppt skyldi í þremur lotum sem hver mætti ekki vara lengur en í þrjár mínútur. Þá sé rothögg til dæmis ekki endanlegur sigur, heldur ráði stig. Markmiðið hafi verið heilbrigði og öryggi Hjá atvinnumönnum hafi loturnar mátt vera sex, en lotulengdin tvær mínútur.. Ýmsar fleiri reglur hafi verið settar og breytt. Hann kvað ólympíska hnefaleika ekki vera til. Átt væri við að greinin væri viðurkennd sem keppnisgrein á Ólympíuleikum. Reglur Alþjóðasambandsins gildi á Ólympíuleikum, í heimsmeistarakeppni áhugamanna, Evrópumeistarakeppni áhugamanna, landsmótskeppni áhugamanna sem og á öðrum mótum. Höfuðhlífar og tanngarðshlífar hafi verið til 1956 en það hafi ekki verið skylda að nota slíkt og hafi ekki verið gert. Hann kvaðst mótfallinn því að banna íþróttagrein með lögum, slíkar ákvarðanir eigi íþróttamennirnir sjálfir að taka. Hann kvaðst ekki hafa næga þekkingu á þeim breytingum sem orðið hefðu á íþróttinni á síðari árum til að tjá sig um þær. Hann kvað hnefaleika áhugamanna og atvinnumanna vera sömu íþrótt en reglurnar sem giltu væru ólíkar. Umgerðin væri önnur en íþróttin hin sama. Með lögunum 1956 hafi allir hnefaleikar hvaða nafni sem nefndust verið bannaðir, þetta hafi verið allsherjarbann. Menn hafi ekki mátt eiga hanska heima hjá sér, það hafi ekki mátt sýna myndir eða skrifa lýsingar á hnefaleikakeppni og bannað hafi verið að sýna hnefaleika í kvikmyndahúsum. Málsástæður aðila Sækjandi rakti að nokkru sögu hnefaleika í málflutningi sínum og þær reglur sem gilda á mótum áhugamanna. Lögð hafa verið fram gögn þar að lútandi. Kvað hann lotureglur vera óbreyttar frá upphafi alþjóðasamtaka áhugamanna um hnefaleika sem hefðu verið stofnuð 1920. Eðli hnefaleika væri slíkt að atlagan beindist sérstaklega að höfði mótleikara og slys gætu orðið. Markmiðið væri að veikja andstöðu mótleikara með höggum og vinna þannig stig, stig væru í samræmi við fjölda högga. Það væri markmið að slá andstæðing niður og lytu reglur til dæmis að því hvenær það hefði tekist og um ráðstafanir eftir rothögg. Lögum nr. 92, 1956 hefði verið ætlað að ná bæði til hnefaleika atvinnumanna og áhugamanna, enda væri um eina íþrótt að ræða. Samkvæmt lögunum væri bannað að keppa, sýna og kenna hnefaleika. Í þessu fælist takmörkun á athafnafrelsi og þar sem meginreglan væri að allar íþróttir væru leyfðar bæri að skýra bann þetta þröngt. Tilgangur laganna hefði hins vegar verið að koma í veg fyrir meiðsli, lögin væru eins konar slysavörn. Hér væri um árásaríþrótt að ræða en ekki sjálfsvarnaríþrótt. Meðan Alþingi hefði ekki breytt afstöðu sinni væru hnefaleikar bannaðir. Ákærðu hefði verið vel ljóst að hnefaleikar væru bannaðir svo sem fram komi í framburði þeirra og komið hafi fram í fjölmiðlum. Að því er jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar varðar, þá séu allir borgarar jafnir fyrir lögum um að banna hnefaleika og eigi það jafnt við um ákærðu og aðra sem hafi fylgt þeim. Þá sé þjóðfélagi rétt, samkvæmt mannréttindasáttmála Evrópu, að takmarka athafnir af heilbrigðis- eða siðferðisástæðum. Samræmist lögin um bann við hnefaleikum því sáttmálanum. Þessi lög þjóni þeim tvíþætta tilgangi að vernda heilbrigði og siðgæði. Siðferðisreglur séu brotnar ef hegðun teygi sig út fyrir visst viðmið, barsmíðar særi siðferðiskennd almennings. Þá hafi veri leitað álits Læknafélags Íslands og hafi niðurstaða stjórnar félagsins verið að ekki væri rétt að breyta lögunum. Í framburði vitnisins, Sigurbjörns Sveinssonar læknis, hafi komið fram að þótt höfuðhlíf dragi úr höggum, verndi hún ekki gegn snúningsáverkum. Loks sé sannað að ákærðu hafi brotið gegn lögum nr. 92, 1956 með því að skipuleggja sýningu, sýna og kenna hnefaleika. Ákærðu, Sigurjón og Ólafur Hrafn, hafi um árabil safnað munum til hnefaleika og innréttað hnefaleikasal. Þá hafi sýning hnefaleikakeppninnar farið fram á þeim tíma sem hvað mest sé horft á sjónvarp og ákærðu hafi verið ljóst að um lögbrot var að ræða. Verjandi ákærðu, Sigurjóns og Ólafs Hrafns, vísaði til 65. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands, nr. 33, 1944, sbr. 3. gr. laga nr. 97, 1995 um að allir skuli jafnir fyrir lögum. Kvað hann hér á landi vera stundaðar ýmsar íþróttir sem hafi það að markmiði að koma andstæðingi í gólfið eða gera hann óvígan, að sparka í andstæðinginn og slá, jafnvel í höfuð, nefndi hann til dæmis karate, júdó, taekwondo og sparkbox. Þessar íþróttagreinar séu kallaðar sjálfsvarnaríþróttir og hafi þær ekki þekkst hér á landi þegar lög nr. 92, 1956 voru sett. Í hnefaleik skipti vörn ekki síður máli en sókn og gæti íþróttin því kallast sjálfsvarnaríþrótt. Hnefaleikar í dag séu allt önnur íþrótt en sú sem hafi verið bönnuð með lögum 1956. Aðdragandi laganna hafi verið að lögreglumaður hafi hlotið alvarleg meiðsl af völdum einhvers sem talinn var stunda hnefaleika. Engin gögn eða rökstuðningur séu til stuðnings þeim fullyrðingum sem komið hafi fram í greinargerð með lögunum að stórslys og dauðsföll leiddu af hnefaleikum. Hafi lögin farið nær umræðulaust í gegnum þingið. Sú íþróttagrein þar sem flest alvarleg slys verði sé knattspyrna. Þar sé mikil harka og margir stundi íþróttina. Menn hljóti beinbrot, liðbönd slitni, menn vankist og rotist og höfuðmeiðsl hafi hlotist af. Knattspyrna sé ekki bönnuð þrátt fyrir þessar afleiðingar. Það séu því ekki tæk rök að líkja banni á hnefaleikum við einskonar slysavarnir. Löggjafinn hafi ekki séð fyrir þá þróun sem orðið hafi í reglum og búnaði og sem nú gildi við iðkun hnefaleika. Löggjafinn hafi ekki séð fyrir sjónvarp, menn geti nú horft á hnefaleika í sjónvarpi og leigt myndbönd með hnefaleikum. Hér gildi það sama, að um gjörbreytta íþrótt sé að ræða frá því sem löggjafinn bannaði. Allir eigi að vera jafnir fyrir lögum, en ekkert sé aðhafst í sambandi við sjónvarp og myndbönd í dag og ekki sé amast við sambærilegum íþóttum. Í tilviki sem þessu verði að nota mjög þrönga lagatúlkun. Það sem lögin banni sé sú hnefaleikaíþrótt sem stunduð hafi verið hér 1956. Þá bendi ekkert til þess að þau rök sem voru til staðar 1956 séu til staðar í dag og sá læknisfróði maður sem komið hafi fyrir dóminn hafi aðeins getað nefnt eina rannsókn frá 1993. Orsakir þeirra meiðsla sem hún fjalli um, þ.e. á augum, megi ef til vill rekja til þumalfingurs. Nú hafi hnefaleikahanskanum verið breytt með því að sauma þumalinn inn í hanskann til að fyrirbyggja meiðsli á augum. Niðurstaðan sé sú að lög nr. 92, 1956 taki ekki til þeirrar kennslu né til þeirrar sýningar sem ákært sé fyrir. Ekki hafi verið um keppni að ræða 16. október 1997. Enginn hafi staðið uppi sem sigurvegari. Hér hafi verið um að ræða uppákomu til kynningar á geisladiski. Útfærslan hafi verið tjáning listamannsins. Enn fremur séu þessi lög fallin brott fyrir notkunarleysi. Ekki hafi reynt á lögin í 42 ár. Vitað sé að hnefaleikar hafi verið stundaðir í mörgum einkaklúbbum, en þeim hafi ekki verið beitt þrátt fyrir vitneskju ákæruvalds og lögreglu um að þau væru margbrotin. Af því leiði að lögunum verði nú ekki beitt. Verjandi ákærða, Fjölnis, kvað hann hafa att kappi í íþróttagrein sem sé viðurkennd og keppt sé í á Ólympíuleikunum. Bann við hnefaleikum með lögum nr. 92, 1956 nái ekki til þeirrar íþróttar sem hann hafi verið að keppa í . Ef ekki verði fallist á þetta sé um að ræða brot á 65. gr. stjórnarskrár gegn ákærða, þar sem hvers konar mismunun sé bönnuð á öllum sviðum löggjafar. Lög sem þessi yrðu varla sett nú eftir að 65. gr. stjórnarskrár tók gildi . Hér sé um að ræða gömul lög sem ekki hafi verið breytt og sem valdi mismunun. Árið 1956 hafi þjóðfélagsmyndin verið önnur, þá hafi verið þjóðfélag hafta og banna. Lýsti verjandi búnaði og reglum alþjóðasamtaka áhugafélaga um hnefaleika sem gilda í dag og bar saman við ástandið þegar lögin voru sett. Hann kvað slys í dag í hnefaleikum ekki vera meiri en í öðrum íþróttagreinum og um sé að ræða íþróttagrein sem sé stunduð í flestum lýðræðisríkjum. Íþróttin samræmist markmiði 1. gr. íþróttalaga. Verjandi ákærða, Ásbjörns Kristins, lagði áherslu á að hlutur hans í uppákomunni hefði verið að tjá afstöðu sína til hnefaleikabannsins. Hann væri þekktur fyrir að hafa skoðanir á málefnum og að láta þau til sín taka. Sett hefði verið á svið eins konar leiksýning til þess að tjá þessa afstöðu til banns á íþróttagrein sem hefði verið bönnuð með lögum stuttu eftir að almenn íþróttalög voru sett, þar sem íþróttir eru skilgreindar og lýstar frjálsar. Að refsa ákærða fyrir þessa tjáningu væri skerðing á tjáningarfrelsi listamanns sem sé verndað af 3. mgr. 73. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 11. gr. laga nr. 97, 1995. Væri þetta bann sambærilegt banni sem sett var við að gefa út rit eldri en frá 1400 nema með samræmdri stafsetningu fornri og fjallað hafi verið um í svonefndu Hrafnkötlumáli. Ekki sé rétt að gera mönnum refsingu fyrir að að gera grín að lagareglu og setja á svið líkingu af hnefaleik í því skyni að vekja menn til umhugsunar um málefni. Vert sé að hyggja að því í þessu sambandi að Íslendingar hafi nú árum saman haft aðgang að sýningum á hnefaleikum á sjónvarpsstöðinni Eurosport. Í máli þessu vanti öll efnisatriði sem lög um að banna hnefaleika frá 1956 taki til og verði því ekki refsað samkvæmt þeim. Þá brjóti lögin í bága við jafnræðisreglu 65. gr. stjórnarskrárinnar. Niðurstaða. Tilgangur laga nr. 92, 1956 um að banna hnefaleika var samkvæmt lögskýringargögnum að banna hvers konar hnefaleika á Íslandi. Á þeim tíma hafði verið keppt í hnefaleikum á Ólympíuleikum í hálfa öld. Þær reglur sem farið er eftir í hnefaleikakeppni á Ólympíuleikum eru þær sömu og í öðrum alþjóðlegum keppnum áhugamanna í þessari íþrótt, og hið sama á við um iðkun áhugamanna almennt. Einstaka landssambönd kunna þó að hafa vissar sérreglur á sínu svæði. Hugtakið "ólympískir hnefaleikar" þykir vera villandi þar sem ekki er um að ræða sérstaka íþróttagrein, frábrugðna þeirri sem áhugamenn í hnefaleikum stunda. Ekki er fallist á þá fullyrðingu að hnefaleikar áhugamanna séu í dag önnur íþrótt en sú sem stunduð var á árinu 1956. Hins vegar er upplýst að þróun reglna og útbúnaðar hefur breyst á þessum árum og að markmið þeirra breytinga hefur verið að fyrirbyggja áverka og slys. Ekki verður annað séð, samkvæmt þeim upplýsingum sem fyrir liggja, og rakið hefur verið hér að framan, en að verulegur árangur hafi náðst í þá veru. Hins vegar er ekki fallist á að þessar framfarir valdi því að lög nr. 92, 1956 eigi ekki við um íþróttina í dag. Af því leiðir að sú háttsemi sem ákært er fyrir samkvæmt ákæruliðum I. - III. á undir lög nr. 92, 1956. Þá er því haldið fram af hálfu verjenda að lög nr. 92, 1956 séu fallin brott fyrir notkunarleysi. Ekki er fallist á það. Hér er ekki um mjög gömul lög að ræða. Á árunum 1994 og 1995 var ákært fyrir háttsemi sem talin var fara í bága við þau. Árin 1993, 1994 og 1995 var á Alþingi flutt þingsályktunartillaga um að skipuð yrði þriggja manna nefnd til þess "að kanna hvort rétt sé að leyfa ólympíska hnefaleika sem íþróttagrein hér á landi". Í febrúar 1995 samþykkti þingið að vísa málinu til ríkisstjórnarinnar. Hnefaleikafélag Reykjavíkur er stofnað af ákærðu, Sigurjóni og Ólafi Hrafni, meðal annars sem þáttur í þeirri baráttu þeirra að fá íþróttina viðurkennda á ný og höfðu þeir samband við alþingismenn og Íþróttasamband Íslands í þessu skyni. Ekkert af framangreindum atriðum samrýmist þeirri fullyrðingu að lögin séu fallin úr gildi fyrir notkunarleysi. Þótt það kunni að vera rétt sem verjendur halda fram að á seinni árum hafi lögum þessum ekki verið fylgt fast eftir, að því er lýtur að sýningu í fjölmiðlum á efni um hnefaleika eða með útleigu myndbanda, þá þykir það í sjálfu sér ekki fullnægjandi til þess að lögin verði talin fallin brott fyrir notkunarleysi. Því er haldið fram að í lögum nr. 92, 1956 felist mannréttindabrot. Hugtakið mannréttindi tekur til tiltekinna grundvallarréttinda. Frelsi manna til sérhverra athafna fellur hins vegar ekki undir hugtakið mannréttindi. Samfélag getur með réttu takmarkað athafnafrelsi þegna sinna eða gert þeim að sæta ákveðnum skilyrðum. Slíkar kvaðir skulu ákvarðaðar með lögum og hafa samfélagslegan tilgang svo sem að vera til verndar heilsu eða siðgæði, og samrýmast lýðræðislegum hefðum samfélagins. Sem dæmi má nefna skyldu til að nota öryggisbelti í bifreið og reglur um meðferð skotvopna. Markmið löggjafans með setningu laga nr. 92, 1956 um að banna hnefaleika var af heilsufarslegum og siðgæðislegum toga. Endurmat á því hvort lögin þjóni í dag þessum tilgangi er á verksviði löggjafarþingsins. Verjendur telja lög nr. 92, 1956 stangast á við jafnræðisreglu 65. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 3. gr. laga nr. 97, 1995. Ekki er fallist á þetta sjónarmið. Lögin taka jafnt til allra íslenskra þegna án tillits til kynferðis, skoðana, samfélagsstöðu eða annars þess er máli skiptir. Margvísleg mismunun á sér óumflýjanlega, og eðli málsins samkvæmt, stað í lýðræðislegu samfélagi. Túlka verður 65. gr. stjórnarskrárinnar með hliðsjón af grundvallarréttindum. Lögmæt takmörkun á athafnafrelsi telst ekki mismunun. Fullyrðing um að aðrar skyldar athafnir, hættulegri eða ósiðlegri, séu ekki bannaðar að lögum eru ekki rök fyrir því að bann við tiltekinni háttsemi sé brot á jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar. Ekki er fallist á að með sakfellingu sé brotið gegn tjáningafrelsi ákærða Ásbjörns Kristins sem listamanns. Þó að uppákoman væri þáttur í útgáfuteiti hans var hún í sjálfu sér ekki hans hugverk. Samkvæmt því er hér hefur verið rakið eru ákærðu hver um sig fundinn sekur um þá háttsemi sem lýst er í I., II. og III. lið ákæru, að öðru leyti en því að telja verður að sú háttsemi sem ákært er fyrir í I. og II. ákærulið hafi verið sýning á hnefaleik en ekki keppni. Að því er varðar ákærulið III. verður einnig að leggja frásögn ákærðu sjálfra til grundvallar um það tímabil sem þeir hafa kennt hnefaleik. Ákærði Sigurjón kvaðst ekki muna gjörla hvaða tímabil hann kenndi og vísaði til lögregluskýrslu sinnar. Hann kvaðst hafa kannað málið þegar hann gaf hana. Þykir því rétt að leggja lögregluskýrsluna til grundvallar um þetta atriði. Samkvæmt þessu verður hlé á kennslu beggja ákærðu í eitt og hálft ár, frá lokum árs 1995 til júlí 1997. Mál þetta var þingfest 22. janúar 1998. Sök ákærðu, Sigurjóns og Ólafs Hrafns, vegna kennslu til ársloka 1995 er því fyrnd og eru þeir aðeins sakfelldir fyrir að hafa kennt hnefaleik frá júlí til október 1997. Enginn ákærðu hefur sakarferil sem skiptir máli við ákvörðun refsingar. Í tilvikum allra er ýmist um það að ræða að brotið megi teljast þáttur í baráttu fyrir því að fá lögum nr. 92, 1956 breytt eða að til staðar hefur verið sú trú að gildi þeirra laga væri að minnsta kosti umdeilanlegt. Eins og atvikum er hér háttað þykir rétt að að fresta ákvörðun refsingar allra ákærðu og falli hún niður að liðnum tveimur árum haldi þeir almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22, 1955. Með 1. tl. 1. mgr. 69. gr. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940 er heimilað að gera upptæka með dómi hluti sem orðið hafa til við misgerning eða hafðir hafa verið til að drýgja brot með, nema þeir séu eign manns sem ekkert er við brotið riðinn. Ekki hefur tekist að upplýsa í máli þessu hvaða hnefaleikahanskar voru notaðir í ofangreindri sýningu hinn 16. október 1997, né hvort þeir eru meðal þess sem lagt var hald á. Eitthvað af þeim munum sem krafist er upptöku á er eign annarra en ákærðu, eitthvað af þeim munum sem krafist er upptöku á er notað við aðrar íþróttir, sem ekki eru bannaðar með lögum, sumir munirnir teljast til minjagripa eða sýningargripa. Ákæran er þannig fram sett að ekki er unnt að sundurgreina munina samkvæmt framansögðu að öðru leyti en því er varðar allt það er tengist hnefaleikahring, sem tekinn var niður í húsnæði Hnefaleikafélags Reykjavíkur að Dugguvogi 19 í Reykjavík og tengist alfarið þeirri háttsemi sem sakfellt er fyrir. Skulu þeir munir sem hér eru taldir ásamt setti af lotuspjöldum gerðir upptækir: Stuðpúðar í horn á hnefaleikahring, gólfdúkur úr hnefaleikahring, snæri til að festa niður gólfdúk í hnefaleikahring, þrír kaðlar úr hnefaleikahring, tvær festingar fyrir kaðla á súlur úr hnefaleikahring, tvær járnsúlur með festingum fyrir kaðla úr hnefaleikahring. Að öðru leyti þykir verða að vísa kröfu ákæruvaldsins, um upptöku muna þeirra sem lagt var hald á, frá dómi. Ákærðu skulu allir sameiginlega greiða 100.000 krónur í saksóknarlaun í ríkissjóð. Ákærðu, Sigurjón og Ólafur Hrafn, skulu greiða skipuðum verjanda sínum, Hilmari Ingimundarsyni hæstaréttarlögmanni, sameiginlega 100.000 krónur í málsvarnarlaun. Ákærði, Fjölnir Þorgeirsson, skal greiða skipuðum verjanda sínum, Guðmundi Ágústssyni héraðsdómslögmanni, 80.000 krónur í málsvarnarlaun. Ákærði, Ásbjörn Kristinn, skal greiða skipuðum verjanda sínum, Sigurði G. Guðjónssyni hæstaréttarlögmanni, 80.000 krónur í málsvarnarlaun. Með sókn málsins fór Hrund Hafsteinsdóttir fulltrúi lögreglustjórans í Reykjavík. Dómsorð: Ákvörðun um refsingu ákærðu, Sigurjóns Gunnsteinssonar, Ólafs Hrafns Ásgeirssonar, Fjölnis Þorgeirssonar og Ásbjörns Kristins Morthens, skal fresta í tvö ár frá birtingu dóms þessa að telja og falli hún niður að þeim tíma liðnum haldi þeir almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940. Eftirtaldir munir skulu gerðir upptækir: Stuðpúðar í horn á hnefaleikahring, gólfdúkur úr hnefaleikahring, snæri til að festa niður gólfdúk í hnefaleikahring, þrír kaðlar úr hnefaleikahring, tvær festingar fyrir kaðla á súlur úr hnefaleikahring, tvær járnsúlur með festingum fyrir kaðla úr hnefaleikahring og sett af lotuspjöldum. Að öðru leyti er kröfu ákæruvaldsins um upptöku muna vísað frá dómi. Ákærðu skulu greiða sameiginlega 100.000 krónur í saksóknarlaun í ríkissjóð. Ákærðu, Sigurjón Gunnsteinsson og Ólafur Hrafn Ásgeirsson, skulu sameiginlega greiða skipuðum verjanda sínum, Hilmari Ingimundarsyni hæstaréttarlögmanni, 100.000 krónur í málsvarnarlaun. Ákærði, Fjölnir Þorgeirsson, skal greiða skipuðum verjanda sínum, Guðmundi Ágústssyni héraðsdómslögmanni, 80.000 krónur í málsvarnarlaun. Ákærði, Ásbjörn Kristinn, skal greiða skipuðum verjanda sínum, Sigurði G. Guðjónssyni hæstaréttarlögmanni, 80.000 krónur í málsvarnarlaun.

Mál nr. 151/1999

Kosningar Útvarpslög Fjölmiðill Stjórnarskrá Mannréttindi Málefni fatlaðra

Félag heyrnarlausra og B kröfðust þess að Ríkisútvarpinu yrði gert skylt að láta túlka á táknmáli framboðsumræður í sjónvarpi, kvöldið fyrir kosningar til Alþingis, um leið og þær færu fram. Talið var að það væri óaðskiljanlegur þáttur kosningarréttar, sem verndaður væri í III. kafla stjórnarskrárinnar nr. 33/1944 og 3. gr. I. viðauka mannréttindasáttmála Evrópu, að sá sem réttarins nyti hefði tækifæri til að kynna sér þau atriði sem kosið væri um. Ljóst þótti að það sé í samræmi við lögákveðið hlutverk Ríkisútvarpsins samkvæmt 15. gr. útvarpslaga nr. 68/1985 að það kynni frambjóðendur og stefnumál þeirra fyrir kosningar til Alþingis. Bæri Ríkisútvarpinu ótvírætt að gæta jafnræðis þegar það sinnti þessu hlutverki sínu og lyti sú skylda ekki aðeins að frambjóðendum og þeim stjórnmálaöflum sem í hlut ættu, heldur einnig að þeim sem útsendingum væri beint til. Ætti því Ríkisútvarpið að haga gerð og útsendingu framboðsumræðna þannig að aðgengilegt væri heyrnarlausum, sbr. einnig 7. gr. laga nr. 59/1992 um málefni fatlaðra. Þótt játa bæri Ríkisútvarpinu verulegu svigrúmi við tilhögun dagskrár og útsendinga yrðu þær ákvarðanir, sem röskuðu þeim skyldum og réttindum, sem mælt væri fyrir um í 15. gr. útvarpslaga og 7. gr. laga um málefni fatlaðra, að styðjast við gild málefnaleg rök. Þótti Ríkisútvarpið ekki hafa fært fram nægilega gild og málefnaleg rök til að réttlæta þá mismunum sem fólst í ákvörðun þess, en fyrir lá að tæknilega var vel framkvæmanlegt hafa þann háttinn á sem krafist var. Einnig var litið til þess að skammur tími var á milli útsendingar og upphafs kjörfundar. Þóttu Félag heyrnarlausra og B eiga rétt á því að kröfur þeirra yrðu teknar til greina við þessar aðstæður.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar 12. apríl 1999. Þeir krefjast þess að hinum áfrýjaða dómi verði hrundið og breytt á þá leið að synjun stefnda um að túlka á táknmáli framboðsumræður í sjónvarpi vegna alþingiskosninga 8. maí 1999, um leið og þær fara fram, verði dæmd ólögmæt. Þá er þess krafist að viðurkennt verði að stefnda sé skylt að láta túlka á táknmáli framboðsumræður í sjónvarpi vegna alþingiskosninganna um leið og þær fara fram. Þeir krefjast einnig málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Málið sætir flýtimeðferð samkvæmt ákvæðum XIX. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. I. Eins og nánar greinir í héraðsdómi varðar mál þetta sjónvarpsútsendingu stefnda á umræðum frambjóðenda í kosningum til Alþingis, sem haldnar verða 8. maí 1999. Fram kom í málflutningi fyrir Hæstarétti að skilja ber kröfugerð áfrýjenda þannig að hún varði fyrirhugaða beina útsendingu stefnda á umræðum forystumanna stjórnmálasamtaka að kvöldi 7. maí, kvöldið fyrir kjördag. Félag heyrnarlausra fór fyrst fram á það við stefnda með bréfi 6. nóvember 1998 að framboðsumræður í sjónvarpi yrðu samstundis túlkaðar á táknmáli. Þessi beiðni var ítrekuð með bréfum félagsins 9. desember og 28. desember sama ár. Með bréfi 11. janúar 1999 hafnaði framkvæmdastjóri sjónvarpsins beiðni félagsins án sérstaks rökstuðnings en lýsti jafnframt yfir vilja til að kanna aðrar hugmyndir félagsins um stjórnmálakynningu fyrir heyrnarlausa. Í fundargerð útvarpsráðs 16. febrúar sama ár kemur fram að til standi að lokaumræður fyrir alþingiskosningar verði endursýndar með neðanmálstexta og táknmálstúlkaðar í lok dagskrár sama dags og síðan aftur að morgni kjördags áður en kjörstaðir verði opnaðir. Var þessi tilhögun kynnt Félagi heyrnarlausra með bréfi framkvæmdastjóra sjónvarpsins 17. sama mánaðar. Í fundargerð ráðsins 23. sama mánaðar kemur fram að ákveðið hafi verið að ganga ekki til móts við kröfur Félags heyrnarlausra frekar en að framan greinir. II. Í III. kafla stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 og lögum nr. 80/1987 um kosningar til Alþingis er mælt fyrir um alþingiskosningar á fjögurra ára fresti og um kosningarrétt og kjörgengi. Samkvæmt 3. gr. viðauka nr. 1 við mannréttinda-sáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994, hefur íslenska ríkið skuldbundið sig til þess að halda frjálsar kosningar með hæfilegu millibili, og sé atkvæðagreiðsla leynileg og fari fram við aðstæður er tryggi það að í ljós komi álit almennings með frjálsum hætti í kjöri til löggjafarþings. Almennt er viðurkennt að í ákvæðinu felist meðal annars réttur einstaklinganna til þess að bjóða sig fram og kjósa í almennum kosningum til löggjafarþings og taka með því þátt í því virka og lýðræðislega stjórnarfari, sem lögð er áhersla á í formála sáttmálans. Þessi réttindi einstaklinganna lúta þó þeim takmörkunum, sem leiðir af nánara fyrirkomulagi kosninga í hverju ríki. Er ekki um það deilt í málinu að almenn skipan alþingiskosninga, kjörgengis og kosningarréttar, eins og henni er fyrir komið í framangreindum ákvæðum stjórnarskrárinnar og kosningalögum samrýmist ákvæðum 3. gr. 1. viðauka sáttmálans. Það er óaðskiljanlegur þáttur kosningarréttar að sá, sem réttarins nýtur, hafi tækifæri til að kynna sér framboð og málefni, sem kosið er um, enda myndi sá réttur einstaklinganna, sem verndaður er í 3. gr. 1. viðauka mannréttindasáttmála Evrópu, missa efnislegt inntak ef frambjóðendum væru ekki tækar leiðir til kynningar á stefnumálum sínum eða kjósendum gert ókleift eða torvelt að nálgast slíkar upplýsingar. Af þessu leiðir þó ekki almenna skyldu ríkisins eða stofnana þess til að kynna einstaka frambjóðendur eða stefnumál þeirra fyrir kjósendum, sem sjálfir hafa forræði á því, hvernig þeir móta afstöðu sína. Hlýtur slík kynningarstarfsemi einkum að grundvallast á því almenna tjáningar- og athafnafrelsi, sem tryggt er í mannréttindaákvæðum stjórnarskrárinnar og alþjóðlegum mannréttindasamningum, sem Ísland er aðili að. Taki ríkið eða stofnanir þess hins vegar að sér það hlutverk að einhverju leyti að kynna kjósendum frambjóðendur og málefni þeirra í þágu frjálsra og lýðræðislegra kosninga, ber að gæta þess að slík kynning fari fram án manngreinarálits í samræmi við 65. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 3. gr. stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995, og 14. gr. mannréttindasáttmála Evrópu. III. Í 14. gr. útvarpslaga nr. 68/1985 segir að Ríkisútvarpið sé sjálfstæð stofnun í eigu íslenska ríkisins. Samkvæmt 2. mgr. 15. gr. laganna skal Ríkisútvarpið halda í heiðri lýðræðislegar grundvallarreglur og mannréttindi og frelsi til orðs og skoðana. Eftir 3. mgr. 15. gr. skal það meðal annars veita almenna fréttaþjónustu og vera vettvangur fyrir mismunandi skoðanir á þeim málum, sem efst eru á baugi hverju sinni eða almenning varða. Samkvæmt 4. mgr. 15. gr. skal miða útvarpsefni við fjölbreytni íslensks þjóðlífs og veita alla þá þjónustu, sem unnt er með tækni útvarpsins og þjóðinni má að gagni koma. Af framangreindu er ljóst að stefnda er sérstaklega falið það hlutverk með lögum að vera vettvangur frjálsra skoðanaskipta um þau málefni, sem almenning varða. Með hliðsjón af þessu lögákveðna hlutverki stefnda verður að telja að honum geti verið rétt við kosningar til Alþingis að kynna almenningi frambjóðendur og stefnumál þeirra eftir því, sem efni standa til. Ber stefnda þá ótvírætt að gæta jafnræðis þegar hann sinnir þessu hlutverki sínu, eins og raunar leiðir beint af orðum 2. mgr. 15. gr. laga nr. 68/1985. Lýtur sú skylda ekki aðeins að jafnræði milli þeirra frambjóðenda og stjórnmálaafla, sem í hlut eiga, heldur einnig að þeim, sem útsendingum er beint til. Samkvæmt þessu verður á það fallist að stefnda beri eftir megni að haga gerð og útsendingu framboðsumræðna þannig að aðgengilegt sé heyrnarlausum. Styðst sú niðurstaða einnig við 7. gr. laga nr. 59/1992 um málefni fatlaðra, sem mælir fyrir um að fatlaðir skuli eiga rétt á allri almennri þjónustu ríkis og sveitarfélaga. IV. Svo sem áður er fram komið lýtur krafa áfrýjenda að því að stefnda verði gert skylt að láta túlka á táknmáli í umræðuþátt í sjónvarpi að kvöldi föstudagsins 7. maí 1999, daginn áður en kosningar til Alþingis fara fram, um leið og hann er sendur út beint. Í þætti þessum koma fram leiðtogar þeirra flokka og framboða, sem bjóða fram í öllum kjördæmum landsins. Telja áfrýjendur að þeir eigi rétt á að fylgjast með þessum þætti um leið og aðrir landsmenn, en með honum nái kosningabaráttan hámarki. Stefndi hefur hins vegar ákveðið að endursýna þáttinn með neðanmálstexta og táknmálstúlkun í lok dagskrár 7. maí og aftur að morgni kjördags áður en kjörstaðir verða opnaðir. Samkvæmt dagskrá sjónvarpsins, sem lögð var fram í Hæstarétti við munnlegan málflutning, hefst bein útsending þáttarins kl. 20.50 og mun ljúka fyrir kl. 22.30. Fyrirhuguð fyrri endursýning með táknmálstúlkun og textun mun hins vegar hefjast eftir miðnætti umrætt kvöld, eða kl. 00.10, en hin síðari hefst kl. 07.30 að morgni 8. maí. Í bréfum stefnda, þar sem framangreindum óskum áfrýjenda var svarað, komu ekki fram efnislegar röksemdir fyrir synjun hans. Í bréfi menntamálaráðherra til áfrýjandans Félags heyrnarlausra 18. janúar 1999 sagði að eðlilegt hefði verið að niðurstöðu stefnda hefði fylgt nánari rökstuðningur af hans hálfu. Í greinargerð stefnda í héraði sagði einungis að sá háttur á útsendingu, sem farið er fram á, valdi truflun þeim yfirgnæfandi meirihluta, sem fulla heyrn hafi og kjósi að fylgjast grannt með því, sem fram fari. Nánari útlistun á þessu liggur þó ekki fyrir. Einnig hefur verið bent á að þess sé enginn kostur að texta dagskrárefni, sem sent sé út beint. Sú tilhögun, sem stefndi hafi ákveðið, veiti hins vegar svigrúm til að textavinna umræddan þátt, auk þess að táknmálstúlka hann. Þar með muni aukaútsendingar gagnast mun fleirum en þeim, sem eingöngu skilja táknmál heyrnarlausra. Í málflutningi af hálfu stefnda fyrir Hæstarétti var því á hinn bóginn lýst yfir að það væri ekki tæknilegum vandkvæðum bundið að verða við óskum áfrýjenda. Jafnframt kom fram af hálfu áfrýjenda, ómótmælt af stefnda, að af þessu myndi hljótast lítill umframkostnaður. Þegar litið er til stöðu stefnda að lögum er augljóst að játa ber honum verulegt svigrúm við tilhögun dagskrár og útsendinga. Eru þessi mál undir stjórn útvarpsstjóra og útvarpsráðs, sbr. 18. gr. og 20. gr. laga nr. 68/1985. Ákvarðanir, sem raska skyldum þeim og réttindum, sem mælt er fyrir um í 15. gr. laganna, verða hins vegar að styðjast við gild málefnaleg rök. Sama á við um frávik frá skyldum samkvæmt 7. gr. laga nr. 59/1992. Um þetta eiga dómstólar endanlegt mat. Mál þetta varðar mikilvæg réttindi, þ.e. kröfu ákveðins hóps einstaklinga um að þeir njóti á sama hátt og aðrir þeirrar þjónustu stefnda, sem ætluð er til að auðvelda kjósendum val milli framboða í kosningum til löggjafarþings þjóðarinnar. Ákvörðun stefnda um tilhögun útsendingar umrædds framboðsfundar felur í sér að heyrnarlausir kjósendur sitja þar ekki við sama borð og aðrir landsmenn. Viðurkennt er, að sú tilhögun, sem áfrýjendur óska eftir, er tæknilega vel framkvæmanleg. Verður ekki talið, að stefndi hafi fært fram nægilega gild og málefnaleg rök til að réttlæta þá mismunun, sem í ákvörðun hans felst. Er þá jafnframt til þess að líta, að hin beina útsending sjónvarpsumræðnanna fer fram í lok kosningabaráttunnar, að kvöldi síðasta dags fyrir kjördag og einungis nokkrum klukkustundum áður en kjörfundur hefst. Við þessar aðstæður þykja áfrýjendur eiga rétt á því, að kröfur þeirra verði teknar til greina. Eftir úrslitum málsins ber að dæma stefnda til að greiða áfrýjendum málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Synjun stefnda, Ríkisútvarpsins, á óskum áfrýjenda, Berglindar Stefánsdóttur og Félags heyrnarlausra, um að túlka á táknmáli framboðsumræður í sjónvarpi 7. maí 1999, um leið og þær fara fram, er ólögmæt. Er viðurkennt að stefnda sé skylt að láta túlka þessar umræður á táknmáli um leið og þær fara fram. Stefndi greiði áfrýjendum sameiginlega 300.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 8. apríl 1999. Mál þetta, sem dómtekið var 17. mars síðastliðinn, er höfðað með stefnu, þingfestri 18. febrúar 1999. Stefnandi er Berglind Stefánsdóttir, kt. 170260-3769, Vogalandi 8, Reykjavík, persónulega og sem formaður fyrir hönd Félags heyrnarlausra, kt. 600776-0279, Laugavegi 26, Reykjavík. Stefndi er Ríkisútvarpið, kt. 540269-5729, Efstaleiti 1, Reykjavík. Stefnendur gera þá kröfu, að synjun stefnda um að túlka á táknmáli framboðsræður í sjónvarpi vegna Alþingiskosninga 8. maí 1999, um leið og þær fara fram, eða gera þær á annan hátt aðgengilegar fyrir heyrnarlausa, verði dæmd ólögmæt. Þá krefjast stefnendur þess, að viðurkennt verði, að stefnda sé skylt að láta túlka á táknmáli framboðsræður í sjónvarpi vegna Alþingiskosninga, um leið og þær fara fram, eða gera þær á annan hátt aðgengilegar fyrir heyrnarlausa. Að lokum krefjast stefnendur þess, að stefnda verði gert að greiða stefnendum málskostnað að mati réttarins. Stefndi krefst sýknu af kröfum stefnenda og að stefnda verði tildæmdur málskostnaður úr hendi þeirra að skaðlausu. Málavextir. Þann 6. nóvember 1998 sendi Félag heyrnarlausra stefnda bréf og fór þess á leit, að framboðsræður í sjónvarpi vegna Alþingiskosninga, sem fram eiga að fara 8. maí næstkomandi, yrðu túlkaðar jafnóðum á táknmáli. Beiðnin var ítrekuð með bréfum 9. og 28. desember 1998. Með bréfi stefnda 11. janúar síðastliðinn var erindinu hafnað. Hins vegar liggur fyrir bréf stefnda til Félags heyrnarlausra, dagsett 17. febrúar síðastliðinn, þar sem í upphafi er vísað til samtals framkvæmdastjóra stefnda og Félags heyrnarlausra 9. febrúar síðastliðinn og áréttuð er sú tillaga stefnda, að „lokaumræðurnar fyrir alþingiskosningarnar verði endursýndar rit- og táknmálstúlkaðar í dagskrárlok daginn fyrir kjördag eða nánast í beinu framhaldi þess að þær fara fram.“ Yrði umræðuþátturinn síðan endursýndur rit- og táknmálstúlkaður að morgni kjördags, áður en kjörstaðir eru opnaðir. Stefnendur höfnuðu þessu boði stefnda. Málsástæður og lagarök stefnenda. Stefnendur byggja kröfur sínar á því, að með synjun sinni hafi stefndi, sem opinbert stjórnvald, brotið gegn mannréttindum þeirra og þá einkum gegn ákvæði 65. gr. stjórnarskrár lýðveldisins um jafnræði þegnanna. Þá telja stefnendur, að í synjun stefnda felist brot gegn ákvæði 21. gr. mannréttindayfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna og 14. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994. Forsenda þess, að maður njóti raunverulegs kosningaréttar sé, að hann hafi möguleika á að kynna sér þá kosti, sem bjóðast í kosningum. Hefðbundinn framboðsfundur stjórnmálaleiðtoga í sjónvarpi sé afar snar og mikilvægur þáttur í þessari kynningu og kunni jafnvel að ráða úrslitum um, hvernig kjósandi ráðstafar atkvæði sínu. Slík lágmarkskynning sé því í raun eðlisþáttur í þeim rétti, sem kveðið sé á um í 33. gr. stjórnarskrárinnar um kosningarétt. Telja stefnendur, að stefndi sé með framboðskynningum í sjónvarpi, samkvæmt hefðbundnu fyrirkomulagi, að rækja þá skyldu að standa að lýðræðislegri umræðu í landinu, sem á honum hvíli samkvæmt III. kafla útvarpslaga nr. 68/1985. Við þá framkvæmd komi stefndi fram sem opinbert stjórnvald og hafi tvímælalaust skyldur sem slíkt að virða þá sjálfsögðu lýðræðisreglu, að öllum landsmönnum sé gert kleift að eiga aðgang að slíkum framboðskynningum. Í því sambandi beri að hafa í huga, að Íslendingar fæðist inn í tvo ólíka málhópa; þann sem hafi íslensku að móðurmáli og hinn, er ekki geti tileinkað sér íslensku á máltökunámskeiði og hafi íslenskt táknmál að móðurmáli. Með því að standa að framboðskynningu, eins og stefndi fyrirhugi, sé því í raun ákveðið, að hluti þjóðarinnar eigi ekki aðgang að kynningunni. Málsástæður og lagarök stefnda. Stefndi hafnar því, að synjun hans á að láta táknmálstúlka jafnharðan greindan umræðuþátt, með því að fella táknmálstúlk inn í útsenda dagskrármynd, geti talist brot á þeim ákvæðum, sem stefnendur vísi til. Þá styður stefndi sýknukröfu sína jafnframt þeim rökum, að með greindri ákvörðun um endursýningar þess umræðuþáttar, sem málið varðar, sé nægjanlega mætt þeim sjónarmiðum, er stefnendur færi fram til stuðnings kröfu sinni um viðstöðulausa túlkun af hálfu táknmálstúlks, sem felldur sé inn í útsenda mynd þáttarins. Bendir stefndi á, að stefnukröfur séu valkvæðar að því leyti, að boðið sé upp á aðra lausn, en aðallega er krafist, með orðunum „ eða gera þær á annan hátt aðgengilegar fyrir heyrnalausa.“ Er á því byggt, að sú tilhögun, sem stefndi hafi ákveðið, fullnægi þessari kröfugerð og þeim réttarheimildum, sem hún er studd við. Hljóti það að leiða til sýknu, verði kröfugerðin á annað borð talin dómtæk. Því er eindregið mótmælt af hálfu stefnda, að sú tilhögun, sem hann hafi ákveðið, feli í sér brot á 33. gr. og 65. gr. stjórnarskrárinnar, ákvæðum 21. gr. mannréttinda­yfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna og 14. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994. Þá er ásökunum um brot á ákvæðum útvarpslaga mótmælt. Stefndi hafi gripið til sérstakra ráðstafana til að auðvelda heyrnarskertum og heyrnarlausum að njóta sjónvarpsútsendinga. Gildi það um þá útsendingu, sem um er deilt í málinu, sem og nokkra aðra dagskrárliði. Á hinn bóginn hljóti það að vera matsatriði, hversu langt stefnda beri að ganga í þeim efnum og við það mat að koma til skoðunar, hver sá fjöldi manna er, sem þarfnast sérstakrar dagskrárgerðar. Í útvarpslögum sé svo fyrir mælt, að ákvarðanir útvarpsráðs um útvarpsefni skuli vera endanlegar, sbr. 2. mgr. 20. gr. laga nr. 68/1985. Er sýknu jafnframt krafist með vísan til þess, að fyrir liggi staðfesting útvarpsráðs á þeim ákvörðunum yfirstjórnar stefnda sem í málinu hafa verið teknar. Niðurstaða. Samkvæmt 14. gr. útvarpslaga nr. 68/1985 er stefndi sjálfstæð stofnun í eigu íslenska ríkisins. Þá segir í 15. gr. sömu laga, að stefndi skuli leggja rækt við íslenska tungu, sögu þjóðarinnar og menningararfleifð. Í 3. mgr. sömu lagagareinar kemur meðal annars fram, að stefndi skuli vera vettvangur fyrir mismunandi skoðanir á þeim málum, sem efst eru á baugi hverju sinni eða almenning varða. Þá segir í 4. mgr. greinarinnar, sbr. 10. gr. laga nr. 82/1993, að efni á erlendu máli, sem sýnt er í sjónvarpsdagskrá stefnda, skuli jafnan fylgja íslenskt tal eða texti á íslensku, eftir því sem við á hverju sinni. Það eigi þó ekki við, þegar fluttir eru erlendir söngtextar eða þegar dreift er viðstöðulaust um gervitungl og móttökustöð fréttum eða fréttatengdu efni, er sýnir að verulegu leyti atburði, sem gerast í sömu andrá. Við þær aðstæður skuli Ríkisútvarpið – sjónvarp, eftir því sem kostur er, láta fylgja endursögn eða kynningu á íslensku á þeim atburðum, sem gerst hafa. Af framansögðu má vera ljóst, að í útvarpslögum er ekki er gert sérstaklega ráð fyrir túlkun úr íslensku talmáli yfir á táknmál fyrir heyrnarlausa. Í 33. gr. stjórnarskrárinnar lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 er öllum, sem eru 18 ára eða eldri, þegar kosning fer fram og hafa íslenska ríkisborgararétt, tryggður kosningaréttur til Alþingis. Þá segir í 3. gr. samningsviðauka nr. 1 við samning um verndun mannréttinda og mannfrelsis, sem lögtekinn var hérlendis með lögun nr. 62/1994, að samningsaðilar skuldbindi sig til þess að halda frjálsar kosningar með hæfilegu millibili, og sé atkvæðagreiðsla leynileg og fari fram við aðstæður, er tryggi það, að í ljós komi álit almennings með frjálsum hætti í kjöri til löggjafarþings. Af hálfu stefnenda er á því byggt, að forsenda þess, að maður njóti raunverulegs kosningaréttar sé, að hann hafi möguleika á að kynna sér þá kosti, sem bjóðast í kosningum. Sé hefðbundinn framboðsfundur stjórnmálaleiðtoga í sjónvarpi afar mikilvægur þáttur í þeirri kynningu og kunni jafnvel að ráða úrslitum um, hvernig kjósandi ráðstafar atkvæði sínu. Sé slík lágmarkskynning því í raun eðlisþáttur í þeim rétti, sem kveðið er á um í 33. gr. stjórnarskrárinnar um kosningarétt. Að áliti dómsins verður ekki ráðið af 33. gr. stjórnarskrárinnar og 3. gr. umrædds samningsviðauka við samning um verndun mannréttinda og mannfrelsis, að á stefnda hvíli, sem ríkisstofnun, sérstök skylda til kynningar á stjórnmálamönnum og því, sem þeir hafa fram að færa fyrir kosningar, heldur er þar einungis mælt fyrir rétt manna til að ráðstafa atkvæði sínu í leynilegum kosningum. Verður ekki talið, að sú kynning frambjóðenda í sjónvarpi, sem mál þetta er risið af, sé eðlisþáttur í kosningarétti manna. Kemur þá til skoðunar, hvort í umræddri synjun stefnda felist brot á jafnræðisreglu íslensks stjórnskipunarréttar og mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994. Samkvæmt 1. mgr. 65. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 3. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/1995, skulu allir vera jafnir fyrir lögum og njóta mannréttinda, án tillits til kynferðis, trúarbragða, skoðana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti. Þá segir í 14. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, að réttindi þau og frelsi, sem lýst er í samningnum, skuli tryggð án nokkurs manngreinarálits, svo sem vegna kynferðis, kynþáttar, litarháttar, tungu, trúarbragða, stjórnmála- eða annarra skoðana, þjóðernis eða þjóðfélagsstöðu, tengsla við þjóðernisminnihluta, eigna, uppruna eða annarra aðstæðna, en þetta ákvæði mannréttinda­sátt­málans hafur verið talið í samræmi við jafnræðisreglu íslensks stjórnskipunarréttar. Ennfremur sækir ákvæði 1. mgr. 65. gr. stjórnarskrárinnar fyrirmynd sína til 26. gr. gr. alþjóðasamnings um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi, sem Ísland hefur staðfest. Sú regla, sem þar kemur fram og er víðtækari, en áðurnefnd ákvæði stjórnarskrárinnar og mannréttindasáttmála Evrópu, telst þó ekki sjálfkrafa hluti af landsrétti, þar sem hún hefur ekki verið lögleidd. Þá er mannréttindalyfirlýsing Sameinuðu þjóðanna, sem stefnendur byggja einnig á, ekki þjóðréttarsamningur og því ekki bindandi að lögum fyrir aðildarríki Sameinuðu þjóðanna. Að mati dómsins felst ekki í inntaki jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar réttur til handa heyrnarlausum til að fá túlkað talmál í útvarpi eða sjónvarpi, í þessu tilviki framboðsræður og umræður frambjóðenda til Alþingiskosninga, yfir á táknmál heyrnarlausra jafnóðum og útsending fer fram, heldur verður að telja, að til þess þurfi sérstaka löggjöf. Var hin umdeilda synjun stefnda því lögmæt. Samkvæmt framanskráðu verður stefndi sýknaður af aðakröfum stefnenda í máli þessu. Stefnendur krefjast þess til vara, að synjun stefnda á að gera umræddar framboðsræður „ á annan hátt aðgengilegar fyrir heyrnarlausa verði dæmd ólögmæt.“ Jafnframt er krafist viðurkenningardóms um skyldu stefnda til að gera framboðsræðurnar „ á annan hátt aðgengilegar fyrir heyrnarlausra.“ Fyrir liggur í málinu, að stefndi hefur boðist til að endursýna margnefndan umræðuþátt, rit- og táknmálstúlkaðan, í dagskrárlok daginn fyrir kjördag, nánast í beinu framhaldi og þær fara fram, og endursýna hann í sama formi að morgni kjördags, áður en kjörstaðir eru opnaðir. Því boði hafa stefnendur hafnað. Verður sú afstaða þeirra eigi skilin á annan veg en þann, að með því móti sé ekki orðið við kröfu þeirra um að gera umræddar framboðsræður „ á annan hátt aðgengilegar fyrir heyrnarlausa.“ Í málatilbúnaði stefnenda er hins vegar engin grein gerð fyrir við hvað er átt með umræddri kröfugerð. Er hún að mati dómsins svo óskýr, að dómur verði eigi á hana lagður. Ber því að vísa varakröfum stefnenda sjálfkrafa frá dómi. Eftir atvikum er rétt, að hver aðila beri sinn kostnað af málinu. Dóminn kveður upp Helgi I. Jónsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, Ríkisútvarpið, á að vera sýkn af aðalkröfum stefnenda, Berglindar Stefánsdóttur og Félags heyrnarlausra, í máli þessu. Varakröfum stefnenda er vísað sjálfkrafa frá dómi. Málskostnaður fellur niður.

Mál nr. 414/1998

Húsaleiga

K leigði atvinnuhúsnæði á 3. hæð af B sem m.a. rak bílasölu á 1. hæð hússins. B krafði K um vangoldna leigu, en K taldi sig eiga skaðabótakröfu á móti leigukröfunni þar sem B hefði kippt grundvellinum undan rekstri fasteignasölu sinnar með því að breyta anddyri hússins, gera 1. hæð að opnu rými og stilla bifreið upp fyrir framan uppgang að skrifstofu hans. Til vara krafðist hann afsláttar af leigugreiðslum vegna breytinganna.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Haraldur Henrysson. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar 8. október 1998. Hann krefst þess aðallega, að hinn áfrýjaði dómur verði ómerktur og málinu vísað heim í hérað. Til vara krefst hann sýknu og til þrautavara að kröfur stefnda verði lækkaðar. Í öllum tilvikum krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Áfrýjandi tók á leigu skrifstofuhúsnæði á þriðju hæð í húseign stefnda í mars 1989, og varð stefndi leigusali hans 1992. Ekki var gerður skriflegur leigusamningur um húsnæðið. Í júní 1996 lét stefndi breyta anddyri hússins, þar sem var sameiginlegur inngangur inn í húsið, og var neðsta hæðin gerð að einu stóru opnu svæði, sem stefndi tók til eigin nota fyrir bílasölu sína, og voru bifreiðir hafðar þar til sýnis. Telur áfrýjandi að með þessum breytingum hafi grundvelli verið kippt undan starfsemi sinni, því að bifreið hafi verið stillt upp fyrir framan stigauppgang og hindrað aðkomu á skrifstofu hans. Greiddi áfrýjandi ekki umsamið leigugjald frá ágúst 1996 til apríl 1997, en hann fór úr húsnæðinu 11. apríl 1997. Ekki er tölulegur ágreiningur með aðilum, en áfrýjandi telur sér ekki skylt að greiða leiguna, þar sem stefndi hafi brotið rétt á sér og beri að bæta sér það tjón, sem það hafi haft í för með sér. II. Áfrýjandi byggir ómerkingarkröfu sína á því, að héraðsdómari hafi ekki tekið afstöðu til þeirrar málsástæðu, að það eitt að greiða ekki leigugjald hefði verið nægileg mótmæli af hálfu áfrýjanda. Þá væri hvergi í hinum áfrýjaða dómi vikið að riftun og riftunaryfirlýsingu áfrýjanda. Með vísan til forsendna héraðsdóms er talið, að í niðurstöðu hans felist nægilega skýr afstaða til þessa, og er ekki fallist á ómerkingarkröfu áfrýjanda. III. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms er ekki fallist á sýknukröfu áfrýjanda. Þrautavarakrafa áfrýjanda er reist á því, að hann eigi rétt til afsláttar af leigugjaldi. Áfrýjandi heldur því fram, að hann hafi margoft kvartað munnlega við stefnda vegna breytinganna á anddyri hússins. Leigutakar hafi fundað sérstaklega um málið í september 1996 og samþykkt að greiða ekki leigu meðan þetta ástand stæði. Hafi þessi mótmæli verið áréttuð með bréfi 6. mars 1997. Samkvæmt 2. mgr. 21. gr. húsaleigulaga nr. 36/1994 á leigusali að bæta leigjanda með hlutfallslegum afslætti af leigugjaldi eða á annan hátt, ef viðgerðar- eða viðhaldsvinna á vegum leigusala leiðir til verulega skertra afnota eða afnotamissis að mati byggingarfulltrúa. Verði aðilar ekki ásáttir um bætur eða afslátt geta þeir leitað álits byggingarfulltrúa, en heimilt er þeim að bera álit hans undir kærunefnd húsaleigumála, sbr. 85. gr. laganna. Þegar leigjandi á rétt til frádráttar frá leigugreiðslu vegna skerðingar á afnotarétti samkvæmt 21. gr. skal hann framvísa reikningi sínum ásamt fylgigögnum og með árituðu samþykki byggingarfulltrúa við leigusala, sbr. 36. gr. laganna. Áfrýjandi leitaði ekki þessara úrræða, þar sem hann taldi sig hafa rétt til að fella með öllu niður leigugreiðslur, né heldur geymslugreiddi hann leiguna. Eins og á stóð var áfrýjanda óheimilt að fella einhliða niður leigugreiðslur. Samkvæmt ljósmyndum, sem fyrir liggja í málinu, er ljóst að aðkoma að skrifstofu áfrýjanda var ekki sem skyldi, þegar bifreið var lagt við stigann. Ekki voru leidd vitni að því, hvort um viðvarandi ástand var að ræða. Þá liggja ekki fyrir upplýsingar um það hvaða leigutakar voru á fundi þeim, sem áfrýjandi vitnar til í bréfi sínu til stefnda, og hvort þeir hafi einnig hætt að greiða leiguna. Fjármálastjóri stefnda, sem áfrýjandi segist margoft hafa kvartað við, kom heldur ekki fyrir dóm. Gegn andmælum stefnda verður ekki talið sannað, að hann hafi fengið vitneskju um mótmæli áfrýjanda vegna breytinganna fyrr en með bréfi hans 6. mars 1997. Verður því að staðfesta hinn áfrýjaða dóm um annað en málskostnað. Eftir öllum atvikum þykir rétt að málskostnaður falli niður bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 9. júlí 1998. Mál þetta, sem dómtekið var 15. júní sl., er höfðað með stefnu áritaðri um birtingu 28. maí 1997 af Bifreiðum og landbúnaðarvélum, Suðurlandsbraut 14, Reykjavík gegn Kjartani Ragnars, Hrauntungu 66, Kópavogi. Dómkröfur. Stefnandi krefst þess að stefndi verði dæmdur til að greiða honum 741.337 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla laga nr. 25/1987 með síðari breytingum, frá 1. ágúst 1996 til 2. september 1996 af 71.086 krónum, frá þeim degi til 1. október 1996 af 142.172 krónum, frá þeim degi til 1. nóvember 1996 af 213.258 krónum, frá þeim degi til 1. desember 1996 af 286.402 krónum, frá þeim degi til 1. janúar 1997 af 367.008 krónum, frá þeim degi til 1. febrúar 1997 af 441.059 krónum, frá þeim degi til 1. mars 1997 af 519.790 krónum, frá þeim degi til 1. apríl 1997 af 591.089 krónum, frá þeim degi til 1. maí 1997 af 669.754 krónum, frá þeim degi til greiðsludags af 741.337 krónum. Þess er krafist að dæmt verði að dráttarvextir skuli leggjast við höfuðstól kröfunnar á 12 mánaða fresti í fyrsta skipti 1. ágúst 1997. Þá er krafist málskostnaðar að skaðlausu að mati réttarins. Dómkröfur stefnda eru þær aðallega, að stefndi verði sýknaður af kröfum stefnanda. Til vara er þess krafist að stefnukrafa verði lækkuð þannig að til frádráttar komi kostnaður stefnda vegna beins kostnaðar við flutninga auk afsláttar húsaleigu, nánar tiltekið sem hér segir, sbr. dskj. nr. 29: Málsástæður stefnanda og önnur atvik. Stefnandi kveðst hafa leigt stefnda þrjú skrifstofuherbergi ásamt anddyri eða forstofu á þriðju hæð í fasteigninni að Suðurlandsbraut 14, Reykjavík. Skriflegur húsaleigusamningur hafi ekki verið gerður við stefnda, en hann hafi fyrst framleigt þessa skrifstofuaðstöðu af Íslenskri endurskoðun hf., sem hafi verið leigutaki hjá stefnanda. Endurskoðunarskrifstofan hafi síðar flutt úr fasteigninni í nóvember 1992 og hafi stefndi eftir það leigt herbergin og aðstöðuna af stefnanda. Umsamið leigugjald hafi verið 62.504 krónur með virðisaukaskatti í nóvember 1992, þegar stefndi hafi byrjað að greiða leiguna beint til stefnanda. Auk húsalegu hafi stefndi átt að greiða fyrir hita og rafmagn samkvæmt reikningi. Húsaleigan hafi hækkað á leigutímanum í samræmi við verðbótahækkun húsaleigu samkvæmt tilkynningum þar að lútandi frá Hagstofu Íslands, sbr. lög 62/1984. Húsaleiguna hafi átt að greiða fyrirfram fyrir einn mánuð í senn 1. hvers mánaðar. Húsaleigan ásamt orku­reikningum vegna rafmagns og hita hafi verið greidd með skilum frá upphafi til ágústmánaðar 1996. Í mars 1997 hafi stefnandi krafið stefnda um húsaleigu sem verið hafi í vanskilum frá því í ágúst 1996. Þá fyrst hafi stefndi mótmælt húsaleigunni vegna breytinga sem stefnandi hafi framkvæmt á sameiginlegum inngangi fasteignarinnar á neðstu hæð í júlí og ágúst 1996, sbr. dskj. nr. 3. Hinn 1. mars 1997 hafi verið skorað á stefnda að gera upp vanskilin og honum gert að rýma húsnæðið tafarlaust. Í bréfi dags. 7. mars 1997 hafi stefndi samþykkt að rýma hið leigða húsnæði en hafi mótmælt vanskilum þar sem hann taldi að stefnandi hefði fyrirgert rétti sínum til húsaleigu. Hinn 18. mars 1997 hafi enn verið ítrekuð áskorun til stefnda um greiðslu húsaleigu að viðlagðri formlegri riftun húsaleigusamningsins, sbr. dskj. nr. 6. Stefndi hafi ritað stefnanda bréf 2. apríl 1997 þar sem hann ítrekað hafi samþykkt riftun leigusamningsins og hafi hann jafnframt lýst því yfir að hann myndi hverfa úr fasteigninni svo fljótt sem kostur væri, eða þegar hann hefði fundið húsnæði sem hentaði starfsemi hans, auk þess sem hann hafi lýst því yfir að hann teldi sig eiga skaðabótakröfu á hendur stefnanda vegna breytinga sem hann hafi gert á sameiginlegum inngangi í fasteignina. Af þessu tilefni ritaði hafi stefnandi ritað stefnda bréf dags. 8. apríl 1997, sbr. dskj. nr. 8, þar sem hann setji fram sín sjónarmið. Stefndi hafi ritað stefnanda bréf dags. 21. apríl 1997 þar sem m.a. komi fram að hann hafi flutt út úr fasteigninni 11. apríl 1987 og að hann muni ekki greiða stefnanda þá húsaleigu sem hann krefjist nema hann verði dæmdur til þess. Bréfi þessu hafi verið svarað með bréfi sem dagsett sé 29. apríl 1997. Stefnandi kveðst byggja kröfu sína um greiðslu húsaleigunnar á þeirri staðreynd að stefnandi og stefndi hafi gert með sér í nóvember 1992 munnlegan leigusamning um hluta fasteignarinnar að Suðurlandsbraut 14, Reykjavík, en þá hafi stefndi byrjað að greiða húsaleigu beint til stefnanda og að stefnandi hafi staðið við sinn þátt hins gagnkvæma samnings, þ.e.a.s. að selja stefnda umbeðið húsnæði á leigu. Stefndi hafi hins vegar ekki enn greitt umsamið leigugjald fyrir leigutímann frá ágúst 1996 til apríl 1997 eða greitt orkureikninga frá nóvember 1996, þrátt fyrir ítrekaðar innheimtutilraunir. Þá hafi stefndi lýst því yfir að hann muni ekki greiða húsaleiguna án dóms og sé því málsókn þessi nauðsynleg. Ágreiningslaust sé að stefndi og stefnandi hafi gert með sér munnlegan gagnkvæman leigusamning eins og honum sé lýst hér að ofan. Vísað sé til þess að stefndi hafi greitt húsaleigu og orkureikninga með skilum frá 1992 fram að ágúst 1996. Stefndi hafi neitað að greiða stefnufjárhæðina þar sem hann telji að stefnandi hafi valdið honum tjóni með breytingum á sameiginlegum inngangi fasteignarinnar þar sem m.a. sé gengið upp á þá hæð þar sem stefndi hafði starfsstöð. Stefnandi hafi breytt anddyrinu í júní og júlí 1996. Áður en inngangi var breytt hafi neðstu hæðinni verið skipt upp í tvö sjálfstæð verslunarhúsnæði sem aðskilin hafi verið með breiðum inngangi inn í fasteignina. Við breytinguna hafi neðsta hæðin verið gerð að einu stóru sameiginlegu opnu svæði. Innréttingar á neðstu hæð hafi jafnframt verið endurnýjaðar. Þá hafi svæðið allt verið gert mun meira aðlaðandi fyrir öll viðskipti og alla aðkomu að fasteigninni heild sinni. Þeirri fullyrðingu stefnda að með þessum breytingum á húsnæðinu hafi stefnandi hindrað aðgang að uppgangi til hans sé mótmælt sem rangri og algerlega ósannaðri. Gengið sé inn í fasteignina á sama stað. Engum manni geti nú dulist hvar gengið sé inn í fasteignina og upp stigann að vistarverum þeim sem stefndi hafi haft á leigu og hafi stiganum ekkert verið breytt. Tekið skuli fram að stefnandi reki sína starfsemi á öðrum hæðum fasteignarinnar að Suðurlandsbraut 14, Reykjavík og með því að hindra viðskiptavini í að ganga upp á hæðir fasteignarinnar væri hann um leið að hindra viðskiptavini í að koma til sín. Þvert á móti telur stefnandi að hann hafi með þessum breytingum gert aðkomu að húsnæði stefnda mun betri og glæsilegri en hún var og hefði því breytingin átt að leiða til aukinna viðskipta hjá stefnda. Samdráttur í viðskiptum hjá stefnda verði því alls ekki rakinn til þess að inngangur í fasteign þá sem hann hafi haft á leigu var gerður betri en áður var. Með öðrum orðum þá telur stefnandi að stefndi hafi ekki orðið fyrir tjóni vegna breytinga hans á inngangi í fasteignina að Suðurlandsbraut 14, Reykjavík sl. sumar. Stefndi hafi ekkert gert til þess að sýna fram á tjón sitt. Hann hafi heldur ekki sýnt fram á að þó svo að rekstur hans hafi dregist saman, að orsakatengsl séu á milli þess samdráttar og breytinga stefnanda á inngangi í fasteignina að Suðurlandsbraut 14, Reykjavík. Þá er á því byggt að þótt stefnda tækist að sanna eitthvert tjón, sem stefnandi ætti að bera ábyrgð á vegna fyrrnefndra breytinga á inngangi margnefndrar fasteignar, þá hafi stefndi glatað þeim rétti með tómlæti. Stefndi, sem sé starfandi lögmaður, hafi mátt vita að honum hafi borið skylda til að kvarta vegna þessara breytinga á fasteigninni um leið og hann varð þeirra áskynja. Stefndi hafi engar athugasemdir gert á meðan á breytingunum stóð. Hann hafi ekki gert athugasemdir við breytingarnar fyrr en í mars 1997 þegar farið var að reyna að innheimta hina ógreiddu húsaleigu. Vísað er til 36. gr. laga nr. 36/1994. Stefnandi hafi rift húsaleigusamningi við stefnda, sbr. dskj. nr. 4 og nr. 6, en stefndi hafi samþykkt riftun, sbr. dskj. nr. 5 og nr. 7. Stefnandi hafi ekki fengið leigjanda í húsnæðið enn. Húsaleigusamningurinn hafi verið ótímabundinn og hafi uppsagnarfrestur hans verið 6 mánuðir af beggja hálfu. Stefnandi krefjist því skaðabóta er nemi húsaleigu út aprílmánuð 1997 og fyrir maí 1997, en áskilji sér rétt til að framhaldsstefna vegna skaðabóta fyrir næstu fjóra mánuði ef húsnæðið verði ekki komið í útleigu á þeim tíma. Um lagarök er vísað til húsaleigulaga nr. 36/1994. Um greiðsluskyldu mánaðarlega fyrirfram á húsaleigu er vísað til 33. gr. Um skyldu greiðslu fyrir orkunot er vísað til 23. gr. Um tómlæti stefnda vísar stefnandi til 16. gr. og 36. gr. og þeirra grunnsjónarmiða sem fram koma í þeim reglum sem þar eru fram settar. Krafa um skaðabætur er nema húsaleigu í uppsagnarfresti er reist á 62. gr. Þá er vísað til almennra meginreglna samninga og kröfuréttar um efndir fjárskuldbindinga. Kröfur um dráttarvexti og vaxtavexti styður stefnandi við reglur III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Kröfur um málskostnað styður stefnandi við 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Um varnarþing er vísað til 34. gr. sömu laga. Kröfur sínar sundurliðar stefnandi þannig: Uppsöfnuð skuld stefnda frá ágúst 1996 til apríl 1997 sundurliðast svo: Skaðabætur húsaleigu vegna maí 71.583 kr. er því stefnufjárhæð 741.337 kr. Málsástæður stefnda og önnur atvik. Stefndi fellst ekki á framangreinda málavaxtalýsingu stefnanda og kveður hana ranga í veigamiklum atriðum. Hann kveður þó ágreiningslaust að aldrei hafi verið um að ræða vanskil á leigugjaldi af hálfu stefnda fyrr en hinar umdeildu framkvæmdir og breytingar stefnanda á hinu leigða hófust. Stefndi kveðst hafa flutt í hið leigða húsnæði í mars 1989. Upphaflega hafi hann leigt húsnæðið af Íslenskri endurskoðun hf., sem leigt hafi húsnæði þetta af stefnanda, en hafi framleigt stefnda frá 1. mars 1989. Um sumarið 1992, er Íslensk endurskoðun hf. flutti úr húsnæðinu, hafi stefnandi orðið leigusali, en hann hafi verið og sé eigandi húsnæðisins og reyndar húseignarinnar allrar að Suðurlandsbraut 14. Ekki hafi verið gerður skriflegur samningur milli málsaðila og gildi því lög nr. 36/1994 um réttarsamband samningsaðila, sbr. 1. mgr. 10. gr. Er stefndi flutti í hið leigða hafi aðkoma að húsnæðinu verið til fyrirmyndar. Í anddyri á jarðhæð hafi verið blómaverslun á hægri hönd, en varahlutaverslun stefnanda á vinstri hönd. Báðar þessar verslanir hafi verið lokaðar af. Á milli hafi verið stórt og rúmgott anddyri sem jafnan hafi verið snyrtilegt og vel þrifið. Vart þurfi að taka fram að hluti hins leigða hafi verið anddyri þetta, þ.e. aðkoma og innkoma í húsið, sem hafi verið hluti af sameign. Allir hafi haft not af þessum inngangi í húsið, þ.á m. leigutakar allir sem verið hafi á 3. hæð í húsinu með hin ýmsu fyrirtæki. Stefndi hafi rekið þar fasteignasölu. Mikilsvert sé fyrir slíka þjónustustarfsemi, sem byggi mikið á gangandi umferð, að aðkoma sé góð. Í júní 1996 hafi stefnandi, einhliða, tekið að breyta þessu anddyri og hafi nú tekið það allt til eigin nota, þ.e. fyrir bílageymslu og bílasölu. Hafi breytingar þessar verið gerðar í sambandi við vaxandi umsvif stefnanda, sem bætt hafi við sig bifreiðaumboðum. Söludeild stefnanda hafi verið og sé í öðru húsi við Ármúla þar sem einnig sé sýningasalur en augljóslega hafi ekki verið rými þar fyrir hin nýju bifreiðaumboð stefnanda. Stefnandi eða forráðamenn hans hafi ekki tilkynnt leigutökum um þessar breytingar og hafi heldur ekki sótt um leyfi fyrir þeim til byggingayfirvalda, sbr. dskj. nr. 26, og sé næsta víst að slíkt leyfi hefði ekki fengist, a.m.k. ekki án samþykkis leigutaka, enda óheimilt, samkvæmt byggingareglugerð, að geyma bifreiðar í húsnæði sem þessu, sbr. ákvæði 6.10.3. í rgj. nr. 177/1992, sbr. 8.2., auk þess sem það samrýmist ekki nýtingu hússins að öðru leyti. Þessar breytingar hafi falist í því að blómaverslunin flutti brott úr húsnæðinu, en varahlutaverslun stefnanda hafi verið flutt í austur, þar sem áður hafi verið veitingastaður. Þetta rými, þ.e. blómaverslunin, hluti af varahlutaverslun stefnanda, svo og anddyrið og innkoma í húsið, hafi nú allt verið tekið undir bílageymslu og bílasölu. Með þessum breytingum hafi í raun forsendur allar verið brostnar fyrir starfsemi stefnda að Suðurlandsbraut 14 og grundvelli kippt undan henni, enda hafi velta fasteignasölu hans minnkað um meira en 50% í tengslum við og í kjölfar þessara breytinga. Hafi þetta gerst á sama tíma og starfsfólki fasteignasölunnar hafi fjölgað og velta á fasteignamarkaði hafi aukist verulega. Bagalegast hafi þó verið að fyrir framan stiga hafi verið komið fyrir bifreið sem lokaði stiganum., sbr. ljósmyndir á dskj. nr. 21-22. Um nánari lýsingu málavaxta vísar stefndi til dskj. nr. 3, 5, 7 og 9. Því er sérstaklega mótmælt sem segir í stefnu að breytingar stefnanda á húsnæðinu hafi verið "lagfæringar og endurbætur" og að aðkoma að húsnæðinu sé betri eftir breytingar en áður. Fari því víðs fjarri og sé engan veginn hægt að líta á breytingar stefnanda á húsnæðinu sem "lagfæringar og endurbætur". Hið rétta sé að stefnandi hafi tekið þetta sameiginlega rými til eigin nota til þess að auka starfsemi sína og auka tekjur sínar en á kostnað leigutaka í húsinu og þeim til verulegs tjóns. Í þessu sambandi beri að geta þess að stefnandi hafi skrifstofur á 2. hæð að Suðurlandsbraut 14 og sé það nánast eingöngu starfsfólk stefnanda sem erindi eigi þangað. Viðskiptavinir stefnanda komi eingöngu á jarðhæð, þ.e. í söludeild og í Ármúla. Því er einnig mótmælt sérstaklega að stefndi og aðrir leigutakar hafi ekki mótmælt framferði stefnanda gagnvart leigutökum. Leigutakar hafi fundað um þetta mál í september 1996 og hafi þá samþykkt að greiða ekki leigu meðan ástand þetta varði, sbr. dskj. nr. 3. Mótmælum þessum hafi verið komið á framfæri við starfsmenn stefnanda. Stefndi hafi einnig kvartað margsinnis við þá. Viðbrögðin hafi jafnan verið þau að málið væri í athugun. Er þessi mótmæli hafi verið áréttuð með bréfi, sbr. dskj. nr. 3, hafi þeim í engu verið sinnt og hafi stefnandi farið sínu fram eins og ekki væru leigutakar í húsinu. Annars séu þau viðbrögð stefnda að greiða ekki reikninga á dskj. nr. 11-19 að sjálfsögðu næg mótmæli af hálfu stefnda og þá sérstaklega í ljósi þess að ekki hafi verið um að ræða vanskil stefnda áður. Geta beri þess einnig að við hafi borið að bifreiðin fyrir framan stigauppgang hafi verið fjarlægð. Hafi leigutakar þá talið að forráðamenn stefnanda hefðu loks ætlað að sýna leigutökum tillitssemi. Svo hafi þó ekki reynst vera. Sýknukröfu sína reisir stefndi á því að stefnandi hafi með framferði sínu, að taka sameign á jarðhæð (1. hæð) hússins til eigin nota fyrir bílageymslu og bílasölu og kippt þar með grundvellinum undan rekstri fasteignasölu stefnda, fyrirgert rétti sínum til leigutekna úr hans hendi. Telur stefndi að stefnandi hafi með þessum hætti brotið gróflega rétt á stefnda með ólögmætum og saknæmum hætti, sbr. 4. mgr. 30. gr. laga nr. 36/1994, og valdið honum tjóni sem honum sé skylt að bæta samkvæmt almennum skaðabótareglum, sbr. einnig III. kafla laga nr. 36/1994, einkum 2. mgr. 17. gr. og reglur kröfuréttar um riftun, og rétt þess sem riftir til skaðabóta, sem hljótist af vanefndum þess sem riftun beinist gegn. Riftunaryfirlýsingu stefnda sé að finna á dskj. nr. 9. Ef fallist sé á að stefnda hafi verið rétt að rifta leigusamningi málsaðila sé ljóst að stefndi eigi einnig rétt á skaðabótum úr hendi stefnanda. Tjón stefnda af þessum sökum vegna tekjumissis sé um það bil 2 milljónir og sé þá miðað við tekjur fasteignasölunnar árið áður. Bætist við kostnaður við flutninga, en stefndi hafi flutt úr húsnæðinu 11. apríl 1997, sbr. dskj. nr. 9, sem varlega áætlað nemi ekki minna en 500.000 kr. Ljóst sé, samkvæmt framangreindu, að tjón stefnda sé mun meira en kröfur stefnanda og beri því að sýkna stefnda af kröfum stefnanda. Stefndi muni höfða mál til innheimtu mismunarins ef fallist verði á sýknukröfu hans í máli þessu. Varakrafa stefnda um lækkun á kröfu stefnanda er reist á því að stefndi eigi rétt til afsláttar af leigugjaldi ef ekki verði fallist á sýknukröfu hans, sbr. 3. mgr. 17. gr. laga nr. 36/1994, svo og almennar reglur kröfuréttar um vanefndir og afleiðingar þeirra. Mótmælt er reikningi á dskj. nr. 19, þar sem stefndi eigi ekki að greiða leigu fyrir aprílmánuð. Niðurstaða. Aðalkröfu sína styður stefndi þeim rökum að stefnandi hafi með því framferði sínu að taka jarðhæð hússins til eigin nota fyrir bílageymslu, eins og segir í greinargerð stefnda, kippt grundvelli undan rekstri fasteignasölu hans og því fyrirgert rétti sínum til leigutekna úr hans hendi. Stefndi hefur ekki sýnt fram á það í máli þessu að samband sé milli þeirra breytinga er gerðar voru í anddyri hússins og meints samdráttar í rekstri stefnda þannig að grundvelli hafi verið kippt undan rekstri fasteignasölu hans. Þá hefur stefndi ekki sýnt fram á að stefnandi hafi með framkvæmdum þessum valdið stefnda tjóni sem bótaskylt sé samkvæmt almennu skaðabótareglunni. Ber því þegar af þeim sökum að hafna aðalkröfu stefnanda. Varakrafa stefnda er á því reist að stefndi eigi rétt til afsláttar af leigugjaldi. Í 1. mgr. 36. gr. laga nr. 36/1994 segir að þegar leigjandi eigi rétt til frádráttar frá leigugreiðslu, svo sem vegna ófullnægjandi ástands húsnæðis í upphafi leigutíma skv. 17. gr., vegna viðgerðar sem hann hefur framkvæmt á kostnað leigusala skv. 20. gr. eða vegna skerðingar á afnotarétti skv. 21. gr., skuli hann framvísa reikningi sínum ásamt fylgigögnum og með árituðu samþykki byggingarfulltrúa við leigusala á næsta gjalddaga leigugreiðslu. Í 2. mgr. 21. gr. sömu laga segir að leiði viðgerðar- eða viðhaldsvinna á vegum leigusala til verulega skertra afnota eða afnotamissis að mati byggingarfulltrúa skuli leigusali bæta leigjanda það með hlutfallslegum afslætti af leigugjaldi eða á annan þann hátt er aðilar koma sér saman um. Verði aðilar ekki ásáttir um bætur eða afslátt geta þeir leitað álits byggingarfulltrúa, en heimilt er aðilum að bera álit hans undir kærunefnd húsaleigumála, sbr. 85. gr. Þykir mega beita ákvæðum þessum í því tilviki sem hér um ræðir. Fyrir liggur að stefndi bar sig ekki að gagnvart stefnanda svo sem fyrir er mælt í 36. gr. laga nr. 36/1994. Gegn andmælum stefnanda hefur stefndi ekki getað sýnt fram á að hann hafi fyrr en í mars 1997 haft uppi mótmæli vegna framkvæmda stefnanda í anddyri hússins, eða um það bil átta mánuðum eftir að umræddar framkvæmdir hófust. Með hliðsjón af nefndum lagaákvæðum ber að fallast á það með stefnanda að hafi stefndi átt kröfu til afsláttar hafi hann, fyrir tómlætis sakir, nú glatað rétti sínum til þess að krefjast afsláttar af leigugjaldi. Ekki þykir verða litið á bréf þau er stefnandi sendi stefnda í mars 1997 sem yfirlýsingu hans um riftun á leigusamningi. Í bréfi sínu dags. 7. mars 1997 skorar stefnandi á stefnda að rýma húsnæðið tafarlaust. Stefndi flutti brott úr húsnæðinu 11. apríl 1997. Verður því litið svo á að samkomulag hafi verið á milli aðila um að ljúka leigusamningi með þessum hætti. Er því ekki fallist á að stefnandi eigi rétt á leigugreiðslum frá stefnda eftir 11. apríl 1997, en leiga fyrir aprílmánuð 1997 reiknast samkvæmt því 26.247 krónur. Stefndi hefur ekki mótmælt kröfu stefnanda um greiðslu á orkureikningum. Þá er ekki ágreiningur um fjárhæð mánaðarlegrar leigu. Samkvæmt framansögðu ber stefnda því að greiða stefnanda 624.418 krónur með vöxtum eins og greinir í dómsorði. Eftir þessari niðurstöðu ber stefnda að greiða stefnanda málskostnað sem ákveðst 150.000 krónur. Kristjana Jónsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Kjartan Ragnars, greiði stefnanda, Bifreiðum og landbúnaðarvélum hf., 624.418 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 71.086 krónum frá 1. ágúst 1996 til 2. september 1996, af 142.172 krónum frá þeim degi til 1. október 1996, af 213. 086 krónum frá þeim degi til 1. nóvember 1996, af 286.402 frá þeim degi til 1. desember 1996, af 367.008 krónum frá þeim degi til 1. janúar 1997, af 441.059 krónum frá þeim degi til 1. febrúar 1997, af 519.790 krónum frá þeim degi til 1. mars 1997, af 591.089 krónum frá þeim degi til 1. apríl 1997, en af 624.418 krónum frá þeim degi til greiðsludags og 150.000 krónur í málskostnað.

Mál nr. 41/1999

Fuglaveiði Landamerki Eignarréttur

S og E voru ákærðir fyrir að hafa verið við rjúpnaveiðar án leyfis landeiganda. Landsvæðið sem um var að ræða var í um 500 metra hæð og var einkum notað til sumarbeitar. Þar sem engum gögnum var til að dreifa um að land þetta hefði verið numið í öndverðu eða hvernig það hefði síðar orðið undirorpið beinum eignarrétti landeigandans voru ákærði sýknaðir, enda þótti þinglýst landamerkjabréf jarðarinnar frá 1884 ekki nægilega styrk heimild um eignarhald hans að umræddu landsvæði.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu að fengnu áfrýjunarleyfi til Hæstaréttar 11. janúar 1999 í samræmi við yfirlýsingar ákærðu um áfrýjun og jafnframt af hálfu ákæruvalds, sem krefst þess að refsing ákærðu verði þyngd, en ákvæði héraðsdóms um upptöku veiðifangs staðfest. Ákærðu krefjast sýknu af kröfum ákæruvaldsins. I. Ákærðu er gefið að sök að hafa brotið gegn ákvæði 2. mgr. 8. gr. laga nr. 64/1994 um vernd, friðun og veiðar á villtum fuglum og villtum spendýrum með því að hafa verið við rjúpnaveiðar 29. október 1997 án leyfis landeigenda „austan í 500 metra háu felli norður af Sauðafellsmúlum, í landi Sandfellshaga I og II, Öxarfjarðarhreppi ...”, eins og í ákæru segir. Í málinu liggur fyrir landamerkjabréf fyrir Sandfellshaga, sem var lesið á manntalsþingi 25. júní 1884. Óumdeilt er hvar ákærðu voru við veiðar umrætt sinn og að það hafi verið innan merkja jarðarinnar samkvæmt nefndu bréfi. Var þetta nánar tiltekið á hálendi á Öxarfjarðarheiði, tæpum þremur kílómetrum frá eystri mörkum Sandfellshaga I og II, en rúmum ellefu kílómetrum frá bæjarhúsum, sem eru nærri vestur mörkum jarðarinnar. Af hálfu ákæruvalds er á því byggt að ákærðu hafi verið óheimil veiði á þessum stað, enda njóti landeigendur einkaréttar til dýraveiða á landareign sinni, sbr. 2. mgr. 8. gr. laga nr. 64/1994. Samkvæmt 1. gr. laganna sé landareign í þessum skilningi jörð eða annað landsvæði, sem sé háð beinum eignarrétti einstaklings eða lögaðila. Í ljósi lögskýringargagna verði að skýra þetta hugtak með tilliti til fyrirmæla, sem áður voru í 1. mgr. 4. gr. laga nr. 33/1966 um fuglaveiðar og fuglafriðun, um að landamerki jarðar hverrar skyldu ráða fuglaveiðum á landi, þótt þetta sé ekki tekið fram í núgildandi lögum. Landamerki Sandfellshaga I og II samkvæmt áðurnefndu þinglýstu landamerkjabréfi séu ekki umdeild. Hafi ákærðu því unnið til refsingar með háttsemi sinni. Ákærðu reisa kröfur sínar á því að ekkert hafi komið fram í málinu, sem sanni að veiðislóð þeirra á Öxarfjarðarheiði sé háð fullkomnum eignarrétti. Veiðin hafi því verið þeim heimil samkvæmt 1. mgr. 8. gr. laga nr. 64/1994. II. Eins og greinir í héraðsdómi er því lýst í Landnámu að Einarr Þorgeirsson hafi helgað sér allt land í Öxarfirði austan Jökulsár. Því er og lýst að Ketill Þistill hafi numið Þistilfjörð milli Hundsness og Sauðaness. Um nánari mörk landsvæðanna, sem voru numin samkvæmt þessu, mun ekki njóta við heimilda. Í lýsingu umboðsjarða Munkaþverárklausturs í Skinnastaðahreppi 1. maí 1878 sagði meðal annars eftirfarandi um Sandfellshaga: „Heiðarland mikið fylgir jörðinni og er það líka að blása upp. Beitiland þarf einnig á stundum að fá að á vetrum. Þess má geta að skilríki eigna jörðinni Klifshaga 2ja mánaða selstöðu á landareigninni í svokölluðu Mýrarseli ...“. Mýrarsel mun vera nærri austurmörkum jarðarinnar eins og þeim er lýst í fyrrnefndu landamerkjabréfi, sem er annars elsta gagnið í málinu um land hennar. Á því svæði munu á síðustu öld hafa verið reist þrjú nýbýli. Meðal þeirra var Melur, þar sem aðeins mun hafa verið búið um eins árs skeið frá 1861 til 1862. Það nýbýli mun hafa verið innan merkja Sandfellshaga, svo sem þeim er lýst í landamerkjabréfinu. Engin gögn hafa verið lögð fram um að eigendur Sandfellshaga hafi heimilað að það nýbýli yrði reist eða að þeim hafi verið afsalað land þess þegar byggð lagðist þar af. Verulegur hluti landsins á Öxarfjarðarheiði, sem telst til Sandfellshaga samkvæmt landamerkjabréfi jarðarinnar, er í 300 til 500 metra hæð yfir sjávarmáli. Í gögnum málsins er því lýst að land þetta sé að mestu nýtt til sumarbeitar fyrir sauðfé. Hafi eigendur annarra jarða nýtt landið á þennan hátt til jafns við eigendur Sandfellshaga án þess að leita til þess sérstakra heimilda. Þeir síðastnefndu hafi jafnframt nýtt landið til berja, grasa og rjúpnaveiða, svo og eigendur annarra jarða með heimild þeirra. Frá Sandfellshaga hafi landið að austanverðu einnig verið áður fyrr nýtt til slægna að einhverju leyti. Fyrir héraðsdómi greindi Sigurður Jónsson, sem var bóndi að Sandfellshaga frá um 1940 til 1967, frá því að heiðarland hafi lítillega verið nýtt þaðan til vetrarbeitar ef tíð var góð, stundum allt til jóla. Heiðin hafi verið eitt leitarsvæði og fjallskil sameiginleg. Hann lýsti heiðinni sem afrétti, en staðnum, þar sem skil heimalands og afréttarlands hafi verið, á svæði, sem ráðið verður af gögnum málsins að sé um þremur kílómetrum austan við bæjarhús Sandfellshaga. Grímur Jónsson, bóndi á Klifshaga, sem er jörð vestan við Sandfellshaga, sagði á sama hátt fyrir héraðsdómi frá fjallskilum og mörkum heimalands síðarnefndu jarðarinnar og afréttarlands. III. Landsvæðið, þar sem ákærðu voru við rjúpnaveiðar 29. október 1997, er sem áður segir í um 500 metra hæð yfir sjávarmáli. Af ljósmyndum, sem liggja fyrir í málinu, verður ráðið að land sé þar lítt gróið. Ekkert hefur komið fram um að land þetta hafi í öndverðu verið numið eða hvernig það geti annars hafa orðið háð beinum eignarrétti. Heimildir um eignarhald Sandfellshaga yfir landinu eru í reynd ekki aðrar en landamerkjabréfið, sem var þinglýst 25. júní 1884, enda verður ekki ráðið með vissu af því, sem segir í fyrrnefndri lýsingu umboðsjarða Munkaþverárklausturs frá árinu 1878, að land á Öxarfjarðarheiði hafi þá verið talið eignarland jarðarinnar. Fyrrnefndar upplýsingar um nýtingu landsins og fjallskil styðja ekki að það sé háð beinum eignarrétti. Ekki eru efni til að fallast á þá lögskýringu ákæruvalds að heimildir um landamerki jarðar geti einar nægt til þess að almenningi séu vegna ákvæðis 2. mgr. 8. gr. laga nr. 64/1994 óheimilar fuglaveiðar á landi án sérstaks leyfis, algerlega óháð því hvort aðrar heimildir styðji að það sé háð beinum eignarrétti. Þegar litið er til þess, sem að framan greinir um heimildir fyrir eignarrétti að landinu þar sem ákærðu voru við veiðar umrætt sinn, verður að telja slíkan vafa vera um að stofnast hafi að lögum til beins eignarréttar eigenda Sandfellshaga yfir því að sýkna verður ákærðu af kröfum ákæruvaldsins í málinu, sbr. 45. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Eftir þessum úrslitum málsins verður allur sakarkostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti lagður á ríkissjóð, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Ákærðu, Stefán Örvar Hjaltason og Einar Einarsson Sigurðsson, eru sýknir af kröfum ákæruvaldsins. Allur sakarkostnaður greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærðu í héraði og fyrir Hæstarétti, Ólafs Sigurgeirssonar hæstaréttarlögmanns, samtals 225.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 14. desember 1998. Mál þetta, sem dómtekið var þann 3. nóvember sl. að lokinni aðalmeðferð, var höfðað með ákæruskjali lögreglustjórans á Húsavík, útgefnu 12 maí 1998 á hendur Stefáni Örvari Hjaltasyni, kt. 250842-3689, Vogsholti 7, Raufarhöfn og Einari E. Sigurðssyni, kt. 130267-3789, Vogsholti 12, Raufarhöfn; „ fyrir veiðilagabrot með því að hafa hinn 29. október 1997 verið á rjúpnaveiðum austan í 500 metra háu felli norður af Sauðafellsmúlum, í landi Sandfellshaga I og II, Öxarfjarðarhreppi, staðsetning samkvæmt GPS N. 66 07 020 – W. 16 08 585, án leyfis landeiganda. Telst þetta varða við 2. mgr. 8. gr., sbr. 1. mgr. 19. gr. laga nr. 64, 1994 um vernd, friðun og veiðar á villtum fuglum og villtum spendýrum. Þess er krafist að ákærðu verði dæmdir til refsingar.“ Með framhaldsákæru útgefinni 29. júní 1998, var þess krafist af hálfu lögreglustjórans á Húsavík að ákærða Stefáni Örvari yrði gert að sæta upptöku á 22 rjúpum og ákærða Einari á 29 rjúpum og var vísað til 3. mgr. 19. gr. laga nr. 64/1994. Við aðalmeðferð málsins krafðist saksóknari hæfilegra saksóknarlauna. Ákærðu hafa haldið uppi vörnum og krafðist skipaður verjandi þeirra Ólafur Sigurgeirsson, héraðsdómslögmaður, að þeir yrðu sýknaðir af kröfum ákæruvalds og að málskostnaður, þ.m.t. hæfileg málsvarnarlaun, greiddist úr ríkissjóði. I. Málavextir. 1. Fyrir dómi hafa ákærðu, Stefán Örvar og Einar E. Sigurðsson, skýlaust játað að hafa verið við rjúpnaveiðar austan í 500 metra háu felli norður af Sauðafellsmúlum á Öxarfjarðarheiði hinn 29. október 1997, líkt og lýst er í ákæruskjali, en veiðisvæðið er einnig nefnt Þverfell af staðkunnugum. Fyrir liggur í málinu að ábúendur og þinglýstir eigendur að Sandfellshaga I og II kærðu veiðar ákærðu og að lögregla hafði afskipti af þeim nefndan dag og tók veiðifang þeirra í sínar vörslur. Af hálfu ákæruvalds er á því byggt að ákærðu hafi brotið gegn 2. mgr. 8. gr. laga nr. 64/1994 um vernd, friðun og veiðar á villtum fuglum og villtum spendýrum með því að hafa skotið rjúpur í landi Sandfellshaga án leyfis landeiganda. Samkvæmt nefndu lagaákvæði er landeiganda einum heimil fuglaveiði á landareign sinni nema lög mæli öðru vísi fyrir. Samkvæmt orðskýringu í 1. gr. laganna er landareign í þessum skilningi jörð eða annað landsvæði, sem háð er beinum eignarrétti. Af hálfu ákærðu er vísað til 1. mgr. 8. gr. nefndra laga en þar er kveðið á um að öllum íslenskum ríkisborgurum og erlendum ríkisborgurum með lögheimili hér á landi sé heimil fuglaveiði í almenningum og á afréttum utan landareignar lögbýla enda geti enginn sannað eignarrétt sinn til þeirra. 2. Samkvæmt Landnámu nam Einarr, sonur Þórdísar Torf-Einars jarls og Þorgeirs Klaufa, Öxarfjörð, austan Jökulsár. Þá nam Ketill Þistill Þistilfjörð milli Hundsness og Sauðaness. Vísbendingar um mörk nefndra landsvæða eða einstakra lögbýla verða ekki dregnar af Landnámu. Af gögnum sem lögð hafa verið fyrir dóminn af hálfu ákæruvalds verður ráðið að Sandfellshagi hafi fyrr á öldum líkt, og fleiri jarðir í Öxarfirði, verið umboðsjörð Munkaþverárklausturs, sbr. Ferðabók Eggerts og Bjarna frá 1703, jarðamat frá 1849 og umboðslýsingu frá 1878. Fyrir liggur og virðingargjörð jarðarinnar frá árinu 1906, sem gerð var samkvæmt lögskipan frá 20. október 1905, en þar segir þar m.a.: „Bærinn í Sandfellshaga stendur við Öxarfjarðarheiði og byrja heiðarbrekkurnar rétt ofan við bæinn. Land jarðarinnar takmarkast á þrjár hliðar af jörðunum: Þverá að norðan, Klifshaga að vestan og sunnan af landi eyðijarðanna Leifstaða og Skeggjastaða (eyðijarðar frá Klifshaga). Frá suðri til norðurs er breidd Sandfellshagalands um 6-700 faðmar þar sem bærinn stendur, frá honum og vestur að Klifshagalandamerkjum eru rúmir 200 faðmar, en austan til heiðarinnar verður þessi landtunga, er jörðinni fylgir um 2 ½ míla, er hún nokkru breiðari á parti en mjókkar aftur er austar dregur. Hefir því jörðin mjög lítið land til beitar að vetrarlagi, því bæði er landið sem næst liggur mjög lítið, og svo kemur það oft fyrir að strax á haustin, eða þegar harðnar veðrátta, leggur snjóþunga undir hlíðarhallann, svo að beit missist þá þegar.“ „Lítið engi er í landi jarðarinnar. Það sem helst má nefna er engjablettur á heiðinni, austur við landamerki sem mætti fá um 40 hesta af annað hvort ár, er hey þaðan lítil en ekki óholl ef það verkast vel. Líka hefir ábúandinn getað slegið fáeina hesta af svonefndum „fimmungi“ og lyngi við og við í heiðarhöllunum, og er það hey lélegt fóður og sinumikið.“ Í ritsafni Þingeyinga frá árinu 1959 í kaflanum „Lýsing Þingeyjarsýslu“ er landsháttum í Sandfellshaga lýst þannig: „Bærinn er stutt norðvestur af Sandfelli, norðan við Skeggjastaðaá. Er hann næsti bær við Öxarfjarðarheiði.“ „Frá Sandfellshaga hallar landinu jafnt uppá heiðina. Þar eru ásar nokkuð blásnir að ofan, einkum sunnan við ána, en annars grösugar hlíðar, vaxnar kjarri á stöku stað. Heiðarland er mikið og gott, en heimahagar á láglendi til vetrarbeitar eru litlir. Tún eru grasgefin og hallar vel mót suðvestri. Útengi er ekkert í heimahögum. Skammt frá eyðibýlinu Mel á heiðinni heitir Mýrarsel. Þangað mun hafa verið selför frá Sandfellshaga í fyrri daga, og heyjað hefur verið þar oft fram á síðustu ár.“ 3. Í landamerkjalýsingu fyrir Sandfellshaga frá 16. janúar 1883, sem þinglesin var á manntalsþingi 25. júní 1884 er merkjum jarðarinnar lýst svofellt: „Að sunnan milli Klifshaga, Leifsstaða, Hafrafellstfungu og Sandfellshaga. Úr Skeggjastaðaárkrók og þaðan beina stefnu í Jónsvörðu, þaðan beint í Sjónarhól og síðan beint í Arnarþúfu, svo í Fjórðungshól og þaðan í vörðu í Langás austur í Búrfellsheiði. Að austan: Úr vörðu í Langás í Djúpá og eftir henni í gil, sem liggur milli Djúpárbotna og Mýrarsels og þaðan í vörðu við Ormarsá. Að norðan: Úr vörðunni við Ormarsá og beina línu vestur í Kálfhól og þaðan í Vörðuhól, og síðan í Sandskarðið í jarðbakkanum í Skeggjastaðakrók.“ Undir ofangreinda merkjalýsingu rituðu samþykki sitt eigendur og umboðsmenn aðliggjandi jarða, að norðan, vestan og sunnan, þ.e. Leifsstaða, Klifshaga, Þverár og Hafrafellstungu. Undir rekstri þessa máls voru framangreind merki dregin á kort í stærðarhlutföllunum 1:50.000 og árituðu núverandi jarðeigendur um að merkin væru ágreiningslaus. Þá er á kortinu áritun oddvita Svalbarðshrepps í Þistilfirði um að austurmörk landareignarinnar væru ágreiningslaus. Loks er á kortinu merki lögreglu þar sem lögreglumenn höfðu afskipti af ákærðu þann 27. október 1997. 4. Við meðferð málsins var framburður ákærðu samhljóða um að þeir hefðu ekki þekkt landamerki Sandfellshaga, en veiðisvæðinu lýstu þeir þannig að gróður hafi verið upp undir efstu hlíðar Þverfellsins, en þar ofar melar og sandur. Er lýsing ákærðu í samræmi við ljósmyndir lögreglu sem teknar voru á vettvangi þann 29. október 1997. Fyrir dómi hafa ákærðu og viðurkennt að þeir hafi við veiðarnar verið innan óskipts lands Sandfellshaga I og II, ef mið væri tekið af landamerkjalýsingu jarðarinnar frá árinu 1883. Ákærðu hafa á hinn bóginn borið brigður á að landamerkjalýsingin sé næg sönnun fyrir beinum eignarrétti landeigenda með vísan til þess að landssvæðið sé hálendi og því utan landareigna lögbýla. Að auki hafi landamerkjalýsingin frá 1883 ekki verið samþykkt af fyrirsvarsaðilum sem land áttu að austurmerkjum Sandfellshaga. Við meðferð málsins hafa gefið vitnaskýrslur núverandi ábúendur svo og þinglýstir eigendur Sandfellshaga I og II, þeir Gunnar Björnsson, fæddur 1965, Björn Víkingur Björnsson, fæddur 1968, Björn Benediktsson, fæddur 1930 og Þórarinn Björnsson, fæddur 1933, en einnig Sigurður Jónsson, fæddur 1917, fyrrverandi bóndi. Samkvæmt vætti þeirra eru bæjarhúsin í Sandfellshaga við vesturmörk landareignarinnar, í um 150 m hæð yfir sjávarmáli. Vitnin báru að mörk heimalands og afréttar væru harla óljós, en heiðarlandið kváðust þeir einkum hafa nýtt til sumarbeitar, en einnig kváðust þeir hafa beitt þar á vetrum í góðu árferði. Þá kváðu þeir búfénað frá lögbýlum í nágrenninu einnig hafa haft sumarbeit á heiðinni og vísuðu til þess girðingar hindruðu ekki aðgang að landinu. Þeir kváðu fjallskil og hafa verið sameiginleg með öðrum býlum. Vitnin báru að land jarðarinnar hefði verið nytjað allt að austurmörkum landareignarinnar, t.d. slægjur í Mýrarselsbotnum og grasatekja í Djúpárbotnum, en einnig til rjúpnaveiði, berjatínslu og malarnáms. Vitnið, Grímur Jónsson, bóndi í Klifshaga, fæddur 1922, bar fyrir dómi að hann hefði á árum áður aðstoðað ábúendur í Sandfellshaga við heyskap í Mýrarselsbotnum. Þá kvaðst hann hafa rekið búfénað sínn til sumarbeitar á heiðarland Sandfellshaga, en ekki haft önnur not af landinu nema með samþykki landeiganda. Vitnið, Kristján Benediktsson, bóndi að Þverá, fæddur 1917, kvaðst fyrir dómi hafa stundað rjúpnaveiðar í heiðarlandi Sandfellshaga með samþykki landeiganda. Niðurstaða. Samkvæmt landamerkjalýsingu Sandfellshaga, sem þinglýst var 25. júní 1884, fylgja merki jarðarinnar að austan Ormarsá, suður um Mýrarselsbotna og Botnagil. Um Botnagil eru vatnaskil milli Ormarsá og Djúpár. Liggja landamerkin síðan suður með Djúpánni um Djúpárbotna og þaðan suðvestur að vörðu yst á Langás, við mót Svalbarðsár. Samkvæmt gögnum málsins eru nefnd landamerki austasta leitarsvæði Öxfirðinga. Óumdeilt er að ákærðu voru við rjúpnaveiðar í landi Sandfellshaga sé mið tekið af ofangreindum landamerkjum. Var veiðisvæði þeirra nánar tiltekið 2-2,5 km. vestan við nefnd austurmörk landareignarinnar, á landi sem er um 450-500 m. hæð yfir sjávarmáli samkvæmt framlögðum landamerkjakortum. Samkvæmt eigin frásögn ákærðu, sem er í samræmi við önnur gögn, var gróður á veiðisvæðinu nálægt efstu hlíðum. Austan veiðisvæðisins, í Mýrarsels- og Djúpárbotnum, og vestan þess, á svonefndum Urðum, lækkar landið í 300-400 m. Af gögnum málsins er og nægjanlega upplýst að ábúendur í Sandfellshaga hafa frá fornu fari nýtt nefnt landsvæðið við búrekstur sinn, þ.á.m. slægjur, en einnig til grasatekju og berjatínslu, og síðar til malarnáms, auk beitar. Landamerki Sandfellshaga eru ágreiningslaus, en afmarkast auk þess að austanverðu af glöggum landfræðilegum merkjum. Er og ekkert það komið fram í málinu að landsvæðið sé ekki undirorpið fullkomnum eignarétti. Breytir upprekstrarréttur annarra lögbýla og fjallskil þar engu um. Voru ákærðu því óheimilar fuglaveiðar á landinu án leyfis landeiganda. Telst því sannað, að ákærðu hafi gerst sekir um þá háttsemi, sem greind er í ákæru og þar réttilega færð til refsiákvæða. II. Samkvæmt vottorðum sakaskrár ríkisins hefur ákærði Einar E. Sigurðsson ekki fyrr sætt refsingu, þá hefur sakarferill ákærða Stefáns Örvars ekki áhrif í máli þessu. Þykir refsing ákærðu hvors um sig hæfilega ákveðin 25.000. kr. sekt til ríkissjóðs og komi 5 daga fangelsi í stað sektarinnar greiði þeir hana ekki innan fjögurra vikna frá birtingu dómsins. Samkvæmt þeim lagaákvæðum sem vísað er til í ákæru er fallist á upptöku á veiðifangi ákærða Stefáns Örvars, 22 rjúpum, og veiðifangi ákærða Einars, 29 rjúpum. Loks ber að dæma ákærðu til að greiða allan kostnað sakarinnar óskipt, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, sem ákveðast 60.000 kr., en málið flutti af hálfu ákæruvalds Snædís Gunnlaugsdóttir, fulltrúi lögreglustjórans á Húsavík og málsvarnarlaun skipaðs verjanda, Ólafs Sigurgeirssonar, héraðsdómslögmanns, sem þykja hæfilega ákveðin 75.000 kr. Við ákvörðun málsvarnarlauna er tekið tillit til þess tíma sem fór í ferðalög verjandans vegna reksturs málsins Dómsuppkvaðning hefur dregist nokkuð vegna starfsanna dómara. Dóm þennan kvað upp Ólafur Ólafsson, héraðsdómari. Dómsorð: Ákærðu, Stefán Örvar Hjaltason og Einar E. Sigurðsson, greiði hvor um sig 25.000 kr. sekt til ríkissjóðs og komi 5 daga fangelsi í stað sektarinnar verði hún ekki greidd innan fjögurra vikna frá birtingu dómsins að telja. Ákærði Stefán Örvar sæti upptöku á 22 rjúpum og ákærði Einar á 29 rjúpum, sem lögregla lagði hald á við rannsókn málsins. Ákærðu greiði sakarkostnað óskipt, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs 60.000 kr. og málsvarnarlaun skipaðs verjanda, Ólafs Sigurgeirssonar, héraðsdómslögmanns, 75.000 kr.

Mál nr. 440/1998

Húsnæðissamvinnufélag

Húsnæðissamvinnufélagið B krafði S um þóknun vegna samningsgerðar, bæði þegar S keypti og seldi búseturétt sinn hjá B. Var inneign S hjá B lækkuð sem nam þessum kröfum. S taldi B ekki hafa heimild til töku þessarar þóknunar og stefndi félaginu til endurgreiðslu. Talið var að löggjöf um húsnæðissamvinnufélög takmarkaði ekki frelsi slíkra félaga að þessu leyti til að afla tekna í sjóði sína með samningum. Þar sem kveðið var á um greiðslur fyrir umrædda þjónustu í samningi B og S var B sýknað af kröfu S.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 3. nóvember 1998 að fengnu áfrýjunarleyfi. Hann krefst sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Svo sem rakið er í héraðsdómi gerðu málsaðilar með sér svokallaðan búsetusamning 12. september 1995 um íbúð í húsinu nr. 18-20 við Frostafold í Reykjavík. Sagði stefndi samningnum upp skömmu síðar og rýmdi íbúðina snemma árs 1996. Bæði við kaup og sölu stefnda á búseturétti krafði áfrýjandi hann um þóknun vegna samningsgerðar, 40.000 krónur í hvort sinn. Við uppgjör í kjölfarið dró áfrýjandi jafnframt frá inneign stefnda útlagðan kostnað hins fyrrnefnda, sem leiddi af slitum samningsins, en meðal þess var liður fyrir „úttekt vegna íbúaskipta“ að fjárhæð 5.800 krónur. Með málsókn sinni í héraði leitaði stefndi eftir endurgreiðslu á þrem framangreindum greiðslum, samtals 85.800 krónum. Féllst héraðsdómur á að áfrýjanda hefði verið heimilt að krefja stefnda um síðastnefndu greiðsluna, en ekki um þóknun vegna kaupa og sölu á búseturétti. Fyrir Hæstarétti er einungis til úrlausnar ágreiningur málsaðila um þær greiðslur til áfrýjanda, sem héraðsdómur taldi óheimilar, en stefndi unir niðurstöðu héraðsdóms um greiðslu vegna úttektar. II. Er atvik málsins urðu, voru í gildi lög nr. 97/1993 með síðari breytingum um Húsnæðisstofnun ríkisins. Reisir stefndi málsókn sína á því, að hvorki í a. lið 114. gr. laganna né annars staðar í VII. kafla þeirra, sem fjallað hafi um húsnæðissamvinnufélög og búseturétt, sé að finna heimild til áfrýjanda til að krefja félagsmenn sína um slíkar greiðslur. Vísar hann að öðru leyti til álitsgerða Húsnæðisstofnunar ríkisins og félagsmálaráðuneytis, en efni þeirra er rakið í héraðsdómi. Áfrýjandi vísar meðal annars til þess í málsvörn sinni, að stefndi sé skuldbundinn samkvæmt búsetusamningi sínum við áfrýjanda til að inna umræddar greiðslur af hendi. Í samningnum sé tekið fram að áfrýjandi sjái um kaup og sölu á búseturétti, sem falur sé, eftir nánari reglum er áfrýjandi setji. Í þeim reglum, sem vísað sé til og samþykktar hafi verið af svokölluðu búsetaþingi og félagsmálaráðuneyti árið 1991, segi í 11. gr. að húsnæðissamvinnufélagi sé heimilt að innheimta þóknun vegna kaupa og sölu búseturéttar. Af þessum samningi sé stefndi bundinn. Búseti hsf. sé frjáls félagasamtök og lúti samningar hans við aðra reglum einkaréttar. Sú þjónusta, sem meðal annars stefnda hafi verið látin í té við milligöngu áfrýjanda um kaup og sölu búseturéttar, sé ekki meðal lögbundinna skyldna, sem á húsnæðissamvinnufélögum hvíli samkvæmt 101. gr. laga nr. 97/1993. Sé því alveg ljóst að frelsi hans til að afla tekna í rekstrarsjóð sinn með samningum sé ekki takmarkað samkvæmt a. lið 114. gr. laganna með þeim hætti, sem stefndi haldi fram. Sé auk þess beinlínis óeðlilegt að almennir félagsmenn áfrýjanda greiði með árgjöldum sínum fyrir slíka þjónustu, sem þeir einir njóta er kaupi og selji búseturétt. III. Í 114. gr. laga nr. 97/1993 er fjallað um hvernig húsnæðissamvinnufélög afli fjár til reksturs og framkvæmda sinna. Er í greininni jafnframt kveðið á um sjóði félagsins, þar sem hverjum þeirra er ætlað tilgreint hlutverk. Samkvæmt a. lið greinarinnar skal afla fjár í rekstrarsjóð félagsins með árlegu gjaldi félagsmanna, sem ákveðið sé á aðalfundi. Orðalag greinarinnar rennir ekki stoðum undir þá skýringu, að með henni sé kveðið á um það með tæmandi hætti hvernig heimilt sé að afla fjár í rekstrarsjóðinn eða að frelsi húsnæðissamvinnufélags til að afla frekari tekna í sjóðinn með samningum sé takmarkað með þeim hætti, sem stefndi heldur fram. Lögskýringargögn styðja heldur ekki þá skýringu, en í athugasemdum er í upphafi fylgdu greininni í frumvarpi til laganna er tekið fram, að fjár í rekstrarsjóð sé „fyrst og fremst“ aflað með árgjöldum félagsmanna. Málsaðilar hafa samið um að greiðsla skuli koma úr hendi stefnda fyrir þá þjónustu, sem hér um ræðir, svo sem að framan er rakið. Hefur ekki verið sýnt fram á að fjárhæð sú, sem áfrýjandi tók fyrir hana, sé ósanngjörn þannig að ógildingu geti varðað af þeim sökum. Samkvæmt öllu framanröktu verður fallist á sýknukröfu áfrýjanda í málinu, en rétt þykir að hvor aðili beri sinn kostnað af rekstri þess í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Áfrýjandi, Búseti hsf., er sýkn af kröfum stefnda, Sverris Þ. Sigurðssonar. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 13. maí 1998. Mál þetta, sem dómtekið var 15. f.m., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Sverri Þór Sigurðssyni, kt. 240967-4999, Frostafold 52, Reykjavík, á hendur Búseta hsf., kt. 561184-0709, Hávallagötu 24, Reykjavík, með stefnu, sem birt var 6. júní 1997. Dómkröfur stefnanda eru: Að hinu stefnda félagi verði gert að greiða stefnanda 85.800 kr. ásamt dráttarvöxtum af 40.000 kr. frá 4. júlí 1995 til 24. apríl 1996, en af 85.800 kr. frá þeim degi til greiðsludags, skv. lögum nr. 25/1987. Þess er krafist, að dráttarvextir leggist við höfuðstól á tólf mánaða fresti, í fyrsta skipti 4. júlí 1996. Loks er krafist málskostnaðar auk virðisaukaskatts að mati dómsins. Dómkröfur stefnda eru: Að stefndi verði alfarið sýknaður af kröfum stefnanda og stefnda dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati dómsins. I. Málavextir frá sjónarhóli stefnanda, málsástæður og lagarök Krafa stefnanda byggist á búsetusamningi dagsettum 12. september 1995, er stefnandi og stefndi, sem er húsnæðissamvinnufélag, gerðu með sér um íbúð nr. 306 í húsinu nr. 18-20 við Frostafold í Reykjavík. Stefndi afhenti stefnanda íbúðina 4. júlí 1995 og þá greiddi stefnandi svonefnt búseturéttargjald að fjárhæð 979.978 kr. Snemma árs 1996 náðu aðilar samkomulagi um að stefnandi skilaði íbúðinni og flutti stefnandi út í febrúarmánuði. Stefndi ráðstafaði íbúðinni á ný þann 24. apríl 1996. Við fyrrnefnda samningsgerð var gert yfirlit, „KAUP Á BÚSETURÉTTI”. Þar kom fram 40.000 kr. kostnaðarliður, „þóknun vegna kaupa”, sem stefnanda var ætlað að greiða stefnda. Við skil á íbúðinni var sömuleiðis gert yfirlit, "-„SALA Á BÚSETURÉTTI”, en þar sé kostnaðarliðurinn „Söluþóknun til Búseta” 40.000 kr., sem stefnanda var einnig ætlað að greiða. Í því yfirliti er einnig að finna liðinn „Frágangur á íbúð, skv. reikningi” 26.841 kr. og styðst hann við reikning nr. 1132 frá Viðhaldi og þjónustu hf. Fyrsti liður þessa reiknings er „úttekt vegna íbúaskipta” 4.659 kr., sem að viðbættum 24,5% virðisaukaskatti nemi 5.800 kr. Eftir uppgjör aðila, sem stefndi annaðist, var stefnandi mjög ósáttur við framangreinda þrjá kostnaðarliði, þ.e.a.s. þóknun vegna kaupa búseturéttar 40.000 kr., þóknun vegna sölu búseturéttar 40.000 kr. og úttekt vegna íbúaskipta 5.800 kr. Af því tilefni skrifaði lögmaður stefnanda stefnda bréf dags. 5. júní 1996, þar sem framangreindum kostnaðarliðum var mótmælt og þeir taldir heimildarlausir. Stefndi svaraði með bréfi dags. 7. júlí 1996 og hafnaði skilningi stefnanda. Þá skrifaði stefnandi bréf til Húsnæðisstofnunar ríkisins, þar sem hann kvartaði yfir fyrrnefndum kostnaðarliðum. Húsnæðisstofnun féllst á skilning stefnanda í greinargerð dags. 24. febrúar 1997. Taldi stofnunin að gjöld til rekstrar húsnæðissamvinnufélaga væru tæmandi talin í a-lið 114. gr. laga um Húsnæðisstofnun ríkisins nr. 97/1993, með síðari breytingum, og stefnda því óheimilt að draga frá eign stefnanda við uppgjör aðila. Með bréfi dags. 10. mars 1997 kvartaði tengdafaðir stefnanda til félagsmálaráðuneytisins vegna sama álitaefnis. Ráðuneytið komst að sömu niðurstöðu og Húsnæðisstofnun ríkisins í bréfi dags. 17. mars 1997. Í bréfinu var einnig vitnað til sambærilegs máls. Í ljósi framanritaðs krafðist lögmaður stefnanda endurgreiðslu, auk vaxta og kostnaðar í bréfi dags. 15. apríl 1997. Því bréfi var ekki sinnt og málshöfðun því nauðsynleg. Stefnandi vísar til a-liðar 114. gr. laga nr. 97/1993. Um vexti og vaxtavexti sé vísað til laga nr. 25/1987. Málskostnaðarkrafa styðjist við XXI. kafla laga nr. 91/1991. Krafan um virðisaukaskatt byggi á lögum nr. 50/1988. II. Málsatvik frá sjónarhóli stefnda, málsástæður og lagarök Mál þetta snúist um viðskipti stefnanda og stefnda eins og þeim sé lýst í stefnu. Viðskiptin hafi farið fram í samræmi við búsetusamning og reglur um kaup og sölu búseturéttar, en bæði samningurinn og reglurnar hafi verið staðfestar af félagsmálaráðuneytinu. Samkvæmt búsetusamningi sem stefnandi og stefndi gerðu með sér með formlegum hætti þann 12. september 1995 komi fram, að Búseti hsf. sjái um kaup og sölu á búseturétti, sem sé falur eftir nánari reglum sem Búseti hsf. setji. Stefnanda hafi verið kynntar reglur um gjaldtöku sem fyrir þessa þjónustu gilda og hafi hann ekki gert neinar athugasemdir við þær. Hann hafi áður keypt búseturétt vegna íbúðar sem hann hafi fengið afhenta þann 4. júlí 1995, en þá hafi hann greitt búseturéttargjaldið ásamt þóknun vegna kaupa á búseturéttinum í samræmi við áðurgreindar reglur, 40.000 kr. Stefnandi hafi enga fyrirvara haft uppi þegar hann hafi innt þessa greiðslu af hendi. Þann 21. maí 1996 hafi verið gengið frá uppgjöri vegna sölu á búseturétti þar sem þóknanir vegna sölu á búseturétti og standsetningar íbúðarinnar hafi verið gerðar upp án fyrirvara. Stefnandi hafi hins vegar óskað eftir afslætti af söluþóknun á grundvelli þess hve stutt hann hafi verið í íbúðinni. Þeirri málaleitan hafi verið hafnað. Það hafi fyrst verið með bréfi lögmanns stefnanda dags. 5. júní 1996, þar sem mótmælt sé fjárhæð úttektargjalds og söluþóknunar sem of háum. Meginsýknuástæða stefnda sé sú, að hann hafi móttekið þessar greiðslur í samræmi við samning hans við stefnanda og í samræmi við reglur um umsóknir og úthlutun búseturéttar sem samþykktar hafi verið af félagsmálaráðuneytinu þann 11. júlí 1991, en áður hafi þær verið samþykktar á Búsetaþingi þann 3. júní 1991. Stefnandi hafi þar að auki greitt þessar greiðslur fyrirvaralaust. Í 114. gr. laga nr. 97/1993 séu reglur um fjáröflun húsnæðissamvinnufélaga. Í greininni sé skilgreint til hvaða þátta starfseminnar þessar tekjur séu ætlaðar. Í a lið greinarinnar sé fjallað um tekjur fyrir rekstrarsjóð félaganna. Því sé haldið fram, að kaup og sala á búseturétti sé hluti af rekstri félagsins og því eigi að greiða kostnað sem til falli vegna þeirrar starfsemi úr þeim sjóði. Í 101. gr. laganna sé skilgreint hver séu markmið húsnæðissamvinnufélaga, en þar segi: „Markmið húsnæðissamvinnufélaga er að byggja, eiga og hafa yfirumsjón með rekstri íbúðarhúsnæðis sem félagsmönnum þeirra er látið í té sem félagslegar eða almennar kaupleiguíbúðir með búseturétti er tryggi þeim ótímabundin afnot af íbúðunum gegn kaupum á eignarhluta í þeim, sbr. 76. gr.” Engin leið sé að lesa út úr þessari lagagrein að það sé markmið eða lögbundið hlutverk félaganna að hafa milligöngu um kaup og sölu á búseturétti. Rekstrarsjóðnum sé ætlað að standa undir kostnaði vegna hluta þeirra starfa sem falli undir þessi markmið. Taki félögin að sér að annast verkefni sem ekki falli undir þessi skilgreindu markmið laganna verði að telja þeim beinlínis óheimilt að greiða kostnað vegna þeirra úr rekstrarsjóðnum sem myndaður sé með árgjaldi félagsmanna. Eins og a. liður 114. gr. sé orðaður sé nærtækast að skýra hann þannig að verið sé að takmarka með hvaða hætti árgjöldum félagsmanna sé ráðstafað en ekki að með greininni sé verið að útiloka að félagið geti aflað sér tekna með öðrum hætti. Reglur um umsóknir og úthlutun búseturéttar taki sérstaklega á því, að stefnda sé heimilt að innheimta þóknun vegna kaupa og sölu á búseturétti og hafi þessar reglur verið samþykktar af félagsmálaráðuneytinu þann 11. júlí 1991, eins og áður segi. Í greinargerð með lögum nr. 24/1991 þar sem ákvæði núgildandi 114. gr. hafi fyrst verið lögleidd segi um þessa grein: „Fjármögnun húsnæðissamvinnufélaga er með hliðstæðum hætti og hjá byggingarsamvinnufélögum. Í rekstrarsjóð renni fyrst og fremst árgjöld félagsmanna, ...” Markmið þessar lagasetningar hafi með öðrum orðum verið að gera húsnæðissamvinnufélög jafnsett byggingarsamvinnufélögum í fjárhagslegu tilliti. Í 94. gr. laga nr. 97/1993 sé tilgangur byggingarsamvinnufélaga skilgreindur með svipuðum hætti og 101. gr. geri gagnvart húsnæðissamvinnufélögum. Á sama hátt sé tekjuöflun byggingarsamvinnufélaga skilgreind með svipuðum hætti í 96. gr. og gert sé gagnvart húsnæðissamvinnufélögum í 114. gr. Hjá byggingarsamvinnufélögum sé kostnaði við sölu á nýbyggðum íbúðum jafnað niður á íbúðirnar sem byggingarkostnaði. Standi félagsmaður í byggingarsamvinnufélagi ekki við skuldbindingar sínar eða kjósi að draga sig til baka af einhverjum öðrum ástæðum áður en fyrirhuguðum framkvæmdum sé lokið þá fái hann endurgreitt eftir ákveðnum reglum, að frádregnum sölukostnaði, þ.e. umboðslaunum, auglýsingum og öðrum óhjákvæmilegum kostnaði. Þó komi skýrt fram í 4. mgr. 96. gr. að endurgreiða skuli framlag viðkomandi félagsmanns að viðbættum innlánsvöxtum eins og þeir séu á hverjum tíma. Eftir að framkvæmdum sé lokið hafi byggingarsamvinnufélagið í fæstum tilvikum neitt með það að gera að selja íbúðirnar þó það þekkist, eins og hjá byggingarsamvinnufélagi eldri borgara, en í þeirra tilviki greiðist 1/2% sölugjald til þeirra vegna endursölu. Sú niðurstaða að húsnæðissamvinnufélögum sé óheimilt að innheimta gjald til að standa undir kostnaði við þessa þjónustu gangi því gegn markmiðum laganna um að gera húsnæðissamvinnufélögin jafnsett byggingarsamvinnufélögum. Varðandi niðurstöður Húsnæðisstofnunar ríkisins og félagsmálaráðuneytisins, sem stefnandi virðist alfarið byggja málatilbúnað sinn á, þá líti stefndi svo á, að þessir aðilar hafi ekki úrskurðarvald um rétt og skyldur húsnæðissamvinnufélaga. Félagsmálaráðuneytinu séu ætluð tiltekin hlutverk í lögunum um Húsnæðisstofnun ríkisins, en þó ekki þetta úrskurðarvald. Sama eigi við um Húsnæðisstofnun ríkisins. Því sé hér eingöngu um að ræða álit þeirra aðila sem um málið hafi fjallað í þessum stofnunum og byggja á áliti félagsmálaráðuneytisins frá 29. apríl 1996 þar sem komið hafi fram að heimildir húsnæðissamvinnufélaga til fjáröflunar væru tæmandi taldar í 114. gr. laganna um Húsnæðisstofnun ríkisins. Í upphafi 114. gr. segi: „Húsnæðissamvinnufélagi skal aflað fjár sem hér segir:” Sá skilningur sem stefnandi byggi á, sé ekki bara að húsnæðissamvinnufélög skuli afla fjár með þeim hætti sem greinin segi heldur eingöngu með þeim hætti. Samkvæmt þessum skilningi sé húsnæðissamvinnufélagi óheimilt að selja auglýsingar í kynningarblöð sín, selja kaffi á fundum sínum o.s.frv. Hér sé því um verulega skerðingu á frelsi þessarar tegundar samvinnufélaga að ræða til samningsgerðar og til að ráða sínum málum sjálf sem byggi á mjög hæpnum lagatúlkunum. Ef ætlunin hafi verið að setja samningsfrelsi húsnæðissamvinnufélaga, sem séu frjáls félagasamtök, og viðsemjenda þeirra skorður að þessu leyti, hefði þurft að gera það með skýrum hætti sem ekki sé gert í lögunum. Ef niðurstaða félagsmálaráðuneytisins og Húsnæðisstofnunar ríkisins væri rétt, sé það augljóst þeim sem það vilji sjá, að nákvæmlega enginn grundvöllur sé fyrir starfsemi þessara félaga. Það sjáist skýrast á því, að einu heimildirnar til lántöku sem nefndar séu í 114. gr. séu hjá Byggingarsjóði verkamanna og ef a. liður 114. gr. teljist tæmandi um heimildir til að fjármagna rekstrarkostnað húsnæðissamvinnufélaga þá sé b. liðurinn enn skýrari vegna lántöku þeirra. Augljóst sé, að rekstur húsnæðissamvinnufélags sem eigi og reki um 300 íbúðir geti ekki takmarkast með þessum hætti við lántökur úr opinberum sjóði. Enda hafi engum dottið það í hug fyrr en þá með álitsgerð félagsmálaráðuneytisins frá 29. apríl 1996. Þannig hafi Húsnæðisstofnun ríkisins krafist þess af stefnda að hann framvísaði bankaábyrgð fyrir því að hann gæti fjármagnað þann 10% hluta af byggingarkostnaði félagsins sem Byggingarsjóður verkamanna fjármagni ekki. Ef niðurstaða Húsnæðisstofnunar og félagsmálaráðuneytisins, sem stefnandi byggi málatilbúnað sinn á, væri á rökum reist teldist slíkt ótvírætt lögbrot. Í 110. gr. sé lagt bann við því að veðsetja íbúðir húsnæðissamvinnufélags fyrr en lán úr Byggingarsjóði verkamanna séu orðin lægri en 75% af uppfærðu verði þeirra. Frá þessu hljóti að mega gagnálykta á þann veg, að þá sé heimilt að taka lán hjá öðrum aðilum en Byggingarsjóði verkamanna. Þar komi jafnfram fram, að hægt sé að takmarka þær veðsetningarheimildir með reglugerð. Þetta þýði m.ö.o. að það hvernig húsnæðissamvinnufélög geti aflað sér fjár sé ekki tæmandi talið í 114. gr. Þá megi einnig velta því fyrir sér, ef ætlun löggjafans hafi verið að setja húsnæðissamvinnufélögum skorður að þessu leyti, hvers vegna búsetufélögum séu ekki settar skorður með sama hætti. Í lögunum um Húsnæðisstofnun ríkisins séu engar takmarkanir settar um þeirra fjármál með þeim hætti sem haldið sé fram að gildi um húsnæðissamvinnufélögin sem séu n.k. móðurfyrirtæki þeirra. Varðandi kröfu stefnanda um endurgreiðslu á úttektargjaldi megi benda á, auk framanritaðs, að hér sé um útlagðan kostnað stefnda að ræða, en gert sé ráð fyrir því í 3. mgr. 112. gr. laganna um Húsnæðisstofnun og 11. gr. búsetusamnings aðilanna að slík úttekt fari fram. Ef árgjöld félagsmanna stefnda ættu að standa undir þessum kostnaði þá hefði stefnandi þurft að greiða árgjald til stefnda í rúm tvö ár, sem nú sé 2.700 kr., einvörðungu til að gera stefnda skaðlausan af þessum útlagða kostnaði. Það sýni fáránleika málsins. Stefndi reisir dómkröfur sínar á lögum nr. 97/1993 með síðari breytingum og reglum kröfu- og samningaréttar, auk almennra reglna fjármunaréttarins. Krafa um málskostnað er reist á XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála í héraði. III. Niðurstaða Aðilar deila um heimild stefnda til töku þóknunar vegna kaupa og sölu búseturéttar, samtals að fjárhæð 80.000 kr., og kostnaðar vegna úttektar vegna íbúðaskipta, 5.800 kr. Af hálfu stefnanda er því haldið fram að gjaldtaka stefnda eigi sér ekki stoð í lögum nr. 97/1993. Þessu mótmælir stefnandi. Deilt er um túlkun á a-lið 1. mgr. 114. gr. laga nr. 97/1993 sem fjallar um fjáröflun húsnæðissamvinnufélaga. Stefnandi, sem átti viðskipti við stefnda sem leiddu til framangreinds ágreinings aðila, vísaði málinu til húsnæðismálastjórnar sem svaraði erindi stefnanda með bréfi dags. 24. febrúar 1997. Í svari hennar segir að telja verði að gjöld til rekstrar húsnæðissamvinnufélaga séu tæmandi talin í a-lið 114. gr. laga um Húsnæðisstofnun ríkisins nr. 97/1993 með síðari breytingum. Í greininni sé kveðið á um árlegt gjald til félaganna. Í félagsgjaldi eigi að vera innifalinn kostnaður til alls félagsins, þar með til allrar umsýslu félagsins, kaupa og sölu o.s.frv. Það sé því skoðun húsnæðismálastjórnar að ekki sé lagastoð til að taka annað gjald af félagsmönnum en hið árlega félagsgjald. Þetta sé í samræmi við álit félagsmálaráðuneytisins um sama efni. Þá segir í áliti húsnæðismálastofnunar að með vísan til framanritaðs verði ekki séð að stefndi hafi haft heimild til að krefja stefndu um sérstakt úttektargjald vegna íbúðaskipta, 5.800 kr. Í niðurlagi svars húsnæðismálastjórnar segir: „Það er skoðun húsnæðismálastjórnar, að teknu tilliti til þess, sem að framan greinir, að Sverri og Díönu beri endurgreiðsla frá Búseta hsf., samtals að fjárhæð kr. 85.800,-.” Stefnandi vísaði erindinu til félagsmálaráðuneytisins sem svaraði því með bréfi dags. 17. mars 1997. Í því bréfi kemur fram að ráðuneytið hafi í öðru máli á árinu 1996 tekið til sérstakrar athugunar hvort lagastoð sé fyrir því að stefndi taki sérstakt gjald vegna kaupa og sölu á búseturétti. Niðurstaða ráðuneytisins hafi verið sú að árlegu gjaldi í rekstrarsjóð félagsins sem ákveðið sé á aðalfundi, sbr. a-lið 1. mgr. 114. gr. laga nr. 97/1993, sé ætlað að standa straum af rekstrarkostnaði félagsins. Kostnaður sem falli til vegna kaupa og sölu á búseturrétti sé augljóslega liður í kostnaði við rekstur félagsins. Sá kostnaður falli því undir áðurnefnt lagaákvæði a-liðar 1. mgr. 114. gr. áðurgreindra laga. Sérstök gjaldtaka til rekstrar félagsins umfram árlegt gjald í rekstrarsjóð skv. a-lið 1. mgr. 114. gr. laganna hafi því ekki lagastoð og sé því óheimil. Í bréfi ráðuneytisins dags. 3. október 1997 er framangreind afstaða ítrekuð. Síðan segir í bréfi ráðuneytisins. „Hins vegar er til þess að líta að kaup og sala Búseta hsf. á búseturétti lúta, að meginstefnu til, reglum einkaréttar. Sú meginregla er viðurkennd í fjármunarétti að sá sem leggur út fyrir kostnaði vegna ráðstafana í þágu tiltekins aðila, geti krafist þess að sér verði endurgreiddur sá kostnaður í því mæli að hann verði skaðlaus. Á grundvelli þessarar meginreglu telur ráðuneytið að Búseta hfs. sé heimilt að sérgreina þann kostnað sem til fellur vegna kaupa og sölu búseturéttar og krefjast endurgjalds á honum úr hendi hlutaðeigandi aðila. Er þá um endurkröfu að ræða vegna þess kostnaðar sem til fellur, ekki fjáröflun í skilningi 114. gr. fyrrgreindra laga.” Í niðurlagi bréfs ráðuneytisins segir: „Verður endurgreiðslukrafan að miðast við sannanlegan útlagðan kostnað, krafa umfram þann kostnað er fjáröflun sem 114. gr. laganna tekur til og því óheimil. Ákvörðun á fjárhæð endurkröfunnar verður að jafnaði að byggja á traustum útreikningi á þeim kostnaði sem almennt hlýst af umræddum viðskiptum.” Með bréfi félagsmálaráðuneytisins dags. 17. mars 1997 sendi ráðuneytið afrit af bréfi dags. 29. apríl 1996 til Sigurjóns Þorbergssonar, sem leitað hafði til ráðuneytisins með fyrirspurn um það hvort stjórn stefnda væri heimilt að samþykkja sérstaka þóknun vegna kaupa og sölu annars vegar og riftunargjald hins vegar. Í því máli er vitnað í minnisblað stefnda þar sem fram komi að eftirfarandi gjaldaliðir falli undir þóknun vegna kaupa og sölu á búseturétti: Vinnulaun, þinglýsing samnings, búnaður, auglýsingar, ferðir til að sýna íbúð og fleira sem til falli vegna kaupa og sölu á búseturétti. Ráðuneytið telji einsýnt að hér sé um gjöld til rekstrar félagsins að ræða. Um árlegt gjald til rekstrarkostnaðar félagsins og þar með til allrar umsýslu félagsins, kaup og sölu o.s.frv., fari eftir a-lið 114. gr. laganna eins og áður hafi komið fram. Gjaldtaka til rekstrar félagsins umfram það sé ekki byggð á lagagrundvelli. Sérstakt „þóknunargjald” teljist því óheimilt. Ráðuneytið sendi stefnda afrit af þessu bréfi til Sigurjóns. Stefndi hefur lagt fram heildaryfirlit yfir helstu kostnaðarliði vegna kaupa og sölu búseturéttar samkvæmt upplýsingum úr bókhaldi félagsins fyrir árið 1996. Þar kemur fram fjöldi á sölu búseturéttar í nýjum íbúðum og tekjur stefnda vegna hans. Tekjur vegna endursölu búseturéttar. Kostnaður við tiltekinn fjölda starfsmanna. Heildarkostnaður við þinglýsingu, auglýsingakostnaður í Morgunblaðinu og kostnaður vegna fréttabréfs Búseta. Þá er tekið fram að heildarlaunakostnaður félagsins árið 1996 sé 12.300.000. Samkvæmt varlegri áætlun sé talið að um 1/3 af starfseminni snúi beint að kaupum og sölu búseturéttar. Félagsmálaráðuneytið samþykkti drög að reglum um umsóknir og úthlutun búseturéttar með bréfi dags. 11. júlí 1991. Stefndi fékk hins vegar viðvörun frá félagsmálaráðuneytinu þegar hann fékk afrit af bréfi dags. 29. apríl 1996 til Stefáns Þorbergssonar, en samt sem áður hélt stefndi ótrauður áfram að innheimta áðurnefnt gjald vegna kaupa og sölu á búseturétti. Það er niðurstaða dómsins að stefndi eigi rétt á einhverri þóknun fyrir þá vinnu sem hann innir af hendi í þágu þeirra sem kaupa búseturétt og við sölu hans auk innheimtu kostnaðar við íbúðaskipti. Stefndi getur því krafist greiðslu fyrir þann kostnað sem hann leggur út fyrir kaupendur og seljendur búseturéttar og kostnaðar sem til fellur vegna íbúðaskipta, þannig að hann verði skaðlaus af þeim viðskiptum. Stefndi þykir hins vegar ekki, þegar litið er til þess sem hér að framan greinir, hafa lagt fram í málinu nægjanlegan útreikning á þeim kostnaði sem hann varð að bera af viðskiptum aðila vegna kaupa og sölu búseturéttar og verður því krafa um endurgreiðslu tekin til greina. Í málinu liggur hins vegar frammi reikningur frá Viðhaldi og Þjónustu, dags. 14. mars 1996, m.a. vegna úttektar við íbúðaskipti. Ekki þykja efni til að stefnandi fái endurgreiðslu vegna úttektarinnar sem fram fór vegna íbúðaskipta að fjárhæð kr. 5.800 kr. með virðisaukaskatti. Með vísan til þess sem hér að framan er rakið og með hliðsjón af framangreindum bréfum félagsmálaráðuneytisins, bréfs húsnæðismálastofnunar og þegar litið er til a-liðar 1. mgr. 114 gr. laga nr. 97/1993 þykir rétt að stefndi endurgreiði stefnanda kr. 80.000 kr. með dráttarvöxtum frá 12. júní 1997 til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda 60.000 kr. í málskostnað og hefur þá verið tekið tillit til greiðslu virðisaukaskatts. Halla Bachmann Ólafsdóttir, settur héraðsdómari, kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefndi, Búseti hsf., greiði stefnanda, Sverri Þ. Sigurðssyni, 80.000 kr. með dráttarvöxtum frá 12. júní 1997 til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda 60.000 kr. í málskostnað og hefur þá verið tekið tillit til greiðslu virðisaukaskatts.

Mál nr. 428/1998

Fasteignasala Söluumboð

K og R, eigendur fasteignarinnar B, svöruðu auglýsingu þar sem óskað var eftir fasteign. Auglýsingin var frá fasteignasölunni H sem var að leita að fasteigninni fyrir eigendur fasteignarinnar L. Í framhaldi af þessu veittu K og R fasteignasala sem starfaði á H söluumboð til að vinna að makaskiptum á eignunum B og L en H hafði ekki skriflegt umboð til sölu L. Tilraunir fasteignasalans til að ná samningum um makaskiptin tókust ekki.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 16. október 1998. Hann krefst þess, að gagnáfrýjendur verði dæmd til að greiða sér in solidum 572.700 krónur, með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 23. júní 1997 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjendur áfrýjuðu málinu með stefnu 12. janúar 1999. Þau krefjast aðallega sýknu af greiðslukröfu aðaláfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, sem ákveðinn verði með álagi. Til vara krefjast þau lækkunar á kröfu aðaláfrýjanda umfram það, sem á var kveðið í héraðsdómi, ásamt því, að málskostnaður á báðum dómstigum verði felldur niður. Mál þetta er risið af makaskiptum á fasteignunum Blikanesi 7 í Garðabæ, þá eign gagnáfrýjenda, og Lækjarási 6 í Garðabæ, eign Eiríks Péturs Christiansen og Ingibjargar Ýrar Þorgilsdóttur, sem fram fóru samkvæmt kaupsamningi 14. ágúst 1997 milli eigendanna. Samningurinn var gerður á grundvelli kauptilboðs 9. júní 1997 frá eigendum Lækjaráss 6, sem gagnáfrýjendur samþykktu tveimur dögum síðar. Var fyrrnefnda fasteignin þar metin til verðs á 23.000.000 krónur, en hin síðarnefnda á 16.500.000 krónur, áður en tillit var tekið til áhvílandi skuldar, sem henni átti að fylgja. Aðaláfrýjandi, sem er fasteignasölustofa, gerir tilkall til sölulauna úr hendi gagnáfrýjenda vegna þessara makaskipta, eftir taxta um þóknun við almenna sölu, en að öðrum kosti til hæfilegrar þóknunar fyrir vinnu að því að koma skiptunum á, sbr. 14. gr. laga nr. 34/1986 um fasteignasölu, sem í gildi voru til 29. maí 1997. Hann telur sig einnig eiga kröfu á sölulaunum úr hendi eigenda Lækjaráss 6, en hefur ekki fylgt henni eftir að svo komnu. Skýringum aðila á málavöxtum og málsástæðum þeirra er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Af hálfu gagnáfrýjenda er því meðal annars haldið fram, að aðaláfrýjandi geti ekki talist réttur aðili að kröfugerð á hendur þeim, þar sem söluumboð þeirra frá 5. maí 1997, sem aðaláfrýjandi vísar til, hafi verið einskorðað við hinn löggilta fasteignasala, sem starfaði á stofunni. Með vísan til forsendna dómsins verður fallist á það með héraðsdómara, að þessi sýknuástæða eigi ekki við. Upphaf málsins verður rakið til þess, að því er gagnáfrýjendur snertir, að aðaláfrýjandi auglýsti í Morgunblaðinu 22. apríl 1997, að hann hefði kaupanda að einbýlishúsi í Garðabæ. Um var að ræða eigendur Lækjaráss 6, þótt þess væri ekki getið. Viðurkennt er af hálfu aðaláfrýjanda, að hann hafi hvorki þá né síðar tryggt sér skriflegt umboð þessara eigenda til að annast sölu þeirrar eignar. Fyrrgreint söluumboð gagnáfrýjenda til hins löggilta fasteignasala var gefið út eftir skoðun á fasteign þeirra í tilefni af umræddri auglýsingu. Verður umboðið ekki skilið á annan veg en þann, að það hafi verið einskorðað við makaskipti á Blikanesi 7 og Lækjarási 6, þrátt fyrir ákvæði um almenna sölu. Jafnframt verður að telja ljóst, að gagnáfrýjendur hafi staðið í þeirri trú, að fasteignastofan hefði eðlilega heimild til að vinna að sölu síðarnefndu eignarinnar. Störf aðaláfrýjanda báru ekki annan raunhæfan árangur en þann, í því sem að gagnáfrýjendum sneri, að eigendur Lækjaráss 6 gengu frá kauptilboði 16. maí 1997, sem þau höfnuðu nokkrum dögum síðar. Var verðmunur milli eignanna þar til muna minni en sá, sem gagnáfrýjendur höfðu vænst og fasteignastofan talið unnt að leita eftir, svo sem rakið er í héraðsdómi. Tilraunir stofunnar 21. maí til að leita frekari tilboða úr þessari átt tókust ekki, og máttu gagnáfrýjendur ætla, að gagntilboð frá þeim yrði þýðingarlaust. Við svo búið var gagnáfrýjendum rétt að líta svo á, að umboð þeirra til aðaláfrýjanda væri úr gildi fallið. Hlaut þetta frekari staðfestingu í byrjun júnímánaðar 1997, þegar annar eigenda Lækjaráss 6 tjáði þeim, að hann treysti sér ekki til að eiga frekari viðskipti við aðaláfrýjanda. Þegar samningar um makaskipti tókust svo síðar í þeim mánuði var ekki byggt á upphaflegum hugmyndum gagnáfrýjenda um verðmun á eignunum, heldur þurftu þau að ganga lengra til móts við hinn aðilann en til tals hafði áður komið. Telja verður eftir þessum atvikum, að gagnáfrýjendur hafi verið óbundin af skyldum við aðaláfrýjanda, þegar þau að lokum gengu við samninga við eigendur Lækjaráss 6. Verði krafa um þóknun til hans úr þeirra hendi vegna sölunnar á Blikanesi 7 hvorki reist á umboðinu frá 5. maí 1997 né öðru því, er lýtur að tilraunum hans til að koma á kaupum um eignina. Eiga gagnáfrýjendur þannig að vera sýknir af þessari kröfu. Rétt er, að aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjendum málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, svo sem um er mælt í dómsorði. Dómsorð: Gagnáfrýjendur, Katrín Árnadóttir og Reynald Jónsson, eiga að vera sýkn af kröfum aðaláfrýjanda, Eignamiðstöðvarinnar Hátúns. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjendum sameiginlega 180.000 krónur samtals í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 17. júlí 1998. Árið 1998, föstudaginn 17. júlí, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjaness, sem háð er að Brekkugötu 2, Hafnarfirði, kveðinn upp dómur í málinu nr. E-165/1998: Eignamiðstöðin Hátún gegn Katrínu Árnadóttur og Reynaldi Jónssyni, sem dómtekið var 16. júní s.l. að loknum munnlegum málflutningi. Stefnandi er Eignamiðstöðin Hátún, kt. 510485-0179, Skipholti 50b, Reykjavík, en stefndu eru Katrín Árnadóttir, kt. 300542-4689 og Reynald Jónsson, kt. 030238-7069, bæði til heimilis að Lækjarási 6, Garðabæ. Umboðsmaður stefnanda er hrl. Reynir Karlsson, en umboðsmaður stefndu er hdl. Hlöðver Kjartansson. I. Dómkröfur. 1. Stefnandi krefst þess, að stefndu verði in solidum dæmd “ til greiðslu á kr. 572.700.- með dráttarvöxtum samkv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 23. júní 1997 til greiðsludags. Ennfremur er krafist málskostnaðar samkv. framlögðum málskostnaðarreikningi að fjárhæð kr 243.800.-“. 2. Stefndu krefjast þess aðallega, að þau verði sýknuð af öllum kröfum stefnanda og stefnandi verði dæmdur til að greiða þeim málskostnað að skaðlausu auk álags á málskostnað, en til vara er þess krafist, að kröfur stefnanda verði lækkaðar verulega og málskostnaður verði látinn falla niður. II. Málavextir stefnanda. Þann 16. apríl 1997 hafi Eiríkur Pétur Christiansen haft samband við Lárus H. Lárusson, sem sé eigandi stefnanda. Hafi hann tjáð stefnda að hann hefði áhuga á að selja eign sína að Lækjarási 6, Garðabæ í skiptum fyrir aðra stærri á svipuðum stað. Hafi svo samist um með þeim að stefnandi auglýsti eftir eign í Morgunblaðinu í þessum tilgangi. Hafi auglýsingin síðan birst í Mbl. hinn 22. apríl. Hinn 23. apríl hafi m.a. stefnda Katrín haft samband við stefnanda vegna einbýlishúss að Blikanesi 7, Garðabæ, sem hún hafi sagt að hún væri hugsanlega tilbúin að selja í makaskiptum. Lárus hafi síðan haft samband við Eirík Pétur og tjáð honum að hann væri hugsanlega búinn að finna eign sem gæti gengið í makaskiptum á móti eign hans. Hinn 29. apríl 1997 hafi Eiríkur Pétur beðið Lárus um að vera milligöngumaður um skoðun eignanna. Þann sama dag hafi stefnda Katrín mælt með að Eiríkur Pétur og Inga kona hans kæmu og skoðuðu Blikanesið þann 3. maí kl. 16.00 og stefndu Katrín og Reynald skoðuðu Lækjarásinn strax á eftir. Hinn 5. maí hafi Eiríkur Pétur haft samband og sagst vera mjög hrifinn af Blikanesinu. Þann sama dag hafi þeir Lárus og Brynjar Fransson frá stefnanda farið og skoðað Blikanesið og stefndu þá undirritað söluumboðið. Í umboðinu komi fram að eignin sé sett í “almenna sölu” og að “söluþóknun skuli vera 2% af söluverði eignarinnar er greiðist við undirritun samnings auk virðisaukaskatts” eins og það sé orðað. Varðandi gildistíma umboðsins sé sérstaklega tekið fram að það gildi þar til eignin sé seld auk þess sem sérstaklega sé tekið fram að þetta sé “v/ skipta á Lækjarási 6, Garðabæ”. Strax á eftir hafi þeir farið og skoðað Lækjarás 6. Hinn 9. maí hafi Lárus komið með hugmynd að skiptatilboði til Eiríks Péturs. Hinn 13. maí hafi Eiríkur Pétur haft samband og lýst því yfir að hann teldi sína eign of lágt metna. Hinn 16. maí hafi Lárus komið með aðra hugmynd. Hinn 20. maí hafi Eiríkur Pétur sent stefnanda undirritað tilboð. Daginn eftir eða hinn 21. maí hafi stefndu óskað eftir breytingu á tilboðinu. Þann sama dag hafi Brynjar sent Eiríki Pétri hugmynd að breytingum. Hinn 26. maí hafi Eiríkur Pétur tjáð stefnanda að hann væri enn að hugsa um hvort hann gengi að tilboðinu. Hinn 15. júní hafi starfsmenn stefnanda fengið upplýsingar um að önnur fasteignasala hefði gengið frá samningum milli þessara sömu aðila um kaup á þessum sömu eignum. Lárus hafi því haft samband við Eirík Pétur og bent honum á að fyrirtæki hans hefði komið á samningssambandi með aðilum og ætti því rétt á söluþóknun. Eiríkur Pétur hafi staðfest að viðskiptin hafi komist á á milli aðila, en að öðru leyti hafi hann ekkert viljað við Lárus tala. Stefnandi hafi því leitað til lögmanns síns sem hafi hinn 23. júní 1997 sent stefndu skeyti. Í skeytinu hafi komið fram það sjónarmið stefnanda að hann ætti rétt á söluþóknun fyrir að hafa komið á samningum um makaskipti á ofangreindum eignum. Var í skeytinu skorað á stefndu að greiða skuldina en að öðrum kosti mættu þau búast við að krafa yrði innheimt með atbeina dómstóla. Þá var áskilnaður um að leiðrétta kröfufjárhæðina þegar gögn (kaupsamningur) bærust um raunverulegt söluverð. Þann sama dag hafi síðan farið út innheimtubréf til stefndu. Hinn 3. júlí sama ár hafi borist bréf frá Magnúsi Emilssyni lögg. fasteignasala hjá fasteignasölunni Hraunhamri þar sem hann tilkynnti m.a. að stefndu höfnuðu alfarið að greiða stefnanda söluþóknun. Stefnukrafan er fundin þannig að um er að ræða umsamda söluþóknun sem sé 2,0% af söluverði eignarinnar. Samkv. kaupsamningi dags. 14. ágúst 1997 sé söluverð eignarinnar kr. 23.000.000. - og þóknunin því kr. 460.000. - auk virðisaukaskatts kr. 112.700.- eða samtals kr. 572.700. - sem sé stefnukrafan. Dráttarvaxta er krafist frá dags. innheimtubréfs lögmanns stefnda. III. Málavextir stefndu. Eiríkur Pétur Christiansen hafi snúið sér til Lárusar H. Lárussonar, sölumanns hjá fasteignasölunni Hátún, stefnanda í máli þessu, vegna kunningsskapar við hann, þar eð Pétur, sem átti fasteignina nr. 6 við Lækjarás í Garðabæ, hafði áhuga á að eignast stærri fasteign í Garðabæ. Svo sem fram kemur í stefnu birti fasteignasalan í framhaldi af því auglýsingu í Morgunblaðinu að því er virðist 22. apríl 1997. Mun vera ranghermt í stefnu, að svo hafi samist um með Pétri og fasteigasölunni 16. apríl sama árs að það yrði gert, heldur hafi Pétur eingöngu verið að lýsa fyrir Lárusi þessum áhuga sínum, ef eitthvað ræki á fjörur hans, sem til álita kæmi í samræmi við áhuga Péturs um kaup eða eignaskipti. Ekki fól Pétur fasteignasölunni þá eða síðar umboð til að selja eða leita tilboða í eign hans að Lækjarási 6, hvorki munnlega né skriflega. Rétt er að stefnda Katrín Árnadóttir hafði samband við fasteignasöluna vegna auglýsingarinnar. Kann það að hafa verið 23. apríl. Sýndi hún sem eigandi fasteignarinnar nr. 7 við Blikanes í Garðabæ og meðeigandi hennar að fasteigninni, Reynald Jónsson, áhuga á að athuga með hugsanleg makaskipti á þeirri fasteign og fasteigninni að Lækjarási 6. Eigendur síðarnefndu eignarinnar sýndu því gagnkvæman áhuga. Er ekki af hálfu stefndu gerð athugasemd við þá dagsetningu, að eigendur eignanna hafi skoðað eign hvers annars 3. maí, en samkvæmt því er ljóst, að mjög langan tíma hefur tekið hjá fasteignasalanum að koma málinu á hreyfingu. Svo sem gögn málsins bera með sér gerðu stefndu aldrei tilboð í fasteignina að Lækjarási 6 hjá stefnanda. Stefndu samþykktu eigi heldur nokkru sinni, hvorki beint né óbeint, fyrir milligöngu stefnanda sölu eignar sinnar eða makaskipti á henni og nefndri fasteign. Eina tilboðið, sem stefndu fengu fyrir milligöngu stefnanda, var tilboðið á dskj. nr. 9, dags. 16. maí 1997, en það barst stefndu ekki fyrr en 20. eða 21. maí. Var þá liðinn nær því einn mánuður frá birtingu auglýsingarinnar. Það var ekki samþykkt af stefndu, reyndar hafnað af þeim, og tókst stefnanda því bersýnilega ekki að selja fasteign stefndu. Samningar komust eigi heldur á fyrir hans tilstilli, hvorki þá eða síðar. Á stefnandi þegar af þeirri ástæðu augljóslega ekkert lögmætt tilkall til söluþóknunar úr hendi stefndu, enda tekið fram í söluumboðinu á dskj. nr. 7 til almennrar sölu eignarinnar, að söluþóknun “greiðist þeim fasteignasala sem selur eignina.” Tekið skal fram, að á þessum tíma var fasteign stefndu til sölumeðferðar hjá fleiri fasteignasölum. Söluumboðið tryggir stefnanda ekki heldur með neinum hætti einkarétt til söluþóknunar úr hendi stefndu, enda er ekki á því byggt af hálfu stefnanda, og samningur um makaskipti fasteignar þeirra og fasteignarinnar að Lækjarási 6 komst síðar á með öðru efni fyrir milligöngu annarra fasteignasala. Í stefnu segir, að 21. maí 1997 hafi stefndu óskað eftir breytingum á tilboðinu á dskj. 9. Þann sama dag hafi Brynjar Fransson sent Pétri hugmynd að breytingum. Ef þar er átt við dskj. 10 þá eru þær hugmyndir, sem þar koma fram, ekki komnar frá stefndu. Þar er eingöngu um hugmyndir fasteignasalans sjálfs að ræða, sbr. símbréf hans til Péturs 21. maí 1997 á dskj. 23. IV. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi byggir kröfu sína á því að hann lagt fram vinnu í þágu stefndu sem hafi leitt til makaskipta á fasteign þeirra og annarri fasteign. Hann hafi því komið á samningi milli seljanda og kaupanda. Fyrir þetta vinnuframlag eigi hann rétt á að fá greitt. Stefnandi byggir á því að hann hafi í hvívetna hagað sér í samræmi við góða viðskiptahætti fasteignasala. Auk framangreinds söluumboðs hafi hann útbúið söluyfirlit yfir eignina og auk þess útvegað greiðsluyfirlit og veðbandayfirlit vegna áhvílandi lána, allt í samræmi við þágildandi lög. Stefnandi byggir á því að kaupsamningur dags. 14. ágúst 1997 um eignina, sé “í anda” þeirra tilboða skriflegra og munnlegra sem gengið hafi á milli aðila. Söluverð Blikanessins sé kr. 23.000.000.-, sem sé sama upphæð og stefnandi hafi metið eignina á og sem einnig komi fram á söluyfirliti stefnanda yfir eignina. Milligjöf sú sem kaupandi greiði samkv. kaupsamningi sé kr. 6.500.000.- Samkvæmt tilboði kaupenda til stefndu dags. 16. maí 1997 hafi milligjöf verið kr. 6.000.000.- Kaupandi Blikanessins hafi frá upphafi talað um að hann væri tilbúinn að greiða u. þ. b. kr. 8.000.000.- á milli. Stefnandi byggir á því að augljóst sé að hann hafi komið á samningi á milli aðila. Gögn málsins beri það með sér að aðilar hafi verið búnir að ná samningum fyrir milligöngu hans. Hann eigi því rétt á umsaminni söluþóknun. Stefndu hafi hins vegar kosið að sniðganga hann á síðustu stundu í þeim tilgangi að losna við að greiða honum umsamda söluþóknun. Skorar stefndandi á stefndu að leggja fram reikninga frá fasteignasölunni Hraunhamri vegna greiðslu söluþóknunar. Þá skorar hann á þau að leggja fram undirritað kauptilboð sem undanfara kaupsamnings. Stefnandi hafi ekki séð ástæðu til þess að gefa út reikning að svo stöddu fyrir söluþóknun sinni, þar sem fljótlega lá fyrir að stefndu hugðust ekki greiða hana og ljóst var að ágreiningur aðila færi fyrir dómstóla. Varðandi lagarök að öðru leyti vísar stefnandi til þágildandi laga um fasteigna- og skipasölu nr. 34/1986, einkum 8., 9., 10., 12., og 14. gr. þ.l. sbr. nú lög nr. 54/1997 um fasteigna-, fyrirtækja- og skipasölu. Þá vísast til alm. kröfu- og samningaréttarreglna um vanefndir sbr. og samningalaga nr. 7/1936. Varðandi dráttarvaxtakröfu vísast til 3. kafla laga nr. 25/1987 og varðandi málskostnaðarkröfu til 129. og 130. gr. laga nr. 91/1991. V. Málsástæður og lagarök stefndu. Kjarni málsins sé sá, að stefnandi hafi ekki komið á samningi um makaskipti á fasteign stefndu og fasteigninni Lækjarás 6, svo sem haldið sé fram í símskeytum á dskj. 11 og 28. Stefnandi hafi hagað þannig störfum sínum, að bæði stefndu og eigendur síðarnefndu fasteignarinnar hafi orðið afhuga makaskiptunum og milligöngu fasteignasalans og honum verið um það kunnugt. Hann hafi ekki við aðra að sakast en sjálfan sig að honum hafi mistekist að selja fasteignirnar. Eigendur fasteignarinnar hafi ekki borið traust til hans eins og málin þróuðust. Þeir hafi því hætt tilraunum sínum til að ná samningum eigi síðar en 21. maí 1997. Það sé alrangt sem segir í stefnu, að Pétur hafi tjáð stefnanda í símtali 26. maí að hann væri enn að hugsa hvort hann “gengi að tilboðinu.” Ekki verði heldur séð hvaða tilboð hér sé átt við, enda höfðu stefndu ekkert tilboð gert honum. Það sé einnig alrangt, að stefndu hafi viljað sniðganga stefnanda á síðustu stundu samningaumleitana hans í þeim tilgangi að losna við að greiða honum umsamda söluþóknun. Samkvæmt áskorun í stefnu leggja stefndu fram reikning Hraunhamars ehf. að upphæð 438.585.- dskj. 32, sem þau greiddu þeirri fasteignasölu í söluþóknun o.fl., og einnig kauptilboð á dskj. 26 og 27. Svo sem áður greini hafi fasteign stefndu á þessum tíma verið til sölumeðferðar hjá fleiri fasteignasölum. Í byrjun júní hafi stefndu síðan leitað til fasteignasölunnar Hraunhamars ehf. í Hafnarfirði og settu fasteignina í almenna sölu hjá henni, sbr. dskj. 25 og 31. Þá höfðu eigendur fasteignarinnar að Lækjarási 6 falið fasteignasölunni Húsinu í Reykjavík sölu þeirrar eignar. Milliganga þeirra tveggja fasteignasala hafi síðan leitt til þess, að bindandi samningur komst á um makaskipti umræddra fasteigna með samþykktu kauptilboði 11. júní 1997, sbr. dskj. 27 og 15-18, sem stefnanda hafði mistekist. Það sé alrangt og einnig þýðingarlaust í málinu, sem haldið er fram í stefnu, að þeir samningar séu “í anda” þeirra tilboða skriflegra og munnlegra, sem gengið hafi á milli eigenda fasteignanna fyrir milligöngu stefnanda. Milligjöfin á milli eignanna varð kr. 6.500.000.-, sbr. dskj. 15 og 16, en ekki nærri þeim kr. 8.000.000.-, sem í stefnu segi, að eigandi fasteignarinnar að Lækjarási 6 hafi verið tilbúin að greiða á milli þeirra við makaskipti. Svo sem dskj. 28-30 beri með sér gerði stefnandi, vegna þessara viðskipta kröfu um söluþóknun að upphæð kr. 289.462.- úr hendi Péturs, sem hann andmælti rétti stefnanda til af þeim ástæðum, að hvorki hefði stefnandi selt eignina né haft til þess tilskilið skriflegt umboð samkvæmt 9. gr. laga nr. 34/1986 um fasteigna- og skipasölu og 5 gr. siðareglna Félags fasteignasala. Hefur stefnandi bersýnilega fallist á þessi rök, enda ekkert frekar aðhafst í þeim efnum. Í tilraunaskyni virðist stefnandi, þrátt fyrir mótmæli stefndu á dskj. 14, með málsókn þessari hins vegar freista þess að hafa fé af stefndu á grundvelli formlegs söluumboðs frá þeim annars vegar og því, að eigendur fasteignanna hafi verið búnir að ná samningum um makaskiptin fyrir milligöngu hans hins vegar. Rétt sé að stefndu veittu Brynjari Franssyni söluumboð, enda verður söluumboð aðeins veitt löggiltum fasteignasala, en ekki stefnanda eða Lárusi. H. Lárussyni. Stefnandi sé því ekki réttur aðili að máli þessu. Ber því að sýkna stefndu sökum aðildarskorts hans. Það sé hins vegar gegn betri vitund, sem stefnandi haldi því fram, að hann hafi komið á samningum um makaskiptin. Með söluumboði, dags. 5. maí 1997, gáfu stefndu Brynjari Franssyni, löggiltum fasteignasala hjá Hátúni – fasteignasölu- söluumboð, sem gert er á sérstakt til þess ætlað staðlað eyðublað sem “staðfest sé af dómsmálaráðuneytinu skv. ákvæðum 9. gr. laga um fasteigna- og skipasölu nr. 34/1986, sbr. 2. gr. reglugerðar nr. 520/1987” eftir því, sem í eyðuablaðinu greini. Eyðublað þetta sé ekki í samræmi við það staðlaða form um söluumboð fasteignasala, sem gilti á þessum tíma, sbr. auglýsingu um staðfestingu á söluumboðseyðublaði Félags fasteignasala nr. 188/1997, sem birt var 20. mars 1997 í stjórnartíðindum B20, nr. 182/188. Hins vegar virðist eyðublaðið vera í samræmi við það söluumboð, sem birt var með auglýsingu nr. 105/1995, en staðfesting þess var felld úr gildi með auglýsingu nr. 188/1997. Stefnandi byggi kröfur sínar því ekki á lögmætu söluumboði. Ber að sýkna stefndu af þeirri ástæðu. Í framlögðu söluumboði segi: “Umboð þetta nær til þess að leita eftir tilboðum í eignina, semja kaupsamning, skuldabréf, afsal og aðra þá löggerninga, sem tengjast sölu eignarinnar. Um samskipti aðila, framkvæmd og tilhögun starfa fasteignasalans og um leið greiðslu kostnaðar, skal fara sem hér að neðan greinir.” Í þeim kafla umboðsins, sem varðar “tilhögun sölu” og “söluþóknun,” kemur fram, að stefndu veittu Brynjari Franssyni löggiltum fasteignasala umboðið til almennrar sölu eignarinnar. Samningsákvæðið um almenna sölu er nánar skilgreint með eftirgreindum hætti í umboðinu og er það samhljóða því ákvæði í báðum framangreindum auglýsingum: “Eign í almennri sölu má bjóða til sölu hjá fleiri fasteignasölum en einum. Söluþóknun greiðist þeim fasteignasala sem selur eignina.” Samkvæmt þessu skýra og afdráttarlausa orðalagi umboðsins getur stefnandi ekki, eins og hann byggir á, átt samningsbundinn rétt til söluþóknunar úr hendi stefndu. Einnig er samhljóða ákvæði og í auglýsingum um, að söluþóknun skyldi vera tiltekin hundraðshluti af söluverði eignarinnar, í þessu tilviki 2%, og greiðast “við undirritun kaupsamnings auk virðisaukaskatts”. Sé eign hins vegar sett í einkasölu er það samningsákvæði nánar skilgreint þannig í framlögðu söluumboði: “Eigandi eignar í einkasölu skuldbindur sig til þess að bjóða eignina aðeins til sölu hjá einum fasteignasala og á hann rétt til umsaminnar söluþóknunar úr hendi seljanda jafnvel þótt eignin sé seld annars staðar. Einkasala á einnig við þegar eignin er boðin fram í makaskiptum.” Þetta ákvæði sé hins vegar mjög frábrugðið samsvarandi ákvæði í söluumboði, sem staðfest var með auglýsingu nr. 188/1997 og er svohljóðandi: “Með einkasölu er átt við, að eigandi fasteignar felur einum fasteignasala fasteign til sölumeðferðar og skuldbindur sig til þess að bjóða fasteignina ekki til sölu hjá öðrum fasteignasala á þeim tíma, sem einkasöluumboð gildir. Brjóti seljandi gegn þeirri skuldbindingu og selji fasteignina annarsstaðar greiðir hann ____% af söluverðinu í bætur til fasteignasalans auk sannanlega útlagðs kostnaðar.” Þegar virt séu saman ákvæðin um einkasölu og almenna sölu sé einsýnt, að einungis sé til þess ætlast samkvæmt hinum stöðluðu umboðsskilmálum, sem staðfestir eru af dómsmálaráðuneytinu, að fasteignasali geti átt umsaminn rétt til söluþóknunar eða bóta úr hendi seljanda vanefni hann skuldbindingar, sem felast í umboði einkasölu. Þegar um almenna sölu fasteignar sé hins vegar að ræða gildir sjónarmið um samkeppni fasteignasala alfarið og sá hlýtur söluþóknun, sem kemur samningum á, þ.e. selur fasteignina. Þessum sjónarmiðum er haldið fram til frekari stuðnings sýknukröfu stefndu. Í þeim kafla umboðsins, sem fjallar um auglýsingu eignarinnar, komi fram að hún skyldi ekki auglýst. Einn kafli umboðsins varðar gildistíma þess frá undirritun þess. Þar gefi eyðublaðið kost á tvennu. Annars vegar dagafjölda, sem skal þá fylla út, eða “þar til eignin er seld”. Fyrir aftan síðarnefnda staðlaða kostinn, sem umsaminn var í þessu tilviki með merkingu í viðeigandi reit á eyðublaðinu, standi vélritað: “v/skipta á Lækjarás 6, Garðabæ”. Ekki verði séð, að eyðublaðið geri ráð fyrir eða heimili slíkt viðbótarákvæði við hina stöðluðu umboðsskilmála. Eigi verður heldur séð hvaða þýðingu þessi áritun getur haft um gildistíma umboðsins. Sé eigi heldur á því byggt af hálfu stefnanda, að kröfur hans í málinu grundvallist á því, að stefnandi hafi haft einhvers konar einkasölurétt á fasteign stefndu í skiptum við fasteignina að Lækjarási 6, sem enn hafi verið í gildi er samningar um makaskiptin tókust 11. júní 1997, sbr. dskj. 27, og hann eigi af þeirri ástæðu samningsbundinn og lögvarinn rétt til söluþóknunar úr hendi stefndu. Þá sé í eyðublaðinu staðlað ákvæði um, að umboðið sé uppsegjanlegt af hálfu beggja, en bundið við, að það sé gert með 30 daga fyrirvara. Þessi kafli sé hins vegar í söluumboði samkvæmt auglýsingu nr. 188/1987 hluti af kafla sem ber yfirskriftina: “TILHÖGUN SÖLU, SÖLUÞÓKNUN, GILDISTÍMI OG UPPSAGNARÁKVÆÐI.” Þar eru stöðluðu ákvæðin um gildistíma samhljóða hinu sama í framlögðu söluumboði. Sú megin breyting er þar hins vegar gerð á uppsagnarákvæðinu, að uppsagnarfyrirvarinn er ekki bundinn við 30 daga heldur frjálst samningsatriði, enginn lágmarksfjöldi daga og hámark fyrirvarans 30 dagar. Að því leyti sem framlagt söluumboð setur stefndu harðari kosti en þetta sé það ólögmætt og ekki bindandi fyrir stefndu. Með vísan til framanritaðs sé því haldið fram af hálfu stefndu, að stefnandi hafi ekki fært gild rök fyrir aðild sinni og kröfum í málinu. Af stefnu verði ráðið, að hann byggir kröfur sínar alfarið og eingöngu á þeirri málsástæðu að hann hafi komið á samningum milli stefndu og eigenda fasteignarinnar að Lækjarási 6 um makaskipti á þeirri fasteign og fasteign stefndu. Þetta sé rangt og það veit stefnandi. Þetta sé einnig ósannað og andstætt því, sem gögn málsins beri með sér. Þá hafi stefnandi ekki gert stefndu neinn reikning og hafi stefnandi því engan lögmætan grundvöll til kröfugerðar á hendur stefndu eða fyrir máli þessu. Beri að sýkna stefndu af öllum kröfum stefnanda og dæma stefnanda til að greiða stefndu málskostnað auk álags á málskostnað í samræmi við aðalkröfu stefndu. Stefnandi hafi ekki uppi neinar varakröfur í málinu heldur gerir þá kröfu eina, að stefndu verði dæmd til að greiða honum söluþóknun, 2% auk virðisaukaskatts, en því er haldið fram af hálfu stefndu, hvað sem öðru líður, að þóknun samkvæmt þeim hundraðshluta af söluverði sé miklu hærri en sanngjarnt megi telja með tilliti til þeirrar vinnu, sem fasteignasalinn hafi látið í té, og einnig sökum þess að um makaskipti var að tefla. Sú krafa er bersýnilega ósanngjörn og langt úr hófi fram og óheiðarlegt að hafa hana uppi eins og atvikum er háttað. Ef svo ólíklega færi, að dómurinn teldi stefnanda af einhverjum ófyrirséðum ástæðum eiga rétt til greiðslu fyrir fyrirhöfn sína vegna undirbúnings sölutilrauna og sölutilrauna, er þess krafist af hálfu stefndu til vara, að þá komi einungis til álita óveruleg fjárhæð, sem sanngjörn gæti talist með hliðsjón af nefndum ástæðum og atvikum og þeim tíma, sem hæfilegur kann að teljast til þeirra aðgerða. Í því tilviki verði málskostnaður látinn falla niður.Vaxtakröfu stefnanda sé sérstaklega mótmælt þ.m.t. vaxtafæti og upphafstíma vaxta. Því sé haldið fram, að dráttarvextir verði eigi dæmdir frá fyrra tímamarki en uppkvaðningu héraðsdóms. Krafan um sýknu vegna aðildarskorts sé reist á 2. mgr. 16. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Hvað aðrar málsástæður varðar sé vísað til laga nr. 34/1986 um fasteigna- og skipasölu með síðari breytingum, einkum 8., 9., 12., og 14., gr. reglugerðar nr. 520/1987 um löggildingu og tryggingaskyldu fasteigna- og skipasala, einkum 2. gr., auglýsinga nr. 105/1995 og 188/1997 um staðfestingu á söluumboðseyðublaði Félags fasteignasala og til hliðsjónar núgildandi laga nr. 54/1997 um fasteigna-, fyrirtækja- og skipasölu, sem tóku gildi 29. maí 1997, og reglugerðar nr. 93/1998 um samninga um söluþjónustu fasteignasala og söluyfirlit, sem öðlaðist gildi 20. febrúar 1998. Þá sé vísað til almennra reglna kröfu- og samningaréttar, sanngirnisraka og 33. og 36. gr. samningalaga nr. 7/1936, sbr. 3. og 6. gr. laga nr. 11/1986 um breytingu á þeim lögum. Málskostnaðarkrafan byggist á ákvæðum XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. einkum 130. gr. og a- og c- lið 1. mgr. og 2. mgr. 131. gr. laganna. Tekið skuli fram, að stefndu eru ekki virðisaukaskattskyldir aðilar og þess því ekki krafist, að við ákvörðun málskostnaðar verði tekið tillit virðisaukaskatts á málskostnað. Sönnunarfærsla Í málinu gáfu aðilaskýrslur Lárus Hrafn Lárusson, sölustjóri og eigandi stefnanda, Safamýri 52, Reykjavík kt. 060661-3599 og stefndu Katrín Árnadóttir, fiðlukennari, kt. 300542-4689 og Reynald Þráinn Jónssson, framkvæmdarstjóri, kt. 030238-7969, bæði til heimilis að Lækjarási 6, Garðabæ. Vitni báru Brynjar Fransson, sölumaður og lögg. fasteignasali, Krummahólum 37, Reykjavík kt 160739-4529, Eiríkur Pétur Christiansen, sjóntækjafræðingur, Blikanesi 7, Garðabæ, kt.130255-2999, Magnús Emilsson, fasteignasali, Smyrlahrauni 27, Hafnarfirði kt. 010554-3189, Ævar Gíslason, heildsali, Eyktarhæð 2, Garðabæ, kt. 230459-2159 og Kristján Vignir Kristjánsson, fasteignasali, Lindarbergi 4, Hafnarfirði, kt. 090858-4089. Fram kom hjá vitninu, Lárusi Hrafni, að það hafi verið í fjölskylduboði, að Eiríkur Pétur Christiansen, gleraugnakaupmaður, hafi talað við hann, um að hann væri að íhuga að skipta um húseign og vildi reyna að fá stærri eign í Garðabæ, helst í Arnarnesinu. Hann kvað Eirík Pétur svo hafa hringt síðar í vikunni og tilkynnt að honum hafi verið full alvara með þessari umræðu og hafi verið samþykkt af stefnanda að hefja sölutilraunir. Lárus kvaðst hafa skoðað húseign Eiríks Péturs og þeir farið saman í skoðunarferð um Garðabæinn. Stefnandi hafði svo í samráði við Eirík Pétur auglýst eftir stærra íbúðarhúsi í skiptum fyrir minna og hafði auglýsingin birst í Morgunblaðinu þriðjudaginn 24. apríl 1997 og daginn eftir hafði stefnda Katrín hringt og boðið einbýlishús sitt að Blikanesi 7, Garðabæ til sölu í skiptum fyrir minna. Eiríkur Pétur hafi svo fyrir milligöngu stefnanda fengið að skoða húseignina að Blikanesi 7. Í framhaldi af því hefði stefndu gengið frá söluumboði til stefnanda. Hann kvaðst hafa fengið Brynjar Fransson, sölumann, hjá stefnanda til að meta húseign Eiríks Péturs, sem hafi verið fjölskylduvinur Lárusar til margra ára og hann því dregið sig til hlés í sambandi við sölumeðferðina. Munurinn á eignunum hafi verið um kr. 8.000.000.- þ.e. húsið að Lækjarási 6, hafi verið metið á kr. 15.500.000.- en Blikanes 7 á kr. 23.000.000.- og hefðu verið sett upp tilboð, sem þó hefðu ekki verið samþykkt, en síðasta hugmyndin hefði verið á tilboði merktu dskj. nr. 10. Hann kvað Brynjar hafa samið söluumboðið stefndu og hafi gildistími þess miðast við sölu húseignarinnar að Blikanesi 7 eða makaskiptum við húseignina að Lækjarási 6. Hann hafði ekki haft skriflegt söluumboð frá Eiríki Pétri. Fram kom hjá stefndu Katrínu og Reynaldi, að söluumboðið vegna sölu Blikaness 7 var undirritað af þeim á heimili þeirra, er Brynjar Fransson skoðaði og verðlagði húseignina, en á sama tíma hafi hún verið til sölumeðferðar hjá fleiri fasteignasölum, en haustið 1996 höfðu þau farið að huga að sölu á húseigninni. Tilboð það, sem gert var í húseignina af Eiríki Pétri og merkt er dskj. nr. 9 kvaðst Katrín fyrst vera að sjá nú, en kannaðist við Brynjar Fransson hafi lýst því fyrir henni og talið það mjög óhagstætt og hún mundi tapa á því að samþykkja það. Hún kvaðst frá upphafi hafa talað um, að þau þyrftu að fá 8 milljónir króna í milligjöf til að létta á skuldum. Það kvað ekki hafa verið um að ræða neitt gagntilboð, hvorki formlegt né óformlegt. Hún sagði að eftir að símbréf barst frá Brynjari um tilboð Eiríks Péturs hafi samningstilraunir rofnað og Brynjar vilja láta þetta kyrrt liggja í bili og borið við að eitthvað væri að hjá Pétri. Í lok maí hafði hún samt ákveðið að hringja í Eirík Pétur og athuga hvernig málin stæðu. Þá hafi komið í ljós að þau höfðu áhuga á að kaupa húsið að Blikanesi 7, en vildu ekki hafa Eignamiðstöðina Hátún inni í myndinni. Hún kvað málin nú hafa farið aftur á skrið. Hún kvaðst áður hafa leitað til Hraunhamars, fasteignasölu og sagði hún Ævari, sölumanni þar, frá því sem komið hafði upp um húsið að Lækjarási 6 og áhuga hennar á makaskiptum á húsinu. Hún kvaðst ekki hafa leitað til Hraunhamars til að komast hjá því að greiða sölulaun til stefnanda. Hún hafði ekki skýringu á því hvers vegna stefnandi gat ekki komið á samningum um kaupin, og vissi ekki af hverju Eiríkur Pétur hafi ekki viljað hafa stefnandi inn í myndinni í sambandi við skiptin, en hann hafi sagst vera með aðra fasteignasölu, en hann hafi ekki borið fyrir sig, að deila um sölulaun hafi valdið. Hann hafi heldur ekki kannast við að neinar persónulegar aðstæður hafi orðið til þess, að hann hafi viljað hætta við eða fresta kaupunum. Fram kom og hjá Reynaldi að leitað hafi verið til Hraunhamars fasteignasölu um sölu á fasteigninni Blikanesi 7 vegna andstöðu Eiríks Péturs við því að gengið yrði frá henni hjá stefnanda. Hann vissi ekki af hverju málið komst í biðstöðu og kvað einu leiðina til að losna út úr þessu hafi verið að leita á önnur mið. Hann kvaðst ekki hafa rætt um gildistíma söluumboðsins, en er hann hafi leitað til Hraunhamars, fasteignasölu, hafi hann talið að söluumboðið væri úr gildi fallið og hann hefði frjálst val um það, hvert hann leitaði. Það hafi verið talað um að þau þyrftu að fá kr. 8 milljónir á milli við skiptin. Hann kvað að umsamin söluþóknun til Hraunhamars, fasteignasölu hafi verið 1,5% af söluverði og hafi þau verið greidd 14. ágúst 1997 um leið og gengið var frá kaupsamningi og hafi ekki verið rætt um lækkun vegna þess sem á undan var gengið, en til álita hafi komið að þau gætu þurft að greiða fleiri en einum sölulaun og hafi fasteignasalan Hraunhamar ábyrgst að greiða kostnaðinn af því, ef þau töpuðu máli þessu. Vitnið Brynjar Fransson fasteignasali vann hjá stefnanda og þá aðallega við skjalagerð, en kannaðist við að hafa reynt að koma á makaskiptasamning um húseignirnar Lækjarás 6 og Blikanes 7 í Garðabæ. Það kvaðst hafa talið það í upphafi skoðun beggja eigendanna að hæfileg milligjöf væri kr. 8.000.000.- og því hafi húseignin Lækjarási 6 verið ofmetin í tilboði frá Eiríki Pétri dags. 16. maí 1997, en eðlilegt verð fyrir hana hafi verið 15,5 milljónir kr., sbr. og söluyfirlit merkt dskj. nr. 22. Vitnið kvað vinatengsl við Eirík Pétur og persónulegar ástæður hjá honum hafa valdið því, að málið fór í bið um að koma á makaskiptum á húseignunum. Vitnið kvaðst í framhaldi af tilboði Eiríks Péturs dags. 16. maí hafa sett upp miðlunartillögur, en svar Eiríks Péturs hafi verið að hann nennti ekki að standa í þessu og hafi málinu virst vera lokið með því. Vitnið kvaðst ekki hafa ráðlagt stefndu kaup á Lækjarási 6 fyrir um 17.000.000.- sbr. tilboð Eiríks Péturs, þar að það hafi talið verðið 15,5 milljónir vera nær réttu lagi. Verðið 23 milljónir á Blikanesi 7 hafi heldur ekki verið nein heilög tala. Það kvað ekki hafa reynt nægilega á það hvort samningar gætu tekist og hafi það verið vegna afstöðu Eiríks Péturs. Það kvað þá athugasemd um gildistíma söluumboðsins að það miðaðist við skipti á húseigninni Lækjarási 6 hafa verið setta að ósk stefndu, en Blikanes 7 hafi og verið til sölu á Fasteignamiðstöðinni ef eignaskiptin tækjust ekki. Vitnið, Eiríkur Pétur, kvaðst hafa þekkt Lárus Hrafn þar eð bróðir hans hafi verið einn af bestu vinum þess. Það kannaðist við að hafa leitað til hans með það í huga að kannað yrði fyrir milligöngu stefnanda hvort að í Garðabænum væri til sölu stærri eign en húseign þess að Lækjarási 6, sem gengi uppí í skiptum. Hann hefði svo unnið í málinu með samþykki þess þ. á. m. auglýst eftir stærri húseign. Það kvaðst svo í framhaldinu hafa gert tilboð í húseignina Blikanesi 7, 16. maí 1997, sem gilt hafi til 20. maí 1997. Það kvað hafa gengið nokkur símbréf á milli þess og stefnanda vegna sölutilrauna hans og stefnandi hafi komið því til leiðar að húseign þess og húseign stefndu væru skoðaðar. Það kvað samskipti þess og stefnanda vegna væntanlegra fasteignaviðskipta hafa rofnað eftir 20. maí vegna ágreinings við stefnanda um hæfilegt verð fyrir húseign vitnisins og það ekki sætt sig við verðmat hans, sem upphaflega hafi talið eðlilegt verð á húseign þess vera kr. 14.000.000.- en það viljað fá 17 milljónir. Það kvað stefndu hafa hringt í það eftir að samskiptin rofnuðu við stefnanda og viljað fá að vita hvað væri í gangi. Það kvaðst hafa sagt þeim að hann væri hættur við. Þau hafi viljað taka upp málið aftur og það verið tilbúið að skoða þetta aftur. Það kvaðst jafnframt hafa sagt þeim að það treysti sér ekki til að fara með málið gegnum Eignamiðstöðin Hátún. Þetta hafi þó ekkert haft með sölulaun að gera, en það hafi aldrei talað um sölulaun við stefnanda eða lækkun þeirra vegna tengsla eða vinskapar við Lárus Hrafn. Það kvaðst halda að 26. maí 1997 hafi það verið hætt að hugsa um skiptin og minntist þess ekki að það hafi verið reiðubúið að greiða milligjöfina á milli húseignanna kr. 8.000.000.- Það kvaðst hafa leitað til fasteignasölunnar Húsið eftir að stefndu leituðu persónulega til þess en þar hafi það þekkt Kristján Kristjánsson sölumann og það greitt 1% af söluverði Lækjaráss 6 í söluþóknun við undirskrif kaupsamnings og hafi Kristján boðið það. Vitnið Magnús Emilsson fasteignasali kvað stefndu hafa sett húseignina Blikanes 7, í sölu á fasteignasölu þess, Hraunhamar, en það kvaðst sjálft ekki hafa skoðað eignina. Stefndu hafi skrifað undir söluumboð, en þar ekki verið tilgreind ákveðinn hundraðshluti sölulauna sem þó sé almennt gert, heldur hafi verið samið við stefndu um að sölulaunin skyldu vera 1,5%. Það kvað sölulaun hafa verið 1,7% af söluverði ef eign væri í einkasölu (nú 1,9% og þekkist 1,5%) en 2% í almennri sölu. Það kvaðst hafa vitað um fyrri sölutilraunir, sem ekki hafi gengið upp og hafi fólkið, þ.e. stefndu og eigendur Lækjaráss 6, ekki viljað eiga frekari viðskipti við stefnanda, en það ábyrgst gagnvart stefndu greiðslu sölulauna, ef mál þetta tapaðist. Vitnið Ævar Gíslason, sölumaður hjá fasteignasölunni Hraunhamri kvað stefndu Katrínu hafa hringt til þess og hún verið ákveðin í að selja húseign sína Blikanes 7 og það farið samdægurs að skoða eignina. Það kvað aðila hafa verið tilbúna að taka upp sölutilraunir eftir að málið hafði allt legið niðri í um mánuð, þ.e. skipti á eignunum Blikanesi 7 og Lækjarási 6, Garðabæ. Það kvað verðið á Lækjarási 6 hafi verið í hærri kantinum, en endanlega hafi báðar eignirnar selst á góðu verði. Það kvaðst aðallega hafa átt samskipti við fasteignasalann Húsið um að koma á samningum milli eigenda húsanna. Það kvað stefndu hafa greitt 1,5% af söluvirði eignar sinnar í sölulaun og sé oft slegið af sölulaununum þegar um stærri eignir sé að ræða. Vitnið Kristján V. Kristjánsson, fasteignasali hjá fasteignasölunni Húsið kvaðst þekkja ágætlega Eirík Pétur Christiansen og vegna kunningsskapar hafi hann leitað til þess um sölu á fasteign hans að Lækjarási 6, Garðabæ. Það kvaðst þá ekki hafa vitað um sölutilraunir stefnanda. Pétur hafi sagt því að það vissi um ákveðna eign í Blikanesi, sem hann vildi kaupa í skiptum. Það kvaðst þá hafa tjáð Pétri, að fasteignasala þess mundi sjá um sölu á eign hans, en annar yrði með sölu á hinni fasteigninni og það gengið eftir. Það hafði ekki tiltækan reikning um sölulaunin, sem Eiríkur Pétur hafði greitt til þess. VI. Niðurstöður. Umboð það, sem stefndu veittu Brynjari Franssyni fasteignasala til að selja eign þeirra Blikanes 7, Garðabæ, er gert á eyðublað sem merkt er fasteignasölunni Hátún og upplýst er að Brynjar var starfsmaður fasteignasölunnar og sú söluþóknun sem greind er í umboðinu hefði runnið til fasteignasölunnar, en ekki sérstaklega til Brynjars og verður því að telja að stefnandi eigi fulla aðild að þessu máli og sýknukrafa stefndu vegna aðildarskorts ekki tekin til greina. Þó að í söluumboði þessu sé talað um að eignin sé sett í almenna sölu er ljóst af því, sem fram kemur í því og upplýstst hefur hér við meðferð málsins fyrir dómi að það er mun takmarkaðra og miðast eingöngu við makaskipti á þessari eign og húseignarinnar Lækjarási 6, Garðabæ að tilskildri hæfilegri milligjöf sem stefndu töldu að þyrfti að vera kr. 8.000.000.- Stefndu veittu þetta umboð í framhaldi af auglýsingu frá stefnanda, merkt dskj. nr. 3, sem hann lét birta í Morgunblaðinu 22. apríl 1997 eftir að eigandi húseignarinnar Eiríkur Pétur hafði leitað til hans um að finna stærri húseign í skiptum fyrir hana og milligjöf í peningum. Hvort sem Eiríkur Pétur hefur haft samráð við stefnanda um auglýsinguna eða ekki er fram komið að hann samþykkir tilraunir stefnanda um að koma á skiptunum og að því leyti er eignin í sölumeðferð hjá stefnanda. Þó að Eiríkur Pétur hafi ekki skrifað undir söluumboð verður samt að líta svo á, að hann hafi verið bundinn við ákvæði 14. gr. laga nr. 34/1986, ef af skiptunum og sölu hefði orðið. Hins vegar verður ekki séð, að Eiríkur Pétur hafi verið bundinn af neinum tímamörkum um það hve lengi hann hefði eignina í sölumeðferð. Stefndu höfðu undirgengist að greiða stefnanda í söluþóknun 2% af söluverði fasteignar sinnar að Blikanesi ef af skiptunum yrði og ásættanleg milligjöf fengist. Ekki verður betur séð af gögnum málsins en að stefnandi hafi með venjulegum og eðlilegum hætti reynt að koma á þessum skiptum. Hann hafði metið báðar eignirnar til verðs, komið á sambandi milli eigenda og eftir samningaviðræður gerði Eiríkur Pétur tilboð sem stefndu höfnuðu og stefnandi hafði heldur ekki getað mælt með miðað við það verðmat sem hann hafði gert og þær hugmyndir sem stefndu höfðu um milligjöf. Hann hafði enn reynt að koma á samkomulagi með því að setja upp uppkast að nýju tilboði, sem hann bar undir Eirík Pétur án þess þó að um formlegt gagntilboð væri að ræða. Af framburðum vitnanna Brynjars Franssonar og Eiríks Péturs er ljóst að þessar umleitanir leiða til þess að Eiríkur Pétur hættir við frekari sölutilraunir og skildi Brynjar orð Eiríks Péturs svo að hann væri hættur við skiptin á þeim forsendum að hann fengi ekki nægilega mikið verð fyrir eign sína í skiptunum. Þetta verður að skilja svo, að Eiríkur Pétur hafi þar með tekið eignina út úr sölumeðferð hjá stefnanda. Ósannað er að neinar persónulegar ástæður hafi valdið hjá Eiríki Pétri um að sölutilraunum var hætt og hefði verið eðlilegast að stefnandi hefði tilkynnt stefndu að Eiríkur Pétur hefði hætt við að selja þeim eignina í skiptum. Af þessu leiðir, að hið takmarkaða söluumboð stefndu til stefnanda var úr gildi fallið, er stefndu hófu í lok maí persónulega samningaviðræður við Pétur aftur og leituðu svo til fasteignasölunnar Hraunhamars. Það er því mat réttarins að stefndu sé óskylt að greiða stefnanda 2% af söluvirði fasteignarinnar Blikaness 7 í sölulaun, enda liggur fyrir að stefnanda var ógerlegt að koma á endanlegum kaupsamningi um eignirnar vegna afstöðu Eiríks Péturs. Er Eiríkur Pétur gerði tilboð í fasteign stefndu var hann bundinn við að greiða stefnanda söluþóknun svo sem kveðið er á um í 14. gr. laga nr. 34/1986 ef það hefði verið samþykkt og ekkert sérstakt sem bendir til þess að hann hafi tekið eignina úr sölumeðferð hjá stefnanda vegna þess að hann hafi viljað komast hjá greiðslu söluþóknunar. Fallast verður samt á það, að stefnandi hafi unnið að því að koma á sölunni á fasteign stefndu í makaskiptum við eignina að Lækjarási 6 og hafi í þeim viðskiptum kappkostað að gæta hagsmuna þeirra. Hann kemur á sambandi milli eigandanna, sér um ýmsa vinnu í sambandi við væntanleg skipti auk vinnu við tilboðsgerð og samningaumleitanir. Þó að honum hafi ekki tekist að koma á samningum milli stefndu og Eiríks Péturs verður að telja að hann eigi nokkurn þátt í því að samningar tókust og eigi samkv. 14. gr. laga nr. 34/1986 rétt á nokkurri þóknun fyrir þá aðstoð sem hann veitti og þykir hún að álitum hæfilega ákveðin kr. 123.255.- að meðtöldum virðisaukaskatti, en viðbættum dráttarvöxtum frá uppsögu dóms þessa. Eftir þessum úrslitum þykir rétt að stefndu greiði stefnanda krónur 70.000.- í málskostnað. Dóm þennan kveður upp Guðmundur L. Jóhannesson, héraðsdómari. Dómsorð: Stefndu, Katrín Árnadóttir og Reynald Jónsson, greiði stefnanda, Eignamiðstöðinnni Hátún, kr. 123.255.- auk dráttarvaxta skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá uppsögu dóms þessa til greiðsludags. Stefndu greiði stefnanda kr. 70.000.- í málskostnað.

Mál nr. 456/1998

Farmsamningur Vátrygging Endurkrafa Skaðabætur

Þegar salt var losað úr lest flutningaskipsins L kom í ljós að hluti farmsins hafði mengast af ryði úr skipshliðum og plasti, sem átti að verja saltið. Hafði skipið verið fermt án þess að gengið væri frá lestinni með fullnægjandi hætti. T, vátryggingafélag eiganda farmsins, greiddi honum bætur vegna þessa og stefndi K, farmflytjandanum, til endurgreiðslu þeirrar fjárhæðar. Talið var að þar sem skipstjóra hefði borið að sjá til þess að farmurinn væri ekki settur í lestirnar fyrr en umbúnaður í þeim væri fullnægjandi, yrði farmflytjandinn að bera ábyrgð á tjóninu. Var K dæmt til að greiða T andvirði þess salts, sem sannað þótti að hefði skemmst.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 20. nóvember 1998. Hann krefst þess aðallega að stefndi verði dæmdur til að greiða 1.086.110 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 15. desember 1997 til greiðsludags. Til vara krefst hann þess að stefndi verði dæmdur til að greiða lægri fjárhæð. Loks krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, en til vara að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Með farmsamningi stefnda og Saltkaupa hf. undirrituðum 17. október 1996 tók stefndi að sér að flytja frá Spáni til íslenskra hafna á árunum 1997 og 1998 nánar tiltekið magn af umbúðalausu salti til fisksöltunar. Skyldi farin ein skipsferð mánaðarlega með saltið eftir nánari tilkynningu frá Saltkaupum hf. Mál þetta varðar skemmdir á farmi í eigu Saltkaupa hf., sem stefndi flutti frá Almeria á Spáni til Íslands í einni af ferðum, er farnar voru samkvæmt farmsamningnum. Í umrætt sinn notaði stefndi til flutningsins farmskipið m/s Lobo, sem hann kveðst hafa haft til ráðstöfunar samkvæmt tímabundnum farmsamningi. Farmskírteini var gefið út af skipstjóranum í Almeria 16. júlí 1997. Það var ekki framselt þriðja manni og var Saltkaup hf. handhafi þess. Í skírteininu kom fram, að þyngd alls saltfarmsins væri 2.725 smálestir brúttó. Sendandi farmsins var Union Salinera de España S.A. Fyrsti viðkomustaður skipsins hér á landi var Höfn í Hornafirði. Var þar skipað upp 890.540 kg af salti 26. júlí 1997 samkvæmt skýrslum löggilts vigtarmanns. Því næst var affermt á Neskaupstað og síðan á Vopnafirði, Dalvík, Sauðárkróki og Flateyri. Síðasta affermingarhöfn skipsins átti að þessu sinni að vera Patreksfjörður. Þar komu 1. ágúst 1997 í ljós skemmdir á farminum. Að beiðni Saltkaupa hf. var sá hluti farmsins, sem reyndist skemmdur, fluttur með skipinu til Grindavíkur, þar sem skemmda saltið var látið í land. Á vottorði löggilts vigtarmanns í Grindavík kemur fram, að þar var vegið úr skipinu úrgangssalt samtals 161.870 kg. Ekki nýtur við vigtarvottorða um salt, sem látið var á land annars staðar en á Höfn í Hornafirði og í Grindavík. Hins vegar liggur fyrir eyðublað með fyrirsögninni „Voyage Report“ auðkennt Saltkaupum hf., þar sem ritaðar eru á íslensku upplýsingar um viðtakendur, affermingardaga og þunga salts, sem skipað var upp. Skjal þetta var lagt fram í þrem gerðum. Á einni þeirra er talan 161.000 rituð fyrir neðan talnadálk með tölum um affermt magn á einstökum losunarhöfnum. Eru aðilar sammála um að hér sé átt við 161.000 kg af óhreinu salti, sem sett var í land í Grindavík 3. ágúst 1997. Hinar gerðir skjalsins bera þess merki að strikað hafi verið yfir tölu þessa. Að sögn framkvæmdastjóra Saltkaupa hf. var eyðublaðið fyllt út af Jóni Steindórssyni losunarstjóra félagsins. Nafn hans er þó ekki á blaðinu. Það er dagsett í Grindavík 3. ágúst 1997 og þar fyrir neðan er undirritun skipstjóra m/s Lobo ásamt einni athugasemd. Á blaðinu eru allar tölur um saltmagn í heilum þúsundum kílógramma, nema það, sem sett var í land á Höfn. Þar er greint sama magn og getið er í áðurgreindu vigtarvottorði. Samkvæmt fyrstnefndri gerðs skjalsins var þyngd affermdrar vöru alls 2.572.540 kg að meðtöldum áðurgreindum 161.000 kg af skemmdu salti. Saltið var vátryggt með farmtryggingu hjá áfrýjanda, sem greiddi 10. október 1997 Saltkaupum hf. 1.086.110 krónur í tjónsbætur og framkrefur stefnda um þá fjárhæð í þessu máli. II. Skemmdir á farmi m/s Lobo voru skoðaðar 1. ágúst 1997 á vegum umboðsmanns Lloyd’s, Könnunar ehf. Í skoðunarvottorði félagsins 29. september 1997 segir svo: „Ég undirritaður fór samkvæmt beiðni Könnunar ehf., um borð í m/s Lobo sem var að losa saltfarm í Patreksfjarðarhöfn til að skoða skemmdir á farmi vegna ryðs sem kom úr hliðum lestanna og mengaði farminn. Í ljós kom að plast, sem lagt var upp með síðum skipsins og átti að hindra að farmurinn lægi upp að síðunni, hafði fallið niður við lestun skipsins og kom því ekki að neinu gagni. Talsvert ryð var í farmi meðfram síðum, öllu því meir í aftari lest skipsins og hluti farmsins ónýtur.“ Af hálfu stefnda er ekki vefengt, að skemmdir þessar stafi af ryði úr lestum skipsins. Um áhrif málma á óvarið salt er fjallað í bréfi Rannsóknastofnunar fiskiðnaðarins 14. apríl 1999, sem lagt var fyrir Hæstarétt. Þar segir meðal annars: „Við flutning á salti sem á að nota til söltunar á fiski þarf að tryggja að það mengist ekki af kopar eða járni. Salt sem inniheldur þessa málma getur orsakað það að fiskur sem er saltaður með því gulnar og verðfellur af þeim völdum. Eins og fram kemur í samningi milli skipafélags og Saltkaupa þá er kveðið á um að lestin eigi að vera klædd að innan með plasti til að koma í veg fyrir mengun. Kölkunin er til að draga úr saggamyndun og er nauðsynleg til að taka við raka sem myndast undir plastinu. Plastið þarf að hylja allar lestarhliðarnar. Salt má ekki komast í snertingu við berar hliðar þar sem það mengast af málmjónum og mengunin getur náð langt inn í saltfarminn. Við hreyfingu úti á rúmsjó getur saltið runnið til í lestinni og blandast saman. Við löndun blandast saltið síðan saman og ekki er hægt að greina á milli mengaðs og ómengaðs salts. Erfitt er að gefa ákveðnar leiðbeiningar um hvernig best er að standa að plöstun lestar nema að þekkja alla staðhætti. Í flestum tilvikum er best að byrja neðst og rúlla plastinu upp með hliðunum um leið og saltinu er skipað um borð. Þannig er tryggt að plastið hylji vel hliðarnar og fjúki ekki. Ef plastið rifnar eða fýkur þarf að stoppa lestunina og koma því fyrir á þeim stöðum sem það hefur rifnað til að hindra snertingu salts við skipssíður.“ Í áðurnefndu skoðunarvottorði Könnunar ehf. 29. september 1997 er einnig vitnað til telex-skeytis frá fyrirtækinu S. A. López Guillén í Almeria, þar sem fram kemur að slitrur úr plastinu hafi „blandast“ saltinu. Þá er í vottorðinu vísað til frásagnar nafngreinds starfsmanns Saltkaupa hf. í viðtali við Könnun ehf. 17. eða 18. september 1997, þar sem fram kemur að í Grindavík væru 307.460 kg af menguðu salti, „bæði væri ryð í því og eins væri rifrildi úr plasti sem hefði átt að vera sem vörn fyrir plastið en hefði dottið niður og hefði plastið tæst í sundur við losun og væri plast rifrildið blandað saltinu.“ Í tilefni af þessu fór skoðunarmaður Könnunar ehf. til Grindavíkur 25. september 1997 og skoðaði saltbing, sem þar var í geymslu. Um þetta sagði í skoðunarvottorðinu, að þar hafi verið bingur, 14 m langur, 5 m breiður og um 5 m á hæð. Taldist skoðunarmanninum svo til að bingurinn gæti hafa verið milli 300 og 350 smálestir. Hafi bæði verið ryð og plastslitrur í saltinu. III. Sjópróf til rannsóknar á málsatvikum virðist ekki hafa verið haldið. Ekki liggur heldur fyrir útdráttur úr skipsbók. Samkvæmt skýrslu skipstjóra, ritaðri í Grindavík 4. ágúst 1997, hófst ferming skipsins í Almeria 16. júlí 1997 kl. 14.00 og lauk kl. 19.45. Segir þar, að vegna hvassviðris hafi losnað hluti af plastdúk, sem settur hafði verið í lestina til hlífðar saltinu. Hafi dúkurinn fallið niður í lestina með þeim afleiðingum að plastið „blandaðist“ saltfarminum. Þegar færiband, sem notað var við ferminguna, hafði verið stöðvað, hafi nokkur tonn af salti verið komin ofan á plastið. Hafi því verið ókleift að fjarlægja það úr saltinu. Ákveðið hafi verið að fjarlægja allt plastið, sem eftir var, til þess að koma í veg fyrir frekari mengun af því. Með gögnum, sem rakin eru í II. kafla hér á undan og skýrslu skipstjórans telst sannað, að hluti farms m/s Lobo hafi mengast af ryði og plasti vegna atvika í tengslum við fermingu skipsins í Almeria. Ekki liggur ljóst fyrir hverjir önnuðust ferminguna í Almeria, en af málsgögnum verður ráðið að það hafi ekki verið skipverjar, heldur menn úr landi. Hinir síðastgreindu munu ekki hafa gefið skýrslu um atburði, sem leiddu til farmskemmdanna. Um atburðina er ekki annað að styðjast við en framangreinda frásögn skipstjóra. Af henni verður þó ekki með vissu ráðið að menn úr landi, sem unnu að fermingu, hafi valdið því að plastdúkarnir aflöguðust og þvældust undir saltið. Þá er ósönnuð gegn andmælum áfrýjanda sú staðhæfing í skýrslu skipstjóra, að Saltkaup hf. eða menn, sem það félag ber ábyrgð á, hafi samþykkt að fjarlægja hluta af plastdúkunum áður en fermingu var lokið. Að svo vöxnu máli þarf ekki að taka afstöðu til þeirrar málsástæðu stefnda, að af nánar tilgreindum ákvæðum farmsamningsins 17. október 1996 leiði, að Saltkaup hf. beri sem farmssamningshafi ábyrgð á verkum manna úr landi, sem hafi annast fermingu skipsins á vegum farmsendanda. IV. Aðilar eru sammála um að um ágreining þeirra verði dæmt eftir íslenskum réttarreglum. Ekki er deilt um, að samkvæmt farmsamningnum 17. október 1996 hafi stefnda verið skylt að búa lestar m/s Lobo undir fermingu meðal annars með því að kalka þær og koma þar fyrir hlífðardúkum úr plasti. Ber stefndi því bótaábyrgð á tjóni, sem rekja má til ófullnægjandi umbúnaðar að þessu leyti. Í farmsamningnum er sérstaklega tekið fram, að ferming og búlkun farms skuli ævinlega fara fram undir eftirliti skipstjóra. Er það í samræmi við meginreglu í 26. gr. siglingalaga nr. 34/1985. Af málsgögnum má ráða, að plastdúkar þeir, er verja áttu farminn ryðmengun, hafi losnað vegna vinds, sem ekki hafi verið meiri en vænta mátti á fermingarstaðnum á þessum tíma árs. Verður því miðað við að ekki hafi verið nægilega vel gengið frá festingum dúkanna áður en ferming m/s Lobo hófst. Umrædd vandkvæði komu upp, þegar skammur tími var liðinn frá því að ferming hófst. Skipstjóra bar að hafa eftirlit með því að saltfarmurinn væri ekki settur í lestarnar fyrr en umbúnaður í þeim væri fullnægjandi, sbr. 6. gr. siglingalaga. Í skýrslu skipstjóra 4. ágúst 1997 kemur fram að hann lét viðgangast að fermingu væri haldið áfram, þótt plastdúkarnir væru farnir úr lagi. Einnig verður ráðið af skýrslunni, svo sem áður greinir, að fjarlægður hafi verið hluti af plastdúkunum í því skyni að hindra að saltið blandaðist frekar plastinu. Verður að leggja til grundvallar að þessar yfirsjónir skipstjóra hafi orðið til þess að skipið var í upphafi ferðar ekki fært um að flytja saltfarminn, án þess að hætta væri á að hann skemmdist af mengun frá aðskotaefnum. Á þeirri óhaffærni ber stefndi ábyrgð sem farmflytjandi, sbr. 3. mgr. 68. gr. siglingalaga. Samkvæmt því og þar sem telja verður sannað með gögnum þeim, er áður voru rakin, að hluti farms m/s Lobo hafi skemmst af mengun af völdum óhaffærni skipsins, verður skaðabótaskylda lögð á stefnda, sem óumdeilt er að var farmflytjandi í skilningi siglingalaga, sbr. 1. mgr. 21. gr. þeirra. Hefur áfrýjandi með greiðslu vátryggingarbóta fyrir tjónið öðlast rétt Saltkaupa hf. á hendur stefnda, sbr. 1. mgr. 22. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. V. Ágreiningur er um umfang tjóns. Áfrýjandi heldur fram, að hann eigi rétt til bóta fyrir um 313.000 kg af saltfarminum. Vísar hann um það meðal annars til þess, að stefndi hafi samkvæmt farmskírteini tekið til flutnings 2.725.000 kg af salti, en samkvæmt áðurgreindu „Voyage Report“ 3. ágúst 1997 hafi alls verið affermd 2.411.540 kg af hreinu salti í öðrum höfnum en Grindavík. Mismunur sé því 313.460 kg. Einnig rökstyður áfrýjandi kröfu sína með því að skoðunarmaður Könnunar ehf. hafi talið að mengað salt í Grindavík gæti verið milli 300.000 og 350.000 kg. Eins og greinir í I. kafla hér að framan liggja fyrir í málinu þrjár gerðir af „Voyage Report“ frá 3. ágúst 1997, sem fyllt var út af losunarstjóra Saltkaupa hf. og undirritað af skipstjóra m/s Lobo. Upplýsingar um magn salts, sem samkvæmt skjali þessu var látið í land á öðrum höfnum en Höfn í Hornafirði og Grindavík, eru ekki studdar öðrum gögnum, svo sem vottorðum frá löggiltum vigtarmönnum. Einnig bera magntölur merki þess, að þær styðjist að nokkru við áætlun. Skjalið er að öðru leyti þannig úr garði gert, að það verður ekki lagt til grundvallar dómi. Um athugun skoðunarmanns Könnunar ehf. er það að segja, að hann taldi á grundvelli ónákvæmrar mælingar á saltbing í Grindavík tveimur mánuðum eftir affermingu þar, að hið skemmda salt „gæti verið milli 300 og 350 tonn“. Þegar af þeim sökum verður skoðunargerð hans ekki talin hafa sönnunargildi í málinu. Gegn andmælum stefnda verður ekki miðað við áætlun skoðunarmannsins, þegar bætur verða ákveðnar. Verður við ákvörðun bóta lagt til grundvallar að alls hafi 161.870 kg af salti skemmst í skipinu, sbr. vigtarnótu löggilts vigtarmanns í Grindavíkurhöfn. Ekki liggja fyrir gögn um að Saltkaup hf. hafi getað selt hina skemmdu vöru að einhverju eða öllu leyti sem úrgangssalt. Kemur því ekki til frádráttar bótum ætlaður ávinningur af slíkri sölu. VI. Stefndi hefur ekki fært viðhlítandi rök fyrir því, að bótafjárhæð verði ákveðin eftir öðrum reglum en 70. gr. siglingalaga. Í 1. mgr. þeirrar greinar segir að ákveða skuli bætur samkvæmt 68. gr. laganna eftir því verðgildi, sem varan myndi hafa haft ósködduð við afhendingu á réttum stað og tíma. Í héraðsdómsstefnu krafðist áfrýjandi aðallega bóta að fjárhæð 1.086.110 krónur fyrir 313.000 kg af salti, sem hann taldi hafa skemmst af mengun. Til grundvallar fjárhæðinni lagði hann fob-verð saltsins samkvæmt vörureikningi frá seljanda þess að viðbættu farmgjaldi fyrir flutning þess til Íslands. Stefndi vefengir ekki þau gögn eða tölur, sem áfrýjandi leggur til grundvallar þessum útreikningi sínum. Fallist er á að áfrýjandi hafi með þessum hætti sýnt nægilega fram á að miða megi við verð þetta við ákvörðun bótafjárhæðar eftir 1. mgr. 70. gr. siglingalaga. Varakrafa áfrýjanda er sú, að stefndi verði dæmdur til að greiða lægri fjárhæð en greinir í aðalkröfu hans. Verða bætur fyrir skemmdir á 161.870 kg af salti ákveðnar í réttu hlutfalli við aðalkröfu hans, sem reist er á því að 313.000 kg af farminum hafi eyðilagst. Ber stefnda samkvæmt því að greiða áfrýjanda 561.689 krónur ásamt dráttarvöxtum frá 15. janúar 1998, en þá var liðinn mánuður frá því að áfrýjandi krafði stefnda um bætur og lagði fram upplýsingar um tjónsatvik og fjárhæð bóta. Jafnframt skal stefndi greiða áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem verður ákveðinn í einu lagi eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Stefndi, Kvistur ehf., greiði áfrýjanda, Tryggingamiðstöðinni hf., 561.689 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 15. janúar 1998 til greiðsludags. Stefndi greiði áfrýjanda samtals 400.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 23. september 1998. Ár 1998, miðvikudaginn 23. september er í Héraðsdómi Reykjaness í málinu nr. E-312/1998: Tryggingamiðstöðin hf. gegn Kvisti ehf. kveðinn upp svofelldur dómur: Mál þetta sem dómtekið var 1. september sl., er höfðað með stefnu birtri 26. mars sl. af Tryggingamiðstöðinni hf., kt. 660269-2079, Aðalstræti 6-8, Reykjavík á hendur Kvisti ehf., kt. 690993-2289, Ásbúð 31, Garðabæ. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndi verði dæmdur til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 1.086.110 með dráttarvöxtum frá 15. desember 1997 til greiðsludags skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum. Þá krefst stefnandi þess að stefndi verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar skv. málskostnaðarreikningi. Dómkröfur stefnda eru að hann verði sýknaður af kröfum stefnanda. Þá krefst stefndi þess að stefnandi verði dæmdur til að greiða honum málskostnað að mati dómsins. Til vara krefst stefndi þess að stefnukrafan verði stórlega lækkuð og málskostnaður látinn niður falla. Málavextir: Í máli þessu endurkrefur stefnandi Tryggingamiðstöðin hf. stefnda Kvist ehf. um kr. 1.086.110 sem stefnandi greiddi Saltkaupum hf. í bætur hinn 10. október 1997 vegna tjóns á saltfarmi sem tryggður var hjá stefnanda og stefndi flutti til Íslands frá Spáni á grundvelli samnings milli stefnda og Saltkaupa hf. um flutning á salti frá 17. október 1996. Flutningssamningurinn sem er á ensku ber yfirskriftina Contract of Afreightment (COA). Í samningnum segir um flutningsskilmála orðrétt: ,,Freight to be based on FIOS/T terms and to be calculated per metricton discharged/weighed clean.” Þá er í samningnum ákvæði sem hér skiptir máli um „whitewashing- plastic-coverage,” þ.e. að lestar skulu fyrir fermingu hvíttaðar með kalkvatni (kalkmálaðar) og plastklæddar. Atvik að baki máli eru þau að hinn 16. júlí 1997 var skipað út í flutningaskipið m/v Lobo í Almeria á Spáni 2.725 tonnum af salti sem stefndi hafði tekið að sér að flytja fyrir Saltkaup hf. til Íslands á grundvelli flutningssamningsins frá 17. október 1996. Með skeyti dagsettu sama dag kl. 14:58 tilkynnti umboðsmaður stefnda í Almeria stefnda að vegna vinds hafi verið ómögulegt að hemja plastið sem lestin var klædd með og því hafi plastið blandast farminum. Í bréfi framkvæmdastjóra stefnda til Saltkaupa hf. dagsettu 31. ágúst 1997 kemur fram að þegar honum hafi borist skeytið hafi hann hringt í umboðsmanninn sem hafi greint honum frá því að um hafi verið að ræða plast á hluta annarrar síðunnar í annarri lestinni, en þar sem lestun hafi verið að ljúka hafi ekkert verið hægt að gera. Hann hafi ekki náð í framkvæmdastjóra Saltkaupa hf., en daginn eftir hafi hann símleiðis tilkynnt losunarfulltrúa Saltkaupa hf. um það sem gerst hafði. Í bréfinu er tekið fram að afskipendur hafi engar athugasemdir gert við lestar skipsins en eins og venjulega hafi þeir skoðað og samþykkt skipið áður en lestun fór fram og eðli máls samkvæmt verið viðstaddir lestunina. M/v Lobo losað salt á ýmsum höfnum hér á landi. Á Patreksfirði, sem átti að vera síðasti viðkomustaður skipsins, komu í ljós skemmdir á farminum. Í vottorði Torfa E. Andréssonar, starfsmanns Könnunar ehf., sem fenginn var til að skoða farminn segir m.a.: „Í ljós kom að plast, sem lagt var upp með síðum skipsins og átti að hindra að farmurinn lægi upp að síðunni, hafði fallið niður við lestun skipsins og kom því ekki að neinu gagni. Talsvert ryð var í farmi meðfram síðum, öllu því meir í aftari lest skipsins og hluti farmsins ónýtur.” Frá Patreksfirði var skipinu siglt til Grindavíkur þar sem því sem eftir var af saltfarminum var skipað á land. Að beiðni stefnanda skoðaði Tómas Hilmarsson skoðunarmaður Könnunar ehf. saltið í Grindavík og varð hann var við bæði ryð og plast rifrildi í saltinu sem honum taldist til að gætu verið á milli 300 og 350 tonn. Í skýrslu skipstjóra sem hann gerði eftir losun skipsins í Grindavík kemur fram að fyrir komu skipsins til Almeria að kvöldi dags 15. júlí hafi báðar lestar skipsins, sem höfðu verið málaðar 10 dögum áður, verið þvegnar og þurrkaðar í samræmi við fyrirmæli frá stefnda. Við komu skipsins til Almeria hafi lestar skipsins verið skoðaðar og samþykktar af skoðunarmanni. Um kvöldið og nóttina hafi lestarnar verið kalkmálaðar og síður skipsins klæddar með plasti, sem fest var í efsta hluta lesta og niður á botn. Botninn sjálfur hafi ekki verið klæddur. Að morgni 16. júlí hafi skoðunarmaðurinn komið aftur um borð en ekki samþykkt fermingu þar sem kalkmálningin væri ekki orðin þurr. Eftir að hafa skoðað lestarnar öðru sinni þennan sama dag hafi skoðunarmaðurinn talið kalkið vera orðið þurrt og hafi verið byrjað að lesta skipið kl. 14:00. Vegna suðvestan hvassvirðis hafi festingin á plastinu efst í lestinni losnað að hluta og plastið dottið niður í lestina og blandast saman við farminn. Þegar færibandið hafi verið stöðvað hafi nokkur tonn verið fallin ofan á plastklæðninguna og ómögulegt að fjarlægja hana. Eftir að stefnda hafi verið tilkynnt um þetta og þar sem ómögulegt hafi verið að laga plastklæðninguna að neðan hafi plastið sem eftir var verið fjarlægt til þess að koma í veg fyrir frekari mengun. Fermingu hafi lokið um kl. 19:45 þennan sama dag. Ómar Hlíðberg Jóhannsson framkvæmdastjóri stefnda gaf skýrslu fyrir dóminum. Í framburði hans kom fram að í því ákvæði í samningi stefnda og Saltkaupa hf. að um flutninginn gildi FIOS/T skilmálar felist að hlutverk stefnda sé einungis að flytja vöruna frá lestunarhöfn til losunarhafnar. Lestun og losun m/v Lobo hafi þannig verið framkvæmd af Saltkaupum hf. og á þeirra ábyrgð. Stefndi hafi í samræmi við samning stefnda og Saltkaupa hf. séð um og kostað kalkmálun og plastklæðningu lesta skipsins. Í umrætt sinn hafi frágangur plastsins verið samkvæmt venju. Stefndi hafi staðið við sitt hvað varðar frágang lesta og skilað lestunum tilbúnum til lestunar saltfarmsins. Enda hafi óháðir skoðunarmenn, tilnefndir af afskipendum, samþykkt lestarnar tilbúnar til lestunar. Heimild til lestunar hafi ekki verið gefið fyrr en samþykki þeirra lá fyrir. Hann telji það að þess hafi ekki verið gætt við lestun skipsins að hafa nægan slaka á plastinu, þannig að það gæti lagst út að síðum skipsins, hafi frekar en rok orðið þess valdandi að plastið rifnaði. Það að plastið rifnaði sé afskipendum að kenna og þeir hafi tekið ákvörðun um að halda áfram lestun. Þegar hann hafi hringt út til Almeria strax eftir að honum hafi borist skeytið frá umboðsmanninum hafi honum verið tjáð að of seint væri að aðhafast nokkuð þar sem lestun skipsins væri að ljúka. Málsástæður og lagarök: Stefnandi byggir kröfu sína á því að stefndi, sem komið hafi fram sem farmflytjandi gagnvart stefnanda skv. 26. gr. siglingalaga nr. 34/1985, beri samkvæmt því ábyrgð á því tjóni sem stefnandi hafi orðið að bæta Saltkaupum hf., sbr. og 1. mgr. 68. gr. og 1. mgr. 73. gr. sömu laga. Samkvæmt 1. mgr. 39. gr. siglingalaga skuli farmflytjandi annast fermingu vörunnar, búlkun alla, undirbreiður og refti. Skemmdirnar á farminum hafi orðið vegna þess að plast sem sett hafi verið með hliðum lestanna hafi aflagast strax við lestun skipsins og því ekki komið í veg fyrir að saltfarmurinn mengaðist af völdum ryðs úr hliðum lestanna. Þá hafi rifið plastið tætst í sundur og blandast farminum og ollið frekara tjóni. Stefnda hafi sem farmflytjanda borið samkvæmt 26. gr. siglingalaganna að sjá til þess að lestar skipsins væru öruggar og réttilega útbúnar með hliðsjón af þeim farmi sem verið var að flytja. Stefnda hafi hafi mátt vera ljóst að til þess að unnt yrði að flytja saltfarminn í flutningaskipinu m/v Lobo væri nauðsynlegt að gera ráðstafanir til þess að ryð úr síðum skipsins myndi ekki berast í saltfarminn. Þeir sem hafi annast fermingu skipsins hafi reynt að setja plast niður með síðum skipsins en það hafi ekki verið nægilega tryggilega fest og því fokið í burtu og rifnað meðan verið var að lesta skipið. Stefnda hafi borist vitneskja um að lestar skipsins væru ekki eins og til hafði staðið áður en skipið lagði úr höfn á Spáni. Stefndi hafi því vitað að lestar skipsins voru ekki í fullnægjandi ástandi er hann móttók, flutti og varðveitti farminn og beri því ábyrgð á grundvelli 26. gr. siglingalaganna. Sönnunarbyrðin um að eðlilegrar árvekni hafi verið gætt hvíli samkvæmt 68. gr. siglingalaganna á þeim sem heldur því fram að hann beri ekki ábyrgð á tjóni af þessari tegund. Stefnandi mótmælir því að samkvæmt flutningsskilmálum hafi lestun og losun skipsins alfarið verið á ábyrgð afskipanda. Stefnandi byggir á að í skilmálunum „Free in and out stowed” felist aðeins að út- og uppskipun skuli vera farmflytjanda að kostnaðarlausu, en leysi farmflytjanda á engan hátt undan þeirri skyldu að gera lestar skipsins svo úr garði að farmurinn skemmist ekki í þeim. Ákvæði skilmálans breyti engu um hina víðtæku ábyrgð farmflytjanda samkvæmt siglingalögum nr. 34/1985 og Haag-Visby reglunum. Þó að fulltrúar afskipenda hafi talið lestar skipsins hæfar til flutnings þá bindi það ekki stefnanda eða þann sem hann leiðir rétt sinn frá. Skeytið frá umboðsmanni stefnda beri með sér að stefndi hafi vitað af tjóninu á farminum áður en skipið lagði úr höfn í Almeria, en hann hafi engar ráðstafanir gert til að koma í veg fyrir frekara tjón. Ekkert sé framkomið í málinu um að stefndi hafi tilkynnt Saltkaupum hf. um tjónið annað en fullyrðingar stefna, í bréfi til Saltkaupa hf. sem dagsett er 31. ágúst 1997, um að hann hafi gert það daginn eftir að það varð. Hafi Saltkaupum hf. borist tilkynning um tjónið þá hafi sú tilkynning ekki borist fyrr en eftir að það var að fullu orðið og engu var lengur unnt að breyta. Loks byggir stefnandi á því að jafnvel þótt afskipendur hefðu lagt blessun sína yfir ástand lestanna í höfninni í Almeria leysi það stefnda sem farmflytjanda ekki undan ábyrgð gagnvart móttakandanum Saltkaupum hf. sem verið hafi í góðri trú. Stefndi byggir á því að hann hafi tilkynnt kaupanda farmsins um það sem gerst hafði strax og færi gafst. Saltkaup hf. hafi því getað gert alla fyrirvara í sambandi við móttöku farmsins gagnvart seljendum hans og verði að telja að tilkynning stefnda um þau atvik sem urðu við lestun skipsins og sá fyrirvari sem kaupandi farmsins hafði jafngildi því að skipstjórinn hefði gert athugasemd á sjálft farmskírteinið en það hefði leyst skipið undan allri ábyrgð. Það hafi verið ákvörðun farmsendanda að ljúka lestun skipsins en það verk hafi verið unnið af mönnum úr landi á hans vegum og ábyrgð, en flutningsskilmálar hafi verið FIOS/T, en skammstöfunin standi fyrir „free in and out, stowed and trimmed.” Samkvæmt því hafi afskipendur („charterers“) alfarið séð um lestun og losun farmsins. Skilmálarnir hafi ekki einungis þýðingu í sambandi við greiðslu kostnaðar og biðdaga heldur skipti þeir einnig máli í sambandi við ábyrgð á lestun og losun. Skipstjórnarmenn hafi eftirlitsskyldu með þessum verkum og ekki sé annað fram komið en að þeir hafi rækt hana eins og þeim bar að gera. Plastklæðingin hafi falið niður fyrir handvömm þeirra sem unnu að lestun skipsins. Varakröfu sína byggir stefndi á að samkvæmt gögnum málsins og að teknu tilliti til skekkjumarka hafi hinn mengaði hluti saltfarmsins ekki getað verið meiri en 161 tonn. Auk þess virðist stefnandi ekki hafa notað réttar tölur í útreikningi sínum. Þá mótmælir stefndi því að ekki skuli vera gerður neinn frádráttur vegna ímyndaðs ágóða sem venja sé að bæta ofan á verðmæti hins tryggða. Þá sé ekki gerð grein fyrir söluverði hins mengaða salts sem oft muni vera selt til sveitarfélaga sem götusalt. Niðurstöður: Í flutningssamningi stefnda og Saltkaupa hf. frá 17. október 1996 sem ber yfirskriftina Contract of Afreightment (COA) og lá til grundvallar saltflutningnum segir orðrétt: ,,Freight to be based on FIOS/T terms and to be calculated per metricton discharged/weighed clean.” Skammstöfunin FIOS/T stendur fyrir „Free in/free out and stowed and trimmed.” Af þessu má ráða að svokallaðir FIOS/T skilmálar hafi átt að gilda í viðskiptum stefnda og Saltkaupa hf., enda hefur hvorugur málsaðila mótmælt þeim skilningi. Á hinn bóginn er deilt um innihald ofangreindra samningsskilmála. Af hálfu stefnanda er á því byggt að stefndi beri ábyrgð á lestun og losun skipsins og er það í samræmi við það sem gildir þegar um svokallaða FIO skilmála er að ræða, en skammstöfunin FIO stendur fyrir „Free in/free out.” Hins vegar er ljóst að efnislegt innihald FIO og FIOS/T skilmála er ekki sambærilegt, þar sem hinir síðarnefndu létta af farmflytjanda skyldum sem á honum hvíla samkvæmt hinum fyrrnefndu, um að annast, á sinn kostnað og ábyrgð, lestun og losun farms í og úr skipi. Ágreiningslaust er að stefnda bar, sem farmflytjanda, að sjá til þess að lestar flutningaskipsins m/v Lobo skyldu vera í fullnægjandi ástandi til móttöku, flutnings og varðveislu þess farms sem flytja átti, sbr. 26. gr. siglingalaga nr. 34/1985. Í hinum tilvitnaða flutningssamningi er m.a. kveðið á um kalkmálun lesta og plastklæðningu þeirra. Ekkert þykir framkomið í málinu sem bendir til þess að lestar skipsins hafi ekki verið í fullnægjandi og umsömdu ástandi þegar lestun hófst. Plastið sem síður lestanna voru klæddar með, féll niður að hluta við lestunina og er óumdeilt að orsakir skemmdanna á saltfarminum megi rekja til þess. Við úrlausn málsins er því byggt á að lestar skipsins hafi verið í fullnægjandi ástandi til móttöku, flutnings og varðveislu saltfarmsins við upphaf lestunar. Þá er á því byggt að í FIOS/T skilmálum felist að farmflytjanda beri ekki skylda til annars en að flytja vöru frá lestunarhöfn til losunarhafnar. Samkvæmt því var lestun og losun saltsins framkvæmd af Saltkaupum hf. og á þeirra ábyrgð. Stefndi hafði ekki bein afskipti af lestuninni enda bar honum, samkvæmt framansögðu, engin skylda til þess. Samkvæmt framanröktu ber að sýkna stefnda af kröfum stefnanda. Eftir þessari niðurstöðu verður stefnandi dæmdur til að greiða stefnda málskostnað sem þykir hæfilega ákveðinn 250.000 krónur og er þá ekki tekið tillit til reglna um virðisaukaskatt. Þorgerður Erlendsdóttir settur héraðsdómari kveður upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Kvistur ehf., skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Tryggingamiðstöðvarinnar hf., í máli þessu. Stefnandi greiði stefnda 250.000 krónur í málskostnað.

Mál nr. 436/1998

Húsaleiga Sjálfskuldarábyrgð

V leigði húsnæði undir verslun af J. Var leigusamningurinn gerður til tíu ára. I, dóttir V, og G, fyrrverandi eiginkona hans, ábyrgðust efndir hans á samningnum. V komst í vanskil með leigugreiðslurnar og stefndi J þeim I og G til greiðslu leigunnar í fimm mánuði. Báru þær I og G fyrir sig að skilmálar sjálfskuldarábyrgðarinnar væru ósanngjarnir í skilningi 36. gr. laga nr. 7/1936.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafsein, Guðrún Erlendsdóttir og Haraldur Henrysson. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar 26. október 1998. Hann krefst þess, að stefndu verði in solidum dæmdar til að greiða sér 803.577 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 220.152 krónum frá 1. janúar 1997 til 1. febrúar sama ár, af 360.636 krónum frá þeim degi til 1. mars sama ár, af 511.227 krónum frá þeim degi til 1. apríl sama ár, af 651.711 krónum frá þeim degi til 1. maí sama ár og af 803.577 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast aðallega staðfestingar hins áfrýjaða dóms en til vara að kröfur áfrýjandi verði lækkaðar til muna. Í báðum tilvikum krefjast þær málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. I. Eins og lýst er í héraðsdómi tók Vigfús Björnsson á leigu húsnæði í eigu áfrýjanda fyrir rekstur söluturnsins Svala með húsaleigusamningi 9. desember 1995. Söluturninn hafði verslunin Vogur ehf. keypt 8. desember 1995, en það félag var í eigu Vigfúsar og tveggja barna hans, þar á meðal stefndu Ingu Bráar, og voru þau öll í stjórn félagsins. Húsaleigusamningurinn var tímabundinn og átti að ljúka án uppsagnar 31. júlí 2005. Var leigusamningurinn sama efnis og leigusamningur fyrri eiganda söluturnsins við áfrýjanda. Stefnda Guðrún, sem er fyrrverandi eiginkona Vigfúsar, og stefnda Inga Brá undirrituðu yfirlýsingu í leigusamningnum um, að þær tækju á sig sjálfskuldarábyrgð á öllum skuldbindingum leigutaka. Vigfús lenti í vanskilum með leiguna þegar á árinu 1996. Samþykkti hann víxil vegna vanskilanna, að fjárhæð 459.665.20 krónur, sem útgefinn var 4. desember 1996 með gjalddaga 10. janúar 1997 og ábektur af stefndu Ingu Brá. Greiddi Vigfús víxilinn 17. mars 1997, en eftirstöðvar þeirrar kröfu eru 69.761 króna. Stefndu riftu ábyrgðaryfirlýsingunni með símskeyti til áfrýjanda 21. apríl 1997, en hann mótmælti þeirri riftun með bréfi degi síðar. Áfrýjandi seldi húsnæðið og framseldi húsaleigusamninginn í maí 1997, og fór Vigfús úr húsnæðinu í júní 1997. Í máli þessu krefur áfrýjandi stefndu, auk framangreindra eftirstöðva víxilkröfunnar, um vangoldnar leigugreiðslur og hitakostnað fyrir tímabilið janúar til maí 1997. II. Stefndu byggja sýknukröfu sína á því, að skilmálar sjálfskuldarábyrgðarinnar hafi verið ósanngjarnir í skilningi 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, sbr. lög nr. 11/1986, og andstætt góðri viðskiptavenju að bera þá fyrir sig. Hafi ábyrgðaryfirlýsingin verið of víðtæk, til óeðlilega langs tíma og í engu samræmi við fjárhag þeirra. Þá hafi það verið forsenda fyrir ábyrgðaryfirlýsingunni, að rekstrargrundvöllur væri fyrir rekstri söluturnsins, en forsendur hafi brostið, þegar ný sælgætissala hóf rekstur í sama húsnæði í júní 1996 og Strætisvagnar Reykjavíkur hættu akstri að húsnæðinu í ágúst 1996. Þegar meta skal, hvort ósanngjarnt sé eða andstætt góðri viðskiptavenju að bera samning fyrir sig skal, samkvæmt 2. mgr. 36. gr. laga nr. 7/1936, líta til efnis samnings, stöðu samningsaðila, atvika við samningsgerðina og atvika, sem síðar koma til. Ekki er fram komið, að húsaleigusamningur sá, sem stefndu tóku ábyrgð á, hafi verið frábrugðinn því, sem almennt gerist. Samkvæmt 39. gr. húsaleigulaga nr. 36/1994 er leigusala rétt að krefjast þess, áður en afhending hins leigða húsnæðis fer fram, að leigjandi setji honum tryggingu fyrir leigugreiðslum, og getur sú trygging verið sjálfskuldarábyrgð þriðja aðila, eins eða fleiri, sbr. 2. tl. 1. mgr. 40. gr. sömu laga. Ekki hefur verið sýnt fram á, að um óeðlilega langan samningstíma hafi verið að ræða eða að leiguverðið hafi verið ósanngjarnt. Stefndu skrifuðu undir ábyrgðaryfirlýsinguna að beiðni Vigfúsar Björnssonar, en þær máttu þekkja vel til fjárhagsstöðu hans, og kom áfrýjandi ekki að undirskrift þeirra. Eins og að framan greinir var stefnda Inga Brá stjórnarmaður í versluninni Vogur ehf. og ritaði firma félagsins ásamt föður sínum, og stefnda Guðrún hafði um fimm ára skeið rekið verslun í Reykjavík. Verður að telja fullljóst, að þær hafi báðar mátt gera sér grein fyrir þeirri ábyrgð, sem þær tókust á hendur með því að undirrita ábyrgðaryfirlýsinguna. Verður ekki fallist á, að unnt sé að víkja henni til hliðar á grundvelli 36. gr. laga nr. 7/1936. Að því er varðar málsástæðu stefndu um brostnar forsendur fyrir ábyrgðinni er þess að gæta, að engin skilyrði voru sett af hálfu stefndu í ábyrgðaryfirlýsingunni, og Vigfús fór ekki fram á lækkun leigugreiðslna vegna breyttra aðstæðna. Óvissa fylgir öllum rekstri, og gátu stefndu ekki vænst þess, að hann væri áhættulaus. Samkvæmt 5. mgr. 40. gr. laga nr. 36/1994 skal leigusali gæta þess að því marki sem eðlilegt og sanngjarnt má telja að gera ábyrgðaraðilum viðvart um vanefndir leigjanda. Stefndu kveðast fyrst hafa fengið vitneskju um vanskil Vigfúsar með innheimtubréfi áfrýjanda 11. ágúst 1997, þrátt fyrir viðvarandi vanskil hans. Eins og að framan greinir var stefnda Inga Brá ábekingur á víxli þeim, sem gefinn var út 5. desember 1996 vegna leiguvanskila Vigfúsar. Bar hún fyrir dómi, að hún hefði þrýst á Vigfús að greiða víxilinn, því að annars myndi hún þurfa að borga hann, en víxilinn greiddi Vigfús ekki fyrr en 17. mars 1997. Stefnda Inga Brá vissi því frá upphafi um vanskilin. Líta verður svo á, að stefnda Guðrún hafi í síðasta lagi fengið vitneskju um vanskilin með bréfi áfrýjanda 22. apríl 1997, þar sem hann hafnaði riftun stefndu, en þar var þess krafist, að samningurinn yrði efndur samkvæmt efni sínu og ógreiddum leigugreiðslum komið í skil. Samkvæmt framansögðu liggja ekki rök til þess að verða við kröfum stefndu og ber að taka kröfur áfrýjanda til greina. Á dómþingi 10. mars 1998 var bókað eftir lögmanni áfrýjanda, að hann samþykkti, að greiðslur Vigfúsar Björnssonar að fjárhæð samtals 130.000 krónur, sem hann greiddi áfrýjanda, kæmu til frádráttar kröfu hans. Um er að ræða 75.000 króna greiðslu 13. janúar 1997, 10.000 króna greiðslu 5. febrúar 1997, 30.000 króna greiðslu 10. febrúar 1997 og 15.000 króna greiðslu 1996, en ekki er skráð á kvittun fyrir þeirri greiðslu hvenær árs hún er greidd, og verður við það miðað, að hún hafi verið greidd í árslok 1996. Koma greiðslur þessar til frádráttar kröfu áfrýjanda. Stefndu greiði áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Stefndu, Guðrún Sigursteinsdóttir og Inga Brá Vigfúsdóttir, greiði áfrýjanda, Jóni Jóhannssyni ehf., 803.577 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 220.152 krónum frá 1. janúar 1997 til 1. febrúar sama ár, af 360.636 krónum frá þeim degi til 1. mars sama ár, af 511.227 krónum frá þeim degi til 1. apríl sama ár, af 651.711 krónum frá þeim degi til 1. maí sama ár og af 803.577 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Til frádráttar komi 15.000 krónur, sem greiddar voru 31. desember 1996, 75.000 krónur, sem greiddar voru 13. janúar 1997, 10.000 krónur, sem greiddar voru 5. febrúar 1997 og 30.000 krónur, sem greiddar voru 10. febrúar 1997. Stefndu greiði áfrýjanda samtals 200.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 21. september 1998. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 15. september sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykja­víkur af Jóni Jóhannssyni ehf., kt. 480390-1569, Ásmundarstöðum, Rangár­valla­sýslu, gegn Ingu Brá Vigfúsdóttur, kt. 090471-5389 og Guðrúnu Sigursteinsdóttur, kt. 050546-7569, báðum til heimilis að Njálsgötu 86, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndu verði in solidum dæmd til að greiða stefn­anda kr. 803.577,- ásamt hæstu lögleyfðu dráttarvöxtum skv. 10. gr. sbr. 12. gr. laga nr. 25/1987, sbr. 5. grein laga nr. 67/1989 frá 1. janúar 1997 af kr. 220.152,- til 1. febrúar 1997, en af kr. 360.636,- frá þeim degi til 1. mars 1997, en af kr. 511.227,- frá þeim degi til 1. apríl 1997, en af kr. 651.711,- frá þeim degi til 1. maí 1997, en af kr. 803.577,- frá þeim degi til greiðsludags. Einnig er þess krafist að dráttarvextir leggist við höfuðstól á 12 mánaða fresti fyrst þann 1. janúar 1998. Jafnframt er krafist máls­kostn­aðar að mati dómsins. Dómkröfur stefndu, Guðrúnar og Ingu, eru þær aðallega að þær verði sýknaðar af öllum kröfum stefnanda og þeim tildæmdur málskostnaður samkvæmt mati réttarins. Þess er krafist að málskostnaðurinn beri dráttarvexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, 15 dögum frá dómsuppkvaðningu að viðbættum virðisaukaskatti. Til vara er þess krafist að dómkröfur stefnanda verði stórlega lækkaðar og málskostnaður verði látinn falla niður. Samkvæmt stefnu voru einnig gerðar sömu kröfur á hendur Vigfúsi Björnssyni, en fallið var frá öllum kröfum á hendur honum að svo stöddu í þinghaldi 18. september 1997. Atvik máls og ágreiningsefni. Málsatvik eru þau að með húsaleigusamningi dags. 9. desember 1995 tók Vigfús Björns­son á leigu húsnæði stefnanda að Arnarbakka 2, Reykjavík, fyrir rekstur sölu­turns. Leigutíminn hófst 11. desember 1995 og skyldi ljúka án uppsagnar 31. júlí 2005. Um­samin grunnleiga var kr. 129.000,- á mánuði og skyldi miðast við lánskjaravísitölu 3235 stig og taka breytingum samkvæmt henni. Stefndu, Inga Brá Vigfúsdóttir og Guðrún Sigursteinsdóttir, hafa undirritað yfirlýsingu í samningnum um það að þær tækju á sig sjálfskuldarábyrgð á öllum skuldbindingum leigutaka samkvæmt leigu­samn­ingn­um. Með símskeyti til leigusala 21. apríl 1997 lýstu stefndu því yfir að ábyrgð­ar­yfir­lýsingu þeirra væri rift. Þeirri riftun var mótmælt af hálfu leigusala með bréfi dags. 22. apríl 1997. Leigutaki, Vigfús Björnsson, fór úr húsnæðinu í júní 1997. Hafði stefn­andi þá selt leiguhúsnæðið og framselt húsaleigusamninginn. Mál þetta hefur stefnandi höfðað á hendur stefndu vegna vangoldinnar húsaleigu og hitakostnaðar samkvæmt reikn­ingum fyrir tímabilið janúar til júní 1997, auk kostnaðar vegna eldri vanskila. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi kveður hina umstefndu skuld vera tilkomna vegna tilgreinds leigu­samn­ings stefnanda við Vigfús Björnsson frá 9. desember 1995 um húsnæði að Arnarbakka 2, Reykjavík undir rekstur söluturns. Samkvæmt leigumálanum sé grunnleiga kr. 129.000,- á mánuði og miðist við lánskjaravísitöluna 3235 stig. Þá skuli leigutaki greiða rafmagn og hita samkvæmt mælingu og að greiðsla leigunnar sé 1. hvers mán­aðar, greitt fyrirfram. Stefnandi kveður að stefndu, Inga Brá og Guðrún, hafi tekist á hendur sjálf­skuld­ar­ábyrgð á öllum skuldbindingum Vigfúsar samkvæmt leigumálanum. Stefnandi kveður að hin umkrafða skuld sé að mestum hluta leigugjald fyrir mán­uð­ina janúar 1997 til og með maí 1997 ásamt hitakostnaði samkvæmt framlögðum reikn­ingum. Í janúar hafi verið í vanskilum leiga að fjárhæð kr. 69.761,- vegna fyrri inn­heimtu. Sé fjárhæðin kr. 69.761,- þannig tilkomin að leigan hafi verið greidd með víxli að fjárhæð kr. 459.665,- með gjalddaga þann 10. janúar 1997. Hafi víxillinn ekki verið greiddur á gjalddaga og síðan verið greiddur með kr. 474.169,- er víxilkrafan hafi með lögfræðikostnaði numið kr. 543.930,-. Stefnandi kveður að hann hafi selt hið leigða húsnæði um mánaðamótin maí/júní 1997. Tilraunir til innheimtu skuldarinnar hafi engan árangur borið og málsókn þessi því nauðsynleg. Stefnandi byggir á því að leigutaki hafi ekki greitt umsamið leigugjald mánuðina janúar 1997 til og með maí s.á. og ekki heldur gert skil á hitakostnaði. Leigugjaldið sé því fallið í gjalddaga samkvæmt efni leigumálans og vanskil orðin veruleg. Leigugjaldið hafi verið ákveðið kr. 129.000,- og hafi tekið breytingum samkvæmt vísitölum. Húsa­leiga fyrir mánuðina janúar 1997 til og með maí sé þannig fundin: Stefnandi vísar til samningaréttarins um skuldbindingargildi samninga. Einnig vísar stefnandi til húsaleigulaga nr. 36/1994, einkum til VII. kafla laganna. Varðandi kröfur á stefndu, Ingu Brá og Guðrúnu, er vísað til reglna kröfuréttarins um sjálf­skuld­ar­ábyrgðaryfirlýsingar. Málsástæður og lagarök stefndu. Stefndu byggja kröfu sína um sýknu á því að skilmálar sjálfskuldarábyrgðar þeirrar sem stefndu, Guðrún og Inga Brá, skrifuðu undir á leigusamning frá desember 1995 hafi verið ósanngjarnir í skilningi 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga. Einnig byggja stefndu á því að það sé andstætt góðri við­skipta­venju að bera yfirlýsinguna fyrir sig, sbr. sömu lagareglu. Þá er einnig byggt á sjón­ar­mið­um um brostnar forsendur. Byggt er á því að ábyrgðaryfirlýsingin sé alltof víðtæk miðað við tilætlun aðila, for­sendur þeirra og fjárhag. Skuldbinding stefndu samkvæmt ábyrgðaryfirlýsingunni nemi sam­tals yfir 20 milljónum króna miðað við eðlilega verðlagsþróun. Sú upphæð sé fyrir­sjá­anlega stefndu, Guðrúnu og Ingu Brá, ofviða og mátti stefnandi vita um það. Sam­kvæmt framlögðum skattframtölum nemi meðalárstekjur stefndu, Guðrúnar, árin 1992 til 1996 kr. 1.022.937,- og stefndu Ingu Brár kr. 956.212,-. Þá sé ábyrgðaryfirlýsingin samin af stefnanda og sé honum einhliða til hagsbóta. Ein­ungis fjármunalegir hagsmunir stefnanda séu hafðir til hliðsjónar. Hún sé til óeðli­lega langs tíma og í engu sé minnst réttinda stefndu til uppsagnar eða annarra úrræða, sem geti takmarkað ábyrgð. Það hafi verið ákvörðunarástæða og grundvallarforsenda fyrir ábyrgð­ar­yfir­lýs­ing­um stefndu að rekstrargrundvöllur væri fyrir rekstri söluturnsins og að Vigfús stæði sjálfur við leigugreiðslur. Stefnandi hafi mátt gera sér grein fyrir því. Þá hafi það verið forsenda fyrir ábyrgð stefndu, Guðrúnar og Ingu Brár, og einnig fyrir leigusamningi leigutakans, Vigfúsar, að ekki yrði um aðra sælgætissölu að ræða í sama húsnæði og að Strætisvagnar Reykjavíkur héldu uppi áætlunarferðum að hús­næð­inu. Rekstrargrundvöllurinn fyrir söluturninum hafi brostið þegar ný sælgætissala hóf rekstur í sama húsi í júní 1996 og Strætisvagnar Reykjavíkur hættu að keyra að hús­næð­inu í ágúst 1996. Þegar báðar framangreindar forsendur brugðust hafi forsendan fyrir ábyrgð stefndu á leigusamningnum brostið. Þegar samningurinn var gerður hafi ekki verið jafnræði með aðilum. Stefnda, Guðrún, sé fyrrverandi eiginkona Vigfúsar og stefnda, Inga Brá, sé dóttir hans. Þær hafi báðar skrifað undir umrædda yfirlýsingu fyrir þrábeiðni Vigfúsar og að kröfu stefn­anda. Umræddur leigusamningur hafi verið mjög þýðingarmikill fyrir Vigfús og hafi hann verið beittur þrýstingi af stefnanda til þess að láta Guðrúnu og Ingu Brá ábyrgjast samn­inginn. Stefndu, Guðrún og Inga Brá, hafi látið til leiðast vegna tengsla sinna við Vigfús. Vegna alls framangreinds sé það krafa stefndu, Guðrúnar og Ingu Brár, að víkja eigi til hliðar yfirlýsingu þeirra um ábyrgð á öllum skyldum Vigfúsar samkvæmt um­rædd­um leigusamningi. Til stuðnings þessari túlkun er vísað til H.1993:2328. Varakrafa stefndu byggir á sömu sjónarmiðum og að framan greinir. Gert sé ráð fyrir að á grundvelli 36. gr. samningalaga megi í öllu falli víkja til hliðar ábyrgð­ar­yfir­lýs­ingu stefndu að hluta og að réttaráhrif sjónarmiða um brostnar forsendur miðist í síðasta lagi við móttöku riftunarbréfs þann 21. apríl 1997. Til stuðnings varakröfunni er einnig byggt á skyldu stefnanda til þess að takmarka tjón sitt, sbr. 62. gr. laga nr. 36/1994. Skorað sé á stefnanda að leggja fram gögn um það hvernig hann hafi staðið að þeirri skyldu sinni eftir að vanskil urðu á leigu­greiðsl­um. Honum hafi einnig verið skylt að tilkynna stefndu, Guðrúnu og Ingu Brá, um van­skil­in en ekki láta vanskil á leigugreiðslum hrannast upp án þeirrar vitneskju. Skorað sé á stefnanda að sýna fram á að hann hafi tilkynnt stefndu, Guðrúnu og Ingu Brá, um van­skil á leigugreiðslum. Samkvæmt 7. gr. leigusamnings hafi leigutaki fyrirgert öllum leigu­rétti ef vanskil verði á leigugreiðslum. Vegna þessa ákvæðis hafi stefndu, Guðrún og Inga Brá, gert ráð fyrir að ábyrgð þeirra takmarkaðist við upphæð, sem svaraði í mesta lagi til 2ja eða 3ja mánaða leigu. Enn fremur er til stuðnings varakröfunni vísað til framlagðs afrits ávísunar útg. þann 17. mars 1997 af Vigfúsi Björnssyni til stefnanda. Ávísunin sé að fjárhæð kr. 474.169,- og hafi verið fullnaðargreiðsla á víxli þeim sem um getur í framlögðu yfirliti að fjárhæð kr. 459.665,-. Því er mótmælt að stefnandi hafi átt rétt til inn­heimtu­þókn­unar vegna víxilsins. Ekki hafi verið sýnt fram á að víxillinn hafi verið í lögfræðilegri inn­heimtu, t.a.m. sé ekki lagt fram innheimtubréf lögmanns. Öll vanskil á víxlinum hafi verið greidd upp með greiðslum samtals að fjárhæð kr. 130.000,-, sbr. framlagðar kvitt­anir, sem vantaldar séu í yfirliti lögmannsins. Það sé í öllu falli krafa stefndu að stefnu­fjár­hæðin lækki, sem umræddum greiðslum nemi. Varðandi lagarök er vísað til 36. gr. laga nr. 7/1936, sbr. 6. gr. laga nr. 11/1986, 62. gr. húsaleigulaga nr. 36/1994. Um dráttarvaxtakröfuna er vísað til III. kafla vaxta­laga nr. 25/1987. Krafan um virðisaukaskatt á málflutningsþóknun er reist á lögum nr. 50/1988. Um túlkun á 36. gr. laga nr. 7/1936 er vísað til H. 1993:2328. Niðurstaða. Samkvæmt greindum húsaleigusamningi stefnanda og Vigfúsar Björnssonar tók hann á leigu húsnæði stefnanda að Arnarbakka 2, Reykjavík, fyrir rekstur söluturns. Leigu­tíminn hófst 11. desember 1995 og skyldi ljúka án uppsagnar 31. júlí 2005. Um­sam­in grunnleiga var kr. 129.000,- á mánuði og skyldi miðast við lánskjaravísitölu 3235 stig og taka breytingum samkvæmt henni. Fyrir dómi skýrði Vigfús Björnsson frá því að stefnandi hafi gert kröfu um ábyrgð­ar­menn og stefndu, Guðrún, fyrrverandi eiginkona hans, og Inga Brá, dóttir hans hafi verið þær einu sem hann hafi getað leitað til með það. Vigfús kvað rekstrarforsendur sölu­turnsins hafa verið þokkalegar er hann tók við honum, en eftir að önnur sjoppa hafði verið sett upp við hliðina og strætisvagn hætti að ganga upp að Breiðholtskjöri, síð­ari hluta árs 1996, hafi hann misst mikla sölu. Stefnanda hafi verið þetta ljóst en hann hafi ekki fallist á að lækka leiguna. Fyrir dómi hefur stefnda, Guðrún Sigursteinsdóttir, skýrt svo frá að hún hafi látið til­leiðast að skrifa undir húsaleigusamninginn vegna beiðni Vigfúsar. Hún kvaðst ekki hafa gert sér grein fyrir því að samningurinn væri til 10 ára og án uppsagnar. Hún kvaðst ekki heldur hafa gert sér grein fyrir því hversu mikil leiguskuldin gæti orðið á samn­ingstímabilinu. Sú fjárskuldbinding væri í engu samræmi við fjárhagslega getu sína. Hún kvaðst fyrst hafa fengið vitneskju um vanskil á leigusamningnum í ágúst 1997. Fyrir dómi hefur stefnda, Inga Brá Vigfúsdóttir, skýrt svo frá að hún hafi skrifað undir húsaleigusamninginn vegna þess að foreldrar hennar hefðu óskað eftir því. Hún kvaðst ekki hafa gert sér grein fyrir því hvaða afleiðingar þetta gæti haft eða hver heild­ar­skuldbinding gæti orðið. Þær skuldbindingar væru í engu samræmi við fjárhagsstöðu sína. Hún kvaðst hafa gert ráð fyrir því að sjoppureksturinn myndi standa undir sér og borga húsaleigu. Krafa stefnanda í máli þessu á hendur stefndu er vegna vangoldinnar húsaleigu og hita­kostnaðar samkvæmt reikningum fyrir tímabilið janúar til júní 1997, auk kostnaðar vegna eldri vanskila. Ekki liggur fyrir að stefnandi hafi neytt réttar síns samkvæmt 7. gr. húsaleigusamnings aðila um uppsögn leigusamningsins vegna vanskila leigutaka og ekki liggur fyrir að hann hafi gert stefndu viðvart um vanskil leigutaka í samræmi við ákvæði 5. mgr. 40. gr. húsaleigulaga nr. 36/1994. Samkvæmt gögnum máls seldi stefnandi MC sf. hið leigða húsnæði í maí 1997 og var framangreindur húsaleigusamningur jafnframt framseldur þeim aðila 30. maí 1997. Sam­kvæmt gögnum máls hefur hinn nýi eigandi nú höfðað mál á hendur Vigfúsi og stefndu, Guðrúnu og Ingu Brá, til greiðslu húsaleigu og hitakostnaðar húsnæðisins frá júní til nóvember 1997, auk þess sem krafist er bóta vegna vanefnda Vigfúsar og fyrir­var­arlausrar brottfarar úr húsnæðinu. Stefnufjárhæð í því máli er 2.500.788 krónur. Samkvæmt framlögðum skattframtölum stefndu og skýrslum þeirra fyrir dómi og at­vikum máls að öðru leyti þykir ljóst að ábyrgðarskuldbinding sú sem þær tókust á hendur samkvæmt greindum húsaleigusamningi var í engu samræmi við fjárhagslega getu þeirra. Þegar litið er til þeirra úrræða sem leigusala voru tiltæk samkvæmt 7. gr. húsa­leigusamningsins er þess ekki að vænta að stefndu hefðu getað gert sér grein fyrir því að skuldbinding þeirra, sem var til styrktar Vigfúsi Björnssyni í verslunarrekstri hans, gæti orðið eins víðtæk og kröfur eru gerðar um á hendur þeim. Þegar allt framangreint er virt verður að telja að forsendur skuldbindingar stefndu, tengsl þeirra við leigutaka, fjárhagsstaða þeirra við samningsgerð og önnur atvik geri það að verkum að ábyrgðarskuldbinding þeirra teljist vera ósanngjörn í skilningi 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, sbr. lög nr. 11/1986. Ber því að fallast á sýknukröfu stefndu í málinu, en eftir atvikum þykir rétt að máls­kostn­aður falli niður. Eggert Óskarsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndu, Guðrún Sigursteinsdóttir og Inga Brá Vigfúsdóttir, skulu vera sýkn af kröfum stefnanda, Jóns Jóhannssonar ehf., í máli þessu. Málskostnaður fellur niður.

Mál nr. 286/1998

Skattur Vinnusamningur

Skattyfirvöld endurákvörðuðu opinber gjöld H á þeim grundvelli að G, sem starfað hafði hjá honum, hefði verið launþegi hans en ekki verktaki. Ekki var fram komið að G hefði á þeim tíma, sem um ræddi, unnið í þágu annarra en H. Hann hafði fengið greitt tímakaup, þar sem greint var á milli dagvinnu og yfirvinnu, innt af hendi þau verk sem til féllu, verið undir stjórn H og ekki haft afnot af eigin starfstöð. Þótti samband þeirra hafa haft slík einkenni vinnusamnings, að líta yrði á greiðslur H til G sem laun. Var því staðfestur dómur héraðsdóms, þar sem kröfum H um ógildingu og breytingu ákvarðana skattyfirvalda var hafnað.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Haraldur Henrysson og Hrafn Bragason. Málinu var skotið til Hæstaréttar 8. júlí 1998. Áfrýjandi krefst þess, að hrundið verði úrskurðum yfirskattanefndar 5. mars 1997 í málinu nr. 211/1997 og skattstjóra Norðurlandsumdæmis eystra 26. mars 1996 og 31. október 1995 og stefnda gert að þola endurákvörðun ríkisskattstjóra á opinberum gjöldum áfrýjanda og eiginkonu hans, Önnu Katrínar Eyfjörð Þórsdóttur, vegna tekjuársins 1993 á þeim grundvelli, að greiðslur áfrýjanda til Garðars Svanlaugssonar verði viðurkenndar sem verktakagreiðslur. Þessi krafa felur í sér, að hækkun tryggingargjalds að fjárhæð 102.163 krónur auk álags og dráttarvaxta verði felld niður, að áfrýjanda beri innskattur af verktakagreiðslum að fjárhæð 324.267 krónur auk dráttarvaxta samkvæmt 28. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt og að krafa á hendur áfrýjanda um skil á staðgreiðsluskatti að fjárhæð 396.066 krónur auk álags og dráttarvaxta falli niður. Til vara er þess krafist, að stofn til ákvörðunar staðgreiðsluskatta verði lækkaður í 1.244.116 krónur og stofn til álagningar tryggingargjalds í 1.323.528 krónur. Þá verði reiknaðir staðgreiðsluskattar og innskattur færðir til frádráttar tekjum sem tapaðar kröfur við ákvörðun tekjuskatts og eignarskatts árið 1994. Í öllum tilvikum er krafist málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara er þess krafist, að stefnukröfur verði lækkaðar verulega og málskostnaður þá látinn falla niður. Nokkur ný skjöl hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Í héraðsdómi er gerð grein fyrir því, hvernig störfum Garðars Svanlaugssonar fyrir áfrýjanda var háttað á árinu 1993. Skriflegur verktakasamningur var ekki gerður og áfrýjandi hefur ekki veitt fullnægjandi upplýsingar um inntak þess endurgjalds, sem um var samið þeirra í milli. Ekki er fram komið, að Garðar hafi unnið í þágu annarra en áfrýjanda á þessum tíma. Ljóst er, að hann hefur innt af hendi þau verk, sem til féllu hjá áfrýjanda ýmist á vinnuvélum eða verkstæði hans. Þykir samband þeirra hafa slík einkenni vinnusamnings, að Garðar teljist hafa verið launþegi áfrýjanda og líta verði á allar greiðslur til hans sem laun. Áfrýjandi hefur ekki sýnt fram á, að hugsanlegar endurkröfur hans á hendur Garðari, að fengnum úrslitum þessa máls, eigi að leiða til lækkunar á skattstofnum á rekstrarárinu 1993. Með þessum athugasemdum verður héraðsdómur staðfestur með skírskotun til forsendna hans. Áfrýjandi skal greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Halldór G. Baldursson, greiði stefnda, íslenska ríkinu, 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Héraðsdómur Reykjavíkur 17. apríl 1999. Mál þetta sem dómtekið var 19. mars sl. var höfðað með stefnu birtri 13. ágúst 1997. Málinu var úthlutað héraðsdómara 1. desember sl. og tekið fyrir 16. sama mánaðar. Málinu var frestað til 28. janúar 1998 og síðan til aðalmeðferðar 19. mars sl. Aðalmeðferð fór fram þann dag og málið var síðan dómtekið. Stefnandi er Halldór G. Baldursson, kt. 180454-3499, Bæjarsíðu 3, 603 Akureyri. Stefndi er íslenska ríkið. Dómkröfur stefnanda eru: Að úrskurði yfirskattanefndar í málinu nr. 211/1997, úrskurði skattstjóra Norðurlandsumdæmis eystra frá 26.3.1996 og úrskurði sama skattstjóra frá 31.10.1995 verði hrundið og stefnda gert að þola endurákvörðun ríkisskattstjóra á opinberum gjöldum stefnanda og eiginkonu hans, Önnu Katrínar Eyfjörð Þórsdóttur, kt. 040458-7199 vegna tekjuársins 1993, á þeim grundvelli að greiðslur stefnanda til Garðars Svanlaugssonar, kt. 050959-5549, verði viðurkenndar sem verktakagreiðslur. Þessi krafa felur í sér: 1. Að hækkun tryggingargjalds 102.163 krónur auk álags og dráttarvaxta fellur niður. 2. Að stefnanda ber innskattur af verktakagreiðslum að fjárhæð 324.267 krónur auk dráttarvaxta skv. 28. gr. laga nr. 50/1988. 3. Að krafa á hendur stefnanda um skil staðgreiðsluskatta 396.066 krónum fellur niður ásamt álagi og dráttarvöxtum. Til vara er sú krafa gerð að stofn til ákvörðunar staðgreiðsluskatta verði lækkaður í 1.244.116 krónur og stofn til álagningar tryggingagjalds í 1.323.528. krónur. Enn fremur að reiknaðir staðgreiðsluskattar og innskattur verði færðir til frádráttar tekjum við ákvörðun tekjuskatts og eignarskatts 1994 sem tapaðar kröfur. Í báðum tilvikum er þess krafist að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað samkvæmt málskostnaðarreikningi. Dómkröfur stefnda eru aðallega að stefndi verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og honum tildæmdur málskostnaður úr hendi hans að mati réttarins. Til vara er þess krafist að kröfur stefnanda verði stórkostlega lækkaðar og málskostnaður verði í því tilviki látinn niður falla. Málavextir. Hinn 31. október 1995 endurákvarðaði skattstjóri Norðurlandsumdæmis eystra opinber gjöld stefnanda gjaldárin 1990-1994 á grundvelli skýrslu eftirlitsdeildar skattstjórans dags. 22. september 1995. Endurákvörðunin fólst í því að skattstjóri taldi Garðar Svanlaugsson, sem starfaði hjá stefnanda í mars-desember 1993, launþega en ekki verktaka og greiðslur til hans því taldar launagreiðslur, þ.m.t. virðisaukaskattur. Úrskurður skattstjóra hefur í för með sér að skattstofnar stefnanda breytast auk þess sem honum er gert að skila staðgreiðsluskatti af launum Garðars, sem hann hélt ekki eftir. Garðar var skráður virðisaukaskattsgreiðandi og gerði stefnanda reikninga fyrir störf sín með virðisaukaskatti. Úrskurður skattstjóra fól í sér að greiðslur stefnanda til Garðars á árinu 1993, sem alls námu 1.647.795 krónum að meðtöldum virðisaukaskatti voru taldar launagreiðslur stefnanda, sem hafði í för með sér hækkun tryggingargjalds um 102.163 krónur. Enn fremur að greiddum virðisaukaskatti stefnanda samkvæmt reikningum Garðars, samtals að fjárhæð 324.267 krónur, var hafnað sem innskatti auk þess sem stefnanda var gert að skila staðgreiðsluskatti af öllum greiðslum stefnanda til Garðars að fjárhæð 396.066 krónur. Stefnandi hefur verið krafinn um greiðslu opinberra gjalda á grundvelli þessara breytinga ásamt dráttarvöxtum. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi heldur því fram að Garðar Svanlaugsson hafi starfaði hjá sér sem verktaki. Garðar hafi tilkynnt skattyfirvöldum þá starfsemi sína og hann því skráður sem virðisaukaskattsgreiðandi. Ekki sé óalgengt á síðustu árum að atvinnurekendur ráði verktaka til ýmissa starfa, sem áður hafi verið unnin af fastráðnum starfsmönnum. Ekki hvað síst við starfsemi þar sem vinna er stopul og verkefni árstíðabundin. Þetta hafi það í för með sér að starfsmaðurinn taki sjálfur áhættu vega hugsanlegra veikinda sinna og kostnaðar við fæði, húsnæði og ferða, sem atvinnurekandinn verði almennt að greiða. Þessi háttur hafi einnig ýmsa kosti fyrir starfsmann, sem vilji ráða tíma sínum að einhverju leyti og e.t.v. starfa jafnframt fyrir aðra. Enginn uppsagnarfrestur hafi verið ákveðinn í samningi stefnanda og Garðars, sem var munnlegur. Fullyrt sé að slíkir verktakasamningar séu algengir og hljóti því fjöldi slíkra verktaka að vera skráðir hjá skattstjóra og hafa virðisaukaskattsnúmer. Veit stefnandi ekki annað en að skattstjóri hafi litið svo á að Garðar stundaði sjálfstæða starfsemi og meðhöndlað hann sem slíkan við ákvörðun opinberra gjalda. Stefnandi telur sig ekki launagreiðanda samkvæmt 7. gr. laga nr. 45/1987 og af hálfu ríkisskattstjóra hafi stefnandi ekki verið úrskurðaður launagreiðandi, sbr. 2. mgr. 19. gr. laga nr. 45/1987 eða fengið athugasemdir af hans hendi um fyrirkomulag verktilhögunar stefnanda og Garðars, eins og áskilið er í greininni. Án slíks úrskurðar ríkisskattstjóra verði stefnanda ekki gert að halda eftir staðgreiðslu af greiðslum til Garðars. Í skýrslu skattstjóra Norðurlandsumdæmis eystra komi fram þær athugasemdir við verktakastarfsemi Garðars, að reikningar hans hafi verið ófullkomnir og ekki í samræmi við reglugerð nr. 50/1993. Úr því hafi verið bætt af hálfu Garðars og ekki sé betur vitað en að þeir reikningar hafi fullnægt formskilyrðum reglugerðarinnar. Þá hafi það ekki talist samrýmast verktöku að verktaki tilgreindi fjölda dagvinnu- og yfirvinnutíma, þar sem verkkaupa mætti einu gilda hvenær sólarhrings verk væri unnið. Á þessa athugasemd verði ekki fallist. Alvanalegt sé, enda nauðsynlegt, að verktakar er starfa á tímavinnugrundvelli, geri grein fyrir tímafjölda sínum, þ.m.t. fjölda þeirra tíma sem unnir séu í eftirvinnu, næturvinnu og helgidagavinnu, enda hafi slík vinna verið samþykkt af verkkaupa. Vísast í þessu sambandi t.d. til verktakareikninga iðnaðarmanna, sem starfa við viðhald í tímavinnu bæði fyrir hið opinbera og einkaaðila. Þá sé að því fundið að ekki liggi fyrir skriflegur samningur um verktökuna. Á þetta sé heldur ekki fallist, enda munnlegir samningar jafngildir skriflegum samningum og engin skilyrði sett um skriflega samninga til sönnunar verktöku. Að lokum megi ráða af skýrslunni að það sé skoðun eftirlitsins að þar sem viðkomandi störf hafi verið unnin áður af föstum starfsmanni geti ekki verið eðlilegt að þau séu á árinu 1993 unnin af verktaka. Þessi rök séu ekki haldbær. Í atvinnurekstri sé stöðugt leitað hagræðingar og sé ekki óalgengt eins og í starfsemi stefnanda að ráðnir séu verktakar til að sinna störfum, sem áður hafi verið unnin af föstum starfsmönnum. Í tilviki stefnanda sé bent á að enn í dag séu umrædd störf unnin af verktaka. Í úrskurði skattstjóra komi fram sú athugasemd að Garðar hafi tilgreint rangt virðisaukaskattsnúmer á reikningum sínum. Þetta hafi verið leiðrétt og skipta þessi mistök Garðars ekki máli hér. Í úrskurði yfirskattanefndar sé vísað til ákvæða 58. gr. laga nr. 75/1981 og úrskurðar Héraðsdóms Reykjavíkur í málinu nr. Y-26/1995, sbr. nú dóm Hæstaréttar frá 30. janúar 1997. Verði að skilja þessa tilvísun yfirskattanefndar svo að hún telji verktakasamning stefnanda og Garðars Svanlaugssonar málamyndasamning. Þessu sé alfarið mótmælt. Stefnandi hafi að öllu leyti hagað sér í samræmi við það sem almennt gerist í viðskiptum verksala og verkkaupa og ekkert bendi til að stefnandi hafi t.d. ætlað að komast undan skattgreiðslum með þessari verktilhögun. Eingöngu liggi hagræðingasjónarmið til grundvallar samningnum af hálfu stefnanda. Hafi önnur sjónarmið legið að baki samningnum af hálfu Garðars geti það ekki verið á ábyrgð stefnanda. Varðandi þau rök nefndarinnar að ekki sé unnt að líta svo á að Garðar hafi getað talist inna störf sín af hendi í sjálfstæðri starfsemi, vegna ábyrgðar stefnanda á verkum hans, sé á það bent að fjöldi sjálfstæðra verktaka vinni á ábyrgð annarra verktaka sem undirverktakar. Þá sé því enn fremur mótmælt að það kunni að skipta máli að stefnandi átti þau tæki, sem stefndi vann við. Hvað varði varakröfu stefnanda þá komi fram í úrskurðum skattyfirvalda að heildargreiðsla stefnanda til Garðars skuli teljast laun til hans. Augljóst megi vera að virðisaukaskattur sá, sem stefnandi greiddi Garðari, eigi ekki að vera þóknun fyrir störf hans heldur skattgjald til ríkisins. Verði talið að verktakasamningur stefnanda og Garðars sé ólögmætur, eigi stefnandi kröfu á Garðar um endurgreiðslu virðisaukaskattsins. Geti virðisaukaskatturinn aldrei talist liður í starfskjörum Garðars og þar með skattstofn, sem innheimta beri staðgreiðsluskatt af samkvæmt lögum nr. 45/1987. Breyti það engu þó að telja verði hinn greidda virðisaukaskatt óinnheimtanlegan vegna brottflutnings Garðars af landinu. Ekki liggi fyrir að Garðari hafi verið gefinn kostur á að tjá sig um mál þetta eða gera grein fyrir kostnaði sínum af starfa sínum. Hefði launasamningur verið gerður í stað verktakasamnings má gera ráð fyrir að greiðslan hefði verið önnur, þ.e. skipst í bifreiðastyrk, fæði, dagpeninga o.fl. og að 6% lífeyrissjóðsgjald hefði verið greitt beint til lífeyrissjóðs. Stofn til staðgreiðslu getur því aldrei ákvarðast sem heildargreiðsla til Garðars. Bar skattstjóra a.m.k. að lækka stofn til staðgreiðslu um virðisaukaskattinn 324.267 krónur og 6% af heildargreiðslum að frádregnum virðisaukaskatti eða um 79.412 krónur vegna skylduframlags atvinnurekanda til lífeyrissjóðs eða í 1.244.116 krónur og stofn til tryggingagjalds um virðisaukaskatt eða í 1.323.528 krónur. Krafa stefnanda um að virðisaukaskattur og staðgreiðsluskattar verði dregnir frá skattstofni stefnanda sé á því byggð að yfirvöld hljóti að viðurkenna að kröfur stefnanda á hendur Garðari séu tapaðar og beri því að gjaldfæra þær sem slíkar í framtali 1994. Krafa um dráttarvexti af vangreiddum innskatti styðst við 28. gr. laga nr. 50/1988, sbr. 1. og 4. mgr. greinarinnar. Málsástæður og lagarök stefnda. Af hálfu stefnda er kröfum stefnanda vísað á bug og talið að sú niðurstaða skattstjóra og yfirskattanefndar að réttarsamband milli stefnanda og Garðars Svanlaugssonar hafi í reynd byggt á vinnusamningi, sé lögmæt og réttmæt. Í skýrslu sem tekin var af stefnanda komi fram að á árinu 1993 hafi Garðar Svanlaugsson eingöngu starfað fyrir stefnanda á tímabilinu 1. mars til 31. desember það ár. Hafi störf Garðars komið til vegna forfalla fyrri starfsmanns. Störf hans hafi falist í stjórnun vinnuvéla og aksturs vörubifreiða í eigu stefnanda og stefnandi sjálfur haft yfirumsjón með þeim verkum sem Garðar innti af hendi og borið ábyrgð á þeim. Ennfremur hafi hann starfað á verkstæði stefnanda við venjulegt viðhald á vinnuvélum og séð um símsvörun á verkstæðinu að hluta til. Hafi hann fengið greitt miðað við umsaminn taxta milli stefnanda og Garðars. Þrátt fyrir skriflega ósk skattstjóra hafi enginn skriflegur samningur verið lagður fram. Samkvæmt vinnuseðlum og reikningum fékk hann greitt tímakaup, laun fyrir dagvinnu eða yfirvinnu eftir atvikum, þar sem Garðar reiknaði virðisaukaskatt á útreiknaðar fjárhæðir. Af fyrirliggjandi gögnum sem ítarlega séu rakin í úrskurði yfirskattanefndar verði þannig ekki annað ályktað en að Garðar hafi tekist á hendur þau störf sem hann innti af hendi í þágu stefnanda á ábyrgð hans og verið háður almennu húsbóndavaldi hans. Það réttarsamband sem á milli þeirra var hafði þannig öll einkenni vinnusamnings sbr. 1. mgr. 1. tl. A-liðar 7. gr. laga nr. 75/1981 um tekju- og eignarskatt og allar greiðslur stefnanda til hans því til þess að rekja, en ekki þess að Garðar hafi í reynd haft með höndum sjálfstæða starfsemi skv. B-lið 7. gr. sömu laga. Skrásetning Garðars á virðisaukaskattskrá frá 1. mars 1993 og greiðsla launa í formi verktakagreiðslna hafi komið í veg fyrir að þær greiðslur hlytu lögmælta meðferð samkvæmt skattalögum. Skattyfirvöld eiga að lögum fullt mat á því eftir á hvort starfssamband sé í raun með þeim hætti sem haldið er fram af hálfu skattaðila, þannig að meðferð tekna og gjalda verði skattalega rétt ákvörðuð á hendur skattaðilum. Á grundvelli ætlaðs verkssamnings við Garðar hafði stefnandi, andstætt 3. mgr. 15. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt, fært þann hluta af launagreiðslum til Garðars sem kallaður var virðisaukaskattur til innskatts í virðisaukaskattsuppgjöri og hann stóð ekki skil á tryggingargjaldi af greiðslum til hans en þær mynduðu tryggingagjaldsstofn hjá honum sbr. 6. og 7. gr. laga nr. 113/1990 um tryggingargjald. Garðar taldist launamaður samkvæmt 1. tl. 4. gr. laga nr. 45/1987 um staðgreiðslu opinberra gjalda og stefnandi var launagreiðandi hans skv. 7. gr. laganna er hann innti af hendi greiðslur til hans og sem voru laun í skilningi 1. tl. 5. gr. laganna. Fái ekki staðist sú túlkun stefnanda að úrskurður ríkisskattstjóra á grundvelli 2. mgr. 19. gr. sé skilyrði fyrir því að aðili er innir af hendi laun teljist launagreiðandi og beri skyldur samkvæmt þeim lögum. Stefnanda hafi því borið að halda eftir af greiðslum til Garðars vegna staðgreiðslu opinberra gjalda hans sbr. 15. og 16. gr. og standa skil á þeim á réttum gjalddögum skv. 20. gr. Vanræksla á því að halda eftir opinberum gjöldum Garðars bakaði honum óskipta ábyrgð á þeim gjöldum með Garðari, sbr. 22. gr. þeirra laga, auk sjálfstæðs álags, skv. 1. mgr. 28. gr., er gera skal launagreiðanda að greiða vegna skilafjár er honum bar að standa skil á en vanrækti. Meðferð skattyfirvalda við endurákvörðun á opinberum gjöldum stefnanda gjaldárið 1994, tekjuárið 1993 hafi því í öllu verið í samræmi við ákvæði skattalaga, Með vísan til sömu raka fá varakröfur stefnanda ekki staðist. Engin ákvæði skattalaga geti leitt til þess að í munnlegan samning þeirra verði lesið með öðrum hætti eftirá, á þeim grundvelli að hann eigi hugsanlega að fela í sér lægra endurgjald fyrir vinnu eða aðrar greiðslur. Hvort og hvaða kröfur stefnandi kunni að eiga á hendur Garðari skv. reglum fjármunaréttar til endurgreiðslu á grundvelli samnings þeirra liggi heldur ekkert fyrir um. Sú krafa að endurkrafa stefnanda á hendur Garðari vegna ábyrgðar á opinberum gjöldum hans, verði færð til gjalda í rekstrarreikningi 1993 og framtali 1994 sem töpuð krafa, eigi ekki við lög að styðjast. Sama gildir um hugsanlega kröfu hans á hendur Garðari til að fá endurgreiddan þann hluta launa sem samsvaraði virðisaukaskatti. Um það vísast til 3. tl. 31. gr. laga um tekju og eignarskatt. Ekkert sé komið fram um það heldur að kröfur hans á hendur Garðari séu tapaðar, eins og stefnandi heldur fram, enda hefur hann ekki sýnt fram á að hann hafi aðhafst nokkuð til að innheimta þær hjá honum. Forsendur og niðurstaða. Stefnandi málsins hefur með höndum sjálfstæða starfsemi við byggingu og viðhald mannvirkja. Á tímabilinu 1. mars til 31. desember 1993 starfaði á hans vegum Garðar Svanlaugsson, aðallega við stjórnun vinnuvéla og akstur vörubifreiða. Ágreiningur málsins lítur í megindráttum að því hvort greiðslur stefnanda til Garðars teljist hafa verið launagreiðslur eða greiðslur fyrir aðkeypta þjónustu sjálfstætt starfandi manns. Ekki er til að dreifa skriflegum samningi milli stefnanda og Garðars vegna starfans. Hæstiréttur hefur staðfest í dómum að skattyfirvöld hafi heimild til að leggja sjálfstætt mat á það hvort samningur sem atvinnurekandi gerir við starfsfólk sitt skuli metinn sem vinnusamningur í skattalegu tilliti eða verksamningur. Í dæmaskyni má benda á dóm Hæstaréttar frá 22. janúar 1998 í máli Tollstjórinn í Reykjavík gegn Frjálsu framtaki hf. Í nefndum dómi eru talin upp þau atriði sem þurfi að vera fyrir hendi til að telja megi að um vinnusamning sé að ræða. Segir að við það mat skipti ekki máli hvað samningarnir séu kallaðir heldur hvernig farið sé með þá í rekstri fyrirtækisins og bókhaldi. Þegar litið er til þessara atriða og þau borin saman við það álitaefni sem hér er til meðferðar kemur eftirfarandi fram. Í skýrslu eftirlitsdeildar skattstjóra Norðurlandsumdæmis eystra, dags. 22. september 1995, upplýsti stefnandi að Garðar Svanlaugsson hefði starfað hjá stefnanda á tímabilinu 1. mars til 31. desember 1993 við stjórnun vinnuvéla og akstur vörubifreiða í eigu stefnanda. Auk þessa vann Garðar á verkstæði í eigu stefnanda við venjulegt viðhald á vinnuvélunum og að hluta til við símsvörun. Stefnandi hafði sjálfur yfirumsjón með verkum Garðars og bar ábyrgð á þeim. Garðar sinnti eingöngu þeim verkum sem til féllu hjá stefnanda og fékk fyrir það greitt tímakaup sem tók mið af umsömdum taxta milli þeirra. Í skýrslunni kemur einnig fram að á umræddum tíma hafi Garðar ekki haft afnot af eigin starfsstöð. Þá eru í skýrslunni sýnishorn vinnuseðla sem sýna sundurliðun vinnudagsins í dagsvinnu og yfirvinnu. Samkvæmt þessu var Garðar í fullu starfi undir stjórn stefnanda við ákveðna tegund verkefna. Stefnandi lagði honum til alla starfsaðstöðu og tæki. Þá fékk Garðar reglulega greitt fyrir unna tíma fyrir hvern mánuð fyrir sig samkvæmt sundurliðuðum vinnuseðli. Þegar þetta er virt þykir samband stefnanda og Garðars Svanlaugssonar hafa öll einkenni vinnusamnings. Því ber að telja að Garðar hafi verið launþegi stefnanda það tímabil sem hér um ræðir. Stefnanda bar því að meðhöndla greiðslur til hans sem launagreiðslur, sbr. 1. mgr. 1. tl. A-liðar 7. gr. laga nr. 75/1981 um tekju- og eignarskatt, en ekki sem sjálfstæðar verktakagreiðslur í skilningi B- liðar sömu greinar. Stefnandi taldist launagreiðandi Garðars í skilningi 1. tl. 1. mgr. 4. gr. laga 45/1987 um staðgreiðslu opinberra gjalda. Stefnanda bar því að halda eftir opinberum gjöldum hans á grundvelli 19. gr. laganna og hann bar ábyrgð á skilum þeirra, sbr. 22. gr. sömu laga. Því fóru skattyfirvöld að lögum er þau endurákvörðuðu skattlagningu stefnda til samræmis við það að Garðar teldist launþegi. Samkvæmt því ber að hafna aðalkröfu stefnanda. Samkvæmt 3. tl. 1. mgr. 31. gr. laga nr. 75/1981 má draga frá tekjum lögaðila og þeim tekjum manna, sem stafa af atvinnurekstri eða sjálfstæðri starfsemi, tap á útistandandi viðskiptaskuldum á því tekjuári sem skuld er sannanlega töpuð. Með vísan til þessa þykir lagaheimild skorta til að taka varakröfu stefnanda til greina. Ber því að sýkna stefnda af öllum kröfum stefnanda. Stefnandi greiði stefnda 250.000 krónur í málskostnað. Valtýr Sigurðsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Halldórs. G. Baldurssonar, í máli þessu. Stefnandi greiði stefnda 250.000 krónur í málskostnað.

Mál nr. 339/1998

Líftrygging Lögræði Fyrning Gjafsókn

I tók við líftryggingarfé eftir mann sinn árið 1970. Í stað þess að varðveita hlut ólögráða sonar þeirra, S, ráðstafaði hún fénu. S varð lögráða árið 1986. Árið 1997 höfðaði hann mál á hendur I til heimtu síns hlutar af tryggingafénu auk þeirrar ávöxtunar sem hann hefði fengið, hefði féð verið varðveitt frá greiðsludegi. Kvaðst hann fyrst hafa frétt af tryggingunni árið 1995, en I kvað S hafa vitað um trygginguna frá því hann hafði aldur og þroska til. Talið var ósannað að I hefði þagað um trygginguna, vitandi að S væri ókunnugt um hana. Yrði S að bera hallann af þessu og væru því ekki fyrir hendi skilyrði þess að fyrning kröfunnar frestaðist á grundvelli 7. gr. laga um fyrningu skulda og annarra kröfuréttinda fram yfir það sem mælt er fyrir um í 8. gr. laganna. Krafa S var því talin fyrnd og var I sýknuð af kröfu hans.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 28. ágúst 1998. Hann krefst þess aðallega að gagnáfrýjandi verði dæmd til að greiða sér 2.848.965 krónur með dráttarvöxtum frá 17. nóvember 1996 til greiðsludags, en til vara lægri fjárhæð með dráttarvöxtum frá 15. júlí 1970 eða síðara tímamarki. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar, sem honum var veitt í héraði. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi 14. október 1998. Hún krefst aðallega sýknu af kröfum aðaláfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hún þess að aðaláfrýjanda verði aðeins dæmdar 56.488 krónur með dráttarvöxtum frá 17. nóvember 1996 til greiðsludags, en málskostnaður falli þá niður. Málavextir eru raktir í héraðsdómi. Um þá er ekki ágreiningur að öðru leyti en því, að gagnáfrýjandi kveður aðaláfrýjanda hafa vitað um líftryggingar föður síns frá því hann hafði aldur og þroska til, en aðaláfrýjandi kveðst ekkert hafa vitað um þær fyrr en nákominn ættingi hafi vakið athygli hans á þeim árið 1995. Gagnáfrýjandi mótmælir því ekki að hún hafi ráðstafað fé því, sem greitt var vegna líftrygginganna 15. júlí 1970, þegar aðaláfrýjandi var tveggja ára og hún sjálf orðin ekkja tvítug, í stað þess að varðveita og ávaxta hans hluta fjárins, eins og boðið hafi verið í 33. gr. þágildandi laga nr. 95/1947 um lögræði og síðar 33. gr. lögræðislaga nr. 68/1984. Þetta hafi hún gert af vanþekkingu og gáleysi. Gagnáfrýjandi reisir sýknukröfu sína á fyrningu, sbr. 2. tölulið 8. gr. laga nr. 14/1905 um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda. Í ákvæði þessu sé sérregla um fyrningu krafna ómyndugra á hendur fjárhaldsmönnum. Þar sé kveðið á um lengri fyrningarfrest með þeim hætti, að án tillits til þess hvenær krafan stofnist byrji hún ekki að fyrnast fyrr en fjárhaldinu lýkur og þá á fjórum árum. Gagnáfrýjandi hafi verið fjárhaldsmaður og lögráðamaður aðaláfrýjanda, sem hafi orðið lögráða 31. janúar 1986. Hafi krafa hans því fyrnst 31. janúar 1990. Aðaláfrýjandi andmælir þessu og vísar til 7. gr. laga nr. 14/1905, sem hér eigi við. Þar sé kveðið á um að dragi skuldari sviksamlega dul á eða vanræki að skýra frá atvikum, er krafa byggist á eða valdi því að hún verði gjaldkræf og skuldaranum hafi borið skylda til að segja frá, þá fyrnist skuldin ekki, hvað sem öðru líði, fyrr en fjögur ár séu liðin frá þeim degi er kröfueigandinn fékk vitneskju um þessi atvik. Gagnáfrýjandi hafi vanrækt að segja frá tryggingarfénu og því hafi fyrningarfrestur ekki byrjað að líða fyrr en árið 1995. Samkvæmt orðalagi ákvæðisins þurfi vanræksla gagnáfrýjanda ekki að hafa verið sviksamleg. Á þessi málsrök aðaláfrýjanda verður ekki fallist. Af orðalagi nefnds ákvæðis 7. gr. laga nr. 14/1905 er ljóst, að skilyrði þess að fyrningarfrestur lengist með þessum hætti eru þau, að skuldunautur hafi annaðhvort sviksamlega dregið dul á eða sviksamlega vanrækt að skýra frá atvikum, sem krafan er reist á og honum var skylt að skýra frá. Aðaláfrýjandi ber þannig sönnunarbyrði fyrir því, að gagnáfrýjandi hafi sviksamlega vanrækt upplýsingaskyldu sína gagnvart honum. Ekki er í ljós leitt að gagnáfrýjandi hafi þagað yfir vitneskju sinni um líftryggingarféð vitandi að aðaláfrýjanda væri um það ókunnugt. Er því ekki sýnt að hún hafi að þessu leyti komið sviksamlega fram við aðaláfrýjanda. Ber því að fallast á með gagnáfrýjanda að krafa aðaláfrýjanda sé fyrnd, sbr. 2. tölulið 8. gr. laga nr. 14/1905. Verður gagnáfrýjandi þannig sýknuð af kröfum aðaláfrýjanda í máli þessu. Rétt er að hvor aðila beri sinn málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Gjafsóknarákvæði héraðsdóms verður staðfest. Dómsorð: Gagnáfrýjandi, Ingunn H. Þóroddsdóttir, er sýkn af kröfum aðaláfrýjanda, Steingríms Blöndal. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Ákvæði héraðsdóms um gjafsóknarkostnað skal vera óraskað. Dómur Héraðsdóms Suðurlands 2. júní 1998. Mál þetta höfðaði Steingrímur Blöndal, kt. 310168-5809, Albertslund, Danmörku, með stefnu birtri 19. mars 1997 á hendur Ingunni H. Þóroddsdóttur, kt. 110949-7669, Vesturbyggð 4, Biskupstungum. Stefnandi krefst greiðslu á kr. 2.848.965 með dráttarvöxtum frá 17. nóvember 1996 til greiðsludags. Stefnandi krefst málskostnaðar úr hendi stefnda eins og málið væri eigi gjafsóknarmál. Hann leggur fram kostnaðaryfirlit samtals að fjárhæð kr. 642.067. Stefnda krefst sýknu af kröfum stefnanda og málskostnaðar, til vara að hún verði ekki dæmd til að greiða hærri fjárhæð en kr. 56.488 með vöxtum eins og stefnandi krefst og að málskostnaður verði þá felldur niður. Málið var dómtekið 11. maí sl. Það var síðan endurupptekið 27. maí til þess að gefa stefnanda færi á að leggja fram tiltekna útreikninga. Var málið síðan dómtekið á ný. Stefnandi er sonur stefndu. Hann krefur hana um skaðabætur vegna vanrækslu hennar á að ávaxta í hans þágu líftryggingarfé er greitt var til hennar 1970 vegna föður hans, sem lést fyrr á því ári. Stefnandi er fæddur 31. janúar 1968, sonur stefndu og eiginmanns hennar, Steingríms Blöndal, kt. 190247-2369. Steingrímur lést 13. júní 1970. Aðilar máls þessa voru einkaerfingjar. Skiptameðferð á dánarbúinu var sleppt á grundvelli yfirlýsingar um að ekki fyndust eignir umfram útfararkostnað. Er faðir stefnanda lést voru í gildi tvær líftryggingar vegna hans hjá Líftryggingafélaginu Andvöku. Önnur tilgreindi lögerfingja sem rétthafa og greiddust úr henni kr. 289.000 (gamlar krónur). Hin tilgreindi ekki rétthafa, úr henni greiddust kr. 25.000 (gamlar krónur). Féð var greitt til stefndu 15. júlí 1970. Stefnandi kveðst aldrei hafa vitað um líftryggingar þessar og ekki frétt af þeim fyrr en ættingi hans spurði hann hvort hann ætti ekki eignir því faðir hans hefði verið “svo vel líftryggður”. Stefnda hefði af þessu tilefni tjáð honum að um smápeninga hefði verið að ræða. Loks eftir könnun hjá Líftryggingafélaginu Andvöku hefði hann í maí 1995 fengið að vita um áðurgreindar líftryggingar og hversu háar fjárhæðir hefðu verið greiddar til stefndu. Málsástæður stefnanda. Stefnandi kveður kröfu sína vera skaðabótakröfu og að hún byggist á 33. gr. lögræðislaga nr. 68/1984. Hann hafi sem lögerfingi verið rétthafi líftryggingarbótanna og borið að fá 2/3 hlut þeirra, gamlar krónur 210.083 af 315.125. Stefnandi vísar til skyldu stefndu sem lögráðamanns hans til að ávaxta fé hans tryggilega. Kröfu sína kveðst stefnandi miða við að hann verði eins settur fjárhagslega og ekkert réttarbrot hefði átt sér stað. Að beiðni stefnanda reiknaði Böðvar Þórisson, hagfræðingur, starfsmaður Seðlabanka Íslands verðmæti fjárhæðarinnar 315.125, ef stefnda hefði varðveitt og ávaxtað féð með kaupum á spariskírteinum ríkissjóðs frá 15. júlí 1970 til 13. september 1996, en þann dag var útreikningur gerður. Niðurstaða hans er sú að líftryggingabæturnar þannig ávaxtaðar hefðu numið kr. 4.273.447. Stefnandi kveðst eiga rétt á 2/3 hlutum þeirrar fjárhæðar, kr. 2.848.965, sem sé stefnufjárhæðin. Undir rekstri málsins var Vilhjálmur Bjarnason viðskiptafræðingur kvaddur af dóminum til að reikna ávöxtun sparifjár frá 15. júlí 1970. Niðurstaða hans er dagsett 1. febrúar sl. Hann gerir grein fyrir aðferðum sínum. Þær byggja allar á því að fé sé lagt til ávöxtunar 15. júlí 1970 og að lokadagur sé 13. september 1996. Reiknar hann þrjá möguleika með því að kaupa spariskírteini ríkissjóðs á hverjum tíma og eiga þau til loka binditíma og þá sé fjárfest á ný í spariskírteinum sem þá bjóðist. Með mismunandi fjárfestingarleiðum í spariskírteinum eru niðurstöður hans að 315.125 gamlar krónur væru a) kr. 6.166.956, b) kr. 4.290.011 eða c) 4.914.441. Í matsgerðinni er einnig reiknað með ávöxtun á bankareikningum. Er þá reiknað með hæstu vöxtum á bundnum reikningum frá 15. júlí 1970 til 30. júní 1979, en meðaltali banka á verðtryggðum reikningum með lengstum binditíma frá 1. júlí 1979 til 13. september 1996. Fæst þá talan 1.459.208. Niðurstöður byggðar á ávöxtun með spariskírteinum leiða allar til hærri niðurstöðu en stefnukrafan. Er málið hafði verið endurupptekið leitaði stefnandi á ný til Vilhjálms Bjarnasonar og skilaði hann útreikningi á ávöxtun miðað við bestu kjör á bundnum bankareikningum frá 15. júlí 1970 til 1. júlí 1984 og spariskírteinaflokki 1984-1 frá þeim degi til 31. janúar 1986. 210.083 gamlar krónur næmu samkvæmt því kr. 98.961 þann 31. janúar 1986, er stefnandi varð fjárráða. Málsástæður stefndu. Stefnda vísar til þess að krafa stefnanda sé fyrnd samkvæmt 2. tl. 8. gr. laga nr. 14/1905. Ákvæðið sé sérregla um fyrningu krafna ófjárráða manns á hendur fjárhaldsmanni. Fyrningarfrestur slíkra krafna taki ekki að líða fyrr en fjárhaldinu lýkur og sé fyrningarfrestur fjögur ár. Varakröfu styður stefnda með því að samkvæmt 38. gr. lögræðislaga nr. 95/1947, er í gildi voru allt fram til 1984, hafi mátt ávaxta fé ófjárráða manna í innlánsstofnunum með ríkisábyrgð. Heimild til að taka við fé ófjárráða hafi Landsbanki Íslands haft samkvæmt 20. gr. laga nr. 11/1961. Stefnda fékk Jón Erling Þorláksson tryggingastærðfræðing til að reikna verðmæti líftryggingafjárins ef það hefði verið ávaxtað á sparisjóðsbók í Landsbanka Íslands til 20. september 1996. Samkvæmt niðurstöðu hans næmi hlutur stefnanda kr. 56.488. Stefnda heldur því fram að stefnanda hafi ekki tekist að sanna tjón sitt. Útreikningar þeir og matsgerð er hann hefur lagt fram sanni ekki tjón hans. Útreikningar þessir séu byggðir á forsendum sem eigi sér ekki stoð í lögum. Lögráðamenn hafi ekki verið skyldir til að ávaxta fé ólögráða með þeim hætti er matsgerð byggist á. Loks mótmælir stefnda matsgerð og útreikningum matsmanns sem óstaðfestum, en matsmaður kom ekki fyrir dóm. Niðurstaða. Er stefnda tók við líftryggingarfénu 15. júlí 1970 voru í gildi lögræðislög nr. 95/1947. Samkvæmt 33. gr. þeirra hvíldi á henni skylda til að varðveita hluta stefnanda til hagsbóta fyrir hann, af trúmennsku og hagsýni. Nánar er í 38. gr. veitt heimild til að reiðufé sé ávaxtað í lánastofnunum með ríkisábyrgð, enda hafi stofnunin heimild að lögum til að varðveita fé ólögráða manna. Lög nr. 68/1984 leystu af hólmi lögin frá 1947 og tóku gildi 1. júlí 1984. Samkvæmt 38. gr. þeirra laga bar að ávaxta fé ólögráða manna “tryggilega eins og best er á hverjum tíma ”. Ekki er staðhæft að stefnda hafi haldið fé stefnanda aðgreindu frá eigin fé 15. júlí 1970 eða síðar. Hún hefur með því að nota féð og að vanrækja ávöxtun þess í samræmi við lögræðislögin frá 1947 og 1984 bakað sér bótaskyldu gagnvart syni sínum, stefnanda málsins. Engu skiptir til hvers féð var notað, en á stefndu hvíldi skylda til að framfæra stefnanda. Ósannað er að stefnandi hafi fengið vitneskju um líftryggingaféð fyrr en hann segir sjálfur. Leiðir því 7. gr. laga nr. 14/1905 til þess að fyrningarfrestur tók ekki að líða fyrr en stefnandi fékk vitneskju sína. Er krafa hans því ekki fyrnd. Stefnandi getur krafist skaðabóta er reiknast sem höfuðstóll sá er honum bar að fá 15. júlí 1970 og sú ávöxtun er hann hefði borið miðað við að stefnda hefði fullnægt þeim skyldum er lögræðislög á hverjum tíma lögðu henni á herðar. Því var málið endurupptekið og lagt fyrir stefnanda að útvega útreikning á ávöxtun á bankareikningi í Landsbanka Íslands frá 15. júlí 1970 til 1. júlí 1984, en með spariskírteinum ríkissjóðs frá þeim degi til 31. júlí 1986. Ekki er unnt eins og stefnda gerir að miða útreikning við óbundnar sparisjóðsbækur, en skylda hennar bauð að ávaxtað yrði með bestu kjörum í bankanum. Verður útreikningur matsmannsins Vilhjálms Bjarnasonar lagður til grundvallar niðurstöðu. Síðastnefndan dag varð stefndandi fjárráða og skyldur stefndu sem lögráðamanns féllu niður. Er því ekki unnt að reikna honum skaðabætur miðað við að fjárhæðin ávaxtist eftir þann dag. Krafan bæri hins vegar vexti frá þeim degi í samræmi við löggjöf á hverjum tíma, frá 14. apríl 1987 samkvæmt vaxtalögum. Þar sem vaxta er ekki krafist nema frá 17. nóvember 1996 þarf ekki að fjalla nánar um þá kröfu og hugsanlega fyrningu hennar. Niðurstaðan er sú að stefnda verður dæmd til að greiða stefnanda kr. 98.961 með dráttarvöxtum frá 17. nóvember 1996. Stefnandi hefur gjafsókn. Málflutningsþóknun lögmanns hans ákveðst án virðisaukaskatts kr. 230.000. Samkvæmt 4. mgr. 128. gr. laga nr. 91/1991 verður stefnda dæmd til að greiða málskostnað til ríkissjóðs sem ákveðst kr. 135.000. Jón Finnbjörnsson héraðsdómari kveður upp dóm þennan. Dómsorð: Stefnda, Ingunn H. Þóroddsdóttir, greiði stefnanda, Steingrími Blöndal, kr. 98.961 með dráttarvöxtum frá 17. nóvember 1996 til greiðsludags. Stefnda greiði kr. 135.000 í málskostnað til ríkissjóðs. Málskostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði, þ.á.m. málflutningsþóknun lögmanns hans, kr. 230.000.

Mál nr. 402/1998

Ráðningarsamningur Kjarasamningur Slysatrygging

B starfaði sem byggingarfulltrúi nokkurra hreppa. Í ráðningarsamningi hans var ákvæði þess efnis að um réttindi og skyldur samningsaðila færi „að öðru leyti” samkvæmt kjarasamningum starfsmanna ríkisins. B varð fyrir slysi og hlaut varanlega örorku. Stefndi hann hreppunum til greiðslu bóta á þeim grunni að samkvæmt kjarasamningum starfsmanna ríkisins skyldu þeir tryggðir fyrir varanlegri örorku. Ekki var ágreiningur um að ríkið keypti ekki slysatryggingar hjá vátryggingafélögum fyrir starfsmenn sína heldur bar sjálft áhættuna af slysum. Var talið að hrepparnir yrðu með sama hætti að bera ábyrgð á tjóni B og voru þeir dæmdir til að greiða B bætur.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Aðaláfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar 30. september 1998. Þeir krefjast aðallega sýknu af kröfum gagnáfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara er krafist lækkunar á þeirri fjárhæð, sem gagnáfrýjanda var dæmd í héraðsdómi og að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti verði látinn niður falla. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi 13. nóvember 1998. Hann krefst þess aðallega að aðaláfrýjendur verði dæmdir til að greiða sér óskipt 3.377.025 krónur, en til vara 2.873.550 krónur, með nánar tilgreindum vöxtum og dráttarvöxtum. Til þrautavara krefst hann staðfestingar héraðsdóms um annað en málskostnað. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Sjóvá-Almennum tryggingum hf. var stefnt til réttargæslu. I. Í héraðsdómi er því lýst, að gagnáfrýjandi gegndi starfi byggingarfulltrúa í nokkrum byggingarumdæmum á Vesturlandi í gildistíð laga nr. 108/1945 um byggingarsamþykktir fyrir sveitir og þorp, sem ekki eru löggiltir verslunarstaðir, allt frá árinu 1971. Var hann þá starfsmaður sýslufélaga. Í kjölfar þess að málefni byggingarfulltrúa voru með byggingarlögum nr. 54/1978 færð frá sýslufélögum varð gagnáfrýjandi starfsmaður nokkurra hreppa. Með samningi 30. desember 1982 réð stjórn embættis byggingarfulltrúa í Mýra- og Borgarfjarðarsýslum gagnáfrýjanda í stöðu byggingarfulltrúa í báðum sýslunum. Í samningnum var kveðið á um laun og önnur starfskjör gagnáfrýjanda, meðal annars að hann skyldi njóta lífeyrissjóðsréttinda hjá Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins. Ekki var berum orðum vikið að slysatryggingum í samningnum. Í 8. tölulið hans sagði hins vegar að um réttindi og skyldur samningsaðila færi að öðru leyti samkvæmt hinum almennu kjarasamningum starfsmanna ríkisins. Þegar ráðningarsamningurinn var gerður höfðu um nokkurt árabil verið ákvæði um atvinnuslysatryggingu í kjarasamningum við starfsmenn ríkisins. Skyldu starfsmenn „slysatryggðir fyrir dauða eða vegna varanlegrar örorku“, eins og sagði í aðalkjarasamningi. Er ekki ágreiningur um að samningsákvæðin hafi verið framkvæmd þannig, að ríkið keypti ekki atvinnuslysatryggingar hjá vátryggingafélögum, heldur bar sjálft áhættu af slysum að því marki, sem kjarasamningar stóðu til. Ef slys bar að höndum, greiddi ríkissjóður því bætur í samræmi við samningsskyldur sínar til hinna slösuðu eða eftir atvikum aðstandenda þeirra. Skipan þessi, sem enn er við lýði, var fest í sessi með reglum nr. 30/1990 um skilmála slysatryggingar ríkisstarfsmanna skv. kjarasamningum, vegna slysa sem starfsmenn verða fyrir í starfi, og reglum nr. 31/1990, sem taka til slysa utan starfs. Þegar litið er til þess, sem nú var rakið, verður að skýra 8. tölulið ráðningarsamningsins við gagnáfrýjanda svo, að aðaláfrýjendur hafi skuldbundið sig til að bera slysatryggingaráhættu án vátryggingar á sama hátt og ríkið gerði gagnvart starfsmönnum sínum. Verður því ekki fallist á með aðaláfrýjendum að sveitarfélögin, sem gerðu kjarasamninginn, hafi einungis tekið á sig að kaupa og halda við atvinnuslysatryggingu hjá vátryggingafélagi vegna gagnáfrýjanda. Af því leiðir að ekki er hald í þeirri málsástæðu aðaláfrýjenda, að gagnáfrýjandi hafi með því að vanrækja að sjá um að slysatrygging væri í gildi á samningstímanum fyrirgert rétti sínum til að krefja þá um samningsbundnar bætur vegna slyssins 4. nóvember 1988. Þarf þá ekki að skera úr um, hvort gerðir gagnáfrýjanda á þeim tíma, sem hér um ræðir, hefðu spillt rétti hans til efndabóta úr hendi aðaláfrýjenda, ef loforð þeirra um slysatryggingarkjör hefði einskorðast við að kaupa slysatryggingu hjá vátryggingafélagi og halda henni í gildi. Samkvæmt þessu verður staðfest niðurstaða héraðsdóms um að aðaláfrýjendum sé skylt að greiða gagnáfrýjanda slysabætur. II. Leitt er í ljós, að staðgengill gegndi starfi byggingarfulltrúa í veikindaforföllum gagnáfrýjanda frá 27. ágúst til ársloka 1988. Hefur gagnáfrýjandi ekki sýnt nægilega fram á, að hann hafi verið við störf í þágu aðaláfrýjenda, þegar slysið varð 4. nóvember 1988. Er því fallist á með héraðsdómi að um fjárhæð slysabóta til gagnáfrýjanda fari eftir reglum nr. 31/1990. Ágreiningslaust er að bætur eftir reglum nr. 31/1990 skuli reikna á grundvelli læknisfræðilegrar örorku. Fallist er á það álit héraðsdóms, sem skipaður var sérfróðum meðdómsmönnum, að leggja beri til grundvallar það mat dómkvaddra manna, að varanleg læknisfræðileg örorka gagnáfrýjanda vegna slyssins sé 35%. Verður ákvæði héraðsdóms um bótafjárhæð því staðfest, en aðaláfrýjendur hafa ekki gert athugasemd við niðurstöðu héraðsdóms um viðmiðun og útreikning bóta. Ákvæði héraðsdóms um dráttarvexti er staðfest með skírskotun til forsendna hans, en það athugast að rétt er að um gjalddaga bótanna fari eftir meginreglum 24. gr. laga nr. 20/1954 um vátryggingarsamninga með áorðnum breytingum. Samkvæmt þessu verður héraðsdómur staðfestur um annað en málskostnað, sem aðaláfrýjendur verða dæmdir til að greiða óskipt og ákveðinn verður í einu lagi í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Aðaláfrýjendur, Borgarbyggð, Hvalfjarðarstrandarhreppur, Leirár- og Melahreppur, Borgarfjarðarsveit, Innri-Akraneshreppur og Hvítársíðuhreppur, greiði gagnáfrýjanda, Bjarna Stefáni Óskarssyni, óskipt samtals 700.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Vesturlands 1. júlí 1998. Ár 1998, miðvikudaginn 1. júlí, var á dómþingi Héraðsdóms Vesturlands í málinu nr. E- 200/1994: Bjarni Stefán Óskarsson gegn Hvalfjarðarstrandarhreppi, Innri-Akraneshreppi, Leirár- og Melahreppi, Andakílshreppi, Reykholtsdalshreppi, Hálsahreppi, Hvítársíðuhreppi, Þverárhlíðarhreppi, Álftaneshreppi, Borgarhreppi og Borgarbyggð og Sjóvá- Almennum tryggingum hf. til réttargæslu kveðinn upp svohljóðandi dómur: I. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 22. maí sl, að loknum munnlegum málflutningi, er höfðað fyrir dómþinginu með stefnu þingfestri hinn 6. desember 1994 af Bjarna Stefáni Óskarssyni, kt. 071125-5139 á hendur eftirtöldum hreppum í Mýra- og Borgarfjarðarsýslu: Hvalfjarðarstrandarhreppi, kt. 630269-6449, Innri- Akraneshreppi, kt. 660169-5479, Leirár- og Melahreppi, kt. 420269-7579, Andakílshreppi, kt. 420169-3969, Reykholtsdalshreppi, kt. 530269-7799, Hálsahreppi, kt. 590169-0999, Hvítársíðuhreppi, kt. 650169-7359, Þverárhlíðarhreppi, kt. 420369-4259, Álftaneshreppi, kt. 410169-7709, Borgarhreppi, kt. 480169-6469 og Borgarbyggð, kt. 510694-2289. Dómkröfur stefnanda eru þær aðallega, að stefndu verði dæmdir til að greiða honum skaðabætur in solidum kr. 3.377.025 með 6% ársvöxtum frá slysdegi 4. nóvember 1988 til 1. desember 1988, en með 4% ársvöxtum frá þeim degi til 21. janúar 1989, en með 6% ársvöxtum frá þeim degi til 1. febrúar 1989, en með 8% ársvöxtum frá þeim degi til 1. mars 1989, en með 10% ársvöxtum frá þeim degi til 21. mars 1989, en með 13% ársvöxtum frá þeim degi til 11. apríl 1989, en með 15% ársvöxtum frá þeim degi til 11. júní 1989, en með 17% ársvöxtum frá þeim degi til 21. júlí 1989, en með 12% ársvöxtum frá þeim degi til 1. ágúst 1989, en með 10% ársvöxtum frá þeim degi til 1. september 1989, en með 6% ársvöxtum frá þeim degi til 21. september 1989, en með 8% ársvöxtum frá þeim degi til 21. október 1989, en með 9% ársvöxtum frá þeim degi til 1. nóvember 1989, en með 11% ársvöxtum frá þeim degi til 1. janúar 1990, en með 9% ársvöxtum frá þeim degi til 21. janúar 1990, en með 7% ársvöxtum frá þeim degi til 1. mars 1990, en með 5% ársvöxtum frá þeim degi til 1. apríl 1990, en með 3% ársvöxtum frá þeim degi til 24. ágúst 1990 og dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 24. ágúst 1990 til greiðsludags. Til vara gerir stefnandi þær dómkröfur, að stefndu verði dæmdir til að greiða skaðabætur in solidum krónur 2.873.550, með 6% ársvöxtum frá slysdegi 4. nóvember 1988 til 1. desember 1988, en með 4% ársvöxtum frá þeim degi til 21. janúar 1989, en með 6% ársvöxtum frá þeim degi til 1. febrúar 1989, en með 8% ársvöxtum frá þeim degi til 1. mars 1989, en með 10% ársvöxtum frá þeim degi til 21. mars 1989, en með 13% ársvöxtum frá þeim degi til 11. apríl 1989, en með 15% ársvöxtum frá þeim degi til 11. júní 1989, en með 17% ársvöxtum frá þeim degi til 21. júlí 1989, en með 12% ársvöxtum frá þeim degi til 1. ágúst 1989, en með 10% ársvöxtum frá þeim degi til 1. september 1989, en með 6% ársvöxtum frá þeim degi til 21. september 1989, en með 8% ársvöxtum frá þeim degi til 21. október 1989, en með 9% ársvöxtum frá þeim degi til 1. nóvember 1989, en með 11% ársvöxtum frá þeim degi til 1. janúar 1990, en með 9% ársvöxtum frá þeim degi til 21. janúar 1990, en með 7% ársvöxtum frá þeim degi til 1. mars 1990, en með 5% ársvöxtum frá þeim degi til 1. apríl 1990, en með 3% ársvöxtum frá þeim degi til 24. ágúst 1990 og dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 24. ágúst 1990 til greiðsludags. Stefnandi krefst málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefndu. Dómkröfur stefndu eru þær aðalleg, að þeir verði sýknaðir af kröfu stefnanda, en til vara að krafa stefnanda verði stórlega lækkuð. Þá krefjast stefndu málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefnanda, að mati dómsins. Sjóvá-Almennum tryggingum hf. var stefnt til að veita stefndu styrk vegna málsins og gæta réttar síns að öðru leyti, en engar kröfur voru gerðar á hendur honum. Sjóvá- Almennar gerði engar kröfur í málinu. II. Stefnandi var byggingarfulltrúi hjá hinum stefndu sveitarfélögum. Samkvæmt lögum nr. 108/1945 um byggingarsamþykktir fyrir sveitir og þorp sem ekki eru löggiltir verslunarstaðir, heyrðu málefni byggingarfulltrúa undir sýslunefndir. Með samningi dags. 1. nóvember 1971 réðu sýslumenn Mýra-, Borgarfjarðar-, Hnappadals-, Snæfells- og Dalasýslu, stefnanda í starf byggingarfulltrúa í umdæmum sínum. Sama dag fékk stefnandi erindisbréf, sem byggingarfulltrúi Mýra-, Borgarfjarðar-, Hnappadals-, Snæfells- og Dalasýslu. Kom þar fram, að hann starfaði samkvæmt lögum nr. 108/1945 og byggingarsamþykktum sýslanna og starfaði undir stjórn sýslumanna umdæmisins. Með byggingarlögum nr. 54/1978 voru málefni byggingarfulltrúa færð til sveitarfélaga. Hinn 7. október 1982 sömdu oddvitar hreppa í Mýra- og Borgarfjarðarsýslu um skipan byggingar- og skipulagsmála. Upphaflegir samningsaðilar voru Þverárhlíðarhreppur, Álftaneshreppur, Leirár- og Melahreppur, Innri-Akraneshreppur, Hvalfjarðarstrandarhreppur, Skorradalshreppur, Lundarreykjadalshreppur, Hálsahreppur, Reykholtsdalshreppur, Norðurárdalshreppur, Hraunhreppur, Andakílshreppur, Borgarhreppur, Stafholtstungnahreppur og Hvítársíðuhreppur. Í framangreindum samningi oddvita hreppanna segir í tl. 1.1. að ráða skuli einn byggingarfulltrúa fyrir svæði samningsaðila í samræmi við byggingarreglugerð. Í tl. 2.1. kemur fram að stjórn embættis byggingarfulltrúa skuli skipuð fimm einstaklingum og skuli sýslumaður Mýra- og Borgarfjarðarsýslu vera sjálfkjörinn í stjórn. Í tl. 2.2. segir m.a. að hlutverk stjórnar skuli vera að hafa á hendi yfirumsjón byggingarfulltrúaembættisins, þ.m.t. að annast mannaráðningar, semja um kaup og kjör og setja byggingarfulltrúa erindisbréf. Í tl. 2.3. segir að sýslumaður Mýra- og Borgarfjarðarsýslu hafi rétt til ákvarðanatöku í minniháttar atriðum ásamt byggingarfulltrúa, en daglegur rekstur embættisins sé í höndum byggingarfulltrúa. Þar kemur fram að stjórn embættis byggingarfulltrúa hafi yfirumsjón embættisins þ.m.t. mannaráðningar og samninga um kaup og kjör. Sýslumannsembættið í Borgarnesi annist fjárreiður og greiði laun og annan kostnað og annist innheimtu hjá samningsaðilum svo og öðrum aðilum sem greiðsluskyldu bera samkvæmt samningum eða reikningum. Einnig eru í samningi þessum ákvæði um úrsögn, m.a. að hún skuli miðast við áramót. Með samningi dags hinn 30. desember 1982 var stefnandi ráðinn byggingarfulltrúi Mýra- og Borgarfjarðarsýslu af stjórn embættis byggingarfulltrúa í Mýra- og Borgarfjarðarsýslu. Í þeim samningi var kveðið á um kaup hans og kjör. Segir þar að hann skuli taka laun samkvæmt 24. launaflokki, 3. þrepi, hinna almennu samninga ríkisins og BSRB og njóta hámarksstarfsaldurs til launa, orlofs og veikindaréttar samkvæmt þeim samningum auk þess sem daglegur vinnutími skuli fara eftir þeim. Í samningnum var mælt fyrir um greiðslu fyrir 20 klst. yfirvinnu á mánuði og greiðslu kostnaðar vegna bifreiðarafnota og húsaleigu og lífeyrisréttindi. Uppsagnarfrestur var ákveðinn 6 mánuðir miðað við mánaðamót. Samkvæmt ákvæði í samningnum skyldi að öðru leyti fara samkvæmt hinum almennu kjarasamningum ríkisins og lögum og reglum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins eftir því sem við eigi. Hinn 7. nóvember 1983 var stefnanda sett erindisbréf af hálfu stjórnar embættis byggingarfulltrúa. Þar kemur fram í inngangi að starfssvið hans skuli vera samkvæmt lögum nr. 54/1978, reglugerð nr. 197/1979 og byggingarsamþykktum þeirra sveitarfélaga, sem hann starfi fyrir. Síðan eru talin upp helstu verkefni byggingarfulltrúans. Í 5. tl. erindisbréfsins segir að verkefni byggingarfulltrúa sé að veita embættinu forstöðu undir yfirstjórn byggingarnefndanna og stjórnar embættisins og vera þeim aðilum í hvívetna til ráðuneytis og aðstoðar um byggingarmálefni og stjórnun embættisins. Frá því að fyrrgreindur samningur var gerður hafa orðið nokkrar breytingar á aðild að samstarfi sveitarfélaganna í Mýra- og Borgarfjarðarsýslu um byggingaeftirlit. Árið 1988 sögðu Andakílshreppur, Reykholtsdalshreppur og Hvalfjarðarstrandarhreppur sig úr samstarfinu og tók uppsögnin gildi áramótin 1988/1989 samkvæmt fyrrgreindum samningi. Í framhaldi af því eða 29. júní 1988 var stefnanda sagt upp störfum og tók uppsögnin gildi 1. janúar 1989. Stefnandi fékk greidd laun út uppsagnarfrestinn, eða til 31. desember 1988. Hinn 4. nóvember 1988 slasaðist stefnandi alvarlega í bílslysi við bæinn Skipanes í Leirár-og Melahreppi í Mýra- og Borgarfjarðarsýslu. Við áreksturinn fékk stefnandi mikið höfuðhögg, meðal annars sár í andlit, brot á nef og rifjabrot. Þá marðist stefnandi á hægra lunga og fékk hnykk og togáverka á bak. Stefnandi lá á sjúkrahúsi Akraness til 18. nóvember 1988. Björn Önundarson læknir mat örorku stefnanda vegna slyssins. Samkvæmt þeirri matsgerð, dagsettri 10. júlí 1990 var örorka stefnanda 100% í 20 mánuði og 75% varanlega. Þar segir m.a.:„Slasaði kom til viðtals og skoðunar hjá undirrituðum í tvö skipti, þ.e. hinn 29. nóvember 1989 og hinn 05. júlí 1990. Honum segist frá atburðum og afleiðingum slyss þessa líkt og að framan er fram komið. Slasaði varð fyrir miklu höfuðhöggi í nefndu slysi m.a. broti á nefbeini. Hann fær oft höfuðverk, en einnig á hann við erfiðleika að stríða hvað varðar andlega getu, t.d. er um minnisskerðingu að ræða en einnig erfiðleika við einbeitingu. Slasaði þreytist mjög í hægra augnloki sínu, og fær þá gjarnan ptosis. Þetta kemur sér að sjálfsögðu illa, þar sem slasaði er verulega skertur að sjón á vinstra auga. Stífla kemur í hægri nös og telur slasaði að breytingar til hins verra hafi orðið á lyktarskyni og bragðskyni, þ.e. að þessir eiginleikar séu nú mun ónæmari en áður, en þó ekki upphafnir. Slasaði hefur verk í hnakka, aftan í hálsi, í herðum og segir hann verki liggja niður paravertebralt með hrygg alveg niður í hægri mjöðm. Þá hefur slasaði mikið kuldaóþol hægra megin í andliti, yfir hægra kinnbeini, hægri hluta nefs og hægra augnloki. Dofi er í hægri hluta efri varar og slefa rennur úr munni af þeim sökum. Slasaði fær oft svimakennd (svo), einkum ef hann rís snögglega upp úr lotinni stellingu. Þá eru baugfingur og litlifingur hægri handa dofnir og valda slasaða óþægindum, þar sem gripið á millum þumalfingurs annars vegar og litlafingurs og baugfingurs hins vegar á hægri hendi er verulega skert. Slasaði varð og fyrir slynk á bak sitt, nánast í heild, en fyrir hafði hann slæmar slitgigtarbreytingar og með þröngan hrygggang á lumbalsvæði. Líklegt er að hann hafi fengið brjósklos á millum L IV. og LV. Allar líkur benda til að það brjósklos stafi af þessu slysi. Þetta áfall á bak veldur verkjum þar, stundum rótarverkjum eftir L V. og S 1 hægra megin og slasaði hefur einkenni sem geta svarað til þess við skoðun. Hann á því erfitt bæði með stöður og setur. ÁLYKTUN Það er um að ræða tæplega sextíu og fimm ára gamlan mann, sem hinn 04. nóvember 1988 varð fyrir fjöltrauma, er bifreið sem slasaði stýrði lenti í árekstri við aðra bifreið. Slys þetta skeði á svonefndum Skorholtsmelum í Borgarfirði. Slasaði var þegar eftir slys þetta fluttur með sjúkrabíl í Sjúkrahúsið á Akranesi, þar sem meiðsl slasaða voru könnuð og þar sem hann fékk meðferð um sinn. Þar var hann vistaður til 18. nóvember 1988. Síðar var slasaði svo til meðferðar hjá Guðmundi J. Guðjónssyni bæklunarskurðlækni í Reykjavík en einnig hjá Sverri Bergmann taugasjúkdómafræðingi í Reykjavík. Alveg óvinnufær vegna nefnds slyss er slasaði talinn hafa verið í um tuttugu mánuði. Eftir það er um verulega varanlega örorku að ræða. Svo sem að framan greinir varð slasaði fyrir fjöltrauma í nefndu slysi. Við komu á Sjúkrahúsið á Akranesi var slasaði fullkomlega áttaður á stað og stund. Mjög stórt sár í efri vör rétt hægra megin við miðlínu. Náði sárið í gegnum vörina, ca. 1 1/2 cm., hélt áfram í húðinni sjálfri upp í hægri nös. Hægri nefvængur rifinn frá. Stórt sár fremst á septum og stóð septumbrjóskið út úr. Það var sprungið með dálítilli dislocatio. Þá var rifa á septum vinstra megin lengst frammi, en lítil, ca 3 mm. Upp í fornix efri varar í miðlínu var sár sem lá upp í nef premaxillert. Sár var ofan við hægra auga, rétt neðan við augabrúnina, ca. 5 cm. langt. Sjálft augað eðlilegt og sá sjúklingur vel með því. Mikil palpationseymsli voru yfir IV. til VIII. rifi hægra megin og IV. og V. rifi vinstra megin. Lungnahlustun var hrein og symmetrisk. Actio cordis 76/mín. og blóðþrýstingur 160/90. Kviðskoðun og útlimaskoðun var ómarkverð. Hér að framan hafa verið rakin þau einkenni, sem slasaði nú kvartar um sem afleiðingu af nefndu slysi og þykir ekki ástæða til að endurtaka þau. Slasaði býr nú við verk í hnakka, aftan í hálsi og í herðum en einnig niður eftir baki, meira hægra megin, alveg niður í hægri mjöðm. Þá fær slasaði svæsin höfuðverkjaköst, sem hann ekki hafði áður og eru til mun verri en sá hnakkaverkur sem hann ber að jafnaði. Slasaði sér ver með hægra auga sínu en áður vegna þess að augnlokið vill síga og hann þannig fá ptosis. Þetta er mjög bagalegt, þar sem slasaði er skertur að sjón á vinstri auga. Þá er lyktar- og bragðskyn að einhverju marki skert, þó erfitt sé að mæla það. Slasaði hefur stöðugan verk í baki, en hann mun hafa fengið áverka á nær allt bak sitt, sem fyrir bar mikla slitgigt. Þá er talið nær fullvíst að hann hafi fengið L V. S 1 protrusio hægra megin. Líklegt er talið að slasaði hafi litlar emboliur í heila og verður á engan hátt útilokað að slíkar emboliur geti borist frá carotisæðum og verður meira að segja að telja líklegt. Verst er þó að slasaði er nú skertur að minni og einbeitingu. Undir áðurgreindum viðtölum við undirritaðan kemur fram að slasaði þarf að leita að orðum, hann virðist svara í nokkurri óvissu þó greinilegt sé að hér sé um vel gefinn mann að ræða. Tekið skal fram, að undirritaður hafði ekki þekkingu af slasaða fyrir nefnt slys, en nær fullvíst má telja að megin hluti þeirrar skerðingar á andlegu atgervi sem slasaði nú ber stafi af nefndu slysi. Ekki verður séð, að þessi maður komist til nokkurra þeirra starfa sem krefjast andlegs atgervis né heldur líkamlegs. Slasaði mun vera tæknifræðingur að menntun og verður að teljast nánast útilokað að hann komist til þeirra starfa hér eftir. Þá mun hann ekki geta sinnt líkamlegum störfum af ástæðum sem að framan er frá greint. Með tilliti til þess sem að framan greinir svo og hins að nokkuð á annað(svo) er nú liðið frá því áðurnefnt slys átti sér stað þykir eðlilegt að meta nú þá tímabundnu og varanlegu örorku, sem slasaði telst hafa hlotið af völdum þessa slyss og þykir sú örorka hæfilega metin, sem hér segir: Í tuttugu mánuði....................................100% Varanleg örorka.....................................75%” Eftir að mál þetta var höfðað óskuðu stefndu eftir dómkvaðningu matsmanna til þess að meta örorku stefnanda. Voru dómkvaddir læknarnir Júlíus Valsson og Sigurður Thorlacíus og er matsgerð þeirra dags. 30. júlí 1996. Í þeirri matsgerð segir svo í niðurstöðu matsmanna: „Undirritaðir hafa kynnt sér fyrirliggjandi gögn og skoðað Bjarna Stefán Óskarsson, kt. 071125-5139. Ljóst er að slasaði hefur við bílslysið þann 4. nóvember 1988 orðið fyrir útbreiddum líkamsáverkum. Hann skarst m.a. í andliti og afleiðingar þessa áverka hafa orðið örmyndun á hægra augnloki og hægri efri vör með ofholdgun sem valda því að hann hefur viss óþægindi við að matast og einnig hefur hann óþægindi frá hægra auga. Einnig er lyktaskyn minnkað og þ.a.l. bragðskyn. Einnig er stífla um hægri nösina. Hér er þó ekki um mikla varanlega örorku að ræða vegna ofantaldra atriða. Í öðru lagi er ljóst að slasaði hefur hlotið áverka á háls, hrygg og brjósthol. Hann hlaut m.a. rifbrot með vökvasöfnun og loftbrjósti. Einnig hefur hann hlotið tognun á hálsi og baki, sem valda honum vissum erfiðleikum enn í dag. Ljóst er að slasaði hefur hlotið höfuðhögg og í kjölfarið svokallað post traumatiska encephalopathiu. Þetta kemur fram sem einbeitingarörðugleikar og vægar minnistruflanir en þess ber þó að geta að slasaði er með útbreiddan æðakölkunarsjúkdóm og hefur að öllum líkindum fengið væg heilaáföll sem sjást á sneiðmyndatöku af heila. Þessi atriði er því erfitt að meta og aðgreina. Einnig er ljóst að slasaði hefur fyrir slysið haft talsverðar slitgigtarbreytingar í nánast öllum hryggnum þótt hann væri að mestu einkennalaus vegna þessa. Telja má að slysið hafi leyst úr læðingi óþægindi frá baki vegna undirliggjandi slitgigtarsjúkdóms í hrygg. Niðurstöður undirritaðra eru að öðru leyti eftirfarandi: Svör við spurningum: 1.Við undirritaðir teljum, að Bjarni Stefán Óskarsson hafi orðið fyrir varanlegri (læknisfræðilegri) örorku af völdum umferðarslyssins þann 4. nóvember 1988, sem telst vera 35% (þrjátíu og fimm af hundraði). 2.Varanleg fjárhagsleg örorka vegna slyssins telst einnig vera 35% (þrjátíu og fimm af hundraði). 3.Ljóst er að Bjarni Stefán hefur fyrir slysið í nóvember 1988 átt við þrálát bakóþægindi að stríða vegna slitgigtar, sem þó ollu ekki óvinnufærni. Við slysið hafa einkenni hans frá baki hins vegar versnað til muna og eiga einn stærstan þátt í óvinnufærni hans nú. Eftir slysið hafa einnig komið til alvarlegir sjúkdómar sem eiga sinn þátt í óvinnufærni hans nú. Sú læknisfræðilega og fjárhagslega örorka, sem metin er hér að ofan er því einungis talin vera vegna umferðarslyssins þann 4. nóvember 1988.” Stefnandi hefur haldið því fram, að hann hafi verið á ferð um héraðið sitt í embættiserindum er hann varð fyrir fyrrgreindu slysi. Stefnandi var frá vinnu af og til þetta ár, eða 21. mars til 9. júní 1988 og frá 1. júlí til 13. ágúst 1988 og svo frá 27. ágúst 1988, en ágreiningur er með aðilum hvort stefnandi hafi enn verið í veikindaleyfi er slysið varð. Samkvæmt yfirlýsingu og framburði Ólafs Guðmundssonar, sem leysti stefnanda af í veikindum hans, var Ólafur í starfi byggingarfulltrúa Mýra- og Borgarfjarðarsýslu frá fyrrgreindan tíma og út árið 1988. Við aðilayfirheyrslu fyrir dómi kvaðst stefnandi hafa komið til starfa eftir veikindaleyfi í byrjun september 1988 og þá annast símavörslu, en Ólafur Guðmundsson hafi verið honum áfram til aðstoðar. Þá kvaðst hann hafa verið á fundi byggingarnefndar í Reykholtsdal hinn 12. september það ár. Kvaðst hann hafa verið á leið suður til Reykjavíkur í Stofnlánadeild að gefa þar skýrslu, sem hann kvaðst alltaf hafa gert fyrir 15. nóvember ár hvert. III. Stefnandi byggir kröfur sínar á því, að vegna slyssins og hinnar miklu örorku hafi hann ekki getað fengið sér aðra vinnu eftir að uppsagnarfrestur leið. Gerir stefnandi kröfu á hendur stefndu vinnuveitendum sínum um bætur samkvæmt slysatryggingu. Styður stefnandi kröfur sínar við 8. lið ráðningarsamnings stefnanda frá 30. desember 1982, þar sem segir að um réttindi og skyldur samningsaðila fari að öðru leyti samkvæmt hinum almennu kjarasamningum starfsmanna ríkisins eftir því sem við á. Þegar ráðningarsamningurinn sé skoðaður í heild sinni sjáist að það hafi verið ætlun samningsaðila að stefnandi nyti að engu leyti lakari kjara en almennt gerist um opinbera starfsmenn, þ.e.a.s. félaga innan BSRB. Stefnandi kveður að um langa hríð hafi verið ákvæði í kjarasamningum allra ríkisstarfsmanna um slysabætur. Á þessum tíma hafi ekki verið í gildi neinn heildarkjarasamningur fyrir alla félagsmenn BSRB. Eðlilegt sé því að þessu leyti að miða við samninga þá sem gilt hafi um starfsmenn stærsta aðildarfélags BSRB, þ.e. Starfsmannafélags ríkisstofnanna, en það hafi m.a. innan sinna vébanda félagsmenn, sem gegnt hafi svipuðum störfum og stefnandi gerði. Í samkomulagi fjármálaráðherra og Starfsmannafélags ríkisstofnanna um slysatryggingar frá 26. febrúar 1990, sbr. reglur nr. 30/1990 og nr. 31/1990, er kveðið á um dánarbætur og bætur fyrir varanlega örorku. Vegna bókunar í eldri kjarasamningum hafi samkomulag þetta gilt aftur í tímann og þann tíma sem stefnandi slasaðist á. Samkvæmt þessu samkomulagi séu allir ríkisstarfsmenn tryggðir allan sólarhringinn en bætur misháar eftir því hvort menn slasast í starfi eða utan þess. Stefnandi kveðst miða stefnufjárhæð í aðakröfu við tryggingafjárhæð þá sem gilt hafi um slys í starfi frá 1. júlí 1988 - 1. janúar 1989 samkvæmt lið 2.2. í ofangreindu samkomulagi fjármálaráðherra og Starfsmannafélags ríkisstofnanna. Ríkið hafi ekki keypt sérstaka slysatryggingu vegna samningsákvæða af því tagi sem hér sé vitnað til heldur tekið sjálft á sig að greiða bætur á grundvelli kjarasamnings um þetta efni. Hins vegar hafi mörg sveitarfélög keypt slysatryggingar vegna sinna starfsmanna þ.á.m. byggingarfulltrúa. Stefnandi gerir kröfur á hendur stefndu á grundvelli ráðningarsamnings síns og ákvæða kjarasamninga ríkisstarfsmanna um slysatryggingu hvort sem vinnuveitendur hans, stefndu, hafi keypt slíka tryggingu eður ei. Þá byggir stefnandi á því að lengi vel hafi í rekstrarreikningum embættis byggingarfulltrúa, verið gert ráð fyrir kostnaði vegna trygginga. Stefnandi byggir aðalkröfu sína á því að hann hafi slasast í starfi enda hafi slysið orðið í vinnutíma. Breytir þar engu þótt stefnandi hafi verið akandi á bifreið sinni er slysið varð, enda hafi akstur um héraðið verið ríkur þáttur í starfi hans. Stefnandi kveðst hafa verið á ferð um hérað sitt á tilgreindum tíma í embættiserindum, og hafi m.a. komið við á bæjum í Leirár-og Melahreppi. Hafi staðið til að lokinni vinnu, að keyra til Akraness, þar sem stefnandi hafi ætlað að taka ferjuna til Reykjavíkur. Varakröfu sína byggir stefnandi á því, að slysið hafi orðið utan vinnutíma og honum dæmdar bætur á grundvelli liðs 2.2. í samkomulagi fjármálaráðherra og Starfsmannafélags ríkisstofnanna frá 26. febrúar 1990, en þar sé gert ráð fyrir lægri bótum vegna slyss utan starfs en vegna slyss í starfi. Stefnandi hefur gert eftirfarandi grein fyrir fjárhæð bótakröfu: Aðalkrafa: Tryggingarfjárhæð vegna slyss í starfi er kr. 2.501.500 skv. lið 2.2 í samkomulagi fjármálaráðherra og Starfsmannafélags ríkisstofnanna frá 26. febrúar 1990. Skv. 2. tl. 10. gr. reglna nr. 30/1990 vegur hvert örorkustig frá 26-50% tvöfalt og hvert örorkustig frá 51-100% þrefallt. Aðalkrafan sé því fundin út með eftirfarandi hætti, en stefnandi sé 75% öryrki: Örorkustig 1-250,25 x 1 x kr. 2.501.500 =kr. 625.375 Örorkustig 26-500,25 x 2 x kr. 2.501.500 =kr. 1.250.750 Örorkustig 51-750,25 x 3 x kr. 2.501.500 =kr. 1.876.125 Samtalskr. 3.725.250 Varakrafa: Tryggingarfjárhæð vegna slyss utan starfs er kr. 1.915.700 skv. lið 2.2. í samkomulagi fjármálaráðherra og Starfsmanna ríkisstofnanna frá 26. febrúar 1990. Skv. 2. tl. 10. gr. reglna nr. 31/1990 vegur hvert örorkustig frá 26-50% tvöfalt og hvert örorkustig frá 51-100% þrefalt. Aðalkrafa er því fundin út með eftirfarandi hætti, en stefnandi sé 75% öryrki.: Örorkustig 1-250,25 x 1 x kr. 1.915.700 =kr. 478.925 Örorkustig 26-500,25 x 2 x kr. 1.915.700 =kr. 957.850 Örorkustig 51-750,25 x 3 x kr. 2.501.500 =kr. 1.436.775 Samtalskr. 2.873.550 Bæði í aðal- og varakröfu er krafist almennra sparisjóðsvaxta Landsbanka Íslands frá slysdegi en dráttarvaxta frá 24. ágúst 1990, er mánuður var liðinn frá því að stefndu hafi verið krafðir um hinar samningsbundnu bætur. Um lagarök vísar stefnandi til almennra reglna samningaréttar og kröfuréttar og reglna nr. 30/1990 og 31/1990, um slysatryggingar. Kröfu um vexti, dráttarvexti og vaxtavexti byggir stefnandi á 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 og III. kafla sömu laga. IV. Stefndu byggja sýknukröfu sína á því, að aldrei hafi verið sérstaklega fjallað um slysatryggingarmál stefnanda í tengslum við 8. tl. ráðningarsamnings aðila. Í þeim lið segir um réttindi og skyldur samningsaðila fari að öðru leyti samkvæmt hinum almennu kjarasamningum starfsmanna ríkisins og lögum og reglum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins eftir því sem við á. Samkvæmt kjarasamningum fjármálaráðherra og BSRB frá 1. febrúar 1986 til 31. desember 1986, sem síðast hafi verið í gildi fyrir slys stefnanda hafi starfsmenn BSRB notið slysabóta, þ.m.t. örorkubóta, sbr. tl. 7.1.3. og 7.1.4. í nefndum samningi. Þegar það sé virt svo og fyrri ráðningarsamningur stefnanda frá 26. október 1971 ásamt greiðslu iðgjalda fyrir slíka tryggingu árin 1983-1986 að báðum árum meðtöldum sé af hálfu stefndu viðurkennt að ætlast hafi verið til þess að stefnandi nyti slysatryggingar. Andstætt því sem venja sé til hjá ríkinu, hafi byggingarfulltrúaembættið í Mýra- og Borgarfjarðarsýslu, að frumkvæði byggingarfulltrúans sjálfs og í samræmi við ráðningarsamning hans almenna slysatryggingu fyrir byggingarfulltrúa embættisins til þess að firra embættið tjóni sem upp kynni að koma, enda hafi iðgjöld slíkrar tryggingar verið lág. Tryggingin hafi verið tekin hjá Sjóvátryggingafélagi Íslands h/f, en stefnandi hafi verið umboðsmaður þess tryggingafélags. Stefnandi hafi séð um þennan þátt f.h. embættisins, án nokkurra afskipta stjórnar þess eða formanns hennar. Tryggingariðgjöld vegna slysatryggingarinnar hafi verið greidd með eðlilegum hætti fyrir árin 1983, 1984, 1985 og 1986. Árin 1987 og 1988 virðist ekki hafa verið gætt að tryggingunni af hálfu byggingarfulltrúans, sem forstöðumanns embættisins, sem hafi því augljóslega verið í hans verkahring. Tryggingunni hafi ekki verið sagt upp af hálfu vátryggjenda. Stjórn embættisins hafi með engum hætti verið tilkynnt uppsögn af þess hálfu eða gerð grein fyrir að slíkt stæði til af hálfu tryggingarfélagsins. Uppsögn tryggingarinnar hafi ekki borist stjórn embættisins og frumkvæðið að uppsögn hennar hafði hvorki stjórn eða formaður hennar. Stefndu kveða engin gögn um uppsögn finnist nú hjá vátryggingafélaginu. Stefndu byggja sýknukröfu sína á því, að stefnandi sjálfur hafi sem starfsmaður stefndu og forsvarsmaður byggingafulltrúaembættisins vanrækt að sjá til þess að slysatrygging hans fyrir árin 1987 og 1988 viðhéldist á sama hátt og árin á undan og félli ekki niður. Á honum hafi ótvírætt hvílt sú ábyrgð og skylda sem forsvarsmanni embættisins. Sem umboðsmaður vátryggingafélagsins, sitjandi beggja megin borðsins, hafi hann haft fullkomna yfirsýn yfir tryggingamálin í heild, betur en nokkur annar sem byggingarfulltrúaembættinu tengdist. Ef einhver breyting varð þar á hafi honum borið skylda til þess, sem starfsmanni byggingafulltrúaembættisins, að gera stjórn þess viðvart með formlegum hætti, svo að embættinu og stefndu gæfist kostur á að grípa til viðeigandi ráðstafana og draga úr hugsanlegu tjóni sínu. Sem umboðsmanni vátryggingafélagsins hafi honum jafnframt borið skylda til að senda embættinu greiðsluáskorun vegna ógreiddra iðgjalda af tryggingunni svo og viðvörun um að tryggingin kynni að falla niður af þeim sökum. Engar slíkar tilkynningar hafi borist stjórn embættisins. Stefnandi, sem starfsmaður stefndu, forsvarsmaður byggingarfulltrúaembættisns og ábyrgðaraðili hvað varði allan daglega rekstur þess og umsýslu aldrei á að neitt væri athugavert við tryggingamál sín eða gera þyrfti einhverjar sérstakar ráðstafanir vegna nýrra eða breyttra aðstæðna til þess að tryggja rétt hans sem starfsmanns og takmarka um leið hugsanlegt tjón embættisins, vinnuveitanda síns og stefndu. Stefnandi hljóti að hafa verið öllum hnútum kunnugur, þar sem hann hafi bæði tekið trygginguna á sínum tíma, samþykkt hana sem umboðsmaður tryggingafélagsins, hafði umsjón og eftirlitsskyldu með greiðslu af hálfu vátryggingartakans og tók við greiðslum fyrir hönd vátryggjanda, sem umboðsmaður hans. Við þessar aðstæður sé fráleitt að stefnandi eigi einhvern bótarétt á hendur stefndu. Stefnandi beri sjálfur ábyrgð á að trygging sú, sem hann sjálfur hafi upphaflega tekið hafi ekki verið til staðar þegar slysið varð. Slík augljós vanræksla stefnanda leiði því til sýknu stefndu enda bersýnilega ósanngjarnt og í andstöðu við grundvallarsjónarmið skaðabótaréttarins að leggja bótaábyrgð á stefndu vegna missis stefnanda á tryggingabótum sem hann annars hefði átt rétt á, en fáist ekki vegna eigin athafna, mistaka og aðgerðarleysis stefnanda sjálfs. Ef stefnandi hefði rækt starfa sinn sem skyldi hefði hann notið eðlilegrar tryggingar svo sem til hafi verið ætlast. Ljóst sé, að ef stefnandi hefði sem forsvarsmaður embættisins vanrækt að sjá til þess að stefndu hefðu orðið að greiða bætur til þess aðila, þá hefðu stefndu ótvírætt átt endurkröfurétt á hendur stefnanda fyrir þá vanrækslu. Sama hljóti að eiga við þegar viðkomandi eigi sjálfur í hlut. Stefndu byggja varakröfu sína á sömu grundvallarsjónarmiðum og að framan greinir varðandi aðalkröfu og beri að takmarka bótarétt stefnanda á hendur stefndu vegna stórkostlegrar eigin vanrækslu og mistaka stefnanda. Stefndu mótmæla og bótaviðmiðunum stefnanda. Stefnandi hafi verið starfsmaður sveitarfélaga þegar slysið hafi átt sér stað og því sé eðlilegt að viðmiðun hans byggi á samningi BSRB, sem í gildi hafi verið þegar slysið átti sér stað. Óeðlilegt sé, án samþykkis stefndu, að byggja útreikning bótafjárhæðar á grundvellli reglna, sem settar hafi verið löngu eftir að slysið átti sér stað eða 26. febrúar 1990 og virki aftur fyrir sig hvað bótafjárhæð varði. Slíkt sé í andstöðu við þau grundvallarsjónarmið, að lög og reglur skuli ekki með íþyngjandi hætti virka aftur fyrir sig. Þá hafi stefnandi bæði verið í uppsagnarfresti og veikindaleyfi þegar umrætt slys átti sér stað og því sé fráleitt að miða bætur við bætur vegna slyss í starfi eins og fram komi í aðalkröfu stefnanda. Samkvæmt upplýsingum starfsmannaskrifstofu fjármálaráðuneytisins sé viðmiðunarfjárhæð starfsmanna BSRB miðað við 75% örorku byggð á grundvelli þeirra reglna, sem í gildi hafi verið á slysdegi hinn 4. nóvember 1988 krónur 2.137.200 (1.424.800 x 1,5). Hærri viðmiðunartölu mótmæla stefndu auk þess sem tekið verði tillit til eigin sakar og /eða endurkröfuréttar stefndu á hendur stefnanda og bótafjárhæð lækkuð. Þá byggja stefndu á því, að vaxtakrafa stefnanda sé a.m.k. að hluta niður fallin fyrir fyrningu, sbr. 2. tl. 3. gr. fyrningarlaga nr. 14/1905. Eldri vaxtakröfur en fjögurra ára frá stefnubirtingardegi í nóvember 1994 séu fyrndar. Þá mótmæla stefndu dráttarvaxtakröfu stefnanda. Um lagarök vísa stefndu til almennra reglna skaðabótaréttarins, samningaréttar og kröfuréttar. Þá vísa stefndu til byggingalaga nr. 54/1978, með síðari breytingum og reglugerða settra á grundvelli þeirra, sbr. reglugerðir nr. 197 og 292/1979, svo og eldri byggingalaga nr. 108/1945, með síðari breytingum. Þá byggja stefndu kröfur sínar á lögum nr. 14/1905 og lögum nr. 91/1991. Málskostnaðarkröfu byggja stefndu á 129.gr. og 130. gr. laga nr. 91/1991, um meðferð einkamála. V. Eins og fram hefur komið slasaðist stefnandi í umferðarslysi hinn 4. nóvember 1988. Samkvæmt framlögðum örorkumatsgerðum og matsgerð dómkvaddra matsmanna hlaut stefnandi varanlega örorku af völdum þess. Jónas Hallgrímsson, læknir, mat varanlega örorku stefnanda hinn 11. júní 1990 65%, en Björn Önundarson, læknir, mat varanlega örorku hans, hinn 10. júlí 1990, 75%. Hinn 30. júlí 1996 mátu dómkvaddir matsmenn, læknarnir Júlíus Valsson og Sigurður Thorlacíus, varanlega örorku stefnanda 35%. Í því mati og framburði stefnanda kemur fram, að stefnandi treysti sér í hálft starf eftir slysið, ef hann hefði aðgang að því. Með hliðsjón af því, gögnum málsins um meiðsl stefnanda og fyrri sjúkrasögu, er það mat hinna sérfróðu meðdómsmanna, að örorka stefnanda sé hæfilega metin í matsgerð dómkvaddra matsmanna og sá tími sem leið frá slysi og fram til þess er dómkvaddir matsmenn mátu örorku stefnanda skipti ekki máli í því sambandi. Með vísan til þess ber að leggja mat hinna dómkvöddu matsmanna til grundvallar um örorku stefnanda af völdum slyssins. Í ráðningarsamningi aðila frá 30. desember 1982, er stefnandi var ráðinn byggingarfulltrúi Mýra- og Borgarfjarðarsýslu af stjórn embættis byggingarfulltrúa í Mýra- og Borgarfjarðarsýslu, segir í 8. tl. að um réttindi og skyldur samningsaðila fari að öðru leyti samkvæmt hinum almennu kjarasamningum starfsmanna ríkisins og lögum og reglum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins eftir því sem við á. Samkvæmt kjarasamningi fjármálaráðherra og BSRB frá 1. febrúar 1986 nutu starfsmenn BSRB slysatryggingar. Í ljósi fyrrgreinds ákvæðis kjarasamnings aðila átti stefnandi því að njóta slysatryggingar samkvæmt kjarasamningi ríkisins og BSRB. Fyrir liggur, að almenn slysatrygging var tekin hjá Sjóvátryggingafélagi Íslands h.f. fyrir stefnanda árin 1983 til 1986 og að hans frumkvæði, en stefnandi var jafnframt umboðsmaður þess tryggingafélags á þeim tíma. Samkvæmt framburði þáverandi sýslumanns í Mýra- og Borgarfjarðarsýslu stjórnarmanns í stjórn embættis byggingarfulltrúa Mýra- og Borgarfjarðarsýslu, fyrir dómi, samþykkti hann greiðslu reikninganna, er stefnandi framvísaði þeim. Jafnframt liggur fyrir, að á sama tíma og stefnandi hætti störfum umboðsmanns tryggingafélagsins, var hætt að greiða iðgjöld af tryggingunni. Ljóst er að það var á ábyrgð stefndu hvort þeir keyptu umsamda slysatryggingu fyrir stefnanda hjá tryggingarfyrirtæki. Af gögnum málsins verður ekki séð að sérstök ákvörðun hafi verið tekin um það af hálfu stefndu, að taka slíka tryggingu. Þá liggur fyrir að embætti sýslumannsins í Mýra- og Borgarfjarðarsýslu sá um greiðslu reikninga fyrir byggingafulltrúaembættið. Í rekstrarreikningum embættis byggingarfulltrúa kom fram að iðgjöld vegna slysatrygginga voru ekki meðal útgjalda embættisins árið 1987. Verður ekki talið, að þó svo stefnandi hafi, meðan hann var umboðsmaður tryggingafélagsins framvísað reikningum vegna slysatryggingar, að hann hafi með því tekið að sér um ókominn tíma að sjá til þess að stefndu tækju slíka tryggingu eða var það stefnanda að taka ákvörðun um það. Með því, að slysatrygging var hluti af starfskjörum stefnanda, samkvæmt ráðningarsamningi og kjarasamningum, verður að telja það á ábyrgð stefndu, sem launagreiðenda, að stefnandi nyti þeirra kjara. Í samkomulagi fjármálaráðherra og Starfsmannafélags ríkisstofnanna um slysatryggingar frá 26. febrúar 1990, sbr. reglur nr. 30/1990 og nr. 31/1990, er kveðið á um dánarbætur og bætur fyrir varanlega örorku. Samkvæmt 15. gr. reglna nr. 30/1990 og 15. gr. reglna nr. 31/1990, skal beita ákvæðum þeirra um slys, sem áttu sér stað frá og með 1. apríl 1989. Í framlögðu bréfi fjármálaráðuneytisins frá 31. janúar 1995, kemur fram að vegna bókana með kjarasamningum ríkisstarfsmanna 1987 og 1989 hafi skilmálar og bótafjárhæðir verið teknar til gagngerrar endurskoðunar, sem lokið hafi með birtingu fyrrgreindra reglna í Stjórnartíðindum. Í framlögðu samkomulagi fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs og starfsmannafélags ríkisstofnanna, dags. 26. febrúar 1990 skyldu skilmálar fyrrgreindra reglna gilda frá 1. febrúar 1987 til 31. mars 1989. Með vísan til þess, sem fyrr greinir um ákvæði í 8tl. ráðningarsamnings aðila, voru stefnanda tryggð sömu kjör hvað varðar slysatryggingu og um samdist milli ríkisins og stéttarfélags ríkisstarfsmanna. Þegar litið er til fyrrgreindra bókana og samnings aðila verður að fallast á það með stefnanda að samkomulag þetta gildi jafnt fyrir aðila máls þessa, sem aðra aðila kjarasamningsins. Samkvæmt fyrrgreindu samkomulagi voru allir ríkisstarfsmenn tryggðir allan sólarhringinn en bætur misháar eftir því hvort menn slösuðust í starfi eða utan þess. Eins og fram hefur komið var Ólafur Guðmundsson í starfi byggingarfulltrúa í Mýra- og Borgarfjarðarsýslu er umrætt slys varð vegna veikinda stefnanda og er ekkert það fram komið í málinu, sem styður þá fullyrðingu stefnanda, að hann hafi verið við störf þann dag. Að öllu framanrituðu virtu ber stefnanda því bætur samkvæmt reglum 31/1990 vegna 35% örorku vegna slyss utan starfs, eða krónur 862.065. Samkvæmt 3. gr. laga nr. 14//1905 fyrnast vextir á fjórum árum. Stefnur í máli þessu voru birtar frá 18. nóvember til 26. nóvember 1994. Samkvæmt fyrrgreindu lagaákvæði eru því áfallnir vextir fyrir 26. nóvember 1990 fyrndir. Stefndu voru krafðir um bætur hinn 24. júlí 1990, í samræmi við mat Björns Önundarsonar á örorku stefnanda og bar krafa stefnanda dráttarvexti að liðnum 30 dögum eftir að mat lá fyrir. Samkvæmt framanrituðu verður vaxtakrafa stefnanda tekin til greina með þeim hætti, að dæma dráttarvexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá 26. nóvember 1990 til greiðsludags. Eftir þessari niðurstöðu bera að dæma stefndu til þess að greiða stefnanda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn 350.000 krónur. Við ákvörðun málskostnaðar hefur verið tekið tillit til þeirrar skyldu stefnanda að greiða virðisaukaskatt af málflutningsþóknun. Dóminn kvað upp, Hervör Þorvaldsdóttir, héraðsdómari ásamt læknunum, Bjarna Hannessyni og Ísak Hallgrímssyni. Uppkvaðning dóms þessa hefur dregist nokkuð vegna embættisanna dómsformanns. Dómsorð: Stefndu, Hvalfjarðarstrandarhreppur, kt. 630269-6449, Innri- Akraneshreppur, kt. 660169-5479, Leirár- og Melahreppur, kt. 420269-7579, Andakílshreppur, kt. 420169-3969, Reykholtsdalshreppur, kt. 530269-7799, Hálsahreppur, kt. 590169-0999, Hvítársíðuhreppur, kt. 650169-7359, Þverárhlíðarhreppur, kt. 420369-4259, Álftaneshreppur, kt. 410169-7709, Borgarhreppur, kt. 480169-6469 og Borgarbyggð, kt. 510694-2289, greiði in solidum stefnanda, Bjarna Stefáni Óskarssyni, krónur 862.065, ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 26. nóvember 1990 til greiðsludags. Stefndu greiði in solidum stefnanda krónur 350.000 í málskostnað.

Mál nr. 171/1999

Kærumál Hæfi dómara Kæruheimild

J kærði úrskurð héraðsdómara um að hann viki ekki sæti í máli sem J hafði höfðað. Talið var að kæruheimild skorti fyrir ýmsum kröfum sem J hafði uppi fyrir Hæstarétti og komu þær því ekki til álita. Talið var, að hvað sem liði réttmæti þeirra ákvarðana héraðsdómara um málsmeðferð, sem J vísaði til, gæti efni þeirra ekki leitt til þess að héraðsdómari yrði vanhæfur til að fara með málið. Þótti J ekki hafa sýnt fram á að önnur atvik leiddu til þess að héraðsdómara bæri að víkja sæti og var úrskurður héraðsdómara því staðfestur.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 19. apríl 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 26. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 6. apríl 1999, þar sem Ragnheiður Bragadóttir settur héraðsdómari hafnaði kröfu sóknaraðila um að víkja sæti í máli hans gegn varnaraðilum. Kæruheimild er í a. lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess að héraðsdómara verði gert að víkja sæti frá og með þinghaldi 19. febrúar sl., en málsmeðferð í héraði verði látin standa óhögguð fram að því. Þá krefst hann þess að skrifleg sókn, sem héraðsdómari hafnaði að leggja fram í sama þinghaldi, komist að í málinu, svo og að ómerkt verði ákvörðun héraðsdómara 29. mars sl. um að málið yrði endurupptekið. Verði ekki fallist á kröfu um að héraðsdómarinn víki sæti krefst sóknaraðili þess að mælt verði fyrir um hvort forföll varnaraðila frá þinghaldi 27. janúar 1999 hafi verið lögmæt og hvort héraðsdómara hafi verið heimilt að breyta bókun í þingbók vegna þinghaldsins. Varnaraðilar hafa ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti. Samkvæmt 143. gr. laga nr. 91/1991 sæta ákvarðanir héraðsdómara um atriði varðandi rekstur máls ekki kæru til Hæstaréttar, heldur eingöngu úrskurðir um tiltekin atriði, sem þar eru tæmandi talin. Kröfur sóknaraðila, sem varða annað en niðurstöðu hins kærða úrskurðar um að héraðsdómarinn víki ekki sæti, koma því ekki til álita fyrir Hæstarétti. Krafa sóknaraðila um að héraðsdómaranum verði gert að víkja sæti er reist á atriðum, sem varða meðferð málsins og ákvarðanir dómarans eftir að þing var ekki sótt í því af hálfu varnaraðila 27. janúar 1999, þar á meðal ákvörðun um að varnaraðilar hefðu þá haft lögmæt forföll og væri heimilt að halda áfram uppi vörnum. Hvað sem líður því, hvort þessar ákvarðanir dómarans hafi verið réttar, getur efni þeirra eitt og sér ekki leitt til þess að hann verði talinn vanhæfur til að fara með málið. Sóknaraðili hefur ekki sýnt fram á að fyrir hendi séu önnur atvik, sem geta orðið til þess að krafa hans verði tekin til greina. Verður niðurstaða hins kærða úrskurðar því staðfest. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Kærumálskostnaður fellur niður.

Mál nr. 164/1999

Kærumál Fjárnám Virðisaukaskattur

B krafðist þess, að felld yrði úr gildi fjárnámsgerð sem fram hafði farið fyrir kröfu T samkvæmt endurákvörðun skattstjóra á virðisaukaskatti. Fólst í þeirri endurákvörðun að innskattur B vegna kaupa og rekstrar á tiltekinni bifreið lækkaði auk þess sem B var látin sæta álagi á virðisaukaskatt. Þar sem sannað þótti að bifreið B hefði m.a. verið notuð til einkanota, var talið að bifreiðin hefði ekki fullnægt skilyrðum reglugerða, sem settar höfðu verið með nægilegri stoð í 3. mgr. 16. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt, til þess að telja hefði mátt til innskatts af henni. Þótti skattstjóra hafa verið rétt að hækka virðisaukaskatt B af þessum sökum og einnig að láta hana sæta álagi á skattinn. Þá var ekki talið að slíkir annmarkar væru á þeirri gagnaöflun, sem bjó að baki ákvörðun skattstjóra eða málsmeðferð hans að ógildingu hennar varðaði. Var staðfestur úrskurður héraðsdóms þar sem kröfum B var hafnað.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 9. apríl 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 20. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 31. mars 1999, þar sem staðfest var fjárnám, sem sýslumaðurinn í Reykjavík gerði hjá sóknaraðila 23. júlí 1997 fyrir kröfu varnaraðila að fjárhæð 1.234.431 króna. Kæruheimild er í 3. mgr. 95. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 102. gr. laga nr. 92/1991. Sóknaraðili krefst þess aðallega að fjárnámið verði fellt úr gildi, en til vara að gerðin verði látin ná til lægri fjárhæðar og leggi þá aðilarnir fyrir skattyfirvöld að ákveða gjöld hennar á ný. Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar. Eins og nánar greinir í hinum kærða úrskurði var fjárnám fyrir kröfu varnaraðila gert á grundvelli álagningar skattstjórans í Reykjavík, sem var látin standa óröskuð með úrskurði þess sama 22. janúar 1997 og úrskurði yfirskattanefndar 13. mars 1998. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður fallist á með héraðsdómara að skattstjóra hafi verið rétt að leggja á sóknaraðila hækkun virðisaukaskatts á þeim grunni að ekki ætti að taka tillit til innskatts hennar vegna kaupa og notkunar á bifreiðinni LV 265. Hvorki voru slíkir annmarkar á gagnaöflun, sem bjó að baki ákvörðun skattstjóra, né málsmeðferð hans að ógildingu hennar geti varðað. Samkvæmt þessu verður hinn kærði úrskurður staðfestur og sóknaraðili dæmd til að greiða varnaraðila kærumálskostnað, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Sóknaraðili, Bára Þórarinsdóttir, greiði varnaraðila, tollstjóranum í Reykjavík, 100.000 krónur í kærumálskostnað.

Mál nr. 177/1999

Kærumál Gæsluvarðhald. C. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 Gæsluvarðhald. D. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991

Lögreglan hefur krafist þess að kærða, Gauta Ólafssyni, kt. 100764-7769, Bárugötu 22, Reykjavík, verði með vísan til c og d liða 1. mgr. og 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 gert að sæta gæsluvarðhaldi þar til dómur gengur í málum hans í Héraðsdómi Reykjavíkur, þó ekki lengur en til miðvikudagsins 9. júní nk. kl. 16:00.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 28. apríl 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 29. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 28. apríl 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi allt þar til dómur gengur í máli ákæruvaldsins gegn honum, en þó ekki lengur en til miðvikudagsins 9. júní nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Kæru varnaraðila, sem hefur ekki að öðru leyti látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti, verður að skilja svo að hann krefjist þess að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur. Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar verður fallist á það með héraðsdómara að skilyrðum c. og d. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 sé fullnægt til þess að verða við kröfu sóknaraðila um gæsluvarðhald. Þegar af þessari ástæðu verður hinn kærði úrskurður staðfestur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Mál nr. 169/1999

Kærumál Frestur Gagnaöflun Aðalmeðferð

Talið var að ekki hefði verið sýnt fram á viðhlítandi rök fyrir því að fresta hefði átt áður ákveðinni aðalmeðferð opinbers máls. Var úrskurður héraðsdómara um að fresta aðalmeðferð málsins felldur úr gildi og lagt fyrir hann að taka það til aðalmeðferðar.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 19. apríl 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 26. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 19. apríl 1999, þar sem aðalmeðferð máls sóknaraðila á hendur varnaraðila var frestað til 21. maí 1999. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til aðalmeðferðar. Sóknaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar. Ákæra í máli þessu var gefin út 29. september 1998 og málið þingfest 12. október sama ár. Í því þinghaldi var málinu frestað að ósk ákærða, án þess að endurrit úr þingbók beri með sér að ákveðið hafi verið nýtt þinghald til fyrirtöku málsins. Málið var tekið fyrir að nýju 5. nóvember sama árs og þá frestað ótiltekið, þar sem farist hafði fyrir að boða varnaraðila til þinghaldsins. Málið var tekið fyrir 11. sama mánaðar og gaf þá norskur sérfræðingur skýrslu fyrir dómi um tæki það, sem notað var við mælingu á vínandamagni í útöndunarlofti. Að því búnu var málinu frestað ótiltekið eftir að verjandi hafði óskað frekari frests til að afla gagna. Málið var næst tekið fyrir 31. mars 1999. Var þá ákveðin aðalmeðferð 19. apríl sama ár. Í þinghaldi þann dag var kveðinn upp hinn kærði úrskurður um að aðalmeðferð málsins skyldi frestað vegna gagnaöflunar af hálfu sóknaraðila. Gagnaöflun varnaraðila í málinu hefur lotið að vafa hans um áreiðanleika þess tækis, sem notað var til þess að mæla vínandamagn í lofti, sem ökumaður andar frá sér, vegna áhrifa rafsegulbylgna á tækið frá öðrum tækjum. Sóknaraðili heldur því þó ekki fram að þau gögn, sem lögð voru fram af hálfu varnaraðila í þinghaldinu 31. mars 1999, hafi gefið tilefni til frekari gagnaöflunar, enda liggur ekki annað fyrir en að hann hafi í því þinghaldi lýst henni lokið. Hins vegar telur hann að dómur Hæstaréttar 18. mars 1999 í máli nr. 482/1998, þar sem til álita komu áhrif leysiefna í útöndunarlofti ökumanns á vínandamælingar með umræddu tæki, hafi verið slíkt tilefni til gagnaöflunar í þessu máli að dómara hafi verið rétt að fresta aðalmeðferð af þeim sökum. Að virtum þeim gögnum, sem varnaraðili hefur lagt fram, og hann hyggst reisa varnir sínar á, hefur ekki verið skýrt hvernig nefndur dómur Hæstaréttar geti skipt slíku máli fyrir þau atvik, sem hér um ræðir, að réttlætt hafi frestun aðalmeðferðar, er þá hafði verið ákveðin án athugasemda af hálfu sóknaraðila. Samkvæmt 1. mgr. 133. gr. laga nr. 19/1991 skal hraða meðferð máls eftir föngum. Að virtum gangi málsins í héraði er ljóst að meðferð þess dróst umfram það, sem telja verður að aðilum hafi verið nauðsynlegt til þess að taka afstöðu til málatilbúnaðar hvors annars og frekari gagnaöflunar. Þá hefur sóknaraðili ekki fært fram viðhlítandi rök fyrir beiðni sinni um að fresta aðalmeðferð málsins. Samkvæmt framansögðu verður hinn kærði úrskurður felldur úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til aðalmeðferðar. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til aðalmeðferðar.

Mál nr. 170/1999

Kærumál Ökuréttarsvipting

Talið var að lögreglustjóra hefði verið rétt að svipta J ökurétti til bráðabirgða á grundvelli mælingar á lofti sem J andaði frá sér og gerð var með tæki af gerðinni Intoxilyzer 5000 N. Hins vegar var talið að ákvörðun lögreglustjóra hefði verið í andstöðu við þá reglu umferðarlaga nr. 50/1987 að sviptingu ökuréttar væri markaður ákveðinn tími. Var úrskurður héraðsdómara felldur úr gildi og ákvörðun lögreglustjóra staðfest, þó þannig að hún var bundinn ákveðnum tíma.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 21. apríl 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 26. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 19. apríl 1999, þar sem felld var úr gildi ákvörðun lögreglustjórans í Reykjavík 12. júlí 1998 um að svipta varnaraðila ökurétti til bráðabirgða. Kæruheimild er í 1. mgr. 103. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sbr. lög nr. 44/1993. Sóknaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og ákvörðun lögreglustjóra staðfest. Varnaraðili hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti. Samkvæmt gögnum málsins var varnaraðili stöðvaður við akstur á Reykjanesbraut aðfaranótt 12. júlí 1998. Í lögregluskýrslum kemur fram að áfengisþefur hafi fundist frá vitum varnaraðila. Öndunarsýni hafi verið tekið í öndunarblöðru, sem sýnt hafi 3. stig. Á lögreglustöð hafi öndunarpróf með svokölluðum S-D2 mæli sýnt 0,60/00, en auk þess hafi verið gerð mæling á því lofti, sem varnaraðili andaði frá sér með tæki af gerðinni Intoxilyzer 5000 N. Niðurstaða þeirrar mælingar hafi verið 0,314 mg alkóhóls í hverjum lítra lofts að teknu tilliti til skekkjumarka. Gildi þeirrar mælingar hefur verið mótmælt af varnaraðila. Samkvæmt framangreindu lá fyrir mæling 12. júlí 1998 þess efnis að vínandamagn í því lofti, er varnaraðili andaði frá sér væri yfir þeim mörkum, sem tilgreind eru í 2. mgr. 45. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sbr. lög nr. 48/1997. Á þessu stigi málsins liggur ekki annað fyrir en að með tækinu hafi mátt mæla magn vínanda í því lofti, sem varnaraðili andaði frá sér, og gætt hafi verið réttra aðferða við notkun þess, sbr. til hliðsjónar dóm Hæstaréttar 24. ágúst 1998 í máli nr. 320/1998. Var lögreglustjóranum í Reykjavík því rétt að svipta varnaraðila ökurétti til bráðabirgða 12. júlí 1998 í samræmi við 103. gr. laga nr. 50/1987. Verður hinn kærði úrskurður því felldur úr gildi. Samkvæmt 103. gr. laga nr. 50/1987 skal lögreglustjóri svipta ökumann ökurétti til bráðabirgða svo fljótt sem unnt er, telji hann skilyrði til sviptingar ökuréttar vera fyrir hendi. Er nánar kveðið á um hana í 101. gr. og 102. gr. laganna eins og þeim hefur síðar verið breytt. Af tilvitnuðum ákvæðum leiðir að svipting ökuréttar skal vera um ákveðinn tíma, eins og beinlínis er tekið fram í 3. mgr. 101. gr. laganna, sbr. einnig framangreindan dóm Hæstaréttar 24. ágúst 1998. Var ákvörðun lögreglustjóra um að svipta varnaraðila ökurétti til bráðabirgða, án þess að sviptingunni væri markaður ákveðinn tími, í andstöðu við þessa reglu laga nr. 50/1987. Verður ákvörðun lögreglustjóra staðfest, þó þannig að bráðabirgðasviptingin verður tímabundin allt til 15. júní 1999. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er úr gildi felldur. Ákvörðun lögreglustjórans í Reykjavík 12. júlí 1998 um að svipta varnaraðila, Júlíus Hjaltason, ökurétti til bráðabirgða er staðfest, þó þannig að svipting standi allt til 15. júní 1999.

Mál nr. 174/1999

Kærumál Gæsluvarðhald. D. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991

Úrskurður héraðsdómara um að S skyldi sæta gæsluvarðhaldi var staðfestur með vísan til d. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 21. apríl 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 28. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Suðurlands 19. apríl 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til miðvikudagsins 9. júní 1999 kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi, en til vara að gæsluvarðhaldi verði markaður skemmri tími. Sóknaraðili hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti. Með vísan til d. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 er fallist á, að skilyrði séu til að taka kröfu sóknaraðila um gæsluvarðhald til greina. Að þessu athuguðu verður niðurstaða hins kærða úrskurðar staðfest. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Mál nr. 383/1998

Gjaldþrotaskipti Gjöf Fjármál hjóna

Á, eiginmaður H, var eigandi að íbúðinni G þegar hún var seld. Tæpum þremur árum síðar var bú Á tekið til gjaldþrotaskipta. Eina eign búsins var innistæða á bankareikningi. Bar Á að eiginkona sín hefði átt helming íbúðarinnar G og hefði eignarhluta hennar verið varið til kaupa á íbúðinni M og að auki hafi mismunurinn verið lagður inn á bankareikning sem fyrir misskilning hefði verið í nafni beggja. Höfðaði þrotabú Á mál til riftunar á gjöf Á til H. Krafist var frávísunar málsins á grundvelli þess að kröfur væru óskýrar og í ósamræmi hvor við aðra. Var ekki fallist á frávísunarkröfuna. Talið var að greiðslur Á til H hefðu verið gjöf og að kaupmáli milli Á og H hefði ekki verið gerður um gjöf í samræmi við 30. gr. þágildandi laga nr. 20/1923. Var staðfest niðurstaða héraðsdóms um að gjöf Á til H væri ógild.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut til Hæstaréttar 11. september 1998 dómi Héraðsdóms Reykjavíkur í málinu 16. júní 1998 og auk þess úrskurði dómsins 19. mars sama árs, þar sem hrundið var kröfu áfrýjanda um að því yrði vísað frá dómi. Áfrýjandi krefst aðallega frávísunar málsins frá héraðsdómi, auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann sýknu af öllum kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til þrautavara krefst hann að krafa stefnda verði lækkuð og málskostnaður felldur niður. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Frávísunarkrafa áfrýjanda er einkum studd þeim rökum að kröfugerð stefnda sé óskýr og að kröfur hans um ógildingu og greiðslu séu ekki í samræmi hvor við aðra. Kröfugerðin sé því andstæð ákvæðum d., e. og f. liða 1. mgr. 80. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Stefndi hefur breytt kröfugerð sinni frá því, sem var í fyrra máli aðilanna vegna sömu lögskipta, en því var vísað frá héraðsdómi með dómi Hæstaréttar, sem birtur er í dómasafni 1997, bls. 4. Stefndi krefst í fyrsta lagi ógildingar á gjöf eiginmanns áfrýjanda, Ágústs Sverrissonar, sem fólst í því að hann hafi afhent áfrýjanda fé, er hann fékk fyrir íbúð sína að Garðsenda 12 í Reykjavík samkvæmt kaupsamningi gerðum 25. ágúst 1992. Svo sem fram kemur í héraðsdómi sundurliðar stefndi söluverð íbúðarinnar og greinir frá hvenær greiðslur á því áttu að berast Ágústi eftir ákvæðum kaupsamningsins og í hvaða formi þær voru, en þær námu samtals 6.700.000 krónum. Stefndi kveður sannað með gögnum málsins, að Ágúst hafi gefið áfrýjanda helming þessarar fjárhæðar og krefst því ógildingar á peningagjöf að fjárhæð 3.350.00 krónur. Ekki liggur fyrir hvenær áfrýjandi fékk fé þetta í hendur og miðar stefndi því eftir framansögðu kröfur sínar við þá gjalddaga, sem inna átti greiðslur af hendi samkvæmt ákvæðum kaupsamningsins. Verður ekki séð að stefndi geti að þessu leyti hagað kröfugerð sinni á annan hátt, þar sem áfrýjandi hefur ekki lagt fram gögn til stuðnings staðhæfingum sínum um að greiðslur til sín hafi ekki borist með þeim hætti, sem stefndi leggur til grundvallar. Stefndi krefst í öðru lagi að áfrýjanda verði gert að greiða sér 2.850.000 krónur ásamt dráttarvöxtum, en þetta er 500.000 krónur lægri fjárhæð en ógildingarkrafan nemur. Skýrist sá mismunur með því, að í héraði krafðist stefndi einnig viðurkenningar á að hann einn væri eigandi peninga, sem lagðir voru á tiltekinn reikning við Búnaðarbanka Íslands á árinu 1993, alls að fjárhæð 1.000.000 krónur, en áfrýjandi væri ekki sameigandi hans að fénu. Svarar helmingur þeirrar fjárhæðar, 500.000 krónur, til greinds mismunar. Verður því að telja þennan hluta kröfugerðar stefnda nægilega skýran til að efnisdómur verði lagður á hann. Samkvæmt þessu er fallist á þá niðurstöðu héraðsdómara í hinum áfrýjaða úrskurði 19. mars 1998, að stefndi hafi með stefnu í héraði bætt úr annmörkum, sem kröfugerð hans í fyrra dómsmáli aðilanna var haldin. Verður úrskurðurinn því staðfestur. II. Svo sem greinir í héraðsdómi var eiginmaður áfrýjanda, Ágúst Sverrisson, þinglýstur eigandi að áðurnefndri íbúð í húsinu að Garðsenda 12, er hann seldi hana. Í skýrslu, sem hann gaf fyrir skiptastjóra stefnda 30. maí 1995, bar hann að „eignahluti konu sinnar” af söluverði íbúðarinnar hafi gengið til kaupa á íbúð að Melhaga 17, sem áfrýjandi keypti á árinu 1993. Að auki hafi mismunur verið lagður inn á reikning í Búnaðarbanka Íslands „sem eign konunnar þótt skráð væri á nafn þeirra beggja hvað hann segir hafa verið á misskilningi byggt.” Í skýrslu fyrir skiptastjóra 28. september 1995 kvað Ágúst áfrýjanda hafa fengið rúmlega helming söluverðs íbúðarinnar að Garðsenda 12, líklega 3.400.000 krónur. Áfrýjandi staðfesti í skýrslu fyrir skiptastjóra sama dag að andvirði íbúðarinnar, 6.700.000 krónur, hafi verið skipt milli sín og Ágústs. Hafi hvort þeirra fengið liðlega 3.000.000 krónur, þegar dreginn hafi verið frá kostnaður og afföll af húsbréfum. Sýknukrafa áfrýjanda er reist á fimm málsástæðum. Í fyrsta lagi að ekki hafi verið um gjöf að ræða, heldur endurgreiðslu á láni eða útborgun á eignarhluta áfrýjanda í fasteign Ágústs að Garðsenda 12. Með vísun til þess, sem áður var rakið, og forsendna héraðsdóms er fallist á, að ljóst sé að umdeildar greiðslur hafi verið gjöf frá Ágústi til áfrýjanda, enda var hann einn þinglýstur eigandi að íbúðinni og hefur áfrýjandi ekki sannað að nein framlög hafi komið úr hans hendi til kaupa á íbúðinni. Í annan stað ber áfrýjandi fyrir sig, að þótt greiðslurnar yrðu taldar gjöf hafi kaupmáli verið gerður um hana 15. mars 1993 og hafi hún því verið gild. Í kaupmála þessum segir að 27,5% fasteignarinnar Melhaga 17 skuli vera séreign áfrýjanda. Með kaupmálanum var verið að kveða svo á, að tilteknir fjármunir, sem virðast hafa verið hjúskapareign áfrýjanda, yrðu eftirleiðis séreign hans, sbr. heimild í 29. gr. þágildandi laga nr. 20/1923 um réttindi og skyldur hjóna með áorðnum breytingum. Var kaupmálinn því ekki gerður um gjöf með þeim hætti, sem um ræddi í 30. gr. nefndra laga. Af þeim sökum er ekki hald í þessari málsástæðu áfrýjanda. Í þriðja lagi reisir áfrýjandi sýknukröfu sína á því að stefndi sé ekki réttur aðili málsins, því skuldheimtumenn þess, sem lét af hendi gjöf, geti einir leitað endurgreiðslu andvirðis hennar, sbr. 33. gr. laga nr. 20/1923. Gjaldþrotaskipti eru sameiginleg fullnustugerð allra skuldheimtumanna. Orkar því ekki tvímælis að stefndi geti átt aðild að kröfum þeim, sem hann hefur uppi í málinu. Fjórða málsástæða áfrýjanda er sú, að andvirði hafi komið fyrir gjöfina og beri því að sýkna hann af kröfum stefnda. Þar sem áfrýjandi hefur ekki stutt málsástæðu þessa viðhlítandi rökum, verður ekki fallist á hana. Í fimmta lagi ber áfrýjandi fyrir sig að Ágúst hafi haldið eftir nægum efnum til greiðslu skuldbindinga sinna, þrátt fyrir gjöfina. Áfrýjandi hefur engar sönnur fært að þeirri staðhæfingu. Verður því ekki fallist á þessa málsástæðu. Samkvæmt framansögðu verður hvorki fallist á varakröfu áfrýjanda um sýknu né þrautavarakröfu hans um lækkun á kröfu stefnda. Fyrir Hæstarétti var því lýst yfir að við meðferð málsins í héraði hafi stefndi breytt vaxtakröfu sinni í það horf, sem fram kemur í dómsorði héraðsdóms. Stefndi hefur ekki krafist endurskoðunar á málskostnaðarákvæði héraðsdóms. Verður dómurinn því staðfestur. Áfrýjandi verður dæmdur til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og segir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Hulda Hendrikka Waage, greiði stefnda, þrotabúi Ágústs Sverrissonar, 300.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 16. júní 1998. Mál þetta, sem tekið var til dóms 19. maí s.l., er höfðað með stefnu útgefinni 16. apríl 1997 og birtri 22. apríl 1997. Stefnandi er þrotabú Ágústs Sverrissonar, kt. 130831-2069, Suðurlandsbraut 30, Reykjavík. Stefnda er Hulda Hendrikka Waage, kt. 100633-4349, Melhaga 17, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær að ógilt verði með dómi gjöf Ágústs Sverrissonar til eiginkonu sinnar, stefndu Huldu, á peningum er hann fékk sem greiðslu vegna sölu fast­eignar sinnar að Garðsenda 12, Reykjavík, í fyrsta lagi helmingshluta greiðslu að fjárhæð 345.000 krónur sem innt var af hendi við undirritun kaupsamnings 25. ágúst 1992, í öðru lagi helmingshluta peningagreiðslu er hann fékk samkvæmt kaupsamningi 1. október 1992 að fjárhæð 1.000.000 krónur, í þriðja lagi helmingshluta peningagreiðslu er hann fékk samkvæmt kaupsamningi 1. janúar 1993 að fjárhæð 1.000.000 krónur, í fjórða lagi helming af andvirði fasteignaveðbréfs útgefnu 21. ágúst 1992 að fjárhæð 4.355.000. Alls er því krafist ógildingar á gjöf á peningum að fjárhæð 3.350.000. Þess er einnig krafist að viðurkennt verði með dómi að stefnandi sé réttur eigandi allrar innistæðu stjörnubókar nr. 650349 í Austurbæjarútibúi Búnaðarbanka Íslands, sem stofnað var til annars vegar með innborgun að fjárhæð 700.000 krónur 11. maí 1993 og hins vegar með innborgun að fjárhæð 300.000 krónur 6. ágúst 1993. Þá er þess krafist að stefnda Hulda verði dæmd til að greiða þrotabúinu 2.850.000 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá 22. apríl 1997 til greiðsludags. Að lokum krefst stefnandi málskostnaðar úr hendi stefndu auk virðisaukaskatts. Dómkröfur stefnda eru þær aðallega að stefnda verði sýknuð af öllum kröfum stefnanda og stefnandi verði dæmdur til að greiða ríflegan málskostnað að mati dómsins. Til vara krefst stefnda þess að dómkröfur stefnanda verði stórlega lækkaðar og málskostnaður felldur niður. Málavextir Málavextir eru þeir að með kaupsamningi undirrituðum 25. ágúst 1992 seldi Ágúst Sverrisson, eiginmaður stefndu, fasteign sína að Garðsenda 12 hér í borg. Umsamið kaupverð var 6.700.000 krónur og skyldu kaupendur greiða seljanda 2.345.000 krónur í peningum á nánar tilteknum gjalddögum og að auki skyldi kaupandi gefa út fasteignaveðbréf að fjárhæð 4.355.000 krónur, en samkvæmt afsali var veðbréfið gefið út 21. ágúst 1992. Afsal var gefið út 13. maí 1993. Með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur var bú Ágústs tekið til gjaldþrotaskipta 28. apríl 1995 og er frestdagur við skiptin 23. febrúar sama ár. Eina eignin sem komið hefur fram í búinu er innistæða á sparisjóðsbók í Búnaðarbanka Íslands sem skráð er á nafn þrotamanns og stefndu. Innistæðan nam 1.109.705.34 krónum 26. júní 1996. Við skýrslutöku af þrotamanni 30. maí 1995 kvaðst hann vera eignalaus. Hann kvað sig og konu sína hafa átt íbúð að Garðsenda 12, skráða á hans nafn. Eignahluti konunnar hafi gengið til kaupa á íbúð á Melhaga 17 árið 1993, hafi kaupverð verið 7,4 milljónir króna og hafi mismunur verið lagður inn á stjörnubók í Búnaðarbanka Íslands sem eign konunnar en fyrir misskilning hafi hún verið skráð á nafn þeirra beggja. Þrotamaður kvað eiginkonu sína hafa átt einhverja fjármuni sem arf eftir föður sinn sem hafi verið notaðir til kaupa á eigninni að Melhaga. Samkvæmt gögnum málsins voru lagðar 700.000 krónur inn á umrædda stjörnubók 11. maí 1993 og 300.000 krónur 6. ágúst sama ár. Stefnda gaf skýrslu hjá skiptastjóra 28. september 1995. Skýrði hún svo frá að þau hjónin hafi áður átt íbúð í Mávahlíð sem einnig hafi verið eingöngu á nafni Ágústs. Þegar Garðsendaíbúðin var seld hafi lán sem á henni hvíldu verið flutt yfir á fasteign tengdamóður hennar, þar sem kaupandi hafi ekki viljað yfirtaka áhvílandi lán. Stefnda sagði þau Ágúst hafa skipt söluandvirði Garðsendans til helminga og hafi hún notað af því fé til greiðslu kaupverðsins á Melhaga. Stefnda var ekki viss um hvaða peningar voru á stjörnubókinni. Þrotamaður skýrði svo frá hjá skiptastjóra 28. september 1995 að stefnda hafi fengið rúman helming í Garðsenda á móti honum, líklega 3,4 milljónir kr. Þrotamaður mundi ekki eftir ráðstöfun húsbréfa er komu vegna sölu Garðsendans, en hann taldi stefndu hafa fengið eitthvað. Samkvæmt gögnum málsins gerðu Ágúst og stefnda með sér kaupmála 15. mars 1993, en samkvæmt honum varð fasteignin að Melhaga 17 hér í borg séreign stefndu Sama sakarefni og hér um ræðir hefur verið til meðferðar fyrir dóminum áður, sbr. mál nr. E-1426/1996, en því máli var vísað frá með úrskurði uppkveðnum 27. nóvember 1996 og var talið að málshöfðunarfrestur 1. mgr. 148. gr. laga nr. 21/1991 væri liðinn. Með dómi Hæstaréttar Íslands upp kveðnum 3. janúar 1997 var frávísunarúrskurðurinn staðfestur og var að hluta til byggt á því að málshöfðunarfrestur væri liðinn, en að öðru leyti var ekki fallist á að tilteknar kröfur sóknaraðila væru riftunarkröfur í skilningi XX. kafla laga nr. 21/1991 og eigi að sæta frávísun vegna ákvæðis 1. mgr. 148. gr. laganna. Í máli þessu gerði stefnda kröfu um frávísun en henni var hrundið með úrskurði upp kveðnum 19. mars s.l. Málsástæður og lagarök Stefnandi byggir kröfur sínar um ógildingu gjafagernings á því að gjöf Ágústs til stefndu á helmingi af söluverðmæti fasteignar sinnar að Garðsenda 12, sem var hjúskapareign hans, sé ógild og óskuldbindandi fyrir stefnanda og kröfuhafa í þrotabúið, þar sem ekki hafi verið gerður kaupmáli um gjöfina eins og lögskylt er til að gjöfin sé gild og hafi skuldbindingargildi samkvæmt 1. mgr. 30. gr., sbr. 32. gr. laga nr. 20/1923 um réttindi og skyldur hjóna, sbr. nú 72. gr. hjúskaparlaga nr. 31/1993. Krafa stefnanda um að viðurkenndur verði eignarréttur að allri innistæðu stjörnubókar er á því byggð að helmingur innistæðunnar sé vegna gjafar eiginmanns stefndu til hennar sem er ógild og því óskuldbindandi gagnvart stefnanda og kröfuhöfum í þrotabúið. Sú fjárhæð sem greidd var inn á reikninginn var hluti söluverðs fasteignar eiginmanns stefndu að Garðsenda 12 og sé þrotabúið réttur eigandi að allri innistæðunni. Krafa stefnanda um að stefnda verði dæmd til að greiða þrotabúinu 2.850.000 krónur byggir á því að um ógilda gjöf eiginmanns stefndu til hennar sé að ræða sem sé óskuldbindandi fyrir stefnanda og kröfuhafa þrotabúsins. Eiginmaður stefndu og stefnda hafi lýst því fyrir skiptastjóra að stefnda hafi hlotið að minnsta kosti helming söluverðs fasteignarinnar að Garðsenda 12 sem var hjúskapareign hans og greiddi hún ekkert gagngjald fyrir. Hafi því verið um gjöf að ræða. Stefnandi sundurliðar kröfu sína þannig að 2.345.000 krónur hafi fengist í peningum fyrir eignina og 4.355.000 krónur í fasteignaveðbréfum. Að teknu tilliti til þess að 1.000.000 króna af söluverði eignarinnar vori lagðar inn á stjörnubókina og krafist er eignarréttar að þeim fjármunum, standi eftir 5.700.000 krónur og er gerð krafa um að stefnda endurgreiði helming þeirrar fjárhæðar eða 2.850.000 krónur. Stefnandi vísar til laga nr. 20/1923, einkum 30. og 32. gr., sbr. 72. gr. laga nr. 31/1993, III. kafla vaxtalaga og 72. gr. og 122. gr. laga nr. 21/1991. Krafa um málskostnað styðst við 129. gr. og 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991. Stefnda rökstyður sýknukröfu sína þannig í fyrsta lagi að ekki hafi verið um gjafir að ræða. Stefnda telur sig hafa átt það fé sem hún fékk við skiptingu andvirðis Garðsenda 12. Hún hafi fjármagnað að jöfnu við Ágúst kaup fasteignar er þau áttu að Mávahlíð 45 og þegar sú eign var seld var andvirði hennar notað til kaupa á íbúð að Garðsenda 12. Því hafi ekki verið um gjöf að ræða þegar stefnda fékk af andvirði Garðsenda 12 heldur endurgreiðslu á láni og/eða útborgun á eignarhluta hennar í íbúðinni. Í öðru lagi byggir stefnda á því að hafi verið um gjöf að ræða hafi verið gerður um hana kaupmáli og því sé gjöfin fullgild. Stefnda og Ágúst hafi gert með sér kaupmála 15. mars 1993 þar sem fasteignin Melhagi 17 var gerð að séreign stefndu. Fasteignin hafi verið keypt fyrir þá fjármuni sem Ágúst hafði afhent stefndu og var gerð kaupmálans því staðfesting á þeirri „gjöf” og veitir fulla vernd gagnvart skuldheimtumönnum Ágústs, sbr. 30. gr. laga nr. 20/1923. Í þriðja lagi byggir stefnda á því að stefnandi sé ekki réttur aðili að máli til ógildingar á gjöf milli hennar og Ágústs og beri því að sýkna hana með vísan til 2. mgr. 16. gr. laga nr. 91/1991. Þeir einir geti krafist ógildingar á gjöf sem áttu kröfur á gefanda þegar gjöf var gefin samkvæmt 33. gr. laga nr. 20/1923. Þrotabúið hafi enga kröfu átt á hendur Ágústi þegar hann innti af hendi peningagreiðslur til stefndu. Þrotabú hafi einvörðungu þær heimildir sem fram koma í lögum nr. 21/1991. Stefnandi geti ekki komið fram ógildingu þar sem krafa sú er lá til grundvallar er bú Ágústs var tekið til gjaldþrotaskipta hafi verið fallin niður þar sem kröfuhafi samkvæmt skuldabréfi varð sami aðili og aðalskuldari þess. Hafi krafan því ekki verið til á hendur Ágústi þegar hann afhenti stefndu hluta af andvirði Garðsenda 12. Í fjórða lagi byggir stefnda á því að andvirði hafi komið fyrir „gjöfina”. Hún hafi látið fjármuni þessa af hendi við að kaupa íbúðirnar að Mávahlíð 45 og Garðsenda 12 og hafi þetta verið endurgreiðsla á framlögum hennar. Beri því að sýkna hana með vísan til 33. gr. laga nr. 20/1923. Í fimmta lagi byggist sýknukrafan á því að Ágúst hafi haldið eftir nægum fjármunum til greiðslu skuldbindinga sinna þrátt fyrir „gjöfina”. Leiði það til sýknu með vísan til 33. gr. laga nr. 20/1923. Stefnda mótmælir sérstaklega kröfu um viðurkenningu á eignarrétti á innistæðu stjörnubókar. Sé krafan órökstudd og ósannað með öllu að um sé að ræða fjármuni sem komu frá Ágústi. Fjármunir þeirra hjóna hafi runnið saman og verður fé þeirra ekki aðgreint og bendir stefnda á að hún hafi fengið arf eftir föður sinn nokkrum árum áður. Þá telur stefnda að taka þurfi tillit til söluþóknunar sem Ágúst þurfti að greiða og jafnframt þurfi að taka tillit til affalla af húsbréfum. Stefnda krefst ríflegs málskostnaðar úr hendi stefnanda með vísan til 130. gr. og 131. gr. laga nr. 91/1991. Forsendur og niðurstaða Telja verður nægilega upplýst í máli þessu að umrædd fasteign að Garðsenda 12 hér í borg hafi verið þinglýst eign Ágústs Sverrissonar og því hjúskapareign hans. Þá hafa stefnda og Ágúst eiginmaður hennar lýst því fyrir skiptastjóra að stefnda hafi fengið í sinn hlut að minnsta kosti helming söluverðs fasteignarinnar. Stefnda hefur hvorki sýnt fram á að um endurgreiðslu á láni hafi verið að ræða né að hún hafi fjármagnað fasteignakaup Ágústs. Ljóst er því að hér var um gjöf að ræða og var ekki gerður kaupmáli um hana eins og boðið er í 30. gr. laga nr. 20/1923, sbr. nú 72. gr. laga nr. 31/1993. Stefnda byggir á þeirri málsástæðu að kaupmáli er stefnda og Ágúst gerðu 15. mars 1993 um fasteignina að Melhaga 17 hér í borg feli í sér staðfestingu á gjöfinni þar sem sú eign var keypt fyrir þá fjármuni sem Ágúst afhenti stefndu. Hér er til þess að líta að Ágúst hefur upplýst að stefnda hafi að hluta notað fjármuni sem hún fékk í arf eftir föður sinn til kaupa á eigninni að Melhaga 17. Verður því ekki talið að umræddur kaupmáli hafi lotið að þeirri gjöf er mál þetta snýst um. Verður þessari málsástæðu stefndu því hafnað. Stefnda reisir sýknukröfu sína einnig á aðildarskorti. Með vísan til 72. gr. og 122. gr. laga nr. 21/1991 verður að telja að stefnandi sé réttur aðili að kröfum á hendur stefndu. Þá verður ekki talið að stefnda geti reist sýknukröfur sínar á 33. gr. laga nr. 20/1923, enda á sú lagagrein einungis við þegar afhending gjafar hefur farið fram með gildum hætti, þ.e.a.s. með kaupmála. Fallast ber á þá málsástæðu stefndu að krafa um viðurkenningu á eignarrétti á innistæðu stjörnubókar sé órökstudd. Ekki hefur verið nægilega sýnt fram á að um sé að ræða fjármuni sem að öllu leyti stafa af sölu Garðsenda 12 og verður ekki hjá því komist að vísa þessum kröfulið frá dómi. Kröfur stefnanda verða að öðru leyti teknar til greina með vöxtum eins og í dómsorði greinir. Eftir atvikum þykir rétt að málskostnaður falli niður. Hjörtur O. Aðalsteinsson héraðsdómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Ógild er gjöf Ágústs Sverrissonar til stefndu Huldu Hendrikku Waage á peningum samtals að fjárhæð 3.350.000 krónur. Kröfu stefnanda um viðurkenningu á eignarrétti á allri innistæðu stjörnubókar nr. 650349 í Austurbæjarútibúi Búnaðarbanka Íslands er vísað frá dómi. Stefnda, Hulda Hendrikka Waage, greiði stefnanda, þrotabúi Ágústs Sverris­sonar, 2.850.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá 22. apríl 1997 til greiðsludags. Málskostnaður fellur niður.

Mál nr. 334/1998

Skjalafals Tollalagabrot Bókhaldsbrot Skilorð

Á og E voru ákærðir fyrir brot í tengslum við innflutning á bifreiðum. E var sakfelldur fyrir skjalafals og hlutdeild í skjalafalsi, tollalagabrot og hlutdeild í tollalagabrotum og bókhaldsbrot. Á var sakfelldur fyrir tollalagabrot og bókhaldsbrot. E var dæmdur til greiðslu sektar og fangelsisrefsingar, en Á var dæmdur til greiðslu sektar og skilorðsbundinnar fangelsisrefsingar.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar 10. ágúst 1998 í samræmi við yfirlýsingu ákærða Einars Jóhanns Stefánssonar um áfrýjun, en einnig af hálfu ákæruvaldsins að því er hann og ákærða Ágúst Kristjánsson varðar. Í áfrýjunarstefnu krafðist ákæruvaldið þess að ákærði Ágúst yrði sakfelldur að öllu leyti samkvæmt ákæru og dæmdur til refsingar. Við flutning málsins fyrir Hæstarétti féll ákæruvaldið frá kröfu um að ákærða Ágústi yrði refsað fyrir skjalafals. Ákæruvaldið krefst þess að refsing ákærða Einars Jóhanns verði þyngd. Ákærði Ágúst Kristjánsson krefst þess að sér verði gerð vægasta refsing, sem lög leyfa fyrir brot, sem hann var sakfelldur fyrir í héraðsdómi. Þá krefst hann staðfestingar sýknu af þeim brotum, sem honum voru gefin að sök í II. kafla ákæru. Ákærði Einar Jóhann Stefánsson krefst þess að refsing hans verði milduð og hún skilorðsbundin. Þá dragist frá refsingu gæsluvarðhald, er hann sætti í ellefu daga. Samkvæmt fæðingarvottorði, sem lagt var fyrir Hæstarétt, er ákærði Einar Jóhann Stefánsson fæddur á Akureyri 6. apríl 1951. Hann fékk nafnritun sinni breytt í Jóhann Stefánsson 29. júní 1993, en 14. janúar 1999 fékk hann aftur breytingu á nafnritun í Einar Jóhann Stefánsson. Eftir búsetuvottorði hafði hann skráð lögheimili í Þýskalandi frá 1. desember 1989 til 17. júní 1992 og í Frakklandi frá 3. febrúar 1994 til 30. september 1997, en frá þeim degi hefur lögheimili hans verið á Akureyri. I. Mál þetta var höfðað með ákæru ríkislögreglustjóra 6. mars 1998, einkum fyrir brot í tengslum við innflutning á bifreiðum frá Þýskalandi. Báðum ákærðu var í II. kafla ákæru, liðum A og B, gefið að sök skjalafals og tollsvik með því að hafa við tollafgreiðslu hjá sýslumanninum á Selfossi á árunum 1996 og 1997 notað falsaða vörureikninga í því skyni að komast hjá að greiða rétt aðflutningsgjöld af samtals 39 bifreiðum, en svo sem áður kom fram tekur krafa ákæruvalds um refsingu vegna skjalafals nú eingöngu til ákærða Einars Jóhanns. Einnig hefur ákæruvaldið fallið frá kröfum, sem sýknað var af í héraði og lutu að stafliðum s, t og y í B lið II. kafla ákæru, og koma þær ekki til álita fyrir Hæstarétti. Í III. kafla ákæru er báðum ákærðu gefið að sök að brjóta gegn nánar tilteknum ákvæðum laga nr. 145/1994 um bókhald og almennra hegningarlaga nr. 19/1940 með því að vanrækja að halda til haga gögnum og færa bókhald um starfsemi í tengslum við kaup og innflutning notaðra bifreiða frá Þýskalandi, svo og sölu þeirra hér á landi. Að öðru leyti tekur ákæra aðeins til ákærða Einars Jóhanns. Í I. kafla hennar, lið A, er hann ákærður fyrir skjalafals og tollsvik með því að hafa notað falsaða vörureikninga við tollafgreiðslu hjá sýslumanninum á Akureyri á árunum 1995 og 1996 í því skyni að komast hjá að greiða rétt aðflutningsgjöld af fjórum bifreiðum. Ákærði var í héraði sýknaður af seinni lið II. kafla ákæru, merktum B. Unir ákæruvald þeirri niðurstöðu, sem ekki verður fjallað um hér. Í II. kafla ákæru, lið C, er þessi ákærði talinn hafa gerst sekur um skjalafals og fjársvik með því að hafa með fölsunum blekkt starfsmenn í vöruafgreiðslu Samskipa hf. til að afhenda fimm bifreiðir eftir tollafgreiðslu án þess að kaupverð þeirra hafi verið greitt eða seljendur bifreiðanna veitt heimild til afhendingar þeirra. Með héraðsdómi var ákærði Einar Jóhann sakfelldur fyrir að hafa brotið með þessari háttsemi gegn 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga og unir ákæruvaldið þeirri niðurstöðu. II. Svo sem fram kemur í héraðsdómi er ákærða Einari Jóhanni gefið að sök í I. kafla A í ákæru að hafa við tollafgreiðslu hjá sýslumanninum á Akureyri á fjórum notuðum bifreiðum, sem hann keypti í Þýskalandi og flutti til Íslands, notað vörureikninga, sem hann útbjó að öllu leyti á óútfyllt eyðublöð. Sama á við um innflutning hans í félagi við ákærða Ágúst á alls 39 bifreiðum, sem tollafgreiddar voru hjá sýslumanninum á Selfossi, sbr. liði A og B í II. kafla ákæru, en eins og áður segir koma fyrir Hæstarétti aðeins til álita brot varðandi 36 bifreiðanna. Þessi háttsemi er í ákæru meðal annars talin varða við ákvæði 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga. Ákærði fullyrðir að hann hafi haft heimild frá hinum erlendu seljendum bifreiðanna til að útfylla eyðublöðin með þeim fjárhæðum, sem hann setti á þau. Því hafi hann ekki gerst sekur um skjalafals. Flestir vörureikningar þeir, er komu í ljós við rannsókn málsins og báru með sér hærri fjárhæð en reikningarnir, sem framvísað var við tollafgreiðslu með öðrum aðflutningsskjölum, eru auðkenndir sama seljanda og hinir ætluðu fölsuðu reikningar. Þótt draga megi í efa trúverðugleika frásagnar ákærða um að hann hafi haft leyfi seljendanna til að búa til vörureikninga með öðrum fjárhæðum en voru á reikningum, sem stöfuðu frá þeim sjálfum, er ekki loku fyrir það skotið að slíkt leyfi geti hafa verið gefið. Ekki verður séð að ákæruvaldið hafi leitast við að afla upplýsinga frá seljendunum um hvort þeir hafi berum orðum eða á annan hátt veitt ákærða slíkt leyfi. Nýtur ekki við neinna gagna, sem hnekkja staðhæfingum ákærða í þessu efni. Verður því ekki hjá því komist að sýkna hann af ákæru um skjalafals að því er varðar þau tilvik, þar sem ætlaður falsaður vörureikningur og upphaflegur vörureikningur bera með sér að þeir séu komnir frá sama seljanda. Öðru máli gegnir um innflutning sjö bifreiða, þar sem reikningar vegna sömu bifreiða en með mismunandi fjárhæðum eru ekki merktir sama útgefanda. Í þeim tilvikum er haldlaus sú viðbára ákærða að hann hafi haft heimild frá erlendum seljanda til að fylla út vörureikningseyðublað. Sannað er með játningu ákærða að efni þessara sjö vörureikninga stafar ekki frá þeim aðila, sem þeir sjálfir gefa til kynna að þeir séu frá. Samkvæmt því teljast reikningarnir falsaðir. Skilja verður málflutning ákærða svo, að hann beri því við að hann hafi ekki notað fyrrnefnda falsaða vörureikninga til að blekkja með þeim í lögskiptum, heldur hafi þeir, sem ritað hafi nöfn sín á aðflutningsskýrslur sem innflytjendur, gerst sekir um þann verknað. Í fimm af sjö áðurgreindum tilvikum ritaði ákærði nafn sitt á aðflutningsskýrslu fyrir hönd einkahlutafélags síns og meðákærða og var skýrslunum framvísað hjá yfirvöldum. Er hér um að ræða tilvik í stafliðum d, f, i, r og u í II. kafla ákæru, lið B. Með þeirri háttsemi notaði hann skjölin í blekkingarskyni og braut því gegn 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga. Verður honum gerð refsing fyrir það, eins og nánar greinir síðar. Í þeim tveimur tilvikum, þar sem aðrir en ákærði rituðu nöfn sín undir aðflutningsskýrslur, sem fylgdu falsaðir vörureikningar frá honum, hefur ákærði gerst sekur um hlutdeild í brotum hlutaðeigandi manna gegn 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 1. mgr. 22. gr. laganna. III. Í A lið I. kafla ákæru er ákærða Einari Jóhanni einnig gefið að sök að hafa í þeim fjórum tilvikum, sem getur í upphafi II. kafla hér á undan, brotið gegn 1. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55/1987 með áorðnum breytingum. Hér að framan er komist að þeirri niðurstöðu að ekki sé fullsannað að ákærði hafi gerst sekur um að falsa vörureikninga vegna innflutnings þessara fjögurra bifreiða. Samkvæmt aðflutningsskýrslum um þær var innflytjandi annar en ákærði. Hins vegar hefur hann játað að hafa átt hlut að innflutningnum með ýmsum hætti, meðal annars með því að búa til vörureikninga á eyðublöð frá erlendum seljanda. Í þremur þessara tilvika hefur ákærði borið fyrir dómi, að raunverulegt kaupverð erlendis hafi verið meira en fram kom í hinum tilbúnu reikningum. Í tilviki því, sem lýst er í staflið c í A lið I. kafla ákæru, kvaðst ákærði halda að hann hafi greitt nákvæmlega það verð, sem hann greindi á tilbúna vörureikningnum. Samkvæmt framansögðu hefur ákærði játað að hafa átt hlut að því að ekki var við tollafgreiðslu greint rétt kaupverð þriggja af bifreiðum þessum. Verður honum refsað fyrir hlutdeild í broti gegn 126. gr. tollalaga að því er varðar innflutning þeirra, sbr. 2. mgr. 125. gr. laganna. Hins vegar verður ekki komist hjá að sýkna hann af ákæru vegna innflutnings fjórðu bifreiðarinnar, sbr. staflið c í A lið I. kafla ákæru, þar sem varhugavert þykir að telja sannað að upplýsingar þær, sem gefnar voru um verð hennar, hafi verið rangar. IV. Með vísan til forsendna héraðsdóms er staðfest niðurstaða hans um sakfellingu ákærða Einars Jóhanns fyrir þau fimm skjalafalsbrot, sem greinir í C lið II. kafla ákæru, og heimfærslu þeirra til refsiákvæðis. V. Tollalagabrotum, sem báðum ákærðu er gefið að sök, er lýst í II. kafla ákæru. Upphaf A liðar kaflans er svohljóðandi: „Ákærðu er gefið að sök að hafa við tollafgreiðslu hjá sýslumanninum á Selfossi á notuðum bifreiðum sem ákærðu keyptu í Þýskalandi frá 1. febrúar til 15. maí 1996 og fluttu inn til Íslands og seldu hér á landi í nafni ákærða Ágústar Kristjánssonar í öllum tilvikum nema í neðangreindu tilviki nr. 16, merkt r), þar sem innflytjandi var Jón G. Gunnlaugsson, notað falsaða vörureikninga, sem ákærði Jóhann Stefánsson útbjó að öllu leyti sjálfur á tilbúin reikningseyðublöð hinna þýsku seljenda, þar sem ákærði tilgreindi kaupanda annan en raunverulega var og kaupverð hverrar bifreiðar lægra en það hafði verið og með því að aðflutningsgjöld voru á aðflutningsskýrslunum, sem áritaðar voru af ákærða Ágústi og lagðar fram í hans nafni, reiknuð á grundvelli þeirra fölsuðu og röngu gagna sem að framan greinir, komust ákærðu hjá greiðslu þeirra gjalda að hluta, svo sem rakið verður í hverju eftirgreindra tilvika fyrir sig“. Í stafliðum, merktum frá a til s, er síðan lýst sérstaklega ákæruefnum varðandi hverja einstaka bifreið, sem þessi hluti ákærunnar tekur til. Kemur þar meðal annars fram að aðflutningsskýrslurnar voru dagsettar á tímabilinu frá 1. febrúar til 15. maí 1996. Á þeim var innflytjandi talinn ákærði Ágúst og ritaði hann á þær með eigin hendi, að undanskilinni skýrslu 11. apríl 1996, sem árituð var af Jóni G. Gunnlaugssyni. Í upphafi B liðar II. kafla ákæru segir svo: „Ákærðu er gefið að sök að hafa við tollafgreiðslu á notuðum bifreiðum, sem keyptar voru í Þýskalandi og fluttar inn til Íslands frá september 1996 til og með september 1997 og seldar hér á landi í nafni einkahlutafélags ákærðu Frjáls markaðar, kt. 690596-2299, sem ákærði Ágúst Kristjánsson var framkvæmdastjóri og ákærði Jóhann Stefánsson stjórnarformaður og starfsmaður og báðir prókúruhafar fyrir, notað falsaða vörureikninga, sem ákærði Jóhann Stefánsson hafði að öllu leyti sjálfur útbúið á tilbúin reikningseyðublöð, þar sem ákærði tilgreindi kaupverð hverrar bifreiðar lægra en það hafði verið og í nokkrum tilvikum, sem nánar er skýrt, seljanda og kaupanda aðra en raunverulega var og með því að aðflutningsgjöld voru á aðflutningsskýrslunum, sem lagðar voru fram í nafni Frjáls markaðar ehf., reiknuð á grundvelli þeirra fölsuðu og röngu gagna sem að framan greinir, komust ákærðu hjá greiðslu þeirra gjalda að hluta, svo sem rakið verður í hverju eftirgreindra tilvika fyrir sig“. Þar á eftir fer í 22 stafliðum lýsing ákæruefna varðandi hverja einstaka bifreið, sem þessi hluti ákærunnar tekur til, en fyrir Hæstarétti eru sem áður segir aðeins til úrlausnar 19 tilvikanna. Í 18 þeirra voru aðflutningsskýrslur dagsettar á tímabilinu frá 4. september 1996 til 20. ágúst 1997. Á þeim var innflytjandi talinn Frjáls markaður ehf. og ritaði ákærði Einar Jóhann á 16 þeirra sem prókúruhafi. Á einni skýrslunni, dagsettri 14. maí 1996, var innflytjandi skráður Magnús Kristjánsson og var það nafn skrifað á skýrsluna í reit merktan áritun prókúruhafa, sbr. staflið v í B lið II. kafla ákæru. VI. Ákærði Einar Jóhann hefur játað að hafa í tilvikum, sem greinir í V. kafla hér að ofan, átt þátt í því að ekki var gefið upp rétt verð til tolls með því að útbúa vörureikninga um bifreiðirnar. Voru vörusendingarnar tollafgreiddar á grundvelli reikninga, sem hann bjó til með þeim ásetningi að komast hjá að greiða full aðflutningsgjöld. Í þeim sextán tilvikum, sem ákærði áritaði sjálfur aðflutningsskýrslu, sbr. stafliði c til r, u og ú í B lið II. kafla ákæru, gerðist hann brotlegur við 1. mgr. 126. gr. tollalaga, sbr. 38. gr. laga nr. 69/1996. Öll þessi brot voru framin eftir 19. júní 1996, en þá tóku gildi síðastgreind lög um breytingar á tollalögum. Í öðrum tilvikum, sem ákært er fyrir í A og B lið II. kafla ákæru, það er í stafliðum a til s í A lið og stafliðum a, b og v í B lið, alls 20 tilvikum, verður honum gerð refsing sem hlutdeildarmanni í broti gegn 126. gr. tollalaga, sbr. 2. mgr. 125. gr. laganna. Þessi brot voru framin áður en lög nr. 69/1996 öðluðust gildi að undanteknum brotum, sem lýst er í stafliðum a og b í B lið II. kafla ákæru, en þau voru framin í september og nóvember 1996. VII. Ákærði Ágúst ber að hlutur sinn í viðskiptum með bifreiðirnar hafi verið sá, að hann hafi séð um sölu þeirra eftir að þær komu til Íslands. Um greiðslur kaupverðs bifreiðanna erlendis sagðist hann í einhverjum tilvikum hafa lagt peninga á reikning meðákærða, sem síðan hafi komið þeim áfram. Hins vegar kvaðst hann ekki hafa átt neinn þátt í að kaupa bifreiðirnar erlendis, heldur hafi meðákærði séð um það að öllu leyti. Sagði Ágúst fyrir dómi að hann gæti ekki útskýrt vörureikningana á neinn hátt og tollskýrslurnar, sem hann hafi ritað undir, hafi hann fengið í hendur tilbúnar frá meðákærða. Taldi hann sig hvorki geta fullyrt að meðákærði hafi útbúið skýrslurnar né hafi hann vitað að meðákærði útbjó vörureikningana. Verkaskiptingu ákærðu lýsti ákærði Ágúst nánar þannig, að þeir hafi yfirleitt hist á Selfossi. Meðákærði hafi komið með aðflutningsskýrslur og þau gögn, sem þurfti til að leysa bifreiðirnar úr tolli. Hafi ýmist hann eða meðákærði lagt skýrslurnar fram hjá sýslumanni. Ákærði Ágúst bar einnig að eftir að aðflutningsgjöld hafi verið greidd hafi hann yfirleitt séð um að selja bifreiðirnar og eftir atvikum bifreiðir, sem þeir hafi tekið upp í kaupverð hinna innfluttu bifreiða. Ákærði Ágúst skýrði ennfremur svo frá, að meðákærði hefði gefið sér upp þá fjárhæð, sem selja þyrfti hverja bifreið fyrir. Fyrir dómi var hann meðal annars spurður um frumrit vörureikninga, sem fundust við húsleit í starfsstöð hans og báru með sér mun hærra kaupverð tveggja bifreiða en reikningar, sem afhentir voru í nafni Frjáls markaðar ehf. með aðflutningsskjölum til tollafgreiðslu. Kvaðst hann ekki geta útskýrt þennan mun á einn eða annan hátt. Hann hafi ekki „spáð“ í þetta ósamræmi. Aðspurður um skýringar á því, hvers vegna hann hafi opnað bankaábyrgð að fjárhæð 50.000 þýsk mörk vegna bifreiðar, sem tollafgreidd var á grundvelli vörureiknings sem sýndi 23.680 þýsk mörk, svaraði ákærði þannig: „... sú upphæð var ekki, átti ekki að vera kaupverð þessarar ákveðnu bifreiðar heldur átti þar að vera væntanlega meiri kaup, alltso uppígreiðsla upp í væntanleg kaup á fleiri bifreiðum, já ég get ekki svosem svarað því öðru vísi en svo.“ Ákærði Ágúst var framkvæmdastjóri og prókúruhafi Frjáls markaðar ehf. og stóð ýmist í eigin nafni eða í nafni félagsins að miklum innflutningi í samvinnu við meðákærða. Atvinnustarfsemi þessari var ætlað að færa ákærðu ágóða. Er með ólíkindum að ákærða Ágústi hafi verið ókunnugt um raunverulegt kaupverð bifreiða, sem hann átti viðskipti með. Ekki er nægilega sannað, að hann hafi af ásetningi gerst sekur um brot á því ákvæði tollalaga, sem ákæran lýtur að. Hins vegar þykir ekki orka tvímælis, að hann hafi af stórfelldu gáleysi veitt rangar upplýsingar um verðmæti bifreiðanna. Í átján af tilvikum þeim, sem greind eru í ákæru, flutti ákærði bifreiðir inn í eigin nafni, sbr. stafliði a til o og s í A lið II. kafla og stafliði a og b í B lið II. kafla ákæru. Brot samkvæmt tilvitnuðum stafliðum í A lið II. kafla ákæru voru framin fyrir 19. júní 1996 og varða þau við 1. mgr. 126. gr. tollalaga, eins og hún hljóðaði fyrir gildistöku 38. gr. laga nr. 69/1996. Önnur brot, sem hér um ræðir, voru framin eftir nefndan dag. Verður ákærða gerð refsing fyrir þau samkvæmt 1. mgr. 126. gr. tollalaga, sbr. 38. gr. laga nr. 69/1996. Hins vegar eru ekki lagaskilyrði til að gera ákærða refsingu vegna innflutnings samkvæmt aðflutningsskýrslum, er aðrir árituðu sem innflytjendur, þar á meðal skýrslum, sem meðákærði ritaði í nafni Frjáls markaðar ehf. Verður því að sýkna ákærða Ágúst af kröfum ákæruvalds samkvæmt staflið r í A lið og stafliðum c til r, u, ú og v í B lið II. kafla ákæru, en stafliðir s, t og y í A lið eru sem fyrr segir ekki til endurskoðunar hér fyrir dómi. VIII. Í III. kafla ákæru er báðum ákærðu gefið að sök að hafa látið undir höfuð leggjast að halda til haga fylgiskjölum og bókhaldsgögnum og að færa ekki tilskilið bókhald um viðskipti og starfsemi vegna kaupa notaðra bifreiða frá Þýskalandi, innflutnings þeirra og sölu á Íslandi, sem þeir stóðu að saman og ráku í nafni ákærða Ágústs frá febrúar til maí 1996 og á vegum Frjáls markaðar ehf., sem ákærði Ágúst var framkvæmdastjóri fyrir og ákærði Einar Jóhann stjórnarformaður og starfsmaður hjá frá 18. maí 1996 til loka september 1997. Í ákæru segir, að brot þessi teljist varða við 36. gr., sbr. 1. og 2. tölulið 1. mgr. 37. gr. laga nr. 145/1994 um bókhald, sbr. a. og b. liði 1. gr. laga nr. 37/1995, svo og 2. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga. Engar refsikröfur eru hafðar uppi gegn ákærða Einari Jóhanni vegna brota á þessum lagaákvæðum út af háttsemi hans, sem lýst er í I. kafla ákæru. Ákærðu hafa viðurkennt að hafa vanrækt skyldur sínar í þessu efni. Verður niðurstaða héraðsdóms um sakfellingu þeirra staðfest með skírskotun til forsenda hans, að öðru leyti en því að sýkna verður ákærða Einar Jóhann af ákæru um brot á lagaákvæðum þessum í tengslum við viðskipti, sem fóru fram í nafni ákærða Ágústs frá febrúar til maí 1996, þar eð ákærði Einar Jóhann var ekki bókhaldsskyldur vegna þeirra, sbr. 8. tölulið 1. gr. laga nr. 145/1994. IX. Ákærði Einar Jóhann er samkvæmt framansögðu sakfelldur fyrir tíu skjalafalsbrot og í 16 tilvikum fyrir tollalagabrot. Þá er hann sakfelldur fyrir hlutdeild í tveimur skjalafalsbrotum og 23 tollalagabrotum. Loks er hann sakfelldur fyrir bókhaldsbrot. Við ákvörðun refsingar fyrir tollalagabrot verður þess fyrst að gæta að með 38. gr. laga nr. 69/1996, sem tóku gildi 19. júní 1996, var gerð breyting á 126. gr. tollalaga. Fyrstu tvær málsgreinar 126. gr. hljóða nú svo: „Hver sem af ásetningi, stórfelldu gáleysi eða ítrekað veitir rangar eða villandi upplýsingar um tegund, magn eða verðmæti farms eða vöru eða leggur ekki fram til tollmeðferðar gögn sem lög þessi taka til skal sæta sektum sem nema skulu að lágmarki tvöfaldri en að hámarki tífaldri þeirri fjárhæð sem undan var dregin af aðflutningsgjöldum. Hafi brot skv. 1. mgr. verið framið með þeim ásetningi að svíkja undan eða fá ívilnun á aðflutningsgjöldum skal það, auk sekta, varða ... fangelsi ef miklar sakir eru eða brot er ítrekað.“ Þegar ákærði áritaði sjálfur aðflutningsskýrslu, sbr. stafliði c til r, u og ú í B lið II. kafla ákæru, gerðist hann samkvæmt því, sem greinir í VI. kafla hér að framan, brotlegur við 1. mgr. 126. gr. tollalaga, sbr. 38. gr. laga nr. 69/1996, en öll greind brot, alls 16 að tölu, voru framin eftir 19. júní 1996, þegar síðastgreind lög um breyting á tollalögum tóku gildi. Þar sem ekkert liggur fyrir um ávinning ákærða af brotum þessum verður honum ekki dæmd sekt vegna þeirra eftir 1. mgr. 126. gr. tollalaga með áorðnum breytingum, en samkvæmt núverandi orðalagi hennar er skilyrði sektarrefsingar að staðreynt sé hver sú fjárhæð var, sem undan var dregin af aðflutningsgjöldum. Hins vegar verður honum dæmd fangelsisrefsing eftir 2. mgr. 126. gr. fyrir að brjóta af ásetningi gegn því ákvæði. Sama á við um tilvik greind í stafliðum a og b í B lið II. kafla ákæru, er hann var sakfelldur fyrir sem hlutdeildarmaður í broti gegn 126. gr. tollalaga, en þau voru drýgð eftir gildistöku laga nr. 69/1996. Önnur hlutdeildarbrot ákærða voru framin áður en lög nr. 69/1996 öðluðust gildi. Eru þau talin í A lið II. kafla ákæru og staflið v í B lið II. kafla hennar. Samkvæmt 126. gr. tollalaga, eins og hún var þá orðuð, var heimilt að dæma manni sekt, þótt ekkert væri sannað um ávinning af broti. Verður ákærði því dæmdur til sektargreiðslu vegna þessara brota. Við ákvörðun á refsihæð ber að hafa í huga að brot ákærða gegn almennum hegningarlögum og tollalögum voru margendurtekin og stórfelld, svo og að bókhaldsbrot hans urðu til þess að ákærðu áttu auðveldara með að leyna brotum sínum og gera alla rannsókn málsins erfiðari en ella. Þegar brot ákærða Einars Jóhanns eru virt í heild og litið til ákvæða 70. gr. og 1. mgr. 77. gr. almennra hegningarlaga, svo og sakaferils hans, sem greint er frá í héraðsdómi, þykir refsing hans hæfilega ákveðin fangelsi í tvö ár. Til frádráttar refsivistinni komi gæsluvarðhald, eins og nánar segir í dómsorði. Þá þykir rétt að dæma hann til greiðslu sektar í ríkissjóð að fjárhæð 1.000.000 krónur. Verði sektin ekki greidd innan fjögurra vikna frá birtingu dómsins, komi þriggja mánaða fangelsi í hennar stað. X. Ákærði Ágúst er samkvæmt framansögðu sakfelldur fyrir endurtekin og stórfelld tollalagabrot. Þá er hann sakfelldur fyrir bókhaldsbrot, en um þau eiga við sömu sjónarmið og fram komu um bókhaldsbrot meðákærða, að öðru leyti en að þau brot hins síðarnefnda eru færri. Sextán tollalagabrot ákærða Ágústs voru framin áður en 126. gr. þeirra var breytt með lögum nr. 69/1996. Vegna þeirra verður honum gerð sekt, sem þykir hæfilega ákveðin 1.000.000 krónur. Verði sektin ekki greidd innan fjögurra vikna frá birtingu dómsins, komi þriggja mánaða fangelsi í hennar stað. Önnur tollalagabrot, sem ákærði var sakfelldur fyrir, eru tvö, framin í september og nóvember 1996, eftir að 126. gr. tollalaga hafði sætt áðurgreindum breytingum. Ekkert er vitað um hve mikið var dregið undan af aðflutningsgjöldum vegna tollalagabrotanna. Skortir því skilyrði til að dæma sektarrefsingu eftir 1. mgr. 126. gr. vegna brotanna tveggja. Ekki verður ákærði Ágúst heldur dæmdur til fangelsisrefsingar vegna þeirra, þar sem ásetningur er skilyrði slíkrar refsingar samkvæmt 2. mgr. 126. gr. Bókhaldsbrot ákærða Ágústs teljast meiri háttar í skilningi 2. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga og þykir hæfilegt að dæma hann til að sæta fangelsi í þrjá mánuði. Til frádráttar refsivistinni komi gæsluvarðhald, eins og nánar segir í dómsorði. Rétt er að fresta fullnustu refsingarinnar og falli hún niður að tveimur árum liðnum frá uppsögu þessa dóms, ef ákærði heldur almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað skulu vera óröskuð um annað en skyldu til greiðslu málsvarnarlauna skipaðs verjanda ákærða Ágústs, sem honum verður gert að greiða að fullu, svo og um annan sakarkostnað en málsvarnarlaun, sem honum verður gert að greiða óskipt með ákærða Einari Jóhanni. Ákærðu verða dæmdir til að greiða allan áfrýjunarkostnað málsins, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Ákærði Einar Jóhann Stefánsson sæti fangelsi í tvö ár. Til frádráttar refsivistinni komi gæsluvarðhald, sem ákærði sætti frá 30. september til 10. október 1997. Ákærði Einar Jóhann greiði 1.000.000 krónur í sekt í ríkissjóð innan fjögurra vikna frá birtingu þessa dóms, en sæti annars fangelsi í þrjá mánuði. Ákærði Ágúst Kristjánsson sæti fangelsi í þrjá mánuði. Til frádráttar refsivistinni komi gæsluvarðhald, sem ákærði sætti frá 30. september til 10. október 1997. Fresta skal fullnustu fangelsisrefsingarinnar og hún falla niður að liðnum tveimur árum frá uppsögu þessa dóms, ef ákærði heldur almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði Ágúst greiði 1.000.000 krónur í sekt í ríkissjóð innan fjögurra vikna frá birtingu þessa dóms, en sæti annars fangelsi í þrjá mánuði. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað skulu vera óröskuð um annað en málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða Ágústs, Páls Arnórs Pálssonar hæstaréttarlögmanns, sem ákærði Ágúst skal greiða að fullu, svo og um annan sakarkostnað en málsvarnarlaun, sem hann skal greiða óskipt með ákærða Einari Jóhanni. Ákærði Einar Jóhann greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Björgvins Þorsteinssonar hæstaréttarlögmanns, 200.000 krónur. Ákærði Ágúst greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Páls Arnórs Pálssonar hæstaréttarlögmanns, 200.000 krónur. Allan annan áfrýjunarkostnað málsins greiði ákærðu óskipt, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 200.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Suðurlands 29. júní 1998. Ár 1998, mánudaginn 29. júní er í Héraðsdómi Suðurlands í málinu nr. S-20/1998: Ákæruvaldið gegn Ágústi Kristjánssyni og Jóhanni Stefánssyni kveðinn upp svohljóðandi dómur: I Mál þetta höfðaði Ríkislögreglustjóri með ákæru dags. 6. mars 1998 á hendur Ágústi Kristjánssyni, Öldugerði 13, Hvolsvelli, kt. 110261-5199 og Jóhanni Stefánssyni, Keilusíðu 12 C, Akureyri, kt. 060451-4199. Málið var dómtekið 8. júní sl. Sakargiftum er lýst í ákæru: „I. gegn ákærða Jóhanni Stefánssyni fyrir skjalafals og tollsvik. A. Ákærða er gefið að sök að hafa við tollafgreiðslu hjá sýslumanninum á Akureyri á notuðum bifreiðum sem hann keypti í Þýskalandi frá 23. október 1995 til 9. janúar 1996 og flutti inn til Íslands, notað falsaða vörureikninga, sem ákærði útbjó að öllu leyti á tilbúin reikningseyðublöð þýskra fyrirtækja, þar sem ákærði tilgreindi kaupverð hverrar bifreiðar lægra en það hafði verið og með því að aðflutningsgjöld voru á aðflutningsskýrslum, reiknuð á grundvelli þeirra fölsuðu og röngu gagna sem að framan greinir komist hjá greiðslu þeirra gjalda að hluta, svo sem rakið verður í hverju eftirgreindra tilvika fyrir sig: a) Við tollafgreiðslu nr. 1-960125-082003 notað vörureikning dagsettan 07.11.1995, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, PI-898, Toyota Landcruiser, árgerð 1994 er tilgreint DM 27.580 og kaupandi Hjorleifur Gíslason, Longumyri 18, 600 Akureyri, í stað kaupverðs DM 50.000, samkvæmt réttum vörureikningi TREND OFF ROAD CENTER HAMBURG, dagsettum 23.10.1995. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 05.01.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 10.01.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 446.610 virðisaukaskatti og kr 781.242 vörugjaldi, samtals kr 1.227.852. b) Við tollafgreiðslu nr. 1-960110-104946 notað vörureikning dagsettan 11.12.1995, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, RY-614, Toyota Landcruiser, árgerð 1994 er tilgreint DM 28.660 og kaupandi SS Byggir, Vidjulundi 600 Akureyri, í stað kaupverðs DM 41.869,57 samkvæmt réttum vörureikningi TREND OFF ROAD CENTER HAMBURG, dagsettum 30.11.1995. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 05.01.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 10.01.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 263.137 virðisaukaskatti og kr 460.279 vörugjaldi, samtals kr 723.434. c) Við tollafgreiðslu nr. 1-960124-102836 notað vörureikning dagsettan 23.10.1995, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, BS-488, Nissan Patrol, árgerð 1991 er tilgreint DM 8.360 og kaupandi Heidar Bjarni Heidarsson, Sak, 601 Akureyri, í stað kaupverðs DM 16.521,74 samkvæmt réttum vörureikningi TREND OFF ROAD CENTER HAMBURG, dagsettum 23.10.1995. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 23.01.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 23.01.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 148.647 virðisaukaskatti og kr 227.521 vörugjaldi, samtals kr 376.168. d) Við tollafgreiðslu nr. 1-960223-100609 notað vörureikning dagsettan 16.01.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, DS-975, Nissan Patrol, árgerð 1994 er tilgreint DM 17.300 og kaupandi Thorarinn Ingvarsson, Munkthverarstraeti 600 Akureyri, í stað kaupverðs DM 32.900 samkvæmt réttum vörureikningi TREND OFF ROAD CENTER HAMBURG, dagsettum 09.01.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 21.02.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 22.02.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 246.639 virðisaukaskatti og kr 287.625 vörugjaldi, samtals kr 534.264. Framanlýst háttsemi ákærða skv., stafliðum a-d, hafði í för með sér, að aðflutningsgjöld á grundvelli hinna röngu aðflutningsskýrslna og vörureikninga voru lægri en vera átti, og nam sá mismunur samtals kr 2.861.718. Brot ákærða Jóhanns telst varða við 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940 og 2. mgr. sbr. 1. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55, 1987, sbr. a-lið 38. gr. laga nr. 69, 1996. B. Ákærða er gefið að sök að hafa við tollafgreiðslu hjá sýslumanninum á Selfossi í eftirgreindum þrem tilvikum, falsað vörureikninga um kaup á bifreiðunum, reikningana falsaði ákærði að öllu leyti sjálfur og lagði fram í þeim tilgangi að fá tollafgreiðslu: a) Við tollafgreiðslu nr. 1-970109-144814 notað vörureikning í nafni Heinrich Ninenkötter Brechte 8, 48493 Wettringen, óundirritaðan dagsettan 10.12.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, LZ-406, Nissan Patrol, árgerð 1993 er tilgreint DM 18.000 og kaupandi Saevar Haraldsson, Grenibyggd Mosfellesbae, í stað rétts vörureiknings frá Heinrich Ninenkötter Brechte 8, 48493 Wettringen dagsettan sama dag undirritaðan af Sævari Haraldssyn og ólæsilegri undirritun seljanda. b) Við tollafgreiðslu nr. 1-970207-145429 notað vörureikning í nafni Autohaus Kraus, óundirritaðan dagsettan 16.12.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, UA-418, Mersedes Benz, árgerð 1989 er tilgreint DM 11.000 og kaupandi Frjáls markaður, Ormsvöllum 7, 860 Hvolsvöllur, Ísland, í stað rétts vörureiknings frá B&K, Hildeshausen, í Þýskalandi. c) Við tollafgreiðslu nr. 1-970207-145429 notað vörureikning í nafni Mersedes Benz AG, óundirritaðan dagsettan 14.03.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, NM-661, Mersedes Benz, 220T, árgerð 1994 er tilgreint DM 24.348,80, í stað rétts vörureiknings frá B&K, Hildeshausen, í Þýskalandi. Brot ákærða Jóhanns telst varða við 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940 og 1. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55, 1987, sbr. a-lið 38. gr. laga nr. 69, 1996. II. gegn ákærðu Jóhanni Stefánssyni og Ágústi Kristjánssyni fyrir skjalafals og tollsvik. A. Ákærðu er gefið að sök að hafa við tollafgreiðslu hjá sýslumanninum á Selfossi á notuðum bifreiðum sem ákærðu keyptu í Þýskalandi frá 1. febrúar til 15. maí 1996 og fluttu inn til Íslands og seldu hér á landi í nafni ákærða Ágústar Kristjánssonar í öllum tilvikum nema í neðangreindu tilviki nr. 16, merkt r), þar sem innflytjandi var Jón G. Gunnlaugsson, notað falsaða vörureikninga, sem ákærði Jóhann Stefánsson útbjó að öllu leyti sjálfur á tilbúin reikningseyðublöð hinna þýsku seljenda, þar sem ákærði tilgreindi kaupanda annan en raunverulega var og kaupverð hverrar bifreiðar lægra en það hafði verið og með því að aðflutningsgjöld voru á aðflutningsskýrslunum, sem áritaðar voru af ákærða Ágústi og lagðar fram í hans nafni, reiknuð á grundvelli þeirra fölsuðu og röngu gagna sem að framan greinir, komust ákærðu hjá greiðslu þeirra gjalda að hluta, svo sem rakið verður í hverju eftirgreindra tilvika fyrir sig: a) Við tollafgreiðslu nr. 1-960206-104736 notað vörureikning, dagsettan 16.01.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, PM-265, Nissan Patrol, árgerð 1994 er tilgreint DM 15.900 og kaupandi Ágúst Kristjánsson, Oldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 26.086,96 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 09.01.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 01.02.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu sama dag, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 184.066 virðisaukaskatti og kr 281.734 vörugjaldi, samtals kr 465.800. b) Við tollafgreiðslu nr. 1-960201-142458 notað vörureikning, dagsettan 16.01.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, RS-831, Nissan Patrol, árgerð 1994 er tilgreint DM 17.900 og kaupandi Ágúst Kristjánsson, Oldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 32.956,52 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 09.01.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 01.02.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu sama dag, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 272.053 virðisaukaskatti og kr 416.407 vörugjaldi, samtals kr 688.460. c) Við tollafgreiðslu nr. 1-960216-145426 notað vörureikning, dagsettan 23.01.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, BI-271, Toyota Landcruiser, árgerð 1995 er tilgreint DM 25.500 og kaupandi Ágúst Kristjánsson, Oldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 46.956,52 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 18.01.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 15.02.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 16.02.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 424.039 virðisaukaskatti og kr 741.759 vörugjaldi, samtals kr 1.165.798. d) Við tollafgreiðslu nr. 1-960223-130407 notað vörureikning, dagsettan 18.01.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, KG-321, Toyota Landcruiser, árgerð 1995 er tilgreint DM 28.590 og kaupandi Ágúst Kristjánsson, Oldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 51.000 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 23.01.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 15.02.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 19.02.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 442.883 virðisaukaskatti og kr 774.722 vörugjaldi, samtals kr 1.217.605. e) Við tollafgreiðslu nr. 1-960412-144112 notað vörureikning, dagsettan 18.01.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, DL-164, Nissan Terrano, árgerð 1993 er tilgreint DM 18.500 og kaupandi Ágúst Kristjánsson, Oldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 26.078,26 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 05.02.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 15.02.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 19.02.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 148.707 virðisaukaskatti og kr 260.128 vörugjaldi, samtals kr 408.835. f) Við tollafgreiðslu nr. 1-960327-135237 notað vörureikning, dagsettan 15.02.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, MF-121, Nissan Terrano, árgerð 1993 er tilgreint DM 14.800 og kaupandi Ágúst Kristjánsson, Oldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 25.075 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 20.02.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 12.03.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 27.03.1996, voru aðfluttningsgjöld vangreidd sem nam kr 186.232 virðisaukaskatti og kr 285.049 vörugjaldi, samtals kr 471.281. g) Við tollafgreiðslu nr. 1-960318-142953 notað vörureikning, dagsettan 22.01.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, VY-825, Nissan Patrol, árgerð 1992 er tilgreint DM 14.650 og kaupandi Ágúst Kristjánsson, Oldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 22.608,70 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 09.02.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 12.03.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 18.03.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 144.249 virðisaukaskatti og kr 220.789 vörugjaldi, samtals kr 365.038. h) Við tollafgreiðslu nr. 1-960319-150313 notað vörureikning, dagsettan 19.02.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, NT-174, Toyota 4Runner, árgerð 1995 er tilgreint DM 17.900 og kaupandi Ágúst Kristjánsson, Oldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 40.869,56 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 24.02.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 18.03.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 19.03.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 416.318 virðisaukaskatti og kr 637.221 vörugjaldi, samtals kr 1.053.539. i) Við tollafgreiðslu nr. 1-960403-133134 notað vörureikning, dagsettan 17.02.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, TF-862, Nissan Patrol, árgerð 1993 er tilgreint DM 16.200 og kaupandi Ágúst Kristjánsson, Oldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 30.447,83 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 24.02.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 18.03.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 03.04.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 255.618 virðisaukaskatti og kr 391.251 vörugjaldi, samtals kr 646.869. j) Við tollafgreiðslu nr. 1-960327-135225 notað vörureikning, dagsettan 17.02.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, YY-243, Nissan Patrol, árgerð 1994 er tilgreint DM 15.860 og kaupandi Ágúst Kristjánsson, Oldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 26.000 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 24.02.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 18.03.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 27.03.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 201.015 virðisaukaskatti og kr 351.629 vörugjaldi, samtals kr 552.644. k) Við tollafgreiðslu nr. 1-960319-150236 notað vörureikning, dagsettan 17.02.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, JY-453, Toyota Landcruiser, árgerð 1993 er tilgreint DM 22.600 og kaupandi Ágúst Kristjánsson, Oldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 29.500 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 26.02.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 18.03.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 19.03.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 136.785 virðisaukaskatti og kr 239.275 vörugjaldi, samtals kr 376.060. l) Við tollafgreiðslu nr. 1-960403-133142 notað vörureikning, dagsettan 18.02.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, PU-343, Toyota Landcruiser, árgerð 1993 er tilgreint DM 26.680 og kaupandi Ágúst Kristjánsson, Oldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 50.000 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 24.02.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 18.03.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 03.04.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 457.603 virðisaukaskatti og kr 800.472 vörugjaldi, samtals kr 1.258.075. m) Við tollafgreiðslu nr. 1-960503-142404 notað vörureikning, dagsettan 10.03.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, MM-933, Toyota Landcrusier, árgerð 1993 er tilgreint DM 22.660 og kaupandi Ágúst Kristjánsson, Oldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 40.000 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 08.03.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 18.04.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 29.04.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 334.799 virðisaukaskatti og kr 585.654 vörugjaldi, samtals kr 920.453. n) Við tollafgreiðslu nr. 1-960419-144038 notað vörureikning, dagsettan 16.03.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, OK-562, Nissan Patrol, árgerð 1992 er tilgreint DM 13.200 og kaupandi Ágúst Kristjánsson, Oldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 26.956 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 16.03.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 18.04.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 19.04.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 269.931 virðisaukaskatti og kr 472.183 vörugjaldi, samtals kr 742.114. o) Við tollafgreiðslu nr. 1-960423-141114 notað vörureikning, dagsettan 16.03.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, LV-201, Toyota 4Runner, árgerð 1994 er tilgreint DM 15.760 og kaupandi Ágúst Kristjánsson, Oldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 31.304 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 16.03.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 18.04.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 23.04.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 278.872 virðisaukaskatti og kr 426.845 vörugjaldi, samtals kr 705.717. r) Við tollafgreiðslu nr. 1-960412-144128 notað vörureikning, dagsettan 10.03.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, DD-234, Toyota Landcrusier, árgerð 1988 er tilgreint DM 10.260,87 og kaupandi Jón G. Gunnlaugsson, Brekkukoti, Bessastaðahreppur, í stað kaupverðs DM 17.391 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 16.03.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 11.04.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 12.04.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 139.913 virðisaukaskatti og kr 244.745 vörugjaldi, samtals kr 384.658. s) Við tollafgreiðslu nr. 1-960515-150544 notað vörureikning, dagsettan 30.04.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, KL-691, Toyota 4Runner, árgerð 1994 er tilgreint DM 17.200 og kaupandi Ágúst Kristjánsson, Oldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 31.304,35 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 17.04.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 15.05.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 15.05.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 248.983 virðisaukaskatti og kr 381.097 vörugjaldi, samtals kr 630.080. B. Ákærðu er gefið að sök að hafa við tollafgreiðslu á notuðum bifreiðum, sem keyptar voru í Þýskalandi og fluttar inn til Íslands frá september 1996 til og með september 1997 og seldar hér á landi í nafni einkahlutafélags ákærðu Frjáls markaðar, kt. 690596-2299, sem ákærði Ágúst Kristjánsson var framkvæmdastjóri og ákærði Jóhann Stefánsson stjórnarformaður og starfsmaður og báðir prókúruhafar fyrir, notað falsaða vörureikninga, sem ákærði Jóhann Stefánsson hafði að öllu leyti sjálfur útbúið á tilbúin reikningseyðublöð, þar sem ákærði tilgreindi kaupverð hverrar bifreiðar lægra en það hafði verið og í nokkrum tilvikum, sem nánar er skýrt, seljanda og kaupanda aðra en raunverulega var og með því að aðflutningsgjöld voru á aðflutningsskýrslunum, sem lagðar voru fram í nafni Frjáls markaðar ehf., reiknuð á grundvelli þeirra fölsuðu og röngu gagna sem að framan greinir, komust ákærðu hjá greiðslu þeirra gjalda að hluta, svo sem rakið verður í hverju eftirgreindra tilvika fyrir sig: a) Við tollafgreiðslu nr. 1-960905-145814 notað vörureikning, dagsettan 03.04.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, BJ-851, Mercdes Benz, 250GD, árgerð 1989 er tilgreint DM 9.800 og kaupandi Frjáls markaður ehf., Öldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 19.565,22 þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, Reykjavík, samkvæmt réttum reikningi seljanda TRENT OFF ROAD CENTER HAMBURG, Automobile Handels GmbH, Langenhorner Chaussee 109, Hamburg, dagsettum 09.04.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 04.09.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 05.09.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 153.297 virðisaukaskatti og kr 178.772 vörugjaldi, samtals kr 332.069. b) Við tollafgreiðslu nr. 1-961126-142119 notað vörureikning, dagsettan 22.08.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, YG-980, Nissan Patrol, árgerð 1992 er tilgreint DM 13.650 og kaupandi Frjáls markaður ehf., Öldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 34.000 þar sem kaupandi er Frjáls markaður, samkvæmt réttum reikningi seljanda AUTOHAUS SCHÖNBUCH GmbH, 71083 Herrenberg, dagsettum 22.08.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 26.11.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 26.11.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 312.980 virðisaukaskatti og kr 364.991 vörugjaldi, samtals kr 677.971. c) Við tollafgreiðslu nr. 1-961212-133240 notað vörureikning frá Mercedes Benz, Möhrle, dagsettan 19.11.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, BO-756, Toyota Landcruiser, árgerð 1992 er tilgreint DM 18.960 og kaupandi Frjáls markaður ehf., Öldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað DM 26.000, samkvæmt reikningi seljanda Mercedes Benz, Möhrle, þar sem kaupandi var Jóhann Stefánsson, samkvæmt játningu ákærða Jóhanns. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 11.12.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 12.12.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 126.564 virðisaukaskatti og kr 203.504 vörugjaldi, samtals kr 330.068. d) Við tollafgreiðslu nr. 1-970109-144803 notað vörureikning með nafni seljanda AUTOHAUS ENTERMANN, GmbH, Dornieerstrabe 8 73730 Esslingen, dagsettan 13.11.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, ZV-429, Nissan Patrol, árgerð 1994 er tilgreint DM 18.960 og kaupandi Frjáls markaður ehf., Öldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 34.780, þar sem kaupandi er Frjáls Markaður Öldugerði 13, Hvolsvöllur samkvæmt réttum reikningi seljanda AUTO-LEHMACHER, 58553 Halver 2, Am Hägelchen 10, dagsettum 09.10.1996. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 16.12.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 03.01.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 281.669 virðisaukaskatti og kr 452.900 vörugjaldi, samtals kr 734.569. e) Við tollafgreiðslu nr. 1-970416-132050 notað vörureikning, dagsettan 30.01.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, ZY-712, Toyota Landcruiser, árgerð 1992 er tilgreint DM 22.100 og kaupandi Frjáls markaður ehf., Öldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 37.500, þar sem kaupandi er Frjáls Markaður Öldugerði 13, Hvolsvöllur samkvæmt réttum reikningi seljanda AUTO-Haus, Schiller, Grossberg- Regensburger, dagsettum 30.01.1997. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 11.04.1997, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 16.04.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 267.841 virðisaukaskatti og kr 430.666 vörugjaldi, samtals kr 698.507. f) Við tollafgreiðslu nr. 1-970416-115216 notað vörureikning dagsettan 04.03.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, RF-121, Nissan Patrol, árgerð 1991 er tilgreint DM 14.100 og kaupandi Frjáls markaður ehf., Öldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 30.000, samkvæmt vörureikningi Autohaus Krauss til B&K. GmbH sem dagsettur er 17.01.1997 sem seldi Jóhanni Stefánssyni bifreiðina í framhaldi. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 11.04.1997, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 16.04.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 234.638 virðisaukaskatti og kr 273.630 vörugjaldi, samtals kr 508.268. g) Við tollafgreiðslu nr. 1-970512-150102 notað vörureikning, dagsettan 15.04.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, TL-584, Grand Cherokee Laredo, árgerð 1994 er tilgreint DM 23.000, í stað kaupverðs DM 29.500, þar sem kaupandi er Frjáls Markaður Öldugerði 13, Hvolsvöllur samkvæmt réttum reikningi seljanda B&K GmbH, dagsettum 15.04.1997. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 07.05.1997, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 09.05.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 111.147 virðisaukaskatti og kr 178.714 vörugjaldi, samtals kr 289.861. h) Við tollafgreiðslu nr. 1-970521-150441 notað vörureikning, dagsettan 15.04.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, YL-721, Nissan Patrol, árgerð 1991 er tilgreint DM 13.260, í stað kaupverðs DM 14.500, þar sem kaupandi er Frjáls Markaður Öldugerði 13, Hvolsvöllur samkvæmt réttum reikningi seljanda B&K GmbH, dagsettum 17.04.1997. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 16.05.1997, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 21.05.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 17.991 virðisaukaskatti og kr 20.980 vörugjaldi, samtals kr 38.971. i) Við tollafgreiðslu nr. 1-970527-131136 notað vörureikning með nafni B&K GmbH, dagsettan 28.04.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, RS-115, Toyota Landcruiser, árgerð 1993 er tilgreint DM 25.300, í stað kaupverðs DM 42.608,70 þar sem kaupandi er Frjáls Markaður Öldugerði 13, Hvolsvöllur samkvæmt réttum reikningi seljanda AUTOHAUS VOGEL GmbH, 7300 Esslingen-Zell, Hauptstrasse 24-34, dagsettum 28.04.1997. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 27.05.1997, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 27.05.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 295.970 virðisaukaskatti og kr 475.895 vörugjaldi, samtals kr 771.865. j) Við tollafgreiðslu nr. 1-970530-113503 notað vörureikning dagsettan 20.04.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, ST-842, Toyota Landcruiser, árgerð 1993 er tilgreint DM 25.000, í stað kaupverðs DM 49.565,22 þar sem kaupandi er Frjáls Markaður Öldugerði 13, Hvolsvöllur samkvæmt réttum reikningi seljanda AUTOHAUS VOGEL GmbH, 7300 Esslingen-Zell, Hauptstrasse 24-34, dagsettum 28.04.1997. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 29.05.1997, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 30.05.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 420.054 virðisaukaskatti og kr 675.411 vörugjaldi, samtals kr 1.095.465. k) Við tollafgreiðslu nr. 1-970730-145639 notað vörureikning með nafni B&K GmbH, dagsettan 17.07.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, KZ-478, Toyota Landcruiser, árgerð 1994 er tilgreint DM 24.900, í stað kaupverðs DM 45.200 samkvæmt bankaábyrgð Sparisjóðs Hafnarfjarðar sem Guðlaugs Birnis Ásgeirssonar, kt. 020267-3649, opnaði vegna kaupa á bifreiðinn hjá þýska seljandanum. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 17.07.1997, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 18.07.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 339.420 virðisaukaskatti og kr 545.759 vörugjaldi, samtals kr 885.179. l) Við tollafgreiðslu nr. 1-970725-140713 notað vörureikning, dagsettan 01.07.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, KM-350, Toyota Landcruiser, árgerð 1992 er tilgreint DM 18.990, í stað kaupverðs DM 28.100 þar sem kaupandi er Frjáls Markaður Öldugerði 13, Hvolsvöllur samkvæmt réttum reikningi seljanda JRC Jung import export GmbH, 66663 Merzeng Losheimer Strasse 46-50, Germany, dagsettum 11.06.1997. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 17.07.1997, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 21.07.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 152.320 virðisaukaskatti og kr 244.918 vörugjaldi, samtals kr 397.238. m) Við tollafgreiðslu nr. 1-970721-152554 notað vörureikning dagsettan 01.07.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, KH-538, Nissan Patrol, árgerð 1993 er tilgreint DM 15.980, í stað kaupverðs DM 30.000 þar sem kaupandi er Frjáls Markaður samkvæmt réttum reikningi seljanda JRC Jung import export GmbH, 66663 Merzeng Losheimer Strasse 46-50, Germany, dagsettum 11.06.1997. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 17.07.1997, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 21.07.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 198.900 virðisaukaskatti og kr 231.953 vörugjaldi, samtals kr 430.853. n) Við tollafgreiðslu nr. 1-970725-140658 notað vörureikning dagsettan 01.07.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, DT-847, Nissan Patrol, árgerð 1993 er tilgreint DM 15.560, í stað kaupverðs DM 30.400 þar sem kaupandi er Frjáls Markaður samkvæmt réttum reikningi seljanda JRC Jung import export GmbH, 66663 Merzeng Losheimer Strasse 46-50, Germany, dagsettum 11.06.1997. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 17.07.1997, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 21.07.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 210.532 virðisaukaskatti og kr 245.519 vörugjaldi, samtals kr 456.051. o) Við tollafgreiðslu nr. 2-970725-100233 notað vörureikning dagsettan 01.07.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, BH-388, Landrover Discovery, árgerð 1993 er tilgreint DM 15.660, í stað kaupverðs DM 26.000 frá seljanda JRC Jung import export GmbH, 66663 Merzeng Losheimer Strasse 46-50, Germany. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 17.07.1997, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 22.07.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 146.692 virðisaukaskatti og kr 171.070 vörugjaldi, samtals kr 317.762. r) Við tollafgreiðslu nr. 1-970721-150434 notað vörureikning með nafni seljanda B&K GmbH, Hans-Klemn Str. 4, 71157 Hildrizhausen, dagsettan 08.07.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, PO-427, Toyota Landcruiser, árgerð 1993 er tilgreint DM 21.900 og kaupandi Frjáls markaður ehf., Öldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 33.500, þar sem kaupandi er Óli Fjalar Böðvarsson, Suðurengi 18, 800 Selfoss, samkvæmt réttum reikningi seljanda N.C. Automobile Hauptatrafle 93 70771 L-Echterdingen, dagsettum 08.07.1997. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 21.07.1997, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 21.07.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 193.954 virðisaukaskatti og kr 311.863 vörugjaldi, samtals kr 505.817. s) Við tollafgreiðslu nr. 1-970729-13292 notað vörureikning með nafni seljanda B&K GmbH, Hans-Klemn Str. 4 71157 Hildrizhausen, dagsettan 14.07.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, JR-906, Toyota Landcruiser, árgerð 1994 er tilgreint DM 23.900 og kaupandi Frjáls markaður ehf., Öldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 50.869,57 þar sem kaupandi er Frjáls Markaður Öldugerði 13, Hvolsvöllur samkvæmt réttum reikningi seljanda IDEAL Autovermietung, Endrich GmbH, Brückenstz 5 97828 Markcheidenfelt, dagsettum 18.02.1997. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 29.07.1997, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 29.07.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 450.936 virðisaukaskatti og kr 725.067 vörugjaldi, samtals kr 1.176.003. t) Við tollafgreiðslu nr. 1-970729-132952 notað vörureikning dagsettan 14.07.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, IR-036, Toyota Landcruiser, árgerð 1996 er tilgreint DM 30.900 og kaupandi Frjáls markaður ehf., Öldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 61.500, samkvæmt bankaábyrgð Sparisjóðs Hafnarfjarðar sem opnuð var vegna kaupa á bifreiðinni í Þýskalandi af B&K GmbH. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 29.07.1996, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 29.07.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 511.637 virðisaukaskatti og kr 822.670 vörugjaldi, samtals kr 1.334.307. u) Við tollafgreiðslu nr. 1-970801-120149 notað vörureikning með nafni JRC Jung import export GmbH, 66663 Merzeng Losheimer Strasse 46-50, Germany sem seljanda, dagsettan 07.07.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, TD-326, Toyota Landcruiser, árgerð 1992, er tilgreint DM 18.600 og kaupandi Frjáls markaður ehf., Öldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 32.000, þar sem kaupandi er Bragi Sverrisson, Sílatjörn 10, 800 Selfoss-island, samkvæmt réttum reikningi seljanda Mercedes-Automobile A.Horrer, Speiberweg 11 D-71032 Böblingen, dagsettum 09.07.1997. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 31.07.1997, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 01.08.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 216.425 virðisaukaskatti og kr 347.994 vörugjaldi, samtals kr 564.419. ú) Við tollafgreiðslu nr. 1-970829-161942 notað vörureikning dagsettan 21.07.1997, þar sem seljandi er B&K GmbH, og kaupverð bifreiðarinnar, NY-529, Toyota Landcruiser, árgerð 1994 er tilgreint DM 23.680 og kaupandi Frjáls markaður ehf., Öldugerði 13, 860 Hvolsvelli/Island, í stað kaupverðs DM 50.000, samkvæmt réttum reikningi B&K GmbH, og kaupandi Hamragarðar ehf., Öldugerði 13, 850, Hella, dagsettum 04.08.1997. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 20.08.1997, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 29.08.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 425.098 virðisaukaskatti og kr 683.522 vörugjaldi, samtals kr 1.108.620. v) Við tollafgreiðslu nr. 1-970514-142803 notað vörureikning dagsettan 10.04.1996, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, UO-191, BMW, 318IA, árgerð 1993 er tilgreint DM 12.627 og kaupandi Magnus Kristjansson, Geitalandi 6, 850 Hella Island og seljandi AUTOHAUS-KRAUS, GmbH, 78005 Villingen-Schwenningen, í stað kaupverðs DM 24.000, samkvæmt réttum reikningi Trend off road center Hamburg, dagsettum 09.04.1996, þar sem kaupandi er Jóhann Stefánsson, Ármúla 29, 108 Reykjavík Ísland. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 14.05.1995, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 14.05.1996, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 201.111 virðisaukaskatti og kr 234.532 vörugjaldi, samtals kr 435.643. y) Við tollafgreiðslu nr. 1-971001-115919 notað vörureikning dagsettan 08.07.1997, þar sem kaupverð bifreiðarinnar, KG-776, Nissan Patrol, árgerð 1993 er tilgreint DM 15.900 og kaupandi Herren Slava Davidsdóttir, Sílatjörn 10, 800 Selfoss/ Island, í stað kaupverðs DM 32.000, samkvæmt réttum reikningi Autohaus Marktanner, Wolv-Hirth Strasse 29, 71034 Böblingen, dagsettum.08.07.1997, þar sem kaupandi er Herren Slava Davidsdóttir, Sílatjörn 10, 800 Selfoss/Island. Með aðflutningsskýrslunni, dagsettri 24.09.1997, sem lögð var inn til tollafgreiðslu 30.09.1997, voru aðflutningsgjöld vangreidd sem nam kr 228.690 virðisaukaskatti og kr 266.694 vörugjaldi, samtals kr 495.384. Framanlýst háttsemi ákærðu skv. lið A. stafliðum a-s og lið B. stafliðum a-y., hafði í för með sér, að aðflutningsgjöld á grundvelli hinna röngu aðflutningsskýrslna og vörureikninga voru lægri en vera átti, og nam sá mismunur skv. lið A. kr 12.053.026 og skv. lið B. kr 13.584.890 eða samtals kr 25.637.916. Teljast brot ákærðu Jóhanns og Ágústar skv. lið A. og B. varða við 1. mgr., 155. gr. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940 og 2. mgr. sbr. 1. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55, 1987, sbr. a-lið 38. gr. laga nr. 69, 1996. C. Ákærða Jóhanni er gefið að sök að hafa blekkt starfsmenn Samskipa hf., í vöruafgreiðslu félagsins á Selfossi til þess að afhenda 5 bifreiðar eftir tollafgreiðslu samkvæmt stafliðum h, k, l, m og n í lið B. kafla II., án þess að kaupverð þeirra hafi verið greitt og án heimildar frá seljendum með því að falsa á farmbréf Samskipa yfirlýsingu Íslandsbanka um að bifreiðarnar megi afhenda á ábyrgð bankans, jafnframt því að framvísa í tilviki undir staflið l, skaðleysisyfirlýsingu seljanda JRC, Jung Import Export GmbH til Samskipa um afhendingu tiltekinnar bifreiðar og með því gert Samskip hf., sem farmflytjanda ábyrgan fyrir greiðslu kaupverðs til seljanda. Telst brot ákærða Jóhanns varða við 1. mgr. 155. gr. og 248. gr. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940. III. Ákærðu Ágústi Kristjánssyni og Jóhanni Stefánssyni er gefið að sök að hafa látið undir höfuð leggjast að halda til haga fylgiskjölum og bókhaldsgögnum og að færa ekki tilskilið bókhald um viðskipti og starfsemi vegna kaupa notaðra bifreiða frá Þýskalandi, innflutnings þeirra og sölu á Íslandi, sem þeir stóðu að saman og ráku í nafni Ágústar Kristjánssonar á tímabilinu frá og með febrúar til og með maí 1996 og á vegum einkahlutafélagsins Frjáls markaðar, kt. 690596-2299, sem ákærði Ágúst var framkvæmdastjóri fyrir og ákærði Jóhann stjórnarformaður og starfsmaður hjá, frá stofnun þess 18. maí 1996 til lok september 1997. Teljast brot ákærðu Jóhanns og Ágústar varða við 36. gr. sbr. 1. og 2. tölulið 1. mgr. 37. gr. laga nr. 145, 1994, um bókhald, sbr. a- og b-liði 1. gr. laga nr. 37, 1995 um breytingu á þeim lögum, sbr. 2. mgr. 262. gr., almennra hegningarlaga, nr. 19, 1940, sbr. 1. gr. laga nr. 35, 1995 um breytingu á þeim lögum. Þess er krafist að ákærðu verði dæmdir til refsingar lögum samkvæmt. Bótakrafa. Ríkistollstjóri krefst þess fyrir hönd ríkissjóðs, að ákærðu verði dæmdir til greiðslu aðflutningsgjalda samtals að fjárhæð kr. 28.499.632,-, auk dráttarvaxta frá tollafgreiðsludegi samkvæmt vaxtalögum nr. 25, 1987, með síðari breytingum, sbr, 2. og 3. mgr. 108. gr. tollalaga nr. 55, 1987, og öðrum kostnaði sem kann að leiða af innheimtu kröfunnar." II Eins og fram kemur í ákæru varðar málið innflutning talsvert margra bifreiða til landsins frá Þýskalandi og eru meint brot talin framin við innflutning og tollafgreiðslu þeirra hér. Má skipta því í þrjá þætti: Aðalatriði málsins er framlagning „falsaðra reikninga” og tollskýrslu sem útfyllt er í samræmi við þá til tollyfirvalda, til að gefa þeim upp annað og lægra verð en í raun bar að greiða fyrir bifreiðina ytra, til þess að greidd yrðu lægri aðflutningsgjöld en ella. Þá er ákært í C-lið ákæru fyrir skjalafals með því að framvísa í fimm tilvikum tilbúnum ábyrgðaryfirlýsingum banka gagnvart farmflytjanda, til að bifreið yrði afhent án framvísunar frumrits farmskírteinis. Auk þess sem í einu þessara tilvika er lögð fram skaðleysisyfirlýsing seljanda bifreiðarinnar. Loks er í D-lið ákært fyrir vanrækslu á að halda bókhald eins og lög mæla fyrir um. Áður en til aðalmeðferðar kom beindi dómari því til málflytjenda að sleppa allri umfjöllun um bótakröfu Ríkistollstjóra, sbr. 1. mgr. 172. gr. laga nr. 19/1991. Sýndist sem nákvæm umfjöllun og skjalaframlagning til að leyst yrði skýrlega úr um bótakröfuna yrði of umfangsmikil miðað við sakarefnið. Verður mælt fyrir um frávísun kröfunnar í dómsorði. Rannsókn máls þessa hófst hjá lögreglu að beiðni Ríkistollstjóra í september 1997. Þá hafði um nokkurt skeið verið til athugunar við embættið innflutningur notaðra bifreiða frá Þýskalandi, á vegum ákærðu og fleiri aðila. Ákærðu voru handteknir 30. september. Sama dag var gerð húsleit á heimili og í starfsstöð ákærða Ágústs á Hvolsvelli og í Ármúla 29 í Reykjavík. Þar hafði ákærði Jóhann skrifstofuaðstöðu og Frjáls markaður ehf., félag er ákærðu stofnuðu. Þá var einnig framkvæmd húsleit í starfsstöð Benedikts Þórs Jónssonar, viðskiptafræðings, að Ármúla 29, en hann hafði tekið að sér að sjá um bókhald fyrir Frjálsan markað ehf. Eftir handtöku ákærðu var þess krafist að þeim yrði gert að sæta gæsluvarðhaldi. Voru ítarlegar skýrslur teknar af þeim fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur þann dag og sátu þeir í gæsluvarðhaldi til 10. október. Þann dag var ákærði Jóhann settur í farbann er framlengt var nokkrum sinnum og allt til 17. apríl sl., er hafnað var kröfu um frekari framlengingu. III Brot gegn 1. mgr. 155. gr. alm. hgl. og 2. mgr. sbr. 1. mgr. 126. gr. tollalaga Um er að ræða samtals 46 rannsóknartilvik þar sem ákærðu er gefið að sök að hafa framvísað fölsuðum reikningum við tollafgreiðslu til að fá aðflutningsgjöld lægri en rétt hefði verið. Fyrstu tollafgreiðslurnar fóru fram 10. janúar 1996 (I A a-b), en þær síðustu 30. september 1997 (II C y) Hér verður í framhaldi fjallað um þátt ákærða Jóhanns, en þáttur meðákærða Ágústs verður tekinn til sérstakrar umfjöllunar í lokin. Ákærði Jóhann hefur játað að hafa útbúið alla þá 46 reikninga sem ákæra greinir. Hann hefur hins vegar fyrir dómi haldið því fram að þetta hafi hann gert í samráði og með samþykki seljenda bílanna ytra. Hann hafi fengið bréfsefni þeirra til þessara nota. Við skýrslutöku fyrir dómi 17. apríl og aftur við aðalmeðferð 8. júní lýsti ákærði því að hann hefði ekki greitt þær fjárhæðir sem í ákæru eru taldar vera samkvæmt „réttum reikningi”. Nánar kvað hann að draga yrði virðisaukaskatt frá fjárhæðinni og auk þess hefðu verið innifalin umboðslaun er hann hefði greitt seljendum ytra. Þá hafi oft verið samið um afslátt síðar vegna þess að bifreiðarnar reyndust eldri en uppgefið var og margar hafi reynst vera beinskiptar en ekki sjálfskiptar. Sumpart hélt ákærði því einnig fram að aldrei hefði verið samið um þau verð sem skráð eru á þessa „réttu reikninga". Benti hann á að seljendur hefðu hag af því að sýna sem hæst söluverð til að endurgreiðsla virðisaukaskatts til þeirra yrði hærri. Um tilkomu hinna „réttu reikninga" er þessa að geta: Með bréfi dags. 24, september 1996 fór ríkistollstjóri þess á leit við stjórnvöld í Þýskalandi að teknar yrðu til rannsóknar meint undanskot undan aðflutningsgjöldum með fölsunum skjala o.fl. Erindi Ríkistollstjóra var svarað 12. ágúst 1997 með bréf Zollkriminalamt í Köln. Þar er vísað til rannsóknarskýrslu Zollfahndungsamt Hamburg, dags. 28. maí 1997. Þar segir að skorað hafi verið á seljendur bifreiðanna að leggja fram fylgiskjöl um sölu tiltekinna bifreiða. Með því hafi komið fram að íslensku innflytjendurnir hefðu við tollafgreiðslu notast að hluta til við „Blankokaufverträge”. Notað hafi verið nafn fyrri eigenda bifreiðanna án þess að þeir vissu af því, og að uppgefið kaupverð hafi ekki í neinu tilviki verið í samræmi við raunverulegt verðmæti bifreiðarinnar. Síðan segir orðrétt: „So mußten durch zeitaufwendige Ermittlungen die letzten Halter/Eigentümer der nach Island verschifften PKW ermittelt werden, um beweiserhebliche Verkaufsunterlagen erheben zu können. Soweit die Verkäufer und die tatsächlichen Verkaufspreise ermittelt werden konnten, wurden die entsprechenden kaufmännische Unterlagen beziehungsweise Erklärungen der Verkäufer über die Höhe des Verkaufspreises dem jeweiligen Beweismittel nachgeheftet. In den fällen, in denen weder der Verkäufer noch der tatsächliche Verkaufspreis ermittelt werden konnte, wurde der Wert des Fahrzeugs (Händlerverkaufspreis einschließlich Umsatzsteuer) im zeitpunkt der Einfuhr aus dem Marktbericht für Gebrauchtwagen (Schwackeliste) angegeben.” Nánari sundurliðun er ekki að finna á því hvaða gögn liggja fyrir um hvert tilvik, eða hvar þau fundust. Þá hefur enginn staðfest gögn þessi fyrir dómi eða lögreglu hér og ekki ytra svo séð verði. Þessi skýrsla varðar 19 af þeim 49 tilvikum sem fjallað er um í þessu máli. Þá er í þessari skýrslu fjallað um önnur tilvik en þau sem ákært er fyrir í þessu máli, en ákærðu koma þar ekki við sögu. Frekari greinargerð um rannsókn þýskra tollyfirvalda liggur ekki frammi í málinu. Aðrir þeir reikningar sem liggja frammi fundust við húsleit að Ármúla 29, en einn þeirra þó við húsleit hjá ákærða Ágústi á Hvolsvelli. Þeir hafa ekki verið rannsakaðir frekar. Er ákærði Jóhann hafði gefið skýrslu fyrir dómi 17. apríl sl. skoruðu verjendur á saksóknara að leiða sem vitni seljendur bifreiðanna í Þýskalandi. Þeirri áskorun var ekki sinnt. Ákærði Jóhann hefur játað í þeim 46 tilvikum sem talin eru í ákæru, að hafa útbúið vörureikninga í því skyni að leggja þá fram við tollafgreiðslu. Um einstök tilvik af þessum 46 verður að taka fram: Ákæruliðir I -B - a, b og c. (rannsóknartilvik 24, 25 og 30): Í þessum liðum er ekki ákært fyrir að hafa tilgreint rangt verð. Fyrir dómi skýrði ákærði Jóhann svo frá að hann hefði er tollyfirvöld hér vildu ekki afgreiða bílana samkvæmt réttum reikningum og kaupsamningum, útbúið í samráði við seljendur nýja reikninga á eyðublöð þeirra. Kvaðst hann hafa haft samráð við seljendur áður en hann útbjó reikningana. Þessar fullyrðingar ákærða Jóhanns hafa ekki verið hraktar og stangast ekki á við nein gögn sem frammi liggja. Verður því ekki sakfellt samkvæmt þessum þremur liðum. Ákæruliður II - B - s, t, (rannsóknartilvik 40 og 41): Ákærði kveðst hafa útbúið skjöl þessi að beiðni B & K GmbH, hins þýska seljanda, en hann hafi ekki verið kaupandi þessara bifreiða. Fjárhæðir hafi hann sett inn eftir fyrirmælum seljandans. Samkvæmt þessu er ekki sannað að ákærði hafi falsað skjöl þessi eða haft ásetning til að beita blekkingum og verður ekki sakfellt samkvæmt þessum lið. Ákæruliður II - B - y, (rannsóknartilvik 45): Guðlaugur Birnir Ásgeirsson leysti þessa bifreið úr tolli og notaði við það reikning er ákærði Jóhann hafði falsað. Tilraun ákærða til að fá bílinn leystan úr tolli með þessum sama reikningi hafði mistekist. Aðgerð Guðlaugs Birnis virðist ekki hafa verið að frumkvæði ákærðu. Samkvæmt þessu er málavaxtalýsing í þessum ákærulið í svo miklu ósamræmi við atvik að ekki er unnt að sakfella fyrir brot eða tilraun til brots samkvæmt þessum lið. Ákærði hefur játað að verð sem hann setti í kaupsamningana hafi ekki verið í samræmi við frágenginn samning hans við seljendur, ellegar að kaupverð hafi ekki verið ákveðið þegar tollskýrsla var lögð inn. Í nokkrum tilvikum hélt hann því fram að endanlega hefði verið greitt það verð sem hann hafði sett á hina fölsuðu reikninga, en staðhæfði þó ekki í neinu tilviki að hann hefði skráð rétt og endanlega umsamið verð. Eru þá undanskilin þau tilvik er nefnd voru að framan. Benti hann á áritun á nokkra hinna „réttu reikninga” á þýsku þess efnis að ekki væri að fullu greitt. Síðari leiðréttingar á verði eða hugsanlegt leyfi frá seljendum ytra til að útbúa reikningana breyta því ekki að með þessari háttsemi hefur ákærði blekkt tollyfirvöld um verð bifreiðanna og varðar þessi háttsemi hann refsingu samkvæmt 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga og 2. mgr. sbr. 1. mgr. 126. gr. tollalaga. Tilvísanir ákærða til þess að frá verði samkvæmt „réttum reikningum” eigi eftir að draga virðisaukaskatt og fleira eru ekki ýkja trúverðugar. Reikningarnir nota yfirleitt orðið „netto” í tengslum við kaupverð, sem gefur til kynna að um sé að ræða þá fjárhæð sem greidd skal að frádregnum virðisaukaskatti. Gögn og rannsókn um hina „réttu reikninga” eru hins vegar ekki ítarleg. Þau sönnunargögn eru því ekki komin fram að unnt sé að leggja þær tölur sem greinir í ákæru til grundvallar. Gegn andmælum ákærða hefur ákæruvald ekki sannað að um sé að ræða raunverulegt kaupverð bifreiðanna og að þessar fjárhæðir hafi verið greiddar eða borið hafi að greiða þær. Ekki hafa verið lögð fram í dóminum önnur gögn um rannsókn í Þýskalandi en áðurgreind skýrsla tollyfirvalda, sem ekki fjallar nema um hluta þeirra tilvika sem um ræðir, auk þess sem framsetning er ekki með þeim hætti að í skýrslunni felist endanleg sönnun um atvik. Gögn um ábyrgðir fyrir tilteknum fjárhæðum sem liggja frammi um sum tilvikanna sanna heldur ekki svo óyggjandi sé að þar sé um að ræða kaupverð er leggja bæri til grundvallar við tollafgreiðslu. Um þátt ákærða Ágústs í þessum brotum eru sönnunargögn ekki afgerandi. Ljóst er að hann áritaði talsverðan fjölda tollskýrslna, en jafnljóst er að ákærði Jóhann útbjó skýrslurnar í samræmi við gögn er hann falsaði samkvæmt framansögðu. Ósannað er að Ágúst hafi komið nálægt kaupum bifreiðanna ytra, eða yfirleitt haft nokkuð samband við seljendur. Einn hinna „réttu reikninga” fannst við húsleit hjá ákærða Ágústi. Þó kom fram að hann hefði tvívegis farið til Þýskalands, en þá hafi engin kaup verið gerð. Þó talsverðar líkur séu til þess að ákærða Ágústi hafi verið kunnugt um falsanir meðákærða, er meðákærði ekki skýr í frásögn af vitneskju Ágústs og hann hefur sjálfur frá upphafi neitað með öllu vitneskju um falsanirnar. Gögn málsins sýna ekki fram á að Ágúst hafi haft vitneskju um falsanir meðákærða. Verður að sýkna hann af ákæruatriðum þessum. IV Skjalafals og fjársvik. Ákærði Jóhann hefur játað að hafa falsað skjöl svo sem lýst er í þessum ákærulið. Hann heldur því hins vegar fram að hann hafi verið búinn að borga fyrir bílana sem um ræðir og því hafi hann ekki blekkt neinn með þessu. Hvað sem líður síðari greiðslum til seljenda hafði ákærði enga heimild til að skrá heimild til afhendingar á ábyrgð Íslandsbanka hf. Sama á við um yfirlýsingu hins þýska seljanda í ákærulið II - B - l. Notkun þessara skjala með svofelldri fölsun varðar við 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga, sem tæmir hér sök gagnvart 248. gr. sömu laga. V Bókhaldsbrot. Ákærðu hafa ekki mótmælt þessum ákærulið. Segja þeir málavaxtalýsingu í honum rétta. Draga má saman að af gögnum og skýrslum er ljóst að bókhald hefur ekki verið fært í rekstri ákærðu. Fylgiskjölum hefur verið safnað óskipulega saman, en úttekt á því hvort verulega vanti á hefur ekki farið fram. Þá verður ekki eins og að framan er skýrt af gögnum raktar greiðslur til seljenda bifreiða eða annars kostnaðar. Brot ákærðu samkvæmt þessum lið varða við þau ákvæði er í ákæru greinir, en vegna umfangs viðskiptanna verður að heimfæra brotið til 262. gr. almennra hegningarlaga. VI Refsingar o.fl. Ákærði Jóhann er sakfelldur fyrir samtals 45 skjalafalsbrot og í 40 tilfellum auk þess fyrir tollalagabrot. Þá er hann sakfelldur fyrir bókhaldsbrot. Venja er að dæma fjársekt samhliða refsivist við brotum eins og þeim sem ákærði Jóhann er nú sakfelldur fyrir. Þar sem ekki er sannað hvaða fjárhæð ákærði kom sér hjá að greiða er ekki fært að ákveða fjársekt. Þá hefur hann ekki haft umtalsverðan hagnað af brotastarfsemi þessari. Er ekki unnt að ákveða sekt í samræmi við undanskotið, sbr. 38. gr. laga nr. 69/1996 um breytingu á 1. mgr. 126. gr. laga nr. 55/1987, sem tók gildi 19. júní 1996, skömmu eftir að fyrstu brotin voru framin. Ætlun ákærða var þó að hagnast af brotum sínum og verður að hafa það í huga er lengd refsivistar er ákveðin. Til hliðsjónar ber einnig að líta til þess að ákærði sætti farbanni í liðlega hálft ár. Á Íslandi hefur ákærði Jóhann tvívegis sætt refsingum. 11. maí 1989 var hann dæmdur til fögurra mánaða fangelsisvistar, skilorðsbundið, fyrir skjalafals, tékka- og tollalagabrot. Auk þess var hann sektaður um 150.000 krónur í desember 1995 fyrir tollalagabrot. Hann var fimm sinnum á árunum 1989 til 1993 dæmdur til refsingar í Þýskalandi fyrir fjárdrátt og fjársvik, síðast til fangelsisvistar í eitt ár og tíu mánuði (dómur 27. apríl 1993). Refsingu ákærða ber að ákveða samkvæmt 77. gr. almennra hegningarlaga. Verður hún ákveðin fangelsi eitt ár. Ekki er nein forsenda til skilorðsbindingar. Frá refsingu ber að draga gæsluvarðhaldsvist ákærða. Ákærði Ágúst hefur ekki sætt refsingum áður. Hann lét um all langt skeið undir höfuð leggjast að sinna skyldum sínum sem framkvæmdastjóri Frjáls markaðar ehf., en veltan var töluverð. Við ákvörðun refsingar má líta svo á að hann hafi lokið hluta hennar með því að sæta gæsluvarðhaldi í ellefu daga. Að því frágengnu verður refsing hans ákveðin 100.000 króna sekt, en vararefsing skal vera varðhald 20 daga. Sakarkostnað ber að dæma ákærða Jóhann til að greiða, annan en málsvarnarlaun verjanda meðákærða. Ákærða Ágústi verður gert að greiða 1/5 hluta málsvarnarlauna verjanda síns, en þau ber að öðru leyti að greiða úr ríkissjóði. Saksóknar- og málsvarnarlaun greinir í dómsorði. Jón Finnbjörnsson héraðsdómari kveður upp dóm þennan. Dómsorð: Ákærði Ágúst Kristjánsson greiði 100.000 króna sekt til ríkissjóðs innan fjögurra vikna frá birtingu dóms þessa, en sæti ella varðhaldi 20 daga. Ákærði Jóhann Stefánsson sæti fangelsi eitt ár. Frá refsingunni skal draga gæsluvarðhaldsvist hans í ellefu daga. Bótakröfu Ríkistollstjóra er vísað frá dómi. Ákærði Jóhann greiði sakarkostnað annan en málsvarnarlaun Páls Arnórs Pálssonar hrl., er greiða skal úr ríkissjóði að 4/5, en ákærða Ágústi ber að greiða þau að 1/5 hluta. Saksóknarlaun til ríkissjóðs nema kr. 150.000. Málsvarnarlaun Björgvins Þorsteinssonar hrl. nema kr. 350.000. Málsvarnarlaun Páls Arnórs Pálssonar hrl. nema kr. 300.000.

Mál nr. 406/1998

Fasteignasala Lögmaður Umboð

Fasteignasalan M auglýsti fasteign til sölu og í framhaldinu var gerður kaupsamningur um hana við félagið H. Í tengslum við kaupin útbjó K, starfsmaður M, fjögur veðskuldabréf sem þinglýst var á eignina. Ekki tókst að selja bréfin og gengu kaupin til baka. Var B, starfsmanni M, falið að óska eftir því að bréfin yrðu afmáð úr þinglýsingabók og að stimpilgjöld yrðu endurgreidd. Voru stimpilgjöld að fjárhæð 1.365.000 krónur endurgreidd og veitti B þeim viðtöku. Daginn eftir krafði lögmannsstofan L, sem var í eigu sömu manna og fasteignasalan M, H um greiðslu fyrir lögfræðiþjónustu vegna kaupanna að fjárhæð 612.540 krónur og var H aðeins afhent greiðsla sem svaraði mismun endurgreiddra stimpilgjalda og reikningsins. Tók H við greiðslunni með fyrirvara og krafði M um fulla greiðslu vegna endurgreiddra stimpilgjalda. Talið var að H hefði veitt M umboð til að fá veðskuldabréfin afmáð úr þinglýsingabók og fá endurgreidd stimpilgjöld sem H hafði greitt vegna þeirra. Hins vegar var talið að M hefði borið að standa H skil á endurgreiðslu gjaldanna og ósannað að M hefði verið heimilt að ráðstafa hluta fjárins til greiðslu skuldar H við þriðja mann.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 2. október 1998. Hann krefst sýknu af kröfum stefnda, auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður staðfest sú niðurstaða hans að stefndi hafi veitt áfrýjanda umboð til að fá afmáð úr þinglýsingabók þau veðskuldabréf, sem um ræðir í málinu, og fá endurgreidd stimpilgjöld, sem stefndi hafði greitt vegna þeirra. Verður og fallist á að áfrýjanda hafi borið að standa stefnda skil á endurgreiðslu gjaldanna, enda ósannað að áfrýjanda hafi verið heimilt að ráðstafa hluta fjárins til greiðslu kröfu þriðja manns á hendur stefnda. Samkvæmt þessu verður niðurstaða hins áfrýjaða dóms staðfest um annað en málskostnað. Áfrýjanda verður gert að greiða stefnda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem er ákveðinn í einu lagi eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Áfrýjandi, Fasteignasalan Miðborg ehf., greiði stefnda, Höfðabergi ehf., samtals 300.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 11. ágúst 1998. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 23. júlí sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Höfðabergi ehf., kt. 540886-1219, Dalsbyggð 15, Garðabæ, gegn Fasteignasölunni Miðborg ehf., kt. 621096-2739, Suðurlandsbraut 4a, Reykjavík, með stefnu birtri 22. október 1997. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefnda verði gert að greiða stefnanda 612.540 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt 10. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 19. september 1997 til greiðsludags. Krafist er málskostnaðar að mati réttarins, auk virðisaukaskatts. Þá er þess krafist að dæmt verði að dráttarvextir leggist við höfuðstól kröfu og málskostnaðar á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 12 mánuðum eftir upphafsdag vaxtanna. Dómkröfur stefnda eru þær að hann verði sýknaður af kröfum stefnanda og að honum verði dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda samkvæmt mati dómsins. Með úrskurði uppkveðnum 21. nóvember 1997 var kröfu stefnda um málskostnaðartryggingu hafnað. Atvik máls og ágreiningsefni. Forsaga máls þessa er sú að stefndi hafði á sölu hjá sér fasteignirnar að Suðurhrauni 2 og 2a (nú 4), Garðabæ, sem voru í eigu Eignarhaldsfélagsins Stoðar ehf. Fyrirsvarsmaður stefnanda, Óli Friðþjófsson, hafði áhuga á að kaupa eignirnar og gengu tilboð á milli stefnanda og eiganda eignarinnar með milligöngu stefnda. Leiddi það til þess að kaupsamningur var gerður 27. maí 1997 um fasteignina Suðurhraun 4, Garðabæ. Kaupverð var 84.000.000 kr. sem skyldi greiðast með útgáfu skuldabréfs að fjárhæð 71.000.000 kr. og við undirritun 13.000.000 kr. í peningum. Jafnframt voru útbúin af Karli Georg Sigurbjörnssyni hdl. fjögur veðskuldabréf, hvert að upphæð 5.000.000 kr., til að standa undir fjármögnun á nauðsynlegri útborgun. Seljandi Suðurhrauns 4, Stoð ehf., samþykkti að bréfunum yrði þinglýst á eignina með því skilyrði að lögmaður yrði framsalshafi á bréfunum enda væri afsali ekki þinglýst fyrr en greiðsla hefði borist. Veðskuldabréfin voru því framseld Birni Þorra Viktorssyni hdl. Stefnandi afhenti Birni Þorra tékka stílaðan á sýslumanninn í Hafnarfirði fyrir stimpil- og þinglýsingargjöldum af skuldabréfunum, sem voru móttekin til þinglýsingar 5. júní 1997. Sýslumaðurinn í Hafnarfirði gaf út kvittun á stefnda fyrir greiðslu stimpil- og þinglýsingargjalda. Stefnandi taldi sig hafa kaupanda að veðskuldabréfunum, en af þeirri sölu varð ekki og ekki tókst að selja bréfin. Vegna þess varð ekki af efndum kaupsamningsins og gengu kaupin til baka. Með yfirlýsingu samningsaðila dags. 3. september 1997 var Birni Þorra hdl. falið f.h. stefnda að óska eftir því við embætti sýslumannsins í Hafnarfirði að bréfin yrðu afmáð úr veðmálabókum og stimpil- og þinglýsingargjöld endurgreidd. Stimpilgjöld að fjárhæð 1.365.000 kr. voru endurgreidd af sýslumanninum í Hafnarfirði hinn 18. september 1997 og veitti Björn Þorri þeim viðtöku. Þann 19. september 1997 gáfu Lögmenn Laugardal ehf. út reikning á hendur stefnanda fyrir lögfræðiþjónustu vegna Suðurhrauns 4, að upphæð 612.540 kr. að meðtöldum virðisaukaskatti. Hinn 26. september s. á. var fyrirsvarsmanni stefnanda afhentur tékki, útgefinn af Lögmönnum Laugardal, sem svaraði mismun endurgreiddra stimpilgjalda og ofangreindum reikningi eða 752.460 kr. Fyrirsvarsmaður stefnanda tók við tékkanum ásamt reikningnum með fyrirvara. Nokkur ágreiningur er með málsaðilum um það hvernig málsatvikum var háttað. Stefndi telur að fyrirsvarsmanni stefnanda hafi verið gerð grein fyrir því að í tengslum við sölu fasteignarinnar Suðurhrauns 4, Garðabæ, hafi stefnanda verið þörf á lögmannsaðstoð, sem yrði að greiða fyrir, því það sé fyrir utan verksvið fasteignasala að útvega fjármagn til fasteignakaupa, meðal annars með gerð og sölu skuldabréfa. Hafi orðið úr að Lögmenn Laugardal ehf. aðstoðuðu stefnanda í þessum efnum og hafi þeir Björn Þorri Viktorsson hdl. og Karl Georg Sigurbjörnsson hdl. séð um þessa vinnu af hálfu lögmannsstofunnar. Fyrirsvarsmaður stefnanda telur að sér hafi aldrei verið gerð grein fyrir þörf á lögmannsaðstoð enda hefði hann þá leitað annað. Lögmennirnir Björn Þorri Viktorsson og Karl Georg Sigurbjörnsson eru báðir löggiltir fasteignasalar hjá stefnda, en reka jafnframt á sama stað lögfræðifirmað Lögmenn Laugardal ehf. Í máli þessu gerir stefnandi kröfu til þess að fá greitt frá stefnda þá fjárhæð sem á vantar fulla endurgreiðslu stimpilgjalda eða 612.540 kr. sem er stefnufjárhæðin. Málsástæður og lagarök stefnanda. Af hálfu stefnanda er fallist á að hann hafi veitt stefnda umboð til að sækja um og veita viðtöku úr hendi sýslumannsins í Hafnarfirði hinum endurgreiddu stimpilgjöldum. Stefnandi fellst hins vegar ekki á að hafa veitt stefnda umboð til að ráðstafa þessari greiðslu til annars en hans sjálfs. Stefnandi telur ráðstöfun stefnda ólögmæta og að stefnda beri að greiða stefnanda stefnufjárhæðina ásamt vöxtum og málskostnaði. Krafa um dráttarvexti eigi stoð í III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Kröfu um málskostnað rökstyður stefnandi með 129. gr. og 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Krafa um virðisaukaskatt af málflutningsþóknun er reist á lögum nr. 50/1988 um virðisaukaskatt. Málsástæður og lagarök stefnda. Stefndi byggir sýknukröfu sína á því að ekki hafi verið samningssamband milli aðila máls þessa. Stefndi hafi ekki unnið fyrir stefnanda heldur lögmennirnir Björn Þorri Viktorsson hdl. og Karl Georg Sigurbjörnsson hdl. enda hafi vinnan, sem unnin var, verið fyrir utan starfssvið fasteignasölu. Björn Þorri hafi f. h. Lögmanna Laugardal ehf. útbúið veðskuldabréfin, sé framsalshafi og hafi heimild til að þinglýsa og selja þau. Hann hafi, samkvæmt framangreindu, átt að veita endurgreiðslu stimpilgjalda viðtöku. Það hafi því bæði verið rétt og skylt, af hálfu stefnda, að afhenda Lögmönnum Laugardal ehf. umrædda fjárhæð frá sýslumanninum í Hafnarfirði óháð því hvernig það hafi komið til að endurgreiðslan var stíluð á stefnda. Það hafi ekki verið stefndi sem hafi í raun haft umboð til að veita fjárhæðinni viðtöku, heldur hafi það verið Björn Þorri Viktorsson hdl. Þetta hafi ekkert haft með stefnda að gera, þrátt fyrir orðlag í yfirlýsingu frá 3. september 1997, sem gefi til kynna að Birni Þorra f. h. stefnda sé falið að óska eftir endurgreiðslu stimpilgjalda. Þar hafi einungis verið um að ræða formsatriði en eftir að fjárhæðin hafi fengist endurgreidd hafi stefnda borið að afhenda umboðsmanni stefnanda hana. Uppgjör viðkomandi lögmanna og stefnanda sé þeirra mál, en samkvæmt gögnum málsins hafi ágreiningurinn virst vera um fjárhæð reiknings lögmannanna vegna greindra starfa þeirra í þágu stefnanda. Heimild Lögmanna Laugardal ehf. til skuldajafnaðar vegna reikningsins sé í samræmi við meginreglur kröfuréttar um skuldajöfnuð. Stefndi byggir einnig kröfu sína á því að stefnandi hafi ekki átt rétt til endurgreiðslu stimpilgjalda, sem hafi numið 1.065.000 kr. vegna veðskuldabréfsins sem hafi hljóðað upp á 71.000.000 kr. þar sem Iðnlánasjóður, en ekki stefnandi, hafi átt það bréf. Um lagarök er vísað til almennra reglna samninga- og kröfuréttar. Um málskostnað er vísað til XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála í héraði. Niðurstaða. Fyrir liggur samkvæmt gögnum máls að fyrirsvarsmaður stefnanda leitaði til stefnda í marsmánuði 1997 með fasteignakaup í huga. Starfsmenn stefnda, Karl Georg Sigurbjörnsson hdl. og Björn Þorri Viktorsson hdl., sem báðir eru löggiltir fasteignasalar, höfðu f.h. stefnda milligöngu um kauptilboð og gerð kaupsamnings um Suðurhraun 4, Garðabæ, sem undirritaður var 27. maí 1997. Fjögur veðskuldabréf, hvert að fjárhæð 5.000.000 kr. sem gerð voru í tengslum við kaupin, voru samin af Karli Georg Sigurbjörnssyni hdl. Verður ekki annað séð en vinnuframlag af hálfu stefnda hafi því verið í samræmi við ákvæði 8. og 12. gr. laga nr. 34/1986, sbr. nú 10. og 13. gr. laga nr. 54/1997 um fasteigna- fyrirtækja- og skipasölu. Jafnframt því sem lögmennirnir Björn Þorri Viktorsson og Karl Georg Sigurbjörnsson eru báðir starfsmenn stefnda og löggiltir fasteignasalar eru þeir eignaraðilar að lögmannsstofunni Lögmenn Laugardal ehf., sem er á sama stað. Ekki er nægilega ljóst samkvæmt gögnum málsins hvenær það var sem þeir komu fram sem fasteignasalar hjá stefnda og hvenær þeir komu fram sem lögmenn hjá Lögmönnum Laugardal ehf. í samskiptum sínum við stefnanda. Gegn neitun fyrirsvarsmanns stefnanda er ósannað að honum hafi verið gerð fullnægjandi grein fyrir þeirri verkaskiptingu. Með yfirlýsingu, dags. 3. september 1997, var Birni Þorra Viktorssyni hdl. veitt umboð, f. h. stefnda, til að óska eftir því að umrædd veðskuldabréf yrðu afmáð úr veðmálabókum og þinglýsingar- og stimpilgjöld endurgreidd. Í samræmi við það umboð fékk hann endurgreidd stimpilgjöld frá sýslumanninum í Hafnarfirði að fjárhæð 1.365.000 kr. enda var stefndi tilgreindur sem greiðandi gjaldanna á upphaflegri kvittun. Óumdeilt er að stefnandi hafði lagt út fyrir greiðslu stimpilgjaldanna í upphafi. Stefnandi var því sá aðili sem endurgreiðsluna átti að fá og er ósannað gegn andmælum hans að stefnda hafi verið heimilt að afhenda þá greiðslu þriðja aðila. Stefnandi, sem gerði þann fyrirvara að um hlutagreiðslu væri að ræða er hann veitti viðtöku tékka að upphæð 752.460 kr., á því rétt á því að stefndi standi honum skil á því sem á vantar eða 612.540 kr. Ber því að taka dómkröfur stefnanda til greina, eins og nánar greinir í dómsorði. Eftir þessum úrslitum málsins verður stefndi dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað, sem telst hæfilega ákveðinn 150.000 kr., og er þá ekki tekið tillit til virðisaukaskatts. Málskostnaður ber dráttarvexti samkvæmt 4. mgr. 129. gr. laga nr. 91/1991. Eggert Óskarsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Fasteignasalan Miðborg ehf., greiði stefnanda, Höfðabergi ehf. 612.540 krónur auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 19. september 1997 til greiðsludags og 150.000 krónur í málskostnað.

Mál nr. 376/1998

Lögvarðir hagsmunir Bókhald Lögmaður Málsástæða

Lögmaðurinn J áfrýjaði dómi héraðsdóms þar sem hann var dæmdur til að láta R í té bókhaldsgögn um greiðslur til R, en J hafði haft með höndum umsýslu tiltekinna fjármuna hans. Talið var, að sú málsástæða J, að þjónusta hans við R hefði ekki verið venjuleg umsýsla lögmanns heldur vinargreiði, væri of seint fram komin til að á henni yrði byggt. Þótti R eiga rétt á skýringum J á greiðslunum, en uppgjör J við R, sem fyrir lá í málinu og R hafði ritað á samþykki sitt nokkrum árum áður, þótti ekki fullnægjandi að þessu leyti. Þar sem J hafði ekki sýnt fram á, að honum væri ekki unnt að framvísa einstökum gögnum, var staðfest sú niðurstaða héraðsdóms, að honum væri skylt að láta R þau í té.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Haraldur Henrysson og Hrafn Bragason. Málinu var skotið til Hæstaréttar 4. september 1998. Áfrýjandi krefst þess aðallega, að héraðsdómur verði ómerktur og málinu vísað frá héraðsdómi. Til vara er krafist sýknu. Í báðum tilvikum krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms að öðru leyti en því, að ekki er lengur krafist gagna um greiðslu 27. maí 1992 að fjárhæð 1.000.000 króna. Þá krefst stefndi málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Áfrýjandi virðist reisa ómerkingarkröfu sína á því annars vegar, að stefndi hafi ekki lögvarinna hagsmuna að gæta í málinu, þar sem bú hans hafi verið tekið til gjaldþrotaskipta 26. júní 1995, en hins vegar á því, að sér sé ekki unnt að hlíta dómsorði héraðsdóms, þar sem umrædd gögn séu ekki til í bókhaldi sínu. Af gögnum málsins verður ekki séð, að fyrri málsástæðan hafi verið höfð uppi fyrir héraðsdómi. Samkvæmt 2. mgr. 163. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 17. gr. laga nr. 38/1994, kemur hún ekki til álita fyrir Hæstarétti nema að því leyti, sem rétturinn gætir þess af sjálfsdáðum, hvort vísa skuli máli frá dómi. Síðari málsástæðan myndi leiða til sýknu en ekki frávísunar, ef á hana yrði fallist. Sýknukrafa áfrýjanda fyrir Hæstarétti er meðal annars byggð á því, að meðferð hans á ávísun að fjárhæð 5.151.830 krónur, sem gefin var út í tengslum við uppgjör vegna sölu á fasteign stefnda, hafi ekki verið venjuleg umsýsla lögmanns í þágu umbjóðanda síns heldur vinargreiði, sem enga þóknun hafi átt að taka fyrir. Því geti bókhaldslög ekki átt hér við. Af héraðsdómi, greinargerð áfrýjanda í héraði og öðrum gögnum málsins verður ekki ráðið, að þessari málsástæðu hafi verið hreyft í héraði. Fyrir liggur, að áfrýjandi annaðist margvíslega aðra umsýslu fyrir stefnda vegna fjárhagsörðugleika hans í aðdraganda gjaldþrotsins 1995 og í bréfi áfrýjanda til lögmanns stefnda 18. janúar 1995 er rætt um ógreiddar þóknanir fyrir margvísleg störf í hans þágu. Fyrir Hæstarétti verður ekki byggt á þessari málsástæðu, sem þykir með nokkrum ólíkindum. Eins og fram kemur í hinum áfrýjaða dómi hefur stefndi ritað undir uppgjörsblað frá áfrýjanda 10. júlí 1992 og staðfest, að rétt væri með farið, þar á meðal um greiðslur til sín. Engu að síður telur hann sig nú þurfa nánari skýringar frá áfrýjanda af ástæðum, sem fjallað er um í héraðsdómi. Eins og aðstæðum er háttað þykir stefndi eiga rétt á þeim. Áfrýjanda, sem er hæstaréttarlögmaður og bókhaldsskyldur samkvæmt lögum nr. 145/1994 um bókhald, sbr. áður lög nr. 51/1968, ber að gera skýra grein fyrir meðferð þeirra fjármuna stefnda, sem hér er um að ræða, þar á meðal greiðslum til hans sjálfs. Áfrýjandi hefur ekki nægilega fullnægt þessari skyldu sinni með uppgjörsblaðinu 10. júlí 1992, þótt stefndi hafi ritað samþykki sitt á skjalið. Gera verður ráð fyrir því, að greiðslur samkvæmt því skjali hafi átt sér stað með atbeina banka, að minnsta kosti að meginstefnu til. Hefur áfrýjandi ekki gert sennilega grein fyrir því, hvers vegna hann geti ekki framvísað einstökum gögnum, er staðfesti sundurliðun greiðslna samkvæmt uppgjörsblaðinu. Samkvæmt framansögðu verður héraðsdómur staðfestur með skírskotun til forsendna hans að öðru leyti. Áfrýjandi skal greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Áfrýjanda, Jóni Gunnari Zoëga, er skylt að láta stefnda, Ragnari Guðmundssyni, í té fylgiskjöl úr bókhaldi sínu um eftirfarandi greiðslur til stefnda samkvæmt lokauppgjöri 10. júlí 1992: Greiðslu á 300.000 krónum 4. maí 1992, greiðslu á 1.000.000 króna 12. maí 1992, greiðslu á 400.000 krónum 18. maí 1992 og greiðslu á 2.000.000 króna 29. júní 1992. Málskostnaðarákvæði héraðsdóms er staðfest. Áfrýjandi greiði stefnda 200.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 25. mars 1998. Mál þetta er höfðað með stefnu birtri 14. júlí 1997. Stefnandi er Ragnar Guðmundsson, kt. 100267-3269, Ofanleiti 3, Reykjavík. Stefndi er Jón G. Zoëga, kt. 090643-2239, Reynimel 29, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur, að viðlögðum dagsektum kr. 10.000 pr. dag, til að: 1) Gera stefnanda skilagrein fyrir fjármunum sem hann móttók af fé stefnanda, nánar tiltekið skv. eftirfarandi: þann 02.04. 19925.151.800,00; þann 28.07.1992500.000,00; þann 01.10.1992500.000,00; þann 18.06.1992400.000,00. 2) að veita eftirfarandi upplýsingar: a)hvenær greiðslum þessum var skilað, b) í hvað þeim var ráðstafað, c) hver móttók hverja greiðslu fyrir sig. 3) Að láta í té eftirfarandi gögn: a)ljósrit kvittana sem stefndi gaf þegar hann móttók greiðslurnar, b)ljósrit kvittana sem stefndi fékk þegar hann innti greiðslurnar af hendi, c)ljósrit af öllum tékkum eða sambærilegum úttektum af bankareikningum þegar stefndi innti greiðslur af hendi, d) ljósrit allra reikninga sem gerðir hafa verið á stefnanda vegna greiddrar þóknunar til stefnda. Krafist er málskostnaðar að skaðlausu. Dómkröfur stefnda eru þær að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og að stefnda verði dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati dómsins. Málsatvik, málsástæður og lagarök. Stefnandi kveðst hafa leitað til stefnda um lögmannsaðstoð í mars eða apríl 1992. Hafi hann þá átti í miklum fjárhagsörðugleikum og við borð legið að hann yrði lýstur gjaldþrota. Stefnda hafi verið falið að taka við peningum og ganga til uppgjörs við lánardrottna og freista þess að greiða úr fjárhagsmálum stefnanda. Hafi stefnandi verið andlega miður sín og vart með sjálfum sér vegna áfalla sem á honum hefðu dunið og sett allt sitt traust á stefnda og raunar verið mikill léttir þegar stefndi hefði verið farinn að vinna í hans málum. Um mitt ár 1992 hafi farið að renna tvær grímur á stefnanda vegna starfa stefnda. Hafi hann verið tíður gestur á skrifstofu stefnda til að spyrja um gang mála. Á þessum tíma hafi stefndi sagt stefnanda að nú væri búið að gera það í málunum sem unnt væri, rétt honum uppgjör sem frammi liggur í máli þessu með bréfi stefnda frá 18. janúar 1995. Hefði stefnandi, sem þá hafi verið andlega langt niðri skrifað undir skjalið í trausti þess að stefndi kæmi gögnum og upplýsingum til hans en þau hafi ekki borist stefnanda með öðrum hætti en að framan sé rakið. Stefnandi byggir kröfur sínar á því að stefnda sé í fyrsta lagi skylt að hafa í sínu bókhaldi umbeðnar upplýsingar. Í öðru lagi sé honum skylt að láta þær af hendi þegar þess sé beiðst og í þriðja lagi að honum sé fært að verða við þessu. Stefnandi vísar um ofangreint til þess að stefndi sé bókhaldsskyldur og séu upplýsingar þessar hluti þess sem eigi að vera til reiðu í bókhaldi hans sbr. þágildandi bókhaldslög nr. 51/1968 einkum 9. tl. B liðar 2. gr. og reglugerð nr. 417/1982, 2. mgr. 5. gr, 3.tl. og 7. tl. 4. mgr. 9. gr. Einnig byggist þetta á 8. og 15. gr. laga nr. 61/1942 um málflytjendur o.fl. og Codex Ethicus einkum 3. mgr. 14. gr. og 2. mgr. 16. gr. Loks sé á því byggt í fyrsta lagi að stefndi eigi að hafa öll tiltæk gögn skv. framansögðu. Í öðru lagi hljóti hann að geta aflað þeirra frá þeim aðilum sem hann hefði átt skipti við. Í þriðja lagi geti geti stefndi fengið hjá bönkum ljósrit af öllum færslum sem lagðar hafi verið inn á reikning hans og gætu varðað mál þetta og sömuleiðis ljósrit af öllum tékkum og slíku út af reikningi hans sem einnig gætu varðað mál þetta. Kæmi þar að öllum líkindum fram nauðsynlegar upplýsingar svo sem hver hefði innleyst tékka. Stefndi hafi þegar gefið yfirlit sem fylgt hafi bréfi hans til lögmanns stefnanda dagsettu 18. janúar 1995. Stefnandi geti þó ekki metið hvað orðið hafi um fjármuni hans á því yfirliti, enda hafi hann ekki móttekið allt það fé sem þar er greint heldur hafi stefndi haldið því fram að hann hafi nýtt þessa peninga í þágu stefnanda. Stefnandi þurfi frekari útskýringar á því, svo sem hverjum hafi verið afhentir peningarnir og í hvaða tilgangi og ennfremur gögn sem sýni fram á fjárstreymið. Af hálfu stefnda er málsatvikum og málsástæðum lýst svo að hann hafi aðstoðað stefnanda á árunum 1992 og 1993 við ýmis verkefni, en þó helst við fjármál hans og fyrirtækis hans Hlunna hf. Hafi stefndi gert stefnanda fullnægjandi skil á öllum greiðslum sem hann tók á móti í nafni stefnanda og afhent stefnanda öll gögn hvað þau varðar. Í stefnu sé krafist skýringa um ráðstöfun fjögurra meintra greiðslna. Krafist sé skýringa á því hvernig stefndi hafi ráðstafað 5.151.800 krónum. Með bréfi stefnda til lögmanns stefnanda dagsettu 18. janúar 1995 sé nákvæm skýrsla frá stefnda um hvernig þeirri upphæð hafi verið varið. Stefnandi hafi ritað undir uppgjörið að þar sé allt rétt og hefði fengið öll greiðslugögn sem tengist því uppgjöri. Þá sé krafist skýringa á tveimur greiðslu sem stefnandi telji að stefndi hafi tekið á móti við sölu sumarhúss síns. Greiðandi þessara greiðslna og kaupandi sumarhússins, Gísli Örn Lárusson, hafi samkvæmt kaupsamningi greitt kaupanda 500.000 krónur við undirskrift samnings. Stefndi hafi ekki tekið á móti þeirri greiðslu. Gísli hafi afhent stefnanda víxil fyrir hinum helmingi útborgunar fjárins 500.000 krónur. Af augljósum ástæðum geti stefndi ekki gert grein fyrir þeirri upphæð sem stefnandi hafi sjálfur tekið á móti án milligöngu stefnda. Hins vegar hafi stefndi tekið að sér að selja víxilinn að fjárhæð 500.000 krónur og selt hann í viðskiptabanka sínum, Íslandsbanka. Gerð sé grein fyrir söluandvirði víxilsins í fylgiskjali með áðurnefndu bréfi frá 18. janúar 1995. Loks sé krafist skýringa á móttekinni greiðslu frá Herluf Clausen að fjárhæð 400.000 krónur segna kaupa Herlufs á hlutabréfum í Hlunna hf. Svo sem fram komi í fyrrnefndu bréfi hafi stefnanda verið færðar til tekna 400.000 krónur 18. júlí 1992. Stefndi hafi því móttekið þessa fjárhæð og kvittað fyrir. Stefnandi krefjist ákveðinna upplýsinga í öðrum tölulið dómkrafna í stefnu. Samkvæmt fylgiskjali með margnefndu bréfi frá 18. janúar 1995 séu dagsetningar við hverja greiðslu og hvernig þeim hefði verið ráðstafað. Einnig komi fram hver hafi tekið við þeim en það hafi stefnandi gert í öllum tilvikum. Í þriðja tölulið dómkrafna í stefnu sé krafist ýmissa skjala sem stefndi hafi ekki undir höndum. Stefnandi hafi þegar fengið öll þau gögn og afrit gagna sem stefndi hafi haft við lokauppgjör. Stefnandi hafi ekki greitt stefnda þóknun fyrir störf hans og stefnandi ekki skrifað reikning vegna þeirrar vinnu. Allar upplýsingar sem stefnandi krefji um í stefnu séu fyrir hendi. Stefnandi hafi kvittað fyrir öllum mótteknum greiðslum og viðurkennt þær. Hvernig hann hafi ráðstafað greiðslum sem hann hafi fengið frá stefnda geti stefnandi einn sagt frá. Málssókn þessi sé því algerlega tilefnislaus þar sem allt málið sé löngu upplýst og uppgert. Niðurstaða. Fram er komið í málinu að stefndi tók við greiðslum þeim sem greinir við dagsetningarnar 2. apríl og 18. júní 1992 í 1. lið kröfugerðar stefnanda. Þá kom fram við meðferð málsins að stefnandi telur það kunni að vera, að hann hafi fengið greiðslu þá sem greind er 28. júlí 1992 að fjárhæð 500.000 og ennfremur að honum hafi borist greiðsla sú sem greind er 1. október að fjárhæð 500.000 krónur. Skilagrein sú sem fylgdi bréfi stefnda frá 18. janúar 1995 tekur til þessa kröfuliðar svo langt sem hún nær og þykja ekki efni til að leggja fyrir stefnda að gefa frekari upplýsingar en þegar liggja fyrir í málinu um það hverjum greiðslum hann tók við fyrir hönd stefnanda. Í gögnum málsins kemur fram að stefndi heldur því fram að hann hafi afhent stefnanda fé hans á tilteknum dögum sem greinir í fylgiskjali með bréfi hans frá 18. janúar 1995, sjá hér á eftir, og þykir mega við það sitja um upplýsingar sem krafið er um í þessum kröfulið. Mál þetta á rætur að rekja til þess er stefndi gegndi lögmannstörfum fyrir stefnanda á árinu 1992. Stefnandi hefur sjálfur lagt fram bréf stefnda til lögmanns stefnanda frá 18. janúar 1995. Því bréfi fylgja tvö fylgiskjöl. Á öðru þeirra er yfirlit um ráðstöfun á 5.151.830 króna greiðslu sem stefndi hafði tekið við og 400.000 króna greiðslu frá 18. júní 1992 sem stefndi hafði einnig tekið við. Síðara yfirlitið þykir ekki skipta máli hér. Fyrrgreint yfirlit er svohljóðandi: Móttekið kr. 250.068 og að allir reikningar að ofan eru réttir. Ragnar Guðm. (sign) “ Fram kom við aðalmeðferð málsins að stefnandi kannaðist við að hafa fengið 200.000 krónur 30. apríl 1992, 1.762 krónur 20. maí s.á., 400.000 krónur 10. júní s.á. og 250.068 krónur 10. júlí s.á. sem reyndar er kvittað fyrir af stefnanda. Samkvæmt þessu þykir ekki sýnt fram á að stefnandi þurfi frekari gögn um þessar 4 greiðslur. Samkvæmt 2. mgr. 5. gr. laga nr. 51/1968 um bókhald sem í gildi voru er atvik máls þessa áttu sér stað skal haga bókhaldi svo að rekja megi viðskipti og notkun fjármuna. Verður hér og að líta til reglu þeirrar er fram kemur í 3. mgr. 14. gr. Codex Ethicus fyrir Lögmannafélag Íslands sem höfð verður hliðsjón af við úrlausn þessa. Í ákvæðinu kemur fram að uppgjör og skil lögmanns til skjólstæðings skulu vera greinargóð, og ber lögmanni við lokauppgjör máls að láta skjólstæðingi í té sundurliðaðan reikning yfir verkkostnað í því máli. Framangreint yfirlit sem ber heitið lokauppgjör uppfyllir ekki ofangreind skilyrði til þess að geta talist fullnægjandi greinargerð um ráðstöfun þeirra fjármuna stefnanda sem þar eru greind. Með því að hér er um að ræða uppgjör lögmanns við skjólstæðing sem falið hefur honum að annast fjárvörslu þykir undirritun stefnanda á plagg þetta ekki leysa stefnda undan þeirri skyldu sinni að gefa greinargott uppgjör til skjólstæðings síns. Þykir því, eins og hér háttar til, mega taka 3. tölulið kröfugerðar stefnanda til greina með því að gera stefnda að leggja fram fylgiskjöl þau úr bókhaldi hans sem liggja til grundvallar færslum um greiðslur til stefnanda svo sem nánar greinir í dómsorði. Eftir atvikum þykja ekki alveg nægjanleg efni til þess að taka kröfu stefnanda um að stefndi verði dæmdur til greiðslu dagsekta verði hann ekki við skyldum sínum samkvæmt dómi þessum enda á stefnandi þess kost að leita fullnustu með aðfarargerð. Eftir úrslitum málsins ber að dæma stefnda til að greiða stefnanda 65.000 krónur í málskostnað og er þá litið til reglna um greiðslu virðisaukaskatts af málflutningsþóknun. Dóm þennan kvað upp Allan V. Magnússon héraðsdómari. Dómsorð: Lagt er fyrir stefnda, Jón G. Zoëga, að láta stefnanda, Ragnari Guðmundssyni, í té fylgiskjöl úr bókhaldi sínu vegna eftirfarandi greiðslna til stefnanda skv. lokauppgjöri frá 10. júlí 1992: 4. maí 1992 300.000 krónur; 12. maí 1992 1.000.000 króna; 18. maí 1992 400.000 krónur; 27. maí 1992 1.000.000 króna og 29. júní 1992 2.000.000 króna. Stefndi greiði stefnanda 65.000 krónur í málskostnað.

Mál nr. 293/1998

Verksamningur Galli Riftun Afsláttur Matsgerð

Félagið U tók að sér að prenta rit, sem í var fjöldi mynda, fyrir J og H. Áður hafði félagið P skannað myndirnar í tölvutækt form og þurfti það að vinna verkið að nýju vegna lélegra gæða. Þegar að lokinni prentun lýstu J og H óánægju með verk U og nokkru síðar lýstu þeir riftun á samningi sínum við U. Þá hafði J innt af hendi greiðslu upp í verklaunin og U hafði afhent J og H 900 af 1000 eintökum af bókinni. Krafði U J og H um greiðslu eftirstöðva verklaunanna, en J og H töldu sig eiga kröfu um vangildisbætur á hendur U. Dómkvaddir matsmenn töldu ástæður fyrir lélegum gæðum mynda í bókinni mega rekja til þess að þær hefðu hvorki verið nógu vel skannaðar né prentaðar. J og H höfðu ekki eftirlit með því hvort P leysti verk sitt af hendi með fullnægjandi hætti og því var talið að þeir hefðu ekki gætt þeirrar varúðar, sem almennt má ætlast til af verkkaupa, um að fylgjast með efndum af hálfu verktaka sinna. Þá var talið að U hefði borið að stöðva verkið og gera J og H viðvart þegar ljóst var hvernig tekist hefði til við að skanna myndirnar í síðara skiptið. Þá var jafnframt lögð til grundvallar niðurstaða dómkvaddra matsmanna um að verk U hefði verið gallað. Talið var að J og H hefði verið óheimilt að rifta verksamningi við U, en talið var að þeir gætu krafist afsláttar af verklaunum og var hæfilegur afsláttur talinn 25%. Var J og H því gert að greiða U eftirstöðvar verklaunanna með afslætti.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 14. júlí 1998. Hann krefst þess að gagnáfrýjendur verði dæmdir til að greiða sér samtals 601.580 krónur, þannig að gagnáfrýjandi Jón Hjaltason greiði 258.290 krónur og gagnáfrýjandi Halldór Þór Wium Kristinsson greiði 343.290 krónur, með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. október 1994 til greiðsludags. Þá krefst hann þess að gagnáfrýjendur greiði óskipt málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjendur áfrýjuðu héraðsdómi 27. nóvember 1998. Þeir krefjast aðallega sýknu, en til vara að kröfur aðaláfrýjanda verði lækkaðar frá því, sem dæmt var í héraðsdómi. Þeir krefjast einnig málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Málið var dómtekið í héraði við lok aðalmeðferðar 4. mars 1998, en dómur kveðinn upp 22. apríl sama árs. Fyrir liggur að áður en héraðsdómur gekk hafi lögmenn aðila lýst yfir að þeir teldu ekki þörf á að flytja málið á ný, sbr. 1. mgr. 115. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. I. Svo sem rakið er í héraðsdómi á ágreiningur málsaðila rætur að rekja til þess að aðaláfrýjandi tók að sér samkvæmt tilboði í lok mars 1994 að prenta fyrir gagnáfrýjendur ritið Árbók Akureyrar 1993 - bók um fólk fyrir fólk. Höfðu hinir síðarnefndu þá lokið við að rita bókina og safnað í hana miklum fjölda mynda. Sömdu þeir jafnframt við félagið Petit ehf. um að skanna myndirnar í tölvutækt form, sem aðaláfrýjandi tók við og notaði við endanlega vinnslu og prentun ritsins. Lýstu gagnáfrýjendur mikilli óánægju með verk aðaláfrýjanda þegar eftir að prentun lauk um mánaðamót maí og júní 1994. Töldu þeir illa hafa tekist til vegna þess að margar myndir í ritinu hafi fyrir mistök aðaláfrýjanda orðið of dökkar. Eftir ítrekaðar tilraunir til að ná samkomulagi um afslátt af verði lýstu þeir yfir riftun á samningi sínum við aðaláfrýjanda í ágúst 1994. Hafði gagnáfrýjandinn Jón hinn 3. júní sama árs greitt aðaláfrýjanda 85.000 krónur upp í verklaunin. Afhenti aðaláfrýjandi gagnáfrýjendum 900 eintök bókarinnar, en samið hafði verið um að prentuð yrðu 1000 eintök. Gagnáfrýjendur styðja sýknukröfu sína þeim rökum að verk aðaláfrýjanda hafi reynst verulega gallað. Hafi þeir því átt rétt á að rifta samningnum. Eru sjónarmið þeirra, sem að þessu lúta, rakin í héraðsdómi. Telja þeir sig jafnframt eiga skaðabótakröfu á aðaláfrýjanda, sem sé mun hærri en krafa hans um verklaun. Eigi þeir rétt til að skuldajafna gagnkröfu sinni við verklaunakröfuna, sbr. 1. mgr. 28. gr. laga nr. 91/1991. Verði ekki á það fallist eigi þeir hvað sem öðru líður kröfu á verulegum afslætti, sem aðaláfrýjandi hafi neitað þeim um allt til þess að matsgerðar, sem getið er í héraðsdómi, hafi verið aflað. Aðaláfrýjandi vefengir ekki að sumar myndanna í áðurnefndu riti hafi ekki orðið svo góðar sem skyldi. Flestar þeirra séu þó í lagi og galli á verkinu í heild sé óverulegur. Ekki sé við aðaláfrýjanda að sakast um það, sem miður tókst til, heldur Petit ehf., sem skannað hafi allar myndirnar fyrir gagnáfrýjendur. Það verk hafi alls ekki verið nógu vel unnið. Á því beri aðaláfrýjandi enga ábyrgð, enda hafi nefnt félag ekki unnið sinn verkþátt sem undirverktaki fyrir aðaláfrýjanda, heldur samkvæmt samningi við gagnáfrýjendur. Við munnlegan flutning málsins fyrir Hæstarétti var því jafnframt hreyft að sumar frummyndirnar hafi ekki verið skýrar, sem gagnáfrýjendur mótmæltu. II. Í héraðsdómi er greint frá mati dómkvaddra manna, sem meðal annars voru spurðir álits á því, hverjar telja megi ástæður þess að sumar myndir í umræddri bók urðu of dökkar. Töldu matsmennirnir ástæðurnar felast í því að myndirnar væru hvorki nógu vel skannaðar né prentaðar. Gáfu þeir skýrslur fyrir dómi, þar sem þessi niðurstaða var nánar skýrð. Í héraðsdómi er einnig greint frá álitsgerð þriggja manna, sem sitja í svokallaðri sveinsprófsnefnd í prentsmíð, og Offsetþjónustunnar ehf. um sama atriði. Er í áliti hins síðastnefnda talið að rekja megi gallann að öllu leyti til þess að myndir hafi ekki verið skannaðar nægilega vel. Varðandi þetta atriði er þess að gæta, að þessum álitsgerðum verður ekki jafnað við matsgerð dómkvadds manns að sönnunargildi um þau atriði, sem um ræðir í 61. gr. laga nr. 91/1991. Matsgerðinni hefur ekki verið hnekkt með yfirmati. Af þessum sökum er ekki unnt gegn mótmælum gagnáfrýjenda að reisa niðurstöðu um ástæður gallans á öðru en því, sem fram kemur í mati hinna dómkvöddu manna. III. Petit ehf. vann tvívegis verk sitt við að skanna myndirnar í ritið, svo sem rakið er í héraðsdómi. Hið fyrra sinn varð aðaláfrýjandi var við að verki nefnds félags var áfátt og gerði fulltrúa þess og gagnáfrýjendum viðvart. Varð niðurstaðan sú að verkið teldist ófullnægjandi svo að óhjákvæmilegt væri að Petit ehf. ynni það að nýju. Eftir að hafa í annað sinn fengið skannaðar myndir frá Petit ehf. vann aðaláfrýjandi sitt verk og lauk því án þess að gera gagnáfrýjendum áður viðvart um að verk Petit ehf. væri enn ófullnægjandi eða gefa þeim kost á að ákveða, hvort verkinu skyldi fram haldið í ljósi þess hvernig hinn verktakinn hafði staðið að málum. Ráða má að gagnáfrýjendur hafi ekki haft eftirlit með því, hvort Petit ehf. leysti sitt verk af hendi með fullnægjandi hætti. Gættu þeir að því leyti ekki þeirrar varúðar, sem almennt má ætlast til af verkkaupa, um að fylgjast með efndum af hálfu verktaka sinna. Fyrri vanefnd Petit ehf. gaf auk þess málsaðilum enn ríkara tilefni til að hafa vara á og fylgjast með efndum félagsins hið síðara sinn. Fallist verður á með gagnáfrýjendum að aðaláfrýjanda hefði verið rétt að stöðva verkið og gera hinum fyrrnefndu viðvart þegar er ljóst varð hvernig til hafði tekist við að skanna myndirnar í síðara skiptið. Það gerði aðaláfrýjandi hins vegar ekki og lauk verkinu. Þá verður jafnframt lögð til grundvallar sú niðurstaða dómkvaddra manna að verk aðaláfrýjanda hafi verið gallað þar eð „farvagjöf í prentun hafi verið gróflega misjöfn og víða farið offari.“ Í matsgerðinni er einnig lýst þeirri skoðun að unnt hefði verið að prenta bókina eftir sömu filmum og tempra „farvagjöf“ og fá þannig eintök, sem teldust í lagi. Besti kosturinn hefði þó verið að skanna myndirnar aftur og vinna síðan allt verkið að nýju. IV. Málsaðila greinir á um, hvort galli á verki aðaláfrýjanda teljist verulegur. Til stuðnings því að hann sé einungis óverulegur bendir aðaláfrýjandi meðal annars á, að allar myndir séu í lagi í mörgum hinna prentuðu eintaka bókarinnar. Í gölluðum eintökum séu flestar myndir í lagi og einungis fáar séu það ekki. Gagnáfrýjendur telja hins vegar mun fleiri myndir vera of dökkar og alls ófullnægjandi en aðaláfrýjandi gerir. Þeir leggja einnig áherslu á að ritið sé að verulegu leyti byggt á myndefni, sem fylgi frásögn af atburðum. Frágangur bókar sem þessarar sé annað hvort boðlegur eða ekki. Það hafi hann ekki verið í þessu tilviki og hafi þeim í raun verið ókleift að taka við verkinu og selja bækurnar. Með því hefðu þeir skaðað orðstír sinn og þar með sölu á verkum sínum í framtíðinni. Hefði þetta leitt til tjóns þegar til lengdar væri litið. Við mat á því hvort skilyrði til riftunar hafi verið fyrir hendi verður auk þess, sem að framan greinir, að líta til þess er gerðist í skiptum málsaðila í kjölfar verklokanna. Svo sem áður er getið kvörtuðu gagnáfrýjendur þá þegar, en lýstu þó ekki yfir riftun á samningnum fyrr en 17. ágúst 1994. Af bréfi gagnáfrýjandans Jóns til aðaláfrýjanda þann dag verður ráðið, að um sumarið hafi aðilarnir reynt að skýra ástæður gallans og leitað leiða án árangurs til að jafna ágreininginn með afslætti af verklaununum. Í bréfinu segir einnig, að gagnáfrýjendum hafi fundist verjandi að selja bókina ódýrt, enda kæmi ekki til greina að greiða fullt verið fyrir prentun hennar. Sú afstaða aðaláfrýjanda að neita að veita afslátt hafi fyrst orðið ljós í ágúst þetta ár. Þá segir í bréfinu, að deilan við aðaláfrýjanda hafi orðið til þess að bókin var ekki sett á markað, eins og til stóð. Hún hafi þó verið seld í Hagkaupi hf., þar sem gagnáfrýjandi Halldór starfaði. Er fram komið í málinu, að seld hafi verið 80 til 90 eintök. Gagnáfrýjendur hafa ekki gefið neina haldbæra skýringu á því, hvers vegna bókin var ekki sett á markað nema á einum stað, úr því að þeim þótti verjandi að selja hana ódýrt. Ekki er heldur upplýst á hvaða verði hún var seld og hafa gagnáfrýjendur ekki látið í ljós að þeim beri að greiða fyrir prentun þeirra eintaka sem seldust og nýttust þeim því sannanlega. Aðaláfrýjandi hafði lokið verki sínu að fullu þegar yfirlýsingu um riftun var beint að honum, en telja verður samkvæmt framansögðu að verkið hefði getað nýst gagnáfrýjendum mun betur en raun varð á. Á því verða þeir sjálfir að bera ábyrgð, eins og mál eru hér vaxin. Að virtu öllu því, sem að framan er rakið, verður lagt til grundvallar dómi að gagnáfrýjendum hafi verið óheimilt að rifta verksamningi aðilanna í ágúst 1994. Verður því ekki fallist á kröfu gagnáfrýjenda um sýknu, sem á þessari ástæðu er reist. Kemur gagnkrafa þeirra um skuldajöfnuð með kröfu um vangildisbætur þá ekki frekar til álita. V. Skilyrði eru uppfyllt í málinu til að gagnáfrýjendur geti krafist afsláttar af verklaunum. Er hæfilegur afsláttur vegna gallans talinn vera 10 til 15% í matsgerð dómkvaddra manna. Verður lagt til grundvallar dómi að gagnáfrýjendur eigi af þessum sökum kröfu á 15% afslætti af umsömdum verklaunum. Þá er óumdeilt að aðaláfrýjandi afhenti ekki 100 af þeim 1000 eintökum bókarinnar, sem um var samið. Er ósannað að hann hafi boðið fram efndir að því leyti. Að þessu virtu verður afsláttur gagnáfrýjenda ákveðinn samtals 25% af umsömdum verklaunum, sem voru 255.225 krónur að því er varðar hvorn þeirra um sig. Ummæli annars hinna dómkvöddu manna í skýrslugjöf fyrir dómi um að veita ætti enn hærri afslátt vegna gallans geta ekki haggað niðurstöðu um hæfilegan afslátt í matsgerð, en hinn matsmaðurinn tjáði sig sammála niðurstöðu matsgerðarinnar um það efni. Auk verklauna samkvæmt tilboði krefur aðaláfrýjandi hvorn gagnáfrýjenda um 88.065 krónur vegna aukaverks, sem unnið hafi verið. Skýrir hann það svo, að lokið hafi verið við að flytja skannaðar myndir frá Petit ehf. á filmur, þegar galli á upphaflegu verki félagsins kom í ljós. Af þessu hafi leitt kostnað fyrir aðaláfrýjanda, sem gagnáfrýjendum beri að greiða. Hinir síðarnefndu halda fram á móti, að alls ekki hafi þurft að stofna til þessa kostnaðar, þar eð aðaláfrýjandi hefði strax við fyrstu athugun mátt sjá gallann á verkinu. Í matsgerð dómkvaddra manna segir um þetta að myndir, sem skannaðar voru í fyrra sinnið, hafi engan veginn verið nothæfar til prentvinnslu. Hefði filmusetning verið stöðvuð strax hefði kostnaður orðið mjög óverulegur. Að þessu virtu verður fallist á að aðaláfrýjandi verði sjálfur að bera mestan hluta kostnaðar, sem af þessu leiddi. Er krafa hans um greiðslu fyrir aukaverk tekin til greina með 10.000 krónum frá hvorum gagnáfrýjenda. Aðaláfrýjandi krefst dráttarvaxta frá 1. október 1994, en reikningar hans á hendur gagnáfrýjendum eru dagsettir í ágúst og september það ár. Ekki er annað fram komið en að greiðsla fyrir verkið hafi orðið kræf þegar við verklok, en þá greiddi annar gagnáfrýjenda upp í skuldina. Verður krafa aðaláfrýjanda um dráttarvexti tekin til greina eins og hún er fram sett. Samkvæmt öllu framanröktu verður krafa aðaláfrýjanda á hendur gagnáfrýjanda Jóni tekin til greina með 116.419 krónum og gagnáfrýjanda Halldóri með 201.419 krónum, auk dráttarvaxta. Verður þeim jafnframt gert að greiða aðaláfrýjanda óskipt málskostnað, sem verður ákveðinn í einu lagi í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. Eru ekki efni til að fallast á mótmæli þeirra gegn því að þeim verði gert að greiða málskostnað óskipt, sbr. meginreglu 1. mgr. 132. gr. laga nr. 91/1991. Dómsorð: Gagnáfrýjandi, Jón Hjaltason, greiði aðaláfrýjanda, Upphafi ehf., 116.419 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. október 1994 til greiðsludags. Gagnáfrýjandi, Halldór Þór Wium Kristinsson, greiði aðaláfrýjanda 201.419 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. október 1994 til greiðsludags. Gagnáfrýjendur greiði aðaláfrýjanda sameiginlega 300.000 krónur samtals í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 22. apríl 1998. Ár 1998, miðvikudaginn 22. apríl, var dómþing Héraðsdóms Norðurlands eystra sett á Akureyri og haldið af Ásgeiri Pétri Ásgeirssyni, héraðsdómara, ásamt meðdómsmönnunum, Guðjóni Sigurðssyni, prentsmíðameistara og Halli Jónasi Stefánssyni, offesetprentara. Fyrir var tekið: Mál nr. E-259/1996: Upphaf hf. gegn Jóni Hjaltasyni og Halldóri Þór Wium Kristinssyni. Var nú í málinu upp kveðinn svofelldur dómur: Mál þetta, sem dómtekið var 4. f.m., hefur Árni Pálsson, hrl., höfðað með stefnu útgefinni á Akureyri 22. júlí 1996, birtri 2. ágúst s.á., og þingfestri 5. september s.á. fyrir hönd Upphafs hf., kt. 460670-1529, Tryggvabraut 18-20, Akureyri, á hendur Jóni Hjaltasyni, kt. 240159-3419, Hjallalundi 18 I, Akureyri, og Halldóri Þór Wium Kristinssyni, kt. 220659-3059, Álfalandi 2, Reykjavík, til greiðslu skulda. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndu verði óskipt dæmdir til að greiða kr. 601.580,- ásamt dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. október 1994 til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar að mati dómsins. Stefndu krefjast þess að riftun á samningi aðilja verði staðfest með dómi og þeir sýknaðir af öllum kröfum stefnanda. Ef ekki verður fallist á aðalkröfu stefndu þá er þess krafist að stefndu verði ekki dæmdir óskipt þ.e.a.s. in solidum til greiðslu heldur verði helmingaskipt skuldaábyrgð þ.e.a.s. pro rata, og dómkröfur verði lækkaðar. Í báðum tilvikum krefjast stefndu að stefnanda verði gert að greiða þeim málskostnað að mati dómsins. Stefnandi rekur málavexti svo, að hinn 21. mars 1994 hafi hann gert stefndu tilboð í filmugerð, plötusetningu, prentun og bókband Árbókar Akureyrar 1993, sem stefndu hugðust gefa út. Hafi stefndu tekið tilboðinu, sem nam kr. 410.000,- auk virðisaukaskatts. Stefndu höfðu fengið annan verktaka, Prentsmiðjuna Petit hf., til að vinna hluta verksins, þ.e. að skanna inn myndir og brjóta um texta. Hafi verkið átt að koma þannig til stefnanda að það væri tilbúið til útkeyrslu á filmu. Prentsmiðjan Petit hf. hafi komið með verkið 11. apríl til stefnanda. Þegar búið var að keyra verkið út á filmu og filmuskeyting vel á veg komin hafi menn orðið varir við að myndir virtust ekki vera í lagi. Hafi stefnandi þá haft samband við stefnda Jón, og Trausta Haraldsson hjá Prentsmiðjunni Petit hf. Hafi þeir komið á staðinn og verið sammála um að myndirnar væru ófullnægjandi. Við skoðun á stærð bókarinnar í „megabitum“ hafi komið í ljós að hún var 120 „megabit“ í staðinn fyrir 6-700 „megabit“. Hafi Trausti Haraldsson viljað reyna að bjarga þessu án þess að skanna myndirnar inn að nýju, en eftir nokkrar tilraunir af hans hálfu hafi niðurstaðan orðið sú að skönnun yrði unnin aftur frá grunni. Hafi stefnda, Jóni, verið gerð grein fyrir að vegna þessa þá væri ekki hægt að ljúka verkinu fyrr en 25. maí. Þann 5. maí var skönnun lokið að nýju og verkið fært á milli tölva og prentað. Til að kanna myndgæði hafi tvær opnur verið keyrðar út á pappír og hafi þær reynst í lagi. Hafi hluti bókanna verið afhentur 24. maí, en verkinu lokið 3. júní. Þann dag hafi stefndi, Jón, greitt inn á verkið kr. 85.000,-. Hafi hann ekki verið ánægður með myndir í bókinni og hafi fundir verið haldnir þar sem saman komu fulltrúar stefnanda, stefndu og fulltrúar frá Prentsmiðjunni Petit hf. Ekki hafi náðst samkomulag á þessum fundum og hafi stefndu neitað að greiða fyrir verkið, en hafi þess í stað krafist skaðabóta að fjárhæð kr. 4.433.000,-. Hinn 21. nóvember 1994 hafi verið dómkvaddir matsmenn að beiðni stefndu til að meta m.a. hvort myndir í bókinni væru gallaðar og þá hverjar væru orsakir gallans. Niðurstöður matsmanna virðast vera þær að gæði prentvinnslu bókarinnar sé ekki fullnægjandi. Orsakir eru taldar vera að skönnun og prentun hafi ekki verið fullnægjandi og virðist sem annar matsmaður telji að afsláttur vegna gallans sé hæfilegur 10-15%. Hafi stefnandi boðið stefndu að ljúka málinu með því að þeir greiddu kröfuna með 15% afslætti, þó svo hann telji sig ekki eiga neina sök á hugsanlegum göllum í bókinni, en á þetta hafi stefndu ekki viljað fallast og sé því málsókn nauðsynleg. Stefnandi getur þess að nafni Ako-plast og Pob hf. hafi verið breytt í Upphaf hf.þann 1. júlí 1995. Málsástæður og lagarök stefnanda eru að hann hafi unnið verk sitt í samræmi við samkomulag við stefndu, en þeir hafi ekki fengist til að greiða fyrir verkið vegna þess að þeir telja það gallað. Í máli þessu sé lagt fram álit fagmanna á þessu sviði auk matsgerðar. Allir þessir aðiljar séu sammála um að orsök þess að myndirnar séu ekki í lagi liggi í skönnun verksins. Síðan virðist menn leggja þá skyldu á stefnanda að hann bæti úr þeim göllum sem voru á verkinu þegar það kom frá Prentsmiðjunni Petit hf. Stefnandi hafi ekki ráðið Prentsmiðjuna Petit hf. til þess að vinna verkið, það hafi stefndu gert til að vinna hluta verksins án nokkurs samráðs við stefnanda. Ljóst megi því vera að stefnandi geti aldrei orðið ábyrgur fyrir göllum á verki verktaka sem stefndu fengu til að vinna hluta verksins. Sérstaklega er á það bent að starfsmenn Prentsmiðjunnar Petit hf. séu fagmenn og átti því stefnandi að geta treyst því að skönnun væri í lagi eftir að búið var að vinna verkið upp aftur. Þá virðist gæta misskilnings hjá matsmönnum að sú skylda hvíli á stefnanda að hafa eftirlit með og bæta úr göllum á verki verktakans Prentsmiðjunnar Petit hf. Hafi stefndu borið að sjá um og hafa eftirlit með að verktakinn, er þeir réðu til verksins skilaði ógölluðu verki. Áhættan og ábyrgð á verki Prentsmiðjunnar Petit hf. hvíli á stefndu, en ekki stefnanda. Í bréfi stefndu 17. ágúst 1994 og síðar lýsi þeir yfir riftun á samningi aðilja. Ljóst megi vera á matsgerð að gallar á verkinu séu óverulegir og því þegar af þeirri ástæðu verði samningi aðilja ekki rift, enda hafi stefnandi mótmælt riftun þegar í stað. Sé það meginregla varðandi verksamninga að þeim verði ekki rift eftir að verki er lokið. Í þessu tilviki séu engin skilyrði til riftunar þar sem stefnandi eigi enga sök á göllum bókarinnar. Stefnufjárhæðin er byggð á reikningum á dskj. nr. 3 og 4, annars er um að ræða reikning vegna tilboðs verks samkvæmt tveimur reikningum dagsettum 30.08.1994 að fjárhæð kr. 205.000,- auk virðisaukaskatts kr. 50.225,- eða kr. 255.225,- stílaðir á báða stefndu og hins vegar reikningar dagsettir 05.09.1994 vegna filmuútkeyrslu, setningar, filmugerð og prentunar, samtals að fjárhæð kr. 88.065,-, sem stílaðir eru á báða stefndu, að frádregnum kr. 85.000,-, er stefndi, Jón, greiddi 03.06.1994 eða kr. 343.290,- á stefnda Halldór og kr. 258.290,- á stefnda Jón. Stefndu lýsa málsatvikum svo að allt árið 1993 hafi þeir unnið árbók Akureyrar 1993. Snemma vors 1994 hafi stefndu fengið tilboð frá stefnanda í filmugerð, plötusetningu, prentun og bókband bókarinnar upp á kr. 410.000,-. Fallist hafi verið á tilboð þetta, þó þannig að kostnaði yrði skipt milli stefnda, Jóns, og stefnda, Halldórs, þannig að hvor bæri ábyrgð á sínum hluta, þ.e. að ábyrgð væri skipt, sbr. bréf lögmanns stefnanda á dskj. nr. 8 og 9. Umbrot og skönnun mynda í bókina hafi verið í höndum Prentsmiðjunnar Petit hf. Hafi verkinu átt að vera lokið í apríllok 1994 og upplagið átt að vera 1000 eintök. Um miðjan apríl hafi Prentsmiðjan Petit hf. skilað verki sínu til stefnanda. Hálfum mánuði síðar hafði stefnandi samband við stefndu og sagði að verkið, þ.e.a.s. skönnun mynda, væri ekki nógu góð. Hafi orðið úr að Prentsmiðjan Petit skannaði allar myndir inn aftur og hafi því verki verið lokið 4. maí 1994. Fyrir það verk, þ.e.a.s. útkeyrslu filmanna og fleira hafi stefnandi krafið stefndu um kr. 176.130,-, en stefnandi hafi sagt að filmuvinnu hefði verið lokið er þeir sáu að verkið var ónýtt. Ekki hafi stefndu heyrt af verkinu fyrr en fyrstu eintökin bárust þeim í hendur þann 24. maí 1994. Hafi stefndu þá séð að verkið var gallað, frágangur mynda hafi mistekist, sumar myndir voru nánast skuggamyndir, kvartað hafi verið yfir göllunum, en forsvarsmenn stefnanda hétu því að gefa verulegan afslátt, enda hafi allir verið sammála um að verkið væri gallað. Hafi því verið ákveðið að gera eins gott úr þessu og hægt var og selja bókina ódýrt. Fundur hafi verið haldinn 8. júní 1994 þar sem mættu af hálfu stefnanda, Daníel Árnason og Eyþór Jósepsson, þeir Arnald Reykdal og Trausti Haraldsson, f.h. Prentsmiðjunnar Petit hf. og stefndu. Hafi allir verið sammála um að bókin væri gölluð, hins vegar hafi fulltrúar stefnanda og Prentsmiðjunnar Petit hf. ekki verið sammála um það hverju gallarnir væru að kenna og hafi þeir ákveðið að leita til sérfræðinga um álit á því. Hafi Prentsmiðjan Petit hf. látið Ásprent hf. á Akureyri keyra út á filmu bls. 22 og 23 í bókinni. Þann 24. júní hafi stefndu fengið að sjá þessa filmu, hafi filman verið nægjanlega góð og miklu betri en þær sem bókin hafi verið gerð eftir og hafi allt því bent til þess að um innanhússvandamál væri að ræða hjá stefnanda. Hafi þessi filmuútprentun verið lögð fram með beiðni um dómkvaðningu matsmanna, sbr. dskj. nr. 12. Þegar á átti að herða hafi stefnandi ekki viljað gefa neinn afslátt á verkinu né prenta það upp á nýtt og hafi stefndu þá ekki séð annað fært en að skila inn upplaginu og rifta samningum sínum við stefnanda. Að beiðni stefndu hafi verið dómkvaddir matsmenn til að meta galla á bókinni og tap þeirra af missi sölu hennar. Sé matsgerðin á dskj. nr. 14. Málsástæður stefndu, aðalkrafa: Stefndu krefjast aðallega sýknu og málskostnaðar úr hendi stefnanda. Stefndu hafi verið rétt að krefjast riftunar því verkið sem þeir tóku við hafi verið óboðlegt. Eigi stefndu rétt á vangildisbótum til viðbótar og áskilja sér rétt til að höfða sérstakt mál til heimtu þeirra bóta. A. Gallar: Stefndu styðja mál sitt fyrst og fremst við dskj. nr. 21 þ.e.a.s. Árbókina sjálfa og dskj. nr. 22-27 þ.e.a.s. frummyndir nokkurra þeirra mynda sem í bókinni eru. Við skoðun mynda í Árbókinni á dskj. nr. 21. sjáist greinilega að myndirnar séu gallaðar, komi þetta enn betur í ljós þegar skoðaðar séu nokkrar frummyndanna til samanburðar, sbr. dskj. nr. 22-27, sem séu frummyndir mynda á bls. 7, 22, 23 og 194 í bókinni. Gríðarlegur munur sé á þessum myndir og slíka galla sé ekki hægt að sætta sig við í bók sem byggi mikið á myndum. Sérfræðingar séu enn fremur samdóma um að verkið sé gallað, benda stefndu fyrst á matsgerð dómkvaddra matsmanna á dskj. nr. 14, þar sem að segi m.a.: „Prentvinnsla Árbókar Akureyrar er alls ekki fullnægjandi, kemur það sérstaklega fram í óvenju miklum mun á milli eintaka. ... Í dekkri eintökum eru myndirnar alls engan veginn boðlegar.“ Í öðru lagi benda stefndu á dskj. nr. 18, sem er álit þeirra þriggja manna sem sitja í sveinsprófsnefnd í prentsmíði, þ.e.a.s. fulltrúar Félags bókagerðarmanna, Samtaka iðnaðarins og Menntamálaráðuneytisins. Segi þeir í áliti sínu m.a.: „Prentun bókarinnar er mjög misjöfn (misdökkar síður). Það er mat okkar að þegar séð var hversu dökkar sumar myndir bókarinnar voru, hefði hiklaust átt að stöðva prentun og hafa samband við verkkaupa og gefa honum kost á að gera athugasemdir (t.d. með samanburði við frummyndir). Fráleitt hafi verið að halda áfram að prenta myndir sem auðsjáanlega voru ónothæfar.“ Ennfremur benda þeir á dskj. nr. 17 þar sem segi m.a.: „Myndir eru of dökkar og teikningu í skuggum ábótavant, öllum ber saman um það.“ Stefndu telja að verkið sé augljóslega gallað og þurfi enga sérfræðinga til þess að kveða upp úr með það, það sjái hver maður af gögnum málsins. Í bréfi lögmanns stefnanda sé því hafnað að um galla sé að ræða á bókinni, sbr. dskj. nr. 11. Stefnandi hafi hins vegar viðurkennt galla á fundum með stefndu. Megindeiluefnið hafi þó ekki verið hvort gallar séu á bókinni, heldur hvort um galla sé að ræða sem stefnandi beri ábyrgð á, sem stefndu telja ótvírætt. B. Ábyrgð stefnanda á göllum: Orsök gallanna virðist vera tvíþætt að mati matsmanna o.fl. Í matsbeiðni sé spurt um orsakir gallanna og sé því svarað í matsgerðinni á dskj. nr. 14 svo að orsakir liggi í tveimur atriðum þ.e.a.s. skönnun og prentun. Matsmaður láti gera prufur á útprentun sem sé nánar lýst í matsgerðinni, en útprentanirnar séu lagðar fram á dskj. nr. 28. Að þessu athuguðu sé niðurstaða matsmanns sú að af þessari prentun megi sjá að hvorki skönnun mynda né prentun var eins og best varð á kosið. Matsmaðurinn segi síðan að stefnandi hafi verið búinn að farga öllum prentplötum þegar matið hafi farið fram og því hafi ekki verið hægt að dæma um þá verkhlið málsins, en síðan segi matsmaðurinn að því sjálfgefnu að plötutaka hafi verið eðlileg væri ekki annað að sjá en farvagjöf í prentun hafi verið gróflega misjöfn og víða farið offari. Stefndu geri athugasemd við þá aðgerð stefnanda að farga prentplötum og hljóti það að vekja grunsemdir um að ekki hafi verið allt með felldu með plöturnar vegna þess að stefnandi vissi mætavel að gerðar höfðu verið athugasemdir við verkið og hafi honum borið að halda til haga gögnum vegna þess svo að hann gæti sannað fullyrðingar sínar um að plötutaka hafi verið með eðlilegum hætti. Matsmaður gefi sér að plötutaka hafi verið í lagi og bendir síðan á galla í prentverki. Hins vegar hljóti stefnandi að bera hallann af vafa um að plötutaka hafi verið með eðlilegum hætti þar sem hann fargar þeim sönnunargögnum sem honum bar að halda til haga. Orsakir gallanna virðast vera samofnir þ.e.a.s. bæði galli í skönnun og galli í prentun og erfitt að greina þar á milli og segja til um í hve miklum mæli gallarnir séu vegna mistaka í prentun og að hve miklu leyti vegna galla í skönnun. Hins vegar telji stefndu að það skipti ekki máli hvort skönnun hafi verið góð eða slæm, gallarnir séu alltaf stefnanda að kenna, vegna þess að hann hafi átt að fylgjast með gæðum verksins. Stefnandi hljóti að hafa séð að gallar voru á verkinu og í stað þess að halda áfram og binda bækur átti hann að gefa stefndu kost á að sjá prentaða örk og láta stefndu ákveða hvað ætti að gera í stöðunni. Þess í stað hafi stefnandi lokið við verkið þó hann vissi að það væri ekki boðlegt. Þannig hagi góður og gegn fagmaður ekki vinnu sinni jafnvel þó gallar væru mögulega að einhverju leyti vegna verkþátta sem hann sjái ekki um. Þessu til hliðsjónar bendir hann á gr. 21.2. í ÍST 30, sbr. dskj. nr. 29, sem hljóði svo: „Verktaki ber enga ábyrgð á gæðum eða nothæfi efnis sem verkkaupi leggur til, nema honum hafi mátt vera ljóst að slíkt efni væri ekki fullnægjandi og hann hafi vanrækt að vekja athygli verkkaupa á því.“ Stefndu hafi því verið rétt að grípa til vanefndaúrræða gagnvart stefnanda vegna þessa. Verkefni stefnanda hafi verið að prenta bókina og koma henni í band í boðlegu ástandi, þetta hafi hann ekki gert. Þó svo að mögulegt sé að einhverju leyti að kenna verkliðum er hann annaðist ekki, þ.e.a.s. skönnun mynda, þá hafi hann séð um að færa myndir af tölvudiski á filmur og þaðan á plötur og á pappír. Í þessu ferli hafi stefnandi átt að vera búinn að taka eftir því að gallar voru á verkinu hvort sem það var vegna skönnunar eða annars og grípa inn í. Gæðaeftirliti hans hafi verið ábótavant í þessu tilfelli og á því beri hann ábyrgð. Prentsmiðjan Petit hf. hafi séð um skönnun og umbrot og stefnandi um annað í vinnslu bókarinnar. Starfsmenn Prentsmiðjunnar Petit hf. komu með tölvugögn sín beint til stefnanda er hann átti að vinna úr. Samskipti voru því með beinum hætti milli þessara aðija og hafi stefndu ekki farið þar inn á milli. Stefnandi hafi vitað að stefndu höfðu ekki skoðað verk Prentsmiðjunnar Petit hf. né lagt blessun sína yfir það, enda hafi það verið stefnandi sem í fyrstu atrennu hafi fundið galla í verki Prentsmiðjunnar Petit hf. Hafi stefnandi þá kallað aðilja á sinn fund og verkið þá verið unnið upp á nýtt. Hafi þetta verið rétt aðferð og eðlilegt gæðaeftirlit hjá stefnanda, sem síðan hafi brugðist og prentunin hjá stefnanda og verkið orðið gallað. Í matsbeiðni sé að því spurt hvort hægt sé að bæta úr göllum eins og þeir liggi fyrir nú og matsmaður svari þessu í matsgerð sinni þannig: „Spurning er um hvaða kröfur eru gerðar til mynda í bókinni. Unnt væri að prenta bókina eftir sömu filmu, tempra farvagjöf og fá með því „boðleg eintök” besti kosturinn væri að skanna inn myndir aftur og keyra út nýjar filmur.“ Matsmaðurinn telji sem sé að ef mistök hefðu ekki orðið við prentun bókarinnar hefðu eintök orðið boðleg. Á þessu beri stefnandi fulla ábyrgð þ.e.a.s. hann ber ábyrgð á því að bókin var ekki boðleg. C. Úrræði stefndu vegna galla, riftun og vangildisbætur: Vegna galla á verkinu varða að rifta samningi við stefnanda og skila verkinu. Stefnandi hafi hvorki boðið afslátt né að vinna verkið upp á nýtt. Það hafi ekki verið fyrr en í mars 1995 þegar matsgerðin á dskj. nr. 14 lá fyrir að stefnandi bauð afslátt og þá ekki nema 10-15% sem sé alltof lítill miðað við umfang gallanna. Stefndu hafi orðið fyrir miklu tjóni, vinna þeirra varð að engu við verkið, bæði sú sem hafði verið lögð í Árbók Akureyrar 1993 og í áframhaldandi ritröð í því verki. Vísað er til matsgerðarinnar þar sem fram komi að hefðu allar bækurnar selst hefðu kr. 1.222.000,- runnið til útgefenda. Gallarnir á verkinu séu verulegir þegar um svo persónulegt verk sem bókverk sé að ræða, þ.e. verk sem að menn leggja nafn sitt við og byggja framtíð sína á frekari útgáfu, þá verði slíkt verk að vera í lagi. Ekki sé þolandi að á slíku verki séu gallar sem rýri orðstír höfunda og þar með möguleika þeirra til að selja framtíðarverk sín. Hafandi þetta í huga þá verði að gera strangar kröfur til gæða í prentverki sem þessu. Með nútíma tækni sé auðveldlega hægt að skila prentverki af sér með sóma. Gæðaeftirlit stefnanda hafi brugðist og verkið hafi verið prentað og bundið þrátt fyrir að augljóst væri að bókin fullnægði ekki nútíma kröfum um gæði. Alls ekki sé hægt að krefjast þess að stefndu hefðu átt að taka við verkinu og selja með þeim rökum að með því hefðu þeir verið að takmarka tjón sitt. Stefndu hefðu ekki takmarkað tjón sitt heldur þvert á móti. Fjártjón þeirra hefði einungis komið seinna og orðið meira. Þeir hefðu skemmt orðstír sinn og nafn sem höfunda og þar með framtíðarsölu á verkefnum sínum. Frágangur bóka sem þessarar sé annað hvort í lagi eða ekki. Ef frágangur sé ekki í lagi þá eigi að prenta verkið að nýju. Í matsgerðinni segi að prentvinnsla Árbókarinnar sé ekki fullnægjandi, en í dekkri eintökum séu myndir alls engan veginn boðlegar. Matsmaður komist sem sé að þeirri niðurstöðu að verkið sé ekki boðlegt. Þar sem stefnandi hafi ekki fengist til að prenta verkið að nýju þá hafi riftun verið eini kostur stefndu í stöðunni. Stefndu hafi gefið stefnanda kost á að semja um afslátt, þann kost hafi stefnandi ekki nýtt sér, heldur dregið málið á langinn á allan máta. Hafi hann vitað að stefndu lá á að byrja sölu bókarinnar vegna takmarkaðs sölutíma hennar, en hann hafi verið helstur sem næst viðfangsefninu þ.e.a.s. atburðum ársins 1993. Hafi stefnandi eflaust talið að stefndu myndu gefast upp á kvörtunum sínum ef málið drægist. Þegar staða stefnanda var ljós hafi stefndu ekki séð sér annað fært en að rifta samningum, en með riftuninni falli niður kröfur stefnanda um endurgjald fyrir prentverkið og eigi því að sýkna stefndu af kröfum stefnanda um endurgjald fyrir prentverkið og réttarstaða stefndu eigi að vera líkust því sem að samningurinn hafi aldrei verið gerður. Stefndu hafa orðið fyrir margvíslegu tjóni og eigi kröfu á vanildisbótum og endurgreiðslu þess sem greitt var inn á verkið og tíundað hefur verið á dskj. nr. 5. Ef ekki verði fallist á að reikningur vegna aukaverks á dskj. nr. 3 og 4 falli niður með staðfestingu á riftun aðalsamnings, er þess krafist að gagnkröfur vegna vangildisbóta sem tíundaðar eru á dskj. nr. 5 og síðar um lækkun á reikningi vegna skaðabótakröfu, afsláttar o.fl. verði notaður til skuldajafnaðar að fullu á móti reikningum vegna aukaverks. E. Stefnandi uppfyllti aldrei samninginn um fjölda eintaka: Stefnandi skilaði aldrei öllu upplaginu, sem var 1.000 eintök, heldur skilaði hann eingöngu 900 eintökum eða 90% af verkinu. Teljist þetta galli sbr. 50. gr. laga nr. 39/1922. Lagaákvæðið gildi vitanlega ekki beint um verksamninga, en hafa megi það til hliðsjónar og jafnvel til lögjöfnunar. Annars liggi það í eðli máls að um galla er að ræða þegar ekki sé skilað fullum eintakafjölda. Þetta styðji enn frekar réttmæti riftunar stefndu og sé þetta tíundað ásamt með öðru á dskj. nr. 5, en stefnandi í engu svarað eða fallist á tillögu um úrbætur annað en að bjóða 10-15% afslátt. Með þessu hafi stefnandi í raun samþykkt riftun þar sem hann bætti ekki úr þessum galla á verkinu. Varakrafan. A. Skipt ábyrgð: Í upphafi hafi verið samið við stefnanda um að skipta reikningnum þannig að hvor stefndu bæri ábyrgð á greiðslu helmings verksins. Þessu til sönnunar sé vísað til dskj. nr. 3 og 4 þar sem reikningarnir eru stílaðir á sinn hvorn stefndu. Enn fremur er vísað til dskj. nr. 8, sem er bréf lögmanns stefnanda til stefnda Jóns þar sem segi: „Samkvæmt samkomulagi sem þú gerðir við umbjóðanda minn var kostnaði skipt milli þín og Halldórs Wiums.“ Sama segi á dskj. nr. 9 sem sé bréf lögmanns stefnanda til stefnda Halldórs, sem sé efnislega samhljóða. Með þessu hljóti að teljast sannað að umsamið hafi verið í upphafi verks að hvor stefndu bæri helming af kostnaði við verkið. Ábyrgð þeirra væri skipt, en ekki væri hægt að sækja annan hvorn um greiðslu alls verksins eins og stefnandi geri í máli þessu. B. Upplagið ekki allt prentað. Svo sem áður er rakið hafi stefnandi ekki skilað öllu verkinu. Hafi hann einungis lokið við 90% af því. Sé þetta galli og sé krafist lækkunar á dómkröfunni vegna þessa. Tekjur af heildarsölu hefðu verið kr. 1.222.000,-, sbr. matsgerðina á dskj. nr. 14. Fjártjón vegna þessa galla hefði því verið kr. 122.200,- og er gerð krafa um lækkun á stefnukröfu um þá fjárhæð vegna galla. C. Kröfur vegna aukaverks. Samið hafi verið við stefnanda um að vinna verkið fyrir kr. 410.000,- auk vsk. kr. 50.225,-, þ.e. alls kr. 255.225,- á hvorn stefnda, eða alls kr. 510.450,-. Nú sé stefnandi hins vegar að krefja hvorn stefnda um kr. 88.065,- til viðbótar vegna aukavinnu við filmugerð, sbr. dskj. 3 og 4. Þessum kostnaðarlið er sérstaklega mótmælt sem allt of háum og ósönnuðum. Stefnandi haldi því fram að hann hafi verið búinn að keyra alla bókina út á filmu, vinna við setningu og filmugerð og prenta hluta bókarinnar þegar gallinn var uppgötvaður. Stefndu benda hins vegar á að stefnandi sá ekki um neina setningu fyrir þá og að gallinn hafi verið svo augljós að hann hefði strax átt að koma í ljós áður en allir þessir verkþættir voru unnir. Stefndu var sýnd ein filma sem gerð hafði verið og hafi verið augljóst fyrir þá sem leikmenn að sjá að filman var stórgölluð og ónothæf. Vafalaust hafi aldrei verið keyrt meira út en þessi eina filma sem stefndu var sýnd. Fullyrðingar stefnanda séu hins vegar með ólíkindum um að allir þeir verkþættir, sem tilgreindir séu í reikningi hafi verið unnir áður en gallinn uppgötvaðist. Stefnandi sé með þessu að halda því fram að öll bókin hafi verið keyrð út á filmur og filmurnar skeyttar saman án þess að nokkur hafi skoðað þær í þessu ferli. Þessi fullyrðing sé mjög ólíkleg og verði að færa sönnur fyrir henni. Verði stefnandi að leggja fram gögn fyrir þessu, þ.e.a.s. filmur af allri bókinni og það sem prentað var og gefa skýringu á verkliðum. Telji stefndu að þessi gögn séu ekki til vegna þess að þau hafi aldrei verið gerð. Stefnandi hafi ekki fengist til að afhenda þessi gögn, sem hann verði að gera ef hann ætli að halda til streitu að innheimta fyrir þetta verk. Hafi það staðið stefnanda næst að halda til haga sönnunargögnum um verkið og verði hann að bera hallann af sönnunarskorti. Matsmaður hafi verið sérstaklega spurður út í þessa verkþætti í spurningum 8 og 9 í matsbeiðni á dskj. 12. Svar matsmanns sé það að strax: „við að sjá stærð skjalanna hefði fagmanni átt að vera ljóst að eitthvað var óeðlilegt við myndirnar auk þess sem við útkeyrslu á fyrstu síðum kemur það strax í ljós. Ef útkeyrsla á filmu hefði verið stöðvuð strax hefði kostnaður orðið mjög óverulegur. Ef bókin hefði öll verið keyrð út á filmu hefði kostnaður orðið u.þ.b. 100.000,- kr.” Á þessu sjáist að langlíklegast sé að stefnandi hafi strax tekið eftir göllunum, jafnvel án þess að keyra nokkuð út á filmur af tölvudiskinum. Kostnaður af þessu hefði verið mjög óverulegur, sbr. matsgerð, varla meiri en kr. 10.000,-. Hins vegar sé reikningurinn í öllu falli of hár þar sem matsmaður komist að því að kostnaður við að keyra bókina alla út á filmu hafi verið u.þ.b. kr. 100.000,-. D. Skaðabótakrafa til skuldajafnaðar. Verði ekki fallist á aðalkröfu um riftun þá er farið fram á að dæmdar verði skaðabætur og þeim skuldajafnað við stefnukröfur. Að framan hafi verið rökstudd skaðabótaábyrgð stefnanda. Hafi hann vitað eða mátt vita af því að verkið var gallað, en hann hafi engu að síður lokið við bókina og ekki fengist til að lagfæra gallana. Þannig hagi vandaður fagmaður sér ekki og stefnandi hafi því með athæfi sínu valdið stefndu tjóni og sé ábyrgur skv. almennu skaðabótareglunni. Stefndu eigi skaðabótakröfu sem sé mun hærri en stefnukrafan. Tjón stefndu felist í því að ekki var hægt að selja bækurnar í því ástandi sem þær voru. Stefnandi hafi ekki fengist til að endurprenta þær og stefndu orðið fyrir tekjutapi. Tekjutapið af þessum völdum sé kr. 1.222.000,- sbr. matsgerð. Hefði samningurinn verið efndur hefðu stefndu fengið þessa fjárhæð í tekjur af bókinni. Stefndu hafi uppi þessa gagnkröfu og krefjast skuldajafnaðar við stefnukröfu og sýknu af þeim sökum. Hafi verið nauðsynlegt að prenta verkið upp á nýtt vegna gallanna og kostnaður af því a.m.k. jafnhár stefnukröfu málsins. Þó að verkið væri prentað upp á nýtt þá myndi það ekki nýtast nú, sölutíminn hafi verið frá vori 1994 og eitthvað fram eftir því ári. E. Afsláttur til skuldajafnaðar. Verði ekki fallist á skaðabótakröfu stefndu, þá er gerð krafa um lækkun stefnukröfu vegna afsláttar. Svar matsmanns í matsgerð um afslátt er að honum þyki hann hæfilegur á bilinu 10-15% en afslátturinn geti þó verið frá 5% upp í endurvinnslu verksins. Nokkuð mikið svigrúm sé hér hjá matsmanni, þ.e. frá 5% upp í endurvinnslu og telja stefndu að stefnandi hafi átt að endurvinna verkið. Hafi hann ekki boðist til þess og eigi hann því ekki rétt til að krefja um endurgjald fyrir verk sem sé svo meingallað að hann hefði átt að endurvinna það. Því eigi að sýkna stefndu af öllum kröfum stefnanda. Til lagaákvæða vísa stefndu til vaxtalaga varðandi dráttarvexti og um málskostnað til einkamálalaga. Að því er varðar dómkröfur stefndu telur stefnandi þær ekki samrýmast 1. mgr. 28. gr. laga nr. 91/1991 þar sem ekki sé gagnstefnt, sbr. 101. gr. sömu laga. Stefndu mótmæla þessu og segja aðalkröfu sína vera sýknu, en það sé málsástæða að riftun hafi farið fram. Verða nú raktir framburðir aðila, vitna svo og önnur gögn málsins eftir því sem þurfa þykir. Eyþór Ragnar Jósepsson, stjórnarformaður stefnanda, Háuhlíð 2, Akureyri, bar að stefnandi hafi gert tilboð til stefnda Jóns um að prenta bókina. Forvinnsla hennar hafi verið unnin hjá Prentsmiðjunni Petit, þ.e. innskönnun mynda og umbrot bókarinnar. Hlutverk stefnanda hafi verið filmuútkeyrsla, framköllun, plötutaka, prentun og bókband. Þegar átti að fara að skeyta myndirnar frá Prentsmiðjunni Petit hf. upphaflega þá hafi skönnun ekki verið í lagi og niðurstaðan orðið sú að skanna allar myndirnar aftur inn. Hafi stefnandi ekkert haft með val Prentsmiðjunnar Petit hf.að gera, en hafi bent á að þeir væru nýbyrjaðir að skanna. Verkið hafi svo komið aftur frá Prentsmiðjunni Petit hf.og verið unnið. Á þessum tíma hafi hann verið prentsmiðjustjóri ásamt Bjarna heitnum Sigurðssyni. Þegar verkið kom í síðara skiptið þá hafi það ekki verið skoðað þar sem það átti að vera klárt og það keyrt út á filmu. Það tíðkist að keyra svona verk út þegar forvinnslan sé í annarra höndum. Hafi stefnandi talið að stefndu hafi fylgst með verkinu hjá Prentsmiðjunni Petit hf.Um hafi verið að ræða ný vinnubrögð í sambandi við tölvuvinnslu í sambandi við prentun. Verkið sé afhent eftir prentun 24. maí og 3. júní greiði stefndi Jón sinn hlut í innborgun og tali um að hann sé ekki nógu ánægður með verkið. Síðan hafi verið fundað á skrifstofu stefnda Jóns og málin rædd, en upplagið hafi allt verið prentað. Algengt sé að upplagið sé ekki tekið allt í einu eða bundið heldur sé það gert eftir hendinni, en alltaf sé prentað eitthvað umfram. Sem prentsmiðjustjóri hafi hann aðallega séð um samband við viðskiptavinina, en hann sé ekki prentlærður og ekki unnið í prentsmiðjunni sem fagmaður, heldur hafi hann gripið í verk, kunnað handtök, reynt að læra vinnsluferilinn. Ekki minntist hann þess að hann hefði unnið sjálfur við Árbókina og taldi það ólíklegt, en man ekki hver lýsti filmurnar á plötur. Seinni skönnunin hafi verið gölluð, það vanti punkta í myndirnar og hafi hann séð þetta þegar stefndi Jón kvartaði yfir bókinni þann 3. júní og sjái á filmum eftir á að skönnunin hafi verið gölluð. Allur gangur sé á gæðaeftirliti eftir tölvutæknina þegar forvinnslan sé unnin annars staðar. Mjög fjölbreytt sé hvernig gögnum sé skilað inn í prentsmiðju og menn ráði útliti. Stefndi Jón hafi haft alla möguleika á að skoða myndirnar hjá Prentsmiðjunni Petit hf.og taldi reyndar að hann hafi gert það. Stefnandi hafi eingöngu tekið að sér seinni hluta verksins og fyrri hlutinn hafi átt að koma klár. Stefnda Jóni hafi verið afhentar rúmlega 900 bækur af þessum 1.000 sem um var samið. Aðspurður um prentplötur kvað hann ekki vanalegt að geymdar væru þær sem ekki væru notaðar aftur. Ekki borgi sig að geyma prentplötur því þær hafi þurft sérstaka meðferð við geymslu. Prentplöturnar fyrir Árbókina hafi farið í endurvinnslu og þær hafi ekki verið til staðar þegar farið var að kvarta yfir bókinni. Nánar aðspurður um tilboðið þá hafi það verið munnlegt kr. 410.000,- án virðisaukaskatts og skyldi verkið koma tilbúið til útkeyrslu á filmu. Varðandi fyrri filmuútkeyrsluna sem gölluð var, þ.e. skönnunin þá hafi þetta verið aukaverk vegna galla hjá Prentsmiðjunni Petit hf., sem stefndu beri að greiða. Varðandi þær viðræður er áttu sér stað þá hafi verið rætt um það hvernig hægt væri að ljúka þessu máli, en aldrei rætt um fjárhæð afsláttar þar sem stefnandi hafi ekki viðurkennt að gallinn á verkinu væri þeim að kenna heldur væri um að kenna innskönnun myndanna. Stefndi, Jón Hjaltason, sagnfræðingur og útgefandi, Byggðavegi 101 B, Akureyri, bar að hann og stefndi, Halldór Wium, hafi unnið að árbókinni árið 1993 og fram á 1994 og hafi farið í þetta 5-6 mánaða vinna. Samið hafi verið við Prentsmiðjuna Petit hf.og stefnanda, þá POB, þar sem sá fyrrnefndi átti að vinna umbrot og skönnun og stefnandi það sem eftir var. Kostnaður - greiðslur - hafi skipst til helminga milli þeirra stefndu. Hann kvaðst hafa lítið tæknilegt vit, en hafi sagt ráðamönnum stefnanda og Prentsmiðjunnar Petit hf.að þeir þyrftu að hafa þetta í lagi. Fyrst hafi verið hóað í þá af stefnanda, hafi augljóslega verið gölluð vinna hjá Prentsmiðjunni Petit hf.þar sem á ljósaborði hafi verið stallar á útlínum myndanna. Hafi Trausti Haraldsson hjá Prentsmiðjunni Petit hf.tekið tölvudiskinn aftur og skannað inn allar myndirnar. Næst hafi hann heyrt af verkinu að það væri tilbúið og hafi verkið farið í plöstun. Hafi hann tekið plast utan af bók og séð að verkið var gallað. Hafi þetta verið í byrjun júní og hann strax kvartað. Hafi hann rætt við Daníel Árnason og fundist forsvarsmenn stefnanda samvinnufúsir, ræddu um að gefa afslátt, en samningar gengið hægt en menn hafi verið jákvæðir. Hafi forsvarsmenn stefnanda viljað athuga málið betur og ekki hafi verð talað um neinar upphæðir. Taldi hann að þeir stefndu hafi verið dregnir á asnaeyrunum allt sumarið, en þeir hafi ætlað sér að koma bókinni í sölu eftir að var búið að ganga frá afsláttarmálum. Bókin hafi farið í sölu í Hagkaup og þeir ætlað að setja hana í húsasölu og hafi haft sölumann til þess. Af bókinni hafi verið seld á bilinu 80-90 eintök. Allar viðræður hafi farið í háaloft í ágúst og hafi þeir þá ákveðið að rifta kaupunum. Áður en þetta kom til hafi hann unnið að útgáfu þriggja eða fjögurra bóka og Prentsmiðjan Petit hf.hafi verið valin þar sem hann hafi talið þá hæfa menn. Hafi hann ekkert fylgst með vinnsluferli bókarinnar eftir fyrri skönnunina í prentsmiðjunni. Hafi hann ekkert fylgst með seinni skönnuninni. Hafi hann eingöngu viljað fá viðunandi prentgrip. Ekki hafi hann fengið afslátt hjá Prentsmiðjunni Petit hf., það hafi ekki komið til tals. Hafi Prentsmiðjan Petit hf.látið prenta út filmu hjá Dagsprenti og hafi þær myndir verið í lagi og hjá Ásprenti einnig þannig að þeir hafi talið alla sökina vera hjá stefnanda þess vegna. Aðspurður um filmurnar sem keyrðar voru út í Dagsprenti og Ásprenti taldi hann að matsmaður hefði ekki skilað þeim. Annar hinna dómkvöddu matsmanna, Hjörtur Kristinsson, prentsmiður, Bleakstreet 82, Christchurch, Nýja Sjálandi bar að afsláttur gæti verið 5-15% upp í að prenta verkið upp á nýtt, sem hann taldi ekki ósanngjarna kröfu í þessu tilfelli að væri gert. Væri um að ræða ritröð þannig að máli skipti að vinnsla væri góð í upphafi varðandi framhald. Taldi hann mismuninn milli eintaka eingöngu stafa af því að prentunin væri ekki nógu góð. Varðandi spurningu nr. 3 í matsbeiðni væri prentun í lagi þá væri hægt að fá boðleg eintök út. Taldi hann verkkaupa eiga prentplöturnar og væri þeim haldið eftir þar til í ljós kæmi hvort til endurprentunar kæmi. Í þessu tilfelli hafði prentplötum verið fargað. Í matinu hefðu prentplötur verið veigamiklar, hann hafi orðið að framleiða plötur sjálfur eftir filmum sem til voru. Gæðaeftirlit í prentsmiðjunni hefði ekki verið til staðar, en það væri mikilvægur þáttur í starfi prentsmiðju. Eðlileg vinnubrögð hefðu verið að keyra út 1-2 filmur og athuga áður en lengra yrði haldið. Aðspurður hvort bókin væri gölluð þá svaraði hann því játandi, hann hefði séð svona verkum hafnað af útgefendum. Allt of mikill munur væri á eintökum. Skönnunin væri ekki í lagi þannig að báðir ættu sök. Skönnunin gæti verið betri. Spurningu nr. 5 varðandi 10-15% afslátt þá væri afsláttur alltaf samkomulagsatriði. Stæði hann við matið að hæfilegur afsláttur væri 10-15%. Sitt mat jafnvel 30% afsláttur og þætti ekki mikið. Vitnið Jón Ólafur Sigfússon, prentsmiður, Grundargerði 2 b, Akureyri, verkstjóri í setninga- og filmudeild, bar að hann hafi tekið á móti gögnum og séð um að koma þeim út á filmu. Hafi hann ekki opnað myndirnar. Í fyrra skiptið hafi hann keyrt verkið í heild út á filmu og sé það alla jafna gert að keyra svona verk út í einu, þ.e.a.s. svona stór verk, þ.e.a.s. heilar bækur. Hafi þetta verið unnið á venjulegan máta. Verkið komi í annað sinn frá Prentsmiðjunni Petit hf.á diski og það spilað inn í tölvuna. Ekki mundi vitnið hver lýsti filmurnar á prentplöturnar, en myndirnar hafi ekki verið opnaðar í Photoshop kerfinu í seinna skiptið. Filmurnar hafi verið skoðaðar og þá hafi verið horfinn kanturinn sem sést hafi á myndunum við fyrri skönnunina. Myndirnar hafi verið misjafnar að gæðum í seinna skiptið, verið flatar, illa kontrastaðar, en venjulegt sé að fá myndir misjafnar að gæðum. Ekki hafi komið til álita að kalla á verkkaupa vegna seinni filmanna þó að myndirnar væru misjafnar. Skilaboðin sem fylgdu verkinu að þetta væri komið í lag. Þetta hafi verið verk sem kom utan úr bæ og hann hafi ekki velt galla fyrir sér, menn geti haft mismunandi forsendur í myndgerð. Hafi hann séð að myndirnar voru ekki góðar, en það væri ekkert nýtt. Vitnið Þór Sigurðsson, prentsmiður, Helgamagrastræti 43, Akureyri, bar að þegar verkið kom fyrst inn þá hafi hann rekið sig á galla við útkeyrslu. Haft hafi verið samband við Trausta Haraldsson hjá Prentsmiðjunni Petit hf.Hafi hann farið með diskinn og föndrað eitthvað við hann. Hafi hann talað við Trausta er hann kom í annað skipti. Hafi hann látið keyra út prufu og sé verkið enn gallað og verkið komi svo í þriðja skiptið. Hafi hann ekkert komið að þessu meir. Þegar kvörtun kom um verkið hafi hann borið saman punktinn á filmum og plötum og það hafði ekkert breyst. Hann sagði að prentplötur væru geymdar af verkum sem væru prentuð aftur og aftur, einnig af bókum ef líkur væru á endurprentun. Ekki vissi vitnið hvernig farið var með prentplöturnar, en þessar plötur hefðu ekki verið geymdar að öllu eðlilegu vegna þess að þetta var árbók. Taldi hann að biðja hefði þurft um að geyma þær. Hann taldi verkkaupa eiga plöturnar, ekki mundi hann hver vann prentplötuvinnsluna, sennilega hafi það verið unnið um helgi. Ekki taldi hann skönnunina gallaða í síðasta skiptið, heldur léleg vinnubrögð hjá Prentsmiðjunni Petit hf. Hafi hann séð þetta á filmunum að þetta hafi verið léleg vinnubrögð, vantað hafi punkta í myndirnar. Hver mynd væri ekki skoðuð, þetta væri ekki augljóst og gífurlega tímafrekt. Hafi hann séð þennan galla þegar búið var að kvarta og þá hafi hann skoðað filmurnar. Væri það huglægt mat hvenær mynd væri svo léleg að hún væri ekki prentuð. Gengið sé út frá því að undirverktakar skili boðlegu verki, mat misjafnt hvað einum finnist gott og öðrum ekki. Hann upplýsti að hann kynni ekki á tölvu, en þessi galli með punkta í myndunum væri skönnunargalli í upphafi. Alltaf væri eitthvað að koma upp í prentsmiðjum, þetta ferli væri svo tímafrekt í tölvum og væri þetta oft keyrt út á nóttunum. Það komi fyrir að vinna þurfi verk upp á nýtt, ef núverandi vinnutilhögun væri ekki viðhöfð væri ekki hægt að vinna mörg verk í prentsmiðjum. Vitnið Haukur Sigfússon, ofsettprentari, Vestursíðu 6 B, Akureyri, bar að hann hafi prentað verkið. Ekki mundi hann eftir neinu sérstöku í sambandi við það, en að því hafi verið staðið eðlilega. Varðandi gæði þessarar bókar megi alltaf um það deila. Í svarthvítri prentun væru litlir möguleikar að laga myndir með farvagjöf, helst þyrfti að hafa frummynd við hendina því að um leið og myndir væru lýstar að þá gránaði textinn, en þetta væri alltaf matsatriði. Hann taldi sig eitthvað hafa verið að eltast við myndirnar með því að létta á litnum, hafi hann verið einn við prentunina og hafi hann ekki látið vita um þetta sérstaklega. Letur, texti og mynd, allt spili þetta saman. Vitnið Trausti Axels Haraldsson, ofsettprentari, Rimasíðu 25 D, Akureyri, bar að hann hafi skannað ljósmyndirnar í bókina í Prentsmiðjunni Petit hf., sem gert hafi tilboð í skönnun og umbrot. Ekki hafi verið búið að ákveða hvar bókin yrði prentuð. Fyrsta skönnun hafi verið ónýt og skannað aftur og því lokið 4.-5. maí. Gallinn við fyrri skönnunina hafi verið sá að ekki hafi nægjanleg upplausn í myndum. Í seinna skiptið vissi hann ekki betur en að myndirnar væru í lagi. Hafi hann talið skönnunina í lagi og ekki hafi hann verið látinn vita að svo væri ekki. Eftir að prentun lauk hafi verið fundað með öllum þeim sem komu að verkinu og allir sammála um að bókin væri gölluð. Stefnandi hafi sagt að skönnunin væri ekki í lagi, en þeir hjá Prentsmiðjunni Petit hf. hafi talið hana í lagi og um þetta hafi verið deilt. Þeir Petitmenn hafi sent suður disksíðu úr bókinni og ljósmynd og filmu í Ásprent og Dagsprent, útkoman hjá Ásprent hafi verið í lagi, en ekki fullkomin í Dagsprenti. Áður hafði hann skannað myndir, þarna hafi verið um nýja tækni að ræða og prentsmiðjan verið búin að vera með skanna í tvo mánuði. Hafi hann fengið tilsögn í skönnun hjá Andrési Magnússyni. Í fyrra skiptið hafi verið mannleg mistök við verkið sem hann hafi viðurkennt, í seinna skiptið taldi hann sig hafa skilað fullboðlegu verki. Engar athugasemdir hafi verið gerðar við verkið fyrr en búið var að prenta verkið. Á þessum tíma hafi prenttæknin verið að fara út í tölvuvinnslu. Mismun á því sem kom út úr prentvinnunni hjá Ásprenti og Dagsprenti taldi hann liggja í mismunandi prenttækjum. Þeir Petitmenn hafi leitað svara og hafi talið allt í lagi hjá sér. Stefndi Jón hafi litið á hvernig verkið gengi, en ekki fylgst með skönnuninni, en til þess hafi hann ekki haft kunnáttu. Hann taldi að í bókinni væru ónýtar myndir, en stefnandi hafi talið allt í lagi með sinn verkþátt og þetta lent í hringli og rugli. Matsmaðurinn Bragi Þórðarson, bókaútgefandi, og prentsetjari, Dalbraut 17, Akranesi, staðfesti matsgjörðina frá 9. mars 1995. Hafi hann ekki unnið að matinu með Hirti, þ.e. verklega þáttinn. Hafi Hjörtur farið hingað til Akureyrar og vitnið skoðaði í Borgarprenti í Reykjavík það efni sem Hjörtur kom með. Svo sem áður er greint fór fram dómkvaðning matsmanna að beiðni stefndu með beiðni dags. 15.11.1994 þar sem þeir Bragi Þórðarson og Hjörtur Kristinsson voru dómkvaddir 21. s.m. til að skoða og meta eftirfarandi, eins og greinir í matsbeiðni á dskj. nr. 12: „1. Eru myndir í Árbók Akureyrar 1993 gallaðar þ.e. of dökkar miðað við frummyndir? 2. Hverjar eru orsakar gallanna? 3. Á hvaða stigi verksins hefði matsþola átt að vera gallarnir ljósir? Hvernig hefði þá verið hægt að bæta úr göllunum eins og þeir liggja fyrir núna og ef svo er þá hvernig og hve mikið kostar það? 4. Er hægt að bæta úr göllunum eins og þeir liggja fyrir núna og ef svo er þá hvernig og hve mikið kostar það? 5. Hver hefði verið hæfilegur afsláttur af prentkostnaði miðað við gallana? 6. Hvað má ætla að mörg eintök hefðu selst af Árbók Akureyrar 1993 út úr búð á kr. 1.990,00 og hve mörg eintök í áskrift og hjá síma- og húsasölufólki á kr. 1.490,00? 7. Hverjum var það að kenna að filmur voru gallaðar í fyrra sinnið eins og lýst er í atvikalýsingu hér að framan? 8. Hefði matsþoli átt að sjá að filmurnar voru gallaðar áður en hann var búinn að ljúka filmuvinnu á allri bókinni? Á hvaða stigi hefði það þá verið og hver hefði verið kostnaðurinn af því verki. 9. Hvað er sanngjarnt að ætla að filmuvinnan hafi verið stór hluti af tilboðsverði Akoplast og POB hf? Það sem sanna skal. Matsbeiðendur hyggjast sanna eftirfarandi: 1. Að myndirnar séu gallaðar í Árbók Akureyrar 1993. 2. Að matsþoli beri ábyrgð á göllunum á bókinni. Í fyrsta lagi með því að vinnsla matsþola hefur ekki verið nógu góð á myndunum og í öðru lagi með því að hafa ekki haft nægilegt eftirlit með eigin framleiðslu svo að gallinn uppgötvaðist ekki fyrr en vinnslu var lokið á bókinni og þar með var orðið bæði erfitt og dýrt að bæta úr honum. 3. Hve mikið kostar að bæta úr göllunum. 4. Hve mikilum afslætti matsbeiðendur hefðu átt rétt á. 5. Hve mörg eintök hefðu að líkindum selst af Árbókinni 1993. 6. Að matsþola var um að kenna að filmurnar voru gallaðar í fyrra sinnið. 7. Að matsþoli hefði átt að sjá að fyrstu filmurnar voru gallaðar og því hefði hann getað hætt framleiðslu og takmarkað tjónið þannig að tjónið sem hann metur á kr. 176.130,00 hefði ekki verið neitt nálægt því svo mikið.“ Þess skal getið að stefnandi er nefndur matsþoli. Matsmaðurinn Bragi Þórðarson skilaði svofelldri álitsgerð, dags. á Akranesi 9. mars 1995, sbr. dskj. nr. 14: „Álitsgerð. Samkvæmt beiðni hef ég skoðað Árbók Akureyrar 1993. Einnig sýnishorn prentuð samkvæmt meðfylgjandi matsgerð Hjartar Kristinssonar í Borgarprenti. Ég er samþykkur því mati. Varðandi 6. lið í spurningum matsbeiðenda um markaðs- og bóksölumál Árbókarinnar á Akureyri: Ég tel mig ekki hafa stöðu til að meta þann þátt, en bendi á að útsöluverð bókarinnar var kr. 1.990,-. Nettóverð hennar (að frádregnum v.s.k. og sölulaunum) er kr. 1.222,-. Upplag hennar er 1000. Ef allt hefði selst væru verðmæti bókarinnar kr. 1.222.000. Hafa ber jafnframt í huga, að varla er reiknað með að selja allt upplag bókar. Hins vegnar er það skoðun mín að eðlilegt hefði verið að málsaðilar semdu um afslátt af verkinu, eins og lýst er í greininni MÁLSATVIK, en þar segir m.a.: „Kvartað var yfir göllunum en forsvarsmenn AKOPLAST og POB hf.hétu því að gefa afslátt af verklaunum, enda var ekki deila um það verkið væri gallað. Var því ákveðið að gera gott úr þessu selja bókina ódýrt.“ Þessi niðurstaða hefði verið eðlileg að mínu áliti og réttlætanlegt að setja bókina í sölu samkvæmt því með tilliti til þess hve afmarkaðan sölutíma hún hafði.“ Matsmaðurinn Hjörtur Kristinsson skilaði eftirgreindu ódagsettu mati, sbr. dskj. nr. 14: „1. Prentvinnsla Árbókar Akureyrar er alls ekki fullnægjandi, kemur það sérstaklega fram í óvenju miklum mun á milli eintaka ef eintök eru tekin af handahófi úr bókastaflanum hjá POB. Í góðum eintökum eru myndir flestar það sem kallast boðlegar í prentverki í dag. En í dekkri eintökum eru myndir alls engan veginn boðlegar. Sjá einnig meðfylgjandi eintök. 2. Orsakir liggja í tveimur atriðum þ.e. skönnun og prentun. Í skönnuninni vantar víða smáatriði í háljósum og skuggum, og jafnframt eru ýmsar myndir full dökkar. Varðandi prentun og plötuupptöku, er um það að segja að þar sem eigendur POB voru búnir að farga öllum prentplötum þegar matið fór fram var ekki hægt að dæma um þá verkhlið málsins. Að því sjálfgefnu að plötutaka hafi verið eðlileg er ekki annað að sjá en að farvagjöf í prentun hafi verið gróflega misjöfn og víða farið offari. Eina færa leiðin til þess að fá raunhæft mat á þessum hlutum var að skanna inn myndirnar aftur og prenta síðan eintök eftir bæði gömlum og nýjum filmum þar sem plötutaka og farvagjöf er eins og hún á að vera. a. Prentað eftir sömu filmum og bókin sjálf var prentuð eftir. b. Prentað eftir filmum keyrðum út hjá POB í janúar 95. c. Prentað eftir filmum keyrðum úr hjá Borgarprent skv. tölvugögnum frá POB. d. Prentað eftir filmum keyrðum út hjá Borgarprent myndir skannaðar inn aftur. Af þessari prentun má sjá að hvorki skönnun mynda né prentun var eins og best var á kosið. 3. Við útkeyrslu verksins á filmu hefði strax mátt sjá að ýmsar myndir voru full dökkar. Auk þess hefði við prentun mátt taka tillit til þess og tempra aðeins farvagjöf og með því móti koma í veg fyrir að myndir yrðu of dökkar. Í þeim tilfellum þar sem myndir þörfnuðust lagfæringa hefði mátt lagfæra þær, keyra út nýjar filmur og taka nýjar plötur. Kostnaður hefði verið u.þ.b. 5.500,- pr. 8 síður 2-4 tilfelli í bókinni. 4. spurning er um hvaða kröfur eru gerðar til mynda í bókinni. Unnt væri að prenta bókina eftir sömu filmum tempra farvagjöfina og fá með því „boðleg eintök” besti kosturinn væri að skanna inn myndirnar aftur og keyra útnýjar filmur. 5. 10-15% afsláttur teldist mér hæfilegur í þessu tilfelli. (Afsláttur er í öllum tilfellum samkomulagsatriði og getur varað frá 5% og allt upp í endurvinnslu verksins). 6. Þar sem undirritaður hefur ekki sérþekkingu á sviði markaðsmála og eða bókasölu treysti ég mér ekki til þess að skila mati á þennan lið. 7. Myndir sem skannaðar voru inn í fyrra sinnið voru í alltof lágri upplausn og engan veginn nothæfar til prentvinnslu. 8. Strax við að sjá stærð skjalanna hefði fagmanni átt að vera ljóst að eitthvað var óeðlilegt við myndirnar auk þess að við útkeyrslu á fyrstu síðu kemur það strax í ljós. Ef útkeyrsla á filmu hefði verið stöðvuð strax hefði kostnaður orðið mjög óverulegur. Ef bókin hefði verð öll keyrð út á filmu hefði kostnaður orðið u.þ.b. 100.000 kr. 9. Filmuvinnsla á Árbók Akureyrar miðað við að gögn komi tilbúin á tölvutæku formi og verkinu verði skilað tilbúnu til plötutöku myndi kosta u.þ.b. 135.000,- + vsk.“ Á dskj. nr. 17 er álitsgerð Offsetþjónustunnar, Faxafeni 10, Reykjavík, stíluð á Eyþór Jósefsson, dags. 14. september, líklega 1995. Segir í álitsgerðinni að hafa beri í huga að sá er álitið gefur hefur ekki sömu gögn í höndum og matsmenn. Síðan segir: „1. Myndirnar eru of dökkar og teikningu í skuggum ábótavant, öllum ber saman um það. Ég vil ekki tala um galla vegna þess að það er alltaf smekksatriði hvernig myndir eiga að vera. 2. Orsakir eru að mínu mati innskönnun myndanna. Ekki er hægt að sjá að fagmaður hafi unnið verkið eða að notuð hafi verið hágæða tæki. Mjög auðvelt er að sjá þetta með því að fá myndirnar skannaðar inn á hágæðatæki á viðurkenndum stað. 3. Þegar verk kemur til vinnslu og sagt er að það sé tilbúið þá er verkið prentað út á filmur án þess að myndir séu opnaðar hver fyrir sig. það er þess vegna ómögulegt að matsþoli sjái gallana fyrr en verkið kemur á filmur. Að mínu mati er ekki hægt að ætlast til þess að matsþoli geri athugasemdir í tvígang vegna lélegra gæða á myndum. Matsþoli er eingöngu að vinna sitt verk þ.e.a.s. filmuútkeyrslu, prentformagerð, plötugerð, prentun og bókband. Eftirlit með gæðum mynda hlýtur að vera í höndum verkkaupa þar sem hann velur sér vinnsluaðila - verkkaupi hefði getað fengið pappírskópíur af myndum sem gerðar eru eftir prentfilmum ef hann vantreysti þeim sem skönnuðu myndirnar í þriðja sinn. Um kostnað er erfitt að segja en alla vega hefði þurft að skanna allar myndirnar aftur til að fá sambærileg gæði á allar myndirnar og prenta út filmurnar. Verð á svona vinnu er mismunandi eftir stöðum og gæðum. - Það er mitt mat að ekki sé hægt að redda myndunum með mismunandi farvagjöf þar sem að það kæmi niður á textanum. 4. Ekki er hægt að bæta úr svona verki nema að gera allt frá grunni. - Ég held að erfitt sé að greina á milli boðlegra og óboðlegra eintaka. 5. Þar sem að matsþoli ber ekki ábyrgð á innskönnun myndanna þá er að mínu mati ekki hægt að tala um afslátt vegna mynda. 6. 7. Eins og áður hefur komið fram er það sá sem ber ábyrgð á skönnun myndanna. 8. Matsþola bar engin skylda til að sjá galla í myndum þar sem að verkið kom tilbúið frá öðrum aðila sem að mati verkkaupa var hæfur til að skanna inn myndir.“ Á dskj. nr. 18 er bréf þeirra Halldórs Gunnars Halldórssonar, Péturs Ágústssonar og Rafns Árnasonar, dags. í Reykjavík 7. nóvember 1995, til stefnda Jóns Hjaltasonar þar sem þeir fjalla um prentvinnslu Árbókar Akureyrar 1993 og geta þess neðanmáls að þeir sem framkvæmi mat þetta skipi sveinsprófsnefnd í prentsmíði, þ.e. séu fulltrúar Félags bókagerðarmanna, Samtaka iðnaðarins og Menntamálaráðuneytisins í prófnefndinni, svohljóðandi: „Hér með fylgir umsögn okkar undirritaðra um prentvinnslu Árbókar Akureyrar 1993, útgefandi Bókaútgáfan Hólar, 1994: Eftir ítarlega skoðun þeirra gagna sem fyrir okkur voru lögð er niðurstaða okkar þessi: 1. Skönnun margra mynda er ekki eins og best verður á kosið. Æskilegt hefði verið að taka pappírskópíu af myndum, eftir skönnun, til að bera saman við frummyndir. 2. Prentun bókarinnar er mjög misjöfn (misdökkar síður). Það er mat okkar að þegar séð var hversu dökkar sumar myndir bókarinnar voru, hefði hiklaust átt að stöðva prentun og hafa samband við verkkaupa og gefa honum kost á að gera athugasemdir (t.d. með samanburði við frummyndir). Fráleitt hafi verið að halda áfram að prenta myndir sem auðsjáanlega voru ónothæfar. Meðfylgjandi gögn við ofangreint mat: a. ca 4-10 eintök bókarinnar eftir lokavinnslu eins og þau eintök voru afhent verkkaupa. b. Greinargerð dómkvadds matsmanns ásamt meðfylgjandi gögnum (þ.e. myndaprentörk unnin eftir mismunandi gögnum - skönnuðum myndum).“ Álit dómsins: Dómurinn fellst á þá niðurstöðu matsmanna að prentvinnsla Árbókar Akureyrar hafi alls ekki verið fullnægjandi, sem komi fram í óvenju miklum mun á milli eintaka og orsakanna sé að leita í tveimur atriðum, þ.e.a.s. skönnun og prentun. Stefnandi hefði átt að stöðva prentun og kalla stefndu til og gefa þeim kost á að gera athugasemdir og taka ákvörðun um framhald þegar séð var hversu dökkar sumar myndir bókarinnar voru. Vegna þessa telur dómurinn hæfilegt að veita stefndu 30% afslátt af tilboðsverðinu kr. 410.000,-, en ekki er fallist á riftunarkröfu stefndu. Það er álit dómsins að við fyrstu útkeyrslu á bókinni hefði stefnandi átt að sjá við eðlilega aðgæslu að eitthvað hafi verið óeðlilegt við myndirnar og því ekki átt að leggja í þann kostnað að keyra alla bókina út á filmu og eru því stefndu sýknaðir af þeirri kröfu stefnanda, þ.e.a.s. samkvæmt reikningum dagsettum 05.09.1994 að fjárhæð kr. 88.065,-. Samkvæmt gögnum málsins eru reikningar stefnanda stílaðir á sitt hvorn stefnda svo og innheimtubréf lögmanns hans og er því krafa þeirra um pro rata ábyrgð tekin til greina, sem dómurinn skilur þannig að þar sem stefndu gera í varakröfu sinni kröfu um helmingaskipti skuldaábyrgðar, þ.e. pro rata, að þeir verði dæmdir hvor um sig. Þá er dráttarvaxtakrafa stefnanda tekin til greina frá stefnubirtingardegi 2. ágúst 1996, en frá 1. október 1994 til þess dags greiði stefndu almenna innlánsvexti. Samkvæmt þessu ber hvorum stefnda að greiða stefnanda kr. 143.500,- auk virðisaukaskatts kr. 31.158,- eða alls kr. 178.658,- auk vaxta eins og í dómsorð greinir og að frádregnum kr. 85.000,- er stefndi Jón greiddi þann 3. júní 1994. Rétt þykir eftir atvikum að málskostnaður falli niður. Dóm þennan kváðu upp Ásgeir Pétur Ásgeirsson, héraðsdómari, ásamt meðdómsmönnunum Guðjóni Sigurðssyni, prentsmíðameistara, og Halli Jónasi Stefánssyni, offsetprentara. Dómsorð: Stefndi, Jón Hjaltason, greiði stefnanda, Upphafi hf., kr. 178.658,- ásamt almennum innlánsvöxtum frá 1. október 1994 til 2. ágúst 1996, en með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags, að frádregnum kr. 85.000,- er hann greiddi 3. júní 1994. Stefndi, Halldór Þór Wium Kristinsson, greiði stefnanda, Upphafi hf., kr. 178.658,- ásamt almennum innlánsvöxtum frá 1. október 1994 til 2. ágúst 1996, en með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Málskostnaður fellur niður.

Mál nr. 175/1999

Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991

Niðurstaða héraðsdóms um að X skyldi sæta gæsluvarðahaldi á grundvelli a. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var staðfest.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 27. apríl 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 28. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 27. apríl 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til þriðjudagsins 11. maí nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi. Þá krefst hann málsvarnarlauna í héraði og fyrir Hæstarétti. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Mál nr. 173/1999

Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991

Niðurstaða héraðsdóms um að X skyldi sæta gæsluvarðahaldi á grundvelli a. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var staðfest.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut máli þessu til Hæstaréttar með kæru 25. apríl 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 27. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 25. apríl 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til 1. maí nk. kl. 14. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi, en til vara að gæsluvarðhaldi verði markaður skemmri tími. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur. Samkvæmt gögnum málsins bárust lögreglunni á Akureyri upplýsingar 16. apríl 1999 um kynferðislegar athafnir varnaraðila gagnvart stúlkum, sem fæddar eru á árunum 1984 og 1985. Barnaverndaryfirvöld gerðu frumathugun á málinu. Síðan var óskað eftir lögreglurannsókn vegna ætlaðra kynferðisafbrota varnaraðila gegn nánar tilteknum stúlkum. Lögregluskýrslur voru teknar af stúlkunum að viðstöddum fulltrúum barnaverndaryfirvalda og hafa þær verið lagðar fram í málinu. Að virtum gögnum málsins þykir fram kominn rökstuddur grunur um að varnaraðili hafi brotið gegn 2. mgr. 202. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 10. gr. laga nr. 40/1992, og þannig framið verknað, sem fangelsisrefsing er lögð við. Eru því fyrir hendi skilyrði gæsluvarðhalds samkvæmt a. lið 1. mgr. 103. laga nr. 19/1991. Með þessari athugasemd og að öðru leyti með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Mál nr. 272/1998

Byggingarleyfi Fjöleignarhús Stjórnvaldsákvörðun Sameign

G átti efri hæð og T neðri hæð í húsi þegar T hófst handa við byggingu á sólpalli og skjólvegg við það. Meðan á framkvæmdum stóð seldi G Á og H íbúð sína. Eftir að T seldi íbúð sína í húsinu rúmum tveimur árum síðar risu deilur um eignarrétt yfir sólpallinum. Tæpum fjórum árum eftir bygginguna sótti T um byggingarleyfi vegna framkvæmdanna og ritaði G á umsóknina sem lóðarhafi og var umsóknin samþykkt. Kærðu Á og H útgáfu byggingarleyfis til umhverfisráðherra sem staðfesti ákvörðun byggingarnefndar. Talið var að rétt hefði verið að fá samþykki sameigenda sem eignina áttu þegar umsókn um byggingarleyfi var lögð inn. Þar sem samþykki Á og H skorti var niðurstaða héraðsdóms um að ógilda bæri umrætt byggingarleyfi og úrskurð umhverfisráðherra staðfest.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Stefnda í héraði, Thelma Ólafsdóttir, skaut málinu til Hæstaréttar 30. júní 1998. Hún lést 5. júlí sama árs og hefur eftirlifandi eiginmaður hennar, Einar Þ. Loftsson, sem situr í óskiptu búi, tekið við aðild málsins. Krefst hann sýknu, auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Í húsinu nr. 8 við Selvogsgrunn í Reykjavík eru tvær íbúðir, efri hæð og neðri hæð, og skiptist kjallari á milli þeirra að jöfnu. Áfrýjandi og eiginkona hans bjuggu á neðri hæð, en hún seldi íbúðina núverandi eigendum 3. nóvember 1995. Gunnþóra Jónsdóttir bjó á efri hæðinni, en seldi hana stefndu 3. ágúst 1993. Samkvæmt fyrirliggjandi teikningum er gengið úr svefnherbergi íbúðar á neðri hæð út á svalir og niður tröppur í garðinn bak við húsið. Þar myndar húsið horn í garðinum. Áfrýjandi og eiginkona hans byggðu í horni þessu sólpall úr timbri, um 20 m2 að stærð, tengdan svölunum og tröppunum, auk skjólgarðs. Þau kveðast hafa haft leyfi sameiganda síns til þessara framkvæmda og hafa lagt fram um það yfirlýsingu hans, sem hefur verið staðfest fyrir dómi. Réðust þau í framkvæmdirnar sumarið 1993, í þann mund sem Gunnþóra, eigandi efri hæðar, seldi íbúðina stefndu í máli þessu. Eftir að eiginkona áfrýjanda seldi íbúðina í nóvember 1995 risu deilur milli nýrra eigenda neðri hæðar og stefndu um eignarrétt yfir sólpallinum. Hafa stefndu krafist þess að pallurinn yrði annaðhvort talinn sameign beggja hæða eða fjarlægður. II. Svo sem greint er í héraðsdómi fóru stefndu fram á það með bréfi til byggingarfulltrúans í Reykjavík 28. nóvember 1996 að fyrrnefndur sólpallur ásamt skjólvegg á sameiginlegri lóð hússins, sem byggður hafi verið af eiganda neðri hæðar á tímabilinu frá 15. júlí til septemberloka 1993, yrði fjarlægður, þar sem aldrei hafi verið fengið byggingarleyfi fyrir framkvæmdinni, sem þó hafi verið skylt samkvæmt 1. mgr. 9. gr. þágildandi byggingarlaga nr. 54/1978 og byggingarreglugerð. Sagði í bréfinu meðal annars: „Byggingarleyfi í framangreinda veru, ef eftir yrði leitað, verði aldrei samþykkt ... nema framkvæmdin verði jafnframt sameign eigenda hússins.“ Byggingarnefnd Reykjavíkur ákvað á fundi sínum 13. febrúar 1997 „að eigendum neðri hæðar skyldi gert að sækja um áður gerðan sólpall og skjólgirðingu.“ Thelma Ólafsdóttir, sem hafði eins og áður segir selt neðri hæðina með kaupsamningi 3. nóvember 1995, lagði inn 17. mars 1997 umsókn um byggingarleyfi fyrir „áður reistum sólpalli og skjólvegg“, og hafði Gunnþóra Jónsdóttir, fyrri eigandi efri hæðarinnar, ritað á umsóknina sem lóðarhafi. Umsóknin var samþykkt á fundi byggingarnefndar 25. mars 1997. Krefjast stefndu ógildingar þeirrar samþykktar. III. Hin umdeilda samþykkt byggingarnefndar Reykjavíkur 25. mars 1997 var á því reist, að sameigandi á þeim tíma, sem framkvæmdir áttu sér stað, hafi samþykkt þær og þá ráðstöfun sameignarinnar, sem af þeim leiddi. Með því hafi áskilnaði um samþykki sameigenda samkvæmt 11. gr. byggingarlaga verið fullnægt. Á þetta var fallist í úrskurði umhverfisráðherra, sem gekk 15. júlí 1997 um kæru stefndu á fyrrgreindri ákvörðun byggingarnefndar frá 25. mars sama árs. Aðilarnir deila um hvort fullnægjandi hafi verið að umsókninni fylgdi einungis samþykki frá þeim, sem var sameigandi að fasteigninni á þeim tíma er ákvörðun um framkvæmdir var tekin og framkvæmt var, eða hvort nauðsyn hafi borið til að fá samþykki þeirra, sem voru sameigendur þegar sótt var um byggingarleyfið. IV. Ágreiningslaust er að beita skuli við úrlausn málsins ákvæðum byggingarlaga nr. 54/1978, sem voru í gildi þegar byggingarleyfið umdeilda var veitt. Í IV. kafla laganna var fjallað um byggingarleyfisumsóknir og byggingarleyfi. Í 1. mgr. 9. gr. var sett sú meginregla, að óheimilt væri að grafa grunn, reisa hús, rífa hús eða breyta því eða notkun þess eða gera önnur þau mannvirki, sem áhrif hefðu á útlit umhverfisins, nema að fengnu leyfi viðkomandi byggingarnefndar. Í 11. gr. sagði: „Sá, sem óskar leyfis til framkvæmda samkvæmt 9. gr., skal senda um það skriflega umsókn til hlutaðeigandi byggingarnefndar ásamt nauðsynlegum uppdráttum og skilríkjum, þar með talið samþykki meðeigenda ef um sameign er að ræða. ... “. Af 9. gr. laganna er ljóst að sækja bar um byggingarleyfi áður en hafist yrði handa um framkvæmdir, sem háðar væru slíku leyfi. Samþykki sameigenda var skilyrði fyrir veitingu leyfis samkvæmt 11. gr. laganna þegar framkvæmdir vörðuðu sameign. Var þar eðli málsins samkvæmt miðað við að samþykki væri fengið frá þeim, sem var sameigandi þegar sótt var um leyfi. Að þessu gættu verður að líta svo á að þegar sótt var fyrst um leyfi eftir að framkvæmdir voru hafnar eða þeim jafnvel lokið, yrði að sama skapi að fá samþykki sameigenda, sem áttu eignina þegar umsókn var lögð inn. Þar sem samþykki stefndu skorti þegar umsókn Thelmu Ólafsdóttur var lögð inn 17. mars 1997 var skilyrðum 11. gr. byggingarlaga ekki fullnægt. Verður því fallist á niðurstöðu hins áfrýjaða dóms um að ógilda beri umrætt byggingarleyfi, svo og úrskurð umhverfisráðherra 15. júlí 1997, þar sem ákvörðun um veitingu leyfisins var staðfest. Samkvæmt því verður héraðsdómur staðfestur um annað en málskostnað. Dæma verður áfrýjanda til að greiða stefndu málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem er ákveðinn í einu lagi handa hvorum stefndu eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Einar Þ. Loftsson, greiði stefndu, Ágústu Atladóttur og Heiðari Halldórssyni, hvorum um sig samtals 125.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 29. apríl 1998. Ár 1998, miðvikudaginn, 29. apríl, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur í málinu nr. E-5266/1997: Ágústa Atladóttir og Heiðar Halldórsson gegn Thelmu Ólafsdóttur kveðinn upp svohljóðandi dómur: I Mál þetta, sem tekið var til dóms að loknum munnlegum málflutningi 15. þ. m., var höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur við þingfestingu þess 18. nóvember 1997. Stefnendur eru Ágústa Atladóttir, kt. 290462-7119 og Heiðar Halldórsson, kt. 220153-2909, bæði til heimilis að Selvogsgrunni 8, Reykjavík. Stefnda er Thelma Ólafsdóttir, kt. 140355-2089, Engihjalla 17, Reykjavík. Dómkröfur stefnenda eru eftirfarandi: I. Að felldur verði úr gildi með dómi úrskurður umhverfisráðuneytisins, dags. 15. júlí 1997, um að ákvörðun byggingarnefndar Reykjavíkur, frá 25. mars 1997, um að samþykkja byggingarleyfi fyrir áður gerðum sólpalli og skjólvegg á lóðinni nr. 8 við Selvogsgrunn í Reykjavík, skuli standa óhögguð, og jafnframt verði tilvitnuð ákvörðun byggingarnefndar Reykjavíkur, frá 25. mars 1997, felld úr gildi og viðkomandi byggingarleyfi ógilt með dómi. II. Að stefndu verði gert að þola ógildingardóm í samræmi við kröfur samkvæmt I. lið hér að framan. III. Að stefnda verði dæmd til að greiða stefnendum málskostnað samkvæmt mati dómsins. Auk þess er krafist virðisaukaskatts af málflutningsþóknun. Endanlegar dómkröfur stefndu eru þær að hún verði sýknuð af öllum kröfum stefnenda og þau dæmd in solidum til að greiða málskostnað, samkvæmt mati dómsins, auk virðisaukaskatts á málskostnað. Reykjavíkurborg var í upphafi stefnt til að þola dóm í málinu við hlið stefndu Thelmu en með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 15. mars sl. var aðild borgarinnar vísað frá dómi en frávísunarkröfu stefndu Thelmu hafnað. Sá úrskurður var ekki kærður til Hæstaréttar. Við upphaf aðalmeðferðar málsins 15. apríl sl. féll stefnda frá hluta af upphaflegum dómkröfum sínum og krefst nú eingöngu sýknu af dómkröfum stefnenda, auk málskostnaðar, eins og að ofan greinir. II Óumdeild málsatvik Stefnendur festu kaup á efri hæð og ½ kjallara hússins nr. 8 við Selvogsgrunn í Reykjavík með kauptilboði sem samþykkt var af seljanda, Gunnþóru Jónsdóttur, 15. júlí 1993. Kaupsamningur var undirritaður 3. ágúst sama ár. Þegar stefnendur fengu íbúðina afhenta í september sama ár hafði verið byggður sólpallur og skjólveggur á lóðinni framan við íbúð á neðri hæðinni og settar upp þvottasnúrur. Á þeim tíma var faðir stefndu þinglýstur eigandi íbúðarinnar á neðri hæðinni en hann afsalaði íbúðinni til hennar 13. janúar 1995. Með kaupsamningi dags. 3. nóvember 1995 seldi stefnda Thelma þeim Gunnari Þór Friðleifssyni og Sigríði Ingu Guðmundsdóttur neðri hæðina. Töldu kaupendur sig hafa keypt sólpallinn og skjólvegginn með íbúðinni. Lögð hefur verið fram í málinu yfirlýsing Gunnþóru Jónsdóttur, dags. 11. september 1996, þess efnis að eigendur neðri hæðar að Selvogsgrunni 8 hefðu fengið leyfi hennar, sem eiganda íbúðar á efri hæð, m.a. til að byggja eigin sólpall. Núverandi eigendur íbúðarinnar á efri hæðinni hefðu skoðað eignina í júlí 1993 og þá hefði pallurinn verið kominn upp. Hann hefði spurt um pallinn og hún tjáð honum að sólpallurinn væri eign neðri hæðar og hún gefið leyfi fyrir uppsetningu hans, enda allur kostnaður greiddur af eigendum neðri hæðar. Þessu vildu stefnendur ekki una og skutu málinu til kærunefndar fjöleignarhúsamála 30. september 1996. Kærunefndin skilaði áliti 20. nóvember 1996 og er þar vísað til framangreindrar yfirlýsingar Gunnþóru. Kærunefndin áleit, að fullgilt samþykki sameigenda, samkvæmt fjöleignarhúsalögum hefði legið fyrir uppsetningu sólpalls og þvottasnúra. Þá segir í álitinu að annað mál sé að ekki virðist hafa verið fengið leyfi hjá byggingaryfirvöldum fyrir umræddum framkvæmdum en slíkt sé ekki á valdi nefndarinnar að fjalla um. Í niðurstöðu segir síðan að það sé álit kærunefndar að sólpallur og þvottasnúrur séu í séreign eiganda neðri hæðar og samþykki sameigenda hafi legið fyrir við gerð þeirra. Því bæri að hafna kröfu álitsbeiðenda um að sólpallur yrði fjarlægður. Lögmaður stefnenda ritaði byggingarfulltrúanum í Reykjavík bréf, dags. 28. nóvember 1996, þar sem farið var fram á að umræddur 20 m² sólpallur, ásamt skjólvegg, yrði fjarlægður af sameign lóðarinnar. Vísað var til þess að aldrei hefði verið sótt um byggingarleyfi fyrir framkvæmdinni, sem þó væri skylt samkvæmt 1. mgr. 9. gr. þágildandi byggingarlaga og byggingarreglugerð. Í kjölfarið gaf byggingarnefnd eigendum neðri hæðar kost á að sækja um leyfi fyrir áður gerðum sólpalli og skjólgirðingu og tilkynnti byggingarfulltrúi lögmanni stefnenda um þá ákvörðun með bréfi dags. 18. febrúar 1997. Stefnda lagði síðan fram umsókn um byggingarleyfi 17. mars 1997 og ritaði Gunnþóra Jónsdóttir nafn sitt á umsóknina sem lóðarhafi á þeim tíma sem framkvæmdir áttu sér stað. Samþykkti byggingarfulltrúi umsóknina 25. sama mánaðar og var lögmanni stefnenda tilkynnt ákvörðunin með bréfi dags. 4. mars. 1997. Stefnendur kærðu útgáfu byggingarleyfisins til umhverfisráðherra 18. apríl 1997. Í úrskurði umhverfisráðherra frá 15. júlí 1997 er m.a. greint frá umsögn Skipulagsstjórnar ríkisins. Í þeirri umsögn sagði m.a., að Skipulagsstjórn ríkisins teldi ljóst að þar sem samþykki meðeiganda sé gert að skilyrði fyrir veitingu leyfis í 11. gr. byggingarlaga nr. 54/1978 sé átt við meðeiganda þegar sótt er um byggingarleyfi. Þar sem samþykki meðeiganda hefði skort þegar byggingarfulltrúinn í Reykjavík samþykkti umsókn Thelmu Ólafsdóttur fyrir áður gerðum sólpalli og skjólvegg á lóðinni nr. 8 við Selvogsgrunn, hinn 25. mars 1997, bæri að fella leyfið úr gildi. Í úrskurði umhverfisráðherra er fallist á þá túlkun byggingarnefndar Reykjavíkur að við aðstæður sem þessar beri að gæta þess að sameigendur, á þeim tíma sem framkvæmdir áttu sér stað, hafi samþykkt ráðstöfun sameignarinnar og að það samræmist tilgangi laganna. Þá segir að fallast megi á það með kærendum að miðað við aðstæður hefði verið eðlilegt að þeim hefði verið gefinn kostur á að tjá sig um mál þetta fyrir byggingarnefnd en ekki yrði þó fallist á að byggingarnefndin hefði brotið gegn 13. gr. stjórnsýslulaga við afgreiðslu málsins, enda hefðu legið fyrir í gögnum málsins afstaða og rök kærenda. Ákvörðun byggingarnefndar Reykjavíkur var því staðfest. III Málsástæður og lagarök stefnenda Stefnendur kveðast hafa skoðað íbúðina á efri hæð hússins nr. 8 við Selvogsgrunn um miðjan maí 1993 og hafi þá engin ummerki um byggingarframkvæmdir verið í garðinum. Þau hafi skoðað íbúðina öðru sinni 15. júlí 1993 og hafi þá verið búið að koma fyrir nokkrum þverbitum á þeim stað sem sólpallurinn standi nú og nokkrar fjalir legið ofan á þeim. Seljandi íbúðarinnar hafi aðspurð um þetta byggingarefni svarað að „þau á neðri hæðinni væru að smíða”. Svo hafi virst sem hún vildi ekki ræða það frekar. Stefnendur hafi álitið að Gunnþóra þekkti ekkert til málsins þar sem ekki hafi fengist nákvæmari svör. Ekkert hafi verið minnst á að þarna ætti að reisa sólpall eða skjólvegg. Þá hafi ekkert verið minnst á að þetta væri séreign neðri hæðar eða Gunnþóra hefði gefið leyfi til framkvæmdanna. Ekki hafi heldur verið rætt um kostnað í þessu samhengi. Stefnendur kveðast hafa haft undir höndum yfirlit frá Eignamiðluninni hf. þar sem tekið hafi verið fram að engar endurbætur væru fyrirhugaðar á fasteigninni. Auk þess hafi þau haft teikningu af húsinu þar sem enginn sólpallur hafi verið sýndur. Við undirritun kaupsamnings sem fram hafi farið nokkru síðar hafi ekkert verið minnst á sólpallinn eða skjólvegginn af hálfu seljanda og hafi stefnendum þá enn verið ókunnugt um tilvist hans. Það hafi ekki verið fyrr en við afhendingu íbúðarinnar í september 1993 að stefnendur hafi orðið þess varir að búið var að byggja framangreindan sólpall og skjólvegg. Nokkru eftir að stefnendur hafi verið fluttir inn hafi þeim verið kynnt af stefndu af sólpallurinn og skjólveggurinn væru sameiginleg aðstaða fyrir alla eigendur og íbúa að Selvogsgrunni 8. Stefnendur hafi sætt sig við framkvæmdina á þeirri forsendur og hafi umgengist sólpallinn í samræmi við það allt til þessa dags. Þegar stefnda hafi síðan selt íbúðina á neðri hæðinni til núverandi eigenda, tveimur árum eftir að stefnendur fluttu inn í sína íbúð hafi umrædd mannvirki verið talin séreign neðri hæðarinnar. Þá hafi stefnda tilkynnt kaupendunum að fyrri eigandi efri hæðarinnar hefði samþykkt byggingu sólpallsins sem séreign neðri hæðarinnar. Stefnendur telja yfirlýsingu þá sem Gunnþóra Jónsdóttir ritaði í tilefni af kæru þeirra til Kærunefndar fjöleignarhúsa vera ranga og ómarktæka. Yfirlýsingin hafi verið gefin út þremur árum eftir að hún seldi íbúðina og því um eftirfarandi samþykki að ræða á byggingarframkvæmdum sem byggingarleyfi hafi skort fyrir. Stefnendur byggja á því að formlegur og efnislegur réttur hafi verið brotinn á þeim með úrskurði umhverfisráðherra og krefjast ógildingar á honum og þar með ógildingar á ákvörðun byggingarnefndar Reykjavíkur frá 25. mars 1997. Staðhæfing standi gegn staðhæfingu milli stefnenda og stefndu um mikilvæga málavexti. Stefnandi telur í ljós leitt að sólpallurinn hafi ekki verið fullbyggður 15. júlí 1993 þegar stefnendur skoðuðu íbúðina á efri hæðinni og því verði að leggja til grundvallar þá fullyrðingu stefnenda að einungis hafi verið búið að koma fyrir þverbitum á þeim tíma. Þá sé upplýst að yfirlýsing sú sem Gunnþóra Jónsdóttir undirritaði hafi ekki verið frá henni komin og þar sé ranglega frá greint að hún hafi veitt leyfi fyrir sólpallinum í apríl 1993 og sömuleiðis að framkvæmdum hafi verið lokið þegar stefnendur skoðuðu íbúðina. Þá liggi fyrir að stefnendur hafi ekkert rætt við eigendur neðri hæðarinnar um eignaryfirráð yfir pallinum meðan stefnda og eiginmaður hennar bjuggu á neðri hæðinni. Loks sé upplýst að enginn ágreiningur sé um notkun stefnenda á sólpallinum fram til þessa dags en þau hafi ætið haft af honum frjáls afnot eins og um sameign væri að ræða. Stefnendur telja að samkvæmt 11. gr. byggingarlaga nr. 54/1978 hafi samþykki meðeigenda þurft að fylgja byggingarleyfisumsókn ef um sameign var að ræða en óumdeilt sé að hið umdeilda byggingarleyfi taki til sameignar. Stefnendur telja ótvírætt að með samþykki sameigenda sé átt við sameigendur á þeim tíma sem umsókn um byggingarleyfi sé lögð fram. Því dugi ekki samþykki þeirra sem voru sameigendur á þeim tíma sem hafist var handa við byggingarframkvæmdirnar. Ósannað sé reyndar að slíkt samþykki hafi legið fyrir þegar ráðist var í framkvæmdirnar heldur hafi þess verið aflað löngu eftir að stefnendur voru orðnir eigendur efri hæðarinnar. Stefnendur hafi verið þinglýstir eigendur efri hæðar hússins að Selvogsgrunni 8 þegar umsókn um byggingarleyfi var lögð fram 14. mars 1997 og því hafi borið að leita samþykkis þeirra. Þessu til frekari stuðnings benda stefnendur á samþykkt Skipulagsstjórnar ríkisins frá 14. maí 1997. Ljóst sé að samþykkis stefnenda hafi ekki verið aflað og raunar hafi á sama tíma legið fyrir erindi þeirra hjá byggingarnefnd Reykjavíkurborgar þar sem framkvæmd þeirri sem byggingarleyfið tók til hafi verið mótmælt. Byggingarnefndinni hafi því verið ljóst að meðeigendur fasteignarinnar væru andvígir framkvæmdunum. Stefnendur benda á að skylt sé að afla leyfis áður en hafist sé handa við framkvæmdir og stefnda en ekki stefnendur verði að bera hallann af því að svo var ekki gert. Stefnendur benda á að skýrt komi fram í áliti kærunefndar fjöleignarhúsa að niðurstaða nefndarinnar sé eingöngu byggð á túlkun á ákvæðum fjöleignarhúsalaga en að ekki sé á valdi nefndarinnar að fjalla um skort á byggingarleyfi. Því hafi ranglega verið vísað til álits kærunefndarinnar í úrskurði umhverfisráðuneytisins. Stefnendur telja úrskurð umhverfisráðuneytisins frá 15. júlí 1997 og þar með ákvörðun byggingarnefndar Reykjavíkur frá 25. mars 1997 byggjast á ólögmætum grundvelli og því beri að fella hana úr gildi. Úrskurðurinn brjóti í bága við stjórnarskrárbundinn rétt stefnanda til friðhelgis eignarréttar, 11. gr. þágildandi byggingarlaga, grein 2.1.3 í byggingarreglugerð og 19., 35. og 36. gr. laga um fjöleignarhús nr. 26/1994. Með ákvörðuninni sé skertur réttur stefnenda til nýtingar á sameign þeirra án lögmætra forsendna og án bóta. Jafnframt brjóti málsmeðferðin í bága við 10., 11. og 13. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 og ólögfestar meginreglur stjórnarfarsréttar. Stefnda geti ekki ein sér verið umsækjandi byggingarleyfisins, enda hafi hún þegar umsögnin hafi verið lögð fram þegar selt íbúð sína til þriðja aðila. Þá hafi stefnda ekki verið þinglýstur eigandi íbúðarinnar þegar hinar umdeildu byggingarframkvæmdir hafi átt sér stað og hafi þar af leiðandi ekki verið réttur aðili til að sækja um byggingarleyfið. Um hafi verið að ræða sérstaklega íþyngjandi stjórnvaldsákvörðun þar sem hún hafi skert lögbundinn rétt stefnenda og geri það ríkari kröfur til efnis og forms ákvörðunarinnar en almennt gerist. Þegar svo standi á og sérstaklega í vafatilvikum eins og í þessu máli beri að skýra réttarheimildir þröngt. Af þeirri ástæðu einni og sér verði að fella hinn umdeilda úrskurð úr gildi. Stefnendur mótmæla því sérstaklega að um tómlæti geti verið að ræða af þeirra hálfu. Þeir hafi ekki vitað um tilvist sólpallsins þegar þau keyptu íbúð sína. Þeir hafi hins vegar verið sannfærðir af stefndu um það að sólpallurinn væri sameign eigenda efri og neðri hæðar og notað hann allt til þessa dags til jafns við íbúa neðri hæðarinnar. Stefnendur hafi því ekki haft ástæðu til að hafast nokkuð að fyrr en stefnda hafði selt íbúð sína og nýir eigendur haldið því fram að sólpallurinn væri séreign þeirra. Stefnendur benda á að sólpallurinn og skjólveggurinn hafi verið reistur á lóð sem sé í sameign þeirra og eigenda neðri hæðarinnar. Ekki sé um mjög verðmæt mannvirki að ræða og hagsmunir þeirra af því að fá að nýta eignarrétt sinn á lóðinni séu mun meiri en stefndu eða núverandi eigenda neðri hæðarinnar af því að mannvirkin fái að standa. IV Málsástæður og lagarök stefndu Í greinargerð stefndu er því haldið fram að stefnda sem þá hafi verið íbúi neðri hæðar hússins að Selvogsgrunni 8 hafi leitað eftir því við Gunnþóru Jónsdóttur, þáverandi eiganda efri hæðarinnar, hvort reisa mætti sólpall, ásamt skjólvegg við stofuglugga og glugga að svefnálmugangi íbúðar neðri hæðarinnar og að byggingin yrði séreign neðri hæðarinnar. Ljóst hafi verið að pallurinn kæmi aldrei til með að verða nema til sérafnota fyrir neðri hæðina vegna röskunar á friðhelgi heimilisins. Stefnda kveður Gunnþóru hafa veitt leyfið. Sólpallurinn hafi síðan bæði verið reistur og kostaður af íbúum neðri hæðarinnar. Hafi framkvæmdir staðið yfir sumarið 1993 og þeim lokið um mánaðarmótin júlí/ágúst. Aldrei hafi verið neinn ágreiningur með íbúum efri og neðri hæðarinnar um að mannvirkin væru séreign neðri hæðarinnar. Gunnþóra hafi er hún seldi stefnendum íbúðina á efri hæðinni gert þeim grein fyrir að sólpallurinn væri gerður með fullu leyfi hennar og að hún væri ekki að selja hlutdeild í sólpallinum og skjólveggnum en þau mannvirki væru séreign neðri hæðarinnar. Stefnda kveður stefnendur ekki hafa gert athugasemdir vegna framkvæmdanna fyrr en eftir að hún hafði selt neðri hæðina og óskað eftir að gengið yrði frá eignaskiptasamningi en það hafi verið nærri fjórum árum eftir að mannvirkin voru reist. Stefnda kveðst hafa selt þeim Gunnar Þór og Sigríði Ingu íbúð sína og hafi kaupendur átt að eignast eignarhlutann að fullu 1. október 1996. Þegar leitað hefði verið eftir því við íbúa efri hæðar að gengið yrði frá eignaskiptasamningi hafi þeir sett það skilyrði að þeir yrðu skráðir eigendur að 50% af sólpalli ásamt skjólvegg og þvottasnúrum. Af þessum sökum hafi enn ekki verið unnt að gefa út afsal fyrir neðri hæðinni og hálfum kjallara og hafi kaupendur haldið eftir af kaupverði kr. 350.000. Stefnda telur grundvallaratriði í málinu að samþykki allra eigenda húseignarinnar nr. 8 við Selvogsgrunn hafi legið fyrir um gerð sólpalls og skjólveggs og einnig hafi alltaf legið fyrir að mannvirkin yrðu séreign neðri hæðar, enda myndi annað raska friðhelgi einkalífs íbúa neðri hæðar svo verulegt að óásættanlegt væri. Eigendur hafi slíkan rétt, skv. 1. mgr. 19. gr. og 4. mgr. 35. gr. laga um fjöleignarhús nr. 26/1994. Gerð sólpallsins og skjólveggsins hafi verið framkvæmd af íbúa neðri hæðar og alfarið á hennar kostnað. Stefnda vísar í þessu sambandi til þeirrar niðurstöðu kærunefndar fjöleignarhúsamála að fullkomið samþykki eigenda efri hæðar hafi legið fyrir framkvæmdunum og að þær séu séreign neðri hæðarinnar. Stefnda hafi lagt inn umsókn um byggingarleyfi fyrir þegar gerðum sólpalli og skjólvegg og hafi byggingarnefnd orðið við þeirri umsókn, enda hafi það tíðkast að þegar borgarar hafa vegna þekkingarleysis lagt út í kostnaðarsamar framkvæmdir sé þeim gefinn kostur á að sækja um byggingarleyfi eftir á. Stefnda telur að gætt hafi verið ákvæða stjórnsýslulaga við meðferð umsóknarinnar. Hvað andmælarétt stefnenda varðar vísar stefnda til þess að afstaða þeirra varðandi sólpallinn og skjólvegginn hafi þegar legið fyrir í bréfi þeirra til byggingarnefndar Reykjavíkur frá 28. nóvember 1996. Bent er á að synjun um byggingarleyfi hefði haft í för með sér eyðileggingu verðmæta sem sé andstætt meginreglu þeirri sem dómar Hæstaréttar og úrskurðir umhverfisráðuneytis hafi skapað. Stefnda telur að þegar neðri hæð og kjallari að Selvogsgrunni 8 hafi verið seld hafi hvorki verið fyrir hendi ágreiningur milli kaupenda og stefndu né á milli stefnenda og seljanda efri hæðarinnar, stefndu eða kaupenda neðri hæðarinnar um eignaraðild að sólpallinum og skjólveggnum. Engin krafa hafi komið fram af hálfu stefnenda fyrr en gera átti eignaskiptasamninginn. Hafi stefnendur því átt einhvern rétt til eignaraðildar að sólpallinum sé sá réttur tapaður fyrir tómlætis sakir. Þá telur stefnda að ef stefnendur hefðu viljað gera kröfu um eignaraðild að sólpallinum hefði þeim borið að taka það fram í kauptilboði, kaupsamningi eða afsali milli þeirra og seljanda efri hæðarinnar. Ekkert slíkt hafi verið gert enda hafi seljandi tjáð þeim þegar þau skoðuðu eignina að mannvirkin væru séreign neðri hæðar. Máli sínu til frekari stuðnings vísar stefnda meðal annars til fjöleignarhúsalaga nr. 26/1994, reglna um skoðunarskyldu kaupanda í fasteignaviðskiptum, 10., 11. og 13. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993, byggingarlaga nr. 54/1978 og byggingarreglugerðar nr. 393/1979. V Niðurstaða Í máli þessu ber að leggja til grundvallar eldri byggingarlög nr. 54/1978 sem voru í gildi til 1. janúar 1998 er skipulags- og byggingarlög nr. 73/1997 leystu þau af hólmi. Í yfirlýsingu dags. 11. september 1996 sem Gunnþóra Jónsdóttir undirritaði, en upplýst er að hún samdi ekki, segir að hún hafi í apríl 1993 veitt eigendum neðri hæðar leyfi til byggja eigin sólpall og setja upp þvottasnúrur á sameiginlegri lóð hússins. Í framburði hennar fyrir dómi kom hins vegar fram að hún hefði gefið umrætt leyfi ári áður en verkið hófst og áður en hún ákvað að selja íbúðina. Þá bar Einar Loftsson, eiginmaður stefndu, fyrir dómi að leyfið hefði verið fengið einu til tveimur árum áður en hafist hafi verið handa við bygginguna. Ekki liggur fyrir að teikningar af sólpallinum og skjólveggnum hafi legið fyrir eða Gunnþóra hafi verið upplýst um stærð hans þegar hún veitti umrædda heimild löngu áður en byggingarframkvæmdirnar hófust. Verður því að leggja til grundvallar að um munnlegt vilyrði eiganda efri hæðarinnar hafi verið að ræða fremur en formlegt samþykki meðeigenda eins og krafa var gerð um í þágildandi byggingarlögum nr. 54/1978. Má því fallast á með stefnendum að í yfirlýsingu Gunnþóru frá 11. september 1996 felist eftirfarandi samþykki en ekki staðfesting á áður gefnu samþykki. Í framangreindri yfirlýsingu sagði einnig að núverandi eigandi efri hæðarinnar hefði skoðað íbúðina á efri hæðinni í maí 1993 og þá hafi sólpallarnir ekki verið komnir upp. Hann hafi skoðað íbúðina aftur í júlí sama ár og þá hafi pallurinn verið kominn upp. Hann hafi spurt um pallinn og Gunnþóra tjáð honum að sólpallurinn væri eign neðri hæðar og hefði hún gefið leyfi fyrir uppsetningu hans, enda allur kostnaður greiddur af eigendum neðri hæðar. Fyrir dómi bar Gunnþóra að þegar kaupendurnir hafi skoðað íbúðina í júlí hafi verið byrjað að byggja pallinn og hafi Heiðar spurt um byggingarframkvæmdirnar. Hún hafi sagt Heiðari að þau á neðri hæðinni væru að byggja pallinn og ættu hann ásamt þvottasnúrum og hafi ekki verið frekar rætt um það þar sem hún hafi talið liggja þetta liggja í augum uppi. Eiginmaður stefndu og faðir hennar, Ólafur Helgi Jóhannesson báru báðir fyrir dómi að þeir hefðu unnið að smíði pallsins en áttu í erfiðleikum með að tímasetja hvenær smíðinni lauk. Þykir framburður þeirra ekki ósamrýmanlegur þeim framburði stefnanda, Heiðars, að við skoðun hans á íbúðinni 15. júlí 1993 hafi hann veitt því athygli að búið var að stilla upp þverbitum við vegginn. Stefnandi, Heiðar, bar fyrir dómi að hann hefði spurt Gunnþóru um þessar framkvæmdir við skoðun íbúðarinnar en hún einungis sagt að þau á neðri hæðinni væru að smíða en engu fleiru svarað um þetta atriði. Hún hafi ekki nefnt að hún hefði gefið leyfi fyrir þessu, ekki að þau ættu að kosta einhverju eða hvað ætti að byggja þarna. Orðin sólpallur eða skjólveggur hefðu aldrei verið nefnd. Ekkert hafi verið minnst á framkvæmdirnar við undirritun kaupsamnings eða afsals. Með hliðsjón annars vegar af þeim hagsmunum sem Gunnþóra kann að hafa af úrslitum máls þessa og því hvernig umrædd yfirlýsing er til komin og hins vegar af trúverðugum og nákvæmum framburði stefnenda, sem að mestu leyti samrýmist framburði Gunnþóru verður að leggja til grundvallar í málinu að þær framkvæmdir sem hafnar voru í garðinum þegar stefnendur skoðuðu íbúðina og svör Gunnþóru við fyrirspurn Heiðars hafi ekki gefið stefnendum tilefni til að ætla að verið væri að reisa þar varanleg mannvirki. Það styður þessa niðurstöðu að ekki var minnst á þessar byggingarframkvæmdir í kauptilboði, kaupsamningi eða afsali. Með framburði vitnanna Einars Loftssonar, Regínu Unu Ólafsdóttur og Sigríðar Ingu Guðmundsdóttur sem í meginatriðum var í samræmi við framburð stefnenda fyrir dómi þykir sannað að stefnendur höfðu frjáls afnot af sólpallinum allt frá því að hann var byggður. Með vísan til framburðar Einars verður að leggja til grundvallar að þau Thelma hafi aldrei látið þess getið við stefnendur að sólpallurinn væri séreign þeirra. Stefnendur báru fyrir dómi að stefnda hefði tjáð stefnanda Ágústu að pallurinn og snúrurnar væru sameign íbúa efri og neðri hæðar. Þrátt fyrir áskorun lögmanns stefnenda kom stefnda ekki fyrir dóm til skýrslugjafar og verður að leggja framburð stefndu til grundvallar um þetta atriði. Fyrir liggur í málinu að eftir að lögmaður stefnenda hafði sent byggingarfulltrúanum í Reykjavík kröfu um brottnám umræddra byggingarframkvæmda tók byggingarnefnd málið fyrir og bókaði að eigendum neðri hæðar skyldi gert skylt að sækja um leyfi fyrir áður gerðum sólpalli og skjólvegg. Frumkvæði að umsókn um byggingarleyfi kom því frá byggingaryfirvöldum. Í 1. mgr. 9. gr. þágildandi byggingarlaga nr. 54/1978 segir að óheimilt sé að grafa grunn, reisa hús, rífa hús eða breyta því eða notkun þess eða gera önnur þau mannvirki, sem áhrif hafa á útlit umhverfisins, nema að fengnu leyfi viðkomandi byggingarnefndar. Samsvarandi ákvæði er nú að finna í 1. mgr. 43. gr. laga nr. 73/1997. Meginreglan var og er því að sú að byggingarleyfis skal afla áður en ráðist er í byggingarframkvæmdir sem leyfi þarf fyrir en óumdeilt er að skylt var að sækja um byggingarleyfi fyrir umræddum sólpalli og skjólvegg. Með vísan til framangreindrar niðurstöðu um að stefnendur hafi hvorki vitað né mátt vita um að smíði á sólpalli og skjólvegg væri hafin í garðinum þegar þau festu kaup á efri hæðinni hlýtur veiting byggingarleyfis fyrir 20 m² sólpalli og skjólvegg á sameiginlegri lóð fjöleignarhússins að teljast verulega íþyngjandi stjórnvaldsákvörðun. Þegar byggingarnefnd fjallaði um umrædda leyfisveitingu lá fyrir að Gunnþóra Jónsdóttir hafði selt íbúðina um það leyti sem byggingarframkvæmdirnar voru að hefjast og ljóst var að hún gat haft verulegra hagsmuna að gæta af leyfisveitingunni. Byggingarnefnd bar að skoða yfirlýsingu hennar, sem samkvæmt framangreindu fól ekki annað í sér en eftirfarandi samþykki, í því ljósi. Með framburði vitna í máli þessu þykir nægjanlega í ljós leitt að Gunnþóra samdi ekki umrædda yfirlýsingu og mörg efnisatriði hennar voru röng eða ónákvæm. Með hliðsjón af framansögðu og þar sem formlegt samþykki meðeiganda lá ekki fyrir þegar hafist var handa við byggingarframkvæmdirnar bar byggingarnefndinni með hliðsjón af meginreglu 1. mgr. 9. gr. laga nr. 54/1978 og 11. gr. sömu laga einnig að leita samþykkis stefnenda sem þáverandi meðeigenda að sameigninni. Sjónarmið stefndu um tómlæti þykja ekki eiga við enda gaf frjáls og athugasemdalaus nýting stefnenda það til kynna að pallurinn yrði sameign íbúa efri og neðri hæðar til frambúðar og því var ekki tilefni fyrir þau til að aðhafast nokkuð. Sjónarmið um að niðurstaða málsins stefndu í óhag muni hafa í för með sér eyðileggingu verðmæta komast ekki að í þessu máli en það snýst einvörðungu um gildi byggingarleyfis. Samkvæmt framansögðu ber að taka til greina kröfu stefnanda samkvæmt kröfulið I um að úrskurður umhverfisráðherra frá 15. júlí 1997 verði felldur úr gildi svo og ákvörðun byggingarnefndar Reykjavíkur frá 25. mars 1997 um samþykki byggingarleyfis fyrir umræddum sólpalli og skjólvegg. Sú niðurstaða felur í sér að stefnda verður að þola ógildingu á fyrrnefndu byggingarleyfi og er því kröfuliður II óþarfur. Í samræmi við úrslit málsins ber stefndu að greiða stefnendum málskostnað sem telst hæfilega ákveðinn 150.000 krónur og er þá tekið tillit til málskostnaðar vegna málflutnings um frávísunarkröfu stefndu. Sigurður T. Magnússon héraðsdómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Felldur er úr gildi úrskurður umhverfisráðuneytisins, dags. 15. júlí 1997, um að ákvörðun byggingarnefndar Reykjavíkur, frá 25. mars 1997, um að samþykkja byggingarleyfi fyrir áður gerðum sólpalli og skjólvegg á lóðinni nr. 8 við Selvogsgrunn í Reykjavík, skuli standa óhögguð. Jafnframt er umrædd ákvörðun byggingarnefndar Reykjavíkur úr gildi felld og viðkomandi byggingarleyfi ógilt. Stefnda, Thelma Ólafsdóttir, greiði stefnendum, Ágústu Atladóttur og Heiðari Halldórssyni, 150.000 krónur í málskostnað.

Mál nr. 416/1998

Nytjastuldur Ölvunarakstur Akstur sviptur ökurétti

G var ákærður fyrir nytjastuld, þjófnað, ölvunarakstur og akstur án ökuréttinda. Var hann sakfelldur fyrir að hafa í þremur tilvikum tekið bifreiðar í heimildarleysi og ekið þeim ölvaður og án ökuréttinda og honum dæmd fangelsisrefsing og svipting ökuréttinda ævilangt.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar 5. október 1998 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og jafnframt af hálfu ákæruvalds, sem krefst staðfestingar á sakfellingu ákærða fyrir þau brot, sem áfrýjun tekur til, og þyngingar á refsingu, svo og að áréttuð verði ævilöng svipting ökuréttar. Ákærði krefst sýknu af sakargiftum samkvæmt I. kafla ákæru 18. júní 1998, en að öðru leyti að refsing verði milduð. Í I. kafla ákæru 18. júní 1998 var ákærða gefið að sök að hafa tekið í heimildarleysi bifreiðina R 57346 aðfaranótt 24. apríl sama árs, þar sem hún hafi staðið við Dvergabakka í Reykjavík, og ekið henni að bifreiðastæði við Þverholt, en tekið síðan bifreiðina þaðan 27. sama mánaðar og ekið henni um Reykjavík þar til lögreglan stöðvaði aksturinn við Stakkahlíð. Í umrætt sinn hafi hann ekið sviptur ökurétti og undir áhrifum áfengis. Gegn neitun ákærða hafa ekki verið færðar fram sönnur fyrir sök hans að því er varðar fyrrgreind atvik aðfaranótt 24. apríl 1998. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður hins vegar staðfest niðurstaða hans um sakfellingu ákærða samkvæmt þessum kafla ákæru að öðru leyti, svo og um sakfellingu fyrir önnur brot, sem honum voru gefin að sök með henni og ákæru 9. júní 1998. Samkvæmt framansögðu er staðfest niðurstaða héraðsdóms um að sakfella ákærða fyrir að hafa tekið í heimildarleysi í fyrsta lagi bifreiðina R 2030 aðfaranótt 11. mars 1998, í öðru lagi bifreiðina R 57346 27. apríl sama árs og í þriðja lagi bifreiðina GH 146 aðfaranótt 1. maí sama árs. Í öllum tilvikum ók hann án ökuréttar og ölvaður, en áfengismagn í blóði hans mældist í því fyrsta 2,28o/oo, í öðru tilvikinu 2,36o/oo, en í því þriðja 2,78o/oo. Í héraðsdómi er greint frá sakaferli ákærða, þar á meðal fyrri brotum hans með akstri undir áhrifum áfengis og sviptur ökurétti. Í því ljósi eiga fyrirmæli 72. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 við um þau brot ákærða, sem um ræðir í málinu. Við ákvörðun refsingar verður að líta til ákvæða 1. mgr. 70. gr. sömu laga, einkum 3., 5. og 8. töluliðar, svo og 77. gr. þeirra. Að þessu gættu og fyrri dómum Hæstaréttar í sambærilegum málum þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin í héraðsdómi. Verður niðurstaða hins áfrýjaða dóms því staðfest. Ákærði verður dæmdur til að greiða allan áfrýjunarkostnað málsins, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærði, Grétar Magnússon, greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 35.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, 35.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 21. ágúst 1998. Ár 1998, föstudaginn 21. ágúst, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Pétri Guðgeirssyni, héraðsdómara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 604/1998: Ákæruvaldið gegn Á og Grétari Magnússyni sem tekið var til dóms hinn 13. ágúst sl. að lokinni aðalmeðferð. Lögreglustjórinn í Reykjavík hefur höfðað mál þetta á hendur Á og Grétari Magnússyni, kt. 041162-2019, Blikahólum 2, Reykjavík, eins og rakið verður: [...] II. Ákærðu Á og Grétari fyrir eftirgreind brot á almennum hegningarlögum aðfararnótt fimmtudagsins 21. ágúst 1997: 1. Nytjastuld, með því að hafa notað í heimildarleysi bifreiðina Chevrolet Chevelle Malibu, árgerð 1971, með skráningarnúmerið AA-876 og ekið henni frá bifreiðastæði við Ferjubakka 16 í Reykjavík að afleggjaranum að bænum Bjarteyjarsandi í Hvalfjarðarstrandarhreppi, en þar hafi hún stöðvast vegna þess að hún hafi orðið bensínlaus. (Mál nr. 013-1997-851) Telst þetta varða við 1. mgr. 259. gr. almennra hegningarlaga. 2. Þjófnað, með því að hafa stolið bensíni af pallbifreið með skráningarnúmerið RS-465 sem stóð við bæinn Brekku í Hvalfjarðarstrandarhreppi og farið niður í kjallara hússins og stolið þaðan sjóveiðistöng, bakpoka og hvolpi af tegundinni „Boxer”. (Mál nr. 013-1997-851) Telst þetta varða við 244. gr. ofangreindra laga. III. Ákærða Grétari fyrir nytjastuld og umferðarlagabrot með því að hafa notað bifreiðina R-2030 í heimildarleysi aðfararnótt miðvikudagsins 11. mars 1998 og ekið henni sviptur ökurétti og undir áhrifum áfengis, frá veitingahúsinu Keisaranum, Laugavegi 116, að Hafnarkránni, Hafnarstræti 9, og þaðan að mótum Kalkofnsvegar og Sæbrautar í Reykjavík þar sem lögreglan stöðvaði aksturinn. (Mál nr. 010-1998-5545) Telst þetta varða við 1. mgr. 259. gr. almennra hegningarlaga nr. 19,1940, sbr. 1. gr. laga nr. 20,1956 og 1. sbr. 3. mgr. 45. gr. og 1. mgr. 48. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50,1987. IV. Þess er krafist að ákærðu verði dæmdir til refsingar og ákærði Grétar sviptur ökurétti skv. 101. og 102. gr. nefndra umferðarlaga sbr. 25. og 26. gr. laga nr. 44,1993." Í þriðja lagi er málið höfðað á hendur ákærða Grétari með ákæru, dagsettri 18. júní sl. „fyrir nytjastuld og umferðarlagabrot með því að hafa tekið eftirtaldar bifreiðar í heimildarleysi og ekið þeim sviptur ökurétti og undir áhrifum áfengis, svo sem hér er rakið. I. Bifreiðinni R-57346 aðfaranótt föstudagsins 24. apríl 1998 frá Dvergabakka 2-20 í Reykjavík og ekið henni þaðan að bifreiðastæði við Þverholt og mánudaginn 27. apríl um götur í Reykjavík m.a. í Árbæjarhverfi og Breiðholtshverfi uns lögregla stöðvaði aksturinn í Stakkahlíð. II. Bifreiðina GH-146 aðfaranótt föstudagsins 1. maí 1998 frá bifreiðastæði við Hverfisgötu 87 í Reykjavík og ekið henni þaðan um götur í borginni, gegn rauðu umferðarljósi á mótum Suðurlandsbrautar og Grens­ásvegar og Suðurlandsbrautar og Reykjavegar, en lögreglan stöðvaði aksturinn á Sæbraut við Höfðatún. Framangreind brot ákærða teljast varða við 1. mgr. 259. gr. almennra hegningarlaga nr. 19,1940, sbr. 1. gr. laga nr. 20,1956, og 1. mgr. 5. gr., 1. sbr. 3. mgr. 45. gr. og 1. mgr. 48. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50,1987. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar og til sviptingar ökuréttar skv. 101. og 102. gr. nefndra umferðarlaga, sbr. 25. og 26. gr. laga nr. 44,1993.” Málavextir í sömu röð. [...] II. [...] 4. Ákærði Á kveður II. kafla annarrar ákærunnar vera réttan að því er hann varðar og viðurkennir að hafa tekið í heimildarleysi bifreiðina AA-876 og ekið henni eins og segir í 1. tl. kaflans. Þá viðurkennir hann að hafa stolið bensíni af pallbifreið á Brekku á Hvalfjarðarströnd, svo og verðmætum úr kjallara íbúðarhússins sem tilgreind eru í ákærunni. Ákærði Grétar neitaði þessum sakargiftum í upphafi og við meðferð málsins hefur hann sagt að hann rámi aðeins í þessa atburði en vísar að öðru leyti til framburðar síns hjá lögreglu. Helga Gísladóttir sem var með ákærðu í ferðinni hefur ekki komið fyrir dóm. Telja verður ósannað gegn neitun ákærða Grétars að hann hafi gerst sekur um athæfi það sem lýst er í ákærunni en að því er meðákærða Á varðar þykir vera sannað með játningu hans að hann hafi gerst sekur um nytjastuldinn og þjófnað á bakpoka og bensíni en ósannað að hann hafi stolið hvolpinum og sjóveiðistönginni. Hefur ákærði Á orðið sekur við 244. gr. og 1. mgr. 259. gr. almennra hegningarlaga. 5. Ákærði Grétar var tekinn við akstur bifreiðarinnar R-2030, kl. 1.15 aðfaranótt miðvikudagsins 11. mars 1998. Var hann bæði undir áhrifum áfengis (2,28 ‰) og sviptur ökurétti ævilangt (dómur 11. júní 1996). Bifreið þessari hafði verið stolið af bifreiðastæði við Krummahóla um kvöldið eða nóttina. Lögreglumennirnir sem handtóku ákærða hafa komið fyrir dóm. Þeir segjast ekki hafa fundið bíllykla á ákærða eða í bifreiðinni. Ákærði segir kunningja sinn, Kela að nafni, hafa lánað sér bifreiðina. Hvort sem ákærði tók bifreið þessa í heimildarleysi við Krummahóla eða fékk umráð hennar hjá einhverjum öðrum verður því slegið föstu hér að hann hafi gert sér ljóst að hann hafði ekki heimild rétts umráðamanns til þess að aka henni. Er hann þannig orðinn sekur um athæfi það sem lýst er í ákærunni og réttilega er þar fært til refsiákvæða. III. 1. Ákærði Grétar kveðst ekki muna eftir atburðinum sem frá er skýrt í I. kafla síðustu ákærunnar. Fyrir liggur að ákærði var stöðvaður í akstri R-57346, föstudagsnóttina 24. apríl í vor. Reyndist hann vera undir áhrifum áfengis (2,36 ‰) og sviptur ökurétti ævilangt (dómur 10. mars 1998). Hjá lögreglu bar hann að hann hefði fengið bílinn að láni hjá fólki sem hann var að svalla með á skemmtistaðnum Keisaranum. Fram er komið að bíl þessum var stolið af bílastæði við Dvergabakka 2-20 þessa nótt. Hvort sem ákærði tók bíl þennan sjálfur í heimildarleysi við Dvergabakka eða fékk umráð hans hjá einhverjum öðrum verður því slegið föstu hér að hann hafi gert sér ljóst að hann hafði ekki heimild rétts umráðamanns til þess að aka honum. Er hann þannig orðinn sekur um athæfi það sem lýst er í ákærunni og réttilega er þar fært til refsiákvæða. 2. Ákærði kveður sig ráma í atburðinn í II. kafla síðustu ákærunnar, en þó ekki svo vel að hann treysti sér til að segja neitt um hann annað en hann hefur sagt í skýrslum sínum hjá lögreglu en þá kvaðst hann ekki muna hvernig hann komst yfir bílinn. Fyrir liggur að hann var stöðvaður í akstri GH-146, föstudagsnóttina 1. maí í vor. Reyndist hann vera undir áhrifum áfengis (2,78 ‰) og sviptur ökurétti ævilangt (dómur 10. mars 1998). Fram er komið að bíl þessum var stolið af bílastæði við Hverfisgötu 87 þessa nótt. Hvort sem ákærði tók bíl þennan sjálfur í heimildarleysi við Hverfisgötu eða fékk umráð hans hjá einhverjum öðrum verður því slegið föstu hér að hann hafi gert sér ljóst að hann hafði ekki heimild rétts umráðamanns til þess að aka honum. Ekki hafa komið fram vitni að því að ákærði hafi ekið gegn rauðu umferðarljósi og ber því að sýkna hann af broti gegn 1. mgr. 5. gr. umferðarlaga. Að öðru leyti er hann orðinn sekur um athæfi það sem lýst er í ákærunni og réttilega er þar fært til refsiákvæða. Viðurlög og sakarkostnaður. [...] Sakarferill ákærða Grétars hófst árið 1978 og hefur hann síðan sætt refsiviðurlögum fyrir dómi í 30 skipti, þar af 9 sinnum fyrir 18 ára aldur, fyrir hegningarlagabrot, áfengislagabrot, fíkniefnabrot og umferðarlagabrot og hefur sakarferill hans verið samfelldur síðan. Ákærði hefur, síðan 6. nóvember 1980, fjórtán sinnum sætt viðurlögum fyrir ölvunarakstur og jafnoft fyrir akstur sviptur ökurétti. Síðast var ákærði dæmdur fyrir þessar sakir 10. mars sl. Eru brot ákærða nú öll framin eftir það. Refsing ákærða þykir hæfilega ákveðin fangelsi í 12 mánuði. Dæma ber ákærðu báða til þess að vera sviptir ökurétti ævilangt frá dómsbirtingu að telja. Dæma ber ákærða Á til þess að greiða málsvarnarlaun til verjanda síns Stefáns Pálssonar, hrl., 45.000 krónur, og ákærða Grétar til þess að greiða málsvarnarlaun til verjanda síns Hilmars Ingimundarsonar, hrl., 45.000 krónur. Þá ber að dæma ákærðu til þess að greiða allan annan sakarkostnað óskipt, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 45.000 krónur. Mál þetta sótti Hjalti Pálmason, fulltrúi Lögreglustjórans í Reykjavík. Dómsorð: Ákærði Á sæti fangelsi í 6 mánuði. Ákærði Grétar Magnússon sæti fangelsi í 12 mánuði. Ákærðu eru báðir sviptir ökurétti ævilangt frá dómsbirtingu að telja. Ákærði Á greiði verjanda sínum Stefáni Pálssyni hrl. 45.000 krónur í málsvarnarlaun, og ákærði Grétar greiði verjanda sínum Hilmari Ingimundarsyni hrl, 45.000 krónur í málsvarnarlaun. Þá greiði ákærðu allan annan sakarkostnað óskipt, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 45.000 krónur.

Mál nr. 442/1998

Gjaldþrotaskipti Riftun

Gert var árangurslaust fjárnám hjá félaginu S og í kjölfarið krafðist sýslumaðurinn í H gjaldþrotaskipta á búi S, þar sem m.a. var lýst kröfum ríkisins á hendur S vegna opinberra gjalda utan staðgreiðslu og virðisaukaskatts. Áður en krafan var tekin fyrir í héraðsdómi voru þær kröfur sem sýslumaðurinn hafði til innheimtu fyrir ríkið greiddar í tveimur áföngum. Að kröfu annars lánadrottins var kveðinn upp úrskurður um gjaldþrotaskipti á búi S. Krafðist þrotabú S riftunar á umræddum greiðslum til ríkisins. Talið var að greiðslur S til ríkisins hefðu skert greiðslugetu félagsins verulega og að sýslumanni hefði með engu móti geta virst greiðslan venjuleg. Var skilyrðum 1. mgr. 134. gr. laga 21/1991 til að rifta umræddum greiðslum talið fullnægt og niðurstaða héraðsdóms um riftun staðfest.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 3. nóvember 1998. Hann krefst aðallega sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, en til vara að tildæmd fjárhæð verði lækkuð og málskostnaður látinn falla niður. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Samkvæmt gögnum málsins hafði Skútan hf. með höndum veitingarekstur í Hafnarfirði. Með samningi, sem er sagður hafa verið gerður 1. mars 1996, seldi félagið Eldun ehf. lausafjármuni vegna rekstrarins, þrjár bifreiðir og firmanafn sitt fyrir 1.681.000 krónur, sem skyldu greiðast með víxli á gjalddaga 1. febrúar 1997. Nafni félagsins mun hafa verið breytt eftir þetta í Skeiðina ehf. Forráðamenn þess munu vera foreldrar forráðamanna Eldunar ehf. Sýslumaðurinn í Hafnarfirði gerði fjárnám 26. nóvember 1996 hjá Skeiðinni ehf. samkvæmt beiðni Dreifingar hf. fyrir kröfu að fjárhæð samtals 84.839 krónur. Við gerðina mætti fyrirsvarsmaður fyrrnefnda félagsins og kvað það hafa hætt starfsemi. Það gæti ekki greitt kröfuna og ætti engar eignir. Var gerðinni þannig lokið án árangurs. Á grundvelli þessarar gerðar krafðist sýslumaðurinn í Hafnarfirði gjaldþrotaskipta á búi félagins með bréfi 16. janúar 1997, þar sem meðal annars var lýst kröfum áfrýjanda á hendur því vegna opinberra gjalda utan staðgreiðslu og virðisaukaskatts frá árinu 1996, að eftirstöðvum alls 896.108 krónur. Fyrir liggur að sýslumaðurinn hafði 14. nóvember 1996 krafist fjárnáms fyrir þessum kröfum, en afturkallað beiðni um gerðina í byrjun desember sama árs. Lífeyrissjóður matreiðslumanna krafðist gjaldþrotaskipta á búi félagsins með tveimur bréfum 23. janúar 1997. Þar var því meðal annars lýst að sjóðurinn ætti kröfur á hendur félaginu að fjárhæð samtals 637.133 krónur vegna ógreiddra lífeyrissjóðsiðgjalda. Fyrirkall mun hafa verið birt fyrir forráðamanni félagsins vegna kröfu sýslumannsins í Hafnarfirði um gjaldþrotaskipti, þar sem boðað var að hún yrði tekin fyrir á dómþingi Héraðsdóms Reykjaness 31. janúar 1997. Áður en til þess kom voru kröfurnar, sem sýslumaðurinn hafði til innheimtu fyrir áfrýjanda, greiddar í tveimur áföngum, annars vegar með innborgun að fjárhæð 184.156 krónur 9. janúar 1997 og hins vegar með 892.521 krónu 30. sama mánaðar. Síðargreinda daginn voru jafnframt greiddar kröfur Lífeyrissjóðs matreiðslumanna með samtals 646.939 krónum. Kröfur þessara tveggja lánardrottna um gjaldþrotaskipti voru afturkallaðar í kjölfarið. Hins vegar stóð þá eftir krafa um gjaldþrotaskipti á búi félagsins frá Íslandsbanka hf., sem taldi til kröfu á hendur því að fjárhæð alls 8.334.837 krónur. Á grundvelli hennar var kveðinn upp úrskurður um gjaldþrotaskipti á búi félagsins 21. mars 1997. Frestdagur við skiptin er 16. janúar 1997, en þann dag barst Héraðsdómi Reykjaness krafa Íslandsbanka hf. um gjaldþrotaskiptin. Í málinu liggur fyrir ljósrit af víxli að fjárhæð 1.681.000 krónur, sem Eldun ehf. mun hafa látið af hendi til greiðslu kaupverðs samkvæmt fyrrnefndum samningi við Skútuna hf. Ber skjalið með sér að víxillinn hafi verið áritaður um greiðslu á 150.000 krónum, sem hafi verið inntar af hendi til sýslumannsins í Hafnarfirði 9. janúar 1997, og 1.539.460 krónum, sem hafi verið lagðar á reikning á nafni Skeiðarinnar ehf. við Búnaðarbanka Íslands 29. sama mánaðar. Sá reikningur var stofnaður síðastgreindan dag og nefnd fjárhæð greidd inn á hann. Samdægurs var öll innistæðan tekin aftur út af reikningnum með tveimur útborgunum, annars vegar að fjárhæð 646.939 krónur og hins vegar 892.521 króna. Eru þetta sömu fjárhæðir og greiddar voru Lífeyrissjóði matreiðslumanna og sýslumanninum í Hafnarfirði 30. janúar 1997, eins og áður er lýst. Í málinu krefst stefndi riftunar á fyrrnefndum greiðslum til sýslumannsins í Hafnarfirði og endurgreiðslu úr hendi áfrýjanda á 1.042.521 krónu. Er þar um að ræða samtölu þeirra greiðslna, sem voru inntar af hendi til sýslumannsins af andvirði víxils Eldunar ehf., svo sem áður er lýst. II. Eins og málið liggur fyrir verður að leggja til grundvallar að Skeiðin ehf. hafi ekki átt aðrar eignir en fyrrnefndan víxil að fjárhæð 1.681.000 krónur áður en þær ráðstafanir voru gerðar í janúar 1997, sem krafa stefnda um riftun lýtur að. Samkvæmt kröfuskrá, sem skiptastjóri stefnda gerði að loknum kröfulýsingarfresti, hafa lánardrottnar félagsins, níu að tölu, lýst kröfum á hendur þrotabúinu að fjárhæð samtals 14.144.553 krónur. Af fyrrnefndri eign vörðu forráðamenn félagsins sem áður segir 1.042.521 krónu til að greiða að fullu kröfu áfrýjanda á hendur því. Nokkru fyrr lýsti forráðamaður félagsins það ófært við fjárnám um að greiða kröfu að fjárhæð 84.839 krónur. Í þessu ljósi verður að telja fjárhæðina, sem var greidd sýslumanninum í Hafnarfirði í þágu áfrýjanda 9. og 30. janúar 1997, hafa skert greiðslugetu félagsins verulega. Þegar fyrri greiðsla Skeiðarinnar ehf. barst sýslumanninum í Hafnarfirði hlaut hann að hafa haft vitneskju um árangurslaust fjárnám, sem hann hafði sjálfur gert hjá félaginu nokkru áður. Þegar síðari greiðslan barst hafði sýslumaðurinn krafist gjaldþrotaskipta á búi félagsins. Vegna árangurslausa fjárnámsins gat sýslumanninum ekki dulist að félagið væri ógjaldfært, það stæði í skuld við aðra og engar horfur væru á að breytinga væri að vænta á gjaldfærni þess, enda var tekið fram við gerðina að það væri hætt starfsemi. Af þessum sökum gat sýslumanninum með engu móti virst greiðslan vera venjuleg eftir atvikum. Samkvæmt framansögðu er fullnægt skilyrðum 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl. til að rifta umræddum greiðslum Skeiðarinnar ehf. til áfrýjanda 9. og 30. janúar 1997, en því ákvæði verður beitt jöfnum höndum um greiðslur, sem eru inntar af hendi fyrir frestdag og eftir það tímamark. Þegar af þessari ástæðu verður staðfest niðurstaða héraðsdóms um kröfu stefnda um riftun. Engin efni eru til að verða við kröfu áfrýjanda um lækkun á endurgreiðslukröfu stefnda. Verður áfrýjandi því dæmdur til að greiða stefnda 1.042.521 krónu með dráttarvöxtum frá 27. september 1997, en þá var mánuður liðinn frá því að skiptastjóri stefnda lýsti yfir riftun og krafði áfrýjanda fyrst um endurgreiðslu, sbr. 3. mgr. 9. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað verður staðfest. Áfrýjandi verður dæmdur til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og mælt er fyrir um í dómsorði. Dómsorð: Ákvæði héraðsdóms um riftun skal vera óraskað. Áfrýjandi, íslenska ríkið, greiði stefnda, þrotabúi Skeiðarinnar ehf., 1.042.521 krónu með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 27. september 1997 til greiðsludags. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað skal vera óraskað. Áfrýjandi greiði stefnda 300.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 1. október 1998. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 4. september sl., að loknum munnlegum málflutningi, er höfðað af þrotabúi Skeiðarinnar ehf., kt. 480875-0369, Ingólfsstræti 3, Reykjavík á hendur íslenska ríkinu, kt. 540269-6459, með stefnu þingfestri 18. desember 1997. I. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær aðallega, að rift verði með dómi greiðslu skuldar með óvenjulegum greiðslueyri að fjárhæð krónur 1.042.521, sem inntar voru af hendi fyrst 9. janúar 1997 krónur 150.000 og síðan 30. janúar 1997 krónur 892.521, sbr. 134. gr. laga nr. 21/1991. Þá krefst stefnandi þess að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda krónur 1.042.521 auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. síðari breytingar af krónum 150.000 frá 9. janúar 1997 til 30. janúar 1997, en af krónum 1.042.521 frá þeim degi til greiðsludags auk málskostnaðar að skaðlausu, samkvæmt mati dómsins. Til vara krefst stefnandi þess, að rift verði með dómi greiðslu skuldar, sem á ótilhlýðilegan hátt er stefnda til hagsbóta á kostnað annarra og sem leiðir til þess að eignir þrotamannsins verða ekki til reiðu til fullnustu kröfuhöfum, að fjárhæð krónur 1.042.521, fyrst 9.janúar 1997 krónur 150.000 og síðan 30. janúar 1997 krónur 892.521, sbr. 141. gr. laga nr. 21/1991. Þá krefst stefnandi þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda krónur 1.042.521 auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. síðari breytingar af krónum 150.000 frá 9. janúar 1997 til 30. janúar 1997, en af krónum 1.042.521 frá þeim degi til greiðsludags auk málskostnaðar að skaðlausu, samkvæmt mati dómsins. Til þrautavara gerir stefnandi þær dómkröfur, að rift verði með dómi greiðslu skuldar, sem fram fór eftir frestdag að fjárhæð krónur 892.521, þann 30. janúar 1997, sbr. 139. gr. laga nr. 21/1991 og að rift verði með dómi greiðslu skuldar, sem á ótilhlýðilegan hátt er stefnda til hagsbóta á kostnað annarra og sem leiðir til þess að eignir þrotamannsins verða ekki til reiðu til fullnustu kröfuhöfum, að fjárhæð krónur 150.000, þann 9. janúar 1997, sbr. 141. gr. laga nr. 21/1991. Þá krefst stefnandi þess að stefndi verði dæmdur til þess að greiða stefnanda krónur 1.042.521 auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. síðari breytingar af krónum 150.000 frá 9. janúar 1997 til 30. janúar 1997, en af krónum 1.042.521 frá þeim degi til greiðsludags auk málskostnaðar að skaðlausu, samkvæmt mati dómsins. Dómkröfur stefnda eru þær aðallega, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og að stefnda verði tildæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda samkvæmt mati dómsins. Til vara krefst stefndi þess, að kröfur stefnanda verði stórlega lækkaðar og að málskostnaður verði í því tilviki felldur niður. II. Stefnandi höfðar mál þetta til riftunar og endurgreiðslu á ráðstöfunum forsvarsmanna Skeiðarinnar ehf. Með úrskurði Héraðsdóms Reykjaness uppkveðnum 21. mars 1997 var bú Skeiðarinnar ehf., kt. 480875-0369, tekið til gjaldþrotaskipta og héraðsdómslögmaðurinn Sigurbjörn Þorbergsson skipaður skiptastjóri þrotabúsins. Frestdagur við skiptin var 16. janúar 1997. Félagið hafði áður heitið Skútan ehf. Við skiptameðferð var upplýst að eigendur félagsins, Eygló Sigurliðadóttir og Birgir Pálsson höfðu selt rekstur þess og lausafé til Eldunar ehf., en það félag var í eigu sona þeirra. Samkvæmt kaupsamningi dagsettum 1. mars 1996 var umsamið kaupverð hins selda krónur 1.681.000, er skyldi greiðast með víxli samþykktum af Eldun ehf., útgefnum 29. mars 1996 af Skútunni ehf. og með gjalddaga 1. febrúar 1997. Við skýrslutöku hjá skiptastjóra báru fyrirsvarsmenn hins gjaldþrota félags að félagið hefði hætt starfsemi í febrúar 1996 og fasteign félagsins verið seld á uppboði hinn 23. júlí 1996. Lýstar kröfur í búið eru krónur 14.144.553, allt almennar kröfur, en kröfulýsingafrestur rann út 18. júní 1997. Auk þess barst krafa frá lífeyrissjóðnum Lífiðn, eftir lok kröfulýsingarfrests. Var þeirri kröfu lýst sem forgangskröfu, að fjárhæð krónur 114.451. Ekki hefur verið aflað samþykkis kröfuhafa fyrir því að krafan verði tekin á kröfuskrá, sbr. 1. tl. 118. gr. laga nr. 21/1991. Við rannsókn skiptastjóra á málefnum búsins kom í ljós að hinn 29. janúar 1997, 13 dögum eftir frestdag, voru lagðar inn á bankabók félagsins í Búnaðarbanka Íslands, Hafnarfirði, krónur 1.539.457. Sama dag var fyrrgreindur víxill áritaður um greiðslu og teknar út krónur 892.521. Hinn 30. janúar 1997 voru sýslumanninum í Hafnarfirði greiddar krónur 892.521 vegna ógreidds virðisaukaskatts. Hinn 9. janúar var víxillinn áritaður um innborgun að fjárhæð krónur 150.000 vegna greiðslu, sem samþykkjendur víxilsins inntu af hendi beint til sýslumannsins í Hafnarfirði. Sýslumanninum í Hafnarfirði voru greiddar krónur 184.156 hinn 9. janúar 1997, upp í vangoldinn virðisaukaskatt vegna tímabilsins janúar og febrúar 1996, er féll í gjalddaga 5. apríl 1996. Var greiðslu dags. 9. janúar 1997 ráðstafað í kostnað krónur 10.000, dráttarvexti krónur 25.925, álag krónur 33.557 og höfuðstól krónur 114.679. Greiðsla á kröfu vegna virðisaukaskatts dags. 30. janúar 1997,að fjárhæð krónur 892.521, var ráðstafað fyrst upp í kostnað vegna gjaldþrotaskiptabeiðni, krónur 3.000, en eftirstöðvum upp í höfuðstól að fjárhæð krónur 275.113. Af heildargreiðslunni fékkst síðan greidd virðisaukaskattkrafa vegna tímabilsins mars og apríl 1996, sem féll í gjalddaga hinn 5. júní 1996, að fjárhæð krónur 614.408 hinn 30. janúar 1997. Voru greiddar krónur 47.943 í dráttarvexti, krónur 51.497 í álag, en afganginum krónum 514.968 til lúkningar á virðisaukaskatti, sem var í vanskilum. Kröfur sem greiddar voru til stefnda vegna ógreidds virðisaukaskatts af kaupverði lausafjárins voru samtals krónur 1.042.521. III. Stefnandi byggir aðalkröfu sína um riftun á grundvelli 134. gr. laga nr. 21/1991 á því að ekki skipti máli í hvaða formi viðtakandi greiðslu fái hana í endanlegri mynd heldur beri að líta til þess í hvaða formi greiðslan var þegar hún fór frá hinum gjaldþrota aðila. Allar eignir félagsins hafi verið seldar nákomnum aðila og greiðslufrestur veittur á söluverði eigna félagsins. Þegar söluverð hafi verið greitt hafi því verið ráðstafað til greiðslu skulda við tvo kröfuhafa, stefnda og lífeyrissjóðinn Lífiðn, en vanskil við þessa aðila gátu varðað fyrirsvarsmenn félagsins, foreldra kaupendanna, sektum og varðhaldi vegna fjárdráttar, sbr. ákvæði 247. gr. laga nr. 19/1940. Byggir stefnandi á því, að hin riftanlega greiðsla hafi í raun verið í formi þeirra lausafjármuna sem ráð­stafað hafi verið með kaupsamningnum, dagsettum 1. mars 1996. Þegar greiðslan hafi farið frá hinu gjaldþrota fyrirtæki hafi hún verið í formi eigna, sem ekki geti talist venjulegur greiðslueyrir. Byggir stefnandi á því, að ekki fari á milli mála, að peningarnir sem stefnda voru greiddir hafi verið andvirði hinna seldu muna enda megi rekja þessa peninga eftir áritun um greiðslu á bakhlið víxilsins og hreyfingalista bankabókar. Þá bendir stefnandi á, að sá sem tekið hafi við peningunum hafi verið sonur stjórnarformanns hins gjaldþrota félags og fyrirsvarsmaður þess félags, sem keypt hafi lausafjármuni gjaldþrota félagsins. Byggir stefnandi á því, að innlögn peninganna á bankabók í eigu hins gjaldþrota félags og úttekt þeirra samdægurs hafi verið til málamynda og í því skyni gert að komast hjá riftunarreglum gjaldþrotaskiptalaganna. Alltaf hafi staðið til að þessir peningar yrðu nýttir til greiðslu skulda við þessa tvo kröfuhafa. Þannig sé kaupverðið miðað við eftirstöðvar skulda við þessa aðila. Þá hafi krónur 150.000 verið greiddar beint til sýslumannsins í Hafnarfirði, sem innborgun inn á víxilinn. Skiptastjóri telur ástæðu til að tortryggja þær dagsetningar, sem fram hafi komið um lok rekstrar hins gjaldþrota félags. Einnig sé mjög á reiki hvenær raunveruleg afhending hins selda lausafjár hafi verið. Viðskiptin með lausaféð hafi verið milli fjölskyldumeðlima eða nákominna í skilningi gjaldþrotalaga, sem allir hafi haft atvinnu af veitingarekstri þrotabúsins og reksturinn haldið óslitið áfram á sama stað undir sama nafni og í raun staðið að rekstrinum af sömu aðilum og rekið hafi hið gjaldþrota félag. Hvatinn að baki því að gert hafi verið upp að fullu við þessa tvo almennu kröfuhafa umfram aðra hafi að öllum líkindum verið tilraun til að komast hjá refsingu fyrir brot á 247. gr. almennra hegningarlaga. Varakröfu sína byggir stefnandi á því að greiðslur þessar hafi farið fram 13 dögum eftir frestdag. Kröfuhöfum hafi þar með verið mismunað og greiðslan þannig á ótilhlýðilegan hátt verið stefnda til hagsbóta á kostnað annarra kröfuhafa. Einu eignir hins gjaldþrota félags hafi verið seldar og andvirðinu skipt á milli tveggja kröfuhafa, sem fengið hafi kröfur sínar að fullu greiddar, en aðrir kröfuhafar ekki neitt. Stefnandi byggir á því, að stefnda hafi ekki getað dulist að hið gjaldþrota félag átti í fjárhagsörðuleikum. Þá bendir stefnandi á, að hefði greiðslan ekki átt sér stað hefði við úthlutun úr þrotabúinu verið unnt að úthluta upp í um það bil 10% lýstra krafna. Í þessu sambandi verði að líta til megintilgangs gjaldþrotaskipta að tryggja jafna stöðu kröfuhafa, þar sem gjaldþrotaskipti séu í grundvallaratriðum sameiginleg fullnustuaðgerð allra lánardrottna. Þrautavarakröfu sína um riftun á grundvelli 139. gr. laga nr. 21/1991 byggir stefnandi á því, að um riftanlega greiðslu hafi verið að ræða, þar sem greiðsla á krónum 892.521 hafi verið innt af hendi eftir frestdag, eða þann 30. janúar 1997. Stefndi hafi haft kröfu sína í vanskilainnheimtu og verið eða mátti vera kunnugt um verulega fjárhagsörðugleika hins gjaldþrota félags. Árangurslaust fjárnám hafi verið gert hjá félaginu hinn 26. nóvember 1996 og hafi gerðin farið fram á skrifstofu innheimtumanns ríkissjóðs. Kröfu um riftun greiðslu, sem fram fór hinn 9. janúar 1997, að fjárhæð krónur 150.000, byggir stefnandi á sömu málsástæðu og í varakröfu Stefnda var hinn 27. ágúst 1997 sent bréf, þar sem lýst var yfir riftun á hinum umstefndu ráðstöfunum. Stefnandi byggir kröfu um greiðslu stefnufjárhæðar á 142. gr. laga nr. 21/199. Um lagarök vísar stefnandi til laga nr. 21/1991. Kröfu um vexti byggir stefnandi á ákvæðum vaxtalaga nr. 25/1987. Kröfu um málskostnað byggir stefnandi á ákvæðum einkamálalaga nr. 91/1991 IV. Stefndi byggir kröfu sína á því að hvorki séu efni til að fallast á riftun þeirrar greiðslu, sem fram fór hinn 9. janúar 1997 né hinn 30. janúar 1997. Greiðslurnar hafi ekki verið óvenjulegar eða ótilhlýðilegar og eðli sínu samkvæmt ekki á kostnað annarra kröfuhafa. Í fyrra tilvikinu hafi að minnsta kosti verið um að ræða greiðslu fyrir frestdag, en nokkuð sé á reiki hver hann hafi verið. Hafi frestdagur verið 16. febrúar 1997 miðað við það sem segi í úrskurði Héraðsdóms Reykjaness um það hvenær gjaldþrotabeiðni hafi borist dóminum, en mánuði fyrr eftir því sem haldið sé fram í stefnu og ráða megi af móttökustimpli héraðsdóms. Stefndu mótmæla kröfu stefnanda á grundvelli 134. gr. laga nr. 21/1991. Engu skipti gagnvart stefnda hvaða viðskipti forráðamenn hins gjaldþrota félags hafi átt í áður en staðið hafi verið skil á lögboðnum gjöldum til stefnda. Stefndi sé á engan hátt nákominn hinu gjaldþrota fyrirtæki eða fyrirsvarsmönnum þess. Telur stefndi að reglur gjaldþrotaskiptalaga um riftun og endurgreiðslur vegna ráðstafana til nákominna séu bundnar við það er greiðslum sé ráðstafað til þeirra. Riftunarmál verði því ekki höfðað á hendur öðrum en þeim nákomnu, sem við greiðslum hafi tekið. Stefndi eigi ekki aðild að riftunarmáli sem höfðað sé á þeim grundvelli að greiðslur hafi verið inntar af hendi til nákominna og beri að sýkna stefnda af málatilbúnaði þess efnis, sbr. 2. mgr. 16. gr. laga nr. 91/1991, um meðferð einkamála. Stefndi byggir á því, að greiðslur til stefnda hafi ekki verið með óvenjulegum greiðslueyri, heldur með peningum. Mótmælir stefndi því, að greiðslur hafi verið í formi lausafjármuna, sem seldir hafi verið 1. mars 1996. Þótt svo hafi verið hafi sú ráðstöfun átt sér stað löngu fyrir tímamark 1. mgr. 134. gr., en 2. mgr. þeirrar greinar geti ekki átt við, þar sem stefndi sé ekki nákominn hinu gjaldþrota félagi. Þá telur stefndi málið vanreifað hvað varði þann málatilbúnað stefnanda, að kröfur stefnda um skil á virðisaukaskatti hafi verið vegna hinna seldu lausafjármuna. Greiðslurnar hafi ekki verið inntar af hendi fyrr en eðlilegt hafi verið, enda hafi þær verið fallnar í gjalddaga. Þá sé ósannað að greiðslurnar hafi skert greiðslugetu þrotamanns verulega. Líta beri til þess, að um lögboðin skil á virðisaukaskatti hafi verið að ræða, sem virðisaukaskattskyldum aðila hafi verið skylt að efna að viðlagðri refsiábyrgð. Um sé að ræða vörsluskatt eða veltuskatt af vöru og þjónustu, sbr. upphafsákvæði 3. gr. laga nr. 50/1988 sbr. og 40. gr. sömu laga. Skil á vörsluskatti hafi verið óviðkomandi greiðslugetu hins gjaldþrota félags, þar sem skilyrðislaust hafi borið að skila skatti af þeim viðskiptum, sem álagningin hafi sprottið af. Greiðslan hafi því verið venjuleg eftir atvikum. Stefndi mótmælir varakröfum stefnanda byggðum á 141. gr. gjaldþrotaskiptalaga og telur skilyrði hennar ekki uppfyllt í málinu. Byggir stefndi á því, að lögboðin skil á virðisaukaskatti geti aldrei talist ótilhlýðileg ráðstöfun eða verið til hagsbóta stefnda á kostnað annarra kröfuhafa. Engu máli skipti í þessu sambandi gagnvart stefnda á hvern hátt viðskipti eða sala lausafjár hafi átt sér stað áður en greiðslan hafi borist stefnda. Kröfu um riftun eða endurgreiðslu vegna ótilhlýðilegra ráðstafana á eignum eða öðru verði aðeins beint að þeim aðila, sem tekið hafi við slíkri greiðslu. Stefndi eigi ekki aðild að máli um það hvort og að hvaða leyti ráðstafanir forráðamanna Skeiðarinnar ehf. hafi verið ótilhlýðilegar á þann hátt sem stefnandi telji. Þá hafi stefnandi ekki leitt líkur að því að Skeiðin ehf. hafi verið ógjaldfær er greiðslan hafi farið fram eða að félagið hafi orðið það vegna greiðslna til stefnda. Stefndi mótmælir þrautavarakröfum stefnanda byggðum á 139. gr. gjaldþrotaskiptalaga. Í fyrsta lagi taki ákvæðið aðeins til ráðstafana sem fram fari eftir frestdag. Einnig byggir stefndi á því, að forráðamönnum Skeiðarinnar ehf. hafi verið nauðsynlegt og lagalega skylt að standa skil á virðisaukaskatti, enda hefðu þeir að öðrum kosti orðið persónulega bótaskyldir vegna tjóns sömu fjárhæðar og skattinum hafi numið og hugsanlega bakað sér refsiábyrgð ef hún hafi ekki þegar verið komin til. Stefndi byggir og á því, að enda þótt sýslumanni hefði verið kunnugt um greiðsluvanda Skeiðarinnar ehf. sé það ekki nægilegt skilyrði til að fallast á kröfur stefnanda í einhverjum atriðum. Starfsmönnum stefnda hafi ekki verið kunnugt um að gjaldþrotaskiptabeiðni hefði komið frá Íslandsbanka hf. eða að einkahlutafélagið hefði verið ógjaldfært er greiðslan fór fram. Hafi ekkert bent til ógjaldfærni er krafa stefnda fékkst að fullu greidd í janúarmánuði 1997. Stefndi mótmælir sérstaklega fjárkröfum stefnanda byggðum á 142. gr. gjaldþrotaskiptalaga, þar sem ekki séu uppfyllt skilyrði riftunar samkvæmt framansögðu. Stefndi telur, að eðli máls samkvæmt geti riftunarreglur gjaldþrotalaga eða ákvæði 142. gr. laganna ekki átt við um skil á virðisaukaskatti. Óeðlilegt sé og andstætt megininntaki þeirra reglna, sbr. fyrrgreind ákvæði laga um virðisaukaskatt, að stefndi skili til baka virðisaukaskatti. Stefndi telur ekki skilyrði til að fallast á riftunarkröfur stefnanda að fullu. Taki riftun einungis til þeirra ráðstafana, að því leyti sem ákvæði gjaldþrotaskiptalaga, sem stefnandi byggi á, nái til og teljist uppfyllt í málinu. Jafnhliða og til stuðnings lækkunarkröfu sinni byggir stefndi á því, að einungis þær ráðstafanir sem ekki hafi beinlínis lotið að skilum á virðisaukaskatti, sæti riftun. Taki riftun og endurgreiðsla í því tilviki einungis til dráttarvaxta, álags og kostnaðar. Þá byggir stefndi lækkunarkröfu sína einnig á því að engin efni séu til að fallast á riftun og endurgreiðslu vegna þeirra ráðstafana sem fram hafi farið 9. janúar 1997, eða fyrir frestdag. Krefst stefndi því, að einungis verði í því tilviki viðurkennd riftun á 102.440 krónum, sem sé greiddur kostnaður krónur 3.000, dráttarvextir krónur 47.943 og álag krónur 51.497, en engin efni séu til að fallast á riftun höfuðstóls, þ.e. þeim virðisaukaskatti að fjárhæð krónur 790.081, sem skylt hafi verið að skila. Verði fallist á riftun þeirrar ráðstöfunar, sem fram hafi farið 9. janúar 1997, krefst stefndi þess að einungis komi til riftunar á greiðslu að fjárhæð krónur 171.917 og eftir atvikum endurgreiðsla á þeirri fjárhæð, eða krónur 13.000 í kostnað, dráttarvextir krónur 73.863 og álag krónur 85.054. Stefndi krefst þess, verði ekki á þessi rök hans fyrir lækkun fallist, að aðeins komi til riftunar á greiðslu að fjárhæð krónur 892.521 og greiðslu þeirrar fjárhæðar til stefnanda, en ekki fallist á kröfur stefnanda er lúti að riftun og endurgreiðslu vegna þeirra ráðstafana, sem fram fóru 9. janúar 1997, eins og málatilbúnaði stefnanda sé háttað. Vísar stefndi í því sambandi til áðurgreindra málsástæðna sinna, að ekki séu efni til riftunar á þeirri ráðstöfun sem fram hafi farið fyrir frestdag. Stefndi mótmælir upphafstíma dráttarvaxta og telur að miða eigi hann við þingfestingardag eða dómsuppkvaðningu eða samkvæmt mati dómsins, sbr. 3. og 4. mgr. 9. gr. laga nr. 25/1987. Telur stefndi, að í fyrsta lagi sé unnt að dæma dráttarvexti frá 27. september 1997, er mánuður var liðinn frá bréfi skiptastjóra til sýslumannsins í Hafnarfirði. Stefndi byggir kröfu sína um málskostnað á XXI. kafla laga nr. 91/1991, um meðferð einkamála. V. Stefndi var úrskurðaður gjaldþrota með úrskurði Héraðsdóms Reykjaness hinn 21. mars 1997. Frestdagur var 16. janúar 1997. Eins og fram hefur komið hætti félagið Skeiðin ehf. rekstri í febrúar 1996 og seldu eigendurnir rekstur þess og lausafé til ehf. Eldunar, sem var í eigu sona þeirra. Kaupsamningur vegna þessa er dagsettur 1. mars 1996 og var kaupverð hins selda krónur 1.681.000, sem greiðast skyldi með víxli, samþykktum af Eldun ehf. með gjalddaga 1. febrúar 1997. Stefnandi byggir aðalkröfu sína á 134. gr. laga nr. 21/1991. Byggir hann þá kröfu sína á þeirri málsástæðu, að greiðslan hafi í raun verið í formi þeirra lausafjármuna, sem ráðstafað hafi verið með kaupsamningnum og því hafi verið greitt með óvenjulegum greiðslueyri. Samkvæmt 1. mgr. 134. gr. gjaldþrotalaga er unnt að krefjast riftunar á greiðslu skuldar á síðustu sex mánuðum fyrir frestdag ef greitt er með óvenjulegum greiðslueyri. Þar sem stefnandi byggir á því, að greiðslu hafi verið ráðstafað til stefnda með kaupsamningi 1. mars 1996, liðu meira en sex mánuðir frá þeirri ráðstöfun og þar til Skeiðin ehf. varð gjaldþrota. Þá eru stefndi og Skeiðin ehf. ekki nákomnir í skilningi 2. mgr. sömu greinar og verður riftun því þegar af þeirri ástæðu ekki studd við 134. gr. laga nr. 21/1991. Kemur þá til athugunar hvort riftun verði reist á 141. gr. gjaldþrotalaga. Kemur þá fyrst til álita hvort félagið hafi verið gjaldfært, þegar það greiddi inn á skuld sína við stefnda á framangreindan hátt. Samkvæmt því sem fram er komið var andvirði hinna seldu eigna eina eign félagsins, en það hafði hætt rekstri í febrúar 1996 og fasteign þess seld á nauðungaruppboði í júlí 1996. Með vísan til þess telur dómurinn í ljós leitt, að félagði hafi verið ógjaldfært, þegar það greiddi stefnda á framangreindan hátt. Umsamið kaupverð hins selda var, eins og fram er komið krónur 1.681.000 og lýstar kröfur í búið voru að fjárhæð krónur 14.144.553. Greiðsla á krónum 1.042.521 til eins af kröfuhöfum verður að teljast ótilhlýðileg. Þó svo virðisaukaskattur sé vörsluskattur þá er rétthæð þeirra krafna á hendur þrotabúi almenn krafa í búið og hefur því ekki sérstöðu að því leyti. Kemur þá næst til athugunar hvort stefndi hafi vitað eða mátt vita um fjárhagsstöðu Skeiðarinnar ehf. og greiðslan til stefnda hafi verið ótilhlýðileg eins og á stóð. Skuld Skeiðarinnar við stefnda var í vanskilum er umrædd greiðsla fór fram. Samkvæmt gögnum málsins hafði sýslumaðurinn í Hafnarfirði sent aðfararbeiðni á félagið í nóvember 1996, en sú beiðni var afturkölluð. Jafnframt liggur fyrir að á þeim tíma hafði verið gert árangurslaust fjárnám hjá félaginu og í janúar 1997 óskar innheimtumaður ríkissjóðs eftir gjaldþrotaskiptum á félaginu. Með vísan til þessa verður að telja nægilega fram komið að stefndi hafi vitað eða mátt vita um ógjaldfærni Skeiðarinnar ehf. bæði skömmu fyrir frestdag og eftir frestdag og þar með að greiðslan var ótilhlýðileg og til þess fallin að mismuna kröfuhöfum. Ber því að fallast á varakröfu stefnanda um að rift verði með dómi greiðslu skuldar, að fjárhæð krónur 1.042.521, fyrst 9. janúar 1997, krónur 150.000 og síðan 30. janúar 1997 krónur 892.521. Þá ber að fallast á kröfu stefnanda um bætur samkvæmt 142. gr. 3. mgr. laga nr. 21/1991, eins og þær eru settar fram í varakröfu hans, enda hefur ekki verið sýnt fram á að tjón stefnanda sé minna en þar er greint. Þá ber að dæma stefnda til að greiða vexti samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 9. janúar 1997 af krónum 150.000 til 30. janúar 1997, af krónum 1.042.521 til þess dags er riftun var lýst yfir, eða 27. ágúst 1997, en með dráttarvöxtum frá þeim degi til greiðsludags eins og krafist er í stefnu. Samkvæmt þessari niðurstöðu ber að dæma stefnda til þess að greiða stefnanda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn krónur 200.000. Hervör Þorvaldsdóttir, héraðsdómari, kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Greiðslu Skeiðarinnar efh. til stefnda, að fjárhæð krónur 150.000 hinn 9. janúar 1997 og krónur 892.521 hinn 30. janúar 1997 er rift. Stefndi, íslenska ríkið, greiði stefnanda, þrotabúi Skeiðarinnar ehf., krónur 1.042.521, ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. laga nr. 25/1987 frá 9. janúar 1997 af krónum 150.000 til 30.janúar 1997, en af krónum 1.042.521 frá þeim degi til 27. ágúst 1997, en með dráttarvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda krónur 200.000 í málskostnað.

Mál nr. 165/1999

Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991

Niðurstaða héraðsdóms um að X skyldi sæta gæsluvarðahaldi á grundvelli a. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var staðfest.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 20. apríl 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 21. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 20. apríl 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til þriðjudagsins 27. apríl nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi. Þá krefst hann kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Mál nr. 302/1998

Mál fellt niður fyrir Hæstarétti Málskostnaður

Mál M gegn K var fellt niður fyrir Hæstarétti að kröfu M en með samþykki K. Var M dæmdur til greiðslu málskostnaðar en gjafsóknarkostnaður K skyldi greiðast úr ríkissjóði.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 24. júlí 1998. Þegar málið var tekið fyrir á dómþingi 19. apríl 1999 tilkynnti lögmaður áfrýjanda að þess væri nú krafist að málið yrði fellt niður en málskostnaður látinn niður falla fyrir Hæstarétti. Af hálfu stefndu var fallist á kröfu áfrýjanda um að málið yrði fellt niður en gerð krafa um málskostnað fyrir Hæstarétti eins og málið væri eigi gjafsóknarmál. Með vísan til c-liðar 1. mgr. 105. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, svo og 2. mgr. 164. gr. og 166. gr. þeirra, eins og þeim greinum var breytt með lögum nr. 38/1994, er málið fellt niður fyrir Hæstarétti. Í samræmi við meginreglu 2. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991, sbr. 166. gr. sömu laga, ber að dæma áfrýjanda til að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti svo sem í dómsorði segir, en gjafsóknarkostnaður stefndu, þar með talin þóknun lögmanns hennar, greiðist úr ríkissjóði. Dómsorð: Mál þetta er fellt niður. Áfrýjandi, M, greiði 100.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti og renni þær í ríkissjóð. Gjafsóknarkostnaður stefndu, K, þar með talin þóknun lögmanns hennar, 100.000 krónur, greiðist úr ríkissjóði.

Mál nr. 454/1998

Bifreið Líkamstjón Miski Örorka Gjafsókn

Gat hann ekki aflað neinna vinnutekna eftir slysið. Örorkunefnd mat tjón F þannig að varanlegur miski væri 15%, en varanleg örorka 10% og greiddi vátryggingafélagið SA F bætur á grundvelli þess, auk þess sem hann fékk greiddar bætur fyrir tímabundið atvinnutjón. Að beiðni F voru dómkvaddir þrír matsmenn til að meta varanlegan miska og örorku hans vegna slyssins. Töldu þeir varanlegan miska F 20%, tveir mátu varanlega örorku hans 100%, en sá þriðji 50%. Talið var að niðurstaða dómkvaddra matsmanna um miskastig F væri síður rökstudd en niðurstaða örorkunefndar og voru SA og E sýknaðir af kröfu um frekari miskabætur. Þá var talið að í ljósi aldurs, heilsufars, menntunar og starfsreynslu F hefðu verið verulegar líkur á að honum stæði ekki til boða vinna sem sanngjarnt væri að ætlast til að hann starfaði við. Voru SA og E ekki taldir hafa hnekkt þeim líkum og því var lagt til grundvallar að örorkustig hans vegna afleiðinga slyssins væri 100%. Voru SA og E dæmd til að greiða F bætur á grundvelli þessa.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Aðaláfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar 18. nóvember 1998. Þeir krefjast aðallega sýknu af kröfum gagnáfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, en til vara að krafa gagnáfrýjanda verði lækkuð og hver aðili beri sinn kostnað af málinu. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi 1. desember 1998. Hann krefst þess að aðaláfrýjendur verði í sameiningu dæmdir til að greiða sér 1.839.329 krónur með 2% ársvöxtum frá 24. janúar 1995 til 20. desember 1997, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Til vara krefst gagnáfrýjandi þess að héraðsdómur verði staðfestur um annað en málskostnað. Í báðum tilvikum krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar, sem honum hefur verið veitt á báðum dómstigum. I. Gagnáfrýjandi mun vera fæddur 13. ágúst 1928. Eins og nánar greinir í héraðsdómi varð hann fyrir slysi 24. janúar 1995 þegar bifreið í eigu aðaláfrýjandans Elíasar Theodórssonar var ekið aftan á bifreið, sem hann ók. Gagnáfrýjandi segist strax hafa fundið fyrir miklum verkjum í hálsi og hnakka, en að auki hafi fljótlega komið fram dofi og verkir í fæti. Hann hafi og verið kvalinn af verkjum í hægri öxl og herðablaði. Gagnáfrýjandi hlaut af þessu varanlegan miska og örorku. Bifreið aðaláfrýjandans Elíasar var í ábyrgðartrygginu hjá Ábyrgð hf., en aðaláfrýjandinn Sjóvá-Almennar tryggingar hf. hefur nú tekið við réttindum og skyldum þess félags. Aðaláfrýjendur viðurkenna bótaskyldu við gagnáfrýjanda vegna slyssins. Gagnáfrýjandi kveðst hafa lokið skyldunámi og gengið síðar í Lögregluskólann. Fyrst eftir skyldunám hafi hann fengist við verkamannsstörf, síðan unnið um nokkurra ára skeið sem lögreglumaður, eftir það stundað sjómennsku í tólf ár, en þá orðið verkstjóri í fiskvinnslu. Árið 1990 hafi hann tekið við starfi sem afgreiðslumaður á bensínstöð Olíuverslunar Íslands hf. í Keflavík og gegnt því til slysdags. Samkvæmt framlögðu vottorði félagsins fór gagnáfrýjandi þar af launaskrá 31. mars 1995 vegna slyssins. Hann kveðst ekki hafa aflað vinnutekna frá þeim tíma. Að tilhlutan aðaláfrýjenda lét örorkunefnd í té álit 9. desember 1996 um miskastig og örorkustig gagnáfrýjanda. Þar var komist að þeirri niðurstöðu að eftir 1. janúar 1996 hafi þess ekki verið að vænta að gagnáfrýjandi fengi frekari bata af afleiðingum slyssins. Taldi nefndin varanlegan miska gagnáfrýjanda hæfilega ákveðinn 15%, en varanlega örorku 10%. Aðaláfrýjandinn Sjóvá-Almennar tryggingar hf. greiddi gagnáfrýjanda bætur 4. apríl 1997 á grundvelli álits örorkunefndar, en við þeim var tekið „með fyrirvara um mat á varanlegri örorku“, eins og sagði í kvittun fyrir bótunum. Samkvæmt bótauppgjöri hafði aðaláfrýjandinn að auki áður greitt gagnáfrýjanda bætur fyrir tímabundið atvinnutjón að fullu með 1.135.000 krónum. Virðist mega ráða af málatilbúnaði aðilanna að aðaláfrýjandinn hafi með þessu greitt gagnáfrýjanda bætur, sem hafi svarað til launa sem hann hefði ella notið frá fyrrnefndum vinnuveitanda til loka árs 1995. Samkvæmt beiðni gagnáfrýjanda voru dómkvaddir þrír matsmenn 24. júlí 1997 til að meta varanlega örorku og varanlegan miska hans vegna slyssins. Í matsgerð 3. nóvember 1997 voru matsmennirnir einhuga um að rétt væri að telja varanlegan miska gagnáfrýjanda 20%. Tveir þeirra töldu að meta yrði varanlega örorku gagnáfrýjanda 100%, en þriðji matsmaðurinn taldi hins vegar örorkustigið hæfilega ákveðið 50%. Með bréfi 20. nóvember 1997 krafði gagnáfrýjandi aðaláfrýjandann Sjóvá-Almennar tryggingar hf. um greiðslu bóta vegna varanlegs miska og varanlegrar örorku í samræmi við niðurstöðu meiri hluta matsmanna til viðbótar fyrra uppgjöri. Í kjölfarið höfðaði gagnáfrýjandi málið með stefnu 28. janúar 1998 og krefst dóms um skyldu aðaláfrýjenda til að greiða bætur þessu til samræmis. Í héraðsdómi er greint frá málsástæðum aðilanna, svo og útreikningi á kröfu gagnáfrýjanda. II. Aðaláfrýjendur hafa ekki borið því við að gagnáfrýjandi kunni að hafa glatað rétti til að leita frekari bóta fyrir varanlegan miska en hann fékk greiddar samkvæmt uppgjöri 4. apríl 1997 vegna þess orðalags í þargreindum fyrirvara hans, sem áður er getið. Í niðurstöðu álitsgerðar örorkunefndar 9. desember 1996 er meðal annars dregin saman í stuttu máli frásögn af heilsufari gagnáfrýjanda fyrir slysið 24. janúar 1995, áverkum, sem hann varð þá fyrir, og helstu varanlegu afleiðingunum af þeim. Segir síðan: „Að öllum gögnum virtum telur nefndin varanlegan miska hans vegna afleiðinga slyssins hæfilega metinn 15% ...”. Í matsgerð 3. nóvember 1997 færði meiri hluti matsmanna eftirfarandi rök fyrir niðurstöðu sinni um varanlegan miska gagnáfrýjanda: „Að því er varðar varanlegan miska skv. 4. gr. skaðabótalaganna, er þess ekki að vænta, að Friðjón fái frekari bata hér eftir. Af fyrirliggjandi læknisfræðilegum gögnum telst rétt að meta honum varanlegan miska vegna afleiðinga slyssins 20% ...”. Í séráliti eins matsmanns lýsti hann sig sammála þessari niðurstöðu meiri hlutans án frekari röksemdafærslu. Með 10. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993 gefst tjónþola eða þeim, sem ber ábyrgð á tjóni, kostur á að afla álits um miskastig og örorkustig hjá örorkunefnd, sem skipuð er tveimur læknum og einum lögfræðingi. Ekki er girt fyrir það með lögum að leita megi annarra sönnunargagna um miskastig og örorkustig, þar á meðal matsgerðar dómkvaddra manna, hvorki vegna þess eins að unnt sé að afla álits örorkunefndar um þessi atriði né að slíks álits hafi þegar verið aflað. Sé slíkra gagna aflað til viðbótar álitsgerð örorkunefndar verða dómstólar að skera úr um sönnunargildi þeirra eftir almennum reglum, sbr. 1. mgr. 44. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, enda leiða engar réttarreglur til þeirrar niðurstöðu að meira hald sé til sönnunar í öðru hvoru, matsgerð dómkvaddra manna eða álitsgerð örorkunefndar. Eins og áður greinir var við aðdraganda að málsókn þessari staðið þannig að verki að fyrst var leitað álitsgerðar örorkunefndar um miskastig og örorkustig gagnáfrýjanda. Er það í samræmi við þá aðalreglu, sem gengið er út frá í ákvæðum I. kafla skaðabótalaga. Niðurstaða dómkvaddra manna um miskastig gagnáfrýjanda er síður rökstudd en niðurstaða örorkunefndar um sama efni. Matsgerðin getur því ekki nægt til að hrinda sönnunargildi álitsgerðar örorkunefndar um miskastigið. Breytir engu í þessu sambandi að héraðsdómur, sem var meðal annars skipaður sérfróðum manni um bæklunarskurðlækningar, hafi kosið að fallast á niðurstöðu dómkvaddra matsmanna, enda verður ekki ráðið af gögnum málsins að sá sérfræðingur hafi gert sjálfstæða könnun á heilsufari gagnáfrýjanda. Óumdeilt er að gagnáfrýjandi hafi með uppgjöri við aðaláfrýjandann Sjóvá-Almennar tryggingar hf. 4. apríl 1997 fengið að fullu greiddar miskabætur, sem ákveðnar voru á grundvelli miskastigs samkvæmt álitsgerð örorkunefndar. Verða aðaláfrýjendur því sýknaðir af kröfu gagnáfrýjanda um frekari miskabætur. III. Við mat á varanlegri skerðingu á getu gagnáfrýjanda til að afla vinnutekna vegna afleiðinga slyssins, sem hann varð fyrir 24. janúar 1995, verður meðal annars að líta til þeirra kosta, sem hann átti á atvinnu sem sanngjarnt er að ætlast til að hann starfaði við, sbr. 2. mgr. 5. gr. skaðabótalaga. Gagnáfrýjandi var eins og áður greinir 66 ára á slysdegi. Í kjölfar slyssins lét hann af því starfi, sem hann hafði þá gegnt um nokkurra ára skeið. Með greiðslu bóta fyrir tímabundið atvinnutjón hafa aðaláfrýjendur viðurkennt að gagnáfrýjandi hafi með öllu verið óvinnufær vegna áverka, sem hann hlaut við slysið, til loka ársins 1995. Eins og málið liggur fyrir verður því að miða við að gagnáfrýjandi hafi í ársbyrjun 1996, þegar skeiði tímabundins atvinnutjóns hans var lokið, getað leitað út á vinnumarkað að nýju starfi, sem kynni að hæfa aðstæðum hans og heilsufari, að gættu því að hann var þá svo á sig kominn sem miskastig, staðreynt frá læknisfræðilegu sjónarmiði, hefur síðar leitt í ljós. Í upphafi árs 1996 var gagnáfrýjandi 67 ára að aldri. Af því, sem áður greinir, verður að telja sýnt að hann hafði hvorki menntun né starfsreynslu til að fást við vinnu af öðrum toga en hann hafði áður sinnt. Í niðurstöðu álitsgerðar örorkunefndar segir að hann hafi allt frá slysinu verið ófær um að vinna sömu eða svipuð störf og hann gegndi fram að því. Að áliti meiri hluta dómkvaddra matsmanna var gagnáfrýjandi ófær um að sinna störfum, sem krefðust líkamlegrar áreynslu. Að þessu gættu verður að fallast á með gagnáfrýjanda að í ljósi aldurs hans, heilsufars, menntunar og starfsreynslu hafi verulegar líkur verið fyrir því að honum stæði ekki til boða vinna, sem sanngjarnt var að ætlast til að hann starfaði við. Aðaláfrýjendur hafa ekki leitast við að hrinda þeim líkum með gögnum um framboð á atvinnu á því svæði, þar sem gagnáfrýjandi býr, eða með því að leiða í ljós að honum gæti hafa staðið til boða að hefja á ný vinnu hjá Olíuverslun Íslands hf. við léttari störf en hann áður gegndi. Verður samkvæmt þessu að leggja til grundvallar að örorkustig gagnáfrýjanda samkvæmt 5. gr. skaðabótalaga vegna afleiðinga slyssins sé 100%. Samkvæmt kröfugerð gagnáfrýjanda, sem tölulegur ágreiningur er ekki um, eru bætur vegna þessarar varanlegu örorku hans 1.854.621 króna. Áður hafði aðaláfrýjandinn Sjóvá-Almennar tryggingar hf. greitt gagnáfrýjanda 157.415 krónur í bætur fyrir varanlega örorku á grundvelli álitsgerðar örorkunefndar. Koma þær bætur til frádráttar. Verða aðaláfrýjendur því dæmdir í sameiningu til að greiða gagnáfrýjanda 1.697.206 krónur með vöxtum, eins og í dómsorði greinir. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað og gjafsóknarkostnað gagnáfrýjanda skulu vera óröskuð. Um málskostnað fyrir Hæstarétti og gjafsóknarkostnað fer samkvæmt því, sem í dómsorði segir. Dómsorð: Aðaláfrýjendur, Elías Theodórsson og Sjóvá-Almennar tryggingar hf., greiði gagnáfrýjanda, Friðjóni Þorleifssyni, 1.697.206 krónur með 2% ársvöxtum frá 24. janúar 1995 til 20. desember 1997, en dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað og gjafsóknarkostnað gagnáfrýjanda skulu vera óröskuð. Aðaláfrýjendur greiði 300.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti, sem renni í ríkissjóð. Allur gjafsóknarkostnaður gagnáfrýjanda fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns hans, 250.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 27. október 1998. Mál þetta sem dómtekið var 29. september sl. er höfðað með stefnu þingfestri 10. febrúar 1998 af Friðjóni Þorleifssyni, Heiðarholti 34, Keflavík gegn Elíasi Theódórssyni, Skólavegi 7, Keflavík og Sjóvá-Almennum tryggingum hf., Kringlunni 5, Reykjavík . Dómkröfur Stefnandi krefst þess að stefndu verði dæmdir til að greiða sér óskipt 1.839.329 krónur í skaðabætur með 2% ársvöxtum frá 24. janúar 1995 til 20. desember 1997, en með dráttarvöxtum samkvæmt 10. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Jafnframt er krafist málskostnaðar að mati réttarins eins og málið væri ekki gjafsóknarmál. Stefndu gera þær dómkröfur aðallega að þeir verði sýknaðir og stefnanda gert að greiða þeim málskostnað en til vara að kröfur stefnanda verði lækkaðar og hvor aðilinn látinn bera sinn kostnað af málinu. Málavextir Stefnandi var ökumaður bifreiðar sem ekið var aftan á þann 24. janúar 1995. Bifreið hans, Z-1475, var kyrrstæð en hentist fram við áreksturinn og lenti á kyrrstæðri bifreið er var fyrir framan. Við áreksturinn kveðst stefnandi hafa fengið tvo hnykki á líkamann. Stefndi Elías var ökumaður bifreiðarinnar R-19142 sem ekið var aftan á bifreið stefnanda, en bifreið hans var ábyrgðartryggð hjá hinu stefnda félagi. Stefnandi kveðst fyrir slysið hafa verið við mjög góða heilsu. Hann hafi m.a. verið virkur í frjálsum íþróttum á yngri árum og keppt í ýmsum greinum. Þá hafi hann á síðari árum þjálfað knattspyrnulið, leikið golf, keiluspil, stundað skíða- og skautaíþróttina o.fl. Hann hafi fram að slysinu starfað við bensínafgreiðslu hjá Olíuverslun Íslands og þar hafi hann haft öruggt starf til sjötugs, sbr. staðfestingu dags. 1. mars 1996 á dskj. nr. 6. Stefnandi kveður mikla breytingu hafa orðið á heilsufari sínu eftir slysið. Hann hafi strax fundið fyrir miklum verkjum í hálsi og hnakka og fljótlega hafi farið að bera á dofa og verkjum í vinstra fæti. Þá hafi stefnandi verið kvalinn af verkjum í hægri öxl og herðablaði. Sökum þessa hafi stefnandi verið óvinnufær allt frá slysdegi. Örorkunefnd skv. l. 50/1993 mat varanlega örorku og miska stefnanda í skriflegri álitsgerð þann 9. desember 1996. Taldi nefndin að varanleg örorka væri 10% en varanlegur miski 15%. Hið stefnda félag gerði upp bætur á grundvelli þess mats þann 4. apríl 1997, sbr. dskj. nr. 13. Stefnandi undi ekki niðurstöðu örorkunefndar og gerði sérstakar athugasemdir með bréfi þann 27. desember 1996, sjá dskj. nr. 12, og óskaði síðan eftir dómkvaðningu matsmanna með bréfi til Héraðsdóms Reykjavíkur þann 11. júlí 1997. Dómkvaddir voru Magnús Thoroddsen hrl. og læknarnir Atli Þór Ólason og Leifur N. Dungal. Leifur N. Dungal og Magnús Thoroddsen töldu að rétt væri að meta stefnanda með 100% örorku vegna slyssins enda væri óraunhæft að telja að maður á þessum aldri fengi eitthvert létt launað starf er hentaði. Matsmaðurinn Atli Þór Ólason áleit hins vegar að rétt væri að meta örorkuna 50% þar sem stefnandi hefði einhverja getu til að vinna léttari störf. Matsmenn voru sammála um að varanlegur miski væri rétt metinn 20%. Lögmaður stefnanda sendi hinu stefnda félagi bréf þann 20. nóvember 1997 þar sem þess var krafist að gengið yrði til uppgjörs á grundvelli 100% mats vegna varanlegrar örorku. Í svari félagsins frá 30. desember 1997 er boðin greiðsla sem miðar við 50% mat á varanlegri örorku og 20% varanlegan miska. Var því boði hafnað en til sátta bauð stefnandi að uppgjör skyldi eiga sér stað miðað við 75%. Því hafnaði hið stefnda félag. Stefnandi fékk gjafsókn þann 25. september sl. Málsástæður stefnanda og lagarök 1.Bótaskylda Ekki er deilt um bótaskyldu í málinu en hún byggir á 90. gr., sbr. 88. gr. umferðarlaga nr. 50/1987 gagnvart stefnda Elíasi, sem skráðum eiganda bifreiðarinnar R-19142. Greiðsluskylda og aðild Sjóvá- Almennra trygginga hf. byggir á 1. mgr. 97. gr. umferðarlaga. Bifreiðin var á slysdegi tryggð hjá Ábyrgð hf. en Sjóvá-Almennar tóku við réttindum og skyldum þess félags þann 1. janúar 1997. 2. Sundurliðun dómkröfunnar Tjón stefnanda vegna varanlegra afleiðinga slyssins sundurliðast þannig: Stefnandi kveður tjón vegna varanlegs miska reiknað út á grundvelli samhljóða niðurstöðu hinna dómkvöddu matsmanna um 20% varanlegan miska. Við uppgjörið 4. apríl 1994 hafi verið gerð upp 15% með 418.958 krónum og við bætist nú 5% sem reiknist af 4.373.000 krónum samkvæmt. 4. gr. skaðabótalaga, þ.e. 142.123 krónur. Því verði bætur fyrir varanlegan miska samtals 561.081 króna að frádreginni innborgun samkvæmt framangreindu. Tjón vegna varanlegrar örorku reiknist með hliðsjón af launum stefnanda síðustu 12 mánuði fyrir slys. Þau laun hafi verið 1.299.977 krónur. Við bætist 5,81% vísitöluhækkun og 6% vegna tillags í lífeyrissjóð, margfaldað með 7,5 samkvæmt 5.-7. gr. skaðabótalaga, en frá dragist 84% vegna aldurs tjónþola á slysdegi samkvæmt 9. gr. skaðabótalaga. Samtals geri þetta 1.854.621 krónu, en frá sé dregin greiðsla inn á varanlega örorku þann 4. apríl 1997 að fjárhæð 157.415 krónur. 3. Mat á varanlegum miska skv. 4. mgr. skaðabótalaga Eins og áður greini byggir krafa stefnanda í þessu efni á 20% mati hinna dómkvöddu matsmanna. Þar sem stefnanda sé ekki ljóst hvort stefndi muni mótmæla þessum þætti bótakröfunnar, verði látið við það sitja að rökstyðja kröfuna með tilliti til þeirra sjónarmiða sem fram komi í matsgerðinni. Stefnandi áréttar sérstaklega að dómurinn sé engan hátt bundin af niðurstöðum örorkunefndar um mat á varanlegum miska og varanlegri örorku. Dómurinn meti þetta atriði sjálfstætt samkvæmt fyrirliggjandi sönnunargögnum eins og meginreglan í 1. mgr. 44. gr. l. nr. 91/1991 um meðferð einkamála um frjálst sönnunarmat dómara geri ráð fyrir, meðal annars sönnunargildi matsgerðar, sbr. 2. mgr. 66. gr. l. nr. 91/1991. Álitsgerð örorkunefndar samkvæmt 10. gr. skaðabótalaga séu ekki lögbundið sönnunargagn heldur álit óháðs aðila sem hvorugur málsaðili sé bundinn við nema um það hafi ef til vill verið samið fyrirfram. Skaðabótalögin sjálf byggi á þessu sjónarmiði, þ.e. að hvor aðili um sig geti „óskað álits” örorkunefndar, en það sé á engan hátt bindandi ef ekki sé sátt um niðurstöðuna. 4. Mat á varanlegri örorku Stefnandi kveður aðalágreining aðila þessa máls snúast um það hver varanleg örorka stefnanda sé samkvæmt 5. gr. skaðabótalaga, þ.e. hvert vinnutekjutap stefnanda af völdum slyssins sé. Stefnandi hafi talið niðurstöðu örorkunefndar frá 9. desember 1996 um 10% örorku ranga, enda hafi niðurstaðan ekki verið rökstudd. Álit dómkvaddra matsmanna, samkvæmt matsgerð þann 3. nóvember 1997 hafi verið á þá leið að tveir matsmanna töldu örorkuna rétt metna 100% en einn matsmaður taldi rétt að meta hana 50%. Röksemdir í matinu, bæði læknis- og lögfræðilegar, sýni berlega hversu fráleitt mat örorkunefndarinnar hafi verið og hafi stefndi, Sjóvá-Almennar tryggingar hf., fallist á það með því að bjóða fram bætur fyrir 50% varanlega örorku. Stefnandi hafi verið óvinnufær frá slysdegi og verði það sýnilega áfram allt til áætlaðra starfsloka. Örorka hans sé því alger, 100%. Öll rök styðji niðurstöðu hinna dómkvöddu manna. Er í því sambandi sérstaklega bent á eftirfarandi: 1) Við mat á varanlegri örorku skuli samkvæmt 2. mgr. 5. gr. skaðabótalaga líta til þeirra kosta sem tjónþoli eigi að afla sér tekna með vinnu sem sanngjarnt er að ætlast til að hann starfi við. Þetta merki að sá sem meti varanlega örorku verði að áætla það í ljósi menntunar, reynslu og aldurs hins slasaða, að hve miklu marki honum sé unnt að afla tekna samanborið við ástandið fyrir slysdag. Megintilgangur skaðabótalaganna hafi verið að bætur miðuðust við einstaklingsbundnar forsendur og mat á tekjutapi hvers tjónþola fyrir sig og ljóst að í sumum tilvikum yrði um verulega lækkun á bótum að ræða en í öðrum - einkum þar sem aðstæður eru sérstaks eðlis - myndu þær hækka og þá mikið. Stefnandi telur að í sínu tilviki séu engin rök til annars en að dæma skaðabætur á grundvelli mats um 100% varanlega örorku enda sé sú niðurstaða í raun orðin staðreynd, eftir því sem lengra hafi liðið frá slysdegi. Stefnanda hafi ekki reynst unnt að taka upp fyrra starf og með tilliti til atvinnutækifæra fólks sem komið sé yfir 66 ára aldur sé ljóst að hann eigi þess ekki kost að afla sér tekna með neinni „vinnu sem sanngjarnt er að ætlast til að hann starfi við.” Þetta sé í raun augljóst öllum þeim sem vilji sjá og beita heilbrigðri skynsemi við túlkun skaðabótalaga. 2) Í framlögðu vottorði fyrrum vinnuveitanda stefnanda sé það vottað að hann hafi unnið starf sitt við þjónustustöð Olís í Keflavík af trúmennsku og reglusemi. Fjarvistir fram að slysinu 24. janúar 1995 hafi engar verið og miðað við mætingar og vinnugæði séu allar líkur á því að stefnandi hefði starfað til sjötugs hjá Olís. 3) Stefnandi hafi alla tíð unnið störf er krefjast líkamlegrar áreynslu. Hann hafi hvorki aflað sér bóklegrar menntunar né starfsþjálfunar sem geri honum kleift að vinna þau störf sem ekki krefjast líkamlegrar áreynslu. Slík vinna sé heldur ekki í boði fyrir aldrað fólk. Það sé hreint óraunsæi að halda því fram að stefnandi geti unnið við einhver léttari störf, eins og ráð virðist vera fyrir gert í áliti örorkunefndar og sér áliti Atla Þórs Ólasonar matsmanns. Þar séu engin störf sem með sanngirni megi ætlast til að stefnandi taki sér fyrir hendur á gamals aldri með þá menntum og starfsreynslu sem hann hafi. 4)Við mat á örorku fólks sem komið sé á aldur við stefnanda eigi ekki að taka tillit til aldurs þess í matinu sjálfu. Það sé gert í lögunum, sbr. 9. gr. skaðabótalaga, en samkvæmt þeirri grein lækki bætur til slasaðs fólks eftir aldri þeirra, í tilviki stefnanda 84% af fullum bótum. 5) Í 4. mgr. 5. gr. skaðabótalaga sé sú regla sett að greiðslur sem tjónþoli fái frá lífeyrissjóðum og almannatryggingum dragist ekki frá skaðabótakröfu hans. Stefnandi telur það jafn ljóst að við mat á varanlegri örorku megi ekki taka tillit til þeirra réttinda sem hann kunni að eiga á þessu sviði og greiðslu eftirlauna. 5. Önnur lagarök Krafa um 2% vexti frá slysdegi byggir á 1. mgr. 16. gr. skaðabótalaga. Varðandi dráttarvaxtakröfu er vísað til 10. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. 2. mgr. 16. gr. skaðabótalaga, en dráttarvaxta er krafist þegar liðinn er einn mánuður frá því að hinu stefnda félagi var send sú matsgerð sem málssókn þessi byggir á. Um málskostnaðarkröfuna er vísað til 129. og 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Málsástæður stefnda og lagarök Stefndu kveða engan ágreining um bótaskyldu í máli þessu og þá ekki um það að stefndu beri að greiða stefnanda fullar bætur samkvæmt gildandi skaðabótarétti. Ágreiningsefnið sé fyrst og fremst um það hvert sé umfang þess skaða sem stefnandi hafi orðið fyrir vegna slyssins. Fyrir liggi í málinu álitsgerð örorkunefndar, samkvæmt 10. gr. laga nr. 50/1993, sem framkvæmd hafi verið að beiðni aðila málsins. Niðurstaða hennar sé sú að varanlegur miski stefnanda sé 15% en varanleg örorka 10%. Hafi uppgjör farið fram á grundvelli þessarar álitsgerðar, sbr. dskj. nr. 15, og hafi stefnandi því fengið tjón sitt bætt í samræmi við niðurstöðu örorkunefndar og gildandi skaðabótalög. Byggi aðalkrafa stefndu á þessu sjónarmiði. Dómkröfur stefnanda í máli þessu byggi á áliti þriggja dómkvaddra matsmanna sem stefnandi hafi látið dómkveðja vegna slyssins þar sem hann hafi ekki sætt sig við niðurstöðu örorkunefndarinnar. Eins og fram komi í stefnu hafi hinir dómkvöddu matsmenn ekki orðið sammála, meiri hlutinn, tveir matsmannanna, töldu að varanlegur miski stefnanda vegna slyssins væri 20% en varanleg örorka 100%. Einn hinna dómkvöddu matsmanna hafi hins vegar komist að þeirri niðurstöðu hvað varanlegu örorkuna snertir að hún skyldi metin 50%. Hið stefnda vátryggingafélag hafi boðið stefnanda uppgjör umfram skyldu á grundvelli niðurstöðu þessa sérálits. Því hafi verið hafnað af hálfu stefnanda. Miði dómkröfur hans því við að varanleg örorka stefnanda vegna slyssins sé 100%. Hvað það atriði snerti vilja stefndu segja þetta. Fyrir liggi álitsgerð örorkunefndar þeirra sem starfar samkvæmt 10. gr. laga nr. 50/1993. Eins og kunnugt sé sitji í nefndinni tveir læknar og einn hæstaréttar­lögmaður. Eðli málsins samkvæmt verði að telja ljóst að um sé að ræða aðila með reynslu og kunnáttu sem telja megi sérstaka. Stefndu telji að niðurstöður dómkvaddra matsmanna fái ekki hnekkt mati örorkunefndarinnar. Í þeim efnum skuli minnt á að hinir dómkvöddu matsmenn hafi klofnað í áliti sínu. Þá vilji stefndu einnig benda á og leggja á það áherslu að þeir telji útilokað að áverki sá sem stefnandi varð fyrir eigi að leiða til 100% varanlegrar örorku. Í þeim efnum skuli bent á skyldu stefnanda til að takmarka tjón sitt og ljóst sé að hann hefði getað gert það með því að fara í léttari störf, svo sem fram komi í sératkvæði eins dómkvaddra matsmanna. Einnig að stefnanda hafi farið á eftirlaun vegna slyssins þar sem hann hafi ekki hafið ekki störf að nýju. Niðurstaða Örorkunefnd hefur fjallað um um varanlega örorku stefnanda og miskastig og er álitsgerð nefndarinnar dagsett 9. desember 1996. Í niðurstöðu álitsgerðarinnar eru raktir þeir áverkar sem stefnandi hlaut og einkenni þau sem hann hefur eftir slysið en ekki er að finna eiginlegan rökstuðning fyrir niðurstöðu nefndarinnar, sem er sú að varanlegur miski stefnanda vegna afleiðinga slyssins sé 15% en varanleg örorka hans 10%. Matsgerð dómkvaddra matsmanna er dagsett 3. nóvember 1997. Í niðurstöðu þeirra segir að stefnandi geti nú ekki lengur stundað það starf sem hann gegndi, er slysið varð, né heldur sinnt öðrum störfum er krefjast líkamlegrar áreynslu. Hann hafi enga starfsmenntun og hafi alla ævi stundað störf sem reyni á líkamann. Hann hafi nú misst getu til þess og önnur störf sem krefjist andlegra hæfileika, verkkunnáttu eða menntunar, ráði hann ekki við. Matsmenn vísa til 2. mgr. 5. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993 en þar segir: „Þegar tjón vegna örorku er metið skal líta til þeirra kosta sem tjónþoli á til að afla sér tekna með vinnu sem sanngjarnt er að ætlast til að hann starfi við.” Matsmenn vísa einnig til greinargerðar með þessu ákvæði laganna. Niðurstaða tveggja matsmanna, Leifs Dungals læknis og Magnúsar Thoroddsen hrl., er sú að ekki verði með sanngirni ætlast til þess að stefnandi stundi störf er krefjist líkamlegrar áreynslu og ekki sé sanngjarnt að ætlast til að hann geti fengið vinnu við andleg störf hér eftir. Telja verði útilokað, miðað við fyrirliggjandi læknisfræðileg gögn, að líkamlegt ástand hans eigi eftir að batna og óraunhæft að telja að hann geti, á þessum aldri, fengið eitthvert létt launað starf er honum henti, eins og heilsu hans sé komið. Meta þeir örorku hans af völdum slyssins 100% en varanlegan miska 20% Þriðji matsmaðurinn, Atli Þór Ólason læknir, metur varanlega örorku vegna slyssins 50% en er sammála hinum tveimur um að varanlegur miski sé 20%. Í séráliti Atla Þórs Ólasonar kemur m.a. fram að við mat á örorku stefnanda líti hann fyrst til þess líkamsskaða er slysið olli. Stefnandi hafi orðið fyrir tognunaráverka á háls og mjóbak með fremur útbreiddum einkennum án skemmda á bein- eða taugavef. Fram hafi komið að stefnandi hafi starfað á bensínstöð og hafi fengið óþægindi við erfiðari hluta þess starfs svo sem við að bera böggla, tunnur eða annað og hindri það hann við það starf. Hins vegar geti hann unnið léttari hluta þess starfs, svo sem að dæla bensíni á bíla. Þá hafi hann sýnt færni í að vinna létt störf á heimili og spili lítillega golf. Samkvæmt því verði að telja að stefnandi hafi getu til að vinna létt störf og sé því ekki fallist á að geta hans til þess að afla sér launatekna sé 100% skert. Taka þurfi tillit til þeirra hugsanlegu starfa er stefnandi kynni að geta sinnt. Einnig hafi hann vissar skyldur til þess að takmarka tjón sitt sem mest hann geti og þar með nýta þá vinnugetu sem hann enn búi yfir. Að mati Atla Þórs er starfsörorka stefnanda meiri en miskastig og að teknu tilliti til mikilla einkenna stefnanda og aldurs hans telur hann að meta beri starfsörorku 50%. Stefnandi var 66 ára er slysið varð. Samkvæmt þeim læknisfræðilegu gögnum er fyrir liggja hafði hann verið hraustur framan af ævi, stundað íþróttir og verið í fullri vinnu. Ekki er vitað til að hann hafi leitað til lækna eða heilbrigðisstarfsfólks vegna stoðkerfiseinkenna. Þrátt fyrir þetta hafi stefnandi verið kominn með talsverðar slitbreytingar í hrygg við slys 23. janúar 1995 sem sjáist á röntgenmyndum fyrstu mánuðina eftir slys. Við slysið tognaði hann á hálsi og fékk hnykk á bak. Við þetta komu fram mikil einkenni frá mjóbaki og vægari einkenni um tognun í hálsi. Einkenni frá hægri öxl kunna að vera afleidd frá hálsi en ekki var um að ræða beinan áverka á öxlina við slysið. Hefðbundin meðferð næsta árið eftir slys bar nokkurn árangur hvað varðar verki í hálsi og hægri öxl og verkir minnkuðu. Einkenni í dag frá hálsi og hægri öxl eru fyrst og fremst álagseinkenni og þreytuverkur eftir álag og vægt skert hreyfigeta í hálsi og hægri öxl. Einkennin frá mjóbaki eru afleiðing slyssins en orsakast fyrst og fremst af þeim slitbreytingum og hrörnun á liðþófa sem til staðar voru fyrir slys. Mjóbaksverkirnir í kjölfar slyssins eru enn til staðar í hvíld og aukast við álag. Verkirnir í vinstra ganglim eru farnir en þess í stað eru slæmir verkir í hægri ganglim. Með hliðsjón af framansögðu er fallist á þá niðurstöðu dómkvaddra matsmanna að varanlegur miski sé hæfilega metinn 20%. Eins og áður getur er mikið ósamræmi í niðurstöðum varðandi varanlega örorku stefnanda. Svo sem áður greinir var stefnandi var 66 ára gamall er slysið varð. Hann starfaði sem bensínafgreiðslumaður hjá OLÍS og var tekinn þar af launaskrá tveimur mánuðum eftir slys. Hann var síðan sjúkraskráður í eitt ár og naut bóta frá hinu stefnda tryggingafélagi allan þann tíma. Engin vissa er fyrir því að stefnandi hefði unnið til 70 ára aldurs hefði hann ekki orðið fyrir umræddu slysi, en eins og fram kemur hér að framan voru þá komnar fram slitbreytingar og ómögulegt að segja til um hvort einkenni slitgigtar hefðu komist á það stig að þau hindruðu stefnanda í starfi. Þá liggja ekki fyrir í málinu nein læknisfræðileg gögn er styðja að stefnandi sé með öllu óvinnufær. Telja verður, miðað við það sem fram er komið um líkamlegt ástand stefnanda, að 20% varanlegur miski hafi ekki leitt til 100% skerðingar á aflahæfi. Við mat á varanlegri örorku ber hinsvegar, samkvæmt 2. mgr. 5. gr. laga nr. 50/1993, einnig að líta til þeirra kosta sem tjónþoli á til að afla sér tekna með vinnu sem sanngjarnt er að ætlast til að hann starfi við. Þó að greiðslur fá þriðja aðila hafi ekki áhrif á útreikning örorkubóta þá þykir verða að taka undir þau sjónarmið er koma fram í áliti matsmannsins Atla Þórs Ólasonar að slíkar greiðslur geti haft óbein áhrif á tjónþola sjálfan, einkum þegar þær nægja til lífsviðurværis og eru litlu lægri en tekjur sem viðkomandi myndi afla sér með vinnu. Telja verður samkvæmt framansögðu að stefnandi hafi getu til þess að vinna létt störf. Hár aldur hans dregur eðlilega úr þeim möguleikum sem hann hefur til að fá slík störf en stefnandi þykir ekki hafa sýnt fram á í máli þessu að viðleitni hans til þess að fá léttara starf hafi verið mikil. Þegar virtur er varanlegur miski stefnanda og litið til þeirra atriða, sem hér að framan eru rakin, er það niðurstaða dómsins að varanleg örorka stefnanda sé hæfilega metin 75%. Útreikningi stefnanda á bótum vegna varanlegrar örorku og varanlegs miska hefur ekki verið mótmælt. Þykir því mega taka kröfur stefnanda til greina með 1.375.674 krónum. Dráttarvaxtakröfu hefur ekki verið mótmælt og verður hún tekin til greina eins og hún er fram sett í stefnu. Eftir þessari niðurstöðu verður stefndu gert að greiða stefnanda málskostnað sem ákveðst 536.000 krónur og greiðist hann í ríkissjóð. Gjafsóknarkostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns stefnanda, Jóhannesar K. Sveinssonar hdl., 225.000 krónur og er þá ekki tekið tillit til virðisaukaskatts á málflutningsþóknun. Dóminn kvað upp Kristjana Jónsdóttir héraðsdómari ásamt meðdómendunum Helga I. Jónssyni héraðsdómara og Ríkarði Sigfússyni bæklunarskurðlækni. Dómsorð: Stefndu, Elías Theódórsson og Sjóvá-Almennar tryggingar hf., greiði stefnanda, Friðjóni Þorleifssyni, óskipt 1.375.674 krónur með 2% ársvöxtum frá 24. janúar 1995 til 20. desember 1997, en með dráttarvöxtum samkvæmt 10. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags og 536.000 krónur í málskostnað sem greiðist í ríkissjóð. Gjafsóknarkostnaður stefnanda 536.000 krónur, þar með talin þóknun lögmanns hans Jóhannesar K. Sveinssonar hdl., 225.000 krónur, greiðist úr ríkissjóði.

Mál nr. 335/1998

Fasteignasala Skaðabætur Vátrygging Gjafsókn Frávísun frá héraðsdómi að hluta

G, starfsmaður á fasteignasölunni H, tók að sér að ávaxta fé M og K, sem var andvirði fasteigna sem H hafði haft milligöngu um sölu á. G gat ekki endurgreitt þeim alla fjárhæðina og var hann með dómi Hæstaréttar dæmdur í fangelsi vegna fjársvika gagnvart M og K. Höfðuðu M og K mál gegn KV, sem var löggiltur fasteignasali hjá H, og vátryggingafélaginu SA, þar sem KV hafði starfsábyrgðartryggingu, til endurgreiðslu þess hluta fjárins sem ekki hafði fengist greiddur. Kröfum M og K á hendur SA var vísað frá héraðsdómi þar sem skilyrðum um stofnun kröfu tjónþola á hendur félaginu var ekki fullnægt þegar málið var höfðað. Í ljósi þess að M og K þekktu G ekkert þegar viðskipti þeirra hófust, að kvittanir fyrir greiðslum voru gerðar í nafni H og að fjárgreiðslur M og K til G komu til vegna umsýslu hans í þágu þeirra við kaup og sölu á fasteignum var talið að hin refsiverða meðferð hans á fé þeirra væri nægilega tengd verkefnum hans sem starfsmanns H til að skaðabótaábyrgð yrði felld á KV eftir reglunni um vinnuveitandaábyrgð. Var KV dæmdur til að greiða M og K stefnufjárhæðina.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar 25. ágúst 1998. Þeir krefjast þess að stefnda Kristjáni V. Kristjánssyni verði gert að greiða sér 5.863.815 krónur ásamt 0,6% ársvöxtum af 4.600.000 krónum frá 28. desember 1995 til 23. janúar 1996, en af 5.000.000 krónum frá þeim degi til 26. janúar 1996, af 7.000.000 krónum frá þeim degi til 15. febrúar 1996, af 10.995.740 krónum frá þeim degi til 1. mars 1996, en með 0,9% ársvöxtum frá þeim degi til 1. maí 1996, 0,8% ársvöxtum frá þeim degi til 1. júní 1996, 0,7% ársvöxtum frá þeim degi til 29. júlí 1996, af 9.339.280 krónum frá þeim degi til 30. ágúst 1996, af 8.544.910 krónum frá þeim degi til 9. september 1996, af 7.896.405 krónum frá þeim degi til 25. september 1996, af 6.898.862 krónum frá þeim degi 25. október 1996, af 6.052.886 krónum frá þeim degi til 1. nóvember 1996, með 0,8% ársvöxtum frá þeim degi til 17. janúar 1997, af 5.863.815 krónum frá þeim degi til 11. september 1997, en með dráttarvöxtum samkvæmt vaxtalögum nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefjast þeir þess að stefnda Sjóvá-Almennum tryggingum hf. verði gert að greiða þeim úr starfsábyrgðartryggingu Kristjáns V. Kristjánssonar vegna Hugins fasteignamiðlunar ehf., 4.795.875 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt vaxtalögum frá 8. september 1997 til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar, sem þeim var veitt í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi Sjóvá-Almennar tryggingar hf. krefst þess aðallega að kröfum áfrýjenda á hendur sér verði vísað frá héraðsdómi, en til vara er krafist sýknu af kröfunum. Í báðum tilvikum er krafist málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Stefndi Kristján V. Kristjánsson krefst aðallega sýknu af kröfum áfrýjenda og málskostnaðar fyrir Hæstarétti, en til vara að kröfur áfrýjenda verði lækkaðar og málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. I. Með dómi Hæstaréttar 17. september 1998 í máli nr. 131/1998 var Gísli Edmund Úlfarsson, stjórnarmaður og hluthafi í fasteignasölunni Huginn fasteignamiðlun ehf., dæmdur í 12 mánaða fangelsi vegna fjársvika gagnvart áfrýjendum. Var vísað til forsendna héraðsdóms um sakfellingu ákærða. Með því var staðfest að áfrýjendur hafi orðið fyrir tjóni vegna þess að Gísli hafi blekkt þau til að afhenda sér söluandvirði fasteigna, er fasteignasalan hafði tekið til sölu. Stefndi Kristján rak fasteignasölu þessa sem löggiltur fasteignasali, sbr. 1. gr. þágildandi laga nr. 34/1986 um fasteigna- og skipasölu, og hafði keypt starfsábyrgðartryggingu hjá hinu stefnda vátryggingafélagi til þess að fullnægja tryggingarskyldu samkvæmt 2. gr. sömu laga. Í vátryggingarskírteininu eru tilgreindir Gísli Úlfarsson og Þórður Jónsson sem „starfsmenn við sölu og samningsgerð”. Aðal ágreiningsefni aðila er, hvort stefndi Kristján beri vinnuveitandaábyrgð vegna háttsemi starfsmannsins Gísla og hvort starfsábyrgðartrygging hins stefnda vátryggingafélags taki þá til hennar. II. Um ábyrgðartrygginguna á við ákvæði 1. mgr. 95. gr. laga nr. 20/1954 um vátryggingarsamninga, en samkvæmt því öðlast sá, er tjón beið, fyrst rétt á hendur félaginu, þegar staðreynt hefur verið að vátryggður sé skaðabótaskyldur gagnvart honum og upphæð bótanna ákveðin. Skilyrðum þessum var ekki fullnægt, þegar mál þetta var höfðað. Ber því með vísan til 1. mgr. 26. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála að vísa kröfum áfrýjenda á hendur stefnda Sjóvá-Almennum tryggingum hf. frá héraðsdómi. Málskostnaður milli þessara aðila í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. III. Stefndi Kristján vefengir ekki að hann hafi á þeim tíma, sem hér skiptir máli, borið vinnuveitandaábyrgð vegna starfa Gísla Edmunds Úlfarssonar við fasteignasöluna vegna tjóns, sem Gísli kynni að valda við þann starfa, ef skilyrði skaðabótaskyldu væru að öðru leyti fyrir hendi. Hins vegar heldur stefndi Kristján fram, að sú háttsemi Gísla, sem málið er risið af, tengist ekki slíkum störfum með þeim hætti að bótaábyrgð verði felld á sig eftir reglu skaðabótaréttar um vinnuveitandaábyrgð. IV. Óumdeilt er að áfrýjendur og Gísli þekktust ekki þegar viðskipti þeirra hófust og að einu samskipti þeirra tengdust fasteignaviðskiptum þeim, sem hér um ræðir. Sannað er með greiðsluseðli frá Sparisjóði Reykjavíkur og nágrennis, að áfrýjandi Maríus lagði 4.600.000 krónur inn á tékkareikning Gísla 28. desember 1995. Áfrýjandinn afhenti Gísla tvö húsbréf samtals að nafnverði 2.000.000 krónur og framseldi honum þau 26. janúar 1996. Á bæði bréfin er stimplað pr. pr. Huginn fasteignamiðlun ehf. og handskrifað „Mótt. G. Úlf.” að því er virðist. Ekki er ljóst í hvaða tilgangi áritun þessi var gerð eða hvenær. Ennfremur framseldi áfrýjandinn Maríus Gísla 15. febrúar 1996 þrjú húsbréf samtals að nafnverði 3.000.000 krónur. Fyrir liggur kvittun dagsett sama dag fyrir viðtöku húsbréfa að nafnverði 3.800.000 krónur, en í málinu liggja ekki fyrir ótvíræðar upplýsingar um húsbréf að nafnverði 800.000 krónur. Kvittunin er rituð á prentað eyðublað með bréfhaus fasteignamiðlunarinnar Hugins ehf., en undir hana ritar Gísli nafn sitt. Framangreindar kvittanir í nafni fasteignasölunnar fyrir viðtöku húsbréfa í eigu áfrýjenda styðja þá staðhæfingu þeirra, að þeir hafi staðið í þeirri trú að þeir væru að fela fasteignasölunni andvirði bréfanna til ávöxtunar, en ekki að veita Gísla sjálfum peningalán. Þykir það ekki breyta þeirri niðurstöðu að fyrsta afhending fjármuna áfrýjenda til Gísla var áðurnefnd greiðsla áfrýjanda Maríusar á tékkareikning í eigu Gísla sjálfs. Þegar þetta er virt og jafnframt litið til þess að fjárgreiðslur áfrýjenda til Gísla komu til vegna umsýslu hans í þágu áfrýjenda við sölu þeirra og kaup á fasteignum, verður að telja hina refsiverðu meðferð hans á fé þeirra nægilega tengda verkefnum hans sem starfsmanns við fasteignasöluna, að skaðabótaábyrgð verði felld á stefnda Kristján eftir reglunni um vinnuveitandaábyrgð. V. Enda þótt áfrýjendur hafi sýnt andvaraleysi með því að afhenda Gísla fé sitt, eru ekki efni til að láta þá bera hluta tjóns síns á grundvelli eigin sakar. Nokkur dráttur varð á að áfrýjendur kærðu hið sviksamlega atferli Gísla til lögreglu og leituðu réttar síns með formlegri kröfugerð. Þegar vegna þess að ekki er sýnt að dráttur þessi hafi aukið tjón áfrýjenda verður hafnað kröfu stefnda Kristjáns um að lækka bótakröfu af þessum sökum. Samkvæmt framansögðu verða kröfur áfrýjenda á hendur stefnda Kristjáni teknar til greina að fullu, en fyrir Hæstarétti var því lýst yfir að um fjárhæð þeirra væri ekki deilt. Rétt er að stefndi Kristján greiði áfrýjendum málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 650.000 krónur, er renni í ríkissjóð. Staðfesta ber gjafsóknarákvæði héraðsdóms. Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjenda fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns þeirra, 300.000 krónur. Dómsorð: Kröfum áfrýjenda, Maríusar Arthúrssonar og Þórdísar Sólmundardóttur, á hendur stefnda Sjóvá-Almennum tryggingum hf. er vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður milli þessara aðila í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Stefndi Kristján V. Kristjánsson greiði áfrýjendum 5.863.815 krónur ásamt 0,6% ársvöxtum af 4.600.000 krónum frá 28. desember 1995 til 23. janúar 1996, af 5.000.000 krónum frá þeim degi til 26. janúar 1996, af 7.000.000 krónum frá þeim degi til 15. febrúar 1996, af 10.995.740 krónum frá þeim degi til 1. mars 1996, með 0,9% ársvöxtum frá þeim degi til 1. maí 1996, 0,8% ársvöxtum frá þeim degi til 1. júní 1996, 0,7% ársvöxtum frá þeim degi til 29. júlí 1996, af 9.339.280 krónum frá þeim degi til 30. ágúst 1996, af 8.544.910 krónum frá þeim degi til 9. september 1996, af 7.896.405 krónum frá þeim degi til 25. september 1996, af 6.898.862 krónum frá þeim degi til 25. október 1996, af 6.052.886 krónum frá þeim degi til 1. nóvember 1996, með 0,8% ársvöxtum frá þeim degi til 17. janúar 1997, af 5.863.815 krónum frá þeim degi til 11. september 1997, en með dráttarvöxtum samkvæmt vaxtalögum nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Stefndi Kristján greiði áfrýjendum málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 650.000 krónur, er renni í ríkissjóð. Gjafsóknarákvæði héraðsdóms er staðfest. Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjenda fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns þeirra, 300.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 16. júní 1998. Mál þetta, sem var höfðað með stefnu, birtri 4. og 8. september 1997, var dómtekið 3. þ.m. Stefnendur eru Maríus Arthúrsson, kt. 300824-3749, og Þórdís Sólmundardóttir, kt. 190927-2539, bæði til heimilis Gullsmára 8, Kópavogi. Stefndu eru Kristján V. Kristjánsson, kt. 090858-4089, Lindarbergi 4, Hafnarfirði og Sjóvá-Almennar tryggingar hf., kt. 701288-1739, Kringlunni 5, Reykjavík. Dómkröfur stefnenda. Að stefnda, Kristjáni V. Kristjánssyni, verði gert að greiða þeim 5.864.655 krónur, ásamt vegnu meðaltali vaxta af almennum óbundnum sparisjóðsreikningum hjá viðskiptabönkum og sparisjóðum af 4.600.000 kr. frá 28/12 1995 til 23/1 1996, þá af 5.000.000 kr. til 26/1 1996, þá af 7.000.000 kr. til 15/2 1996, þá af 10.995.740 kr. til 25/8 1996, þá af 9.344.839 kr. til 30/8 1996, þá af 8.545.747 kr. til 9/9 1996, þá af 7.897.243 kr. til 25/9 1996, þá af 6.899.700 kr. til 25/10 1996, þá af 6.053.725 kr. til 17/1 1997, en þá af 5.864.655 kr. til þingfestingardags, en með dráttarvöxtum skv. lögum nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Að stefnda, Sjóvá-Almennum tryggingum hf., verði gert að greiða þeim úr starfsábyrgðartryggingu Kristjáns V. Kristjánssonar, löggilts fasteignasala, kt. 090858-4089, Lindarbergi 4, 220 Hafnarfirði vegna fasteignasölunnar Hugins fasteignamiðlunar ehf., kt. 711291-2889, 4.795.875 krónur, ásamt dráttarvöxtum skv. lögum nr. 25/1987 frá stefnubirtingardegi til greiðsludags. Þá krefjast stefnendur málskostnaðar úr hendi stefndu samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi, eins og mál þetta væri eigi gjafsóknarmál, en þeim var veitt gjafsóknarleyfi 21. nóvember 1997. Stefndi, Kristján V. Kristjánsson, gerir þær dómkröfur aðallega að verða algjörlega sýknaður af kröfum stefnenda og dæmdur málskostnaður úr hendi þeirra. Til vara krefst hann þess, að kröfur þeirra verði stórlega lækkaðar og málskostnaður falli niður. Stefndi, Sjóvá-Almennar tryggingar hf., krefst sýknu af kröfum stefnenda og málskostnaðar úr hendi þeirra. I. Stefnendur, sem eru hjón, hugðust minnka við sig húsnæði og skráðu húseign sína, Kársnesbraut 39, Kópavogi til sölu 1993 eða 1994 á þremur fasteignasölum, völdum af handahófi. Ein þeirra var Huginn fasteignamiðlun hf. (síðar ehf.) og komst á sala fyrir milligöngu hennar samkvæmt kaupsamningi 8. nóvember 1995, en afsal skyldi út gefið 5. janúar 1996. Upp í kaupverðið var tekin skuldlaus íbúð í húsi nr. 51 við Öldugötu í Reykjavík, metin á 8.300.000 krónur og 4.930.820 krónur voru greiddar stefnendum við undirritun kaupsamnings, en veðskuldir áhvílandi Kársnesbraut 39 námu 669.180 krónum. Íbúðin Öldugötu 51 var sett í sölu hjá Huginn fasteignamiðlun og seld samkvæmt kaupsamningi 22. janúar 1996. Söluverð var 8.000.000 króna. Útborgun nam samtals 3.800.000 krónum; þar af við undirritun kaupsamnings með peningum 1.140.000 krónur og með framsali á húsbréfum að fjárhæð 1.795.540 krónur á uppreiknuðu verði. Að auki var greitt fyrir eignina með fasteignaveðbréfum að fjárhæð 4.200.000 krónur, sem var skipt fyrir húsbréf. Síðasta útborgunargreiðsla fór fram 5. nóvember 1996 og gáfu stefnendur þá út afsal til kaupenda. Stefnendur keyptu síðan íbúð í húsi nr. 8 við Gullsmára í Kópavogi og er kaupsamningur dagsettur 30. janúar 1996. Við fasteignakaupin annaðist Gísli E. Úlfarsson samskipti við stefnendur af hálfu Hugins fasteignamiðlunar, en hann var jafnframt hluthafi og stjórnarmaður í fyrirtækinu. Á þeim tíma, sem hér um ræðir, var stefndi, Kristján V. Kristjánsson, löggiltur fasteignasali hjá nefndri fasteignasölu og hafði starfsábyrgðartryggingu hjá stefnda, Sjóvá-Almennum tryggingum hf., en um hana giltu almennir skilmálar fyrir starfsábyrgðartryggingu fasteignasala. Í greinargerð stefndu segir, að undir lok júlímánaðar 1996 hafi stefnandinn Maríus hringt í stefnda Kristján og sagt honum, að hann hefði afhent Gísla Úlfarssyni heilmikið fé, margar milljónir. Daginn eftir hafi Maríus komið til fundar við Kristján, sem hafi kallað Gísla til sín. Gísli hafi þá sagst hafa 1.700.000 krónur handbærar og afhent Maríusi féð nokkrum dögum síðar. Hann muni jafnframt hafa sagst mundu geta afhent 3.000.000 króna í lok ágúst, en það hafi hann gert með tveimur ávísunum, sem hafi reynst innstæðulausar og reikningnum verið lokað 30. september 1996. Kristján hafi sagt Maríusi á fundinum, að þar sem hann hefði hvergi komið við sögu, þegar stefnendurnir afhentu Gísla féð, gæti hann lítið gert annað en að þrýsta á Gísla að endurgreiða. Eftir fundinn hafi Kristján sagt Gísla, að yrði Maríusi ekki greitt innan þess tíma, sem Maríus sætti sig við, gæti hann ekki lengur starfað við fyrirtækið. Hann hafi síðan látið af störfum um áramót 1996/1997 og tilkynnt hinu stefnda tryggingafélagi um breytta starfsstöð. Um afhendingu stefnanda á fé til Gísla E. Úlfarssonar liggja eftirtalin gögn frammi í málinu: Innleggskvittun Sparisjóðs Reykjavíkur og nágrennis, dags. 28. desember 1995, fyrir 4.600.000 krónum á tékkareikning Gísla. Ljósrit af ávísun að fjárhæð 500.000 krónur, dags. 23. janúar 1996 og framseld af Gísla, en 100.000 krónur af fjárhæð hennar gekk til greiðslu sölulauna Hugins fasteignamiðlunar. Ljósrit tveggja húsbréfa, hvors að fjárhæð 1.000.000 króna, framseldra af Maríusi Arthúrssyni 26. janúar 1996 til Gísla Úlfarssonar, sem framseldi þau samdægurs Landsbréfum hf. Ljósrit þriggja húsbréfa, hvers að fjárhæð 1.000.000 króna, framseldra af Maríusi Arthúrssyni 15. febrúar 1996 til Gísla Úlfarssonar, sem framseldi þau samdægurs Landsbréfum hf. Þá liggur frammi kvittun Gísla, dags. 15. febrúar 1996, fyrir móttöku húsbréfa að nafnverði 3.800.000 krónur og er hún á eyðublaði Hugins fasteignamiðlunar. Með bréfi lögmanns stefnenda, dags. 24. janúar 1997, til Hugins fasteignamiðlunar, b.t. Gísla Úlfarssonar, var þess krafist, að grein yrði gefin fyrir ráðstöfun þess fjár, samtals 10.930 krónum, sem fasteignasölunni hefði verið afhent til varðveislu og ávöxtunar, en eitthvað muni hafa verið greitt vegna kaupsamnings stefnenda um Gullsmára 8, Kópavogi. Yrði áskorun lögmannsins um uppgjör og endurgreiðslu ekki sinnt, yrði óskað eftir opinberri rannsókn hjá Rannsóknarlögreglu ríkisins eigi síðar en 29. janúar s.á. Með bréfi lögmannsins, dags. 23. apríl 1997, til hins stefnda tryggingafélags var krafist bóta á grundvelli starfsábyrgðar Hugins fasteinamiðlunar ehf. vegna tjóns, sem hlotist hefði af varðveislu og meðferð á fé stefnenda, samtals að fjárhæð 10.995.740 krónur. Þar er greint frá greiðslu á 1.700.000 krónum í júlí 1996 og á 800.000 krónum nokkru síðar. Að auki hafi fasteignasalan greitt 2.700.000 krónur til þess aðila, sem seldi stefnendum íbúð á Gullsmára 8, Kópavogi. Endurgreiðslur nemi þannig samtals 5.200.000 krónum. Kröfunni var hafnað með bréfi Sjóvá-Almennra trygginga hf., dags. 15. maí 1997, með þeim rökstuðningi, að starfsábyrgðartrygging fasteignasala tæki til tjóns, sem fasteignasalar og starfsmenn þeirra yllu viðskiptavinum í störfum sínum af ásetningi eða gáleysi, en af fyrirliggjandi gögnum virtist starfsmaður persónulega hafa tekið að sér að ávaxta fjármuni fyrir stefnendur og þeir verið lagðir inn á einkareikning hans. Neitun tryggingafélagsins var ítrekuð með bréfi, dags. 9. júní 1997, til lögmanns stefnenda. Fjárhæð dómkröfu stefnenda er þannig fundin, að samkvæmt framangreindu er miðað við greiðslur stefnenda, samtals að fjárhæð 10.995.740 krónur, sem sundurliðast þannig: 28.12.1995 4.600.000 kr., 23.1.1996 400.000 kr., 26.1.1996 2.000.000 kr. og 15.2.1996 3.995.740 kr. Frá þeirri samtölu eru dregnar innborganir, samtals að fjárhæð 5.200.000 krónur, sem sundurliðast þannig: 25.8.1996 (á að vera 29.7.1996) 1.700.000 kr., 30.8.1996 800.000 kr., 9.9.1996 650.000 kr., 25.9.1996 1.000.000 kr. 25.10.1996 850.000 kr. og 17.1.1997 200.000 kr. Mismunur nemur 5.200.000 krónum, en með vaxtareikningi, að teknu tilliti til innborgana, á grundvelli vegins meðaltals almennra sparisjóðsvaxta nema eftirstöðvar hinn 17. janúar 1997 5.864.655 krónum. Fjárhæð kröfunnar á hendur stefnda, Sjóvá-Almennum tryggingum hf., markast af 3.1. gr. almennra skilmála fyrir starfsábyrgðartryggingu fasteignasala, sbr. og grein 11.1., frá 5. apríl 1994, en samkvæmt því takmarkaðist ábyrgð félagsins við 4.500.000 krónur miðað við lánskjaravísitölu, grunnvísitölu 3346 stig. Í september 1997 voru lánskjaravísitiölustig 3566. Útreikningur: 4.500.000 x 3566/3346 = 4.795.876. II. Málsástæður stefnenda. Stefnendur byggja á því, að þegar þau hafi leitað til fasteignasölunnar Hugins fasteignamiðlunar hafi komist á réttar- og viðskiptasamband við hana en ekki einstaka starfsmenn hennar. Þau hafi leitað til fasteignasölunnar, þar sem sérfræðiþekkingu og sérfræðiráð átti að vera að finna, og vegna fákunnáttu sinnar hafi þau treyst fullkomlega ráðum fasteignasölunnar og starfsmanna hennar. Þau hafi því verið í góðri trú, þegar þau hafi þegið þau ráð frá fasteignasölunni, að best væri að fela henni varðveislu og ávöxtun fjármuna þeirra milli þess sem þau seldu og keyptu fasteign, í því skyni að komast sem best út úr þessum fasteignaviðskiptum fjárhagslega. Stefnendur hafi ekkert þekkt til starfsmanna fasteignasölunnar og engin persónuleg tengsl, s.s. viðskipta- eða vinatengsl, hafi myndast við þá. Stefnendur hafi aldrei átt samskipti við starfsmenn fasteignasölunnar utan skrifstofu hennar, en vinna hennar í þágu þeirra hafi staðið allt til 5. nóvember 1996. Aldrei hafi verið gefið í skyn, að afhending fjármuna stefnenda fæli í sér lán til fasteignasölunnar eða einstakra starfsmanna hennar. Stefnendur telja, að með framferði sínu hafi fasteignasali brotið gegn 8. gr. laga nr. 34/1986, sbr. nú 10. gr. laga nr. 54/1997, sbr. 3. gr. rg. nr. 520/1987, sbr. 1. gr. rg. nr. 161/1994, með því að athafnir hans gagnvart stefnendum hafi farið í bága við góðar viðskiptavenjur. Við liðsinni sitt hafi hann ekki gætt réttmætra hagsmuna stefnenda og nú sé ljóst orðið, að tilgangurinn hafi verið sá einn að þjóna eigin hagsmunum. Stefnendur telja, að í viðskiptum sínum við fasteignasöluna hafi þau orðið fyrir tjóni, sem rekja megi beint til athafna starfsmanns hennar, sem stefndi Kristján V. Kristjánsson, beri ábyrgð á, sem löggiltur fasteignasali og ábyrgðarmaður á starfsháttum Hugins fasteignamiðlunar ehf., hvort sem er með vísan til laga nr. 34/1986 eða reglna skaðabótaréttarins um húsbóndaábyrgð. Þar með falli tjónið undir gr. 1.1. í Almennu skilmálum fyrir starfsábyrgðartryggingu fasteignasala, sem gildi frá 5. apríl 1994, sbr. 5. tl. 1. mgr. 2. gr. laga nr. 34/198, sbr. nú c-lið 2. gr. laga nr. 54/1997, og rg. nr. 520/1987, sbr. rg. nr. 161/1994. III. Málsástæður stefndu. Af hálfu stefnda, Kristjáns V. Kristjánssonar, er ekki gerð athugasemd við það, að hann hafi í störfum Gísla E. Úlfssonar við fasteignasölu borið húsbóndaábyrgð á tjóni, sem hann kynni að valda við þann starfa, enda séu uppfyllt skilyrði sakarreglu og annarra reglna skaðabótaréttar. Í reynd hafi Huginn fasteignamiðlun verið húsbóndi beggja. Fasteignaviðskiptin hafi farið eðlilega fram og án þess að brotið hafi verið gegn ákvæðum II. kafla laga nr. 34/1986. Hins vegar sé ljóst, að fjármálasamskipti stefnenda og Gísla geti á engan hátt talist liður í fasteignasölu og falli því ekki undir húsbóndaábyrgð hans samkvæmt löggildingu hans. Einnig sé þess að geta, að samkvæmt reglum skaðabótaábyrgðar nái ábyrgð húsbónda almennt ekki til framferðis starfsmanns, sem ekki megi ætla, að hafi tengsl við eðlilega rækslu starfans. Refsiverð brot af ýmsu tagi séu einmitt dæmi um framferði, sem húsbóndaábyrgð nái ekki til. Að þessum ástæðum beri að sýkna stefnda, Kristján V. Kristjánsson, af kröfum stefnenda. Af hálfu stefnda, Sjóvá-Almennra trygginga hf., er dregið í efa, að ákvæði 3. gr. reglugerðar nr. 520/1987, upphaflega og eins og henni hafi verið breytt með 1. gr. reglugerðar nr. 161/1994, hafi lagastoð að því er tekur til vátryggingar vegna skaðabótaskylds tjóns, sem stafi af ásetningi. Þetta breyti því ekki, að ákvæði vátryggingaskilmála taki til tjóns, sem valdið sé af ásetningi, en þó þá fyrst, er skaðabótaskylda stefnda, Kristjáns V. Kristjánssonar, hafi verið staðreynd og upphæð bótanna ákveðin, sbr. 95. gr. laga um vátryggingarsamninga nr. 20/1954. Stefnendur eigi því ekki beina kröfu á hendur félaginu, þótt um skylduábyrgðartryggingu sé deilt og þrátt fyrir ákvæði 19. gr. laga nr. 91/1991. Þá er af hálfu stefndu vakin athygli á tómlæti stefnenda. Málið hafi ekki verið kært til lögreglu fyrr en 22. ágúst 1997, fjórum mánuðum eftir að krafa hafði verið gerð úr ábyrgðartryggingu, en bú Hugins fasteignamiðlunar ehf. hafi verið tekið til gjaldþrotaskipta 8. júlí 1997. Stefnendur hafi sönnunarbyrði um, að töfin hafi ekki leitt til aukins tjóns. IV. Í málinu var lagt fram endurrit dóms Héraðsdóms Reykjavíkur frá 12. febrúar 1998 í máli nr. S-1024/1997: Ákæruvaldið gegn Gísla Edmund Úlfarssyni, sem var höfðað með ákæru lögreglustjórans í Reykjavík 16. desember 1997. Í dóminum er talið sannað, að ákærði hafi í auðgunarskyni blekkt kærendur (stefnendur máls þessa) til að afhenda sér fé það (10.995.740 krónur), sem í ákæru greinir, í trausti þess, að hann kæmi fram fyrir hönd fasteignasölunnar, sem mundi ávaxta féð á þann hátt (í skamman tíma vegna væntanlegra íbúðarkaupa þeirra), sem í ákæru greinir, vitandi, að hann væri ófær um að endurgreiða það. Háttsemin var talin varða við 248. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Óumdeilt er, að Huginn fasteinamiðlun hf. (ehf.) var rekin í skjóli leyfis stefnda, Kristjáns V. Kristjánssonar, enda áskilið í 1. gr. laga nr. 34/1986, að löggildingu þyrfti til fasteigna- og skipasölu og í 6. gr. sömu laga, að leyfi skyldi bundið við nafn. Til að fullnægja tryggingarskyldu samkvæmt 2. gr. laga nr. 34/1986 keypti hann vátryggingu hjá stefnda, Sjóvá-Almennum tryggingum hf., sbr. 3. gr. rg. nr. 520/1987 og rg. nr. 161/1994. Samkvæmt almennum skilmálum fyrir starfsábyrgðartryggingu fasteignasala gilda lög nr. 20/1954 um vátryggingarsamninga um vátrygginguna, leiði annað ekki af skilmálunum eða öðrum ákvæðum vátryggingarsamnings. Í skilmálunum segir um gildissvið vátryggingarinnar, að vátryggt sé gegn bótaskyldu, er fellur á vátryggingartaka sem fasteignasala, þegar þriðji maður verður fyrir almennu fjártjóni, sem rakið verður til vátryggingartaka sjálfs eða starfsmanns hans. Í gr. 7.3. segir, að félagið megi greiða skaðabætur beint til þriðja manns (tjónþola), nema hann hafi þegar fengið tjón sitt bætt hjá vátryggingartaka. Í gr. 10.2. segir, að félaginu sé heimilt að endurkrefja vátryggingartaka, hafi tjón orðið vegna ásetnings eða stórkostlegs gáleysis hans eða starfsmanns hans. Sama rétt á félagið gagnvart starfsmanni, sem valdið hefur tjóni af ásetningi eða stórkostlegu gáleysi. Samkvæmt þessu og með vísun til 1. mgr. 19. gr. laga nr. 91/1991 verða báðir stefndu sóttir í sama máli. Stefndi, Kristján V. Kristjánsson, annaðist alla skjalagerð fyrir fasteignasöluna, en hann átti ekki hlut að rekstri og stjórn fyrirtækisins Hugins fasteignamiðlunar eða bar ábyrgð á störfum þess að öðru leyti en því, sem varðaði beinlínis fasteignasölu. Stefnendur afhentu Gísla E. Úlfarssyni fjármunina í trausti þess, að þau fengju háa ávöxtun á skömmum tíma. Hann var hluthafi og stjórnarmaður í fyrirtækinu auk þess að vera þar starfsmaður, og virðist af framangreindum dómi, að glögg fjárhagsleg skil hafi ekki verið milli hans og fyrirtækisins. Þannig kvaðst hann hafa ráðstafað verulegum hluta fjárins í þágu þess. Einnig segir þar, að fjárhagsstaða fasteignamiðlunarinnar hafi ekki verið góð á þessum tíma og rekstur hennar hafa farið í gegnum tékkareikning eiginkonu ákærða, en hún var jafnframt varamaður í stjórn félagsins. Fyrirtækið greiddi mestan hluta þess fjár, sem stefnendum hefur verið endurgreitt. Bú Gísla E. Úlfarssonar var tekið til gjaldþrotaskipta 10. október 1995 og bú Hugins fasteignamiðlunar ehf. var tekið til gjaldþrotaskipta 8. júlí 1997. Móttaka Gísla E. Úlfarssonar á fé stefnenda til ávöxtunar féll ekki umdir lögmælt og hefðbundið hlutverk fasteignamiðlunar og ekki er leitt í ljós, að stefnda, Kristjáni V. Kristjánssyni, hafi verið eða mátt vera kunnugt um hana. Háttsemin féll því ekki undir ábyrgð þessa stefnda sem löggilts fasteignasala og þar með heldur eigi undir starfsábyrgðartryggingu stefnda, Sjóvá-Almennra trygginga hf. Samkvæmt þessu er niðurstaða dómsins sú, að sýkna ber stefndu af kröfum stefnenda. Rétt þykir eftir atvikum, að málskostnaður milli aðila falli niður. Allur gjafsóknarkostnaður stefnenda greiðist úr ríkissjóði, þar með telin þóknun lögmanns þeirra, Ásgeirs Björnssonar hdl., 350.000 krónur. Mál þetta dæmir Sigurður Hallur Stefánsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndu, Kristján V. Kristjánsson og Sjóvá-Almennar tryggingar hf., eru sýknuð af kröfum stefnenda, Maríusar Arthúrssonar og Þórdísar Sólmundardóttur. Málskostnaður fellur niður. Allur gjafsóknarkostnaður stefnenda greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns þeirra, Ásgeirs Björnssonar héraðsdómslögmanns, 350.000 krónur.

Mál nr. 163/1999

Kærumál Gæsluvarðhald. C. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991

Niðurstaða héraðsdóms um að A skyldi sæta gæsluvarðahaldi á grundvelli c. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var staðfest.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 19. apríl 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 20. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 17. apríl 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til mánudagsins 17. maí nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi, en til vara að gæsluvarðhaldi verði markaður skemmri tími. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Mál nr. 498/1998

Kynferðisbrot Miskabætur Sérálit

S var ákærður fyrir nauðgun með því að hafa með líkamlegu ofbeldi þröngvað konunni K til holdlegs samræðis á heimili S. Talið var sannað með hliðsjón af framburði brotaþola og vitna að S hefði brotið gegn 194. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Var niðurstaða héraðsdóms um sakfellingu og ákvörðun viðurlaga staðfest og K dæmdar miskabætur.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Málinu var skotið til Hæstaréttar 14. desember 1998 að ósk ákærða. Krefst ákæruvaldið staðfestingar héraðsdóms, að því er sakfellingu varðar, en þyngingar á refsingu og hækkunar á dæmdri bótafjárhæð. Ákærði krefst aðallega ómerkingar héraðsdóms og heimvísunar málsins til annarrar meðferðar og dómsálagningar að nýju. Til vara krefst hann sýknu og frávísunar bótakröfu, en til þrautavara vægustu refsingar, sem lög leyfa, og að bætur verði lækkaðar frá því sem dæmt var í héraði. Málavöxtum er lýst í héraðsdómi. Þar kemur fram að eftir dvöl kæranda og ákærða í íbúð hans aðfaranótt 23. ágúst 1997 ók ákærði stúlkunni í Grafarvog, eins og hún hafði óskað eftir. Segist hún hafa verið grátandi á leiðinni þangað. Ákærði kannast ekki við þetta og kveðst ekki hafa tekið eftir að stúlkan hafi verið í uppnámi. Í beinu framhaldi þess að stúlkan fór úr bíl ákærða kom hún heim til vinkonu sinnar. Samkvæmt lýsingu vinkonunnar var stúlkan grátandi og í taugalosti, er hún kom til hennar. Kvaðst hún þekkja kæranda vel og taldi ástand hennar greinilega hafa borið með sér að hún væri verulega hrædd og hefði hún í raun verið sturluð. Eftir stutta viðdvöl á heimilinu fór kærandi í fylgd vinkonu sinnar á neyðarmóttöku Sjúkrahúss Reykjavíkur vegna nauðgunar. Lýsti hún þar atburðum á heimili ákærða þá um nóttina í megindráttum á sama veg og hún gerði síðar hjá lögreglu og fyrir dómi, svo sem rakið er í héraðsdómi. Lýsing læknis á neyðarmóttökunni á andlegu ástandi kæranda er mjög á sama veg og fram kom hjá vinkonu hennar. Fyrir dómi kvað læknirinn ekki hafa farið á milli mála að stúlkan hefði orðið fyrir miklu áfalli og verið haldin mikilli hræðslutilfinningu og bjargarleysi. Taldi læknirinn miðað við útlit stúlkunnar og andlegt ástand að ekki kæmi til greina að frásögn hennar væri uppspuni. Í héraðsdómi er lýst því mati dómsins, sem skipaður var þremur héraðsdómurum, að frásögn kæranda væri trúverðug og hið sama ætti við um framburð vinkonu hennar. Er mat dómenda ítarlega rökstutt. Þegar gögn málsins í heild eru virt verða ekki taldar líkur til þess, að þessi niðurstaða kunni að vera röng, svo að tilefni sé til aðgerða samkvæmt 5. mgr. 159. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, sbr. 19. gr. laga nr. 37/1994. Samkvæmt því og að öðru leyti með vísan til forsendna héraðsdómsins verður staðfest niðurstaða hans um sakfellingu ákærða og ákvörðun refsingar. Um andlega líðan kæranda liggur fyrir framburður hennar, vinkonu hennar og læknis á neyðarmóttöku vegna nauðgunar. Hins vegar nýtur ekki álits sérfræðings um ástand hennar nú og um hugsanleg varanleg áhrif verknaðarins á hana. Þó er ljóst, að slíkur verknaður og hér um ræðir er til þess fallinn að valda þeim, sem fyrir verður, margvíslegum sálrænum erfiðleikum. Á kærandi rétt á miskabótum úr hendi ákærða, sem miðað við fyrirliggjandi gögn þykja hæfilega ákveðnar 400.000 krónur og beri þær vexti, eins og í dómsorði segir. Einnig ber að staðfesta ákvæði héraðsdóms um greiðslu lögmannskostnaðar vegna kröfugerðarinnar. Staðfest verður ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað. Dæma ber ákærða til greiðslu alls áfrýjunarkostnaðar málsins, svo sem mælt er fyrir um í dómsorði. Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason gera þá athugasemd að þeir séu sammála framangreindum rökstuðningi, en telji að miðað við málavexti og fordæmi skuli ákvarða refsingu fangelsi í 18 mánuði. Dómsorð: Ákærði, Sveinbjörn Ólafur Sigurðsson, sæti fangelsi í tvö ár. Ákærði greiði K 400.000 krónur auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 23. febrúar 1998 til greiðsludags og 50.000 krónur vegna kostnaðar við að halda fram bótakröfunni. Staðfest er ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað. Ákærði greiði áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 100.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Steingríms Gauts Kristjánssonar hæstaréttarlögmanns, 100.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 20. nóvember 1998. Ár 1998, föstudaginn 20. nóvember er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Hjördísi Hákonardóttur, héraðsdómara, ásamt meðdómendunum Hirti O. Aðalsteinssyni héraðsdómara og Ingibjörgu Benediktsdóttur héraðsdómara og kveðinn upp svohljóðandi dómur í sakamálinu nr. 368/1998: Ákæruvaldið gegn Sveinbirni Ólafi Sigurðssyni. Mál þetta sem dómtekið var 22. október 1998 er höfðað samkvæmt ákæru útgefinni af ríkissaksóknara hinn 31. mars 1998 á hendur ákærða Sveinbirni Ólafi Sigurðssyni, kt. 100674-3279, Æsufelli 6, Reykjavík fyrir nauðgun, með því að hafa aðfaranótt laugardagsins 23. ágúst 1997, á heimili sínu að Æsufelli 6, Reykjavík, með líkamlegu ofbeldi þröngvað konunni K, 22 ára, til holdlegs samræðis. Er þetta talið varða við 194. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 2. gr. laga nr. 40/1992. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar. Helga Leifsdóttir, héraðsdómslögmaður, krefst miskabóta fyrir hönd K úr hendi ákærða, 1.000.000 króna, auk málskostnaðar að viðbættum virðisaukaskatti og dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga, frá 23. ágúst 1997 til greiðsludags. Verjandi krefst sýknu af ákæru og að bótakröfu verði vísað frá dómi, til vara krefst hann vægustu refsingar sem lög leyfa og að bótakrafa verði stórlega lækkuð. Málsatvik og framburður aðila og vitna. Að morgni laugardagsins 23. ágúst 1997 kl. 09:00 kom kærandi máls þessa, K, á Neyðarmóttöku Sjúkrahúss Reykjavíkur í fylgd vinkonu sinnar I. Kvað hún óþekktan karlmann hafa beitt sig ofbeldi og nauðgað sér þá um morguninn, með því að halda sér niðri, halda fyrir munninn á sér og þröngva sér til samfara og haldið sér í íbúð sinni til klukkan 08:00 um morguninn. Taldi hún manninn vera um 24 ára gamlan og hafi atburðurinn átt sér stað í blokk í Breiðholti. Hún kvaðst hafa hitt manninn í miðborg Reykjavíkur nóttina áður eftir að skemmtistaðir lokuðu og farið með honum í leigubifreið, að því er hún hélt, í samkvæmi. Hún kvaðst hafa verið talsvert drukkin. Hún hafi farið inn í íbúð með manninum, en þegar hún hafi áttað sig á því að þar var ekkert samkvæmi hafi hún viljað fara en hann hafi hindrað hana í því. Hún hafi einu sinni komist fram á gang og náð að hringja á dyrabjöllum annarra íbúða en enginn hafi svarað. Hafi maðurinn þá komið og tekið hana með valdi úr ganginum og borið hana inn í svefnherbergi þar sem hann hafi haft við hana samfarir. Honum hafi orðið sáðlát. Á eftir hafi hann spurt hvort hún myndi nokkuð segja frá og síðan ekið henni á heimilisfang sem hún gaf upp á gömlum gráum Mercedes Benz. Hafi hún þá náð að komast til vinkonu sinnar vitnisins I. Hinn 27. ágúst lagði K fram kæru hjá lögreglu og gaf skýrslu. Lýsti hún þá manninum nánar sem hávöxnum um 190 cm, grönnum, breiðleitum, með blá eða græn augu en dökkar augabrúnir og augnhár. Hafi hann klæðst rauðleitri úlpu. Hún kvað I hafa ekið um Breiðholtið daginn eftir og fundið gamlan gráan Benz með skráningarnúmerinu KE-611 fyrir utan Æsufell 6. Hjá lögreglu hafi hún fengið uppgefið að eigandi bifreiðarinnar væri Guðmundur Ingi Sigurðsson. Kvaðst hún þá hafa farið með vinkonu sinni að Æsufelli 6 og hafi þessi bifreið litið eins út og sú er árásarmaðurinn hafði ekið henni í. Kvaðst hún einnig hafa farið inn í stigaganginn og hafi sér fundist að hún þekkti sig þar. Ákærði kom til yfirheyrslu hjá lögreglu 2. september 1997. Hann kannaðist við að hafa komið heim með stúlku aðfaranótt laugardagsins 23. ágúst og að hafa átt við hana samfarir í íbúð sinni en fullyrti að það hefði verið með hennar vilja. Mercedes Benz bifreiðina kvað hann vera skráða eign bróður síns og kvaðst hann hafa ekið stúlkunni á bifreiðinni í Grafarvog um kl. 08:00 um morguninn. Óumdeilt er að aðilarnir hittust fyrir framan Hótel Borg um nóttina og tóku leigubifreið saman upp í Breiðholt ásamt tveimur öðrum mönnum sem héldu áfram á bifreiðinni er þau fóru út. Á Neyðarmóttöku var ástand og útlit K skoðað. Lýsir læknirinn því að í viðtalinu sitji hún í hnipri, niðurlút og sé greinilegur hrollur í henni þótt hún sé í pelsjakka. Hún sé útgrátin, rauð í kringum augun og málning hafi runnið til. Segi frekar fátt, virki lokuð og mjög miður sín. Á síðbuxum hennar séu tvær saumsprettur, utanvert á vinstra læri og á mjöðm. Á vinstri framhandlegg séu tveir litlir kringlóttir vel afmarkaðir marblettir, radialt rétt ofan við úlnlið, sem gætu verið eftir fast tak með fingrum. Á burðarbörmum hafi sést hvítir blettir sem gætu verið sæðisvökvi. Ákærði neitar sök. Hann skýrir svo frá fyrir dóminum að hann hafi hitt K fyrir utan Hótel Borg og hafi þeim litist vel hvoru á annað. Hann kvað þau hafa hitt einhverja konu sem hafi borið á stúlkuna að hún væri fíkniefnaneytandi og hafi þær þrasað. Þau hafi tekið leigubifreið ásamt frænda hans, Borgþóri Gústafssyni, sem hann hafi verið með þarna, og vitninu Hilmari Hannessyni. Við leigubifreiðastöðina hafi Borgþór lent í einhverjum stympingum og hafi K ætlað að blanda sér í málið en hann hafi tekið í hana og haldið aftur af henni, kvað hann hugsanlegt að hún hefði fengið framangreinda marbletti við það. Í leigubifreiðinni hafi Borgþór setið í framsæti og Hilmar aftur í ásamt þeim. Þau hafi verið að kyssast í bifreiðinni á leiðinni upp í Æsufell 6. Þar hafi þau tvö farið út en hinir tveir haldið áfram í bifreiðinni. Stúlkan hafi gengið í átt að Æsufelli 4, hafi henni verið óglatt. Hann hafi spurt hvort hún vildi ekki koma í hans íbúð og kasta upp þar. Hún hafi svo aldrei kastað upp. Hann kvaðst hafa séð að stúlkan var undir áhrifum áfengis. Hann kvaðst ekki hafa haldið á henni inn í húsið, en haldið utan um hana. Þegar inn var komið hafi þau sest í sófa og verið að kyssast. Síðan hafi hann leitt hana inn í svefnherbergi. Þau hafi klætt sig úr einhverjum fötum. Hann hafi síðan hjálpað stúlkunni við að fara úr einhverju. Þau hafi haft stuttar samfarir, honum hafi orðið sáðlát, hann kvaðst aldrei nota smokk. Kvað hann stúlkuna hafa verið fullan þátttakanda í samförunum og ekki sýnt neinn mótþróa. Þau hafi síðan klætt sig og spjallað saman og hann hafi ekið henni í Grafarvog. Hann kvaðst hafa drukkið áfengi þetta kvöld. Hann kannaðist ekki við að stúlkan hefði reynt að komast í burtu og kvaðst myndu muna það ef hún hefði farið út á gang. Hann kvaðst ekki muna eftir því að stúlkan bæði hann að hringja á leigubifreið, ekki muna eftir því að stúlkan færi á salernið, ekki muna eftir því að buxur hennar hefðu rifnað þegar hann tók hana úr þeim, ekki muna eftir því að hún færi að gráta, ekki eftir því að hann tæki jakka hennar í pant, og minntist ekki samræðna um eyðni. Hann kvað ekkert hafa verið talað um samkvæmi og taldi stúlkuna hafa komið með sér heim vegna þess að henni hefði litist vel á hann. Hann neitaði því að nokkuð í fari stúlkunnar hefði bent til þess að hún vildi ekki vera með honum. Hann kannaðist ekki við að hafa spurt hana hvort hún myndi nokkuð kæra. Hann taldi hana ekki hafa verið miður sín þegar hann keyrði hana í Grafarvoginn. Kærandi K kvaðst hafa verið með þremur vinkonum sínum á Kaffibrennslunni þetta kvöld þar til staðnum var lokað, eftir að þær fóru þaðan hafi þær orðið viðskila. Hún kvað vitnið I ekki hafa verið með. Hún kvaðst hafa hitt tvo menn fyrir utan Hótel Borg, ákærða og eldri mann sem hafi verið með lítilsháttar skegg. Hafi ákærði kallað hann frænda sinn. Aðspurð kannaðist hún við að þarna hefði verið einhver eldri kona og eitthvað hafi þær verið að tala. Henni hafi ekki litist illa á ákærða og hún hafi verið spennt fyrir að komast í samkvæmi. Hún kvaðst hafa spurt þá hvort þeir vissu um samkvæmi. Hafi þeir þá játað því og hafi sér litist vel á það, hún gæti hafa haldið utan um ákærða en telur sig ekki hafa kysst hann. Þau hafi tekið leigubifreið. Kvað hún það geta verið rétt að hún hafi blandað sér í slagsmál við leigubifreiðastöðina. Hún kvaðst ekki vera viss um hvort eldri maðurinn hafi verið með í bifreiðinni eða farið út. Hún kvaðst hafa verið mjög drukkin og hafi henni orðið óglatt í bifreiðinni. Hún kvaðst ekki muna eftir ferðinni í leigubifreiðinni að öðru leyti en þá hafi hún ekki verið hrædd. Þegar hún komst út úr bifreiðinni í Breiðholti hafi hún þurft að kasta upp og hafi ekki hugsað um annað þá stundina. Maðurinn hafi sagt að það væri best að hún kæmi upp í íbúðina og kastaði upp þar. Hún hafi þó ekki kastað upp og hafi farið með manninum inn í íbúðina og hafi ekkert verið hrædd við hann. Hún hafi einfaldlega verið á leið í samkvæmi, hann hafi boðið henni í samkvæmi. Þegar inn var komið hafi hún hins vegar áttað sig á því að þarna var ekkert samkvæmi. Hann hafi lagst ofan á hana. Hún hafi viljað fara og beðið hann að hringja á leigubíl, sagst vera þreytt, en hann hafi tekið því illa og verið pirraður af því að hún vildi ekki kynnast sér. Hann hafi tekið jakkann hennar og ekki viljað að hún færi, sagt að það tæki því ekki af því að klukkan væri orðin svo margt. Svo kveðst hún muna að þau hafi aftur verið inni í svefnherberginu. Hann hafi beðið hana að fara úr sokkum og skónum og hafi hún gert það, þá hafi hann tekið hana harkalega úr buxunum og nærbuxunum og ætlað að nauðga henni. Hún hafi ekki orðið vör við að buxurnar rifnuðu. Hún hafi þá gripið til þess ráðs að segjast vera með eyðni. Hafi hann þá stungið puttanum upp í leggöng hennar og sagt að hann smitaðist ekki við þetta. Þarna hafi hún verið orðin rosalega hrædd og eina hugsunin hafi verið sú að komast út úr íbúðinni. Hún hafi beðið um að fá að fara á klósettið og hafi hann samþykkt það, þá hafi hún farið beint út og tekist að hringja á bjöllum á tveimur eða þremur íbúðum frammi á ganginum. Kvaðst hún þá hafa verið ber að neðan og í mussu að ofan. Hún hafi svo hlaupið að enda gangsins þar sem hún hafi haldið að væri stigi niður, en það hafi aðeins reynst vera útskot. Kvaðst hún hafa verið að leita að útgönguleið. Hún kvaðst hafa verið svo skelfingu lostin að hún hafi ekki vitað hvað hún var að gera. Þá hafi maðurinn komið að og haldið á henni inn í íbúðina, hún telur sig hafa öskrað og beðið hann að sleppa sér. Hann hafi verið sterkur. Hún telur að atburðurinn á ganginum hafi tekið tvær til þrjár mínútur. Maðurinn hafi verið rosalega reiður, hann hafi öskrað hvort hún ætlaði að gera honum þetta erfitt. Hann hafi hent henni á rúmið og spurt hvort hún væri að reyna að vekja á sér athygli. Hún hafi grátið og grátið og verið orðin gífurlega hrædd. Hafi hann haldið fyrir munninn á henni þannig að henni fannst hún vera að kafna og haldið henni fast niðri á meðan hann var að nauðga henni. Hún kvaðst hafa snúið höfðinu til hliðar til þess að geta andað. Á eftir hafi hann ítrekað spurt hvort henni hafi þótt þetta gott og hafi hún neitað því. Hún hafi beðið hann um að hringja á leigubifreið, en hann hafi sagst ætla að aka henni heim. Hún hafi klætt sig í allt nema sokkana, sem hún hafi troðið í töskuna, og sótt jakkann inn í óhreina tauið á baðinu. Spurð um saumsprettur á buxum kvaðst hún ekki hafa orðið vör við þegar þær komu, en ekki vita til þess að þær hafi verið til staðar. Þau hafi farið niður í bifreiðastæði að Benz og hann hafi ekið henni í Grafarvoginn. Hafi hún sagst vera að fara til systur sinnar og að hún vildi ekki fara beint heim. Í raun hafi hún verið að fara til vinkonu sinnar. Ákærði hafi sagt við hana að þetta væri í fyrsta skipti sem hann gerði svona lagað og hafi spurt hvort hún ætlaði að segja einhverjum frá þessu. Hún hafi verið grátandi í bifreiðinni en ekki móðursjúk og grátandi þegar hún var að hringja bjöllunni. Hún kvaðst hafa verið viti sínu fjær af hræðslu þegar hún losnaði frá manninum og komst inn til vinkonu sinnar vitnisins I. Hún hafi síðan sagt henni frá því sem komið hafði fyrir og vitnið I hafi ekið henni á Neyðarmóttökuna. Kvað hún annað ekki hafa komið til greina en að kæra manninn. Hún kvað þennan atburð hafa orðið til þess að hún flutti að heiman frá foreldrum sínum. Hafi faðir hennar kennt henni um það sem hafði skeð. Henni hafi liðið mjög illa á eftir og verið frá vinnu í eina og hálfa viku og kveðst hafa hætt í skóla, en sé nú byrjuð aftur og stundi nám í kvöldskóla [...]. Hún kvaðst aðeins hafa farið í einn tíma hjá sálfræðingi, hún hafi verið komin svo mikið inn í sig að hún hafi ekki getað hugsað sér að tala við sálfræðing. Nú eigi hún kærasta sem hafi hjálpað henni mikið. Hún kvað ákærða hafa tekið mikið frá sér og valdið sér mikilli vanlíðan og hún kvaðst vera mjög reið. Við endurkomu á Neyðarmóttöku 12. september 1997 skráir læknirinn að hún hafi flutt frá foreldrum, bragði ekki áfengi eftir atburðinn, virki spennt og eigi erfitt með að ræða atburð, vilji ekki ræða viðbrögð foreldra og sé hikandi í afstöðu til sálfræðings. K staðfesti að hún hefði farið á staðinn með lögreglu eftir atburðinn og áttað sig á tveimur af þeim íbúðum þar sem hún hringdi bjöllum en ekki fleirum. Hún kvaðst vera [...] cm á hæð og hafa verið [...] kg. á þyngd þegar atburðurinn átti sér stað. Vitnið Hilmar Þór Hannesson kvaðst minnast þess að hafa hitt ákærða og stúlku í Lækjargötu við leigubifreiðastöð umrætt kvöld þar sem hann hafi staðið í röðinni. Borgþór Gústafsson kunningi hans hafi verið þar og hafi hann verið mjög drukkinn. Taldi vitnið að ákærði og stúlkan hefðu látið vel hvort að öðru og hefði hann ekki séð neitt athugavert við það. Staðfesti hann við meðferð málsins lýsingu sína í skýrslunni. Á leiðinni í leigubifreiðinni hafi Borgþór verið að spjalla við bifreiðastjórann frammi í. Minntist hann þess ekki að rætt hefði verið um samkvæmi. Taldi hann að stúlkan hefði ekki verið mikið drukkin. Þeir Borgþór hafi farið í Kópavog heim til Borgþórs. Taldi hann þau hafa verið að koma af Tunglinu, þau hafi hist þar. Taldi vitnið sig hafa verið að skemmta sér með Borgþóri í bænum þetta kvöld. Vitnið I kvaðst hafa kynnst K árið 1993 og hafi þær verið bestu vinkonur síðan. K hafi komið og hafi hún hamast á bjöllunni og þegar hún kom inn hafi hún verið í taugalosti og móðursýkiskasti, gersamlega brjáluð. Hafi hún gargað: „Hann ætlar að drepa mig, hann ætlar að drepa mig”. Lætin hafi vakið börnin hennar og hafi hún farið inn til þeirra og þá heyri hún K garga frammi að henni hafi verið nauðgað. Hún hafi verið sjúskuð og skrýtin og kvaðst vitnið fyrst hafa haldið að hún væri dauðadrukkin. Þegar hún hafi róast hafi þetta farið að skýrast. Vitnið kvaðst aldrei hafa séð K í svona ásigkomulagi. Hún hafi séð hana miður sín og drukkna en það hafi ekki verið eins og í þetta skipti. Nánar aðspurð kvað hún K hafa verið grátandi, rosalega hrædda, gersamlega sturlaða. Kvaðst vitnið ekki verið í vafa um að hún væri að segja sannleikann. Hún hafi sagt sér að hún hefði verið niðri í bæ og týnt vinkonum sínum og svo hitt fólk sem var að fara í samkvæmi. Hún hafi ætlað með í samkvæmi, sem ekki hafi reynst vera samkvæmi. Hún hafi reynt að komast út en ekki tekist það, m.a. látist ætla á salernið og hlaupið fáklædd út á gang. Á eftir hafi maðurinn ekið henni heim svo hún færi ekki til lögreglunnar, hann hafi haft áhyggjur af því að hún kærði þetta. Hann hafi talað um að sleppa því að aka henni heim, og þá hafi hún orðið hrædd um að hann ætlaði að ganga frá sér og sagt að hún skammaðist sín svo mikið og vildi ekki fara heim og hvort hann vildi ekki aka henni til systur sinnar. Hann hafi stoppað annars staðar við [...] og hún hafi getað hlaupið í burtu. Vitnið kvaðst hafa hringt upp á Neyðarmóttöku og þær hafi farið strax og hún var búin að koma börnunum fyrir. Hún kvað K hafa eins og truflast við þennan atburð og verið annarleg í nokkra mánuði, hún hafi alltaf verið úti og það hafi verið eins og ekkert skipti hana máli. Hún hafi ekki farið í vinnu í viku á eftir. Faðir hennar hafi ásakað hana vegna þess að hún fór með manninum í leigubifreiðinni. Nú sé þetta breytt. Vitnið Anna Þ. Salvarsdóttir, læknir, kvaðst hafa tekið á móti K á Neyðarmóttöku og muna eftir því. Kvað hún hana hafa borið dæmigerð einkenni þeirra sem hafi orðið fyrir kynferðisbroti. Hún hafi greinilega orðið fyrir miklu áfalli, verið mjög miður sín, liðið mjög illa, haft einkenni um alvarlegt kreppuástand. Marblettir sem voru á henni hafi verið nýir og gætu komið heim og saman við það að henni hafi verið haldið. Hún hafi lýst vel rosalegri hræðslutilfinningu og bjargarleysi, enginn hafi svarað dyrabjöllum sem hún hafi hringt á. Hún hafi lýst því að árásarmaðurinn hafi haldið fyrir munninn á henni svo það heyrðist ekki í henni. Hún hafi sagt að hann hafi óttast að hún myndi kæra, en hún hafi verið ákveðin í því, hún hafi komið nánast beint frá atburðinum. Vitnið kvað sjaldnast vera sjáanlega ytri áverka á brotaþolum í þessum málum. Það hafi verið saumsprettur á buxunum. Vitnið kvaðst ekki hafa verið í vafa, miðað við andlegt ástand K, að hún segði satt frá atburði. Vitnið lýsti því að við endurkomu hefðu orðið miklar breytingar á högum K, hún hafi verið frekar lokuð og dauf og búin að eiga erfitt. Eftir áfall sem þetta sé eðlilegt að fólk sé frá vinnu, hafi hún boðið henni vottorð til lengri tíma en viku en hún hafi ekki þegið það. Frásögn vitnisins er í samræmi við gögn Neyðarmóttöku, sem liggja frammi í málinu. Vitnið Benedikt H. Benediktsson, rannsóknarlögreglumaður, staðfesti að hafa tekið lögregluskýrslur varðandi málið. Kvaðst hann muna að stúlkan hefði átt erfitt með að segja frá atburðinum, henni hefði liðið illa og þetta hefði tekið tíma. Vitnið taldi hana þó hafa lýst atburðinum, hefði hann ekki þurft að leiða hana. Vitnið staðfesti að hafa talað við íbúa á staðnum og farið með K á staðinn. Gat vitnið ekki munað hvort K var upplýst um það hverjir hefðu verið heima í íbúðunum áður en hún benti á þær dyr á vettvangi þar sem hún taldi sig hafa hringt, en samkvæmt almennum starfsvenjum myndi það ekki hafa verið gert. Spurður um aðstæður á vettvangi kvað hann K hafa bent á skot við stiga og sagst hafa farið þar og haldið að það væri stigagangur niður og út, þá hafi maðurinn komið. Taldi vitnið að útgangur sæist greinilega í birtu. Niðurstaða. Mikið ber í milli í frásögn ákærða og K um framvindu mála í íbúð ákærða að Æsufelli 6 í Reykjavík að morgni laugardagsins 23. ágúst 1997. Vitnum er þar ekki til að dreifa. Um atburðarásina á undan og á eftir ber þeim nokkurn veginn saman, svo sem ljóst er af framburði þeirra sem rakinn er hér að ofan. Óumdeilt er að samfarir áttu sér stað á milli ákærða og K, sæði fannst við læknisrannsókn á K. Ekki voru áverkar á henni utan tveir litlir nýir marblettir. Vitnið Anna Salvarsdóttir, læknir, telur að marblettirnir gætu stafað af því að K hefði verið haldið. Ákærði telur sig hafa tekið fast í K við leigubifreiðastöðina er hún hafi ætlað að blanda sér í slagsmál milli frænda hans og annars. Er þarna einnig hugsanleg skýring á marblettunum. Saumsprettur á buxum K gætu hafa komið við það er ákærði tók hana úr þeim, en um það verður ekki fullyrt. Ákærði hefur neitað sakargiftum og öllum þeim atriðum í frásögn stúlkunnar sem styðja kæru hennar. Bæði hafa verið staðföst í framburði sínum. K reyndist erfitt vegna geðshræringar að skýra frá málinu fyrir dóminum, en sagði þó skýrt frá því sem fyrir hana hafði komið. Í frásögn sinni lýsir hún því að hún hafi komist fram á gang og reynt að vekja athygli á sér með því að hringja á dyrabjöllur nærliggjandi íbúða. Hún kveðst hafa verið viti sínu fjær af hræðslu á því stigi. Var hún ekki viss um hvort hún hefði hringt á tveimur eða þremur dyrabjöllum. Við vettvangsrannsókn kvaðst hún viss um að hafa hringt dyrabjöllum íbúða 1.b. og 1.d. Við rannsókn lögreglu hafði áður komið í ljós að íbúð 1.b. var mannlaus þennan morgunn og íbúi í 1.d. var heyrnarlaus á öðru eyra og kvaðst ekki myndu hafa vaknað við dyrabjöllu ef hann hefði legið á heilbrigða eyranu. Konur sem bjuggu í íbúðum 1.a. og 1.e. höfðu ekki orðið varar við að dyrabjöllu væri hringt né við hávaða frá gangi. Önnur var sofandi, en hin var með tveggja ára gamalt barn og taldi sig hafa verið vakandi. K telur sig hafa hrópað frammi á ganginum, en þetta hafi verið mjög stutt stund áður en ákærði náði henni aftur inn í íbúðina. Ekkert í þessari frásögn þykir vera ósennilegt eða veikja framburð K. Þegar hræðsluástand hennar er haft í huga þykir ekki tortryggilegt að hún skyldi ekki hlaupa beint út úr húsinu, en þar var hún ókunnug staðháttum. Hún var fáklædd og leitaði eftir hjálp og kveðst ekki hafa áttað sig á útgöngudyrunum. Af hálfu ákærða er því haldið fram að K hafi ekki verið sjálfri sér samkvæm og gætt hafi mikillar ónákvæmni hjá henni, til dæmis hafi hún ekki munað hversu margir voru í leigubifreiðinni og að hún hafi farið með ákærða í „samkvæmið” þótt hinir farþegarnir kæmu ekki með. K hefur lýst því að hún hafi verið mjög drukkin og veik af drykkjunni, hefur ákærði staðfest að sést hafi að hún var drukkin og að henni hafi verið óglatt þegar þau komu út úr bifreiðinni. Þykir þetta ástand hennar skýra framangreint á fullnægjandi hátt. K taldi sig vera að fara í samkvæmi. Ósannað er hins vegar að ákærði hafi tjáð henni að hann vissi um samkvæmi og má vera að hann hafi farið með hana heim í góðri trú um að þau ætluðu að vera saman og að hann hafi ekki gert sér ljóst að hún kom með honum á fölskum forsendum. Frásögn K þykir vera trúverðug og telur dómurinn ekki vera vafa á því að hún skýri rétt frá atburðinum. Ákærði staðfestir að hafa verið með K í íbúðinni á þessum tíma. Vitni hafa borið um ástand og frásögn K í beinu framhaldi af atburðinum. Vinkona K, vitnið I, ber að hún hafi komið til sín um áttaleytið um morguninn og verið þá verulega hrædd og miður sín og ólík sjálfri sér. Þetta vitni þykir trúverðugt. K fer síðan beint á Neyðarmóttöku Sjúkrahúss Reykjavíkur og er hún komin þangað um klukkan níu. Staðfestir vitnið Anna Salvarsdóttir, læknir, að hún hafi þá borið öll einkenni manneskju sem orðið hefur fyrir alvarlegu áfalli og að hún hafi lýst hræðslu og bjargarleysi. Vitnin I og Anna efuðust ekki um sannleiksgildi frásagnar hennar umræddan morgun. Ástand K eftir atburðinn getur ekki samræmst lýsingu ákærða á því sem þeim fór í milli. Ákærði hafði greinilega líkamlega yfirburði. Þykir sannað að K hafi verið mótfallin samförunum og hafi verið beitt þvingun. Er þetta byggt á frásögn hennar og ástandi eftir atburðinn, sem tvö vitni hafa lýst á sama hátt. Vitnið Anna Salvarsdóttir, læknir, lýsti því að sjaldnast sjáist líkamlegir áverkar á brotaþolum í nauðgunarmálum. Ákærði og K höfðu ekki sést fyrir þetta kvöld. Hún var ekki í föstu sambandi. Verður ekki séð að hún hafi haft neina ástæðu til þess að bera á ákærða rangar sakir. Ekki þykir vera vafi á því að ákærði hafi þröngvað K til samfara með valdi og ógnandi framkomu. Er ákærði fundinn sekur um háttsemi þá sem lýst er í ákæru og er þar rétt heimfærð til refsiákvæðis. Ákærði hefur tvisvar hlotið refsingu fyrir ölvunarakstur, með sátt á árinu 1995 og sektardómi hinn 20. febrúar 1998. Brot það sem hér er til umfjöllunar var framið fyrir dóminn og er því um hegningarauka að ræða samanber 78. gr. almennra hegningarlaga. Ákærði hefur ekkert sér til málsbóta. Það er honum engin afsökun fyrir því að hindra stúlkuna í að fara þegar hún vildi og þvinga fram vilja sínum til kynmaka, að hann hafi verið í góðri trú um að hún hefði komið með honum í því skyni. Við refsingu hans ber að hafa hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga. Þykir refsing hans hæfilega ákveðin fangelsi í 2 ár. Ljóst er að atburðurinn sem ákærði hefur hér verið sakfelldur fyrir hefur haft alvarlegar afleiðingar fyrir K bæði andlega og félagslega, þykir hún eiga rétt til miskabóta úr hendi ákærða og eru þær hæfilega ákveðnar kr. 800.000 auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 23. febrúar 1998 til greiðsludags, en ákærða var birt bótakrafan 23. janúar 1998, og lögfræðikostnaðar án virðisaukaskatts kr. 50.000. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með taldar kr. 100.000 í saksóknarlaun í ríkissjóð og kr. 100.000 í málsvarnarlaun til skipaðs verjanda síns, Haraldar Arnar Ólafssonar héraðsdómslögmanns. Af hálfu ákæruvaldsins var málið flutt af Sigríði J. Friðjónsdóttur, settum saksóknara. Uppsaga dóms þessa hefur dregist vegna embættisanna dómsforseta. Dómsorð: Ákærði, Sveinbjörn Ólafur Sigurðsson, sæti fangelsi í 2 ár. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með taldar kr. 100.000 í saksóknarlaun í ríkissjóð og kr. 100.000 í málsvarnarlaun til skipaðs verjanda síns, Haraldar Arnar Ólafssonar héraðsdómslögmanns. Ákærði greiði K kr. 800.000 í miskabætur auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 23. febrúar 1998 til greiðsludags og kr. 50.000 í lögfræðikostnað.

Mál nr. 491/1998

Kynferðisbrot Tilraun Miskabætur

R var ákærður fyrir kynferðislega misneytingu með því að hafa notfært sér ölvunarástand K sem var gestkomandi á heimili hans. Talið var sannað með hliðsjón af framburði K, R og annarra að hann hefði gerst sekur um tilraun til brots gegn 196. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 20. gr. sömu laga. Var niðurstaða héraðsdóms um sakfellingu staðfest svo og refsing R en refsingin ákveðin óskilorðsbundin. Þá voru K dæmdar miskabætur.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Málinu hefur verið skotið til Hæstaréttar með stefnu 3. desember 1998 að ósk ákærða, sem áfrýjar því í heild sinni. Einnig er áfrýjað af hálfu ákæruvalds. Ákæruvaldið krefst staðfestingar á sakfellingu ákærða og þyngingar á refsingu hans. Jafnframt verði hann dæmdur til að greiða kæranda málsins miskabætur ásamt vöxtum og málskostnaði eftir því, sem greint er í ákæruskjali. Ákærði krefst aðallega sýknu af ákæru um brot gegn 196. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 40/1992, og frávísunar á kröfu um miskabætur, en til vara þess, að refsing verði milduð og miskabætur lækkaðar frá því, sem ákveðið var í héraðsdómi. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Í málinu er ákærði sakaður um að hafa notfært sér ölvunarástand 17 ára gamallar stúlku, er stödd var á heimili ákærða sem gestur stjúpsonar hans, til að hafa við hana kynferðismök meðan hún hafi verið í svefni og ófær um að sporna við áleitni hans. Hafi þetta gerst um aðfaranótt sunnudags í október 1997, eftir að ákærði kom að stúlkunni sofandi á svefnsófa á heimilinu, þar sem hann ætlaði sér næturstað. Ákærði hefur sjálfur staðfest, að hann hafi lagt stúlkuna til hvílu í sófanum og klætt sig og hana úr öllum fötum, án þess að hún hafi rumskað svo að máli skipti. Lýsing hans fyrir dómi á atlotum við stúlkuna eftir þetta samrýmist því, að viðbrögð hennar hafi ráðist af svefndrunga, og hafi honum verið það ljóst. Fær það og aukinn stuðning í frásögn hans við skýrslugjöf fyrir lögreglu 10 dögum eftir atburðinn, sem var eindregnari að þessu leyti. Ákærða og stúlkunni ber ekki saman um, hvort atlot af hans hálfu hafi staðið yfir, þegar hún hafi vaknað og farið fram úr svefnsófanum, en það raskar ekki þeirri ályktun, að tilraun til kynferðismaka á borð við samræði hafi átt sér stað. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms ber þannig að staðfesta þá niðurstöðu dómenda í héraði, að ákærði hafi gerst sekur um brot gegn 196. gr., sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga. Háttsemi ákærða gagnvart stúlkunni var alvarlegs eðlis. Verknaðurinn er þó ekki metinn sem fullframið brot, og ákærði hefur ekki áður orðið brotlegur við almenn hegningarlög. Með tilliti til þess þykja ekki efni til að verða við kröfu ákæruvalds um þyngingu refsingar hans frá því, sem á var kveðið í héraðsdómi. Skilorðsbinding refsingarinnar þykir hins vegar ekki eiga við. Í málinu nýtur ekki gagna um líðan kæranda í kjölfar atburðarins, en ljóst er, að verknaður sem þessi er til þess fallinn að valda þeim, sem fyrir verður, margvíslegum sálrænum erfiðleikum. Á kærandi rétt til miskabóta úr hendi ákærða, og þykja þær hæfilega ákveðnar 250.000 krónur, er greiðist með vöxtum sem í dómsorði segir. Einnig ber að dæma ákærða til greiðslu lögmannskostnaðar vegna bótakröfunnar, 40.000 krónur. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað verður staðfest. Ákærði greiði áfrýjunarkostnað sakarinnar, svo sem um er mælt í dómsorði. Dómsorð: Ákærði, Ragnar Duerke Hansen, sæti fangelsi 9 mánuði. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um sakarkostnað á að vera óraskað. Ákærði greiði K 250.000 krónur í miskabætur, með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 19. október 1997 til 25. desember sama ár og dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla sömu laga frá þeim degi til greiðsludags, svo og 40.000 krónur vegna kostnaðar við að halda fram bótakröfunni. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 100.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Ragnars Halldórs Hall hæstaréttarlögmanns, 100.000 krónur. Héraðsdómur Reykjaness 10. nóvember 1998. Ár 1998, þriðjudaginn 10. nóvember er í Héraðsdómi Reykjaness í málinu nr. S-240/1998: Ákæruvaldið gegn Ragnari Duerke Hansen upp kveðinn svohljóðandi dómur: Mál þetta var höfðað með ákæru ríkissaksóknara dags. 23. júní sl. á hendur Ragnari Duerke Hansen, kt. 210253-2709, [...] Kópavogi. Ákærði er í ákæru sakaður um ,,kynferðisbrot, með því að hafa aðfaranótt sunnudagsins 19. október 1997, á heimili ákærða að [...] Kópavogi, notfært sér, að stúlkan K fædd 1980, sem þar var gestkomandi og hafði orðið mjög ölvuð, til að hafa við hana samræði eða önnur kynferðismök gegn vilja hennar meðan hún svaf áfengissvefni og gat af þeim sökum ekki spornað við verknaðinum. Telst þetta varða við 196. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 40/1992.“ Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar og að ákærði greiði allan sakarkostnað, þ.m.t. saksóknarlaun í ríkissjóð. Björn L. Bergsson hdl., f.h. K., krefst greiðslu miskabóta að fjárhæð 1.000.000 króna auk vaxta samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 19. október 1997 til 19. nóvember 1997, en með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags og kostnaðar við lögmannsaðstoð að viðbættum virðisaukaskatti. Ákærði krefst þess aðallega að hann verði sýknaður af kröfum ákæruvaldsins. Komi hins vegar til ákvörðunar refsingar þá krefst ákærði þess að refsingin verði skilorðsbundin. Þá krefst ákærði málsvarnarlauna úr ríkissjóði. Ákærði krefst frávísunar bótakröfunnar en til vara, verði hann sakfelldur, þá verði krafan lækkuð. Málið var dómtekið 20. október sl. Við aðalmeðferð málsins var auk vitnaskýrslu af K teknar vitnaskýrslur af G, Z, C, J eiginkonu ákærða og Ragnheiði Bjarnadóttur lækni. I. K bar fram kæru á hendur ákærða fyrir kynferðisbrot þann 24. október 1997. Hefur hún lýst málavöxtum á þann veg við rannsókn og meðferð málsins að hún hafi verið gestkomandi allan laugardaginn 18. október 1997 hjá vini sínum Z að [...] Kópavogi, ásamt vinkonu sinni G og C, sem eru jafnaldrar hennar. Eftir kvöldverð hóf hún að neyta áfengis ásamt Z. Þegar líða tók á kvöldið kom stjúpfaðir hans, ákærði í máli þessu, heim ásamt tveimur kunningjum sínum og dvaldi þar stutta stund áður en hann fór ásamt félögum sínum á öldurhús. Urðu þau bæði hún og Z fljótlega mikið ölvuð en áfengi það sem þau drukku var sterkt og að mestu óblandað, bæði Jöklakrapi og vodka. Hin tvö sem voru með þeim í íbúðinni neyttu ekki áfengis. Rekur K minni til þess að Z hafi sofnað ölvunarsvefni og hún sjálf einnig eftir að hann var sofnaður. Tímasetningar man hún ekki varðandi þessa atburðarás. Það næsta sem hún kveðst muna er að hún hafi vaknað við það að maður lá ofan á henni og var að hafa við hana samfarir. Lá hún á bakinu allsnakin en maðurinn hélt uppi fótum hennar og var með getnaðarliminn inni í leggöngum hennar. Hefði hún í fyrstu haldið að maðurinn væri Z en fljótlega áttað sig á því að svo var ekki þegar hún heyrði ,,íslenska rödd“ en Z tali ekki íslensku. Brá henni mjög er hún sá að maðurinn var ákærði, stjúpi Z. Brá hún á það ráð að segja við hann í örvæntingu sinni að hún þyrfti að fara fram á klósett og hefði ákærði þá hætt og hún farið fram á klósett. Eftir að hafa verið þar nokkra stund fór hún inn í herbergi til Z og sagði honum hvað hafði gerst en hann hefði ekki tekið frásögn hennar gilda þó svo hann hefði svarað ,,I know“ og seinna gefið í skyn að hún hefði alveg eins getað gert þetta viljug. Hefur K giskað á að klukkan hafi verið nálægt sex um morguninn þegar hún vaknaði með manninn ofan á sér, liggjandi á einhverskonar svefnsófa í sjónvarpsherbergi í íbúðinni. K hefur ekki treyst sér til þess að fullyrða að ákærða hafi orðið sáðlát og í raun sagt að þrátt fyrir að hún telji það líklegt viti hún ekki um það. Frá því að hún vaknaði með manninn ofan á sér og þar til hún gerði sér grein fyrir því hver hann var telur hún að áreiðanlega hafi liðið 2 mínútur og 5 mínútur hafi liðið þar til hún fór fram á bað og allan þennan tíma hafi ákærði verið að hafa við hana samfarir, haldið fótum hennar uppi og verið með liminn inni í henni. Nánar aðspurð fyrir dómi hefur K ekki treyst sér til þess að fullyrða að ákærði hafi verið með lim sinn inni í leggöngum hennar. Þegar þetta gerðist hafi G, vinkona hennar, einnig verið í íbúðinni í öðru herbergi og um morguninn, eftir að ákærði var farinn út, hafi hún sagt G frá því sem gerst hafði. Segir K að henni hafi fundist daginn eftir að enginn félaganna tæki sig bókstaflega og látið eins og ekkert hefði gerst og væri í raun ,,skítsama“. Þetta breyttist þó er hún fór að tala meira við þá C og Z en þeir hafi þá farið að taka mark á henni. Það var síðan síðari hluta sunnudagsins sem hún fór úr íbúðinni að [...] og svo loks heim til sín á mánudagskvöld. Hafi móðir hennar áttað sig á að eitthvað hafði komið fyrir og hún þá sagt henni eins og var. Segir K að fyrir tilstuðlan móður sinnar hafi hún leitað til Neyðarmóttöku vegna nauðgunar þar sem hún gaf skýrslu þann 22. október 1997. Daginn eftir hafi hún síðan tekið ákvörðun um að kæra atburðinn. Sneri hún sér til lögreglu í Kópavogi þann 24. október og kærði kynferðisbrot. Kom fram í máli K að hún hafi, þegar hún kom heim til sín á mánudagskvöldið, látið það verða sitt fyrsta verk að þvo fötin sem hún hafði verið í og fara í bað. Eftir þennan atburð héldu þau áfram að vera saman um skeið hún og Z þar til í byrjun janúar 1998 er upp úr sambandi þeirra slitnaði. Lýsing ákærða á málavöxtum fyrir dóminum er á þá leið í aðalatriðum að hann hafi hitt K fyrr um kvöldið áður en umræddir atburðir áttu sér stað en K hafi komið á heimili hans af því að hún hafi átt vingott við stjúpson hans Z. Sjálfur hafi hann ekki átt nein samskipti við K, er þar var komið sögu, af þeim toga sem varð um nóttina. Er hann kom aftur heim til sín um klukkan 1 um nóttina eftir að hafa verið í gleðskap á veitingastað kvaðst hann hafa farið inn í herbergið þar sem hann var vanur að sofa. Kvaðst hann hafa drukkið áfengi um kvöldið en ekki verið mikið ölvaður. Inni í herbergi hans hafi K legið alklædd en sofandi á sófanum hans. Til þess að geta sjálfur farið að sofa þurfti hann að færa stúlkuna og draga sófann út. Að því búnu lagði hann K til á svefnsófann aftur. Í framhaldi af þessu klæddi hann hana úr öllum fötum og fór að strjúka henni og þukla auk þess sem hann bar olíu á líkama stúlkunnar m.a. á kynfæri hennar. Kvaðst hann ekki geta kallað kynferðislega tilburði sína gagnvart stúlkunni samfarir af þeim sökum að hann hafi ekki getu til slíks þegar hann hafi neytt áfengis. Hann minnist þess að hafa nuddað stúlkuna víðs vegar um líkamann, eftir að hafa borið á hana olíuna, m.a. nálægt kynfærum hennar. Hann kveðst einnig hafa lagst ofan á hana. Þau hafi látið vel hvort að öðru og hann ekki orðið annars var en að henni hafi ekki verið þetta á móti skapi, þó svo að hún hafi hvorki opnað augun né tjáð sig með orðum, að minnsta kosti hafi hún tekið utan um háls hans. Hann kveðst a.m.k. ekki hafa orðið þess var að neitt hafi farið fram milli þeirra þá um nóttina sem henni var á móti skapi. Þessa atburði segir hann hafa gerst á milli klukkan 1 og 2 um nóttina. Um klukkan 5 um morguninn hafi Z og G komið inn í herbergið, lyft, af þeim sænginni, og séð að þau voru bæði nakin. Segir ákærði að K hafi þá sagt eitthvað en Z og G hafi síðan farið út úr herberginu. Um það bil klukkutíma síðar hafi K sagt að hún þyrfti að fara á klósett sem hún gerði. Kvaðst hann ekki hafa heyrt neitt frá K eða orðið hennar var næstu daga. Nokkrum dögum síðar hafi verið haft samband við hann af lögreglu í Kópavogi og honum sagt að að mæta vegna kynferðisafbrots. Lögregluskýrslur sem teknar voru af ákærða þann 29. október 1997 og 15. maí 1998 voru bornar undir hann fyrir dóminum. Kannast hann við að hafa gefið þessar skýrslur og ritað undir þær en sagði jafnframt að það sem hann hefði sagt nú fyrir dóminum sé hið rétta. Gaf ákærði þá skýringu á breyttum framburði sínum að hann hafi verið undir miklu álagi þegar skýrslurnar voru teknar. Fyrri skýrslan sem tekin var hafi verið tekin hratt og þegar hann hafi, í síðari skýrslunni, staðfest að hann hafi skýrt satt og rétt frá öllu í þeirri fyrri hafi hann verið gleraugnalaus, en hann sjái ekki án gleraugna. Í lögregluskýrslum er haft eftir ákærða er hann lýsir samskiptum sínum við K umrædda nótt: ,,Til þess að geta farið að sofa hafi hann þurft að færa stúlkuna og draga út sófann. Þetta hafi hann gert og síðan lagt stúlkuna til á svefnsófann aftur. Í framhaldi af því hafi hann klætt hana úr fötunum og farið að þukla á henni. Segir að það sem hann gerði geti varla kallast samfarir, þar sem hann hafi ekki haft getu til þess undir áhrifum áfengis. Hann hafi í nokkur skipti reynt að hafa við hana samfarir og meðal annars borið olíu á kynfæri hennar, en þetta hafi gengið illa þar sem honum hafi ekki risið almennilega hold. Hann telur þó að honum hafi einu sinni tekist að koma getnaðarlimnum inn í kynfæri hennar og þá hafi honum fundist hún rumska og hjálpa til, þannig að hún hafi þá tekið utan um hálsinn á honum. Hann hafi orðið að hætta þessu þar sem þetta hafi ekki gengið upp með nokkru móti. Hann hafi sofnað og síðan vaknað aftur við það að vinkona hennar hafi komið, lyft upp sænginni og verið eitthvað óhress.“ Hann var síðan inntur nánar eftir líkamsstellingum þeirra er hann var að reyna samfarir þessar og var svarið á þessa leið: ,,Fyrst hafi stúlkan verið á bakinu, en síðan á hlið. Hann hafi verið búinn að klæða stúlkuna úr fötunum,sem hann minnir að hafi verið gallabuxur, skyrta og nærbuxur. Kveðst hann ekki muna hvort stúlkan hjálpaði eitthvað til við það, en telur að hann hafi að mestu gert þetta. Hann hafi sjálfur klæðst úr öllum fötum. Hann hafi svo legið milli fóta hennar og nuddað getnaðarlimnum við kynfæri hennar í tilraunum sínum við að fá stinningu og telur að hann hafi einu sinni komið getnaðarlimnum inn í kynfæri hennar.“ Við skýrslugjöf fyrir dómi hefur ákærði slegið úr og í. Orðar hann athafnir sínar ýmist svo að, þegar hann lagðist ofan á K, geti verið að hann hafi sett getnaðarlim sinn inn í leggöng hennar, eða þá að hann hafi ekki reynt og einungis hafi verið um snertingu kynfæra þeirra að ræða vegna þess að það hafi ekki verið nein stinning. Vitnið G hefur borið fyrir réttinum að hún hafi verið stödd að [...] umrætt kvöld. Er hún fór þaðan til þess að ná síðasta strætisvagni til Reykjavíkur hafi þau verið sofnuð ölvunarsvefni Z og K. Hefði K sem orðin var ,,dúndur full“ sofnað á sófa í öllum fötum eftir að C, sem fór með vitninu, var búinn að setja hana upp í sófann. Um það leyti sem hún var að fara hafi ákærði komið heim og virtist að sögn G ekki vera áberandi ölvaður. Þegar vitnið kom aftur í íbúðina að Víðhvammi seinna um nóttina var búið að draga út svefnsófann sem K hafði sofnað á og þar lágu þau K og ákærði nakin undir sæng. Daginn eftir hafi K sagt henni í öngum sínum að hún hafi vaknað við það að verið var að hafa við hana samræði. Hafi hún í fyrstu haldið að hún væri að hafa samræði við Z en þegar hún opnaði augun hafi hún séð að það var ekki hann heldur ákærði. Í framburði vitnisins Z kemur fram að hann hafi þann 19. október 1997 verið búinn að þekkja K í tvo daga en þau hafi verið kærustupar 3-5 mánuði eftir það. Hann kveðst hafa komið að þeim K og ákærða um nóttina ásamt vitninu G og voru þau þá bæði sofandi. Þegar hann lyfti af þeim sænginni sá hann að þau voru bæði nakin. G hafi tekist að vekja K og tala eitthvað við hana en það tókst honum hins vegar ekki sjálfum og heldur hann að hún hafi þóttst sofa. Hann hafi síðan farið aftur inn í herbergi sitt. Eftir um það bil hálftíma hafi K komið inn í herbergið til hans og sagt honum að hún hefði vaknað við það að ákærði var að hafa við hana samfarir. Vitnið hefur lýst því að hann hafi þá fundið olíulykt af K. Frásögn K hafi vitnið ekki trúað í fyrstu vegna þess að það hafi talið sig vita að K væri tiltölulega lauslát eins og hann orðaði það og hún kannski búið til þessa sögu af því að hún hafi verið hrædd um að hann yrði henni reiður. II. Í skýrslu hjá lögreglu 29. október 1997 viðurkenndi ákærði að hafa haft samræði við stúlkuna K á heimili sínu aðfaranótt sunnudagsins 19. október 1997. Hann hafi áður afklætt stúlkuna meðan hún var sofandi og hafi hún ekki rumskað fyrr en honum hafði tekist að koma getnaðarlim sínum inn í kynfæri hennar. Við skýrslugjöf hjá lögreglu 15. maí 1998 vísaði ákærði til þessarar skýrslu sinnar og kvaðst þar hafa greint rétt frá öllu sem gerðist. Í framburði sínum fyrir dómi hefur ákærði slegið úr og í. Er eina skýringin sem hann hefur gefið á breyttum framburði að hann hafi verið undir miklu álagi og að fyrri lögregluskýrslan sem tekin var hafi verið „tekin hratt“. Þá hafi hann verið gleraugnalaus er hann staðfesti frásögn sína við síðari skýrslutökuna „en hann sjái ekki án gleraugna“. Þessi skýring á breyttum framburði er ekki trúverðug og ekki til þess fallin að rýra sönnunargildi skýrslu ákærða fyrir lögreglu. Við töku beggja framangreindra lögregluskýrslna var ákærða kynntur réttur hans til þess að honum yrði skipaður verjandi sem hann afþakkaði og bera þær ekki annað með sér en að hann hafi gefið þær skýrslur af fúsum og frjálsum vilja og svarað öllum spurningum. Ákærði hefur ekki borið því við að hann hafi verið beittur þvingunum við skýrslugjöf hjá lögreglu eða að reynt hafi verið að hafa þar áhrif á framburð hans með öðrum hætti. K kærði ekki atburðinn strax en þær skýringar sem hún hefur gefið á því verða að teljast sennilegar þannig að dráttur á kæru verður ekki talinn draga úr sönnunargildi framburðar hennar. Framburður K fyrir dómi og þær skýrslur sem hún hefur gefið eru trúverðugar og í góðu samræmi við framburð ákærða hjá lögreglu við rannsókn málsins að öðru leyti en því að K hefur fyrir dóminum ekki treyst sér til þess að fullyrða að ákærði hafi verið með lim sinn inni í leggöngum hennar er hún vaknaði umrædda nótt. Í framburði hennar kemur fram að hún hafi sofnað ölvunarsvefni umrætt kvöld. Þegar litið er til framburðar vitna sem staðfesta að svo hafi verið, þykir ekki varhugavert að slá því föstu að hún hafi verið í slíku ástandi þegar ákærði kom að henni alklæddri á sófanum. Einnig er sannað með framburði ákærða að hann klæddi hana úr öllum fötunum eftir að hafa fært hana til á meðan hann dró út svefnsófann. Í framburði ákærða fyrir dóminum kemur fram að hann hafi einnig klætt sig úr öllum fötum og haft við stúlkuna kynferðismök án þess þó að hafa tekist að eiga við hana samræði. Þau hafi látið vel hvort að öðru og hann talið að þessi atlot væru henni ekki á móti skapi þó svo að K hafi hvorki opnað augun né tjáð sig með orðum. Ákærði hefur sagt fyrir dóminum að hann hafi talið að K hafi verið vakandi þegar hann fór að leita á hana. Hafi hann byrjað á því að losa um buxur K í því skyni að kanna viðbrögð hennar og hafi hún þá lyft upp mjöðmunum til þess að hægt væri að ná þeim niður. Ákærði hafði enga ástæðu til að ætla að K vildi þýðast hann eða eiga við hann kynferðislegt samneyti og sú staðreynd að hann vissi að hún átti vingott við og var kærasta stjúpsonar hans styður þá ályktun. Ekkert hefur komið fram í framburði ákærða sem réttlætt getur eða skýrt með nokkrum skynsamlegum hætti þá ákvörðun hans að afklæða K, sem svaf ölvunarsvefni, og leggja hana allsnakta á sófann þar sem hann lagðist síðan sjálfur allsnakinn. Ákærði sagði í skýrslu sinni fyrir dómi, aðspurður um það hvort honum hafi tekist að koma getnaðarlim sínum inn í kynfæri stúlkunnar og hvort hann hafi verið að reyna það, að þegar hann hafi lagst ofan á stúlkuna ,,geti verið að hann hafi farið inn“ og eins ,,að hann hafi ekki reynt að setja hann inn“. Einungis hafi verið um snertingu kynfæra þeirra að ræða ,,vegna þess að ekki hafi verið nein stinning“. Í skýrslu hjá lögreglu sagði ákærði á hinn bóginn af sama tilefni að hann hafi í 10 til 15 mínútur reynt að fá stinningu, meðal annars með því að bera olíu á líkama K og nudda getnaðarlim sínum við kynfæri hennar. Samkvæmt framansögðu er komin fram lögfull sönnun fyrir því að ákærði hafi notfært sér að K svaf ölvunarsvefni til þess að hafa við hana kynferðismök sem hún gat ekki spornað við vegna ástands síns. Telst ákærði sekur um þá háttsemi sem honum er gefin að sök í ákæru að öðru leyti en því, að varhugavert er að telja nægilega sannað að atferli hans gagnvart K hafi náð það langt að hann hafi haft samræði við hana, enda hefur K ekki treyst sér til þass að fullyrða fyrir dómi að svo hafi verið. Er ákærði því sakfelldur fyrir tilraun til samræðis, en ekki fullframið brot, svo sem honum er gefið að sök í ákæru. Háttsemi ákærða er þar réttilega heimfærð til 196. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, svo sem henni var breytt með 15. gr. laga nr. 40/1992, sbr. þó 20. gr. almennra hegningarlaga að því er varðar tilraun til samræðis. Við ákvörðun refsingar ákærða ber að líta til dómvenju í málum þar sem sakfellt er fyrir brot gegn nefndri grein almennra hegningarlaga. Refsing ákærða, sem ekki hefur fyrr sætt refsiviðurlögum sem hér skipta máli, er hæfilega ákveðin fangelsi í 9 mánuði, en fresta skal fullnustu 6 mánaða af refsingunni, og skal sá hluti hennar falla niður að liðnum þremur árum frá uppkvaðningu dómsins að telja, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Eftir þessari niðurstöðu ber að dæma ákærða til að greiða allan kostnað sakarinnar þ.m. t. málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Einars Gauts Steingrímssonar hdl. 90.000 krónur og saksóknarlaun 70.000 krónur. Miskabótakrafa K, sem Björn L. Bergsson hdl. hefur sett fram fyrir hennar hönd, styðst við 26. gr. laga nr. 50/1993. K sætti ólögmætri meingerð af hálfu ákærða, með hinu refsiverða háttarlagi hans. Ber honum því, samkvæmt ákvæðum greinarinnar, að bæta henni þann miska, sem hann hefur valdið henni og þykir hæfilega ákveðinn 350.000 krónur. Skal sú fjárhæð bera vexti svo sem í dómsorði greinir. Til viðbótar ber með vísan til 4. mgr. 172. gr. laga nr. 19/1991 að ákveða greiðslu kostnaðar af gerð og sókn kröfunnar sem þykir hæfilega ákveðin 60.000 krónur. Hefur þá verið tekið tillit til virðisaukaskattsskyldu af þóknun lögmannsins.. Dóm þennan kveða upp Sveinn Sigurkarlsson, héraðsdómari ásamt héraðsdómurunum Jónasi Jóhannssyni og Þorgeiri Inga Njálssyni. Dómurinn er fjölskipaður skv. 1. mgr. 5. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, sbr. 1. gr. laga nr. 37/1994. Dómsorð: Ákærði, Ragnar Duerke Hansen, sæti fangelsi 9 mánuði, en fresta skal fullnustu 6 mánaða af refsingunni, og skal sá hluti hennar falla niður að liðnum þremur árum frá uppkvaðningu dómsins, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Einars Gauts Steingrímssonar hdl., 90.000 krónur, og 70.000 krónur í saksóknarlaun til ríkissjóðs. Ákærði greiði, Birni L. Bergssyni hdl., fh. K 350.000 krónur í miskabætur, með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 19. október 1997 til 19. nóvember sama ár, en með dráttarvöxtum skv. 3. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags og 60.000 krónur vegna lögmannskostnaðar.

Mál nr. 284/1998

Fasteignakaup Galli Skaðabætur Afsláttur

A keypti fasteign af B í mars 1994. Seint á árinu 1995 kom í ljós galli á fasteigninni og krafðist A skaðabóta eða afsláttar úr hendi B. Krafa A um skaðabætur var ekki tekin til greina þar sem varhugavert þótti að slá því föstu að B hefði hlotið að vera kunnugt um galla í húsinu, en leynt vitneskju sinni við sölu þess. Þá var ekki talið að í lýsingu hússins í söluyfirliti hefði falist meira en vísun til þess sem sjá mátti við skoðun hússins. Talið var að umfang og eðli gallans hefði verið slíkt að það hefði haft áhrif á kaupverð ef vitneskja um hann hefði legið fyrir við samningsgerð og voru skilyrði til að krefjast afsláttar talin vera fyrir hendi. Var niðurstaða héraðsdóms um afslátt handa A af kaupverðinu staðfest.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 6. júlí 1998. Hún krefst sýknu af kröfum gagnáfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi 22. október 1998. Hann krefst þess aðallega að aðaláfrýjandi verði dæmd til að greiða sér 2.396.470 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 4. janúar 1997 til greiðsludags. Til vara krefst hann greiðslu á 1.742.835 krónum með sömu vöxtum og í aðalkröfu, en að því frágengnu að héraðsdómur verði staðfestur. Hann krefst einnig málskostnaðar á báðum dómstigum, en verði héraðsdómur staðfestur krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Málið á rætur að rekja til kaupa gagnáfrýjanda á fasteigninni nr. 19 og 19B við Laugaveg í Reykjavík með samningi 4. mars 1994. Kaupverðið var 25.000.000 krónur og tók gagnáfrýjandi þegar við umráðum hins selda. Síðla árs 1995 kom í ljós galli á fasteigninni, sem nánar er lýst í héraðsdómi. Eru kröfur gagnáfrýjanda í málinu á því reistar að hann eigi rétt til skaðabóta eða afsláttar úr hendi aðaláfrýjanda af því tilefni. Kröfu um skaðabætur styður gagnáfrýjandi meðal annars þeim rökum að aðaláfrýjanda hafi verið eða mátt vera kunnugt um miklar fúaskemmdir í burðargrind hússins, en leynt þeim vísvitandi við sölu. Vísar hann um það einkum til matsgerðar, þar sem fram kemur sú skoðun dómkvaddra matsmanna að þeim þyki ólíklegt að viðgerðarmenn, sem endurnýjuðu að verulegu leyti lagnir og innréttingar í húsinu árið 1985 fyrir aðaláfrýjanda, hafi ekki orðið varir við fúa í útveggjum þegar veggir voru klæddir plötum að innan. Umrætt hús var reist um síðustu aldamót. Var það upphaflega klætt bárujárni að utan. Árið 1938 veittu byggingaryfirvöld heimild til að það yrði múrhúðað, en bárujárnsklæðningin jafnframt fjarlægð. Í skýrslu húsasmíðameistara, sem skoðaði húsið að beiðni aðaláfrýjanda í febrúar 1996, kemur fram sú lýsing að strengt hafi verið net á tjörupappa á veggnum og síðan múrhúðað á það, án þess að loftræsting væri milli múrhúðar og pappans, eins og nauðsynlegt verði að teljast. Í áðurnefndri matsgerð dómkvaddra manna segir að almennt hafi sú vitneskja lengi verið fyrir hendi hér á landi, að í gömlum forsköluðum húsum sé oftast mikill fúi. Við skýrslutökur fyrir dómi kom fram sú skoðun annars þeirra að hús geti fúnað mjög mikið á tíu árum ef aðstæðum er breytt til hins verra fyrir byggingarefnið, svo sem með því að minnka útloftun og auka þannig raka. Við þær endurbætur, sem fram fóru á húsinu 1985, var meðal annars sett rakavörn innan á veggi undir plötuklæðningu. Þegar þetta er virt verður að teljast verulegri óvissu háð hve miklar fúaskemmdir í húsinu hafi þá verið orðnar og hve hratt þær hafi aukist eftir það. Nokkrir þeirra manna, sem unnu að endurbótum á húsinu 1985, komu fyrir dóm og báru að þeim hafi við störf sín þá ekki orðið ljósar skemmdir í burðargrind hússins. Gegn neitun þeirra og aðaláfrýjanda og í ljósi áðurnefndrar skýringar matsmanns fyrir dómi þykir varhugavert að slá föstu að aðaláfrýjanda hafi hlotið að vera kunnugt um galla í húsinu, en leynt vitneskju sinni um hann við sölu til gagnáfrýjanda. Verða kröfur gagnáfrýjanda, sem á þessum grunni eru reistar, því ekki teknar til greina. Til stuðnings kröfu um skaðabætur vísar gagnáfrýjandi einnig til reglu um áskilda kosti í 2. mgr. 42. gr. laga nr. 39/1922 um lausafjárkaup, sem hann telur eiga hér við með lögjöfnun. Hefur hann í því sambandi bent á að í söluyfirliti samkvæmt 1. mgr. 10. gr. þágildandi laga nr. 34/1986 um fasteigna- og skipasölu, sem gagnáfrýjanda hafi verið kynnt fyrir kaupin, hafi meðal annars verið sagt að eignin væri „nýlega standsett“. Í þessu hafi falist staðhæfing eigandans, sem hafi verið til þess fallin að vekja traust um gott ástand hússins. Jafnframt hafi aðaláfrýjandi vanrækt upplýsingaskyldu sína af ásetningi eða gáleysi. Eins og áður greinir var innra byrði hússins að verulegu leyti endurnýjað árið 1985. Ekkert er fram komið um að ytra útlit hússins hafi bent til að það hafi verið „nýlega standsett“ eða að því hafi sérstaklega verið haldið fram af hálfu seljanda. Er ekki næg ástæða til að fallast á að í þessum orðum í söluyfirliti hafi falist annað og meira en vísun til þess, sem sjá mátti við skoðun hússins. Geta kröfur gagnáfrýjanda ekki náð fram að ganga á þessum grunni. Samkvæmt framanröktu hefur gagnáfrýjanda hvorki tekist að sýna fram á að skilyrði séu til að dæma aðaláfrýjanda til að greiða skaðabætur á grundvelli meginreglu 2. mgr. 42. gr. laga nr. 39/1922 né að hún sé skaðabótaskyld eftir öðrum réttarreglum. Verður því leyst úr ágreiningi málsaðila á grundvelli reglna um afslátt af kaupverði. II. Aðaláfrýjandi hefur í málsvörn sinni teflt fram þeirri ástæðu til sýknu, að um hafi verið að ræða gamla eign, sem gagnáfrýjandi hafi mátt búast við að þarfnaðist viðhalds og endurnýjunar. Hann hafi því við kaupin tekið alla áhættu af ástandi hússins, enda hafi kaupverð af þessum sökum orðið mun lægra en aðaláfrýjandi gerði upphaflega ráð fyrir. Ekki hefur verið aflað mats á því hvert eðlilegt kaupverð fasteignarinnar hefði orðið ef kunnugt hefði verið við kaupin um galla á henni. Ósannað er að kaupverð hafi orðið lægra af þeim ástæðum, sem aðaláfrýjandi heldur fram, og liggur heldur ekki fyrir hvaða verðhugmyndir aðaláfrýjanda voru í upphafi kynntar gagnáfrýjanda. Þótt um gamla eign hafi verið að ræða verður ekki fallist á að gagnáfrýjandi hafi haft tilefni til að gera ráð fyrir svo alvarlegum annmörkum á henni, sem síðar komu í ljós. Eins og fram kemur í héraðsdómi reyndust vera miklar fúaskemmdir í burðargrind hússins, þannig að endurnýja þurfti verulegan hluta hennar auk timburklæðningar. Þykir mega slá föstu að umfang og eðli gallans hafi verið slíkt að haft hefði áhrif á kaupverð, ef vitneskja um hann hefði legið fyrir við samningsgerð. Eru skilyrði til að krefjast afsláttar fyrir hendi í málinu og getur sú mótbára aðaláfrýjanda, að henni hafi verið ókunnugt um gallann, engu um það breytt. Í matsgerð dómkvaddra manna er metinn kostnaður við að bæta úr gallanum. Verður fallist á með héraðsdómi að unnt sé að leggja matsgerðina til grundvallar við ákvörðun þess hver teljist vera hæfilegur afsláttur af kaupverðinu. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður jafnframt fallist á að tilteknir liðir í sundurliðuðu kostnaðarmati komi ekki til álita við ákvörðun afsláttar og hvernig farið skuli með virðisaukaskatt við þá ákvörðun. Við flutning málsins fyrir Hæstarétti mótmælti gagnáfrýjandi sérstaklega þeirri niðurstöðu héraðsdóms að til lækkunar afsláttar skyldu koma vátryggingarbætur, sem hann fékk greiddar vegna tjóns síns. Ætti slíkt því aðeins við að fallist yrði á að skaðabótaskylda aðaláfrýjanda væri fyrir hendi. Varðandi þetta atriði er þess að gæta, að við höfðun málsins krafðist gagnáfrýjandi skaðabóta eða afsláttar. Við tölulega kröfugerð dró hann sjálfur frá umræddar vátryggingarbætur án tillits til þess hvort fallist yrði á kröfu um skaðabætur eða afslátt. Verður kröfu um hækkun afsláttarfjárhæðar, sem á framangreindu er reist, hafnað þegar af þessari ástæðu. Fram er komið að gagnáfrýjandi rekur sjálfur veitingastaðinn Indókína í umræddu húsnæði. Krafa hans um skaðabætur vegna röskunar á þeim rekstri er hins vegar ekki skýrð eða rökstudd. Þegar af þeirri ástæðu er ekki unnt að taka hana til greina. Samkvæmt öllu framanröktu verður niðurstaða héraðsdóms um afslátt handa gagnáfrýjanda af kaupverðinu staðfest. Í samræmi við kröfugerð hans verður þá einnig staðfest niðurstaða dómsins um málskostnað, auk þess sem aðaláfrýjandi verður dæmd til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og nánar segir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Aðaláfrýjandi, Bára Þórarinsdóttir, greiði gagnáfrýjanda, Ara Huynh, 350.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 6. apríl 1998. Ár 1998, mánudaginn 6. apríl, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, í málinu nr. E-3451/1997: Ari Huynh gegn Báru Þórarinsdóttur uppkveðinn svohljóðandi dómur: Mál þetta, sem dómtekið var 10. mars sl., er höfðað með stefnu, þingfestri 2. september 1997, af Ara Huynh, kt. 050146-3759, Laugavegi 19, Reykjavík, gegn Báru Þórarinsdóttur, kt. 020734-3539, Laugarásvegi 10, Reykjavík. Stefnandi krefst þess aðallega, að stefnda verði dæmd til að greiða stefnanda 2.396.470 kr., auk dráttarvaxta af þeirri fjárhæð skv. III. kafla laga nr. 25/1987, með síðari breytingum, frá 4. janúar 1997 til greiðsludags. Til vara krefst stefnandi þess, að stefnda verði dæmd til að greiða honum aðra og lægri fjárhæð að álitum dómsins, ásamt sömu vöxtum og í aðalkröfu greinir. Þá krefst stefnandi málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefndu, ásamt lögmæltum virðisaukaskatti, samkvæmt málskostnaðarreikningi, en til vara samkvæmt mati dómsins. Stefnda krefst sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar að skaðlausu samkvæmt mati réttarins. I. Málavextir. Með kaupsamningi, dagsettum 4. mars 1994, keypti stefnandi fasteignina nr. 19 og 19B við Laugaveg hér í borg af stefndu í máli þessu. Umsamið kaupverð var 25.000.000 kr. Var eignin afhent sama dag og kaupsamningur var gerður og afsal gefið út 16. ágúst 1995. Hagnýtti stefnandi sér eignina bæði til íbúðar og veitingareksturs. Í rúmlega 11 vindstiga veðuráhlaupi 25. október 1995 flettist um fjórðungur múrklæðningar á austurgafli hússins nr. 19 af því, og við skoðun reyndist það, sem eftir var af henni, mjög laust, þannig að hætta var á, að sá hluti hennar hryndi einnig. Fékk stefnandi verktaka, Húsaklæðningu ehf., til að huga að tjóninu. Kom fljótlega í ljós, að timburklæðning undir múrnum var illa farin af fúa, bæði á veggnum sjálfum og eins inn á þakið. Af þessu tilefni var einnig gerð lausleg athugun á framhlið hússins og virtist hún ekki vera vel föst á veggnum, auk þess sem frágangur í kringum glugga var ekki góður. Jafnframt var norðurhlið hússins skoðuð og hluti þaks að norðanverðu, og reyndust svipaðir gallar vera þar. Var talin veruleg hætta á frekara hruni, sem afstýra þyrfti, og þá var þess krafist af hálfu vátryggingafélags þess, er í hlut átti, að komið yrði í veg fyrir slíka hættu af húsinu. Hóf verktaki frekara niðurrif eftirstandandi múrklæðningar og hinnar fúnu borðaklæðningar undir múrnum á austurgafli hússins, svo og á norðurhlið, og fúinnar klæðningar í hluta þaks að norðanverðu. Kom þá í ljós, að burðarvirki hússins var mjög fúið og að hluta til ónýtt. Verst var ástand burðarvirkis á 1. og 2. hæð suðurhliðar og austurgafls. Í síðari verkáfanga var svo gert á svipaðan hátt við suðurhlið hússins. Reyndist viðgerð mjög umfangsmikil og stóð yfir með hléum frá 4. nóvember 1995 til 30. maí 1996. Eftir að stefnandi hafði árangurslaust leitað eftir bótum úr hendi stefndu, beiddist hann dómkvaðningar matsmanna með bréfi, dagsettu 23. febrúar 1996, og jók síðan við matsbeiðnina með bréfi 8. mars 1996. Til matsins voru dómkvaddir Magnús Guðjónsson húsasmíðameistari og dr. Ragnar Ingimarsson prófessor. Er matsgerð þeirra dagsett 15. nóvember 1996. Eru niðurstöður matsins um kostnaðarmat, metið á verðlagi í nóvember 1996, 2.947.470 kr. með virðisaukaskatti. Matsmenn hafa komið fyrir dóminn og staðfest matsgerð sína. II. Málsástæður og lagarök stefnanda. Af hálfu stefnanda er á því byggt, að umrædd fasteign hafi við sölu verið haldin verulegum leyndum göllum, sem seljandi beri ábyrgð á, hvort heldur eftir reglum um afslátt af kaupverði eða skaðabætur. Hafi stefndu verið eða mátt vera kunnugt um gallana, en leynt þeim vísvitandi eða vanrækt upplýsingaskyldu sína við sölu, en hins vegar hafi stefnandi í engu vanrækt skoðunarskyldu sína. Þá byggir stefnandi einnig sérstaklega á reglum kauparéttarins um áskilda kosti, enda hafi stefnandi, sem venjulegur fasteignarkaupandi, mátt treysta því við kaupin, að eignin héldi vatni og vindum og væri ekki að hruni komin. Stefnandi kveður kröfu sína í stefnu þannig fundna, að annars vegar sé byggt á niðurstöðutölum áðurnefndrar matsgerðar, enda hafi ekki verið hlutast af hálfu stefndu til um, að fram færi yfirmat. Frá niðurstöðutölunni, 2.947.470 kr., hafi verið dregnar 901.000 kr., sem vátryggjandi hússins greiddi vegna tjónsins með tveimur greiðslum, 300.000 kr. 15. desember 1995 og 601.000 kr. 25. mars 1996. Komi þá út tjónsfjárhæðin 2.046.470 kr. vegna viðgerðarkostnaðar. Þá gerir stefnandi kröfu um, að stefnda verði dæmd til að greiða honum skaðabætur, 50.000 kr. á mánuði frá og með nóvember 1995 til og með maí 1996, fyrir það tjón, er ætla megi, að orðið hafi á veitingarekstri stefnanda, meðan viðgerð stóð yfir, þar sem verkpallar og nethlíf hafi þá verið utan á húsinu, auk þess sem mikið niðurrifs- og byggingarefni hafi verið við og framan við húsið. Hafi allt þetta gert rekstur stefnanda fráhrindandi fyrir viðskiptavini. Geri þetta samtals 350.000 krónur. Gerir stefnandi kröfu til, að hann fái þá fjárhæð, eða aðra lægri, dæmda sér í skaðabætur að álitum dómsins fyrir þá röskun á rekstrinum, sem löglíkur eru fyrir, að orðið hafi. Nemi krafa stefnanda því samtals 2.396.470 kr. Er dráttarvaxta krafist af samanlögðum kröfufjárhæðum frá því mánuður var liðinn frá sendingu matsgerðarinnar til lögmanns stefndu. Um lagarök vísar stefnandi til almennra reglna samninga- og kröfuréttarins, einkum varðandi úrræði við sölu á gölluðum hlut og skaðabótaábyrgð seljanda og/eða afsláttarskyldu af kaupverði í því sambandi, vanræktrar upplýsingaskyldu og meginreglna kaupalaga nr. 39/1922 um lausafjárkaup per analogiam og venjuréttar um fasteignaviðskipti. Þá er vísað til dómvenju í svipuðum málum. III. Málsástæður og lagarök stefndu. Stefnda byggir sýknukröfu sína aðallega á því, að hvorki sé sannað, að gallar þeir, sem eru taldir hafa komið fram í umræddri fasteign, hafi stafað af tilverknaði stefndu né að henni hafi verið kunnugt um þá, er hún seldi stefnanda. Hafi stefnda aldrei vitað um neina slíka galla og viti hún ekki til þess, að nokkrum viðgerðarmanni á hennar vegum hafi verið kunnugt um að þeim væri til að dreifa. Skipti hin huglæga afstaða stefndu hér öllu máli. Hafi umræða um fúa aldrei komið upp í sambandi við þær viðgerðir, sem stefnda hafi staðið að á eignarhaldstíma sínum. Hafi stefnda því augljóslega ekki getað upplýst um aðstæður, sem hún ekki þekkti og enginn viti, að hvaða marki voru fyrir hendi. Stefnandi hafi lengi verið að velta kaupunum fyrir sér og verði að byggja á því, að hann hafi haft sérfræðing með sér við kaupin, sem gert hafi sínar athuganir. Í fyrirliggjandi matsgerð segi, að almennt hafi sú vitneskja lengi verið fyrir hendi hér á landi, að í gömlum forsköluðum timburhúsum sé oftast mikill fúi. Það hafi stefnda ekki vitað og að öðru leyti ekki haft ástæðu til að ætla, að fúi væri í húsinu. Viti stefnda ekki betur, en að hún hafi veitt stefnanda allar þær upplýsingar, sem hún hafi haft um fasteignina. Þá hafi stefnanda verið veittur ótakmarkaður aðgangur að eigninni og öllum spurningum svarað eftir bestu getu. Lengra hafi stefnda ekki getað gengið. Þá hafi lögmaður stefnanda með bréfi, dagsettu 10. júní 1997, hafnað boði lögmanns stefndu í bréfi frá 24. mars sama ár, um að kaupin yrðu látin ganga til baka. Af hálfu stefndu sé því mótmælt, að hún geti á nokkurn hátt talist skaðabótaskyld gagnvart stefnanda, enda séu skilyrði sakarreglunnar ekki fyrir hendi í málinu. Laugavegur 19 hér í borg sé gamalt hús, en talið sé, að það hafi verið byggt árið 1907. Um sé að ræða forskalað timburhús. Sé almennt ávallt talin einhver áhætta í því fólgin að kaupa gamalt, hvort sem um sé að ræða lausafé eða fasteign og endurspeglist þetta í söluverði. Þessu hafi aðilar gert ráð fyrir í kaupunum, enda hafi stefnda upphaflega ætlað að fá 33.000.000 kr. fyrir eignina, en aðeins fengið 25.000.000 kr. Hafi niðurstaða um endanlegt kaupverð náðst eftir ítarlegar viðræður. Sjálfstæð málsástæða sé af hálfu stefndu, að ekki sé unnt að styðjast við mat hinna dómkvöddu matsmanna, sem fyrir liggi í málinu. Hafi matsmenn ekki getað metið nema hluta verksins með eigin augum. Sé stærsti hluti matsins byggður á ágiskunum, þar sem meðal annars sé lagt til grundvallar fjárhagslegu mati teikning verkfræðings, sem stefnandi hafi sjálfur fengið sér til aðstoðar. Geti matið því ekki talist framkvæmt á hlutlægum forsendum og óvissuþáttur þess of stór. Í matinu sé gerð tilraun til að meta viðgerð á fúa í sambærilegum húsum og að hvaða marki viðgerð hafi haft áhrif á verðmætaaukningu fasteignarinnar. Sé engin tilraun gerð til þess að meta, að hvaða marki megi búast við fúa í sambærilegum húsum og að hvaða marki viðgerðir hafi haft áhrif á verðmætaaukningu fasteignarinnar, en vænta megi, að viðgerð stefnanda hafi aukið mjög verðgildi hússins. Stefnda mótmælir skaðabótum, byggðum á röskun og fleiru, sem ósönnuðum og án lagaheimilda. Þá er mótmælt fjárhæðum, er varða virðisaukaskatt og þess krafist, að stefnandi upplýsi, að hvaða marki hann geti nýtt sér virðisaukaskatt sem innskatt í rekstri sínum. Þá er vaxtakröfum mótmælt. IV. Niðurstaða. Að áliti dómsins verður ekki við annað miðað en að kaupverð umræddrar fasteignar samkvæmt kaupsamningi, dagsettum 4. mars 1994, hafi verið eðlilegt markaðsverð eignarinnar. Í matsgerð hinna dómkvöddu matsmanna kemur meðal annars fram, að þeir hafi í upphafi kynnt sér það verk, sem búið hafi verið að vinna, en það hafi aðallega verið hluti norðurhliðar og austurgafl. Þá hafi þeir skoðað aðstæður á suðurhlið, þar sem framkvæmdir hafi staðið yfir, en þar hafi verið búið að hreinsa bæði forskalningu og borðaklæðningu utan af útveggjargrindinni, klæða efstu hæðina með útigifsi, auk þess sem viðgerð hafi staðið yfir á burðargrind fyrstu og annarrar hæðar. Fengu matsmenn í hendur teikningu frá Pétri Vilberg Guðnasyni verkfræðingi af endurbótum á burðarvirki útveggja suðurhliðar, austurgafls og hluta norðurhliðar hússins, ásamt skýringum. Segir í matsgerðinni, að matsmenn geti vitanlega ekki staðfest, að umfang viðgerða á austurgafli og norðurhlið sé í fullu samræmi við það, sem fram kemur á teikningunni, en þeir telji fráleitt að ætla annað en að ábyrgur verkfræðingur, sem tekur að sér að hanna og útfæra úrbætur á burðarvirki, eins og hér um ræðir, taki fulla ábyrgð á verki sínu, sérstaklega með tilliti til þess, að teikningin sé til þess gerð að vera lögð fram hjá embætti byggingarfulltrúa í Reykjavík því til staðfestu, að umrætt verk hafi verið rétt og faglega unnið. Matsmenn hafi hins vegar séð og gert sér grein fyrir þeim viðgerðum, sem stóðu yfir á suðurhlið hússins, er skoðun fór fram eftir matsfund og fylgst nokkuð með framvindu verksins þar á eftir. Í ljósi þessa sýnist matsmönnum eðlilegt, að umrædd teikning af úrbótum á útveggjum hússins verði lögð til grundvallar kostnaðarmati matsgerðar. Auk þess taki matsmenn fram, að þeir telji, að frágangur sá, sem sýndur er á teikningu, hafi nokkru minni kostnað í för með sér heldur en sú útfærsla (forskalning), er fyrir var, áður en viðgerð hófst. Undir það sjónarmið er tekið af hálfu dómsins. Verður ekki fallist á það með stefndu, að hinar brýnu viðgerðir, sem framkvæmdar voru á burðarvirki hússins og veðurkápu, eftir að hinn mikli fúi kom í ljós, hafi leitt til verðmætaaukningar þess. Um orsakir umræddra galla telja matsmenn, að þær séu þær sömu og í mörgum öðrum timburhúsum á suðvesturhorni landsins, en það sé langtíma utanaðkomandi vatnsleki og rakaþétting. Timburhús, sem byggð voru fyrir og eftir síðustu aldamót, hafi oft verið lítt eða ekki einangruð og upphitun af skornum skammti í marga áratugi. Þegar veðurkápa húsanna, sem oftast hafi verið timburklæðning eða bárujárn, hafi farið að gefa sig, hafi komist slagregn inn í klæðningu og grind húsanna og safnast fyrir í timbrinu. Stundum hafi verið tjörupappi undir timburklæðningunni eða járninu, sem lokað hafi rakann inni með þeim afleiðingum, að timbrið fúnaði. Af hálfu dómsins er fallist á niðurstöðu matsmanna um orsakir galla þess, sem mál þetta er sprottið af, sem og það að leggja til grundvallar kostnaðarmati umrædda teikningu Péturs Guðna Vilbergssonar verkfræðings. Í matinu segir, að matsmönnum sé ekki vel ljóst, hvort fyrri eigendur hafi í raun gert sér grein fyrir hinum miklu fúaskemmdum í útveggjum hússins, þar eð útveggirnir séu að innanverðu með borðaklæðningu, en milli burðargrindar og klæðningarinnar að innan sé veggpappi. Þyki matsmönnum samt sem áður ólíklegt, að viðgerðarmenn hafi ekki orðið varir við fúa í útveggjum, þegar veggirnir voru plötuklæddir að innan. Þá megi segja, að almennt hafi sú vitneskja lengi verið fyrir hendi hér á landi, að mikill fúi sé oftast í gömlum forsköluðum timburhúsum. Telji matsmenn, að brýnt hafi verið að ráðast í þær viðgerðir, sem framkvæmdar hafi verið og voru yfirstandandi, er skoðun fór fram. Í lýsingu fasteignasölu á umræddri fasteign kemur meðal annars fram, að húsið sé nýlega standsett. Þykir sú lýsing, sem ætla má, að hafi verið gerð til þess að uppfylla skilyrði 2. tl. 1. mgr. 10. gr. þágildandi laga nr. 34/1986 um fasteigna- og skipasölu, vera til þess fallin að vekja tiltrú kaupanda á því, að eignin hafi verið í góðu ásigkomulagi. Þá varð ekki ráðið af venjulegri skoðun leikmanns, að húsið væri gallað. Verður ekki við annað miðað, en að stefnandi hafi rækt skoðunarskyldu sína á viðhlítandi hátt. Samkvæmt því, sem hér hefur verið rakið, mátti stefnandi að minnsta kosti búast við, að eignin væri búin eðlilegum kostum húss, er hann festi kaup á henni. Eftir að múrklæðning flettist af austurgafli hússins í óveðri 25. október 1995, kom hins vegar í ljós, að galli leyndist undir klæðningunni, sem lýsti sér í miklum fúa í burðarvirki og timburklæðningu hússins, svo sem nánar er lýst hér að framan. Hins vegar mátti að áliti dómsins sjá ástand og frágang glugga og glers af venjulegri skoðun. Gegn andmælum stefndu er ósannað af hálfu stefnanda, að hún hafi vitað eða mátt vita um framangreindan galla. Eru því eigi efni til að dæma stefndu til greiðslu skaðabóta samkvæmt meginreglu 2. mgr. 42. gr. laga nr. 39/1922 um lausafjárkaup. Hins vegar þykir stefnandi eiga rétt til afsláttar, sbr. meginreglu 1. mgr. 42. gr. sömu laga, svo sem einnig er byggt á af hans hálfu, vegna hins leynda galla, sem telja verður vanefnd af hálfu stefndu, enda verður að telja gallann þess eðlis, að verulegar líkur séu á því, að hann hefði haft áhrif á kaupverð hússins, hefðu málsaðilar haft vitneskju um hann við kaupsamningsgerð. Leggja ber kostnaðarmat hinna dómkvöddu matsmanna til grundvallar við úrlausn máls þessa, að undanskildum verkliðum varðandi einangrun, glugga, smíði þeirra og ísetningu, opnanleg fög og glerjun. Þó þykir rétt að taka til greina kostnað við frágang glugga og þakviðgerð á norðurhlið, þar sem í ljós kom, að þar var um verulegar fúaskemmdir að ræða. Að því er varðar virðisaukaskatt af vinnu á byggingarstað er tekið fram, að á þeim tíma, sem viðgerð fór fram, fékkst skatturinn endurgreiddur að fullu samkvæmt þeim reglum, er þá voru í gildi. Eru eftirtaldir verkliðir kostnaðarmats þannig teknir til greina sem hér segir: Til frádráttar ofangreindri niðurstöðutölu, 1.742.835 kr., koma tryggingabætur þær, er stefnandi fékk greiddar frá Vátryggingafélagi Íslands hf., samtals að fjárhæð 901.000 kr. Á stefnandi þannig rétt á afslætti að fjárhæð 842.000 kr. vegna framangreindra leyndra galla, ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 eins og í dómsorði greinir. Krafa stefnanda um skaðabætur, að fjárhæð 350.000 kr., vegna röskunar á rekstri veitingahússins Indókína, sem rekið er í húsi stefnanda, er hins vegar ósönnuð að mati dómsins gegn mótmælum stefndu, en auk þess verður ráðið af gögnum málsins, að hér sé um að ræða sjálfstæða lögpersónu, sem ekki á aðild að máli þessu. Verður krafa þessi því ekki tekin til greina. Eftir ofangreindum úrslitum verður stefnda dæmd til að greiða stefnanda málskostnað, sem ákveðst 500.000 krónur. Hefur þá verið tekið tillit til virðisaukaskatts af málflutningsþóknun og útlagðs kostnaðar samkvæmt málskostnaðarreikningi. Dóminn kveða upp Helgi I. Jónsson héraðsdómari og meðdómendurnir Vífill Oddsson verkfræðingur og Þorkell Jónsson byggingatæknifræðingur. Dómsorð: Stefnda, Bára Þórarinsdóttir, greiði stefnanda, Ara Huynh, 842.000 kr., ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 4. janúar 1997 til greiðsludags og 500.000 kr. í málskostnað.

Mál nr. 403/1998

Stjórnarskrá Atvinnufrelsi Reglugerðarheimild Alþjóðasamningar Framsal valds Jafnræði Mengun Skaðabætur Sératkvæði

Einkahlutafélagið V hóf í byrjun árs 1995 innflutning á vetnisklórflúorkolefni til notkunar í kæli- og frystitækjum, en þá gilti um innflutning efnisins reglugerð nr. 546/1994 um varnir gegn mengun af völdum ósoneyðandi efna. Samkvæmt auglýsingum ráðherra vegna áranna 1995 og 1996 skyldi við úthlutun innflutningsheimilda miðað við innflutning viðkomandi fyrirtækis á árinu 1989, en á því ári hafði V ekki haft neinn innflutning efnisins með höndum. V sótti um leyfi til innflutnings efnisins vegna ársins 1995 og enn á ný vegna áranna 1996 og 1997 en var synjað um þær innflutningsheimildir, sem félagið fór fram á. Með hliðsjón af tilgangi laga nr. 52/1988 um eiturefni og hættuleg efni, breytingarlaga nr. 51/1993 sem veittu umhverfisráðherra heimild til að setja nauðsynlegar reglur um notkun ósoneyðandi efna í samræmi við alþjóðlegar skuldbindingar Íslands, og efnisákvæðum alþjóðasáttmála um vernd ósonlagsins var talið, að 2. mgr. 29. gr. laga nr. 52/1988 fæli í sér nægilega heimild fyrir ráðherra til að takmarka innflutning á vetnisklórflúorkolefni með reglugerð. Þá var ekki talið, að ráðherra hefði framselt Hollustuvernd ríkisins vald umfram það, sem heimilt var, þegar hann fól stofnuninni að framkvæma innflutningstakmarkanirnar. Hins vegar hefði Hollustuvernd borið að gæta réttra laga og málefnalegra sjónarmiða við þessa framkvæmd. Þóttu lög nr. 52/1988 eða alþjóðasamningar eigi hafa veitt heimild til þess að gera greinarmun á einstökum innflytjendum eftir því efnismagni, sem þeir höfðu flutt inn á árinu 1989. Brast því ákvæði í auglýsingum ráðherra um að taka skyldi mið af innflutningi fyrirtækis á árinu 1989 lagastoð og ákvarðanir Hollustuverndar, sem byggðu á ákvæðinu, voru ólögmætar. Voru V dæmdar bætur að álitum vegna innflutnings á árinu 1995 en ekki þótti hafa verið sýnt fram á tjón vegna ársins 1996.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 1. október 1998. Hann krefst aðallega sýknu og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti en til vara, að krafa gagnáfrýjanda um skaðabætur verði lækkuð til mikilla muna og málskostnaður í því tilviki látinn niður falla. Málinu var gagnáfrýjað 16. desember 1998. Gagnáfrýjandi krefst þess, að ákvæði héraðsdóms um ólögmæti ákvörðunar Hollustuverndar ríkisins 19. febrúar 1997, sem staðfest var með úrskurði umhverfisráðuneytisins 1. ágúst sama ár, verði staðfest. Hann krefst þess einnig, að aðaláfrýjanda verði gert að greiða 927.520 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 5. mars 1997 til greiðsludags. Þá krefst gagnáfrýjandi málskostnaðar í héraði að fjárhæð 636.150 krónur auk málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Eins og nánar greinir í héraðsdómi varðar mál þetta innflutning gagnáfrýjanda á vetnisklórflúorkolefni (HCFC) til notkunar í kæli- og frystitækjum. Samkvæmt gögnum málsins komst á haustið 1994 viðskiptasamband milli gagnáfrýjanda og dansks framleiðanda efnisins um innflutning þess, en gagnáfrýjandi hóf sölu efnisins til íslenskra kaupenda í byrjun árs 1995. Með bréfi 12. maí 1995 til Hollustuverndar ríkisins sótti gagnáfrýjandi um heimild til innflutnings 20.000 kg af vetnisklórflúorkolefni vegna ársins 1995 til viðbótar þeim 10.110 kg, sem hann hafði áður flutt inn á árinu. Hollustuvernd synjaði beiðni gagnáfrýjanda 6. júní sama ár. Gagnáfrýjandi óskaði næsta dag eftir undanþágu umhverfisráðherra til innflutnings á efninu. Umhverfisráðherra veitti gagnáfrýjanda 6. júlí sama ár heimild til innflutnings á allt að 0,11 ODP tonnum, en með þeim er átt við magn í tonnum margfaldað með ósoneyðingarmætti. Með bréfi 27. desember 1995 til Hollustuverndar ríkisins sótti gagnáfrýjandi um heimild til innflutnings 30.000 kg af vetnisklórflúorkolefni á árinu 1996. Hollustuvernd heimilaði gagnáfrýjanda innflutning á allt að 0,3 ODP tonnum 2. janúar 1996. Gagnáfrýjandi kærði ákvörðun Hollustuverndar til umhverfisráðherra 9. febrúar sama ár. Umhverfisráðherra staðfesti ákvörðun Hollustuverndar með úrskurði 1. ágúst 1997, en 21. nóvember 1996 hafði Hollustuvernd úthlutað gagnáfrýjanda 0,15 ODP tonnum til viðbótar framangreindum 0,3 ODP tonnum. Gagnáfrýjandi kvartaði með bréfi 2. júlí 1996 til Samkeppnisstofnunar vegna samkeppnishindrana, sem hann taldi felast í reglum um úthlutanir á innflutningsheimildum fyrir vetnisklórflúorkolefni. Samkeppnisráð komst að þeirri niðurstöðu 7. október 1996, að reglurnar stríddu gegn markmiðum samkeppnislaga og torvelduðu frjálsa samkeppni í viðskiptum. Með bréfi 24. janúar 1997 veitti Hollustuvernd gagnáfrýjanda leyfi til innflutnings á 0,1 ODP tonni af vetnisklórflúorkolefni fyrir árið 1997. Við heimild gagnáfrýjanda var bætt 0,2 ODP tonnum 19. febrúar 1997. Gagnáfrýjandi kærði leyfisveitingu Hollustuverndar til umhverfisráðherra 27. febrúar sama ár. Ráðherra staðfesti ákvarðanir Hollustuverndar með úrskurði 1. ágúst 1997. Þegar ráðherra kvað upp þá tvo úrskurði, sem hér um ræðir, hafði mál þetta þegar verið höfðað. II. Reglugerð nr. 546/1994 um varnir gegn mengun af völdum ósoneyðandi efna tók gildi 1. nóvember 1994, sbr. nú reglugerð um sama efni nr. 656/1997, og var hún sett með skírskotun til 2. mgr. 29. gr. laga nr. 52/1988 um eiturefni og hættuleg efni, sbr. lög nr. 51/1993, og 3. gr. þágildandi laga nr. 81/1988 um hollustuhætti og heilbrigðiseftirlit, sbr. lög nr. 65/1994. Samkvæmt 3. gr. reglugerðarinnar var bannaður innflutningur á efnum, sem tilgreind voru í viðauka 1, og á vörum, sem innihéldu slík efni, þar á meðal vetnisklórflúorkolefni. Bannið náði þó ekki til endurnýttra og endurunninna efna. Samkvæmt D. lið 1. mgr. 4. gr. reglugerðarinnar var tímabundinn innflutningur vetnisklórflúorkolefnis heimill í samræmi við sérstakar reglur, sem fram komu í viðauka 2. Samkvæmt 1. mgr. viðauka 2 jafngilti það magn vetnisklórflúorkolefnis, sem heimilt var að flytja til landsins á árinu 1995 8,4 ODP tonnum, en í 2. gr. reglugerðarinnar var að finna skilgreiningu á einingunni ODP. Þetta magn var reiknað út miðað við heildarinnflutning árið 1989. Hámark innflutnings á hverju tólf mánaða tímabili eftir árslok 1995, allt til 1. janúar árið 2004, skyldi vera hið sama. Samkvæmt 4. mgr. viðaukans var Hollustuvernd ríkisins heimilt að setja kvóta á innflutning vetnisklórflúorkolefna, þegar innflutt magn þeirra næði 80% af tiltekinni summu eða í síðasta lagi 1. janúar árið 2000. Þá sagði í viðaukanum, að kvótinn væri settur með hliðsjón af innflutningi HCFC (vetnisklórflúorkolefnis) og CFC (klórflúorkolefnis) á árinu 1989. Samkvæmt auglýsingu umhverfisráðherra nr. 217/1995 um tímabundna heimild til innflutnings á vetnisklórflúorkolefnum skyldu fyrirtæki, sem óskuðu eftir leyfi til innflutnings á þeim á árinu 1995, senda umsókn um það til Hollustuverndar ríkisins samkvæmt auglýsingu stofnunarinnar í Lögbirtingablaðinu. Samkvæmt 2. gr. auglýsingarinnar skyldi við ákvörðun á leyfðu innflutningsmagni styðjast við magn vetnisklórflúorkolefna og klórflúorkolefna, sem flutt hefði verið til landsins af viðkomandi fyrirtæki 1989. Auglýsing umhverfisráðherra nr. 611/1995 um heimild til innflutnings á vetnisklórflúorkolefnum á árinu 1996 var efnislega samhljóða auglýsingu nr. 217/1995. Samkvæmt 2. gr. auglýsingar umhverfisráðherra nr. 587/1996 um heimild til innflutnings á vetnisklórflúorkolefnum á árinu 1997 skyldi stuðst við magn, sem flutt hefði verið til landsins á árinu 1989, en ekki var þar sérstaklega tiltekið, að taka skyldi mið af innflutningi viðkomandi fyrirtækis það ár. Allar framangreindar auglýsingar umhverfisráðherra voru gefnar út með vísun til 4. gr. og viðauka 2 reglugerðar nr. 546/1994. III. Samkvæmt 1. mgr. 1. gr. laga nr. 88/1992 um innflutning skal innflutningur á vöru og þjónustu til landsins vera óheftur nema annað sé sérstaklega tekið fram í lögum eða milliríkjasamningum, sem Ísland er aðili að. Í Vínarsamningi um vernd ósonlagsins 22. mars 1985 og Montrealbókun 16. september 1987 um efni, sem valda rýrnun ósonlagsins, eins og henni var breytt í Lundúnum 29. júní 1990 og Kaupmannahöfn 25. nóvember 1992, hefur Ísland sem einn samningsaðila tekist þá skyldu á herðar að takmarka notkun á slíkum efnum, þar á meðal vetnisklórflúorkolefni. Hafa þessir alþjóðasamningar verið fullgiltir af Íslands hálfu og auglýstir í C deild Stjórnartíðinda, sbr. auglýsingar nr. 9/1989, nr. 15/1993 og nr. 1/1994. Miðað er við, að notkun aðildarríkjanna á þessu efni séu settar skorður með hliðsjón af umfangi neyslunnar á árinu 1989. Í 2. mgr. 29. gr. laga nr. 52/1988, sbr. lög nr. 51/1993, er umhverfisráðherra veitt heimild til að setja reglugerð um innflutning, sölu, notkun, örugga meðhöndlun og förgun eiturefna og hættulegra efna, sem geta haft skaðleg áhrif á umhverfið. Í athugasemdum við það frumvarp, sem varð að lögum nr. 51/1993, kemur fram, að það sé flutt í tilefni af framkvæmd Vínarsamningsins um verndun ósonlagsins og Montrealbókunarinnar og eigi að veita umhverfisráðherra heimild til að setja nauðsynlegar reglur um notkun ósoneyðandi efna í samræmi við alþjóðlegar skuldbindingar Íslands. Vetnisklórflúorkolefni hafði á þessum tíma ekki verið sett á sérstakan lista yfir eiturefni og hættuleg efni samkvæmt 2. mgr. 2. gr. laga nr. 52/1988, sbr. 2. mgr. 1. gr. Þótt orðalag 2. mgr. 29. gr. laganna um setningu reglugerðar um innflutning þessara efna hafi ekki verið eins skýrt og rétt hefði verið, verður engu að síður að telja ákvæðið hafa veitt ráðherra heimild til að takmarka með reglugerð nr. 546/1994 innflutning þeirra efna, sem hafa skaðleg áhrif á ósonlagið og eru þar á sérstökum lista, sbr. einnig til hliðsjónar 1. mgr. 3. gr. þágildandi laga nr. 81/1988, sbr. lög nr. 65/1994. Er þá bæði að líta til tilgangs eiturefnalaga og breytingarlaga nr. 51/1993 og efnisákvæða þeirra alþjóðasamninga um varnir gegn ósoneyðandi efnum, sem Ísland er aðili að. Í reglugerð nr. 546/1994 var Hollustuvernd ríkisins veitt heimild til að setja kvóta á innflutning vetnisklórflúorkolefnis og voru henni settar frekari reglur um úthlutun kvóta til einstakra innflytjenda með auglýsingum ráðherra, eins og að framan greinir. Að virtu því hlutverki, sem Hollustuvernd er markað í lögum nr. 52/1988 og lögum nr. 81/1988, sbr. einkum 2. mgr. 16. gr. þeirra laga, verður ekki á það fallist, að ráðherra hafi verið óheimilt að fela stofnuninni nánari framkvæmd innflutningstakmarkana. Við þá framkvæmd bar Hollustuvernd hins vegar að gæta réttra laga og málefnalegra sjónarmiða. IV. Atvinnufrelsi er varið í 75. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944, sbr. 13. gr. stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995 og áðurgildandi 69. gr. stjórnarskrárinnar. Samkvæmt þessum ákvæðum verða bönd einungis sett á atvinnufrelsi manna með lögum, enda krefjist almannahagsmunir þess. Af þessu leiðir, að hvorki ráðherra né Hollustuvernd ríkisins höfðu óheft mat um það, hvernig innflutningstakmörkunum á þeim efnum, er reglugerð nr. 546/1994 tók til, var komið á og þær framkvæmdar. Bar stjórnvöldum við þessa lagaframkvæmd að gæta jafnræðis milli innflytjenda eftir því sem unnt væri, þannig að skerðingar á heimildum þeirra til innflutnings yrðu þeim ekki þungbærari en efni stóðu til. Hvorki er í lögum nr. 52/1988 né áðurgreindum alþjóðasamningum veitt heimild til þess að takmarka innflutning ósoneyðandi efna á árinu 1995 eða síðar á þann veg, að gerður sé greinarmunur á einstökum innflytjendum eftir því efnismagni, sem þeir sjálfir fluttu inn á árinu 1989. Ákvörðun sameiginlegu EES nefndarinnar um að taka reglugerð ráðs Evrópubandalagsins nr. 3093/94 upp í 21. lið a. III. kafla XX. viðauka EES samningsins var ekki tekin fyrr en 28. október 1996 og ekki birt í EES viðbæti stjórnartíðinda EB fyrr en 4. júní 1998. Í þeirri reglugerð er heldur ekki að finna stoð fyrir umræddri mismunun innflytjenda. Þegar af þessum ástæðum brast 2. gr. auglýsinga umhverfisráðuneytisins nr. 217/1995 og nr. 611/1995 lagastoð og ákvörðun Hollustuverndar ríkisins 19. febrúar 1997 um að takmarka heimildir gagnáfrýjanda til innflutnings á vetnisklórflúorkolefni á árinu 1997 við O,3 ODP tonn gat ekki staðist á þessum forsendum. Hún var því ólögmæt. V. Krafa gagnáfrýjanda um skaðabætur vegna ákvarðana stjórnvalda um innflutningstakmarkanir á vetnisklórflúorkolefnum árin 1995 og 1996 er reist á verðmæti innflutnings hans fyrstu fimm mánuði ársins 1995. Miðar hann við, að sala efnisins hefði haldist í óbreyttu horfi út árið 1995 og síðan áfram á árinu 1996, ef ekki hefðu komið til ákvarðanir Hollustuverndar ríkisins. Þótt Hollustuvernd hafi verið óheimilt að haga framkvæmd innflutningstakmarkana á vetnisklórflúorkolefni á árunum 1995 og 1996 á þann hátt, sem hún gerði, hafði gagnáfrýjandi ekki réttmæta ástæðu til þess að ætla, að innflutningur hans þessi ár ætti að vera takmarkalaus, eins og í raun er gert ráð fyrir í bótakröfu hans. Er til þess að líta, að reglugerð nr. 546/1994 tók gildi 1. nóvember 1994 eða áður en gagnáfrýjandi hóf innflutning og sölu á efninu. Aðaláfrýjandi hefur hins vegar ekki veitt upplýsingar um það, hverjar skerðingar aðrir innflytjendur vetnisklórflúorkolefnis þurftu að þola á þessum árum, þrátt fyrir áskoranir gagnáfrýjanda, og því er óhægt um vik að meta, hver hlutdeild hans hefði getað verið í innflutningi efnisins. Verður að ætla, að gagnáfrýjandi hafi orðið fyrir skerðingu umfram það, sem þeir innflytjendur þurftu að þola, sem flutt höfðu þetta efni til landsins á árinu 1989. Með hliðsjón af þessu og eftir öllum atvikum hefur gagnáfrýjandi leitt nægar líkur að því, að hann hafi selt minna af hreinu vetnisklórflúorkolefni á árinu 1995 en hann hefði getað og því hafi hann orðið fyrir nokkru tjóni vegna ákvörðunar Hollustuverndar ríkisins 6. júní 1995. Hins vegar liggur fyrir, að gagnáfrýjandi nýtti ekki allar heimildir sínar til innflutnings á hreinu vetnisklórflúorkolefni árið 1996, en bæði þessi ár flutti hann inn töluvert magn af endurunnu efni, sem ekki laut innflutningstakmörkunum og var selt á sambærilegu verði. Hefur hann ekki fært viðhlítandi sönnur á það, að samdrátt í sölu hans á árinu 1996, miðað við fyrstu fimm mánuði ársins 1995, megi rekja til takmarkana stjórnvalda á innflutningi hans. Samkvæmt framangreindu verða gagnáfrýjanda dæmdar bætur að álitum vegna ársins 1995 og þykja þær hæfilega ákveðnar 300.000 krónur með dráttarvöxtum frá þingfestingu málsins í héraði. Við ákvörðun málskostnaðar ber að líta til þess, að málsókn gagnáfrýjanda réttlætist að hluta af því, að ekki hafði verið leyst úr stjórnsýslukærum hans innan hæfilegs tíma. Hins vegar verður ekki við ákvörðun málskostnaðar tekið tillit til kæru gagnáfrýjanda til Samkeppnisstofnunar, en hún hefur ekki sérstaka þýðingu í málinu. Samkvæmt þessu og að virtum úrslitum málsins að öðru leyti ber að dæma aðaláfrýjanda til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Ákvörðun Hollustuverndar ríkisins 19. febrúar 1997 um heimild gagnáfrýjanda, Vörukaupa ehf., til innflutnings á vetnisklórflúorkolefni árið 1997 var ólögmæt. Aðaláfrýjandi, íslenska ríkið, greiði gagnáfrýjanda 300.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 15. maí 1997 til greiðsludags. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda 600.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Auk þess, sem annars leiðir af ákvæðum stjórnarskrárinnar, eru auglýsingar umhverfisráðuneytisins um heimildir til innflutnings á vetnisklórflúorkolefnum háðar þeim annmarka, að hvorki í 2. mgr. 29. gr. eiturefnalaganna né í reglugerð ráðuneytisins nr. 546/1994 er vikið að þeirri aðferð til úthlutunar og afmörkunar innflutningskvóta, sem þar er ráðgerð. Í málinu hafa ekki komið fram greinilegar upplýsingar varðandi þessi efni, framleiðslu þeirra, markaðssetningu og notkun og aðild að þessu þrennu, sem leitt gætu til þeirrar niðurstöðu, að úthlutunaraðferðin væri réttlætanleg eigi að síður sem málefnaleg og nauðsynleg stjórnvaldsákvörðun í skjóli almennrar takmörkunarheimildar, byggð á alhliða og yfirveguðu hagsmunamati. Til þessa mætti meðal annars telja upplýsingar um aðstöðu framleiðenda og seljenda efnanna innan EES-svæðisins og sambönd þeirra og annarra við seljendur og notendur hér á landi, ásamt skýrum gögnum um stefnumörkun reglugerðar Evrópubandalagsráðsins nr. 3093/94 og framkvæmd hennar í öðrum löndum innan svæðisins gagnvart framleiðendum og öðrum. Með þessari athugasemd varðandi IV. kafla er ég sammála atkvæði annarra dómenda. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 3. júlí 1998. Mál þetta, sem tekið var til dóms 28. maí s.l., er höfðað með stefnu útgefinni 12. maí 1997 og birtri daginn eftir. Stefnandi er Vörukaup ehf., kt. 450973-0339, Skipholti 15, Reykjavík. Stefndi er Guðmundur Bjarnason, umhverfisráðherra, fyrir hönd íslenska ríkisins. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær í fyrsta lagi að stefnda verði gert að greiða kr. 927.520 með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga frá 5. mars 1997 til greiðslu­dags, í öðru lagi að viðurkennt verði með dómi að ákvörðun Hollustuverndar rík­isins 19. febrúar 1997 um að takmarka heimildir stefnanda til innflutnings á HCFC á ár­inu 1997 við 0,3 ODP tonn (magn í tonnum margfaldað með ósoneyðingarmætti), sem staðfest var með úrskurði umhverfisráðuneytis 1. ágúst 1997, hafi verið ólögmæt og í þriðja lagi að stefnda verði gert að greiða stefnanda málskostnað samkvæmt reikn­ingi. Dómkröfur stefnda eru þær aðallega að stefndi verði sýknaður af öllum kröfum stefn­anda og að stefnanda verði gert að greiða stefnda málskostnað samkvæmt mati dóms­ins. Til vara er þess krafist að krafa stefnanda um greiðslu skaðabóta verði stór­lega lækkuð og málskostnaður látinn niður falla. Málavextir. Málavextir eru þeir að vetnisklórflúorkolefni (HCFC) hefur um átatugaskeið verið notað sem kælimiðill í frystikerfi, einkum í sjávarútvegi. Efnið er talið hafa skaðleg áhrif á ósonlagið og hefur verið gripið til alþjóðlegra aðgerða til takmörkunar á notkun þess og annarra ósoneyðandi efna og er Ísland aðili að Vínarsáttmála um verndun óson­lags­ins og Montrealbókuninni við sáttmálann. Stefnandi hefur um áratugaskeið verið einn stærsti innflytjandi kæli- og frystitækja til notkunar í iðnaði hér á landi og þá helst á sviði sjávarútvegs. Stefnandi flutti ekki inn ósoneyðandi efni til kælimiðlunar á árinu 1989, en haustið 1994 komst á við­skipta­sam­band milli stefnanda og framleiðanda HCFC sem leiddi til þess að félagið hóf inn­flutn­ing á þessu efni. Markaðurinn fyrir HCFC mun vera takmarkaður og verður ekki auk­inn frá því sem nú er. Uppsetning nýrra kælikerfa sem nota HCFC hefur verið bönn­uð frá 1. janúar 1996 og eykur sala stefnanda á HCFC ekki notkun efnisins, heldur er einungis þjónusta við eigendur kælikerfa sem þegar eru í notkun. Samkvæmt reglugerð nr. 546/1994 um varnir gegn mengun af völdum óson­eyð­andi efna, sem tók gildi 1. nóvember 1994, var óheimilt að flytja inn þau efni sem reglu­gerð­in nær til, ýmist frá 1. janúar 1995 eða 1. janúar 1996 og óheimilt var að setja upp ný kælikerfi og varmadælur sem nota HCFC eftir 1. janúar 1996. Samkvæmt 2. við­auka reglugerðarinnar giltu sérstakar tímabundnar reglur um innflutning á HCFC frá 1995 til 2015 og er miðað við innflutning efnisins á árinu 1989. Með auglýsingu nr. 217 dagsettri 7. apríl 1995 tilkynnti umhverfisráðherra að fyrirtæki sem óska eftir leyfi til að flytja inn HCFC skuli senda umsóknir til Hollustuverndar ríkisins samkvæmt aug­lýs­ingu stofnunarinnar í Lögbirtingablaði þar að lútandi. Í 2. gr. auglýsingarinnar er ákvæði um að við ákvörðun á magni HCFC til fyrirtækja skuli m.a. stuðst við magn HCFC og CFC sem flutt var til landsins af viðkomandi fyrirtæki árið 1989. Stefnandi fór fram á innflutningsheimild fyrir HCFC með bréfi dagsettu 12. maí 1995 en var synjað með bréfi Hollustuverndar dagsettu 6. júní sama ár. Með bréfi stefnanda til stefnda dagsettu 7. júní 1995 óskaði hann eftir endurskoðun stefnda en með bréfi dag­settu 7. júlí sama ár var málaleitan stefnanda hafnað. Stefnandi óskaði eftir tæmandi upp­lýsingum um úthlutun innflutningsheimilda með bréfi dagsettu 25. ágúst 1995 og með bréfi stefnda dagsettu 27. október sama ár voru sjónarmið stefnda skýrð en hafnað að veita upplýsingar um úthlutun Hollustuverndar ríkisins á innflutningsheimildum fyrir árið 1995. Stefndi hefur mótmælt þeirri afstöðu stefnda að leynd skuli hvíla á inn­flutn­ings­heimildum en stefndi hefur ekki hvikað frá þeirri afstöðu sinni. Með bréfi dagsettu 27. desember 1995 óskaði stefnandi eftir heimild til inn­flutn­ings á 30 tonnum af HCFC eða 1,65 OPD tonn. Með bréfi dagsettu 2. janúar 1996 var stefn­anda úthlutað afgangskvóta 0,300, eftir að þeim sem fluttu inn HCFC og CFC á ár­inu 1989 hafði verið úthlutað meginkvótanum í samræmi við markaðshlutdeild þeirra á árinu 1989. Þessi ákvörðun Hollustuverndar var kærð til umhverfisráðuneytis 29. febrúar 1996 og með úrskurði ráðuneytisins upp kveðnum 1. ágúst 1997 var ekki hrófl­að við ákvörðuninni. Með bréfi dagsettu 2. júlí 1996 kvartaði stefnandi til Samkeppnistofnunar vegna ætl­aðra ólögmætra innflutning- og samkeppnishindrana er hann taldi felast í reglum um­hverf­isráðuneytis og Hollustuverndar um úthlutun innflutningsheimilda. Samkvæmt áliti Samkeppnisráðs nr. 10/1996 frá 7. október 1996 var komist að þeirri niðurstöðu að úthlutunarreglur stefnda og úthlutun Hollustuverndar á innflutningsheimildum fyrir HCFC stríði gegn markmiðum samkeppnislaga og torveldi frjálsa samkeppni í við­skipt­um. Þessari niðurstöðu var ekki áfrýjað til áfrýjunarnefndar samkeppnismála. Samkvæmt auglýsingu nr. 587/1996 frá 8. nóvember 1996 um heimild til inn­flutn­ings á HCFC á árinu 1997 skyldi við ákvörðun á magni HCFC til fyrirtækja stuðst við magn HCFC og CFC sem flutt var til landsins árið 1989. Með bréfi Hollustuverndar dag­settu 24. janúar 1997 var stefnanda veitt heimild til innflutnings á 0,1 ODP tonni af HCFC fyrir árið 1997, en þessi kvóti var hækkaður í 0,3 ODP tonn 19. febrúar 1997. Stefn­andi kærði þessa úthlutun til umhverfisráðuneytis 27. febrúar 1997 og með úr­skurði upp kveðnum 1. ágúst 1997 var málaleitan stefnanda hafnað. Málsástæður og lagarök. Stefnandi byggir kröfur sínar á því að þær takmarkanir sem stefnandi hafi þurft að sæta frá hendi stefnda vegna innflutnings á HCFC hafi verið ólögmætar og hafi stefndi með þeim valdið stefnanda tjóni með saknæmum og ólögmætum hætti sem stefndi beri bóta­ábyrgð á samkvæmt almennum reglum íslensks skaðabótaréttar. Stefnandi byggir á því að samkvæmt 1. gr. laga nr. 88/1992 skuli innflutningur á vöru og þjónustu til landsins vera óheftur nema annað sé sérstaklega tekið fram í lög­um. Innflutningur á HCFC hafi verið frjáls til nóvember 1994 er reglugerð um­hverf­is­ráð­herra nr. 546/1994 bannaði innflutning efnisins með tímabundinni undanþágu til árs­ins 2015. Stefnandi byggir á því að samkvæmt 1. gr. áðurgreindra laga verði inn­flutn­ing­ur á HCFC ekki bannaður með reglugerð eða heftur þannig að innflutningur verði háð­ur kvótaúthlutun Hollustuverndar ríkisins. Telur stefnandi þegar af þeirri ástæðu að inn­flutningstakmarkanir og bann það sem hann hefur þurft að þola af hálfu stefnda ólög­mætt og því bótaskylt.Stefnandi byggir einnig á því að 1. gr. sömu laga áskilji skýra lagaheimild eigi að takmarka innflutning. Heimildir ráðherra til þess að fela Holl­ustu­vernd að úthluta kvótum til innflytjenda HCFC séu afar óljósar og ekki sé að finna laga­stoð fyrir þeirri ákvörðun að banna innflutning eða kvótabinda. Stefnandi byggir einnig á því að heimildir ráðherra til slíkra íþyngjandi ráðstafana og hér um ræðir verði að vera skýrar og enn skýrari verði að vera heimildir einstakra stofn­ana sem eiga að fara með slíkt ákvörðunarvald. Umrædd reglugerð sé sett með heim­ild í 2. mgr. 29. gr. laga nr. 52/1988, sbr. 1. gr. laga nr. 51/1993 og 3. gr. laga nr. 81/1988. Í þessum lagagreinum sé ekki að finna heimild fyrir stefnda að fela Holl­ustu­vernd að stjórna innflutningi á umræddum efnum eða stjórna innflutningsheimildum. Stefnandi byggir einnig á því að viðauki sá, sem Hollustuvernd sækir heimildir sínar til, sé ekki hluti af reglugerðinni og geti ákvæði hans því ekki talist gildar rétt­ar­heim­ildir að íslenskum stjórnskipunarrétti. Stefnandi bendir á að stefndi hafi um lagastoð fyrir kvótasetningu og setningu reglu­gerðar nr. 546/1994 vísað til reglugerðar Evrópusambandsins nr. 3093/94 frá 15. desem­ber 1994 um ósoneyðandi efni. Stefnandi bendir á að ESB reglugerðin hafi ekki verið afgreidd frá sameiginlegu EES nefndinni er reglugerð nr. 546/1994 var sett og þá verði ekki séð að gildistaka hennar hafi verið auglýst í EES viðbætum við Stjórn­ar­tíð­indi EB. Stefnandi telur því að reglugerð ESB hafi ekki gildi hér á landi hvorki að þjóða­rétti né landsrétti. Stefnandi byggir á því að verði talið að Hollustuvernd hafi að lögum haft vald til þess að úthluta innflutningsheimildum verði ekki annað ráðið en stofnunin hafi farið út fyrir þær heimildir sem henni voru veittar samkvæmt reglugerðinni. Samkvæmt 4. mgr. II. viðauka sé Hollustuvernd heimilt að setja kvóta á innflutning þegar innflutningur hefur náð 80% af summu heimils innflutnings vegna ársins 1995, sem var 8,4 ODP tonn, eða í síðasta lagi 1. janúar árið 2000, en þá á heildarinnflutningur að vera kominn niður í 80% af heimiluðum innflutningi ársins 1995. Stefndi segi að þar sem heild­ar­inn­flutn­ingur á árinu 1994 hafi verið 7,6 ODP tonn hafi Hollustuvernd ákveðið að auglýsa og úthluta innflutningsheimildum fyrir árið 1995. Stefnandi byggir á því að Holl­ustu­vernd hafi verið óheimilt að setja kvóta í apríl 1995 nema sýnt verði fram á að á þeim tíma hafi innflutt magn HCFC náð 80% af heimiluðum innflutningi árið 1995. Svo hafi ekki verið og bresti Hollustuvernd því vald til úthlutunar á innflutningsheimildum. Stefn­andi hafnar þeirri skýringu stefnda að miða hafi mátt við innflutning á árinu 1994, enda hefði þurft að taka sérstaklega fram hafi viðmiðunartímabil að þessu leyti átt að vera utan gildistíma reglugerðarinnar. Telur stefnandi 80% regluna hafa verið til þess að tryggja að innflutningur færi ekki yfir hámark leyfðs innflutnings með því að grípa til kvóta­setningar ef hætta skapaðist á slíku, sbr. 12. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Þá vísar stefnandi til þess álits Samkeppnisráðs að túlkun og framkvæmd stefnda á hin­um umdeildu ákvæðum stangist á við túlkun og framkvæmd framkvæmdastjórnar ESB og að framkvæmdastjórn ESB grípi ekki til kvótasetningar fyrr en umræddu 80% marki er náð og að við kvótaúthlutun sé ekki litið til markaðshlutdeildar aðila á árinu 1989, heldur reynt að úthluta kvótum eftir sjónarmiðum um jafnræði og hlutlægni. Verði ekki fallist á ofangreindar málsástæður byggir stefnandi á því að inn­flutn­ings­takmarkanir stefnda hafi verið ólögmætar þar sem kvótaúthlutunin og inn­flutn­ings­bann stefnda hafi byggst á ómálefnalegum sjónarmiðum og því brotið gegn 11. og 12. gr. stjórnsýslulaga, auk þess sem stefndi hafi brotið gegn öllum helstu markmiðum sam­keppn­islaga og þannig beitt stefnanda ólögmætum samkeppnishindrunum. Stefnandi vísar til þess að innflutningur hafi verið minni árið 1994 en til stóð að heim­ila 1995 og því vandséð nauðsyn þess að úthluta kvótum handa völdum inn­flytjend­um og hafi Hollustuvernd með því brotið gegn 12. gr. stjórnsýslulaga. Stefnandi byggir á því að ákvörðun stefnda og Hollustuverndar að veita þeim að­il­um sem fluttu inn HCFC á árinu 1989 sérstök fríðindi eða einkarétt til innflutnings ekki eiga stoð í lögum eða reglugerð nr. 546/1994 og því hafi verið um ólögmæta mis­mun­um að ræða. Hafi úthlutun stefnda á innflutningsheimildum byggst á ómálefnalegum sjón­armiðum og hafi stefnandi verið beittur ólögmætum samkeppnishindrunum. Beri stefndi bótaábyrgð á því tjóni sem hinar ólögmætu hindranir hafi valdið honum. Stefnandi vísar um málskostnað til XXI. kafla laga nr. 91/1991. Stefnandi sundurliðar stefnukröfu þannig að hann hafi fyrstu 5 mánuði ársins 1995 selt 10.180 kg fyrir samtals kr. 2.555.551, sem jafngildi 24.432 kg sölu á ársgrundvelli, eða kr. 6.133.322 sem stefnandi leggur til grundvallar bótakröfu. Heildarsala árið 1995 hafi hins vegar aðeins verið 16.940 kg eða 7.492 kg. samdráttur og heildarsala árið 1996 hafi verið 16.964 kg eða 7.468 kg samdráttur. Stefnandi telur að heildarsamdrátt í sölu því vera 14.960 kg sem megi allan rekja til ólögmætra innflutningstakmarkana Holl­ustuverndar. Stefnandi byggir á því að hagnaður af sölu hvers kílós af HCFC, hvort sem það er endurunnið eða hreint, sé 62 kr. og hefur þá verið dregið frá sölu­verð­inu innkaupsverð, flutningskostnaður og annar breytilegur sölukostnaður. Stefn­andi telur tjón sitt af hinum ólögmætu innflutningstakmörkunum Hollustuverndar því vera 14.960 kg x 62 kr. = 927.520 kr. Af hálfu stefnda er á því byggt að heimilt hafi verið að takmarka innflutning á þeim óson­eyðandi efnum sem um ræðir bæði samkvæmt lögum og milliríkjasamningum sem Ísland er aðili að. Byggir stefndi á Vínarsamningi um vernd ósonlagsins frá 22. mars 1985 og svonefndri Montrealbókun frá 16. september 1987, sbr. breytingar frá 29. júní 1990 og 25. nóvember 1992. Eftir ákvæðum þessara milliríkjasamninga sé stefndi skuld­bundinn að þjóðarétti til að gera viðeigandi ráðstafanir í samræmi við ákvæði samn­ingsins og þeirra bókana sem í gildi eru. Stefndi vísar um heimild til takmarkana á innflutningi ósoneyðandi efna einnig til samn­ingsins um evrópska efnahagssvæðið, sbr. lög nr. 2/1993. Hafi innflutningur á HCFC verið takmarkaður vegna skuldbindinga stefnda á grundvelli EES-samningsins, sbr. reglugerð ESB nr. 3093/94 um efni sem eyða ósonlaginu, en þessi reglugerð hafi verið samþykkt í sameiginlegu EES nefndinni 28. október 1996. Stefndi byggir á því að reglugerðir þær og auglýsingar er mál þetta snýst um eigi sér ótvíræða stoð í ákvæði 2. mgr. 29. gr. laga nr. 52/1988 um eiturefni og hættuleg efni, sbr. lög nr. 51/1993. Þá vísar stefndi enn fremur til ákvæða 2. mgr. 1. gr. II. og III. kafla og 18.-19. gr. nefndra laga og til 3. gr. laga nr. 81/1988 um hollustuhætti og heil­brigðiseftirlit. Stefndi telur engan vafa á því að Hollustuvernd ríkisins sé markað það hlutverk að framkvæma reglurnar samkvæmt lögum nr. 52/1988. Stefndi telur að viðauki við reglugerðina sé óaðskiljanlegur hluti hennar og engir þeir formgallar séu á henni sem leiði til þess að kröfur stefnanda verði teknar til greina. Þá telur stefndi ákvæði reglugerðarinnar og auglýsingu um framkvæmd hennar í sam­ræmi við reglugerð ráðsins nr. 3093/94/EBE, en báðar hafi þær verið settar með hlið­sjón af Montrealbókuninni. Stefndi telur að íslenska ríkið hafi vald um það hvernig framangreindar alþjóðlegar skuld­bindingar eru útfærðar að landsrétti þannig að meginmarkmiðum samninganna verði náð án tillits til birtingar reglugerðar ráðsins, enda hefur hún þjóðréttarlegt gildi þótt óbirt sé. Stefndi telur heimilt að ganga lengra til verndar umhverfinu en kveðið er á í milliríkjasamningum, einkum vegna laga nr. 52/1988, þar sem meginregla þeirra er sú að innflutningur hættulegra efna skuli sæta takmörkunum. Samkvæmt 2. mgr. 29. gr. laganna sé umhverfisráðherra heimilt að setja reglugerð um innflutning, sölu, notkun og örugga meðhöndlun og förgun eiturefna og hættulegra efna sem geta haft skaðleg áhrif á umhverfið. Stefndi byggir á því að innflutningstakmarkanir á ósoneyðandi efnum þess eðlis að fyrir­tæki verði að þola þær bótalaust þar sem brýnir almannahagsmunir í formi um­hverf­isverndar mæli með þeim. Stefndi byggir á því að Hollustuvernd hafi verið heimilt samkvæmt reglugerðinni að setja kvóta á innflutning vetnisklórflúorkolefna þegar innflutningur hafði náð 80% af því magni sem heimilt var að flytja inn á tímabilinu frá 1995 til 2015. Á árinu 1994 var inn­flutningur 7,6 ODP tonn, sem eru rúm 90% af því magni sem heimilt var að flytja inn á árinu 1995, en í samræmi við upplýsingar frá ósonnefnd var heildarinnflutningur óson­eyðandi efna reiknaður 8,4 ODP tonn fyrir árin fram til 2004 miðað við innflutning á árinu 1989. Í reglugerð EB sé miðað við markaðsreynslu við úthlutun og hafi ákvarð­anir Hollustuverndar gagnvart stefnanda verið í fullu samræmi við þessar reglur, þ.á m. sú sem krafist er að dæmd verði ólögmæt og varðar innflutning stefnanda á árinu 1997. Stefndi telur ekki unnt að ógilda þá ákvörðun nema stefnandi sýni fram á að sérstök laga­heimild hafi verið fyrir hendi til að fallast á það innflutningsmagn er óskað var. Fyrr­nefnd ákvörðun Hollustuverndar hafi verið tekin eftir að tilskipun nr. 3093 hafði verið samþykkt í sameiginlegu EES nefndinni. Verði talið að stefndi hafi ekki haft heim­ild til að setja í reglugerð efnisreglur þær um úthlutun sem stefnandi telur ólög­mætar, hafi sú heimild verið fengin þegar Hollustuvernd tók ákvörðun 1997. Stefndi byggir á því að vegna þessa sé fyrir hendi sjálfstæð ástæða til sýknu. Stefndi byggir á því að málefnalegt hafi verið að miða við kvóta sem aftur tekur mið af markaðshlutdeild þegar um er að ræða innflutning sem takmarka á vegna um­hverf­isverndar. Úthlutun til stefnanda, sem fyrst sótti um heimild til innflutnings á árinu 1995, tók hins vegar mið af þeirri stöðu þannig að afgangskvóta þeirra sem fluttu inn efnið á árinu 1989 en sóttu ekki um heimild 1995 var deilt jafnt niður. Hafi ákvarðanir Holl­ustuverndar því verið í samræmi við þau ákvæði auglýsingar nr. 217/1995 að við ákvörð­un á magni HCFC til fyrirtækja skyldi tekið mið af efni sem flutt var inn af við­kom­andi fyrirtæki árið 1989. Markmið með reglugerð nr. 546/1994 hafi verið að tryggja örugga meðhöndlun, minnka losun efna sem rýra ósonlagið og vernda óson­lagið í heild. Ákvörðun þar til bærra stjórnvalda að takmarka innflutning og notkun óson­eyðandi efna hafi fyrst og fremst beinst að þeim sem fyrir voru á markaði. Með sama hætti og notendum umræddra efna var gert að laga sig að stigminnkandi notkun þeirra vegna umhverfisverndar, telur stefndi málefnalegt að innflytjendum efnanna sem voru á markaði 1989 verði fremur en nýjum innflytjendum gert að laga sig að inn­flutn­ings­takmörkunum. Stefndi mótmælir því að stefnandi hafi verið beittur ólögmætum sam­keppn­is­hindr­un­um eða að brotið hafi verið gegn ákvæðum samkeppnislaga. Ekki hafi verið ástæða til að efla virka samkeppni í sölu á umræddum varningi, þar sem stefnt var að því að inn­flutningur liði undir lok. Við þessar aðstæður gangi milliríkjasamningar og ákvæði laga og stjórnvaldsfyrirmæla um eiturefni og hættuleg efni framar markmiðum sam­keppn­islaga. Stefndi mótmælir því að 11. og 12. gr. stjórnsýslulaga hafi verið brotnar á stefn­anda. Jafnræði hafi verið virt meðal þeirra sem sömu stöðu nutu og hafi verið farið mál­efnalega með ört dvínandi innflutningsheimildir. Þá hafi meðalhófsregla mælt með því að innflytjendur sem voru á markaði 1989 og lögðu grunn að heimiliðu inn­flutn­ings­magni fengju sanngjarna aðlögun að breyttum aðstæðum. Stefndi byggir á því að ósannað sé að stefnandi hafi orðið fyrir tjóni af völdum ákvarð­ana Hollustuverndar eða vegna þeirra reglna sem umhverfisráðherra setti um inn­flutningstakmarkanir umræddra efna. Mótmælir stefndi ætluðu tjóni sem ósönnuðu og telur stefndi engin orsakatengsl á milli athafna stefnda og ætlaðs tjóns. Stefndi byggir á því að hafi stefnandi orðið fyrir tjóni megi rekja það til eigin sakar for­ráða­manna félagsins. Þá vísar stefndi til þeirrar reglu skaðabótaréttar að tjónþola sé skylt að takmarka tjón sitt. Stefndi byggir á því að verði talið að synjun Hollustuverndar eða reglugerð nr. 546/1994 sé byggð á óskýrri lagaheimild, leiði það ekki til þess að bótaréttur stofnist stefn­anda til handa. Þá verði ákvarðanir byggðar á slíkri heimild ekki metnar hlut­að­eig­andi starfsmanni til sakar. Stefnandi byggi hvorki á sök starfsmanna né reyni að sýna fram á í hverju sök þeirra sé fólgin. Stefndi byggir á því að með því að hefja innflutning á endurunnu vetnis­klór­flú­or­kol­efni þegar á miðju ári 1995 hefði hann getað takmarkað tjón sitt að öllu leyti, bæði vegna hugsanlegrar sölu á árinu 1995 og 1996. Endurunnið HCFC sé jafn gott og nýtt ef það uppfyllir gæðastaðla. Umrædd reglugerð öðlaðist gildi 1. nóvember 1994 og hafði stefnandi þá þegar réttmæta ástæðu til að flytja inn endurunnið efni í stað nýs, en stefn­andi hóf ekki innflutning á HCFC fyrr en árið 1995. Ekki verði annað séð en stefn­andi hafi að fullu getað sinnt viðskiptavinum sínum með sölu á endurunnu efni síðari hluta ársins 1995 og árið 1996. Hafi hann því ekki orðið fyrir tjóni. Stefndi byggir á því að bótakrafa stefnanda vegna tapaðs ágóða á árinu 1996 sé órök­studd. Stefnandi hafi aðeins nýtt hluta innflutningsheimildar sinnar eða um 75%. Fái því ekki staðist að stefnandi hafi beðið tjón vegna tapaðs ágóða. Stefndi byggir einnig á því að forsendur bótakröfu séu rangar og í ósamræmi við fram­lögð gögn. Stefnandi hafi selt nýtt HCFC fyrir kr. 2.100.866 án virðisaukaskatts fyrstu fimm mánuði ársins 1995, en endurunnið HCFC hafi hann selt fyrir kr. 1.889.617 án virðisaukaskatts fyrstu fimm mánuði ársins 1996. Sé krafa stefnanda þannig miðuð við sama hagnað af sölu nýs og endurunnins HCFC. Stefndi byggir ennfremur á því að krafa stefnanda sé miðuð við 62 kr./kg hagnað af sölu HCFC á árunum 1995 og 1996. Sé þar miðað við söluverð 280 kr./kg. Þessi grund­völlur er óraunhæfur að mati stefnda, og hafi stefnandi ekki lagt fram gögn um inn­kaupsverð, flutningskostnað eða áætlaðan kostnað af sölu efnisins. Þá geri stefnandi ekki greinarmun á hagnaði vegna sölu nýs og endurunnins efnis, en á árinu 1996 seldi stefn­andi töluvert magn endurunnins efnis. Að mati stefnda verður að líta til fram­an­greindra atriða við mat á því hvort stefnda beri að greiða stefnanda skaðabætur, sbr. 1. mgr. 44. gr. laga nr. 91/1991, en útilokað sé fyrir stefnda að afla framangreindra gagna. Þá vísar stefndi til þess að stefnandi beri sönnunarbyrði fyrir bótaskilyrðum öllum, þ.ám. tjóni sínu og að það megi rekja til ákvarðana Hollustuverndar ríkisins, um­hverf­is­ráðu­neytis eða reglugerðar nr. 546/1994. Stefndi bendir á gegn bótakröfu stefnanda að hún sé miðuð við sölu á 0,574 ODP tonn­um af HCFC frá 1. janúar til 31. maí 1995, en það séu 1,378 ODP tonn á árs­grund­velli. Stefndi mótmælir þessari viðmiðun og bendir á að u.þ.b. 75% af sölu stefn­anda átti sér stað í janúar 1995 og renni sú staðreynd stoðum undir þá skoðun stefnda að stefnandi hafi ekki orðið fyrir eða sýnt fram á tjón af völdum ákvarðana Holl­ustu­verndar ríkisins, heldur hafi sala á endurunnu HCFC komið að öllu leyti í stað sölu á nýju HCFC. Óraunhæft sé að miða bótakröfu við það magn sem stefnandi sótti um, enda verði ekki séð á hvaða grundvelli hefði mátt heimila svo mikið magn til inn­flutn­ings við þær aðstæður að heildarinnflutningur skyldi sæta takmörkunum. Verði talið að stefn­andi hafi orðið fyrir tjóni er byggt á ofangreindum sjónarmiðum til stuðnings lækk­un­arkröfu stefnda. Verði að lækka bætur verulega og dæma þær að álitum vegna margra óvissuþátta og atriða sem gera ætlað tjón mjög ólíklegt. Stefndi telur að ekki komi til álita að dæma dráttarvexti frá fyrri tíma en dóms­upp­sögu, sbr. 15. gr. vaxtalaga, en að mati stefnda skorti verulega á að rökstuðningur eða gögn hafi komið fram um ætlað tjón. Verði ekki á það fallist telur stefndi í fyrsta lagi unnt að miða við þingfestingardag 15. maí 1997. Stefndi vísar um málskostnað til XXI. kafla laga nr. 91/1991. Sigurbjörg Gísladóttir, kt. 141148-2739, forstöðumaður eiturefnasviðs Holl­ustu­vernd­ar ríkisins kom fyrir dóm við aðalmeðferð málsins og skýrði svo frá að umrætt efni hefði ekki verið skilgreint sem hættulegt fyrr en ósoneyðingarhætta þess hefði verið stað­reynd. Hún lýsti hættuáhrifunum sem óbeinum, efnin stuðluðu að eyðingu óson­lags­ins yfir jörðinni sem leiddi til þess að skaðlegir útfjólubláir geislar sólar ættu greið­ari leið að lífverum jarðar. Gunnlaug Helga Einarsdóttir, kt. 160360-5189, efnafræðingur hjá Hollustuvernd, skýrði svo frá fyrir dómi að umrætt efni væri notað í kælikerfum frystiskipa, en amm­oní­ak væri notað í frystihúsum. Hún kvað endurunnið efni jafn hættulegt og hefði það sama ósoneyðingarmátt. Hún kvað notkun efnanna ekki bannaða, en áhersla væri lögð á endurvinnslu efna í Montrealbókuninni og stefnt væri að því að hætta framleiðslu þeirra. Gunnlaug kvað endurunnið efni, sem uppfyllir gæðastaðla, vera jafn gott hinu upp­runalega. Forsendur og niðurstaða. Samkvæmt 1. gr. reglugerðar nr. 546/1994 er markmið hennar að tryggja örugga með­höndlun, minnka losun efna sem rýra ósonlagið og vernda með því ósonlagið í heið­hvolfinu. Samkvæmt 11. gr. reglugerðarinnar er hún sögð vera sett samkvæmt heim­ild í 2. mgr. 29. gr. laga nr. 52/1988 um eiturefni og hættuleg efni, sbr. 1. gr. laga nr. 51/1993 um breytingu á þeim lögum og samkvæmt 3. gr. laga nr. 81/1988 um holl­ustuhætti og heilbrigðiseftirlit ásamt síðari breytingum. Samkvæmt 2. mgr. 29. gr. laga nr. 52/1988, sbr. 1. gr. laga nr. 51/1993, er umhverfisráðherra heimilt, að fenginni um­sögn eiturefnaeftirlits Hollustuverndar ríkisins og í samráði við heilbrigðis- og trygg­inga­málaráðherra, að setja reglugerð um innflutning, sölu, notkun, örugga meðhöndlun og förgun eiturefna og hættulegra efna sem geta haft skaðleg áhrif á umhverfið. Sam­kvæmt 2. mgr. 1. gr. laganna eru hættuleg efni samkvæmt lögunum efni sem skráð eru á lista yfir hættuleg efni, sbr. 2. gr., svo og sérhver efnasamsetning og varningur er hefur að geyma slík efni í því formi og magni að venjuleg notkun þeirra felur í sér hættu fyrir heilsu manna og dýra samkvæmt mati ráðherra að fenginni umsögn eit­ur­efna­eft­ir­lits Hollustuverndar ríkisins. Samkvæmt 1. gr. laga nr. 81/1988 með síðari breytingum er hlutverk þeirra m.a. að tryggja landsmönnum svo heilnæm lífsskilyrði sem á hverjum tíma eru tök á að veita. Með markvissum aðgerðum skal vinna að þessu, m.a. með því að tryggja sem best eftirlit með umhverfi, húsnæði og öðrum vistarverum, almennri holl­ustu matvæla og annarra neyslu- og nauðsynjavara og vernda þau lífsskilyrði, sem fel­ast í ómenguðu umhverfi, hreinu lofti, úti og inni, og ómenguðu vatni. Lögin ná yfir alla starfsemi og framkvæmd sem hefur eða haft getur í för með sér mengun lofts, láðs eða lagar, að svo miklu leyti sem það er ekki falið öðrum með sérlögum eða með fram­kvæmd alþjóðasamninga. Með mengun er samkvæmt lögunum átt við þegar örverur, efni og efnasambönd valda óæskilegum og skaðlegum áhrifum á heilsufar almennings, rösk­un lífríkis eða óhreinkun lofts, láðs eða lagar Íslenska ríkið er aðili að svokölluðum Vínarsamningi um vernd ósonlagsins og Montreal­bókunar um efni sem valda rýrnun á ósonlaginu og hafa þessir milli­ríkja­samn­ingar verið birtir hér á landi með lögformlegum hætti. Samkvæmt 2. gr. samningsins skulu aðilar hans gera viðeigandi ráðstafanir í samræmi við ákvæði hans og þeirra bók­ana sem í gildi eru og þeir eiga aðild að til að vernda heilsu manna og náttúrulegt um­hverfi gegn skaðlegum áhrifum sem stafa eða líklega stafa af starfsemi manna, sem breytir eða líklegt er að breyti ósonlaginu. Þá hefur innflutningur á HCFC verið takmarkaður með reglugerð ESB nr. 3093/1994, en ekki verður séð að sú reglugerð hafi verið birt hér á landi. Í máli þessu byggir stefnandi á þeirri málsástæðu að samkvæmt 1. gr. laga nr. 88/1992 verði innflutningur á HCFC ekki bannaður með reglugerð eða heftur þannig að inn­flutningur verði háður kvótaúthlutun Hollustuverndar ríkisins. Samkvæmt nefndri laga­grein er innflutningur á vöru og þjónustu til landsins óheftur nema annað sé sér­stak­lega tekið fram í lögum eða milliríkjasamningum sem Ísland er aðili að. Eins og rakið hefur verið er íslenska ríkið skuldbundið að þjóðarétti til að gera nauðsynlegar ráð­stafanir til að vernda ósonlagið, m.a. með takmörkun á innflutningi á ósoneyðandi efnum. Hefur sú leið verið valin hér á landi að setja reglugerð um varnir gegn mengun af völdum þessara efna og í framhaldi af því hefur verið auglýst eftir umsóknum frá fyrir­tækjum sem óska eftir leyfi til innflutnings á HCFC. Telja verður að þeir eig­in­leikar HCFC að brjóta niður óson í heiðhvolfinu leiði til þess að það verði flokkað sem hættu­legt efni í merkingu laga nr. 52/1988 og mengunarvaldur í merkingu laga nr. 81/1988. Samkvæmt framansögðu verður því að telja að reglugerð nr. 546/1994 hafi næga lagastoð. Var stjórnvöldum því heimilt að takmarka, banna og setja kvóta á inn­flutn­ing á HCFC til þess að ná þeim markmiðum sem að var stefnt með áðurgreindum milli­ríkjasamningum. Samkvæmt viðauka 2 við reglugerðina var veitt tímabundin heimild til innflutnings á vetnisklórflúorkolefnum og var magnið reiknað miðað við innflutning árið 1989. Sam­kvæmt auglýsingu nr. 217/1995 var fyrirtækjum sem óskuðu eftir leyfi til inn­flutn­ings á HCFC árið 1995 gert að senda umsóknir til Hollustuverndar ríkisins og í 2. gr. aug­lýsingarinnar var ákvæði þess efnis að við ákvörðun á magni HCFC til fyrirtækja skuli m.a. stuðst við magn HCFC og CFC sem flutt var inn til landsins af viðkomandi fyrir­tæki árið 1989. Sams konar auglýsing var birt vegna innflutnings árið 1996, sbr. aug­lýsingu nr. 611/1995, en samkvæmt auglýsingu nr. 587/1996 vegna innflutnings árið 1997 virðist ekki sett það skilyrði að viðkomandi fyrirtæki hafi flutt efnin inn árið 1989. Upp­lýst er í máli þessu að stefnandi flutti ekki inn umrædd efni árið 1989 og naut því veru­lega takmarkaðra heimilda til innflutnings miðað við þau fyrirtæki er fluttu inn efni árið 1989. Samkvæmt 2. málslið lokamálsgreinar viðauka 2 við reglugerðina skyldi kvóti settur með hliðsjón af innflutningi HCFC og CFC á árinu 1989. Umræddar aug­lýs­ingar lutu að því hvernig staðið skyldi að umsóknum til Hollustuverndar um inn­flutn­ing viðkomandi efna. Í auglýsingum nr 217/1995 og 611/1995 er sett sú efnisregla að stuðst skuli við magn efnanna sem viðkomandi fyrirtæki fluttu inn árið 1989. Þessi regla er ekki í samræmi við texta reglugerðarinnar og verður því að telja að það skilyrði að miða úthlutun einvörðungu við þau fyrirtæki sem fluttu inn efnin árið 1989 hafi ekki næga lagastoð. Þá ber að líta til þess að umrætt skilyrði hefur verið fellt niður í aug­lýs­ingu nr. 587/1996 vegna innflutnings árið 1997. Verður því fallist á þá kröfu stefnanda að framangreind ákvörðun Hollustuverndar ríkisins um takmörkun á heimildum stefn­anda til innflutnings á HCFC á árinu 1997 hafi verið ólögmæt. Fallast ber á það með stefnanda að hann hafi orðið fyrir tjóni vegna aðgerða stefnda sem hann ber ábyrgð á. Telja verður nægilega upplýst að endurunnið efni komi að sama gagni og hreint efni, en bann við innflutningi og sölu nær ekki til endurunninna efna. Stefnandi mun samkvæmt gögnum málsins hafa selt nokkurt magn af hreinu efni fram í maímánuð 1995 en frá júní fram í nóvember sama ár gat hann ekki flutt inn HCFC vegna aðgerða stefnda. Stefnandi mun síðan hafa farið að selja endurunnið efni í nóvember 1995. Ekki þykja í máli þessu fram komin næg gögn er staðreyna raun­veru­legt tjón stefnanda og verða stefnanda því dæmdar bætur að álitum. Með hliðsjón af því að stefnanda var fyrirvaralaust kippt út af sölumarkaði með HCFC og telja verður að það hafi tekið tíma að markaðssetja endurunnið efni, þykja bætur hæfilega metnar 300.000 krónur ásamt dráttarvöxtum frá dómsuppkvaðningu til greiðsludags. Eftir atvikum þykir rétt að stefndi greiði stefnanda 150.000 krónur í málskostnað. Hjörtur O. Aðalsteinsson kvað upp dóminn. Dómsorð: Ákvörðun Hollustuverndar ríkisins frá 19. febrúar 1997 um að takmarka heimildir stefn­anda, Vörukaupa ehf., til innflutnings á HCFC á árinu 1997 og staðfest var með úr­skurði umhverfisráðuneytis 1. ágúst 1997 var ólögmæt. Stefndi, umhverfisráðherra, fyrir hönd íslenska ríkisins, greiði stefnanda, Vöru­kaup­um ehf., 300.000 krónur ásamt dráttarvöxtum frá dómsuppkvaðningu til greiðslu­dags og 150.000 krónur í málskostnað.

Mál nr. 372/1998

Ábúð Skuldajöfnuður

E leigði jörð af V. Við lok ábúðar var það niðurstaða yfirúttektargerðar á jörðinni að E ætti inni hjá V 795.000 krónur. Krafði E V um greiðslu fjárhæðarinnar auk þess sem hann krafðist viðurkenningar á eignarrétti sínum yfir mykjudreifara og mykjudælu sem V hafði í vörslum sínum. V krafðist sýknu af kröfum E um viðurkenningu eignarréttar á tækjunum og neitaði greiðslu fjárhæðarinnar á grundvelli gagnkröfu til skuldajafnaðar vegna styrks úr Bjargráðasjóði og peningaláns. E hafði á ábúðartímanum fengið styrk úr Bjargráðasjóði vegna aurskriðu sem féll á jörðina og hafði hann greitt V hluta fjárhæðarinnar. Krafðist V greiðslu alls styrksins úr hendi E. Ekki var talið ljóst að hvaða leyti styrkurinn hefði verið greiddur vegna verðmæta sem E átti eða honum bar að halda við á eigin kostnað. V var ekki talinn hafa sýnt fram á að E hefði tekið meira til sín af styrknum en hann naut réttar til. Gagnkrafa V vegna peningaláns komst ekki að fyrir Hæstarétti þar sem krafan hafði ekki verið höfð uppi fyrir héraðsdómi. Loks var niðurstaða héraðsdóms um viðurkenningu á eignarrétti E á mykjudreifara og mykjudælu staðfest.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 2. september 1998. Hann krefst aðallega sýknu af kröfum stefnda, auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst áfrýjandi þess að sér verði aðeins gert að greiða stefnda 795.000 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 28. október 1997 að frádregnum samtals 636.381 krónu með dráttarvöxtum af 386.381 krónu frá 4. desember 1997 og af 250.000 krónum frá 6. maí 1998. Til þrautavara krefst áfrýjandi þess að hann verði dæmdur til að greiða stefnda 795.000 krónur að frádreginni 386.381 krónu með dráttarvöxtum eins og greinir í varakröfu, svo og að viðurkenndur verði eignarréttur áfrýjanda að mykjudreifara af gerðinni Kimadan. Í báðum síðarnefndu tilvikunum krefst hann þess að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Áfrýjandi viðurkennir að skulda stefnda þær 795.000 krónur, sem hann var dæmdur til að greiða með hinum áfrýjaða dómi. Hann krefst hins vegar aðallega sýknu af þeirri kröfu vegna skuldajafnaðar. Gagnkröfurnar, sem áfrýjandi heldur fram fyrir Hæstarétti, eru annars vegar vegna styrks að fjárhæð 618.500 krónur, sem stefndi tók við úr Bjargráðasjóði í nóvember 1995, og hins vegar vegna peningaláns að fjárhæð 250.000 krónur, sem stefndi hafi viðurkennt við aðalmeðferð málsins í héraði að hafa fengið hjá áfrýjanda árið 1986 eða 1987. Í varakröfu og þrautavarakröfu miðar áfrýjandi við að gagnkrafa vegna styrks frá Bjargráðasjóði komi til frádráttar kröfu stefnda hvað varðar 386.381 krónu. II. Eins og greinir í héraðsdómi var stefnda byggð jörðin Þormóðsstaðir, eign áfrýjanda, til tíu ára með byggingarbréfi 12. júní 1982. Að loknum ábúðartímanum bjó stefndi áfram á jörðinni án þess að nýtt byggingarbréf hafi verið gert. Er óumdeilt í málinu að um ábúð hans hafi þá farið samkvæmt því, sem segir í 6. gr. ábúðarlaga nr. 64/1976, en henni mun hafa lokið á árinu 1996. Vorið 1995 féll aurskriða í landi Þormóðsstaða og hlutust af því spjöll á ýmsum verðmætum. Vegna þessa sótti stefndi 18. september 1995 um styrk úr Bjargráðasjóði. Styrkur að fjárhæð 1.818.500 krónur var greiddur stefnda 21. nóvember 1995 og mun hann hafa greitt áfrýjanda 1.200.000 krónur af þeirri fjárhæð. Samkvæmt bréfi Bjargráðasjóðs 23. apríl 1996 var styrkfjárhæðin fundin þannig að tjón á túnum var talið nema 400.000 krónum, uppskerutap 495.000 krónum, tjón á girðingum 250.000 krónum og skemmdir á raforkuvirki 2.733.000 krónum. Frá samanlagðri matsfjárhæð, 3.878.000 krónum, voru dregnar 241.000 krónur vegna eigin áhættu, en styrkur nam helmingi þess, sem þá stóð eftir. Samkvæmt 17. gr. ábúðarlaga er leiguliða skylt að halda við húsum, öðrum mannvirkjum og ræktun á jörð, sem honum er byggð. Eins og málið liggur fyrir verður ekki ráðið með vissu að hvaða leyti styrkur úr Bjargráðasjóði hafi greiðst vegna verðmæta, sem stefndi annaðhvort átti eða bar að halda við á eigin kostnað. Áfrýjandi hefur ekki sýnt fram á að stefndi hafi tekið meira til sín af styrknum en hann naut réttar til í þessu ljósi. Samkvæmt því verður niðurstaða héraðsdóms um þessa gagnkröfu staðfest. Gagnkröfu vegna peningaláns að fjárhæð 250.000 krónur hafði áfrýjandi ekki uppi fyrir héraðsdómi og fær hún ekki komist að fyrir Hæstarétti. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður staðfest niðurstaða hans um viðurkenningu á eignarrétti stefnda að mykjudreifara og mykjudælu, sem deilt er um í málinu. Samkvæmt framansögðu verður hinn áfrýjaði dómur staðfestur. Áfrýjandi verður dæmdur til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Valgarður Snæbjörnsson, greiði stefnda, Agli Þórólfssyni, 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 3. júní 1998. Ár 1998, miðvikudaginn 3. júní, er dómþing Héraðsdóms Norðurlands eystra sett í skrifstofu dómsins að Hafnarstræti 107, Akureyri, og haldið af Frey Ófeigssyni, dómstjóra. Fyrir er tekið: Mál nr. E-385/1997: Egill Þórólfsson gegn Valgarði Snæbjörnssyni og gagnsök. Er nú í málinu kveðinn upp svofelldur dómur: Mál þetta, sem dómtekið var 6. maí s.l., hefur Egill Þórólfsson, kt. 180548-3789, Fjólugötu 10, Akureyri, höfðað hér fyrir dómi með stefnu, áritaðri um birtingu af lögmanni stefnda þann 28. október 1997, á hendur Valgarði Snæbjörnssyni, kt. 290531-2419, Heimahaga 11, Selfossi. Með gagnstefnu, þingfestri 4. desember 1997, höfðar Valgarður Snæbjörnsson gagnsök á hendur Agli Þórólfssyni. Í aðalsök eru stefnukröfur aðalstefnanda þær, að aðalstefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 4.590.500,- auk dráttarvaxta frá birtingardegi stefnu til greiðsludags. Þá gerir aðalstefnandi þær dómkröfur að viðurkennt verði með dómi að hann sé eigandi að mykjudælu 3M. fyrir rafmótor og mykjudreifara Kimadan 4000 lítra. Að lokum krefst aðalstefnandi málskostnaðar úr hendi aðalstefnda. Við aðalflutning málsins lækkaði aðalstefnandi fjárkröfur sínar í kr. 795.000,- sem er endanleg krafa hans í aðalsök ásamt framangreindum stefnukröfum. Í aðalsök krefst aðalstefndi sýknu af kröfum aðalstefnanda og að aðalstefnanda verði gert að greiða honum málskostnað að mati dómsins. Í gagnsök eru stefnukröfur gagnstefnanda þær, að gagnstefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 7.543.685,- með dráttarvöxtum frá þingfestingardegi gagnsakarmálsins til greiðsludags. Þá er þess krafist að gagnstefndi verði dæmdur til að greiða gagnstefnanda málskostnað samkvæmt mati dómsins auk virðisaukaskatts. Við aðalflutning málsins lækkaði gagnstefnandi gagnkröfur sínar í kr. 350.620,-. Í gagnsök krefst gagnstefndi sýknu af kröfum gagnstefndanda og málskostnaðar sér til handa úr hendi gagnstefnanda. Aðilar málsins hafa gefið skýrslur undir rekstri málsins. Málsatvikum er svo lýst af aðalstefnanda að vorið 1982 hafi hann tekið jörðina Þormóðsstaði í Saurbæjarhreppi, Eyjafjarðarsýslu, á leigu af aðalstefnda, sem sé þinglýstur eigandi jarðarinnar. Við yfirúttektargerð á jörðinni Þormóðsstöðum í Eyjafjarðarsveit, sem lokið hafi hinn 27. ágúst 1996, hafi verið komist að þeirri niðurstöðu að aðalstefnandi ætti inni hjá aðalstefnda kr. 795.000,-. Samkvæmt 16. gr. ábúðarlaga beri aðalstefnda að greiða helming þeirrar fjárhæðar, sem honum hafi verið gert að greiða samkvæmt mati með þremur jöfnum greiðslum innan 9 mánaða frá því að úttekt fór fram og eftirstöðvar með jöfnum afborgunum á 6 árum, nema um annað semjist. Aðalstefnda hafi borið að greiða sömu vexti af skuldum vegna kaupa á mannvirkjum leiguliða og Stofnlánadeild landbúnaðarins reikni af lánum vegna sambærilegra mannvirkja hverju sinni. Samkvæmt upplýsingum frá Stofnlánadeild landbúnaðarins hafi hér verið um að ræða 2% ársvexti og þá frá 26. ágúst 1996. Aðalstefndi hafi hins vegar ekki greitt neitt af framanskráðri skuld og hafi aðalstefnandi því gjaldfellt skuldina alla samkvæmt reglum kröfuréttar og brostinna forsendna fyrir greiðslufyrirkomulagi því, sem ábúðarlög geri ráð fyrir og reikni aðalstefnandi sér dráttarvexti frá birtingardegi stefnu, sbr. 14. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, til greiðsludags. Aðalstefnandi kveðst hafa keypt mykjudreifara og mykjudælu þá er að framan getur og notað þau á meðan hann hafi búið á jörðinni og sé af þeirri ástæðu eigandi tækjanna. Við lok ábúðarinnar hafi aðalstefndi hins vegar slegið eign sinni á tæki þessi með því að loka þau inni í geymslu á jörðinni og hafi meinað aðalstefnanda að taka tækin, þrátt fyrir að skorað hafi verið á hann að gera það. Stefnanda sé því nauðsyn á að fá dóm fyrir eignarrétti sínum á tækjunum. Í aðalsök viðurkennir aðalstefndi fjárkröfu aðalstefnanda, þ.e. kr. 795.000,-, en byggir sýknukröfu sína á gagnkröfum til skuldajafnaðar er hann hefur uppi í gagnsök og verður um það fjallað síðar. Aðalstefndi byggir sýknukröfu sína á viðurkenningu eignarréttar aðalstefnanda á framangreindum tækjum á því, að hann hafi keypt þessi tæki og greitt á sínum tíma. Í málinu liggja fyrir reikningar vegna kaupa á framangreindum tækjum og eru þeir stílaðir á aðalstefnanda. Þá liggur fyrir í málinu að tæki þessi voru keypt til notkunar á búinu og notuð af aðalstefnanda alla tíð eins og að framan greinir. Gegn þessu hefur aðalstefndi eigi fært fram nein gögn er sýni að þrátt fyrir þetta sé hann eigandi að tækjunum. Verður krafa aðalstefnanda því tekin til greina að fullu að þessu leyti í aðalsök. Í gagnsök kveður gagnstefnandi atvik máls vera þau, að eins og rakið sé í aðalsök hafi fallið aurskriða á jörðina Þormóðsstaði hinn 29. júní 1995 og valdið svo miklu tjóni að jörðin hafi orðið óbyggileg. Gagnstefndi hafi flutt af jörðinni í októbermánuð 1995 og í framhaldi þess hafi gagnstefnandi óskað eftir að úttekt færi fram eins og ábúðarlög gera ráð fyrir. Hafi úttekt farið fram hinn 1. júní 1996 og yfirúttekt 27. ágúst 1996. Gagnstefndi hafi hins vegar ekki rýmt jörðina og hafi gagnstefnandi óskað útburðar á honum og með dómsátt í Héraðsdómi Norðurlands eystra, dagsettri 19. september 1996 hafi gagnstefndi lofað að fjarlægja allt sitt hafurtask eigi síðar en 29. september það ár og muni hann hafa lokið því skömmu síðar. Niðurstaða yfirúttektarinnar hafi verið sú, að gagnstefnandi skuldaði gagnstefnda kr. 795.000,- vegna endurbóta hans á mannvirkjum jarðarinnar. Lögmaður gagnstefnanda hafi ritað gagnstefnda bréf hinn 4. desember 1996 og bent á að fjárhagslegu uppgjöri aðila málsins væri ólokið og sundurliðað jafnframt kröfur sínar og dregið frá niðurstöðu yfirúttektar og hafi þá skuld gagnstefnda við gagnstefnanda numið kr. 1.538.045,-. Lögmaður gagnstefnda hafi hafnað kröfum gagnstefnanda með bréfi dagsettu 7. desember 1997 og hafi svo höfðað aðalsök málsins með stefnu þingfestri 6. nóvember s.á. og sé því gagnstefnanda nauðsynlegt að höfða gagnsök þessa. Gagnstefnandi sundurliðar endanlegar dómkröfur sínar þannig: Um lið 1. Gagnstefnandi kveður mjólkurtank í eigu hans, sem hafi verið u.þ.b. 800 lítrar hafa eyðilagst í ábúð gagnstefnda. Sé í 1. lið kröfugerðar krafist bóta fyrir hann og sé miðað við verðlista Áræðis ehf., dags. 12.09.96, en samkvæmt honum kosti 825 lítra mjólkurtankur kr. 424.545,-. Gagnstefndi mótmælir alfarið þessum lið. Fram er komið í málinu að er gagnstefndi hóf búskap á jörðinni var þar til staðar mjólkurtankur er var í eigu gagnstefnanda. Virðist hafa orðið samkomulag um að gagnstefndi nýtti þennan mjólkurtank, sem var kominn til ára sinna. Fram er komið að tankur þessi hafi með tímanum slitnað og að lokum orðið ónothæfur. Í stað tanks þessa keypti gagnstefndi þá annan svipaðan tank, sem hann notaði þar til búskap hans lauk og hugðist hann skilja tank þennan eftir, en með útburðarkröfu sinni, sem að framan er getið, krafðist gagnstefnandi þess að gagnstefndi fjarlægði tank þennan sem hann og gerði. Gagnstefnandi hefur ekki sýnt fram á skaðabótaskyldu gagnstefnda varðandi þennan lið og eins og málum er háttað hefur gagnstefnandi beinlínis hafnað því að gagnstefndi sæi um eðlilega endurnýjun á framangreindum tanki. Verður því eigi séð að krafa gagnstefnanda samkvæmt þessum lið sé á rökum reist og verður að sýkna gagnstefnda af henni. Um lið 2. Gagnstefnandi segir, að vegna náttúruhamfaranna hafi gagnstefndi sótt um styrk til Bjargráðasjóðs til endurbóta á rafstöð og fleiru. Hafi styrkurinn verið veittur og afhentur gagnstefnda samtals að fjárhæð kr. 1.818.500,-. Gagnstefndi hafi aðeins gert skil á kr. 1.200.000,- og sé í þessum lið krafist mismunarins. Þessu mótmælir gagnstefndi alfarið. Fram er komið í málinu að gagnstefndi sótti um styrk þennan og var styrkurinn veittur vegna tjóns er orðið hafði og er ljóst að um bætur fyrir tjón beggja var að ræða að hluta til. Gagnstefndi mat það svo að hæfilegt væri að 1.200.000,- af styrknum kæmu í hlut gagnstefnanda eftir að hann hafði farið yfir tjón beggja. Þessari skiptingu hefur gagnstefnandi ekki gert tilraun til að hnekkja og hefur hann ekki sýnt fram á að skipta hafi borið styrknum á annan hátt. Verður því við skiptingu gagnstefnda að styðjast og sýkna hann af kröfu gagnstefnanda samkvæmt þessum lið. Um lið 3. Upphafleg krafa gagnstefnanda samkvæmt þessum lið var kr. 2.210.640,-, sem hann rökstuddi þannig, að hinn 1. janúar 1993 hafi hafist svokallaðar beingreiðslur úr ríkissjóði til bænda vegna mjólkurframleiðslu. Samkvæmt upplýsingum frá Framleiðsluráði landbúnaðarins hafi mjólkurframleiðsla Þormóðsstaða numið frá verðlagsárunum 1992-1993 til verðlagsársins 1994-1995, samtals 110.532 lítrum. Beingreiðslur hvers lítra hafi verið 25-28 krónur á þessu tímabili. Taldi gagnstefnandi sig eiga endurkröfurétt á hendur gagnstefnda vegna þessarar greiðslu. Gagnstefndi hafi engan rétt átt samkvæmt byggingarbréfi aðila til hennar heldur eigandi jarðarinnar. Auk þess hafi gagnstefndi tekið við beingreiðslum vegna framleiðslu á kr. 7.438 lítrum í september og október 1995 þótt hann væri þá hættur að framleiða mjólk. Framleiðsluráð landbúnaðarins hafi krafið gagnstefnanda sem eiganda jarðarinnar um endurgreiðslu á kr. 102.575,- vegna þessa. Við aðalflutning málsins viðurkenndi gagnstefnandi að hann ætti engan rétt til þessara beingreiðslna og lækkaði þá kröfu samkvæmt þessum lið í 102.575,-, sem er sú fjárhæð er ofgreidd hefur verið gagnstefnda af hálfu Framleiðsluráðs landbúnaðarins. Gagnstefndi hefur mótmælt kröfum samkvæmt þessum lið. Fram er komið í málinu að um er að ræða endurkröfu Framleiðsluráðs landbúnaðarins á hendur gagnstefnda. Hér fyrir dóminum hefur gagnstefnandi borið að hann hafi ekki endurgreitt þessa fjárhæð eða á einhvern hátt tekið ábyrgð á greiðslu hennar og af hans hálfu hafa engin gögn verið lögð fram er sýni að hann hafi á einhvern hátt eignast þessa kröfu á hendur gagnstefnda. Verður gagnstefndi því þegar af þeirri ástæðu sýknaður af kröfunni vegna aðildarskorts gagnstefnanda. Samkvæmt framansögðu er þá niðurstaðan í gagnsök að sýkna beri gagnstefnda af öllum kröfum gagnstefnanda og verður þá heildarniðurstaða málsins sú, að í aðalsök ber að dæma aðalstefnda til að greiða aðalstefnanda kr. 795.000,- ásamt vöxtum eins og krafist er og viðurkenna ber eignarrétt aðalstefnanda að framangreindum tækjum, en í gagnsök ber að sýkna gagnstefnda af öllum kröfum gagnstefnanda. Rétt er að ákveða málskostnað í einu lagi, bæði vegna aðalsakar og gagnsakar og þykir eiga að dæma aðalstefnda til að greiða aðalstefnanda kr. 200.000,- í málskostnað vegna beggja sakanna. Dóm þennan kveður upp Freyr Ófeigsson, dómstjóri. Dómsorð: Í aðalsök greiði aðalstefndi, Valgarður Snæbjörnsson, aðalstefnanda, Agli Þórólfssyni, kr. 795.000,- ásamt dráttarvöxtum frá 28. október 1997 til greiðsludags. Viðurkenndur er eignarréttur aðalstefnanda að framangreindum mykjudreifara og mykjudælu. Í gagnsök á gagnstefndi að vera sýkn af kröfum gagnstefnanda. Aðalstefndi greiði aðalstefnanda samtals kr. 200.000,- í málskostnað í aðalsök og gagnsök.

Mál nr. 371/1998

Gjaldþrotaskipti Riftun Gjöf Óvenjulegur greiðslueyrir

Félagið M, sem stóð fyrir smíði húss, gerði samning við sveitarfélagið H um kaup á hluta fasteignarinnar og skyldi kaupverð greitt með yfirtöku veðskulda og peningagreiðslu, sem greiða átti eftir framvindu verksins. Í samningnum áskildi H sér rétt til að ljúka sjálft verkinu ef M kæmist í greiðsluþrot eða gæti ekki lokið því á umsömdum tíma, á síðari hluta ársins 1995. Í febrúar 1996 gerði H samkomulag við M um að H tæki að sér að ljúka framkvæmdum og skyldi M jafnframt greiða H 11.000.000 krónur, þar af 2.750.000 krónur með fimm skuldabréfum tryggðum með veðrétti í ákveðnum eignarhlutum fasteignarinnar. Nokkrum dögum síðar seldi M T umrædda eignarhluta og skyldi T greiða hluta kaupverðs með yfirtöku greiðslu áhvílandi veðskulda við H, samtals að fjárhæð 2.880.000 krónur Síðar á sama ári var bú M tekið til gjaldþrotaskipta. Talið var að afhending skuldabréfanna hafi verið liður í endurgjaldi M vegna ofgreiðslu H og því ekki fallist á að um gjöf hafi verið að ræða, sem yrði rift samkvæmt 131. gr. laga nr. 21/1991. Greiðsla með skuldabréfum þótti hafa átt sér stað með óvenjulegum greiðslueyri, þar sem leggja mætti atvik hér að jöfnu við það að T hafi í reynd verið skuldari samkvæmt þeim. Var talið að við afhendingu skuldabréfanna hafi H engan veginn dulist að M var ógjaldfært og léti með þessum gerðum sínum af hendi verðmæti sem væru með þeim síðustu sem félagið réði yfir, þannig að greiðsla M gat ekki virst venjuleg. Var skilyrðum til riftunar umræddrar ráðstöfunar samkvæmt 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991 talið fullnægt og niðurstaða héraðsdóms um riftun á greiðslu M til H staðfest.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 2. september 1998. Hann krefst sýknu af kröfum gagnáfrýjanda, auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi 27. nóvember 1998. Hann krefst þess aðallega að rift verði með dómi greiðslu Miðbæjar Hafnarfjarðar ehf. til aðaláfrýjanda að fjárhæð 2.880.000 krónur, sem var innt af hendi með fimm skuldabréfum útgefnum af félaginu til aðaláfrýjanda 22. febrúar 1996, hverju að fjárhæð 576.000 krónur, tryggðum á nánar tiltekinn hátt með veði í eignarhlutum 0402, 0403, 0503 og 0602 í fasteigninni Fjarðargötu 13-15 í Hafnarfirði og þinglýstum 25. mars 1996. Til vara krefst gagnáfrýjandi þess að rift verði með dómi þeirri ráðstöfun félagsins að veita fyrrgreind veðréttindi til tryggingar skuldabréfunum. Í báðum tilvikum krefst gagnáfrýjandi þess að staðfest verði ákvæði héraðsdóms um skyldu aðaláfrýjanda til að greiða sér 2.880.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 18. júlí 1997 til greiðsludags. Gagnáfrýjandi krefst þess einnig að ákvæði héraðsdóms um málskostnað verði staðfest, svo og að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti. I. Eins og nánar greinir í héraðsdómi mun Miðbær Hafnarfjarðar, þá hlutafélag, hafa byrjað smíði húss fyrir verslanir og þjónustustarfsemi að Fjarðargötu 13-15 í Hafnarfirði á árinu 1991. Aðaláfrýjandi gerði samning við félagið 18. október 1995 um kaup á tólf nánar tilgreindum eignarhlutum í fasteigninni fyrir samtals 252.899.830 krónur. Kaupverðið skyldi greitt með yfirtöku veðskulda, sem hvíldu á eignarhlutunum, svo og með 24.000.000 krónum í peningum, sem átti að greiða eftir því, sem félagið lyki ákveðnum verkþáttum við smíði húsið. Þessir verkþættir voru taldir upp af nákvæmni í samningnum og getið þess hluta fyrrnefndrar fjárhæðar, sem átti að greiða við lok hvers. Þá var og tekið fram að aðaláfrýjandi áskildi sér rétt til að ljúka sjálfur verkinu ef í ljós kæmi á verktímanum að félagið gæti ekki lokið því á umsömdum tíma eða það kæmist í greiðsluþrot. Átti félagið að afhenda eignarhlutana fullgerða í áföngum á tímabilinu frá 31. október til 31. desember 1995. Aðaláfrýjandi gerði skriflegt samkomulag við félagið 9. febrúar 1996, þar sem hann neytti réttar síns samkvæmt kaupsamningi þeirra til að ljúka sjálfur umsömdum framkvæmdum. Í samkomulaginu var vísað til þess að gerð hafi verið skrifleg úttekt á stöðu verksins og kostnaði við að ljúka því, svo og á því „hvernig fjármagn fæst til framkvæmdanna“, en úttektin væri hluti samkomulagsins. Þá var tekið fram í samkomulaginu að félagið skyldi greiða aðaláfrýjanda 2.750.000 krónur með fimm skuldabréfum, hverju að fjárhæð 550.000 krónur, tryggðum með 2. veðrétti í eignarhlutunum 0402, 0403, 0503 og 0602 í fasteigninni að Fjarðargötu 13-15. Átti félagið að greiða stimpilgjald og lántökukostnað vegna skuldabréfanna, sem skyldu að auki vera tryggð með sjálfskuldarábyrgð hluthafa í félaginu. Í fyrrnefndri úttekt, sem fylgdi samkomulaginu, var komist að þeirri niðurstöðu að kostnaður af því að ljúka verkinu, sem félagið hafði upphaflega tekið að sér, væri 11.000.000 krónur. Fé til að standa undir þeim framkvæmdum átti hins vegar að fást í fyrsta lagi með endurgreiðslu virðisaukaskatts, 2.165.000 krónur, í öðru lagi með framsali félagsins til aðaláfrýjanda á inneign að fjárhæð alls 2.000.000 krónur hjá þremur nafngreindum kaupendum að eignarhlutum í fasteigninni, í þriðja lagi skyldu reiknast þar með „ógreiddar eftirstöðvar“, sem svo voru nefndar í úttektinni, að fjárhæð 3.769.000 krónur, í fjórða lagi var getið um fyrrnefnda innborgun félagsins að fjárhæð 2.750.000 krónur, en að öðru leyti kæmi „önnur innborgun Miðbæjar, rafm. og kostn. v/skuldabréfs“. Samkvæmt bréfi forstöðumanns kostnaðareftirlits Hafnarfjarðarbæjar 6. mars 1998 hafði aðaláfrýjandi þegar hér var komið sögu greitt félaginu 19.159.404 krónur af þeirri fjárhæð, sem honum bar að inna af hendi með peningum til greiðslu kaupverðs samkvæmt samningi þeirra 18. október 1995. Í sama bréfi kemur fram að kostnaður af því að ljúka umræddu verki hafi þegar upp var staðið reynst vera 40.579.712 krónur í stað 24.000.000 króna, sem gert var ráð fyrir í kaupsamningi aðaláfrýjanda við félagið. Með samningi 12. febrúar 1996 seldi Miðbær Hafnarfjarðar ehf. Turninum ehf. eignarhlutana 0402, 0403, 0503 og 0602 í fasteigninni Fjarðargötu 13-15. Síðarnefnda félagið átti að greiða hluta kaupverðs með því að taka yfir greiðslu áhvílandi veðskulda við aðaláfrýjanda á 2. veðrétti í hinum seldu eignarhlutum, samtals að fjárhæð 2.880.000 krónur. Afsal fyrir þessum eignarhlutum var gefið út samdægurs. Hinn 22. febrúar 1996 gaf Miðbær Hafnarfjarðar ehf. út fimm skuldabréf til aðaláfrýjanda fyrir alls 2.880.000 krónur, en hvert þeirra var að fjárhæð 576.000 krónur. Átti skuld samkvæmt bréfunum að vera verðtryggð og endurgreiðast ásamt 6,75% ársvöxtum með 20 afborgunum á sex mánaða fresti, í fyrsta sinn 15. mars 1997. Áttu skuldabréfin að vera tryggð með veði á nánar tiltekinn hátt í eignarhlutunum 0402, 0403, 0503 og 0602 í fasteigninni að Fjarðargötu 13-15. Þeim var þinglýst 25. mars 1996. Óumdeilt er í málinu að þetta séu skuldabréfin, sem fjallað var um í fyrrnefndu samkomulagi 9. febrúar 1996 og úttekt, en munur á fjárhæð skuldabréfanna frá því, sem þar var ráðgert, stafi af því að inn í hana hafi verið reiknað stimpilgjald og lántökugjald. Er hér um að ræða skuldabréfin, sem kröfur gagnáfrýjanda lúta að. Bú Miðbæjar Hafnarfjarðar ehf. var tekið til gjaldþrotaskipta 22. október 1996, en frestdagur við skiptin er 17. júlí sama árs. Ekki verður ráðið af gögnum málsins að aðaláfrýjandi hafi lýst kröfu við gjaldþrotaskiptin. II. Samkvæmt áðurnefndu bréfi 6. mars 1998 hafði aðaláfrýjandi við gerð samkomulags við Miðbæ Hafnarfjarðar ehf. 9. febrúar 1996 greitt félaginu 19.159.404 krónur af þeim 24.000.000 krónum, sem átti að greiða með peningum af kaupverði eignarhluta í fasteigninni að Fjarðargötu 13-15 samkvæmt kaupsamningnum frá 18. október 1995. Í úttekt, sem forráðamenn félagsins samþykktu með gerð samkomulagsins, var miðað við að 9. febrúar 1996 hafi andvirði umsaminna framkvæmda, sem þá höfðu farið fram til að ljúka smíði hússins, verið 13.000.000 krónur. Þessum gögnum hefur gagnáfrýjandi ekki hnekkt. Verður því að leggja til grundvallar að aðaláfrýjandi hafi fyrir gerð samkomulagsins greitt félaginu 6.159.404 krónur meira en honum bar samkvæmt kaupsamningi þeirra. Þótt ýmis atriði varðandi uppgjör milli aðaláfrýjanda og félagsins í tengslum við umrætt samkomulag séu óljós, verður að líta svo á að afhending skuldabréfanna, sem málið varðar, hafi átt að vera liður í endurgjaldi félagsins vegna ofgreiðslu aðaláfrýjanda, enda hefur gagnáfrýjandi ekki sýnt fram á að það endurgjald hafi verið innt af hendi á annan hátt. Geta ákvæði 1. mgr. 131. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl. því ekki átt við um þessa ráðstöfun félagsins. Eins og málið liggur fyrir verður að leggja til grundvallar að við gerð samkomulags aðaláfrýjanda við Miðbæ Hafnarfjarðar ehf. 9. febrúar 1996 hafi þegar verið ráðið að félagið seldi Turninum ehf. eignarhlutana 0402, 0403, 0503 og 0602 í fasteigninni Fjarðargötu 13-15 og að kaupandinn greiddi kaupverðið að hluta með því að taka að sér væntanlega veðskuld við aðaláfrýjanda. Engar skýringar hafa komið fram á því hvers vegna kaupandinn greiddi ekki þennan hluta kaupverðsins með því að gefa sjálfur út veðskuldabréf til seljandans í stað þess að taka að sér veðskuld hans, sem hafði ekki enn verið stofnað til. Eins og áður greinir hafði skriflegur samningur um þessi kaup verið gerður þegar félagið gaf út til aðaláfrýjanda skuldabréfin 22. febrúar 1996, sem deilt er um í málinu, og setti með þeim að veði hina seldu eignarhluta. Að þessu gættu verður að leggja þessi atvik að jöfnu við það að skuldabréfin hafi í reynd verið gefin út af kaupandanum. Í dómum Hæstaréttar hefur margsinnis verið slegið föstu að við greiðslu skuldar verði viðskiptabréf á hendur þriðja manni almennt að teljast óvenjulegur greiðslueyrir í skilningi 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991, sbr. nú síðast dóm 11. mars 1999 í máli nr. 325/1998. Aðaláfrýjandi hefur ekki haldið því fram að við gerð kaupsamnings hans við Miðbæ Hafnarfjarðar ehf. 18. október 1995 hafi verið gengið út frá því að inna mætti af hendi með skuldabréfum á hendur þriðja manni greiðslur samningsaðila í tengslum við uppgjör í viðskiptum þeirra. Getur þannig engu breytt um að sá greiðslueyrir, sem félagið lét af hendi til aðaláfrýjanda, teljist óvenjulegur í fyrrnefndum skilningi þótt um hann hafi verið samið í samkomulagi um uppgjör 9. febrúar 1996. Við afhendingu skuldabréfanna frá 22. febrúar 1996 gat aðaláfrýjanda engan veginn dulist að viðsemjandi hans var ógjaldfær og léti með þessum gerðum sínum af hendi verðmæti, sem væru með þeim síðustu sem hann réði yfir. Gat greiðsla félagsins því með engu móti virst venjuleg eftir atvikum. Samkvæmt þessu er fullnægt skilyrðum til riftunar umræddrar ráðstöfunar samkvæmt 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991. Aðaláfrýjandi hefur ekki fært fram sérstök mótmæli gegn kröfu gagnáfrýjanda um endurgreiðslu. Samkvæmt þessu verður niðurstaða hins áfrýjaða dóms staðfest, þar á meðal um dráttarvexti og málskostnað. Aðaláfrýjandi verður dæmdur til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarétti, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Aðaláfrýjandi, Hafnarfjarðarbær, greiði gagnáfrýjanda, þrotabúi Miðbæjar Hafnarfjarðar ehf., 350.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 4. júní 1998. Ár 1998, fimmtudaginn 4. júní, er í Héraðsdómi Reykjaness í máli nr. E-852/1997: Þrotabú Miðbæjar Hafnarfjarðar ehf. gegn Hafnarfjarðarbæ kveðinn upp svohljóðandi dómur: I. Mál þetta, sem dómtekið var 4. maí sl., var höfðað með þingfestingu þess 16. september 1997. Stefnandi er Þrotabú Miðbæjar Hafnarfjarðar ehf., kt. 480666-0119. Stefndi er Hafnarfjarðarbær, kt. 590169-7579, Strandgötu 6, Hafnarfirði. Dómkröfur stefnanda: Af hálfu stefnanda er þess krafist aðallega að rift verði gjöf hins gjaldþrota félags til stefnda sem fram fór í fyrsta lagi með útgáfu félagsins á skuldabréfi til stefnda að fjárhæð kr. 576.000 útgefnu 22. febrúar 1996 og þinglýstu þann 25. mars 1996 á eignarhluta 0402 í húsinu við Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði. Í öðru lagi með útgáfu félagsins á skuldabréfi til stefnda að fjárhæð kr. 576.000 útgefnu 22. febrúar 1996 og þinglýstu þann 25. mars 1996 á eignarhluta 0403 í húsinu við Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði. Í þriðja lagi með útgáfu félagsins á skuldabréfi til stefnda að fjárhæð kr. 576.000 útgefnu 22. febrúar 1996 og þinglýstu þann 25. mars 1996 á eignarhluta 0602 í húsinu við Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði. Í fjórða lagi með útgáfu félagsins á tveimur skuldabréfum til stefnda báðum að fjárhæð kr. 576.000 útgefnum 22. febrúar 1996 og þinglýstum þann 25. mars 1996 á eignarhluta 0503 í húsinu við Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði. Til vara krefst stefnandi þess að rift verði með dómi greiðslu skuldar hins gjaldþrota félags við stefnda sem fram fór í fyrsta lagi með útgáfu félagsins á skuldabréfi til stefnda að fjárhæð kr. 576.000, útgefnu 22. febrúar 1996 og þinglýstu þann 25. mars 1996 á eignarhluta 0402, í húsinu við Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði. Í öðru lagi lagi með útgáfu félagsins á skuldabréfi til stefnda að fjárhæð kr. 576.000 útgefnu 22. febrúar 1996 og þinglýstu þann 25. mars 1996 á eignarhluta 0403 í húsinu við Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði. Í þriðja lagi með útgáfu félagsins á skuldabréfi til stefnda að fjárhæð kr. 576.000 útgefnu 22. febrúar 1996 og þinglýstu þann 25. mars 1996 á eignarhluta 0602, í húsinu við Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði. Í fjórða lagi með útgáfu félagsins á tveimur skuldabréfum til stefnda báðum að fjárhæð kr. 576.000 útgefnum 22. febrúar 1996 og þinglýstum þann 25. mars 1996 á eignarhluta 0503, í húsinu við Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði. Til þrautavara krefst stefnandi þess að rift verði með dómi þeirri ráðstöfun hins gjaldþrota félags að veita stefnda veðrétt í fasteign félagsins í fyrsta lagi með útgáfu á skuldabréfi til stefnda að fjárhæð kr. 576.000, útgefnu 22. febrúar 1996 og tryggðu með 2. veðrétti í eignarhluta 0402, í húsinu við Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði og afla stefnda jafnframt ábyrgðar þriðja aðila fyrir greiðslu skuldarinnar. Í öðru lagi með útgáfu á skuldabréfi til stefnda að fjárhæð kr. 576.000, útgefnu 22. febrúar 1996 og tryggðu með 2. veðrétti í eignarhluta 0403 í húsinu við Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði og afla stefnda jafnframt ábyrgðar þriðja aðila fyrir greiðslu skuldarinnar. Í þriðja lagi með útgáfu á skuldabréfi til stefnda að fjárhæð kr. 576.000, útgefnu 22. febrúar 1996 og tryggðu með 2. veðrétti í eignarhluta 0602 í húsinu við Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði og afla stefnda jafnframt ábyrgðar þriðja aðila fyrir greiðslu skuldarinnar. Í fjórða lagi með útgáfu á tveimur skuldabréfum til stefnda báðum að fjárhæð kr. 576.000 útgefnum 22. febrúar 1996 tryggðum með 2. veðrétti í eignarhluta 0503, í húsinu við Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði og afla stefnda jafnframt ábyrgðar þriðja aðila fyrir greiðslu skuldarinnar. Í öllum tilvikum, það er í aðal-, vara- og þrautavarakröfu er þess krafist að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda krónur 2.880.000 með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 22.2.1996 til greiðsludags. Þá er þess í öllum tilvikum krafist að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað að skaðlausu mati dómsins. Dómkröfur stefnda: Dómkröfur stefnda eru þær, að hann verði sýknaður af öllum dómkröfum stefnanda í málinu, og að stefnanda verði gert að greiða stefnda málskostnað að skaðlausu að mati réttarins, auk virðisaukaskatts að málflutningsþóknun. Dómari reyndi sættir með aðilum, en án árangurs. II. Málsatvik: Árið 1991 hófst Miðbær Hafnarfjarðar ehf. handa við byggingu og sölu á verslunar- og þjónustumiðstöð við Fjarðargötu 13- 15 í Hafnarfirði. Með byggingunni, sem skiptist í verslunarmiðstöð og hótel, var meðal annars stefnt að því, að endurskipuleggja miðbæ Hafnarfjarðar og auka verklegar framkvæmdir í Hafnarfirði. Fjármögnun framkvæmda virðist hafa gengið erfiðlega frá upphafi og með úrskurði Héraðsdóms Reykjaness, uppkveðnum þann 22. október 1996, var bú Miðbæjar Hafnarfjarðar ehf., kt. 480666-0119, Fjarðargötu 11, Hafnarfirði, tekið til gjaldþrotaskipta. Kröfulýsingarfresti lauk 2. janúar 1997 og frestdagur við skiptin er 17. júlí 1996, en þann dag var krafa um gjaldþrotaskipti móttekin í dóminum. Af gögnum málsins að dæma er ljóst að Miðbær Hafnarfjarðar ehf. og stefndi áttu í miklum viðskiptum frá upphafi. Þann 18. október 1995 keypti stefndi af Miðbæ Hafnarfjarðar ehf. svonefnda hótelsamstæðu í fasteigninni að Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði, ásamt verslunarrými á annarri hæð, bílakjallara og tilheyrandi sameign. Heildarkaupverð fasteignanna var kr. 252.899.830. Samkvæmt lið II.a.4 í kaupsamningnum skyldi hluti kaupverðsins, kr. 24 milljónir, greiddur í samræmi við framgang ákveðinna verkþátta við bygginguna sem var ólokið og tilgreindir voru í III. kafla samningsins. Í byrjun árs 1996 gerðu félagið og stefndi með sér samkomulag um að bæjarsjóður leysti félagið frá ákvæðum III. kafla samningsins um að fullgera húsið, með öðrum orðum yfirtæki stefndi skyldur félagsins samkvæmt fyrrgreindu ákvæði kaupsamningsins. Þetta kemur fram í 1. gr. samkomulags aðila um lok framkvæmda sem var undirritað 9. febrúar 1996. Þegar félagið var leyst frá framangreindum skyldum hafði Miðbær Hafnarfjarðar ehf. móttekið kr. 19.685.299,- af þeim 24 milljónum króna sem félagið átti að fá fyrir fullklárað verk samkvæmt samningi aðila en tölur þessar má finna á yfirlitsblaði Þorsteins Steinssonar fjármálastjóra og Björns Árnasonar verkfræðings. Margt bendir til þess, að stefndi hafi greitt Miðbæ Hafnarfjarðar ehf. umfram það sem félaginu bar miðað við framgang verksins. Miðbær Hafnarfjarðar ehf. seldi Turninum ehf. nokkra eignarhluta húsnæðisins við Fjarðargötu 13-15 þann 12. febrúar 1996. Þessir eignarhlutar eru merktir 0402, 0403, 0503 og 0602. Umsamið kaupverð, samkvæmt lið 2 í kaupsamningnum, skyldi meðal annars greitt með yfirtöku á veðskuldabréfi með 2. veðrétti að upphæð kr. 2.880.000 sem Miðbær Hafnarfjarðar ehf. myndi síðar gefa út. Í samningnum sagði ennfremur að seljandi, þ.e. Miðbær Hafnarfjarðar ehf., tæki að sér að aflýsa fjórum veðbréfum áhvílandi á eignarhlutunum á 2. veðrétti, útgefnum 31. október 1994, upphaflega samtals kr 21.869.509, en um var að ræða skuldabréf, sem félagið hafði gefið út til stefnda til greiðslu gatnagerðargjalda. Eigendur og stjórnendur Turnsins ehf. eru þrír af fimm jafnstórum hluthöfum í Miðbæ Hafnarfjarðar ehf. Þann 9. febrúar 1996 gerðu stefndi og Miðbær Hafnarfjarðar ehf. með sér samkomulag þess efnis, að stefndi myndi að mótteknum þinglýstum skuldabréfum, þeim sem hér er um deilt, útgefnum 22. febrúar 1996, heimila veðflutning skuldabréfa áhvílandi á sömu eignum seldum til Turnsins ehf., yfir á eignarhluta 0201 í húsinu. Tilgangurinn með veðflutningnum var sá, að liðka fyrir sölu á eign þeirri, sem Turninn ehf. svo keypti. Í samræmi við framangreint gaf Miðbær Hafnarfjarðar ehf., þann 22. febrúar 1996, út fimm skuldabréf til stefnda hvert að höfuðstól kr. 576.000 og var þeim öllum þinglýst þann 25. mars 1996, einu bréfi á hvern eignarhluta 0402,0403 og 0602 og tveimur bréfum á eignarhluta 0503 í húsinu við Fjarðargötu 13-15 í Hafnarfirði. Áður en bréfin voru gefin út lá jafnframt fyrir yfirlýsing þriðja aðila, Turnsins ehf., um yfirtöku á skuldunum en að auki kom til sjálfskuldarábyrgð hluthafa í Miðbæ Hafnarfjarðar ehf. Við aðalmeðferð málsins komu fyrir dóm, sem vitni, þeir Viðar Halldórsson, fyrrverandi framkvæmdastjóri Miðbæjar Hafnarfjarðar ehf., Þorsteinn Steinsson, fjármálastjóri stefnda, og Björn Árnason, fyrrverandi bæjarverkfræðingur stefnda. Ekki þykir ástæða til að rekja framburði þeirra sérstaklega. III. Málsástæður stefnanda: Af hálfu stefnanda er á því byggt að með útgáfu framangreindra skuldabréfa til stefnda 22. febrúar 1996, hafi Miðbær Hafnarfjarðar ehf. ráðstafað með óeðlilegum hætti til eins kröfuhafa eign félagsins sem fólgin var í nettóverðmæti eignarhluta félagsins í eignarhlutum 0402, 0403,0503 og 0602 í húsinu við Fjarðargötu 13-15 í Hafnarfirði. Í stefnu segir að fyrir liggi að skuld samkvæmt veðbréfum sem fyrir hvíldu á eignarhlutunum var ekki lækkuð við veðflutning þeirra lána á bil 0201 í húsinu, að útgefin hafi verið ný skuldabréf til stefnda án endugjalds frá stefnda og þeim þinglýst á nokkuð örugg veð og að tryggt hafi verið áður en ráðstafanirnar voru gerðar að til kæmi ábyrgð þriðja aðila á skuldinni, sem og að hluthafar hins gjaldþrota félags ábyrgðust skuldabréfin. Í aðalkröfu byggir stefnandi á því að umræddar ráðstafanir hafi falið í sér gjöf hins gjaldþrota félags til stefnda sem riftanleg sé samkvæmt 131. gr. laga um gjaldþrotaskipti nr. 21/1991. Bendir stefnandi á að samkvæmt kaupsamningi aðila frá 18. október 1995, skyldu 24.000.000,- kr. greiddar félaginu eftir framvindu þeirra verka sem félagið tók í sama samningi að sér að klára vegna frágangs á hinu selda. Samkomulag aðila frá 9. febrúar 1996 felur í sér að stefndi tók að sér að klára umrædd verk vegna frágangs á hinu selda. Samkomulag aðila frá 9. febrúar 1996 feli í sér að stefndi tók að sér að klára umrædd verk og leysti þannig félagið undan þeirri skyldu. Í ljósi kaupsamnings aðila hljóti niðurstaðan af slíku samkomulagi að verða sú að með því að verkskylda félagsins féll niður við framangreint samkomulag hafi jafnframt greiðsluskylda stefnda skv. lið II.a.4, fallið niður. Stefnandi segir óútskýrt hvaða verðmæti stefndi afhenti félaginu við útgáfu umræddra skuldabréfa og því verði að líta svo á að um gjöf í skilningi 131. gr. gjaldþrotalaganna hafi verið að ræða. Í varakröfu er byggt á því að verði sýnt fram á það af hálfu stefnda að Miðbær Hafnarfjarðar ehf. hafi staðið í skuld við stefnda við útgáfu skuldabréfanna, þá sé greiðslan riftanleg á grundvelli 134. gr. laga nr. 21/1991. Stefnandi telur þannig ótvírætt að greiðslan sé í þessu tilviki einkum fólgin í því að félagið ráðstafar fyrirliggjandi nettóeign sinni í umræddum eignarhlutum til stefnda og tryggir jafnframt í krafti eignarhlutans ábyrgð þriðja aðila á greiðslunni með samningum um yfirtöku Turnsins ehf. á skuldabréfunum. Stefnandi telur ljóst vera að umræddar ráðstafanir hafi ótvírætt verið til hagsbóta fyrir stefnda, sem með umræddum ráðstöfunum fékk sambærilegt veð fyrir eldri skuldabréfunum en eignaðist í staðinn nýtt og tryggt veð í eignum félagsins, einkum og sér í lagi í ljósi þess að við ráðstafanirnar kom til ábyrgð nýs aðila á greiðslu skuldarinnar, til kom ábyrgð hluthafa félagsins og fyrir lá að kaupandi eignanna myndi ráðast í endurbætur á eignunum sem auka myndu verðgildi veðandlagsins. Stefnandi telur einnig sýnt að kaupandi eignanna hafi verið reiðubúinn að yfirtaka eldri veðkröfur stefnda á eignunum og fyrirsjáanlegt hafi verið að stefndi hefði að óbreyttu þurft á endanum að leysa til sín umrædd andlög með tilheyrandi kostnaði og áfallandi lögveðskröfum, dráttarvöxtum og kostnaði vegna krafna á 1. veðrétti eignanna. Í þrautavarakröfu sinni vísar stefnandi til grunnsjónarmiða sem fram koma í varakröfu um eðli þeirra ráðstafana sem hér um ræðir. Byggt er á því að ef félagið hefur skuldað stefnda sé með umræddum ráðstöfunum stefnda veitt veðtrygging og greiðsluábyrgð þriðja aðila sem og hluthafa félagsins fyrir skuld sem stofnaðist fyrir veðsetninguna. Á þeim grundvelli sé greiðslan riftanleg með vísan til 137. gr. laga nr. 21/1991. Einnig byggir stefnandi kröfur sínar um riftun umræddra ráðstafana sjálfstætt á 141. gr. laga nr. 21/1991. Stefnandi krefst í aðal-, vara- og þrautavarakröfu sömu fjárhæðar, sem er höfuðstóll umræddra skuldabréfa og í öllum tilvikum vísar stefnandi til 142. gr. laga nr. 21/1991 fjárkröfu sinni til stuðnings. Kröfu um málskostnað byggir stefnandi á 130., sbr. 129. gr., laga nr. 91/1991, sbr. og 2. mgr. 178. gr. laga nr. 21/1991. Kröfu um dráttarvexti á dæmdan málskostnað byggir stefnandi á 4. mgr. 129. gr. laga nr. 91/1991. IV. Helstu málsástæður og lagarök stefndu. Stefndi hafnar því að útgáfa framangreindra skuldabréfa hafi falið í sér gjöf honum til handa, sem riftanleg sé samkvæmt 131. gr. laga um gjaldþrotaskipti nr. 21/1991. Segir hann kostnaðaráætlun Björns Árnasonar verkfræðings sanna að svo hafi ekki verið. Stefndir bendir á að í samkomulagi aðila frá 9. febrúar 1996 komi fram að stefndi taki að sér að ljúka umræddu verki gegn því endurgjaldi sem greint er frá í fylgiskjölum samkomulagins, þ.e. fyrrnefndri kostnaðaráætlun. Engan veginn sé því hægt að líta svo á að um gjöf sé að ræða í skilningi 131. gr. gjalþrotalaga. Stefndi mótmælir þeirri varakröfu stefnanda að þessi greiðsla félagsins til stefnda geti talist óeðlileg og sé riftanleg á grundvelli 134. gr gjaldþrotalaga. Það sé öllum vel kunnugt sem hafa staðið í fasteignaviðskiptum að veðskuldabréf komi einatt mjög við sögu. Félagið gat ekki staðið við kaupsamninginn við stefnda eins og fram hefur komið og skilað hinu selda í því ástandi sem um var samið. Fyrst lausafé félagsins var upp urið og félagið gat ekki staðið við skuldbindingar sínar var gengið frá greiðslum fyrir verkið sem ólokið var að hluta með greiðslu félagsins til stefnda með þessum umræddu 5 skuldabréfum. Því er mótmælt að það geri greiðsluna óeðlilega að bréfin skuli auk veðtrygginar vera tryggð með sjálfskuldarábyrgð. Þá er því einnig mótmælt að þessi greiðsla teljist óeðlileg fyrir það að kaupandi skrifstofuturnsins, Turninn ehf., hafi ekki verið reiðubúinn að yfirtaka eldri veðskuldir á 2. veðrétti skrifstofuturnsins, en sætt sig við yfirtöku á þessum 5 skuldabréfum sem stefnt er vegna. Stefndi segir þetta skýrast af því að yfirtökubréfin nemi mun lægri fjárhæð og því hafi verið mun fýsilegra fyrir kaupandann að yfirtaka þessi 5 bréf að fjárhæð 2.750.00.- í stað fyrri veðbréfanna að fjárhæð um kr. 8.300.000.- Af hálfu stefnda er þrautavarakröfu stefnanda er einnig mótmælt. Stefndi segir veðskuldabréfin 5 öll hafa verið útgefin 7. mars 1996 og þinglýst 25. sama mánaðar og eigi 137. gr. gjaldþrotalaganna ekki við. Á grundvelli þess sem nú hefur verið rakið telur stefndi einnig að 141. gr. gjaldþrotalaganna eigi heldur ekki við. V. Álit réttarins: Í samkomulagi Miðbæjar Hafnarfjarðar ehf. og stefnda frá 9. febrúar 1996 segir orðrétt: ,,Hafnarfjarðarbær tekur að sér að ljúka framkvæmdum fyrir Miðbæ Hafnarfjarðar h/f, sem Miðbær tók að sér að gera samanber III. kafla kaupsamnings milli sömu aðila frá 18/10 1995. Samkomulag þetta er í samræmi við heimild um yfirtöku Hafnarfjarðarbæjar á umræddum verkum í kaupsamningi frá 18/10 1995.” 2. gr. samkomulags þessa er svohljóðandi: ,,Fyrir liggur úttekt á verkstöðu og hver kostnaður við lúkningu umræddra verka er. Jafnframt hvernig fjármagn fæst til framkvæmdanna. Úttekt þessi er hluti af samningi þessum.” Fram kom í vitnaleiðslum að úttekt sú sem vísað er til í 2. gr. samkomulagsins frá 9. febrúar 1996 er skýrsla Björns Árnasonar verkfræðings sem einnig er dagsett 9. febrúar 1996. Í hinni tilvísuðu úttekt Björns kemur fram að fjárþörf til að ljúka þeim verkum, sem kaupsamningur sömu aðila frá október 1995 kveður á um, er áætluð kr. 11.000.000,-. Fjármagn til þessara framkvæmda átti m.a. að fást með greiðslu frá Miðbæ Hafnarfjarðar ehf. að upphæð kr. 2.750.000. Fram hefur komið í málinu að Miðbær Hafnarfjarðar ehf. taldi kostnaðaráætlun Björns Árnasonar 2 milljónum króna of háa en í skýrslu sinni fyrir dómi gat fyrrverandi framkvæmdastjóri félagsins ekki gert nánari grein fyrir þessum mótmælum eða sundurliðað þær 2 milljónir sem forsvarsmenn fyrirtækis hans töldu oftaldar. Með hliðsjón af fyrrgreindu samkomulagi stefnda og Miðbæjar Hafnarfjarðar ehf. frá 9. febrúar 1996, svo og öðrum gögnum málsins, er ekki unnt að komast að annarri niðurstöðu en að Miðbær Hafnarfjarðar ehf. hafi vanefnt skyldur sínar samkvæmt kaupsamningnum frá 18. október 1995, þar sem félaginu tókst ekki að standa við skyldu sína samkvæmt lið III. b. í samningnum. Ljóst er, að þetta samningsbrot þýddi, að bæjarsjóður Hafnarfjarðar varð að leggja út í frekari kostnað en ella til þess að eignin yrði fullfrágengin. Í stað þeirrar verkskyldu sem stefndi yfirtók með fyrrgreindu samkomulagi eignaðist stefndi meðal annars kröfu á hendur Miðbæ Hafnarfjarðar ehf. að fjárhæð 2.750.000, eins og fyrr segir. Með vísan til framanskráðs verður ekki fallist á það með stefnanda að útgáfa hinna umræddu skuldabréfa hafi falið í sér gjöf til handa bæjarsjóði Hafnarfjarðar. Þvert á móti telur dómurinn að um greiðslu skuldar hafi verið að ræða, eins og síðar verður rakið. Kemur þá til skoðunar sú málsástæða stefnanda að um óvenjulegan greiðslueyri hafi verið að ræða. Að mati dómsins verður að skoða viðskipti þeirra þriggja aðila, sem að framan eru nefndir, heildstætt og einnig ber að hafa í huga hver hinn raunverulegi tilgangur með umræddum ráðstöfunum hafi verið. Ljóst þykir að stefndi hafði beina og ótvíræða hagsmuni af því að umræddum eignarhlutum í fasteigninni Fjarðargötu 13-15 yrði komið í verð. Jafnframt er ljóst stefndi lagði sitt af mörkum til að þau viðskipti gætu átt sér stað. Þá ber að hafa í huga að samkvæmt vætti Björns Árnasonar verkfræðings var stefnda fullkunnugt um bága fjárhagsstöðu Miðbæjar Hafnarfjarðar ehf. þegar samkomulagið sem dagsett er 9. febrúar 1996 var gert og að félaginu var ókleift að ljúka þeim framkvæmdum sem kveðið var á um í III. kafla kaupsamningsins frá 18. október 1995. Þegar stefndi aflétti veði af tilteknum eignum Miðbæjar Hafnarfjarðar ehf. undirbjó hann jarðveginn fyrir sölu þeirra. Með kaupsamningi Turnsins ehf. og Miðbæjar Hafnarfjarðar ehf., dags. 12. febrúar 1996, skuldbatt Turninn ehf. sig til að yfirtaka skuld samkvæmt skuldabréfum sem Miðbær Hafnarfjarðar ehf. hugðist gefa út til handa bæjarsjóði og gengið var frá 10 dögum síðar eða þann 22. febrúar 1996. Þegar allt þetta er virt heildstætt þykir ljóst að tilgangur aðila með samningnum frá 12. febrúar 1996 hafi verið sá að stefndi fengi kröfu sína á Miðbæ Hafnarfjarðar ehf. greidda að fullu með því að Turninn ehf. yfirtæki skuld félagsins við stefnda, en ljóst var að Miðbær Hafnarfjarðar ehf. var illa í stakk búinn til að greiða þá skuld. Þannig var þegar ákveðið þann 12. febrúar 1996 að Turninn ehf. yrði hinn raunverulegi skuldari þeirra skuldabréfa sem gefin voru út til stefnda þann 22. febrúar 1996. Með þessum gerningi og veðsetningu eignanna minnkaði nettóeignarhluti Miðbæjar Hafnarfjarðar ehf. sem nam fjárhæð skuldabréfanna, enda var fjárhæð þeirra talin hluti kaupverðs á eignarhlutunum. Þannig má ljóst vera að í raun var verið að greiða hina umræddu skuld með eignarhlut félagsins í eignum þeim sem veðsettar voru. Að mati dómsins var því um óvenjulegan greiðslueyri í skilningi 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991 að ræða. Verður því fallist á kröfu stefnanda um riftun greiðslu skuldar hins gjaldþrota félags við stefnda sem fram fór með þeim hætti sem greinir í varakröfu stefnanda hér að framan. Með hliðsjón af þessum úrslitum verður stefndi dæmdur til að greiða stefnanda kr. 2.880.000 ásamt dráttarvöxtum eins og í dómsorði greinir, en dómurinn telur rétt að miða upphafstíma dráttarvaxta við einn mánuð frá dagsetningu riftunarbréfs skiptastjóra Miðbæjar Hafnarfjarðar ehf. Þá ber að dæma stefnda til að greiða stefnanda málskostnað kr. 300.000. Lítils háttar dráttur hefur orðið á uppkvaðningu dóms í máli þessu vegna anna dómara, en dómari og málflytjendur telja endurflutning málsins óþarfan. Finnbogi H. Alexandersson, héraðsdómari kveður dóminn upp. Dómsorð: Rift er greiðslu Miðbæjar Hafnarfjarðar ehf. á skuld við stefnda, Hafnarfjarðarbæ, að fjárhæð kr. 2.880.000,-, sem fram fór í fyrsta lagi með útgáfu félagsins á skuldabréfi til stefnda að fjárhæð kr. 576.000, útgefnu 22.2.1996 og þinglýstu þann 25.3.1996 á eignarhluta 0402, í húsinu við Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði. Í öðru lagi lagi með útgáfu félagsins á skuldabréfi til stefnda að fjárhæð kr. 576.000 útgefnu 22.2.1996 og þinglýstu þann 25.3.1996 á eignarhluta 0403 í húsinu við Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði. Í þriðja lagi með útgáfu félagsins á skuldabréfi til stefnda að fjárhæð kr. 576.000 útgefnu 22.2.1996 og þinglýstu þann 25.3.1996 á eignarhluta 0602, í húsinu við Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði. Í fjórða lagi með útgáfu félagsins á tveimur skuldabréfum til stefnda báðum að fjárhæð kr. 576.000 útgefnum 22.2.1996 og þinglýstum þann 25.3.1996 á eignarhluta 0503, í húsinu við Fjarðargötu 13-15, Hafnarfirði. Stefndi greiði stefnanda kr. 2.880.000 ásamt dráttarvöxtum frá 18. júlí 1997 að telja og kr. 300.000 í málskostnað.

Mál nr. 149/1999

Kærumál Lögreglumaður Frávísunarúrskurður felldur úr gildi

Ó var ákærður fyrir of hraðan akstur. Fyrir lá að ratsjármæling, sem lá til grundvallar ákæru, hafði verið gerð af lögreglumönnum, sem þá voru staddir utan starfssvæðis síns samkvæmt 2. mgr. 7. gr. lögreglulaga nr. 90/1996. Ekki var á það fallist að þetta leiddi til þess að ekki yrði á verkum og rannsóknargögnum lögreglumannanna byggt. Rannsókn málsins þótti ekki svo áfátt að augljóslega færi í bága við 67. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Var því felldur úr gildi úrskurður héraðsdómara um að vísa málinu frá dómi.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 1. apríl 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 6. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 31. mars 1999, þar sem máli ákæruvaldsins gegn varnaraðila var vísað frá dómi. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði felldur úr gildi og lagt fyrir hann að taka málið til efnismeðferðar. Varnaraðili krefst staðfestingar úrskurðar héraðsdómara og kærumálskostnaðar. Í máli þessu liggur fyrir ákæra útgefin af lögreglustjóranum í Hafnarfirði 10. febrúar 1999. Af gögnum málsins er ljóst að lögreglustjórann brast ekki vald til útgáfu ákæru í málinu og hún er ekki haldin neinum þeim annmörkum, sem varðað geta frávísun þess. Samkvæmt meginreglu 1. mgr. 7. gr. lögreglulaga nr. 90/1996 hafa lögreglumenn lögregluvald hvar sem er á landinu. Ekki verður á það fallist að það að lögreglumenn fóru í umrætt sinn út fyrir starfssvæði sitt, sbr. 2. mgr. sömu greinar laganna, leiði til þess að á verkum þeirra og rannsóknargögnum verði ekki byggt. Ber að meta sönnunargildi slíkra gagna við efnisúrlausn málsins í samræmi við almennar reglur opinbers réttarfars, sbr. einkum VII. kafla laga nr. 19/1991. Þá þykir rannsókn málsins ekki hafa verið áfátt þannig að augljóslega fari í bága við 67. gr. laga nr. 19/1991 og varðað geti frávísun þess. Samkvæmt framangreindu voru ekki lagaskilyrði til að vísa málinu frá héraðsdómi. Verður hinn kærði úrskurður því felldur úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar.

Mál nr. 146/1999

Kærumál Gæsluvarðhaldsúrskurður felldur úr gildi Farbann

O, erlendur ríkisborgari búsettur á Íslandi, hafði verið ákærður fyrir skjalafals og fjársvik. Ekki þótti nægilega hafa verið sýnt fram á að þörf væri frekara gæsluvarðhalds O til þess eins að tryggja návist hans í þágu meðferðar málsins, en krafa um framlengingu gæsluvarðhalds var eingöngu studd við b. lið 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Var úrskurður héraðsdóms um að O sætti gæsluvarðhaldi því felldur úr gildi, en hann þess í stað látinn sæta farbanni.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir og Hjörtur Torfason. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 31. mars 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 6. apríl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 31. mars 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til 21. apríl nk. kl. 16:00. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi, en til vara að í stað gæsluvarðhalds verði honum meinuð brottför af landinu eða lagt fyrir hann að halda sig á ákveðnu svæði. Þá krefst hann kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Varnaraðili er erlendur ríkisborgari, en hefur verið búsettur hér á landi um nokkurt skeið. Hinn 30. mars sl. var gefin út á hendur honum og Sixtusi Mbah Nto ákæra fyrir skjalafals og fjársvik. Hann var fyrst látinn sæta gæsluvarðhaldi með dómi Hæstaréttar 3. mars sl. Vegabréf varnaraðila er nú í vörslum lögreglu. Af hálfu sóknaraðila er krafa um gæsluvarðhald nú eingöngu studd við b. lið 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Hefur ekki nægilega verið sýnt fram á að þörf sé gæsluvarðhalds varnaraðila til þess eins að tryggja návist hans í þágu meðferðar málsins. Verður hinn kærði úrskurður felldur úr gildi, en varnaraðila bönnuð brottför af landinu samkvæmt 110. gr. laga nr. 19/1991, eins og greinir í dómsorði. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi. Varnaraðila, Osaito Phamzet Iyorah, er bönnuð brottför frá Íslandi allt til miðvikudagsins 21. apríl 1999 kl. 16:00.

Mál nr. 147/1999

Kærumál Gæsluvarðhaldsúrskurður felldur úr gildi Farbann

S, erlendur ríkisborgari búsettur á Íslandi, hafði verið ákærður fyrir skjalafals og fjársvik. Eins og málinu var komið, þótti ekki nægilega hafa verið sýnt fram á að þörf væri frekara gæsluvarðhalds S til þess eins að tryggja návist hans í þágu meðferðar málsins, en krafa um framlengingu gæsluvarðhalds var eingöngu studd við b. lið 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Var úrskurður héraðsdóms um að S sætti gæsluvarðhaldi því felldur úr gildi, en hann þess í stað látinn sæta farbanni.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir og Hjörtur Torfason. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 31. mars 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 6. apríl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 31. mars 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til miðvikudagsins 21. apríl nk. kl. 16:00. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega, að úrskurður héraðsdóms verði felldur úr gildi, til vara að í stað gæsluvarðhalds verði honum gert að halda sig á ákveðnu svæði eða bönnuð brottför af landinu og til þrautavara að gæsluvarðhald verði stytt. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar. Varnaraðili er erlendur ríkisborgari, en hefur verið búsettur hér á landi um nokkurt skeið. Hinn 30. mars sl. var gefin út á hendur honum og Osaito Phamzet Iyorah ákæra fyrir skjalafals og fjársvik. Varnaraðili var handtekinn í Leifsstöð 22. febrúar sl., þar sem hann hugðist halda af landi brott. Hann hefur sætt gæsluvarðhaldi frá 23. sama mánaðar. Af hálfu sóknaraðila er krafa um gæsluvarðhald nú eingöngu studd við b. lið 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Eins og málinu er nú komið hefur ekki nægilega verið sýnt fram á að þörf sé gæsluvarðhalds varnaraðila til þess eins að tryggja návist hans í þágu meðferðar þess. Verður hinn kærði úrskurður felldur úr gildi en varnaraðila bönnuð brottför af landinu samkvæmt 110. gr. laga nr. 19/1991, eins og greinir í dómsorði. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi. Varnaraðila, Sixtusi Mbah Nto, er bönnuð brottför frá Íslandi allt til miðvikudagsins 21. apríl 1999 kl. 16:00.

Mál nr. 148/1999

Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991

X var undir rökstuddum grun um þjófnað. Var honum gert að sæta gæsluvarðhaldi í þágu rannsóknar málsins á grundvelli a. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir og Hjörtur Torfason. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 5. apríl 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 6. apríl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 5. apríl 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til 9. apríl nk. kl. 16:00. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði fellur úr gildi. Hann krefst og kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð nokkur ný gögn, þar á meðal lögregluskýrslur, þar sem fram kemur, að verkfæra þeirra, sem varnaraðili hefur fullyrt að séu sín eign, sé saknað eftir innbrot, og að kona sú, sem ljáði honum bifreið þá sem ætlað þýfi fannst í, hafi borið að farangursgeymsla bifreiðarinnar hafi verið tóm þegar varnaraðili tók við henni. Með vísan til þessa og forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Kærumálskostnaður dæmist ekki. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Mál nr. 145/1999

Kærumál Gæsluvarðhald. C. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991

Sýslumaðurinn í Kópavogi hefur krafist þess að framlengdverði gæsluvarðhaldsvist Hallbjörns Einar Guðjónssonar, kt. 191156-2189, semvar þann 6. mars sl. úrskurðaður í gæsluvarðhald í Héraðsdómi Reykjaness. Varkærði þá úrskurðaður í gæsluvarðhald til dagsins í dag og sá úrskurðurstaðfestur í Hæstarétti 15. mars sl.

Dómur Hæstaréttar. Mál þettadæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir og HrafnBragason. Varnaraðili skaut málinu tilHæstaréttar með kæru 30. mars 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 31.mars. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 30. mars 1999, þar semvarnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til 30. apríl nk. kl. 12:30.Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála.Varnaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði fellur úr gildi eðagæsluvarðhaldi markaður skemmri tími. Sóknaraðili krefst þess aðúrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Með dómi Hæstaréttar 15. mars sl.var staðfestur úrskurður héraðsdóms um gæsluvarðhald yfir varnaraðila til 30.mars 1999 á grundvelli c. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991, en hann varþá undir ákæru vegna sjö þjófnaðarbrota og fíkniefnabrots, auk þess sem hannhafði áfrýjað dómi héraðsdóms þar sem hann var sakfelldur fyrir ýmis brot gegnumferðarlögum og almennum hegningarlögum. Þann 25. mars sl. gaf sýslumaðurinn íHafnarfirði út ákæru á hendur varnaraðila fyrir tvö brot gegn 1. mgr. 244. gr.almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ekki verður raskað því mati aðskilyrði fyrrnefnds ákvæðis séu uppfyllt og engin efni eru til að markagæsluvarðhaldi skemmri tíma en gert er í hinum kærða úrskurði. Verður hann þvístaðfestur. Kærumálskostnaður dæmist ekki. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Mál nr. 391/1998

Opinberir starfsmenn Ráðningarsamningur Uppsögn

B krafði íslenska ríkið um skaða- og miskabætur vegna uppsagnar hans sem framkvæmdastjóra verndaðs vinnustaðar. B hafði verið ráðinn tímabundið og átti ráðningu hans að ljúka sjálfkrafa 31. desember 1987. Honum var sagt upp störfum 13. október 1987 með þriggja mánaða fyrirvara, og var síðasti starfsdagur hans 31. janúar 1988. Talið var talið að uppsögn samningsins hefði verið óþörf og leitt til þess eins að B var lengur við störf en þurft hefði að vera. Þótti ekki hafa verið brotið gegn lögvörðum rétti B með uppsögninni. Talið var að ekki hefði verið sýnt fram á að skilyrðum 264. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 væri fullnægt til að B ætti rétt á miskabótum. Þá þóttu ákvæði um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins ekki geta leitt til bótaskyldu ríkisins, eins og starfslokum hans var háttað.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 24. september 1998. Hann krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 2.806.904 krónur í skaða- og miskabætur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 18. janúar 1998 til greiðsludags. Til vara er krafist vaxta samkvæmt 7. gr. vaxtalaga frá 9. september 1998 til greiðsludags. Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Atvikum málsins er lýst í héraðsdómi. Eins og þar kemur fram var áfrýjandi framkvæmdastjóri Kertaverksmiðjunnar Heimaeyjar í Vestmannaeyjum, en verksmiðjan er verndaður vinnustaður, sem nú er rekinn á grundvelli laga nr. 59/1992 um málefni fatlaðra. Áfrýjandi var frá upphafi 1984 ráðinn af stjórn vinnustaðarins með tímabundnum ráðningarsamningum til eins árs í senn. Síðasti ráðningarsamningur hans gilti frá 1. janúar til ársloka 1987. Stjórnin sagði áfrýjanda upp störfum með bréfi 13. október 1987 með þriggja mánaða fyrirvara miðað við 1. nóvember 1987 og var síðasti starfsdagur hans hjá verksmiðjunni 31. janúar 1988. Í bréfinu voru ekki tilgreindar ástæður uppsagnarinnar. Samkvæmt ráðningarsamningnum skyldi ráðningu áfrýjanda ljúka sjálfkrafa 31. desember 1987. Vinnuveitandi þurfti ekki að tilgreina sérstakar ástæður þess, ef ákveðið yrði að framlengja ekki samninginn. Við þær aðstæður, sem fyrir hendi voru, var uppsögn samningsins með öllu óþörf og leiddi til þess eins, að áfrýjandi var lengur við störf en þurft hefði að vera. Það veitti honum þó ekki rýmri rétt gagnvart vinnuveitanda en verið hefði, ef samningurinn hefði verið látinn renna skeið sitt á enda án sérstakra aðgerða, en áfrýjandi heldur því ekki fram, að samningurinn hafi verið endurnýjaður með einhverjum hætti. Með uppsögninni var því ekki brotið gegn lögvörðum rétti áfrýjanda og var hún lögmæt. Fébótakröfur áfrýjanda eru einungis að hluta í tengslum við þá uppsögn, sem hér er deilt um. Að einhverju leyti eiga þær rætur að rekja til ágreinings um afhendingu gagna, sem um var dæmt með dómi Hæstaréttar 29. júní 1995, H.1995.1890. Í málatilbúnaði áfrýjanda eru ekki skýr skil hér á milli. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður að telja, að áfrýjandi hafi ekki sýnt fram á, að skilyrði séu til bótaábyrgðar stefnda samkvæmt þágildandi 264. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, en lagaákvæði um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins geta ekki leitt til bótaskyldu, eins og starfslokum áfrýjanda var háttað. Samkvæmt framansögðu verður niðurstaða héraðsdóms staðfest um annað en málskostnað. Með hliðsjón af því, að uppsögn ráðningarsamningsins var óþörf, eins og að framan greinir, og þeim erfiðleikum, sem hún kann að hafa skapað áfrýjanda, þykir rétt að láta málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti falla niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður um annað en málskostnað. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 9. júlí 1998. Mál þetta, sem dómtekið var þann 23. júní sl., að loknum munnlegum málflutningi, er höfðað af Bjarna Jónassyni, kt. 041037-4909, Brekkugötu 1, Vestmannaeyjum, gegn félagsmálaráðherra og fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs, Arnarhvoli, Reykjavík, með stefnu birtri 9. desember 1997. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær að stefndi fjármálaráðherra verði f.h. ríkissjóðs dæmdur til að greiða stefnanda 1.706.904 krónur í skaðabætur, eða aðra hæfilega fjárhæð að mati dómsins, auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 18. janúar 1998. Einnig að stefndi fjármálaráðherra verði samkvæmt 264. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 dæmdur til greiðslu 1.100.000 króna miskabóta, eða annarrar hæfilegrar fjárhæðar að mati dómsins, vegna þjáninga, hneisu, óþæginda og röskunar á stöðu og högum, auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 18. janúar 1998. Og loks að stefndi fjármálaráðherra verði f.h. ríkissjóðs dæmdur til að greiða stefnanda hæfilegan málskostnað að mati dómsins auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá tveimur vikum eftir dómsuppsögu til greiðsludags. Stefndu krefjast aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda og að þeim verði dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati réttarins. Til vara er þess krafist að stefnukröfurnar verði stórlega lækkaðar og að í því tilviki verði málskostnaður látinn niður falla. Yfirlit yfir málsatvik og ágreiningsefni. Í gögnum málsins kemur fram að stjórn Verndaðs vinnustaðar í Vestmannaeyjum ákvað að ráða stefnanda sem framkvæmdastjóra Kertaverk-smiðjunnar Heimaeyjar í janúar 1984. Í verksmiðjunni unnu nokkrir fatlaðir starfsmenn auk stefnanda og verkstjóra. Síðar var ráðinn vélgæslumaður til að annast vélar og leiðbeina starfsmönnum við kertaframleiðsluna. Á árinu 1987 kvartaði fatlaður starfsmaður undan samskiptaörðugleikum við stefnanda og framkomu hans í garð fatlaðra starfsmanna. Einnig kvartaði hann undan launum. Málið var tekið fyrir á fundi Svæðisstjórnar Suðurlands um málefni fatlaðra sem haldinn var í Vestmannaeyjum þann 3. júní 1987. Stjórn Verndaðs vinnustaðar í Vestmannaeyjum kom á fundinn. Þar var kynnt skýrsla framkvæmdastjóra og yfirfélagsráðgjafa hjá Svæðisstjórninni sem voru í Vestmannaeyjum dagana 12. og 13. maí það ár vegna framangreindrar kvörtunar. Þeir höfðu rætt við stefnanda, verkstjóra kertaverksmiðjunnar, fatlaða starfsmenn, stjórn vinnustaðarins og fleiri í Vestmannaeyjum. Niðurstaða þeirra var sú að fatlaðir starfsmenn væru fremur óánægðir og óvissir um stöðu sína. Óljóst virtist vera á hvaða forsendum hver og einn þeirra væri í verksmiðjunni og hvert væri markmið með dvölinni þar. Ekki væri nein festa eða regla í mati eða endurmati á stöðu fatlaðra einstaklinga, hópa eða varðandi framleiðsluna. Fatlaðir starfsmenn flyttust ekki á milli starfa. Mikill fjöldi véla til kertagerðar væri enn ónotaður og engin tilraun hefði verið gerð til að láta á það reyna hvort hinir fötluðu starfsmenn gætu á einn eða annan hátt annast stjórn og umsjón vélanna, með eða án leiðsagnar. Síðan segir í niðurstöðum að vantraust og óánægja brytist áberandi fram gagnvart stefnanda sem ekki virtist hafa tekist að virkja hóp hinna fötluðu til samstöðu og samstarfs. Þá kemur þar fram að gagnkvæmt vantraust virtist vera milli stefnanda og stjórnar, sem hvorki virtist hafa fylgst með sem skyldi né veitt stefnanda það aðhald og stuðning sem hann hafi þurft í upphafi við að marka vinnustaðnum verksvið og markmið. Gerðar voru ákveðnar tillögur til úrbóta þar sem m.a. var lagt til að fengnir yrðu sálfræðingur og félagsráðgjafi eða félagsmálastjórinn í Vestmannaeyjum til að vera ráðgefandi um innra starf, bæði varðandi samskipti almennt milli starfsmanna og yfirmanna og við mat og endurmat á störfum fatlaðra og markmiðum með dvöl þeirra á vinnustaðnum. Bent var enn fremur á að stjórn Verndaðs vinnustaðar yrði að gera skýrari verklýsingu á störfum stefnanda og verkstjóra, svo og á ábyrgð þeirra hvors gagnvart öðrum, gagnvart stjórninni og gagnvart fötluðum starfsmönnum. Ástæða virtist til að ráða starfsmann til að annast vélar og viðhald þeirra. Þannig gæti stefnandi betur einbeitt sér að sölustarfi og markaðsöflun. Á fundinum óskaði stjórn Verndaðs vinnustaðar eftir stuðningi Svæðisstjórnarinnar og var fallist á að veita hann. Vegna þessa var ákveðið að fá Önnu Karin Júlíussen félagsráðgjafa og Brynjar Eiríksson sálfræðing, sem bæði voru starfsmenn Vestmannaeyjabæjar, til að gera úttekt á samskiptum á vinnustaðnum og líðan öryrkjanna sem þar unnu. Ræddu þau við yfirmenn og starfsmenn og greindu vandann. Þau skiluðu tveimur skýrslum um það til stjórnar Verndaðs vinnustaðar með bréfum dagsettum 15. júlí og 6. október 1987 ásamt viðtölum við starfsmenn. Í fyrra bréfinu er tekið fram að öryrkjum, sem rætt var við, verkstjóra og framkvæmdastjóra hafi verið gefið loforð um að viðtölin yrðu hvergi birt opinberlega. Í fyrri skýrslunni kemur m.a. fram að fötluðum starfsmönnum virtist almennt líða illa. Þeir byggju við miklu lakari kjör en almennir launþegar og þeir hefðu ekki verið upplýstir um réttindi sín. Að auki þyrftu þeir að búa við verulegt álag vegna streitu milli stefnanda og verkstjóra. Voru lagðar til ákveðnar úrbætur þar að lútandi. Í síðari skýrslunni er því lýst að hvaða leyti tillögur þeirra til úrbóta höfðu komið til framkvæmda. Ekki hafði tekist að færa til betri vegar togstreitu yfirmanna á vinnustaðnum. Að áliti skýrsluhöfunda yrði líðan fatlaðra starfsmanna óbreytt með óbreyttu mannahaldi sem leiddi til skerðinga á heilsu, náms- og starfsgetu þeirra. Stefnanda var sagt upp störfum með bréfi stjórnar Verndaðs vinnustaðar í Vestmannaeyjum dagsettu 13. október 1987. Samkvæmt bréfinu var stefnanda sagt upp með þriggja mánaða umsömdum uppsagnarfresti frá 1. nóvember 1987 og var síðasti vinnudagur stefnanda því 31. janúar 1988. Í málinu er deilt um lögmæti uppsagnarinnar. Af hálfu stefndu er því haldið fram að ekki hafi þurft að vera fyrir hendi nokkrar ástæður fyrir uppsögninni enda hafi stefnandi verið ráðinn tímabundið til starfans. Einnig er ágreiningur um réttmæti miskabótakröfu stefnanda sem hann byggir á 264. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 og 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi heldur því fram að honum hafi að ástæðulausu verið sagt upp starfi því er hann gegndi sem framkvæmdastjóri Verndaðs vinnustaðar í Vestmannaeyjum. Ástæðan sem stefnanda hafi verið gefin fyrir uppsögninni, þ.e. að hann hafi ekki viljað kenna vélgæslumanni á framleiðsluna og að hann hafi neitað að gefa upp uppskriftir og formúlur að litablöndun, sem þó sé eign kertaverksmiðjunnar, sé tilhæfulaus og uppsögnin því ólögmæt. Stefnandi heldur því fram að hann hafi kennt vélgæslumanninum að búa til kerti og hafi hann enn fremur farið í einu og öllu eftir starfslýsingu þeirri er til hafi verið um starfið. Í lýsingunni hafi ekki verið gert ráð fyrir að vélgæslumaðurinn lærði að blanda liti enda hafi nægar birgðir verið til. Þá hafi engar uppskriftir fylgt verksmiðjunni þegar hún hafi verið keypt á sínum tíma en blöndun lita byggi á aðferðafræði og verklegri þjálfun sem ekki sé hægt að miðla nema við frið og góðar aðstæður, sem hafi ekki verið til staðar á þessum tíma á vinnustaðnum. Fjárhæð skaðabótakröfu stefnanda er miðuð við laun í tvö ár og er krafan þannig sundurliðuð: laun, föst yfirvinna og orlof 71.121 krónur x 24 mánuðir = 1.706.904 krónur. Miskabótakröfuna sundurliðar stefnandi þannig: Varðandi kröfu stefnanda um bætur vegna þjáninga vísar hann til þess að það hafi valdið sér mikilli andlegri þjáningu og hugarangri að hafa þurft að berjast við fólk í þjónustu félagsmálaráðherra í nærri 10 ár fyrir þeim sjálfsögðu réttindum að fá að kynna sér hvað um hann var sagt. Stefnandi vísar í því sambandi til álits umboðsmanns Alþingis frá 30. júní 1989 í máli nr. 25/1989 og til úrskurðar úrskurðarnefndar um upplýsingamál í máli nr. A-28/1997 frá 10. nóvember 1997. Kröfu um bætur fyrir hneisu byggir stefnandi á því að það hafi verið mjög niðurlægjandi fyrir hann að vera rekinn úr starfi með skömm vegna tilbúinna ástæðna og að fá ekki tækifæri til að verja hendur sínar. Vísar hann í því sambandi til 10. og 11. gr. laga nr. 31/1976 með síðari breytingum. Þá er krafa stefnanda um bætur fyrir óþægindi studd þeim rökum að hann hafi haft af því mikið ómak hve mikillar tregðu hann hafi mætt þegar hann hafi reynt að fá réttindi sín viðurkennd og enn standi mál þannig að félagsmálaráðuneytið komi sér hjá að fara að úrskurði úrskurðarnefndar um upplýsingamál um að afhenda honum þau skjöl sem hann eigi rétt á að fá. Krafa um bætur fyrir röskun á stöðu og högum er byggð á því að stefnandi hafi hvergi fengið vinnu við sitt hæfi vegna þeirrar miklu og neikvæðu umfjöllunar sem brottrekstur hans hafi fengið í litlu samfélagi. Þessa umfjöllun megi rekja til fólks í þjónustu þáverandi félagsmálaráðherra. Vísar stefnandi í því sambandi til blaðagreinar í Fréttum 2. febrúar 1988 svo og til ummæla Vilhjálms Árnasonar um geðveiki stefnanda og starfsmanns um ofsóknaræði hans. Þetta ástand hafi haldist í rúm þrjú ár og eimi enn eftir af því. Stefnandi vísar til III. kafla laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins, einkum 10. og 11. gr. Þá vísar hann til núgildandi laga nr. 70/1996 og 150/1996. Enn fremur vísar hann til jafnræðisreglu, álits umboðsmanns Alþingis dags. 30. júní 1989, úrskurðar úrskurðarnefndar um upplýsingamál dags. 10. nóvember 1997 og loks til 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993 og almennra reglna skaðabótaréttarins. Málsástæður og lagarök stefndu. Af hálfu stefndu er málatilbúnaði og bótakröfum stefnanda eindregið vísað á bug. Í greinargerð stefndu komi fram að stefnandi krefjist bóta vegna ætlaðrar ólögmætrar uppsagnar úr starfi sem framkvæmdastjóri Verndaðs vinnustaðar í Vestamannaeyjum. Miði hann kröfur sínar við tveggja ára laun auk þess sem hann krefjist miskabóta og málskostnaðar. Hann byggi á því að honum hafi ekki verið gefinn kostur á að tala máli sínu áður en ákveðið hafi verið að segja honum upp starfi og að hann telji uppsögnina brjóta í bága við 10. og 11. gr. þágildandi laga um réttindi og skyldur ríkisstarfsmanna nr. 38/1954. Stefndu vísa til þess að í viðtölum þeirra Eggerts Jóhannessonar framkvæmdastjóra Svæðisstjórnar Suðurlands og Sævars Bergs Guðbergssonar við stefnanda og stjórn Verndaðs vinnustaðar í Vestmannaeyjum þann 12. og 13. maí 1987 hafi báðir þessir aðilar greint frá því að ekki hafi ríkt traust milli stefnanda og stjórnarinnar. Óánægja stjórnarinnar með störf stefnanda hafi bæði varðað atriði er lotið hafi að því að skort hafi á að hann gæfi stjórninni greinargóða og skýra mynd af fjárhagsstöðunni og að hann hafi ekki skráð niður litaformúlur og kertablöndur þannig að aðrir starfsmenn gætu annast slíkt í fjarveru hans. Þá hafi framkoma hans við fatlaða starfsmenn verið særandi. Stjórnin hafi ekki á því stigi ákveðið endanlega hvernig hún ætti að bregðast við en þá þegar hafi verið rætt um þann möguleika að segja stefnanda upp eða fá hann til að segja upp. Stefndu byggja á því að ráðning stefnanda sem framkvæmdastjóra hafi frá upphafi verið tímabundin til eins árs í senn, svo sem framlagðir ráðningarsamningar á dskj. 36 og 37 beri með sér. Síðast­gildandi ráðningarsamningur hafi náð yfir tímabilið frá 1. janúar til 31. desember 1987. Samkvæmt ákvæðum hans hafi gagnkvæmur uppsagnarfrestur verið þrír mánuðir og hafi ekki þurft að koma til sérstakrar uppsagnar til þess að ráðningu lyki sjálfkrafa. Engin laga- eða samningsskylda hafi staðið til endurráðningar stefnanda. Uppsögnin, sem hafi verið með þriggja mánaða fyrirvara miðað við 31. janúar 1988, hafi því í reynd verið óþörf til að binda endi á ráðningu stefnanda. Samkvæmt framangreindu hafi stefnandi ekki verið skipaður ótímabundið til starfans svo sem málatilbúnaður hans geri ráð fyrir. Reglur í 10. og 11. gr. laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins hafi því ekki átt við. Samkvæmt 5. gr. samþykkta fyrir Verndaðan vinnustað í Vestmannaeyjum ráði stjórnin framkvæmda-stjóra. Stjórnin hafi því í hvívetna verið innan lagalegra heimilda sinna er hún hafi sagt stefnanda upp störfum með bréfi frá 13. október 1987. Ekkert í efni þess bréfs geti heldur skoðast sem móðgandi eða meiðandi í garð stefnanda. Því er eindregið mótmælt af hálfu stefndu að ástæður er þágildandi 264. gr. almennra hegningarlaga hafi kveðið á um hafi ráðið viðbrögðum stefndu til afhendingar gagna sem stefnandi hafi fengið án óþarfa dráttar eftir því sem lög hafi staðið til og vísa stefndu í því sambandi til dskj. nr. 10, 15, 20 og dóms Hæstaréttar í máli stefnanda frá 29. júní 1995. Ekki fáist reyndar séð að dráttur á slíku geti að lögum varðað áfalli miskabóta. Af hálfu stefnanda hafi síðan verið hafðar uppi frekari kröfur um gögn með bréfi 27. ágúst sl. Stefnandi hafi án tafar fengið frekari gögn í fullu samræmi við úrskurð úrskurðarnefndar um upplýsingamál frá 10. nóvember 1997. Engum þeim atvikum sé þannig til að dreifa varðandi uppsögnina, framkvæmd hennar eða síðari ákvarðanir tengdum afhendingu gagna varðandi skýrslur Önnu Karenar Júlíussen og Brynjars Eiríkssonar til stjórnar vinnustaðarins, sem hafi verið afhentar sumarið og haustið 1987, er varðað geti stefndu bótaskyldu að lögum. Þá séu bótakröfur byggðar á ólögmætri uppsögn nú löngu fallnar niður fyrir tómlæti og fyrningu, sbr. 2. tl. 3. gr. laga nr. 14/1905 um fyrningu skulda og annarra kröfuréttinda. Í stefnu reisi stefnandi kröfur sínar um miskabætur við ákvæði skaðabótalaga nr. 50/1993 en þau lög hafi öðlast gildi 1. júlí 1993 og geti því ekki átt hér við. Ekki sé heldur rökstutt í stefnu og framlögðum skjölum hvernig ástæður, sem byggt er á til stuðnings miskabótakröfu stefnanda, tengist máli þessu eða geti grundvallað kröfugerð á hendur stefndu. Verði reyndar ekki annað séð en að um þessi atriði hafi þegar verið dæmt í þeim dómsmálum sem stefnandi hafi höfðað á undanförnum áratug, annars vegar á hendur stefndu, sbr. Hrd 1995:1890, og hins vegar í einkarefsimálum sem stefnandi hafi höfðað þar sem bótakröfur hafi verið hafðar uppi á hendur Arnmundi Þorbjörnssyni, sbr. Hrd. 1993:932, og Vilhjálmi Árnasyni, sbr. Hrd. 1994:1823. Kröfum stefnanda er til vara mótmælt sem allt of háum með vísan til þess sem hér að framan greinir. Krafist er stórkostlegrar lækkunar þeirra, fari svo að dómurinn hafni sýknukröfu stefndu. Niðurstaða. Í ráðningasamningi, sem stefnandi undirritaði þann 9. febrúar 1987 og ráðuneytið þann 19. sama mánaðar, kemur fram að stefnandi var ráðinn forstöðumaður Verndaðs vinnustaðar í Vestmannaeyjum frá 1. janúar 1987 þar til ráðningu skyldi ljúka sjálfkrafa þann 31. desember sama ár. Stefnandi var því ráðinn tímabundið til starfans. Honum var síðan sagt upp störfum, eins og hér að framan greinir, þann 13. október 1987 með þriggja mánaða uppsagnarfresti frá 1. nóvember sama ár og lauk starfstíma stefnanda samkvæmt því þann 31. janúar 1988. Ekki er um að ræða að stefnandi hafi hlotið skipun í starfið. Verður bótakrafa hans þegar af þeirri ástæðu ekki byggð á þeim réttarreglum sem eiga við um þá sem hlotið hafa skipun í starf samkvæmt lögum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins nr. 38/1954 sem þá giltu. Ákvæði 10. og 11. gr. laganna, sem stefnandi vísar til í málatilbúnaði sínum, eiga því ekki við um uppsögn stefnanda. Verður hvorki á þeim byggt varðandi skyldu stjórnar Verndaðs vinnustaðar í Vestmannaeyjum til að gefa upp ástæður fyrir uppsögninni né til að veita stefnanda kost á að tala máli sínu áður en sú ákvörðun var tekin. Þegar stefnanda var sagt upp störfum var í gildi 264. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1994. Samkvæmt þeirri lagagrein má dæma þann sem hefur reynst sekur um refsiverða meingerð gegn persónu, friði eða æru annars manns eða aðra meingerð, sem telja má drýgða af illfýsi, til að greiða þeim sem misgert er við, fégjald fyrir þjáningar, hneisu, óþægindi, svo og fyrir röskun á stöðu og högum. Eins og fram kemur í dómi Hæstaréttar 1995 bls. 1891 var þeim sem félagsráðgjafi og sálfræðingur áttu viðtal við á Vernduðum vinnustað í Vestmannaeyjum heitið því að viðtölin yrðu trúnaðarmál þeirra og stjórnar vinnustaðarins. Þóttu hagsmunir þeirra eiga að ráða því að réttmætt væri að synja stefnanda um hin skráðu viðtöl. Stefnandi hefur hvorki sýnt fram á að erfiðleikar hans við að fá að kynna sér hvað um hann var sagt né óþægindi, sem hann telur sig hafa orðið fyrir við að fá rétt sinn viðurkenndan í því sambandi, verði rakin til þeirra atvika er 264. gr. almennra hegningarlaga tók á þeim tíma til. Með vísan til þess sem fram hefur komið í málinu og hér að framan greinir verður hvorki á það fallist að stefnandi hafi verið rekinn úr starfi með skömm vegna tilbúinna ástæðna né að hann hafi ekki fengið að verja hendur sínar þannig að bótaábyrgð varði samkvæmt framangreindri lagagrein. Þá þykir stefnandi ekki hafa sýnt fram á að stefndu beri ábyrgð á, af þeim ástæðum sem tilgreindar eru í lagagreininni, að stefnandi fékk ekki vinnu eftir að honum var sagt upp störfum af stjórn Verndaðs vinnustaðar í Vestmannaeyjum. Samkvæmt þessu verður að telja ósannað að uppsögn stefnanda megi rekja til atvika sem varða stefndu og 264. gr. almennra hegningarlaga tekur til. Kröfur stefnanda á hendur stefndu sem á því eru byggðar hafa því ekki lagastoð. Samkvæmt 28. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993 eiga lögin ekki við um skaðabótaábyrgð vegna tjóns sem varð fyrir gildistöku laganna en þau tóku gildi 1. júlí 1993. Verður ekki séð að 26. gr. laganna, sem stefnandi vísar til í málatilbúnaði sínum, geti átt við um sakarefnið. Þar sem kröfur stefnanda í málinu skortir lagastoð ber að sýkna stefndu af þeim. Rétt þykir með vísan til 1. mgr. 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991 að stefnandi greiði stefndu málskostnað sem þykir hæfilegur 150.000 krónur. Dóm þennan kvað upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari. Dómsorð: Stefndu, félagsmálaráðherra og fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs, skulu vera sýknir af kröfum stefnanda, Bjarna Jónassonar, í máli þessu. Stefnandi greiði stefndu 150.000 krónur í málskostnað.

Mál nr. 405/1998

Einkahlutafélag Félagsslit Hluthafi

Ekrafðist þess að einkahlutafélaginu H yrði slitið með dómi samkvæmt 1. mgr. 81.gr. laga nr. 138/1994 um einkahlutafélög. Talið var að E hefði átt ótvíræðanrétt til þess að teljast hluthafi í félaginu frá upphafi. Hvorki vanefnd E umað inna af hendi hlutafé til félagsins, né þau atvik að annar aðili hafði veittatbeina sinn til að leysa hana undan þeirri vanefnd, þóttu breyta því að hanabar réttilega að telja eiganda að helmingshlut í félaginu. Fullnægði E þvískilyrði 1. mgr. 81. gr. laga nr. 138/1994 til þess að hafa uppi kröfu um slitfélagsins. Talið var að E hefði verið meinað að sækja aðalfund í félaginu, þarsem ráðstafanir hefðu verið gerðar á eignum þess. Hefði þannig verið brotiðgegn X. kafla laga nr. 138/1994. Var krafa E um slit á félaginu tekin til greina.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæmahæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og MarkúsSigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu tilHæstaréttar 1. október 1998. Hún krefst þess að Herrafatnaði ehf. verði slitiðmeð dómi, svo og að stefndu verði gert að greiða henni málskostnað í héraði ogfyrir Hæstarétti. Stefndu Herrafatnaður ehf. ogJóhann Birgisson krefjast þess að héraðsdómur verði staðfestur og áfrýjandagert að greiða þeim málskostnað fyrir Hæstarétti. Stefnda Lára Halla Elínbergsdóttirhefur ekki látið málið til sín taka. Áfrýjandi hefur stefnt BirgiGeorgssyni til réttargæslu. Af hans hálfu hefur verið sótt þing fyrirHæstarétti og krefst hann málskostnaðar úr hendi áfrýjanda. I. Samkvæmt því, sem er komið fram ímálinu, var áðurnefndur Birgir Georgsson fyrirsvarsmaður HerrafataverslunarBirgis hf., sem mun hafa staðið að rekstri samnefndrar verslunar frá 1989.Áfrýjandi mun hafa starfað við þá verslun frá því um haustið 1991 og síðanhafið sambúð með Birgi fyrri hluta næsta árs. Samkvæmt málatilbúnaði áfrýjandaátti hlutafélagið í fjárhagsörðugleikum og var bú þess tekið tilgjaldþrotaskipta 13. júlí 1994. Áður en til gjaldþrotaskipta kom ábúi félagsins var stofnað nýtt hlutafélag með heitinu Herrafatnaður, sem keyptitæki, áhöld, vörubirgðir og viðskiptavild þess, auk þess að taka yfirleigusamning um húsnæði undir verslun þess. Var þetta gert með samningi 25.júlí 1993, sem var breytt með yfirlýsingu 1. ágúst sama árs. Hlutafélagið Herrafatnaður, núeinkahlutafélag, sem er stefndi í málinu, var nánar tiltekið stofnað 7. maí1993. Í upphafi stofnsamnings sagði að stofnendur væru áfrýjandi ásamt stefnduJóhanni og Láru. Í 3. gr. samningsins sagði að hlutafé skyldi verða „minnst kr.400.000,oo“, svo og að það væri allt greitt á stofnfundi, en af því værihelmingur í eigu áfrýjanda, eða 200.000 krónur, og fjórðungur í eigu hvorshinna stofnendanna. Sömu upplýsingar um fjárhæð hlutafjár og innborgun þesskomu fram í tilkynningu, sem var beint til hlutafélagaskrár 27. maí 1993. Þar greindiog frá því að stefnda Lára væri stjórnarmaður, stefndi Jóhann varamaður ístjórn, en áfrýjandi framkvæmdastjóri með prókúruumboð. Með tilkynningu 5.ágúst 1993 til hlutafélagaskrár var greint frá því að ný stjórn hefði veriðkjörin í félaginu, en í henni ættu sæti stefndi Jóhann, sem væristjórnarformaður, Ásdís Þorsteinsdóttir og Þorsteinn Unnsteinsson. Sásíðastnefndi hefði prókúruumboð fyrir félagið, en prókúra áfrýjanda væriafturkölluð. Af gögnum málsins verður ekki ráðið annað en að stjórn félagsinshafi verið óbreytt allt þar til hlutafélagaskrá var tilkynnt 21. ágúst 1997 aðÞorsteinn Unnsteinsson hefði sagt sig úr stjórn Herrafatnaðar, sem þá var orðiðeinkahlutafélag, og prókúruumboð hans verið fellt niður, en við því hefði tekiðBirgir Georgsson. Í ársreikningum fyrir Herrafatnaðhf. árin 1994 og 1995 kom fram að við lok næstliðinna ára hafi félagið áttógreitt hlutafé að fjárhæð 400.000 krónur. Samkvæmt gögnum úr bókhaldifélagsins var gerð millifærsla í reikningum þess 31. desember 1995, þar semkrafa um ógreitt hlutafé var gerð upp með færslu sömu fjárhæðar til skuldar áviðskiptareikningi Birgis Georgssonar. Fyrrnefndur Þorsteinn Unnsteinsson, semá þeim tíma annaðist bókhald fyrir félagið, bar fyrir héraðsdómi að hann hafiupp á sitt eindæmi tekið ákvörðun um þessa millifærslu „af því að það liti illaút gagnvart bönkum að það stæði ógreitt hlutafé.“ Í héraðsdómsstefnu greiniráfrýjandi frá því að hún hafi slitið sambúð við Birgi Georgsson 19. maí 1997. Ímálinu liggja fyrir bréf, sem gengu í kjölfarið á milli lögmanna áfrýjanda ogBirgis varðandi fjárslit þeirra, þar á meðal bréf lögmanns þess síðarnefnda 18.september 1997. Þar sagði meðal annars eftirfarandi: „Fyrir liggur skv.viðskiptayfirlitinu, að Eydís hefur greitt hlutafé sitt í Herrafatnaði ehf. þarsem að skuld hennar vegna ógreidds hlutafjár var viðskiptafærð og skv.viðskiptareikningi hennar þá skuldar hún fyrirtækinu nú kr. 3.925.- ...Varðandi hlutafélagið Herrafatnað ehf. og hlutafjáreign Eydísar í þvíhlutafélagi þá kemur það umbjóðanda mínum í raun ekki við þar sem að hann erekki hluthafi í félaginu en hins vegar launþegi hjá því eins og raunar Eydísvar. Vilji Eydís selja hlut sinn í félaginu verður hún því að bjóða hann tilsölu í samræmi við ákvæði hlutafélagalaga og hægt er að reyna að ná samningumum kaup hlutanna á eðlilegu verði svo fremi, sem aðrir hluthafar neyti ekkiforkaupsréttar.“ Með bréfi 25. september 1997 til viðskiptaráðuneytis krafðistáfrýjandi þess með vísan til 62. gr. laga nr. 138/1994 um einkahlutafélög, sbr.3. gr. laga nr. 43/1997, að ráðherra boðaði til hluthafafundar, þar sem stjórnHerrafatnaðar ehf. hafi ekki látið verða af því að efna til slíks fundar. Afhálfu stefnda Jóhanns var ráðuneytinu ritað bréf 29. sama mánaðar, þar sem framkom að félaginu hafi ekki borist beiðni um að efnt yrði til hluthafafundar fyrren með afriti af umræddu bréfi áfrýjanda, en ákveðið hefði verið að verða viðósk hennar og halda fund 14. október 1997. Liggur fyrir í málinu bréf lögmannsstefnda Jóhanns 1. október 1997 til áfrýjanda með boðun til þessa fundar.Fundurinn var síðan haldinn á áður ákveðnum tíma og mættu til hans lögmennaðilanna. Í fundargerð sagði meðal annars eftirfarandi: „Jón Magnússon hrl.gerði grein fyrir því f.h. sinna umbjóðenda, að þeir teldu Eydísi Hilmarsdótturekki hafa greitt áskrift sína að hlutafé í félaginu og væri því ekki hluthafi íraun. Einar Gautur Steingrímsson hdl. mótmælti þessu f.h. síns umbjóðanda ogbenti á að opinber skráning sýndi að Eydís Hilmarsdóttir væri hluthafi í félaginu.Ákveðið var að taka þetta mál fyrir á framhaldshluthafafundi að viku liðinni...“. Á fundinum var jafnframt bókuð ósk lögmanns áfrýjanda um aðfundargerðabók félagsins og hlutaskrá lægju fyrir á næsta fundi. Samkvæmtfundargerð frá framhaldsfundi 21. október 1997 kom á ný til umræðu hvortáfrýjandi væri hluthafi í félaginu og var þá meðal annars bókuð svofelldafstaða stefndu Jóhanns og Láru: „Með færslunum í ársreikningi árið 1995 sé íraun verið að framselja alla hluti til Birgis Georgssonar enda ljóst afbókhaldi félagsins að hann einn hefur lagt félaginu til fjármuni. BirgirGeorgsson sé því í raun réttur eigandi félagsins.“ Þessu var mótmælt af hálfuáfrýjanda. Vegna óska lögmanns hennar á síðasta fundi var jafnframt ritað ífundargerðina frá 21. október 1997 að enginn hluthafi gæti upplýst hvarfundargerðabók væri niður komin, svo og að „hlutaskrá hefur ekki verið færð.“ Áfundi þessum kom enn fremur fram að ákveðið hefði verið að halda aðalfund ífélaginu 22. nóvember 1997. Fyrir þann fund var áfrýjanda tilkynnt meðsímskeyti að samkvæmt hlutaskrá í félaginu væri hún ekki meðal hluthafa ogfengi hún því ekki aðgang að honum. Samkvæmt málatilbúnaði áfrýjanda komlögmaður hennar að luktum dyrum þegar hann hugðist sækja aðalfundinn fyrirhennar hönd. Nýtt félag, Herrafataverslun Birgisehf., var stofnað af Bjarna Vilhjálmssyni 28. október 1997. Samkvæmtfyrirliggjandi gögnum um stofnun félagsins var Bjarni eini hluthafinn meðhlutafé að fjárhæð 500.000 krónur. Í tilkynningu til hlutafélagaskrár sama dagkom fram að Bjarni væri stjórnarmaður í félaginu, en varamaður hans væri GísliBirgisson. Framkvæmdastjóri væri Birgir Georgsson, sem hefði prókúruumboð ásamtBjarna. Í málinu liggur fyrir að þetta nýja félag hafi með samningi 1. nóvember1997 keypt rekstur, nafn, umboð, innréttingar, vörubirgðir og fleirilausafjármuni Herrafatnaðar ehf. II. Samkvæmt 1. mgr. 81. gr. laga nr.138/1994 geta hluthafar, sem ráða yfir minnst fimmtungi hlutafjár, krafist dómsfyrir því að einkahlutafélagi skuli slitið. Dómkrafa áfrýjanda, sem er studdvið þetta lagaákvæði, getur því aðeins komið til álita að sýnt sé fram á að húnsé hluthafi í Herrafatnaði ehf. Þótt aðilarnir deili um hvort þessu skilyrðifyrir kröfu áfrýjanda sé fullnægt var henni með öllu þarflaust að gera sérstakakröfu í málinu um að viðurkennt yrði með dómi að hún sé hluthafi í félaginu,svo sem stefndu Jóhann og Herrafatnaður ehf. héldu fram við munnlegan flutningmálsins fyrir Hæstarétti. Verður í því sambandi að líta til þess að krafaáfrýjanda er reist meðal annars á þeirri málsástæðu að hún sé hluthafi ífélaginu, en til þess verður þá að taka afstöðu við úrlausn málsins. Við stofnun hins stefnda félagsgiltu um það lög nr. 32/1978 um hlutafélög. Í stofnsamningi um félagið 7. maí1993 var sem áður segir ritað að áfrýjandi ætti helmingshlut í því og að allthlutafé, 400.000 krónur, væri innborgað. Af gögnum málsins verður ekki ráðið aðhlutabréf hafi verið gefin út í félaginu, sbr. 21. gr. laga nr. 32/1978, eða aðgerðar hafi verið ráðstafanir samkvæmt 22. gr. laganna ef hlutafé var ekki íraun innborgað, svo sem stefndu halda fram. Þrátt fyrir vanrækslufélagsstjórnar í þessum efnum átti áfrýjandi ótvíræðan rétt á grundvellistofnsamningsins til að teljast frá upphafi hluthafi í félaginu með það hlutafé,sem greindi í honum, og til að hlutaskrá, sem stjórninni bar að gera samkvæmt24. gr. laga nr. 32/1978, yrði í samræmi við þetta. Í ljósi þeirra færslna íefnahagsreikningi Herrafatnaðar hf. við lok áranna 1993 og 1994, sem áður ergetið, verður að leggja til grundvallar að stofnendur félagsins, þar á meðaláfrýjandi, hafi ekki greitt hlutafé, þrátt fyrir gagnstæða fullyrðingu í gögnumum stofnun og skráningu þess. Á hinn bóginn verða hvergi fundin merki þess aðáfrýjandi hafi óskað eftir að verða leyst undan hlutafjárloforði sínu. Stjórnfélagsins höfðaði hvorki mál gegn áfrýjanda til efnda á hlutafjárloforði hennarné afhenti stjórnin öðrum rétt til hlutafjárins að undangengnum fresti handaáfrýjanda til að koma málum sínum í rétt horf, sbr. 2. mgr. 14. gr. laga nr.32/1978. Vanefnd áfrýjanda veitti því félaginu aðeins tilkall til vaxta afskuld hennar, sbr. 1. mgr. 14. gr. laga nr. 32/1978, svo sem ákvæðinu varbreytt með 7. gr. laga nr. 69/1989. Vanefndinni lauk með innborgun hlutafjár,sem málsaðilar eru sammála um að hafi farið fram 31. desember 1995 meðmillifærslu í bókhaldi félagsins. Þótt ráðið verði af gögnum um þá millifærsluað Birgir Georgsson hafi goldið með henni fyrir vanefnd áfrýjanda verður ekkileitt af lögum nr. 138/1994, sem þá höfðu tekið gildi, eða almennum reglumfjármunaréttar að hann hafi með þessu öðlast rétt til að ganga inn í réttindiáfrýjanda sem hluthafa í félaginu. Samkvæmt öllu þessu getur því hvorki vanefndáfrýjanda um að inna af hendi hlutafé til félagsins né þau atvik að annar hafiveitt atbeina sinn til að leysa hana undan þeirri vanefnd fengið því breytt aðeftir sem áður bar réttilega að telja hana eiga helmingshlut í félaginu. Stefndu Jóhann og Herrafatnaðurehf. bera fyrir sig að áfrýjandi geti ekki neytt réttinda sem hluthafi ífélaginu, þar sem nafn hennar sé ekki skráð í hlutaskrá fyrir félagið, sbr. 4.mgr. 19. gr. laga nr. 138/1994. Varðandi þessa málsástæðu verður ekki litiðframhjá því að samkvæmt fyrrnefndri fundargerð frá hluthafafundi 21. október1997 var fullyrt þar af hálfu stefnda Jóhanns að hlutaskrá hafi ekki veriðfærð. Þetta ásamt öðru því, sem liggur fyrir í málinu, sýnir svo ekki verði umvillst að hlutaskrá með færslum dagsettum 7. maí 1993 og 3. janúar 1996, semlögð hefur verið fram í málinu og er undirrituð af sama málsaðila, hefur í raunverið gerð eftir að deilur höfðu risið um rétt áfrýjanda til hlutafjár ífélaginu. Þegar af þessari ástæðu hefur þetta skjal ekkert gildi semsönnunargagn í málinu og verður það virt að vettugi. Stefndu hafa ekki borið því við aðhlutaféð í Herrafatnaði ehf., sem áfrýjandi öðlaðist réttindi yfir við stofnunfélagsins, hafi af öðrum ástæðum gengið úr eigu hennar. Hún fullnægir þvífyrrnefndu skilyrði 1. mgr. 81. gr. laga nr. 138/1994 til að geta átt aðild aðkröfu um slit félagsins. III. Eins og áður var rakið varáfrýjanda af hendi annarra hluthafa í Herrafatnaði ehf. meinað að sækjaaðalfund í félaginu 22. nóvember 1997. Með þeirri háttsemi brutu stefndu afásetningi gegn ákvæðum X. kafla laga nr. 138/1994. Á hluthafafundinum var kynntfyrrnefnd ráðstöfun á eignum félagsins til Herrafataverslunar Birgis ehf., semBirgir Georgsson var þá framkvæmdastjóri fyrir. Sú ráðstöfun ein sér leiðirverulegar líkur að því að hluthafar, sem áttu kost á að sækja fundinn, hafi af ásetninginotfært sér þá aðstöðu að áfrýjandi var þar útilokuð frá því að láta þessaráðstöfun til sín taka. Stefndu hafa ekki leitast við að hnekkja þessum líkum,hvorki með því að leggja fram gögn um hvað Herrafatnaður ehf. hafi fengið aðendurgjaldi við þessa ráðstöfun né með skýringum, sem að haldi gætu komið. Aðþessu gættu er fullnægt skilyrðum 1. mgr. 81. gr. laga nr. 138/1994 til að takatil greina kröfu áfrýjanda um að einkahlutafélaginu Herrafatnaði skuli slitið. Stefndu Jóhann og Herrafatnaðurehf. verða dæmdir í sameiningu til að greiða áfrýjanda málskostnað í héraði ogfyrir Hæstarétti, sem er ákveðinn í einu lagi eins og í dómsorði greinir. Réttþykir að málskostnaður verði látinn falla niður hvað varðar stefndu Láru. Dómsorð: Einkahlutafélaginu Herrafatnaðiskal slitið. Stefndu, Herrafatnaður ehf. ogJóhann Birgisson, greiði í sameiningu áfrýjanda, Eydísi Björgu Hilmarsdóttur,samtals 900.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti.Málskostnaður fellur niður á báðum dómstigum að því er varðar stefndu, Láru HölluElínbergsdóttur. Dómur HéraðsdómsReykjavíkur 16. september 1998. Ár 1998, miðvikudaginn 16. september er á dómþingiHéraðsdóms Reykjavíkur sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Allani VagniMagnússyni, héraðsdómara, kveðinn upp dómur í málinu nr: E-5943/1997 EydísBjörg Hilmarsdóttir gegn Herrafatnaði ehf., Jóhanni Birgissyni og Láru HölluElínbergsdóttur og Birgi Georgssyni til réttargæslu. Mál þetta var dómtekið 7.september 1998. Stefnandi er Eydís Björg Hilmarsdóttir, kt. 170668-3329,Drápuhlíð 8, Reykjavík. Stefndu eru Herrafatnaður ehf., kt. 670593-2239,Fákafeni 11, Reykjavík, Jóhann Birgisson, kt. 240369-5919, Berjarima 4,Reykjavík, og Lára Halla Elínbergsdóttir, kt. 141149-4319, Stórholti 6a,Akureyri. Birgi Georgssyni, kt. 210249-6729, Dalseli 29,Reykjavík, er stefnt til réttargæslu. Dómkröfur stefnanda eru þær að hlutafélaginuHerrafatnaði ehf., kt. 670593-2239, Fákafeni 11, verði slitið með dómi. Krafist er málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefndu. Þá er sú krafa gerð að áfrýjun dóms hindri ekki aðföreftir dóminum sbr. 5. mgr. 114. gr. laga nr. 91/1991. Dómkröfur stefndu, Herrafatnaðar ehf og JóhannsBirgissonar eru þær að kröfu stefnanda verði hafnað og stefndu verði gert aðgreiða stefnanda málskostnað samkvæmt mati dómsins auk virðisaukaskatts ámálskostnað vegna stefnda Jóhanns sem ekki sé virðisaukaskattsskyldur. Vegna réttargæslustefnda er einungis krafist greiðslukostnaðar hans vegna málareksturs þessa samkvæmt mati dómsins enda engar kröfurgerðar á hendur honum né heldur gerir hann kröfur á hendur stefnanda. Af hálfu stefndu Láru Höllu Elínbergsdóttur hefur ekkiverið sótt þing. Málsástæður og helstulagarök. Stefnandi kveðst hafa kynnst réttargæslustefnda BirgiGeorgssyni árið 1986 er hún vann í versluninni Herraríki þar sem hann varverslunarstjóri. Vann hún þar í tvö ár. Haustið 1991 réðst stefnandi í vinnu hjáHerrafataverslun Birgis hf. Vann hún þar út febrúar 1992. Haustið 1992 fórstefnandi að starfa á ný hjá Herrafataverslun Birgis. Bú félagsins var tekiðtil gjaldþrotaskipta þann 13. júlí 1994. Fyrirtækið Herrafatnaður ehf. varstofnað þann 7. maí 1993 en stefnandi krefst slita þess í máli þessu. Rekstrifyrra félagsins var hætt á sama tíma og þetta félag hóf rekstur. Stefnandi kveður formsatriði við stofnun hins nýjafélags hafa verið í höndum Jóns Magnússonar hrl. og réttargæslustefnda. Á meðanhafi stefnandi fyrst og fremst unnið við búðina. Stefnandi kveðurréttargæslustefnda og hana hafa ákveðið að eiga félagið í sameiningu. Sonur réttargæslustefnda,stefndi Jóhann, og frænka hans, stefnda Lára Halla, urðu eigendur að 50%hlutafjár í félaginu. Kveðst stefnandi hafa sætt sig við það. Á þessum tímahafi fyrra félagið staðið í mikilli launaskuld við stefnanda. Kveðst stefnandihafa verið afar óánægð með að hafa ekki fengið laun sín greidd en hún hafiverið í óvígðri sambúð með réttargæslustefnda. Réttargæslustefndi og JónMagnússon hrl. hafi síðan tjáð stefnanda að laun hennar hefðu verið gerð upp oglögð inn í hið nýja félag. Kveðst stefnandi treysta því að svo væri. Húnskrifaði síðan undir þau skjöl sem að henni voru rétt. Kom þar fram meðalannars að allt hlutafé væri greitt. Að fengnum þessum upplýsingum fráréttargæslustefnda hafi hún ekki gert frekari reka að því að innheimta launin endahafi hún talið sig hafa fengið þau greidd. Herrafataverslun Birgis hf. hafiekki verið orðin gjaldþrota þá. Hafi menn jafnvel verið að gera sér vonir um aðvið samninga við lánardrottna mætti fá skuldir lækkaðar eða felldar niður.Eftir þetta kveðst stefnandi ekki hafa hugsað meira um stofnun félagsins. Stefnandi heldur því fram að hún hafi í raun boriðfyrirtækið uppi. Hafi hún unnið almenn afgreiðslustörf, verið í samskiptum viðbirgja, farið út á sýningar, tekið öll fylgiskjöl og merkt inn á þau tékkanúmerog slíkt og búið þau þannig í hendur á bókaranum, Þorsteini Unnsteinssyni. Húnhafi þó aldrei komið nálægt eiginlegu bókhaldi. Einnig hafi hún séð umtollútreikninga og að sækja vörur. Hún hafi unnið á lægri launum hjáfyrirtækinu en aðrir. Það hafi hún gert sem eigandi til að spara launatengdgjöld og auka verðmæti hlutar síns í félaginu. Mánaðarlaun stefnanda hefðureyndar um tíma verið 120.000 krónur á mánuði en haustið 1996 hafi þau veriðlækkuð í kr. 80.000 af þeim ástæðum sem raktar voru. Vegna ötullar vinnustefnanda hafi félaginu vaxið fiskur um hrygg. Stefnanda lýsir því að aðalfundur hafði ekki veriðhaldinn. Samkvæmt samþykktum félagsins skyldi vera búið að halda aðalfund fyrirlok júnímánaðar. Þann 25. september 1997 hafi viðskiptaráðuneytið verið beðiðum að halda aðalfundinn þar sem hann hafði ekki verið haldinn. Í tilefni afbeiðni þessari hefði lögmaður stefndu skrifað viðskiptaráðuneytinu bréf sem séá misskilningi byggt. Hefði hann byggt á því að engin formleg beiðni samkvæmt60. gr. laga nr. 138/1994 um einkahlutafélög hafi komið fram um að halda fundog því ekki skilyrði fyrir að ráðuneytið hlutist til um að halda fundinn. Ekkivar haldinn aðalfundur í félaginu. Þann 1. október 1997 hafi verið boðað til hluthafafundaren ekki aðalfundar. Af því tilefni var þann 6. október 1997 þess krafist aðaðalfundarstörf færu fram á hinum boðaða hluthafafundi en af einhverjum ástæðumhafði stefnda Jóhanni Birgissyni ekki borist bréf þetta, að því er lögmaðurhans tjáði og fullyrti eftir honum. Ekki hafi komið til mála af hálfu annarrahluthafa að fram færu venjuleg aðalfundarstörf á þessum fundi þótt það hefðiverið hægt, sbr. síðustu málsgrein 63. gr. ehfl. Lögmaður stefnanda kveðst hafamætt til framhalds hluthafafundar þann 14. október 1997. Þar hafi því veriðhaldið fram að hlutafé stefnanda væri ógreitt. Yfir þessu hafi stefnandi orðiðþrumu lostin, þegar þetta var borið undir hana, því hún hefði talið aðréttilega hefði verið gengið frá málum og treyst öllu sem meðhluthafar hennar,réttargæslustefndi og lögmaður þeirra hefðu tjáð henni, þ.e.a.s. að laun hennarhefðu verið réttilega uppgerð og fjármunirnir afhentir hinu nýstofnaða félagi.Þegar félagið hafi verið stofnað árið 1993 hafi stefnandi ekki verið orðin 25ára gömul og ekki haft neina viðskiptareynslu. Ekki sé gert ráð fyrir því ílögum um einkahlutafélög að til sé ógreitt stofnhlutafé, sbr. 2. mgr. 9. gr.ehfl. Við stofnun félagsins hafi þó gilt aðrar reglur samkvæmt lögum nr.32/1978 um hlutafélög, en þar er gert ráð fyrir því í II. kafla að stofnendurskrái sig fyrir hlutafé með áskriftaskrá og er heimilt samkvæmt 2. mgr. 11. gr.þeirra laga að skrá hlutafélagið ef helmingur hlutafjárins er greiddur. Séstofnhlutafé ekki greitt samkvæmt eldri lögum fari eftir ákvæðum 14. gr. þar semannað hvort þurfi að innheimta ógreitt hlutafé eða gefa 4 vikna frest til aðkoma málunum í rétt horf áður en öðrum verður afhentur hluturinn. Þessa leiðhafi stefndu ekki kosið að fara. Á framhaldsfundi þann 21. október 1997 hafi því veriðhaldið fram að í bókhaldi félagsins væri til færsla þar sem millifært væri afviðskiptareikningi réttargæslustefnda hjá félaginu yfir á ógreitt hlutafé, ogþví haldið fram að réttargæslustefndi væri eigandi allra hluta í félaginu. Málsástæður og lagarök. Stefnandi byggir kröfur sínar á því að stjórn félagsinsog hluthafar hafi brotið gróflega á rétti hennar sem eiganda 50% hlutafjár ífélaginu: Með því að veita henni ekki aðgang að neinum gögnum ervarða félagið. Með því að halda ekki aðalfund í félaginu og neyta tilþess alls konar bragða, fyrst að tefja málin sem mest þeir máttu og síðan aðlýsa því yfir að lokum að hún fengi ekki aðgang að fundum félagsins ágrundvelli fyrirsláttar. Með því að standa að stofnun nýs félags,Herrafataverslun Birgis ehf., í þeim eina tilgangi að draga undan Herrafatnaðiehf. eigur þess og viðskiptavild. Ef rekstur félagsins hefði verið seldur hefði mátt búastvið að fyrir félagið kæmi verð á bilinu 10-15.000.000 króna sem stefnandi hefðifengið helminginn af. Nú sé verið að reyna að taka verðmætin undan henniendurgjaldslaust. Um þennan lið vísist til 51. gr. og 70. gr. ehfl. Þótt rétt reyndist að hlutaféð hafi verið ógreitt hafiborið samkvæmt 14. gr. laga nr. 32/1978 að gefa stefnanda kost á að greiða áðuren hlutaféð hafi verið afhent öðrum. Svo augljóst sé að um eftirá skáldskap er að ræða að ísímskeyti frá 26. nóvember 1997 sé spunnin upp heil saga um aðréttargæslustefndi hafi leyst til sín allt hlutafé í félaginu í árslok 1995,stefnandi samþykkt þetta og síðan hafi réttargæslustefndi endurselt hlutaféðstefndu Jóhanni og Láru Höllu. Ef nokkur fótur hefði verið fyrir þessari söguhefðu þessi sjónarmið fyrir löngu verið komin fram þar sem á undan höfðu gengiðyfirlýsingar sömu aðila í gagnstæða átt. Ef hártoganir stefndu væru teknar alvarlega væri veriðað viðurkenna að maður, sem enga aðild eigi að hlutafélagi, geti orðið eigandihlutafjár með því einu að maður útí bæ, sem tekur að sér bókhald félagsins,framkvæmi millifærslu af viðskiptareikningi hans yfir á reikninginn Hlutafé, aðhlutaðeigandi aðilum forspurðum, og það þótt verðmæti hlutafélagsins væri orðiðmargfalt verðmæti hlutafjárins. Svona meiningar eiga sér hvergi stoð í neinumreglum fjármunaréttarins, hvar sem stigið er niður fæti. Í mesta lagi kannstefnandi að skulda réttargæslustefnda kr. 200.000,00 vegna þessararbókhaldsfærslu ef staðhæfing um að hlutafé hafi verið ógreitt reynist rétt, semþó er dregið í efa. Aðild stefndu Jóhanns og Láru Höllu að málinu byggist áþví að þau eru eigendur 50% hlutafjár í félaginu. Ekki verði séð aðréttargæslustefndi hafi nokkurn tímann eignast hlutabréf í þessu félagi. Allsekki hlutabréf stefnanda, eins og rakið hafi verið, og ekki sé að sjá aðeigendaskipti hafi nokkurn tímann farið fram með gildum hætti á öðrum hlutum ífélaginu samkvæmt ákvæðum samþykkta þess eða hlutafélagalaga. Hann geti þvíekki haft beina aðild að málinu en með hliðsjón af atvikum hafi þótt rétt aðstefna honum til réttargæslu. Krafan um slit á félaginu byggist á því að ofangreindbrot séu svo alvarlegs eðlis að skilyrði 81. gr. ehfl. séu fyrir hendi. Þettasé stefnanda nauðsynlegt því með þessu móti megi biðja um að bú félagsins sétekið til skipta samkvæmt 1. tl. 2. mgr. 82. gr. ehfl. og fari um skiptin eftirákvæðum laga um gjaldþrotaskipti sbr. 84. gr. ehfl. og geti þá skiptastjórimeðal annars höfðað mál samkvæmt 108. gr. sömu laga, rift ráðstöfunum,sannreynt það tjón sem valdið hefur verið og kannað að hverjum hugsanlegbótakrafa skuli beinast. Kunni jafnvel að vera að fleiri beri ábyrgð en nefndireru í 108. gr. samkvæmt almennu skaðabótareglunni Um málskostnað vísast til XXI. kafla l. nr. 91/1991,sérstaklega 129. gr. og 130. gr. Taka þarf tillit til þess að stefnandi er ekkivirðisaukaskattskyld og þarf því aðfararhæfan dóm fyrir skattinum. Af hálfu stefndu er krafist sýknu af kröfum stefnandaþar sem hún eigi ekki aðild að þeirri kröfu, sem sett er fram í stefnu.Stefnandi sé ekki hluthafi í hlutafélaginu Herrafatnaði ehf. og hafi því ekkertmeð málefni félagsins að gera og geti ekki gert kröfu til slita þess. Stefnandieigi þannig ekki aðild að þeirri kröfu sem hún hefur uppi hér. Hlutafélagið Herrafatnaður hafi verið stofnað þegar ígildi voru lög nr. 32/1978 um hlutafélög. Í 2. mgr. 13.gr. þeirra laga segi, aðáskrifandi hlutafjár megi ekki skuldajafna kröfu, sem risin sé af áskrift, viðkröfu, sem hann kunni að eiga á hendur félaginu, nema stjórn þess samþykki.Ekkert samþykki stjórnar Herrafatnaðar hf. síðar ehf. liggi fyrir, þess efnis,að stefnandi hafi mátt skuldajafna kröfu sem hún kunni að eiga á félagið fyriráskrift sinni, hvað þá heldur kröfu á hendur öðru félagi, sem haldið er fram ístefnu, að stefnanda hafi verið talin trú um, að væri framlag hennar tilHerrafatnaðar hf. Sú staðhæfing sé með öllu glórulaus. Fyrir liggi, aðstefnandi hafi aldrei greitt hlutafé sitt í Herrafatnaði hf. og því aldreiorðið hluthafi í félaginu. Þá hafi inneign stefnanda í Herrafatnaði ehf. ekkiverið fyrir hendi heldur hafi hún skuldað og skuldi Herrafatnaði ehf. stórfé,þegar búið sé að bókfæra raunverulegar úttektir á stefnanda. Þá liggi fyrir, að stefnandi sjálf líti ekki á sig semhluthafa, því að hún hafi ekki talið hlutafé í Herrafatnaði ehf. til eigna áskattframtali sínu eða annarsstaðar svo vitað sé ef undan sé skilin tilkynningtil hlutafélagaskrár. Þetta sé glögg vísbending um viðhorf stefnanda sjálfs áþeim tíma, þ.e. áður en stefnanda var talin trú um, að hún gæti náð framfjárhagslegum ávinningi af því, að hafa á sínum tíma verið skráð sem hluthafiþó hún hafi aldrei greitt hlutafé sitt eða gert tilraun til þess. Þá liggifyrir samkvæmt 15.gr. hlutafélagalaganna frá 1978, að stefnandi greiddi hlutafésitt ekki innan þess frests, sem gefin var í þeim lögum þ.e. innan þriggja árafrá því að félagið er skráð og hafði ekki gert það við gildistöku laga umeinkahlutafélög þ.1. janúar 1995. Það hafi heldur ekki verið gert síðar. Í lögum um einkahlutafélög nr. 138/1994 komi fram í 11.gr. sambærilegt ákvæði við ákvæði 2. mgr. 13. gr. eldri laga um hlutafélög. Lögnr. 138/1994 hafi tekið gildi l. janúar 1995. Með undirskrift undirársreikninga og vitund um þá færslu sem átti sér stað í árslok 1995, samþykktistjórn félagsins hana, en stjórnin var í raun eingöngu stefndi Jóhann samkvæmtsamþykktum félagsins, þrátt fyrir að þrír væru tilkynntir. Þeir sem þó voruskráðir í stjórn félagsins á þeim tíma voru stefndi Jóhann, sem samþykkti þessaskuldajöfnun við réttargæslustefnda og bókari félagsins, sem færði umræddafærslu og móðir stefnanda, sem að ekki er vitað hvort kom að málinu, en taliðlíklegt að svo sé, þar sem stefnandi hafði náið eftirlit með bókhaldi félagsinsog uppgjöri og vissi vel af umræddri skuldajöfnun. Kaup réttargæslustefnda áöllum hlutum í félaginu var því öllum aðilum þessa máls ljós strax frá því aðkaupin áttu sér stað. Í 19.gr. laga um einkahlutafélög komi fram í 4. mgr., aðsá sem eignist hlut í einkahlutafélagi geti ekki beitt réttindum sínum semhluthafi nema nafn hans hafi verið skráð í hlutaskrá eða hann hafi tilkynnt ogfært sönnur á eign sína á hlutnum. Í máli þessu liggi fyrir, að nafn stefnandasé ekki á hlutaskrá og stefnandi hafi ekki fært sönnur á eign sína á þeimhlutum, sem hún var í upphafi skrifuð fyrir. Bent er á, að það er ekkinægjanlegt samkvæmt 19. gr. laga um einkahlutafélög, að hluthafi hafi veriðtilkynntur. Til þess að geta beitt réttindum sínum sem hluthafi verðiviðkomandi aðili að færa sönnur á eign sína. Takist sú sönnun ekki, liggifyrir, að ákvæðum 19.gr. nefndra laga sé ekki fullnægt og þar sem að ekki sésannað af hálfu að hún eigi hlut í félaginu, sé stefnukrafan fráleit. Kröfugerð sína í máli þessu byggi stefnandi á 81. gr.laga um einkahlutafélög. Skilyrði þess, að hægt sé að gera kröfu sem þessa sé ífyrsta lagi, að hana geri hluthafi, sem ráði minnst 1/5 hluta fjár, sem ekki séum að ræða í máli þessu. Stefnandi eigi ekki hlut í félaginu og geti því ekkihaft uppi kröfu sem þessa samkvæmt 81. gr. laga um einkahlutafélög. Í öðru lagisé það skilyrði að hluthafar hafi af ásetningu misnotað aðstöðu sína í félaginueða tekið þátt í brotum á lögum um einkahlutafélög eða samþykktum félagsins.Þessu skilyrði sé heldur ekki fullnægt og komi því krafa stefnanda ekki tilálita og beri að sýkna stefndu af kröfum stefnanda. Ljóst sé að stefndi Jóhannhafi ekki misnotað aðstöðu sína í félaginu og þá ekki hlutafélagið sjálft, enmálið sé einnig höfðað gegn því samkvæmt stefnu. Stefndi Jóhann hafi útbúiðhlutaskrá í félaginu í ársbyrjun 1996 í samræmi við raunveruleg eignarráð áhlutum félagsins og fyrir beiðni réttargæslustefnda hafi þau stefndu Jóhann ogLára Halla skráð sig fyrir hlut að þeim fjárhæðum, sem fram kemur í hlutaskrá.Stefndi Lára Halla hafi ítrekað óskað eftir því við réttargæslustefnda, að hannskrái hlut þann sem hún er skráð fyrir yfir á sitt eigið nafn, en það hafðiekki verið gert þegar mál þetta var höfðað. Hlutaskrá sú, sem að stefndi Jóhannútbjó, hafi verið í samræmi við staðreyndir og bókhald félagsins og gerði hannmeðal annars stefnanda grein fyrir hlutaskránni. Þá hefur stefndi Jóhann ekkibrotið gegn ákvæðum laga um einkahlutafélög og í raun er engin tilvísun tilþess í stefnu. Af stefnu verður því ekki ráðið á hvaða grundvelli með tilvísuntil 81. gr. laga um einkahlutafélög stefnandi reisi kröfur sínar á hendurstefnda Jóhanni. Meginatriðið sé það, að fólk getur ekki eignast hlut íhlutafélagi nema greiða hann eða fá hann að gjöf. Stefnandi hafi ekki greitthlut í félaginu og stefnandi ekki fengið neinn hlut gefinn i félaginu.Hlutafélagið sé henni því að öðru leyti óviðkomandi en því, að hún hafi unniðhjá félaginu um árabil sem launþegi. Ljóst sé að hlutafé réttargæslustefnda í Herrafatnaðiehf. sé eign réttargæslustefnda eins en ekki fyrrum sambýliskonu hans.Sambýliskonan fyrrverandi, stefnandi í máli þessu, geti ekki eignast réttindi íhlutum fyrrum sambýlismanns síns nema að hún hafi fengið þá í sinn hlut viðskipti á búi sambúðarfólksins miðað við þá stöðu sem í málinu er og fyrirliggur. Skiptum vegna sambúðarslita stefnanda og réttargæslustefnda sé ekkilokið og hefði ef til vill verið eðlilegra fyrir stefnanda, að beina kröfumsínum að réttargæslustefnda vegna sambúðarslita í stað þess að höfða mál tilslita á félaginu Herrafatnaði ehf. sem stefnandi eigi enga aðild að og komiekkert við. Stefndu vísa til laga um meðferð einkamála nr. 91/1991,til eldri laga um hlutafélög nr. 32/1978, til laga um einkahlutafélög nr.138/1994 og til meginreglna kröfu- og eignarréttarins. Niðurstaða. Stofnfundur var haldinn 7. maí 1993 í hlutafélaginuHerrafatnaði hf. Samkvæmt stofnfundargerð var stefnda Lára HallaElínbergsdóttir kosinn stjórnarformaður, varamaður í stjórn var kosinn stefndiJóhann og stefnandi ráðinn framkvæmdastjóri með prókúruumboði. Í stofnsamningisagði að stofnfé félagsins yrði minnst 400.000 krónur og að hlutafé væri greittá stofnfundi þannig að stefnandi greiddi 200.000 krónur, stefndi Jóhann 100.000krónur og stefnda Lára Halla 100.000 krónur. Í tilkynningu til hlutafélagaskrár dagsettri 7. maísegir að hlutaféð sé greitt. Samkvæmt vottorði úr hlutafélagaskrá dagsettu 12. júní1997 sátu í stjórn frá 5. ágúst 1993 Jóhann Birgisson sem var stjórnarformaður,Þorsteinn Unnsteinsson og Ásdís Þorsteinsdóttir. Þá kemur fram í fundargerð frá5. ágúst 1993 að prókúruumboð stefnanda var afturkallað frá þeim degi. Meðtilkynningu til hlutafélagskrár dagsettri 21. ágúst 1997 var tilkynnt aðÞorsteinn Unnsteinsson hefði sagt sig úr stjórn félagsins og prókúra hans varafturkölluð og tilkynnt um að réttargæslustefndi Birgir Georgsson færi meðprókúru frá þeim degi. Engin hlutaskrá var gerð við stofnun Herrafatnaðar hf.eins og boðið var í 1. mgr. 24. gr. laga um hlutafélög nr. 32/1978, nú 19. gr.laga nr. 138/1994 um einkahlutafélög. Frammi liggur í málinu skjal sem beryfirskriftina Hlutaskrá fyrir Herrafatnað ehf. Þar kemur fram hverjir skráðirhluthafar voru 7. maí 1993 og upphæð hlutafjár. Síðar segir að Birgir Georgssonhafi keypt hlutafé að nafnverði 400.000 krónur 31. desember 1995 eða allthlutafé félagsins. Þessu næst að réttargæslustefndi Birgir hafi selt stefnduLáru Höllu Elínbergsdóttur og stefnda Jóhanni Birgissyni hlutafé að nafnverði100.000 krónur hvoru þann 3. janúar 1996 og að hluthafar frá þeim degi séuréttargæslustefndi Birgir og stefndu Lára Halla og Jóhann. Loks að hlutaskrá þessi sé óbreytt 20. nóvember 1997. Stefndi Jóhann Birgisson undirritar tilkynningar þessar. Þá hefur verið lagður fram hreyfingalisti úr bókhaldiHerrafatnaðar ehf. dags. 1. september 1997 þar sem fram kemur að 31. desember1995 hafi verið millifært af efnahagsreikningi 400.000 krónur og sú skýringkomið fram af hálfu réttargæslustefnda og vitninu Gunnari að þann dag hafiréttargæslustefndi greitt 400.000 króna hlutafé til fyrirtækisins. Þá kemurfram að í ársreikningum félagsins fyrir árin 1993 og 1994 var hlutafé sagtógreitt. Vitnið Þorsteinn Unnsteinsson bar að hann hefði fært umrædda færslu íbókhaldi félagsins 31. desember 1995 og ekki er ágreiningur um það í málinu aðhlutafé hefði verið greitt til félagsins þann dag. Samkvæmt lokamálslið 4. mgr. 19. gr. laga umeinkahlutafélög getur sá sem eignast hefur hlut ekki beitt réttindum sínum semhlutahafi nema nafn hans hafi verið skráð í hlutaskrá eða hann hafi tilkynnt ogfært sönnur á eign sína á hlutnum. Stefnandi hefur ekki sýnt fram á að hún hafi eignasthlut í félaginu. Er hér til þess að taka að sú fullyrðing hennar að hún hafilagt fram stofnfé með inneign sinni hjá Herrafataverslun Birgis er ekki studdöðrum gögnum en fullyrðingu hennar sjálfrar og gagna nýtur ekki við í málinu umað hún hafi innt greiðslu af hendi. Þá verður ekki fallist á það með stefnandaað sú meðferð sem hlutaskrá fékk hjá forsvarsmönnum félagsins eftir aðstefnandi var gengin úr stjórn svo og aðgerðir þeirra að öðru leyti hvað snertiinnheimtu hlutafjár geri það að verkum að hún uppfylli skilyrði 4. mgr. 19 gr.laga um hlutafélög. Breytir hér engu þó að stefndi Jóhann hafi sent hennifundarboð sem hluthafa eftir að réttargæslustefndi hafði keypt alla hluti ífélaginu 31. desember 1995. Eins og kröfugerð er háttað í máli þessu, þ.e. aðkrafist er slita á hinu stefnda einkahlutafélagi Herrafatnaði, verður stefnandiað sýna fram á að vafalaust sé að hún sé hluthafi en það hefur henni ekkitekist eins og áður segir. Er þá engin afstaða tekin til þess hvort stefnandieigi kröfu á hendur stefndu eða öðrum vegna starfa þeirra sem stjórnarmenn eðatrúnaðarmenn félagsins vegna hugsanlegra brota gagnvart henni. Samkvæmt þessu er það niðurstaða málsins að stefnduverða sýknaðir af öllum kröfum stefnanda en rétt þykir að málskostnaður falliniður. Dómsorð: Stefndu, Herrafatnaður ehf, Jóhann Birgisson og LáraHalla Elínbergsdóttir skulu sýkna af öllum kröfum stefnanda, Eydísar BjargarHilmarsdóttur. Málskostnaður fellur niður.

Mál nr. 387/1998

Kröfugerð Innheimtukostnaður Ómerking Frávísun frá héraðsdómi

K var í hópi starfsmanna Síldarverksmiðja ríkisins sem taldi sig eiga rétt á biðlaunum úr hendi ríkisins þegar hlutafélag tók við rekstri verksmiðjanna. Eftir að ríkið hafði í Hæstarétti verið dæmt til að greiða einum starfsmanni úr þessum hópi biðlaun, voru biðlaunin gerð upp ásamt dráttarvöxtum við aðra þá starfsmenn síldarverksmiðjanna sem nutu stöðu opinberra starfsmanna, þ.á m. K.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 17. september 1998. Hann krefst þess að gagnáfrýjandi greiði sér biðlaun 1.113.673 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 183.466 krónum frá 1. ágúst 1993 til 1. september sama ár, af 366.932 krónum frá þeim degi til 1. október sama ár, af 550.398 krónum frá þeim degi til 1. nóvember sama ár, af 733.864 krónum frá þeim degi til 1. desember sama ár, af 925.915 krónum frá þeim degi til 1. janúar 1994 en af stefnufjárhæð frá þeim degi til greiðsludags Til vara krefst hann skaðabóta sömu fjárhæðar og með sömu vöxtum. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til frádráttar kröfunum komi 1.744.719 krónur sem gagnáfrýjandi greiddi 20. desember 1996. Málinu var gagnáfrýjað 13. nóvember 1998. Gagnáfrýjandi krefst staðfestingar niðustöðu héraðsdóms um annað en málskostnað. Hann krefst og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Eftir að SR-mjöl hf. hafði tekið við rekstri Síldarverksmiðja ríkisins 1. ágúst 1993 leitaði hópur fyrrum starfsmanna síldarverksmiðjanna aðstoðar Starfsmannafélags ríkisstofnana. Á árinu 1995 var höfðað mál til innheimtu biðlaunakröfu eins starfsmannsins. Eftir að héraðsdómur gekk í því máli í janúar 1996 hófst lögmaður starfsmannafélagsins handa við að afla upplýsinga um aðra starfsmenn verksmiðjanna, sem hugsanlega ættu samsvarandi réttindi. Innheimtubréf vegna sjö þessara starfsmanna voru send 5. júní 1996. Hæstiréttur kvað upp dóm í fyrrgreindu máli 7. nóvember 1996 og var þar fallist á biðlaunakröfur starfsmannsins. Biðlaunakröfur vegna annarra starfsmanna voru eftir það ítrekaðar og auk þess settar fram kröfur vegna tveggja starfsmanna í viðbót. Var aðaláfrýjandi annar þeirra. Starfsmannaskrifstofa fjármálaráðuneytisins greindi lögmanni aðaláfrýjanda í héraði frá því 25. nóvember 1996 að óskað hefði verið eftir upplýsingum frá SR-mjöli hf. um ráðningarkjör starfsmannanna. Biðlaun ásamt dráttarvöxtum voru síðan greidd inn á launareikninga starfsmannanna 20. desember sama ár án þess að innheimtuþóknun væri greidd eða samráð haft við lögmenn starfsmannafélagsins um greiðsluna. Krafa aðaláfrýjanda er um greiðslu biðlauna auk dráttarvaxta og málskostnaðar, allt að frádreginni innborgun gagnáfrýjanda. Af gögnum málsins má ráða að biðlaun ásamt dráttarvöxtum voru greidd aðaláfrýjanda eftir uppkvaðningu dóms Hæstaréttar 7. nóvember 1996, H.1996.3417. Af greiðslunum varð ráðið hvað verið var að greiða. Aðaláfrýjandi taldi fyrir dómi að biðlaunin hefðu verið réttilega útreiknuð ásamt dráttarvöxtum og kvað gagnáfrýjanda ekki skulda sér biðlaun. Verður því að telja að biðlaunakrafan sé greidd ásamt dráttarvöxtum. Mál þetta var höfðað 11 mánuðum eftir að greiðslan hafði verið innt af hendi og er höfuðstóll kröfunnar miðaður við útreikning gagnáfrýjanda. Málið er þó höfðað eins og ágreiningur sé um biðlaunin og dráttarvexti af þeim. Bera kröfugerð og sóknarskjöl þessa merki. Af málinu má hins vegar ráða að raunverulegur ágreiningur aðilanna varðar greiðslu innheimtuþóknunar. Lögmaður aðaláfrýjanda hafði, þegar biðlaunin voru greidd, lagt í nokkra vinnu vegna innheimtu kröfunnar og getur því aðaláfrýjandi átt að greiða honum sanngjarna þóknun þess vegna. Var því hugsanlegt að gera þá kröfu á hendur gagnáfrýjanda að hann bætti aðaláfrýjanda þann kostnað, sem hann hefði haft af innheimtunni. Sú krafa rúmast hins vegar ekki innan kröfugerðar aðaláfrýjanda í héraði, eins og hún var fram sett, og sóknargögnin voru ekki miðuð við slíka kröfu. Þar sem kröfugerð verður að endurspegla þann ágreining aðila, sem leitað er lausnar á, og í sóknargögnum ber að leggja réttan grundvöll að máli verður ekki hjá því komist að ómerkja héraðsdóm og vísa málinu sjálfkrafa frá héraðsdómi. Rétt er, eins og málsatvikum er háttað, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur er ómerktur og málinu vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 30. júní 1998. Árið 1998, þriðjudaginn 30. júní er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur í málinu nr. E-5439/1997: Kristján Örn Ingibergsson gegn íslenska ríkinu kveðinn upp svohljóðandi dómur: Mál þetta sem dómtekið var 2. júní sl. er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Kristjáni Erni Ingibergssyni, kt. 140849-4139, Heiðargerði 82, Reykjavík, gegn íslenska ríkinu með stefnu sem birt var 11. nóvember 1997. Dómkröfur stefnanda eru: Aðallega þær að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda biðlaun að fjárhæð 1.113.673 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 183.466 kr. frá 1. ágúst 1993 til 1. september 1993, af 366.932 kr. frá þeim degi til 1. október 1993, af 550.398 kr. frá þeim degi til 1. nóvember 1993, af 733.864 kr. frá þeim degi til 1. desember 1993, af 925.915 kr. frá þeim degi til 1. janúar 1994 en af stefnufjárhæð frá þeim degi til greiðsludags. Til vara er krafist skaðabóta sömu fjárhæðar og með sömu dráttarvaxtakröfu. Í báðum tilfellum er krafist málskostnaðar samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi og að stefndi verði dæmdur til að greiða virðisaukaskatt af aðkeyptri lögmannsþjónustu. Allt að frádregnum 1.744.719 kr. sem greiddar voru stefnanda 20. desember 1996. Dómkröfur stefnda eru: Stefndi krefst sýknu og greiðslu málskostnaðar úr hendi stefnanda að mati dómsins. I. Málsatvik séð frá sjónarhóli stefnanda. Stefnandi var starfsmaður Síldarverksmiðja ríkisins, þegar SR-mjöl hf. tók yfir rekstur Síldarverksmiðjanna 1. ágúst 1993. Stefnandi réð sig til hins nýja félags þegar við stofnun þess. Stefnandi fékk laun sín greidd fyrirfram, greiddi iðgjöld í lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins og var félagi í Starfsmannafélagi ríkisstofnana. Stefnandi var því ríkisstarfsmaður í skilningi laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins er hann gegndi starfi hjá Síldarverksmiðjum ríkisins. Með lögum nr. 20/1993 var ríkisstjórninni falið að stofna hlutafélag til að taka við rekstri Síldarverksmiða ríkisins. Á þeim grundvelli varð til hlutafélagið SR-mjöl hf. og tók það við rekstri Síldarverksmiðjanna þann 1. ágúst 1993. Í 7. gr. laga nr. 20/1993 kom fram að 14. gr. laga nr. 38/1954 ætti ekki við um þá starfsmenn sem tækju við starfi hjá SR-mjöli hf., en síðarnefnda greinin fjallaði um biðlaun ríkisstarfsmanna ef staða þeirra væri lögð niður og sambærileg staða hjá ríkinu stæði ekki til boða. Stefnanda var boðið starf hjá SR-mjöli hf. sem hann þáði. Stefnandi telur hins vegar að lög nr. 20/1993 geti ekki orðið til þess að hann sé sviptur réttindum sem hann hafði áunnið sér sem ríkisstarfsmaður, skv. 1. gr. laga nr. 38/1954. Verði lagastoð til sviptingarinnar hins vegar talin fyrir hendi, telur stefnandi sig eiga að fá bætur fyrir þá sviptingu réttinda sem varð með l. nr. 20/1993. Í kjölfar dóms Hæstaréttar frá 7. nóvember 1996 í máli íslenska ríkisins gegn Guðnýju Árnadóttur, þar sem fyrrum starfsmanni Síldarverksmiðja ríkisins voru dæmd biðlaun vegna niðurlagningar stöðu hans hjá verksmiðjunni var með bréfi dags. 18. nóvember 1996 sett fram krafa um greiðslu biðlauna til stefnanda. Þann 20. desember 1996 greiddi stefndi 2.956.632 kr. inn á launareikning stefnanda. Sundurliðun þeirrar greiðslu er að finna í gögnum málsins. Stefnda hefur ekki talið sér skylt að bæta stefnanda þann kostnað sem hann hefur óhjákvæmilega hlotið af aðstoð lögmanns við innheimtu biðlauna. Því sé málssókn nauðsynleg. II. Málsatvik séð frá sjónarhóli stefnda. Stefndi lýsir málsatvikum á eftirfarandi hátt. Stefnandi hafi verið starfsmaður Síldarverksmiðjanna og sé nú starfsmaður SR-mjöls. Þegar niðurstaða hafi legið fyrir í máli Guðnýjar Árnadóttur gegn ríkissjóði, í Hæstaréttarmálinu nr. 90/1996 þann 7. nóvember 1996, hafi verið óumdeilt að stefnandi hafi átt rétt til greiðslu biðlauna með vísan til 14. gr. laga nr. 38/1954. Stefnanda hafi þá verið greidd biðlaun með dráttarvöxtum þann 20. desember 1996. Fjárhæð biðlaunanna sé ekki umdeild, né útreikningur dráttarvaxta miðað við greiðsludag. Eigi að síður höfði stefnandi mál þetta til greiðslu biðlauna ásamt dráttarvöxtum. III. Framburður stefnanda. Stefnandi gaf skýrslu fyrir dómi. Hann kannaðist ekki við að ríkið skuldaði sér biðlaun. Hann kvaðst ekki hafa greitt lögmannsstofunni þóknun. Í málinu liggur frammi minnisblað Önnu Sigríðar Örlygsdóttur. Anna Sigríður Örlygsdóttir sem er starfsmaður fjármálaráðuneytisins hafði ekki tök á því að staðfesta minnisblaðið fyrir dómi, en lögmaður stefnanda kvaðst líta á það sem staðfest væri. Í minnisblaðinu rekur Anna Sigríður samskipti sín við lögmann stefnanda og starfsmenn SR-mjöls vegna frágangs á biðlaunagreiðslum til fyrrum starfsmanna Síldarverksmiðja ríkisins. Þar sem þeim atriðum eru gerð ítarleg skil í öðrum köflum dómsins þykir ekki ástæða til að rekja það frekar. IV. Málsástæður og lagarök stefnanda. Af hálfu stefnanda er því haldið fram að hann hafi verið ríkisstarfsmaður í skilningi laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins. Aðalkrafan sé reist á réttindum stefnanda sem ríkisstarfsmanns, en samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954 hafi hann átt rétt til biðlauna í sex mánuði frá því að starf hans var lagt niður. Ekki sé vafi á því að starf stefnanda sem ríkisstarfsmanns hafi verið lagt niður er SR-mjöl hf. hafi tekið til starfa og yfirtekið rekstur Síldarverksmiðja ríkisins. Stefnandi vísar til 7. gr. laga nr. 20/1993 og umfjöllunar í greinargerð um þá grein. Þá vísar stefnandi til sambærilegra tilvika sem Hæstiréttur hafi dæmt um í Hrd. 1964:936, 1964:942, 1964:948, 1964:954 og 1990:452. Við niðurlagningu stöðunnar telji stefnandi að réttindi hans til biðlauna hafi orðið virk og þau verði ekki tekin af með almennum lögum eins og tilraun hafi verið gerð til með 7. gr. laga nr. 20/1993. Stefnandi telji að 7. gr. laga nr. 20/1993 brjóti í bága við jafnræðisreglu þá sem víða sé byggt á í stjórnarskrá Íslands og alþjóðasáttmálum sem Ísland hafi gerst aðili að. Vitnað er sérstaklega til 14. gr. mannréttindasáttmála Evrópu og 1. mgr. 2. gr. Sáttmála Sameinuðu þjóðanna um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi. Stefnandi telji það ekki standast gagnvart stjórnarskránni og tilvitnuðum alþjóðasáttmálum að taka þennan þrönga afmarkaða hóp út úr þeim stóra hópi ríkisstarfsmanna, sem njóti verndar 14. gr. laga nr. 38/1954, og taka af honum biðlaunaréttinn loks er hann verði virkur. Í greinargerð með lögum nr. 20/1993 komi fram að fastráðnir starfsmenn Síldarverksmiðja ríkisins hafi verið 50 og af þeim hafi 14 greitt iðgjöld í Lífeyrissjóð ríkisstarfsmanna. Það sé því ljóst að ekki hafi verið um almenna lagasetningu að ræða, þvert á móti hafi verið um að ræða lagasetningu sem feli í sér að áunnin og lögbundin réttindi þröngs og afmarkaðs hóps hafi verið afnumin vegna þess að þau séu að verða virk. Stefnandi telji að löggjafanum geti því aðeins talist heimilt að skerða réttindi þegnanna, með þeim hætti sem réttindi stefnanda hafi verið skert, með því að skerðingin sé almenn, fyrir henni séu gild rök og hagsmunir sem ætlunin hafi verið að ná fram með lagasetningunni séu að mun meiri en þeir sem hafi verið skertir með henni. Stefnandi telji engum þessara skilyrða hafa verið fullnægt í máli þessu. Til frekari stuðnings máli sínu vísar stefnandi til Hrd. 1992:1962. Stefnandi heldur því fram að það megi ráða af texta 7. gr. laga nr. 20/1993 og greinargerð með frumvarpi að lögunum, að forsenda ákvæðisins hafi verið sú að fastráðnum starfsmönnum yrðu tryggð sambærileg störf hjá SR-mjöli hf. og þeir hafi áður haft hjá Síldarverksmiðjum ríkisins. Það sé hins vegar ómögulegt þar sem starf hjá hlutafélagi geti aldrei orðið sambærilegt starfi hjá ríkisfyrirtæki með þeirri vernd sem lög nr. 38/1954 veita. Hlutafélag geti ekki veitt stefnanda þá vernd sem hann njóti sem ríkisstarfsmaður. Ríkisstarfsmenn njóti t.d. aðildar að Lífeyrissjóði ríkisstarfsmanna og sérstakra réttinda í veikinda- og slysatilvikum. Þar sé einnig meira starfsöryggi en gerist og gengur. En það sem sé mikilvægast er að ríkisstarfsmenn njóti réttar til biðlauna sé staða þeirra lögð niður. Þessi réttindi verði stefnanda ekki tryggð í starfi sínu hjá hinu nýja hlutafélagi. Þessa röngu forsendu fyrir 7. gr. laga nr. 20/1993 telji stefnandi valda því að hin umdeilda grein svipti hann ekki rétti samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954. Stefnandi telji jafnframt að niðurstaða á þann veg að hin umdeilda lagagrein verði til þess að svipta hann biðlaunaréttinum, opni leið til þess að fara í kringum biðlaunaréttinn, með því að stofna hlutafélag um starfsemi sem leggja á niður, áður en til niðurlagningarinnar komi. Þar með telji stefnandi að rómað starfsöryggi ríkisstarfsmanna færi fyrir lítið. En fyrir starfsöryggið hafi ríkisstarfsmenn goldið með lægri launum en tíðkist fyrir sambærileg störf á hinum almenna markaði. Verði ekki fallist á ofangreindar málsástæður gerir hann þá kröfu til vara, að fá sér tildæmdar bætur fyrir sviptingu biðlaunaréttarins, jafnar þeim sem biðlaun hefðu orðið, hefði biðlaunarétturinn ekki verið afnuminn með lögum nr. 20/1993. Stefnandi telur óumdeilanlegt að staða sú sem hann gegndi hjá Síldarverk­smiðjum ríkisins hafi verið lögð niður. Við niðurlagningu stöðunnar hafi komið fram skil­yrði til greiðslu biðlauna samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954. Svipting biðlaunaréttarins hafi verið sérstök aðgerð en ekki almenn og standist hún því ekki gagnvart 67. gr. (nú 72. gr.) stjórnarskrárinnar nema fullar bætur komi fyrir sem séu sömu fjárhæðar og biðlaun hefðu orðið. Af hálfu stefnanda er því haldið fram að biðlaunarétturinn njóti tvímælalaust verndar 67. gr. (nú 72. gr.) stjórnarskrárinnar þar sem skilyrði hans hafi komið fram með því að starf stefnanda hafi ekki verið lagt niður með sömu lögum og afnámu biðlaunaréttinn. Stefnandi telur því að stefndi geti ekki lagt niður stöðu sína með lögum án þess að fullar bætur komi fyrir. Fullar bætur séu að mati stefnanda bætur sömu fjárhæðar og biðlaun hefðu orðið. Stefnandi telur jafnframt að sjónarmið sem fram komi í rökstuðningi fyrir aðalkröfu um brot á jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar og alþjóðasáttmála, sem Ísland eigi aðild að, eigi við um vara­kröfuna. Stefnufjárhæð í aðal- og varakröfu grundvalli stefnandi á útreikningi frá fjármálaráðuneyti á því hver föst laun stefnanda hefðu orðið mánuðina frá ágúst 1993 til og með janúar 1994. Til fastra launa, í skilningi 14. gr. laga nr. 38/1954, telji stefnandi vera laun samkvæmt launaflokki sínum, fasta umsamda yfirvinnu og hlutfall desemberuppbótar. Stefndi hafi þegar greitt innborgun inn á kröfu stefnanda að fjárhæð 1.744.719 kr. Biðlaun telji stefnandi gjaldfalla á sama hátt og ef hann hefði haldið starfi sínu óbreyttu. Sé því gerð krafa um hver mánaðarlaun frá þeim tíma er þau hefðu átt að koma til útborgunar og dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 krafist af þeim frá sama tíma. Aðalkrafa sé reist á réttindum stefnanda sem ríkisstarfsmanns skv. lögum nr. 38/1954 og jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar og tilgreindum sáttmálum sem Ísland hefur undirgengist. Varakrafan grundvallist á 67. gr. (nú 72. gr.) stjórnarskrárinnar og jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar og tilgreindum alþjóðasáttmálum sem Ísland hefur undirgengist. Krafa um dráttarvexti er reist á III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Krafa um málskostnað byggist á 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Er þess krafist að stefnanda verði bættur sá kostnaður sem hann hefur óhjákvæmilega orðið fyrir vegna aðstoðar lögmanna við innheimtu biðlauna úr höndum stefnda. Um fjárhæð málskostnaðar er vísað til fyrirliggjandi málskostnaðarreiknings. Krafa um kostnað vegna virðisaukaskatts á aðkeypta lögmannsþjónustu sé skaðleysiskrafa, reist á lögum nr. 50/1988, en stefnandi sé ekki virðisaukaskattskyldur. V. Málsástæður og lagarök stefnda. Af hálfu stefnda er haldið fram að enginn ágreiningur hafi verið um skyldu stefnda til greiðslu biðlauna eftir að dómur Hæstaréttar frá 7. nóvember 1996 í máli nr. 90/1996 hafi legið fyrir, enda hafi biðlaunin verið gerð upp strax og búið hafi verið að afla gagna og sannreyna þær upplýsingar sem fram hafi komið um launakjör starfsmannanna. Engin þörf hafi verið á lögmannsaðstoð í samskiptum starfsmannanna við fjármálaráðuneytið. Það eitt að einstaklingur kjósi að leita sér aðstoðar lögmanns í samskiptum við þriðja aðila feli ekki í sér skyldu þriðja aðila til að greiða fyrir lögmannsaðstoð og þaðan af síður þegar enginn ágreiningur sé um réttmæti kröfu, eftir að dómur Hæstaréttar hafi gengið í máli sem stefndi hafi áður lýst yfir að hefði fordæmisgildi. Lögmannsstofan, sem fari með mál þetta f.h. stefnanda, hafi þingfest fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur þann 25. nóvember 1997 níu mál á hendur íslenska ríkinu til greiðslu biðlauna vegna niðurlagningar á stöfum stefnenda hjá Síldarverksmiðjum ríkisins 1. ágúst 1993. Málin séu höfðuð í nafni stefnenda sem öllum hafi verið greidd biðlaun 20. desember 1996 ásamt dráttarvöxtum, en að frádregnum staðgreiðsluskatti, sbr. greiðsluseðil dags. 20. desember 1996. Sýknukröfur stefnda í öllum málunum níu séu fyrst og fremst byggðar á því að stefnukröfurnar séu þegar greiddar. Hafi stefnandi ekki sýnt fram á að hann eigi óuppgerða lögvarða kröfu á hendur stefnda. Á milli aðila máls séu engin óuppgerð lögskipti. Héraðsdómur í máli Guðnýjar Árnadóttur hafi verið kveðinn upp 5. janúar 1996. Áfrýjunarstefna hafi verið gefin út 27. febrúar 1996 og hún birt Gesti Jónssyni hrl. 6. mars 1996. Greinargerð áfrýjanda sé dagsett 3. apríl 1996 og greinargerð stefndu til Hæstaréttar sé dags. 16. apríl 1996. Í greinargerð stefndu segi: "Stefnda telur málskostnaðarákvörðun í héraði ekki vera í samræmi við umfang og fordæmisgildi málsins og fer því fram á að Hæstiréttur ákvarði málskostnað bæði fyrir héraði og Hæstarétti." Eigi að síður hafi lögmannsstofan sent bréf dags. 5. júní 1996 vegna sjö stefn­enda af níu þar sem sett hafi verið fram krafa um greiðslu biðlauna ásamt innheimtu­kostnaði. Bréfi lögmannsstofunnar hafi verið svarað með bréfi starfsmannaskrifstofu fjármálaráðuneytisins, dags. 1. júlí 1996. Þar sé bent á að lögmannsstofunni sé kunnugt um að dómi héraðsdóms hafi verið áfrýjað. Efnisleg afstaða til biðlaunakröfu annarra fyrrum starfsmanna Síldarverksmiðjanna verði tekin þegar dómur Hæstaréttar liggi fyrir. Eftir að dómur Hæstaréttar hafi verið kveðinn upp 7. nóvember 1997 hafi þannig verið ljóst að starfsmannaskrifstofa fjármálaráðuneytisins myndi greiða öðrum fyrrverandi starfsmönnum Síldarverksmiðja ríkisins sem féllu undir lög nr. 38/1954 biðlaun ef þeir óskuðu eftir því, þar á meðal stefnanda, sem ekki hafi verið meðal þeirra sem lögmannsstofan gerði kröfu fyrir 5. júní 1996. Krafa um greiðslu biðlauna til stefnanda hafi fyrst borist eftir að dómur Hæstaréttar gekk. Lögmannsstofan hafi óskað eftir uppgjöri á dómi Hæstaréttar í málinu nr. 90/1996 með bréfi til ríkislögmanns, dags. 11. nóvember 1996. Ríkissjóðsávísun hafi verið gefin út daginn eftir og lögð inn á bankareikning lögmannsstofunnar 19. sama mánaðar. Afgreiðsla launa starfsmanna, sem hafi átt rétt á greiðslu biðlauna í kjölfar dóms Hæstaréttar, hafi farið fram hjá Síldarverksmiðjunum en ekki hjá starfsmannaskrifstofu fjármálaráðuneytisins. Því hafi þurft að afla gagna frá SR-mjöli hf. til að reikna fjárhæð biðlauna í hverju tilviki svo og dráttarvexti. Hinn 25. nóvember 1996 hafi ráðuneytið óskað eftir umsögn og upplýsingum um launa- og ráðningarkjör þeirra sömu starfsmanna sem nú hafi höfðað mál til heimtu biðlauna. Afrit þess bréfs hafi verið sent lögmönnum Mörkinni 1 og tekið fram að afgreiðsla biðlaunanna myndi frestast þar til umbeðnar upplýsingar lægju fyrir. Svarbréf SR-mjöls hf. hafi borist starfsmanna­skrifstofunni 10. desember 1997. Þá hafi verið hafist handa við útreikning á launum og dráttarvöxtum. Ráðuneytið hafi jafnframt fengið frekari upplýsingar frá Kristjáni Erni Ingibergssyni, fjármálastjóra SR-mjöls og fyrrum starfsmanni Síldarverksmiðja ríkisins, stefnanda í máli þessu. Kristján Örn hafi m.a. veitt upplýsingar um bankareikninga sem starfsmenn hafi kosið að biðlaunin yrðu greidd inn á og hafi upplýst þá, að beiðni starfsmannaskrifstofunnar, um fyrirhugaðan greiðsludag. Af hálfu þeirra hafi verið lögð á það áhersla að greiðslur færu fram fyrir áramót m.a. vegna væntanlegs fjármagns­tekjuskatts. Þótt lögmannsstofan hafi ritað ráðuneytinu öðru sinni innheimtubréf 18. nóvember 1996, og þá fyrir starfsmennina níu sem hafi átt rétt til biðlauna eftir að dómur Hæstaréttar hafði gengið, telur stefndi það ekki fela í sér skyldu til greiðslu biðlauna starfsmannanna inn á reikning lögmannsstofunnar auk lögmannskostnaðar. Enginn ágreiningur hafi verið um skyldu stefnda til greiðslu biðlauna eftir að dómur Hæstaréttar frá 7. nóvember 1996 lá fyrir enda hafi þau verið gerð upp strax og búið hafi verið að afla gagna og sannreyna þær upplýsingar sem fram hafi komið um launakjör starfsmanna. Engin þörf hafi verið á lögmannsaðstoð í samskiptum starfsmanna við ráðuneytið, enda hafi ekki verið til að dreifa neinum ágreiningi við þá, hvorki um málsatvik, lagatúlkun né upphæð biðlauna. Það eitt að einstaklingur kjósi að leita sér aðstoðar lögmanns í samskiptum við þriðja aðila feli ekki í sér skyldu þriðja aðila til að greiða fyrir lögmannsaðstoð og þaðan af síður þegar enginn ágreiningur sé um réttmæti kröfu eftir að dómur Hæstaréttar hafi gengið í máli sem stefndi hafi áður lýst að hefði fordæmisgildi. Stefndi ítrekar að málinu sé stefnt inn til greiðslu biðlauna sem séu sannanlega greidd. Stefnan sé nánast orðrétt og efnislega samhljóða stefnu útgefinni 23. júní 1995 í máli Guðnýjar Árnadóttur gegn ríkissjóði Íslands, en í því máli hafi verið deilt um skyldu til greiðslu biðlauna. Stefnandi byggi kröfugerð sína á sömu lagasjónarmiðum og þar hafi verið gert þrátt fyrir að ekki sé um þau deilt eftir dóm Hæstaréttar frá 7. nóvember 1996. Málinu sé nú eigi að síður stefnt inn til greiðslu biðlauna, launa sem stefnanda hafi þegar verið greidd að fullu. Stefnandi ekki gert neinar athugasemdir við fjárhæð greiðslunnar og móttekið hana fyrir rúmu ári, án fyrirvara um að krafan hafi ekki verið efnd. Þrátt fyrir að stefnukrafan sé í engu sundurliðuð með því að hluti greiðslunnar 20. desember 1996 hafi gengið til greiðslu á öðru en biðlaunum og dráttarvöxtum og þrátt fyrir að mál þetta sé því ekki höfðað til greiðslu á innheimtukostnaði, þá sé það mat stefnda að stefnandi hafi ekki sýnt fram á að hann hafi þurft að greiða kostnað vegna uppgjörs ríkissjóðs á biðlaunagreiðslu til hans þar sem enginn reikningur eða greiðslukvittun þess efnis hafi verið lögð fram. Þar sem umkrafin og óumdeild fjárhæð biðlauna auk dráttarvaxta til greiðsludags hafi þegar verið innt af hendi til stefnanda beri að sýkna hann af öllum kröfum í máli þessu. Þar sé vísað til almennra reglna kröfuréttar um endalok kröfu við greiðslu, sbr. og 1. mgr. 9. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. Þá bendir stefndi á að starfsmannaskrifstofa fjármálaráðuneytisins hafi annast allan útreikning á biðlaunum og dráttarvöxtum og enn sé ítrekað að stefnandi hafi engum athugasemdum hreyft við þann útreikning. Stefnukrafan sé í samræmi við útreikning starfsmannaskrifstofunnar en ekki innheimtubréf lögmannsstofunnar dags. 18. nóvember 1996. Á það sé bent að lögmannsskrifstofan hafi í engu tilviki reiknað launin rétt, ýmist ofreiknað þau eða vanreiknað. Í þessu máli nemi mismunurinn 12.877 kr. VI. Niðurstaða. Stefnandi kom fyrir dóm og kvað stefnda ríkið hvorki skulda sér biðlaun né dráttarvexti af þeim. Þegar litið er á dómkröfur stefnanda sést að í raun er ekki verið að krefja um greiðslu biðlauna. Enda er óumdeilt að þau hafa verið greidd þann 20. desember 1996 þó að stefnandi krefjist greiðslu þeirra allt að þeirri upphæð sem greidd hefur verið. Dómkrafan er með öðrum orðum ekki til staðar. Í kröfurétti gildir sú almenna regla að endalok kröfu eru við greiðslu hennar. Stefnandi hefur því ekki með málatilbúnaði sínum sýnt fram á að hann hafi lögvarða hagsmuni af að fá niðurstöðu í málinu. Í kröfugerð sinni leggur stefnandi útreikning starfsmannaskrifstofu fjármála­ráðu­neytisins til grundvallar og er fjárhæð kröfunnar því einnig óumdeild. Ljóst er að biðlaun auk dráttarvaxta voru greidd eins fljótt og auðið var eftir að dómur í máli nr. 90/1996 var kveðinn upp í Hæstarétti, en með bréfi 1. júlí 1996 til lögmannsstofu stefnanda var viðurkennt af hálfu stefndu fordæmisgildi dómsins. Síðara innheimtubréf lögmannsstofunnar frá 18. nóvember 1996 var því óþarft. Af því sem hér að framan hefur verið rakið er ljóst að í öllum frágangi biðlaunagreiðslna naut starfsmannaskrifstofan í engu aðstoðar lögmannsstofunnar heldur starfsmanna SR-mjöls hf., fyrrum starfsmanna Síldarverksmiðja ríkisins. Tæpu ári eftir greiðslu biðlauna auk dráttarvaxta, inn á bankareikning stefnanda, höfðar hann málið ásamt átta öðrum umbjóðendum lögmannsstofunnar, sem einnig höfðu verið starfsmenn Síldarverksmiðja ríkisins en voru nú starfsmenn SR-mjöls hf. Stefna sú sem birt var í þessum níu málum virðist vera að mestu leyti sama stefna og í Hæstaréttarmálinu nr. 90/1996: Guðný Árnadóttir gegn íslenska ríkinu, í lítið breyttri mynd, þrátt fyrir að aðstæður væru nú allt aðrar. Með vísan til þess sem hér að framan greinir virðist skína í gegn sú fyrirætlan stefnanda og lögmanns hans að fá dóm um málskostnaðarkröfu lögmannsstofunnar Lögmanna Mörkinni 1 og að stefnda íslenska ríkið beri þann kostnað. Það er stefnda íslenska ríkinu óviðkomandi hvort stefnandi kýs að ráða sér lögmann til að koma fram fyrir hans hönd í samskiptum aðila. Stefndi íslenska ríkið gaf ekkert tilefni til að mál þetta yrði höfðað enda krafa um biðlaun auk dráttarvaxta fyrir löngu greidd og móttekin án fyrirvara. Er málshöfðun þessi því með öllu þarflaus og mátti umboðsmanni stefnanda vera ljóst að dómkröfur í máli þessu væru haldlausar. Þegar litið er til þess sem hér að framan er rakið er stefnda íslenska ríkið sýknað af öllum kröfum stefnanda. Málskostnaður fellur niður. Halla Bachmann Ólafsdóttir, settur héraðsdómari, kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefnda, íslenska ríkið, er sýknað af öllum kröfum stefnanda, Kristjáns Arnar Ingibergssonar. Málskostnaður fellur niður.

Mál nr. 258/1998

Skaðabótamál Dýr

Ö krafði M um skaðabætur vegna höfðuáverka sem hún taldi að hundur í eigu M hefði valdið sér. Þegar litið var til framburðar vitna, sem verið höfðu að leik með Ö þegar atvikið átti sér stað, upphaflegrar frásagnar móður Ö, og þess að ekki var hlutast til um það af hálfu Ö að láta fara fram frekari rannsókn á slysinu, var ekki talið nægilega sannað að hún hefði slasast af völdum hundsins. Var M því sýknaður af kröfu Ö.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 22. júní 1998 að fengnu áfrýjunarleyfi. Hann krefst aðallega sýknu af kröfum gagnáfrýjanda, en til vara að kröfur verði lækkaðar. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi 14. október 1998. Hún krefst þess aðallega að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða sér bætur að fjárhæð 250.000 krónur með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 2. maí 1990 til 27. desember 1990, en með dráttarvöxtum samkvæmt 10. gr. vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Til vara krefst hún þess að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur að öðru leyti en því að dráttarvextir verði dæmdir frá 23. maí 1993 til greiðsludags. Þá krefst hún málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. I. Ágreiningslaust er með aðilum, að gagnáfrýjandi, þá tæplega fimm ára gömul, hafi meitt sig, er hún var að leik ásamt tveimur leiksystrum sínum 2. maí 1990. Hún hafi hlotið þrjú sár á höfði, vinstra megin ofarlega í hársverði, sem gert var að á slysadeild Borgarspítalans samdægurs. Móðir gagnáfrýjanda fór til lögreglunnar 7. sama mánaðar og kærði íbúa að Akraseli 19 í Reykjavík fyrir ólöglegt hundahald og að hundur í þeirra eigu hafi valdið skaða. Hún bar og fyrir lögreglunni við þetta tækifæri, að dóttir sín hefði sagt sér að hundur aðaláfrýjanda hefði bitið hana. Hún hafi lýst því “þannig að hún hefði verið að leika sér á gangstéttinni framan við Akrasel 19, þegar hundurinn hefði komið og stokkið á hana og bitið ofantil í höfuðið.” Aðaláfrýjandi var spurður um þetta af lögreglunni 20. september sama árs og er meginefni skýrslu hans rakið í héraðsdómi. Þar er einnig getið læknisvottorða þeirra, sem aflað var af hálfu móður gagnáfrýjanda. Lögmaður hennar ritaði áfrýjanda bréf 27. desember 1990. Þar segir að móðir gagnáfrýjanda hafi leitað til lögmannsins vegna dóttur sinnar til að gæta hagsmuna hennar vegna atviksins “þegar hundur yðar kom og beit hana.” Var óskað eftir viðræðum um skaðabætur gagnáfrýjanda til handa, og þess vænst að aðaláfrýjandi hefði samband fljótlega eftir áramótin. Það gerði aðaláfrýjandi með bréfi lögmanns síns 24. janúar 1991, þar sem óskað var eftir fundi hið fyrsta vegna málsins. Aðaláfrýjandi mun hins vegar ekkert hafa heyrt frá gagnáfrýjanda eftir þetta fyrr en með stefnu málsins, sem gefin var út 20. maí 1997, þegar sjö ár voru liðin frá atburðinum. Þegar málið var höfðað lágu aðeins fyrir um aðdraganda slyssins tvær fyrrnefndar lögregluskýrslur frá 7. maí og 20. september 1990. Fyrir dómi voru svo teknar skýrslur af málsaðilum, móður gagnáfrýjanda og annarri þeirra leiksystra hennar, sem með henni voru í umrætt sinn. II. Aðaláfrýjandi reisir sýknukröfu sína á því, að ósannað sé að hundur hans hafi bitið gagnáfrýjanda og valdið henni því tjóni, sem hún krefur bóta fyrir. Ekkert sé því til sönnunar í málinu, en gagnáfrýjandi beri um það sönnunarbyrði. Fyrir héraðsdómi bar gagnáfrýjandi, að hún hafi verið að klappa hundinum og rekist upp í nef eða auga á honum og þá hafi hann stokkið á hana og bitið í höfuðið. Henni hafi þótt hundurinn mjög skemmtilegur, hann hafi verið hlýðinn og ekki grimmur. Hún hafi farið að gráta og farið áleiðis heim til sín. Þá hafi aðaláfrýjandi komið og farið með sig heim. Hún mundi ekki, hvort hún hafi sagt honum hvað gerst hafði, en skýrt móður sinni frá því, þegar þær fóru á slysadeildina. Leiksystir gagnáfrýjanda, Sólveig Lind Helgadóttir, sem var tæplega fimm ára gömul þegar atvikið gerðist, kom fyrir héraðsdóm og bar, að hún myndi vel eftir atvikum. Hún hafi verið að leika sér með gagnáfrýjanda og annarri leiksystur í garðinum hjá aðaláfrýjanda að Akraseli 19. Þær hafi verið að leika sér með hundinum. Gagnáfrýjandi hafi sett fingur upp í nefið á honum og hundurinn hafi urrað. Gagnáfrýjandi hafi þá hörfað aftur á bak og dottið á hraunvegg, sem var þarna fyrir aftan hana, og fengið sár á höfuðið. Hún hafi oft leikið sér við hundinn, sem hafi verið góður og þeim hafi þótt vænt um hann. Gagnáfrýjandi bar fyrir dómi að hin leiksystir sín, sem ekki kom fyrir dóm, hafi lýst atvikum svo, að gagnáfrýjandi hafi dottið og hundurinn ekki bitið hana. Þegar litið er til eindregins framburðar vitnisins Sólveigar Lindar, svo og til þess að frásögn móður gagnáfrýjanda í upphafi um lýsingu dóttur sinnar á atburðinum er ekki samhljóða frásögn gagnáfrýjanda sjálfrar fyrir dómi, og loks litið til þess, að af hálfu gagnáfrýjanda var ekki í tæka tíð hlutast til um að láta fara fram frekari rannsókn á slysinu en þá, sem gerð var af lögreglu á árinu 1990, verður ekki talið nægilega sannað að hún hafi slasast á höfði af völdum hunds aðaláfrýjanda. Ber því að sýkna aðaláfrýjanda af kröfum gagnáfrýjanda. Eftir atvikum er rétt að hvor aðila beri sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Magnús Einarsson, skal vera sýkn af kröfum gagnáfrýjanda, Önnu Maju Albertsdóttur, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 6. febrúar 1998. Árið 1998, föstudaginn 6. febrúar, er í Héraðsdómi Reykjavíkur í málinu nr. E-2467/1997 Erla Haraldsdóttir f.h. ófjárráða dóttur Önnu Maju Albertsdóttur gegn Magnúsi Einarssyni kveðinn upp svofelldur dómur: Mál þetta, sem dómtekið var 9. janúar sl., var höfðað með stefnu birtri 23. maí 1997. Stefnandi er Erla Haraldsdóttir, kt. 050149-7499, áður til heimilis að Urðarholti 3, Mosfellsbæ, nú til heimilis að Bústaðavegi 63, Reykjavík, f.h. ófjárráða dóttur, Önnu Maju Albertsdóttur, til heimilis að sama stað. Stefndi er Magnús Einarsson, kt. 010768-3499, áður til heimilis að Akraseli 19, Reykjavík. nú til heimilis að Grandavegi 45, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda: Að stefndi greiði stefnanda 800.000 krónur með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 2. maí 1990 til 27. desember 1990 en með dráttarvöxtum samkvæmt 10. gr. sömu laga frá þeim degi til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar að skaðlausu samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi. Dómkröfur stefnda: Stefndi krefst sýknu af öllum kröfum stefnanda. Til vara krefst stefndi þess að stefnukröfur verði lækkaðar stórlega. Þá krefst stefndi þess að stefnandi og lögráðamaður stefnanda verði dæmdir in solidum til greiðslu málskostnaðar að skaðlausu skv. mati dómsins að viðbættum virðisaukaskatti. Málavextir Hinn 2. maí 1990 varð dóttir stefnanda, Anna Maja Albertsdóttir, fyrir áverka þar sem hún var að leik með stöllum sínum, Sólveigu Helgadóttur og Guðrúnu Hjartardóttur. Þær stöllur voru að leika sér við hund stefnda. Að sögn stefnda, sem staddur var í bílskúr rétt hjá, heyrði hann urr í hundi sínum og stuttu síðar barnsgrát. Hann fór út og sá Önnu Maju grátandi og fór með hana heim til hennar. Að sögn stefnda minntist Anna Maja ekkert á að hundurinn hefði bitið hana. Stefnandi segir að barnið hafi sagt þá er þær voru á leið á slysavarðstofu að hundurinn hafi bitið sig. Á slysavarðstofu var gert að sárum Önnu Maju en þau voru þrjú sár v. megin í hársverði yfir eyra, af stærðinni 1,5 + 1,5 + 2,0 cm og gátu verið eftir hundsbit eins og segir í framlögðu vottorði Leifs Jónssonar yfirlæknis á slysadeild, dags. 23. júlí 1990. Hann annaðist ekki Önnu Maju þegar komið var með hana á slysavarðstofu. Í vottorði Ísaks Hallgrímssonar læknis, dags. 21. febrúar 1996, segir að stefnandi hafi komið með dóttur sína til læknisins 11. maí 1990 í saumatöku. Við saumatöku hafi sárin verið vel gróin, en stúlkan beri varanleg merki þessa óhapps. Hún hafi þrjú hárlaus ör eftir þetta af fyrrnefndri stærð og talsverð óþægindi einkum kláði í þeim eftir sund. Í vottorði Jóns Guðgeirssonar læknis, dags. 10. apríl 1996, segir m.a.: „Við skoðun í dag er hún með 3 blettaskalla aftan við og v. megin við hvirfil. Stærsta sárið, sem er aftast og mest áberandi, er 5 x 2 cm á stærð en hin eru 5 x 1 og 1,5 x 1 cm á stærð.” Hinn 7. maí 1990 kærði stefnandi íbúa að Akraseli 19 fyrir ólöglegt hundahald og það að hundur í þeirra eigu hafi valdið skaða. Hinn 20. sept. 1990 mætti stefndi hjá lögreglu vegna kæru þessarar. Hann kvaðst vera eigandi hundsins, sem hafi fengið að ganga laus við einbýlishúsin í Akraseli þegar hann væri að störfum við húsið eða í bílskúr og sagði hann hundinn þá vera undir eftirliti sínu. Aðallega hafi hundurinn haldið sig við hús númer 14 og þar hafi hann verið með samþykki eigenda. Stefndi sagði að hinn 2. maí 1990 um kl. 18:00 hafi hundurinn verið þarna inni á lóðinni og börn verið að leik þar og hafi allt farið vel fram. Stúlkan Anna Maja hafi verið að leika sér hjá hundinum við húsvegginn á húsi nr. 14. Skömmu síðar kvaðst stefndi hafa heyrt að stúlkan fór að gráta og hafi hann þá hlaupið til hennar og hún sagst hafa dottið utan í húsið. Stefndi kvaðst hafa fylgt stúlkunni heim og þar hafi móðir hennar tekið á móti henni. Stefndi kvaðst ekki geta sagt um það hvort hundur hans hafi bitið stúlkuna eða ekki, en rétt áður en stúlkan fór að gráta hafi hann heyrt ýlfur í hundinum svona eins og dýr senda frá sér þegar þau eru meidd eða þess háttar. Hann kvaðst hafa talið að stúlkan hefði dottið á húsvegginn sem sé grófhraunaður. Stúlkan hafi svo leikið sér við hundinn daginn eftir og ekki virst vera neitt hrædd við hann. Þá er Anna Maja varð fyrir ofangreindum áverka hafði stefndi ekki leyfi til hundahalds. Leyfið fékk hann 16. október 1990. Mál þetta höfðar stefnandi til heimtu bóta til handa dóttur sinni úr hendi stefnda. Málsástæður og rökstuðningur stefnanda Stefnandi byggir kröfur sínar á almennum reglum skaðabótaréttar um bætur vegna tjóns af völdum dýra, sbr. einkum lög um hundahald og varnir gegn sullaveiki nr. 7/1953, 3. gr. sbr. lög nr. 41/1965 og lög nr. 81/1988 um hollustuhætti og heilbrigðiseftirlit, 18. gr., sbr. rgl. nr. 305/1989 um hundahald í Reykjavík en stefnda hafi í fyrsta lagi verið óheimilt að hafa hund sinn í Reykjavík og jafnframt hafi stefnda borið að tryggja að hundurinn myndi ekki valda skaða. Um rökstuðning er af hálfu stefnanda vísað í framangreint vottorð Jóns Guðgeirssonar m.a. ályktun læknisins sem er svohljóðandi: „Um er að ræða 10 ára gamla stúlku, sem hlaut þrjú sár eftir hundsbit, v. megin aftan við hvirfil, þegar hún var 4 ára gömul. Síðan hefur hún haft þrjá hárlausa bletti þar og eru þeir allir mjög áberandi og ekki að vænta breytinga til batnaðar úr þessu og því hér um varanlegt lýti að ræða.” Stefnandi telur bótakröfu mjög í hóf stillt. Vaxtakrafa stefnanda er byggð á lögum nr. 25/1988 (svo) og málskostnaðarkrafa á lögum nr. 91/1991. Málsástæður og rökstuðningur stefnda Af hálfu stefnda er því mótmælt sem röngu og ósönnuðu að hundur hans, Bjartur, hafi bitið stefnanda í höfuðið þann 2. maí 1990. Í málinu liggi ekki fyrir nein haldbær sönnunargögn um það, annað en yfirlýsing móður Önnu Maju fyrir lögreglu og hjá læknum án þess að fyrir liggi óháð og sjálfstæð samtímarannsókn á sárum stefnanda. Þá sé ekki gerð minnsta tilraun til að upplýsa um eðli áverka, mögulega áverkavalda o.s.frv. Öll gögn stefnanda eigi það sammerkt að vera endursagnir skýrslu- og eða vottorðagefenda eftir frásögn móður stefnanda. Í hnotskurn séu því öll málsatvik frásögn móður stefnanda einnar. Þau fátæklegu læknisfræðilegu gögn sem stefnandi hafi lagt fram sanni á engan hátt að sár á höfði stefnanda séu óyggjandi eftir hundsbit, hvað þá eftir hund stefnda, sbr. yfirlýsingu Leifs Jónssonar yfirlæknis á slysadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur, sem fyrst hafi annast stefnanda. Sárin hafi getað myndast við hvers konar aðrar ákomur, svo sem hrösun eða fall á höfuðið, t.d. utan í grófan vegg. Þá hafi foreldrar stefnanda einnig haldið hund á sínu heimili, sem talinn sé hafa verið óskráður á þessum tíma. Sár stefnanda hafi ekki verið rannsökuð á þann hátt að fyrir liggi upplýsingar um orsök þeirra svo að hafið sé yfir vafa. Hafi stefnda hvorki verið tilkynnt um að slík rannsókn hafi farið fram né honum gefinn kostur á að gæta hagsmuna sinna við slíka rannsókn. Læknisvottorð sem liggi fyrir í málinu séu hvorki sönnun fyrir því að stefnandi hafi verið bitinn af hundi né að hundur stefnda hafi verið þar að verki. Þau séu um margt ófullkomin og stangist á í veigamiklum atriðum. Þá sé mjög langt um liðið síðan meint atvik átti sér stað. Í málinu liggi ekki fyrir gögn um það hvort stefnandi hafi síðar leitað til slysadeildar eða lækna vegna áverka á höfði. Telur stefndi það nauðsynlegt m.a. þar sem í yfirlýsingu Leifs Jónssonar læknis sé fjallað um sár vinstra megin í hársverði yfir eyra. Af framlögðum ljósmyndum megi hins vegar ráða að umrædd sár séu rétt aftan við hvirfil, því sem næst á miðju höfði. Telur stefndi verulegan vafa leika á um að um sömu áverka sé að ræða miðað við atvikalýsingu stefnanda. Styðjist það einnig við vottorð Ísaks Hallgrímssonar læknis og fyrrgreint vottorð Leifs Jónssonar, þar sem áverkar séu taldir minni háttar og einungis eitt spor tekið í hvern skurð þannig að einungis ör hafi verið sjáanleg. Af hálfu stefnda er því mótmælt að stefndi hafi ekki sinnt bréfi lögmanns stefnanda, dags. 27. des. 1990. Kristján Ólafsson hrl. hafi ritað lögmanni stefnanda bréf 24. janúar 1991 og óskað eftir viðræðum. Því bréfi hafi ekki verið svarað né gerður reki að heimtu bóta fyrr en með málsókn þessari. Af hálfu stefnda er því mótmælt að stefndi hafi haldið hund sinn ólöglega. Stefndi hafi sótt um leyfi þann 25. maí 1990 í samræmi við samþykkt nr. 305/1989 og hafi fengið það útgefið þann 16. okt. 1990. Eigi sé skylt að sækja um leyfi fyrir hund fyrr en í fyrsta lagi þegar hundur hefur náð 3ja mánaða aldri, sbr. 4. mgr. 3. gr. fyrrgreindrar samþykktar. Sýknukrafa stefnda er á því byggð að ósannað sé að hundur í eigu hans hafi valdið stefnanda því tjóni sem málatilbúnaður hans byggir á, þ.e. að hundurinn hafi bitið stefnanda, þó svo hafi verið að sár á höfði stefnanda séu eftir slíkt bit. Stefnandi beri sönnunarbyrði fyrir því að hið bótaskylda atvik hafi átt sér stað og með þeim hætti að stefndi sé skaðabótaskyldur samkvæmt almennum skaðabótareglum, þ.e. að stefndi hafi sýnt af sér saknæma háttsemi, sem sé orsök tjóns stefnanda, sem auk þess hafi verið vávænt. Því er mótmælt ex tuto að ábyrgð stefnda sé hlutlæg en ekki sé byggt á slíkri málsástæðu í stefnu og komi hún því að lögum ekki til álita. Gögn þau er stefnandi byggi á sanni á engan hátt þá atburðarás sem fram komi í stefnu. Sé þar ýmist um að ræða yfirlýsingar móður stefnanda eða annarra vandamanna hennar og frásögn sömu aðila af atburðum hjá læknum og lögreglu. Þá beri stefnandi sönnunarbyrði um fjárhæð tjónsins en hvorki liggi fyrir nein gögn um það né vottorð er sýni að hve miklu leyti hægt sé að laga lýti á höfði stefnanda, sem bótakrafa stefnanda lúti eingöngu að. Fram komi í framlögðum læknisvottorðum að með einfaldri aðgerð sé hægt að lagfæra ör og bletti þá sem stefnt virðist út af. Bótakröfu er hafnað á þeim grunni að óvíst sé um endanleg lýti stefnanda og þar af leiðandi miskabótafjárhæð. Verði því ekki komist hjá að sýkna stefnda þar sem endanlegar afleiðingar hins meinta tjóns hafi ekki komið fram. Verði talið að hundur stefnda hafi bitið stefnanda sé við stefnanda að sakast. Stefnandi hafi oft og einatt leikið sér með hundinn enda hafi foreldrar stefnanda haldið hund á heimili sínu. Hundur stefnda hafi aldrei bitið frá sér, en þó sé það vitað að hundar kunni að glefsa séu þeir áreittir verulega. Hafi sú orðið raunin í þessu tilfelli, þá sé ekki við annan að sakast en stefnanda sjálfan og verði hann því að bera tjón sitt sjálfur. Fjárkrafa stefnanda, hafi hún einhvern tímann stofnast, sé löngu fallin niður fyrir tómlæti og eða fyrningu. Liðin séu um sjö ár frá því að meintur atburður gerðist og hafi stefnandi ekki gefið stefnda minnsta tilefni til að ætla að sækja ætti til hans bætur frá því að stefnanda var ritað bréf 24. janúar 1991. Aðgerðarleysi stefnanda kunni að hafa valdið stefnda réttarspjöllum varðandi varnir sínar og verði ekki metið öðru vísi en að stefnandi hafi fyrirgert meintum rétti sínum til bóta. Verði ekki fallist á sýknukröfu stefnda er þess krafist að stefnufjárhæð verði lækkuð stórlega. Í því sambandi er af hálfu stefnda vísað til málsástæðna sem raktar hafa verið hér að framan um sakarábyrgð og eigin sök stefnanda. Þá geri stefnandi eingöngu fjárkröfu vegna miska út af lýtum án þess að nokkurt eiginlegt fjártjón liggi fyrir. Sé upphæð sú sem stefnandi krefjist fyrir í engu samræmi við dómvenju um fjárhæð miskabóta auk þess sem umrædd lýti séu minni háttar og vart sjáanleg nema til komi sérstök hárgreiðslumeðferð til að draga þau fram svo sem sjá megi á framlögðum ljósmyndum. Þá beri og að líta til þess að samkvæmt vottorði Leifs Jónssonar megi eyða lýtunum eð draga verulega úr þeim með einfaldri aðgerð. Komi til bótaákvörðunar beri og að líta til þess að miða verði bætur við verðlag á slysdegi enda sé krafist vaxta frá þeim tíma. Þá er vaxtakröfum stefnanda sérstaklega mótmælt þar sem stefnandi hafi ekki gert reka að innheimtu bóta fyrr en sjö árum eftir hið meinta skaðabótaskylda atvik. Stefnandi eigi ekki að vinna rétt til dráttarvaxta með því að draga málssókn að ófyrirsynju. Venju samkvæmt beri bætur vegna líkamstjóna ekki dráttarvexti fyrr en í fyrsta laga frá því tímamarki er fjárhæð er staðreynd og kynnt meintum tjónvaldi svo að hann geti tekið til hennar afstöðu. Slíkt hafi ekki verið gert og þegar af þeirri ástæðu beri í mesta lagi að miða við uppkvaðningu dóms eða þingfestingu málsins. Hvað sem öðru líður séu vextir eldri en fjögurra ár fyrndir. Í aðalkröfu stefnda er vísað til almennra reglna skaðabótaréttar um sönnun og sönnunarbyrði, orsök og sennilega afleiðingu, culpa og eigin sök og reglna kröfuréttar um fyrningu og tómlæti. Í varakröfu vísar stefndi einnig til almennra reglna skaðabóta- og kröfuréttar, ákvæða fyrningarlaga og dómvenju. Stefndi byggir kröfu sína um málskostnað á XXI. kafla laga nr. 91/1991. Um virðisaukaskatt á málflutningsþóknun vísar stefndi til laga nr. 50/1988 en stefndi sé ekki virðisaukaskattskyldur aðili. Við aðalmeðferð málsins komu fyrir dóm til skýrslugjafar stefnandi Erla Haraldsdóttir, dóttir hennar Anna Maja Albertsdóttir, stefndi og vitnin Jón Þórarinn Magnússon hundaeftirlitsmaður, Sólveig Lind Helgadóttir og Nanna Ólafsdóttir. Niðurstaða Eftir því sem fram er komið voru ekki aðrir sjónarvottar að atvikum þá er dóttir stefnanda, Anna Maja Albertsdóttir, varð fyrir áverka þeim sem málið er af risið en Sólveig Lind Helgadóttir og Guðrún Hjartardóttir. Þær stöllur, Anna Maja fædd 3. júlí 1985 og Sólveig fædd 27. ágúst 1985, hafa því verið tæplega fimm ára þá er þetta var. Samkvæmt því sem fram kemur í greinargerð stefnda er Guðrún Hjartardóttir fædd 23. júní 1986 og hefur því verið tæplega fjögurra ára. Nú eru tæp átta ár liðin frá atburðinum. Fram kom hjá stefnanda að Leifur Jónsson læknir hafi ekki annast Önnu Maju. Hún hafi farið einu sinni til Ísaks Hallgrímssonar vegna þessa, en hann tók saumana. Jón Guðgeirsson læknir hafi skoðað Önnu Maju einu sinni vegna vottorðsins. Ekkert hafi verið kannað hvort hægt sé að lagfæra lýti stúlkunnar. Hér fyrir dómi bar Anna Maja að hún hafi í umrætt sinn verið að klappa hundinum og hafi hún rekið hendina upp í nasir á hundinum og hann stokkið á hana og bitið. Hún hafi dottið þegar hundurinn stökk á hana. Hundurinn hafi hvorki fyrir né eftir þetta reynt að bíta hana. Fram kom hjá Sólveigu Lind Helgadóttur að þær þrjár, hún, Guðrún og Anna Maja hafi verið að leika sér í garði stefnda að Akraseli 19. Anna Maja hafi sett fingur í nefið á hundinum. Hundurinn hafi þá urrað og Anna Maja dottið utan í húsvegg. Sólveig kvaðst viss um að hundurinn hefði ekki bitið Önnu Maju, hún hafi dottið á vegg. Fram kom hjá stefnda að hinn 2. maí 1990 hafi hundur hans gengið laus í garði hans og í garði við hús nr. 14 við Akrasel. Stefndi kvaðst hafa heyrt hundsýlfur og svo barnsgrát. Hann sá dóttur stefnanda, sem hélt um höfuðið og grét. Stefndi fór með stúlkuna til móður hennar. Hann kvaðst hafa spurt stúlkuna hvort hún hefði dottið og hún játað því. Í framlögðum læknisvottorðum kemur fram að áverkar Önnu Maju geti stafað af hundsbiti en ekki er þar fullyrt að áverkarnir stafi af hundsbiti. Ekki hefur verið lagt fram vottorð frá þeim lækni sem gerði að sárum stúlkunnar. Þegar það er virt sem hér að framan hefur verið rakið og þá sérstaklega framburður stefnda þykja þær líkur vera fyrir því að hundur stefnda hafi valdið áverka þeim sem málið er afrisið að fella beri bótaábyrgð á stefnda á tjóni dóttur stefnanda, Önnu Maju Albertsdóttur, vegna áverkans. Þrátt fyrir verulegan drátt af hálfu stefnanda verður ekki talið að bótaréttur stefnanda sé niður fallinn fyrir tómlæti. Þegar þau þrjú læknisvottorð sem lögð hafa verið fram eru skoðuð sést að lýsing á stærð hárlausu blettanna í vottorði Jóns Guðgeirssonar, dags. 10. apríl 1996, passar ekki við lýsingu í vottorðum þeirra Leifs Jónssonar og Ísaks Hallgrímssonar. Lýsing þeirra Leifs og Ísaks á stærð blettanna passar betur við framlagðar ljósmyndir af hnakka Önnu Maju og er í meira samræmi við það sem sást við skoðun þá er Anna Maja kom fyrir dóm til skýrslugjafar. Þá sást einnig að hárlausu blettirnir eru ekki sjáanlegir við venjulega hárgreiðslu stúlkunnar. Ekki er um örorku að ræða vegna áverkans, heldur eingöngu útlitslýti sem dyljast við venjulega hárgreiðslu. Ekki hefur verið athugað hvort lagfæra megi lýti þessi. Fallast ber á það með stefnda að fjárhæð dómkröfu stefnanda sé í engu samræmi við dómvenju varðandi ákvörðun miskabóta. Eftir atvikum þykir mega ákveða bætur til handa dóttur stefnanda að álitum og teljast þær þannig hæfilega ákveðnar 100.000 krónur. Þá fjárhæð ber stefnda að greiða með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga frá 23. maí 1993 til uppkvaðningar dóms þessa en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags, en eldri vextir en fjögurra ára eru fyrndir skv. 2. tl. 3. gr. laga nr. 14/1905 um fyrningu skulda og annarra kröfuréttinda. Eftir atvikum þykir rétt að málskostnaður falli niður. Auður Þorbergsdóttir héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefndi, Magnús Einarsson, greiði stefnanda, Erlu Haraldsdóttur f.h. ófjárráða dóttur hennar, Önnu Maju Albertsdóttur, 100.000 krónur með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 23. maí 1993 til uppkvaðningar dóms þessa en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Málskostnaður fellur niður.

Mál nr. 386/1998

Kröfugerð Biðlaun Ómerking Frávísun frá héraðsdómi

Ó var í hópi starfsmanna Síldarverksmiðja ríkisins sem taldi sig eiga rétt á biðlaunum úr hendi ríkisins þegar hlutafélag tók við rekstri verksmiðjanna. Eftir að ríkið hafði í Hæstarétti verið dæmt til að greiða einum starfsmanni úr þessum hópi biðlaun, voru biðlaunin gerð upp ásamt dráttarvöxtum við aðra þá starfsmenn síldarverksmiðjanna sem nutu stöðu opinberra starfsmanna, þ.á m. Ó. Ó hafði leitað aðstoðar lögmanns vegna máls þessa. Eftir að ríkið hafði greitt biðlaunin, stefndi hún ríkinu til greiðslu þeirra. Var krafa hennar orðuð svo að krafist væri biðlauna, dráttarvaxta og málskostnaðar að frádreginni þeirri fjárhæð sem ríkið hafði þegar greitt. Talið var hugsanlegt að Ó ætti rétt á greiðslu innheimtulauna úr hendi ríkisins, en þar sem fyrrgreind kröfugerð þótti ekki endurspegla þann ágreining aðila sem leitað var lausnar á, né heldur voru sóknargögn við hann miðuð, var málinu vísað frá héraðsdómi.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 17. september 1998. Hann krefst þess að gagnáfrýjandi greiði sér biðlaun 1.508.854 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 122.925 krónum frá 1. ágúst 1993 til 1. september sama ár, af 245.850 krónum frá þeim degi til 1. október sama ár, af 368.775 krónum frá þeim degi til 1. nóvember sama ár, af 491.700 krónum frá þeim degi til 1. desember sama ár, af 623.210 krónum frá þeim degi til 1. janúar 1994, af 746.135 krónum frá þeim degi til 1. febrúar sama ár, af 869.060 krónum frá þeim degi til 1. mars sama ár, af 991.985 krónum frá þeim degi til 1. apríl sama ár, af 1.114.910 krónum frá þeim degi til 1. maí sama ár, af 1.237.835 krónum frá þeim degi til 1. júní sama ár, af 1.368.760 krónum frá þeim degi til 1. júlí sama ár en af 1.508.854 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Til vara krefst hann skaðabóta sömu fjárhæðar og með sömu vöxtum. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til frádráttar kröfunum komi 2.274.450 krónur, sem gagnáfrýjandi greiddi 20. desember 1996. Málinu var gagnáfrýjað 13. nóvember 1998. Gagnáfrýjandi krefst staðfestingar niðurstöðu héraðsdóms um annað en málskostnað. Hann krefst og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Aðaláfrýjandi var í hópi fyrrum starfsmanna Síldarverksmiðja ríkisins sem leitaði aðstoðar Starfsmannafélags ríkisstofnana eftir að SR-mjöl hf. hafði tekið við rekstri síldarverksmiðjanna 1. ágúst 1993. Á árinu 1995 var höfðað mál til innheimtu biðlaunakröfu eins starfsmannsins. Eftir að héraðsdómur gekk í því máli í janúar 1996 hófst lögmaður starfsmannafélagsins handa við að afla upplýsinga um aðra starfsmenn verksmiðjanna, sem hugsanlega ættu samsvarandi réttindi. Innheimtubréf vegna sjö þessara starfsmanna, þar á meðal aðaláfrýjanda, voru send 5. júní 1996. Hæstiréttur kvað upp dóm í fyrrgreindu máli 7. nóvember 1996 og var þar fallist á biðlaunakröfur starfsmannsins. Biðlaunakröfur vegna annarra starfsmanna voru eftir það ítrekaðar og auk þess settar fram kröfur vegna tveggja starfsmanna í viðbót. Starfsmannaskrifstofa fjármálaráðuneytisins greindi lögmanni aðaláfrýjanda í héraði frá því 25. nóvember 1996 að óskað hefði verið eftir upplýsingum frá SR-mjöli hf. um ráðningarkjör starfsmannanna. Biðlaun ásamt dráttarvöxtum voru síðan greidd inn á launareikninga starfsmannanna 20. desember sama ár án þess að innheimtuþóknun væri greidd eða samráð haft við lögmenn starfsmannafélagsins um greiðsluna. Krafa aðaláfrýjanda er um greiðslu biðlauna auk dráttarvaxta og málskostnaðar, allt að frádreginni innborgun gagnáfrýjanda. Af gögnum málsins má ráða að biðlaun ásamt dráttarvöxtum voru greidd aðaláfrýjanda eftir uppkvaðningu dóms Hæstaréttar 7. nóvember 1996, H.1996.3417. Af greiðslunum varð ráðið hvað verið var að greiða. Aðaláfrýjandi taldi fyrir dómi að biðlaunin hefðu verið réttilega útreiknuð ásamt dráttarvöxtum og kvað gagnáfrýjanda ekki skulda sér biðlaun. Verður því að telja að biðlaunakrafan sé greidd ásamt dráttarvöxtum. Mál þetta var höfðað 11 mánuðum eftir að greiðslan hafði verið innt af hendi og er höfuðstóll kröfunnar miðaður við útreikning gagnáfrýjanda. Málið er þó höfðað eins og ágreiningur sé um biðlaunin og dráttarvexti af þeim. Bera kröfugerð og sóknarskjöl þessa merki. Af málinu má hins vegar ráða að raunverulegur ágreiningur aðilanna varðar greiðslu innheimtuþóknunar. Lögmaður aðaláfrýjanda hafði, þegar biðlaunin voru greidd, lagt í nokkra vinnu vegna innheimtu kröfunnar og getur því aðaláfrýjandi átt að greiða honum sanngjarna þóknun þess vegna. Var því hugsanlegt að gera þá kröfu á hendur gagnáfrýjanda að hann bætti aðaláfrýjanda þann kostnað, sem hann hefði haft af innheimtunni. Sú krafa rúmast hins vegar ekki innan kröfugerðar aðaláfrýjanda í héraði, eins og hún var fram sett, og sóknargögnin voru ekki miðuð við slíka kröfu. Þar sem kröfugerð verður að endurspegla þann ágreining aðila, sem leitað er lausnar á, og í sóknargögnum ber að leggja réttan grundvöll að máli verður ekki hjá því komist að ómerkja héraðsdóm og vísa málinu sjálfkrafa frá héraðsdómi. Rétt er, eins og málsatvikum er háttað, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur er ómerktur og málinu vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. . Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 30. júní 1998. Árið 1998, þriðjudaginn 30. júní er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur í málinu nr. E-5440/1997: Ólöf Markúsdóttir gegn íslenska ríkinu, kveðinn upp svohljóðandi dómur: Mál þetta sem dómtekið var 2. júní sl. er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Ólöfu Markúsdóttur, kt. 130943-7569, Hlíðarvegi 19, Siglufirði, gegn íslenska ríkinu með stefnu sem birt var 11. nóvember 1997. Dómkröfur stefnanda eru: Aðallega þær að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda biðlaun að fjárhæð 1.508.854 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 122.925 kr. frá 1. ágúst 1993 til 1. september 1993, af 245.850 kr. frá þeim degi til 1. október 1993, af 368.775 kr. frá þeim degi til 1. nóvember 1993, af 491.700 kr. frá þeim degi til 1. desember 1993, af 623.210 kr. frá þeim degi til 1. janúar 1994, af 746.135 kr. frá þeim degi til 1. febrúar 1994, af 869.060 kr. frá þeim degi til 1. mars 1994, af 991.985 kr. frá þeim degi til 1. apríl 1994, af 1.114.910 kr. frá þeim degi til 1. maí 1994, af 1.237.835 kr. frá þeim degi til 1. júní 1994, af 1.368.760 kr. frá þeim degi til 1. júlí 1994 en af stefnufjárhæð frá þeim degi til greiðsludags. Til vara er krafist skaðabóta sömu fjárhæðar og með sömu dráttarvaxtakröfu. Í báðum tilfellum er krafist málskostnaðar samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi og að stefndi verði dæmdur til að greiða virðisaukaskatt af aðkeyptri lögmannsþjónustu. Allt að frádregnum 2.274.450 kr. sem greiddar voru stefnanda 20. desember 1996. Dómkröfur stefnda eru: Stefndi krefst sýknu og greiðslu málskostnaðar úr hendi stefnanda að mati dómsins. I. Málsatvik séð frá sjónarhóli stefnanda. Stefnandi var starfsmaður Síldarverksmiðja ríkisins, þegar SR-mjöl hf. tók yfir rekstur Síldarverksmiðjanna 1. ágúst 1993. Stefnandi réð sig til hins nýja félags þegar við stofnun þess. Stefnandi fékk laun sín greidd fyrirfram, greiddi iðgjöld í lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins og var félagi í Starfsmannafélagi ríkisstofnana. Stefnandi var því ríkisstarfsmaður í skilningi laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins er hann gegndi starfi hjá Síldarverksmiðjum ríkisins. Með lögum nr. 20/1993 var ríkisstjórninni falið að stofna hlutafélag til að taka við rekstri Síldarverksmiða ríkisins. Á þeim grundvelli varð til hlutafélagið SR-mjöl hf. og tók það við rekstri Síldarverksmiðjanna þann 1. ágúst 1993. Í 7. gr. laga nr. 20/1993 kom fram að 14. gr. laga nr. 38/1954 ætti ekki við um þá starfsmenn sem tækju við starfi hjá SR-mjöli hf., en síðarnefnda greinin fjallaði um biðlaun ríkisstarfsmanna ef staða þeirra væri lögð niður og sambærileg staða hjá ríkinu stæði ekki til boða. Stefnanda var boðið starf hjá SR-mjöli hf. sem hún þáði. Stefnandi telur hins vegar að lög nr. 20/1993 geti ekki orðið til þess að hún sé svipt réttindum sem hún hafði áunnið sér sem ríkisstarfsmaður, skv. 1. gr. laga nr. 38/1954. Verði lagastoð til sviptingarinnar hins vegar talin fyrir hendi, telur stefnandi sig eiga að fá bætur fyrir þá sviptingu réttinda sem varð með l. nr. 20/1993. Í kjölfar dóms Hæstaréttar frá 7. nóvember 1996 í máli íslenska ríkisins gegn Guðnýju Árnadóttur, þar sem fyrrum starfsmanni Síldarverksmiðja ríkisins voru dæmd biðlaun vegna niðurlagningar stöðu hans hjá verksmiðjunni var með bréfi dags. 18. nóvember 1996 sett fram krafa um greiðslu biðlauna til stefnanda. Þann 20. desember 1996 greiddi stefndi 1.641.637 kr. inn á launareikning stefnanda. Sundurliðun þeirrar greiðslu er að finna í gögnum málsins. Stefnda hefur ekki talið sér skylt að bæta stefnanda þann kostnað sem hún hefur óhjákvæmilega hlotið af aðstoð lögmanns við innheimtu biðlauna. Því sé málssókn nauðsynleg. II. Málsatvik séð frá sjónarhóli stefnda. Stefndi lýsir málsatvikum á eftirfarandi hátt. Stefnandi hafi verið starfsmaður Síldarverksmiðjanna og sé nú starfsmaður SR-mjöls. Þegar niðurstaða hafi legið fyrir í máli Guðnýjar Árnadóttur gegn ríkissjóði, í Hæstaréttarmálinu nr. 90/1996 þann 7. nóvember 1996, hafi verið óumdeilt að stefnandi hafi átt rétt til greiðslu biðlauna með vísan til 14. gr. laga nr. 38/1954. Stefnanda hafi þá verið greidd biðlaun með dráttarvöxtum þann 20. desember 1996. Fjárhæð biðlaunanna sé ekki umdeild, né útreikningur dráttarvaxta miðað við greiðsludag. Eigi að síður höfði stefnandi mál þetta til greiðslu biðlauna ásamt dráttarvöxtum. III. Framburður stefnanda. Stefnandi gaf skýrslu fyrir dómi. Hún kannaðist ekki við að ríkið skuldaði sér biðlaun. Í málinu liggur frammi minnisblað Önnu Sigríðar Örlygsdóttur. Anna Sigríður Örlygsdóttir sem er starfsmaður fjármálaráðuneytisins hafði ekki tök á því að staðfesta minnisblaðið fyrir dómi, en lögmaður stefnanda kvaðst líta á það sem staðfest væri. Í minnisblaðinu rekur Anna Sigríður samskipti sín við lögmann stefnanda og starfsmenn SR-mjöls vegna frágangs á biðlaunagreiðslum til fyrrum starfsmanna Síldarverksmiðja ríkisins. Þar sem þeim atriðum eru gerð ítarleg skil í öðrum köflum dómsins þykir ekki ástæða til að rekja það frekar. IV. Málsástæður og lagarök stefnanda. Af hálfu stefnanda er því haldið fram að hún hafi verið ríkisstarfsmaður í skilningi laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins. Aðalkrafan sé reist á réttindum stefnanda sem ríkisstarfsmanns, en samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954 hafi hún átt rétt til biðlauna í tólf mánuði frá því að starf hennar var lagt niður. Ekki sé vafi á því að starf stefnanda sem ríkisstarfsmanns hafi verið lagt niður er SR-mjöl hf. hafi tekið til starfa og yfirtekið rekstur Síldarverksmiðja ríkisins. Stefnandi vísar til 7. gr. laga nr. 20/1993 og umfjöllunar í greinargerð um þá grein. Þá vísar stefnandi til sambærilegra tilvika sem Hæstiréttur hafi dæmt um í Hrd. 1964:936, 1964:942, 1964:948, 1964:954 og 1990:452. Við niðurlagningu stöðunnar telji stefnandi að réttindi hennar til biðlauna hafi orðið virk og þau verði ekki tekin af með almennum lögum eins og tilraun hafi verið gerð til með 7. gr. laga nr. 20/1993. Stefnandi telji að 7. gr. laga nr. 20/1993 brjóti í bága við jafnræðisreglu þá sem víða sé byggt á í stjórnarskrá Íslands og alþjóðasáttmálum sem Ísland hafi gerst aðili að. Vitnað er sérstaklega til 14. gr. mannréttindasáttmála Evrópu og 1. mgr. 2. gr. Sáttmála Sameinuðu þjóðanna um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi. Stefnandi telji það ekki standast gagnvart stjórnarskránni og tilvitnuðum alþjóðasáttmálum að taka þennan þrönga afmarkaða hóp út úr þeim stóra hópi ríkisstarfsmanna, sem njóti verndar 14. gr. laga nr. 38/1954, og taka af honum biðlaunaréttinn loks er hann verði virkur. Í greinargerð með lögum nr. 20/1993 komi fram að fastráðnir starfsmenn Síldarverksmiðja ríkisins hafi verið 50 og af þeim hafi 14 greitt iðgjöld í Lífeyrissjóð ríkisstarfsmanna. Það sé því ljóst að ekki hafi verið um almenna lagasetningu að ræða, þvert á móti hafi verið um að ræða lagasetningu sem feli í sér að áunnin og lögbundin réttindi þröngs og afmarkaðs hóps hafi verið afnumin vegna þess að þau séu að verða virk. Stefnandi telji að löggjafanum geti því aðeins talist heimilt að skerða réttindi þegnanna, með þeim hætti sem réttindi stefnanda hafi verið skert, með því að skerðingin sé almenn, fyrir henni séu gild rök og hagsmunir sem ætlunin hafi verið að ná fram með lagasetningunni séu að mun meiri en þeir sem hafi verið skertir með henni. Stefnandi telji engum þessara skilyrða hafa verið fullnægt í máli þessu. Til frekari stuðnings máli sínu vísar stefnandi til Hrd. 1992:1962. Stefnandi heldur því fram að það megi ráða af texta 7. gr. laga nr. 20/1993 og greinargerð með frumvarpi að lögunum, að forsenda ákvæðisins hafi verið sú að fastráðnum starfsmönnum yrðu tryggð sambærileg störf hjá SR-mjöli hf. og þeir hafi áður haft hjá Síldarverksmiðjum ríkisins. Það sé hins vegar ómögulegt þar sem starf hjá hlutafélagi geti aldrei orðið sambærilegt starfi hjá ríkisfyrirtæki með þeirri vernd sem lög nr. 38/1954 veita. Hlutafélag geti ekki veitt stefnanda þá vernd sem hann njóti sem ríkisstarfsmaður. Ríkisstarfsmenn njóti t.d. aðildar að Lífeyrissjóði ríkisstarfsmanna og sérstakra réttinda í veikinda- og slysatilvikum. Þar sé einnig meira starfsöryggi en gerist og gengur. En það sem sé mikilvægast er að ríkisstarfsmenn njóti réttar til biðlauna sé staða þeirra lögð niður. Þessi réttindi verði stefnanda ekki tryggð í starfi sínu hjá hinu nýja hlutafélagi. Þessa röngu forsendu fyrir 7. gr. laga nr. 20/1993 telji stefnandi valda því að hin umdeilda grein svipti hana ekki rétti samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954. Stefnandi telji jafnframt að niðurstaða á þann veg að hin umdeilda lagagrein verði til þess að svipta hana biðlaunaréttinum, opni leið til þess að fara í kringum biðlaunaréttinn, með því að stofna hlutafélag um starfsemi sem leggja á niður, áður en til niðurlagningarinnar komi. Þar með telji stefnandi að rómað starfsöryggi ríkisstarfsmanna færi fyrir lítið. En fyrir starfsöryggið hafi ríkisstarfsmenn goldið með lægri launum en tíðkist fyrir sambærileg störf á hinum almenna markaði. Verði ekki fallist á ofangreindar málsástæður gerir hún þá kröfu til vara, að fá sér tildæmdar bætur fyrir sviptingu biðlaunaréttarins, jafnar þeim sem biðlaun hefðu orðið, hefði biðlaunarétturinn ekki verið afnuminn með lögum nr. 20/1993. Stefnandi telur óumdeilanlegt að staða sú sem hún gegndi hjá Síldarverk­smiðjum ríkisins hafi verið lögð niður. Við niðurlagningu stöðunnar hafi komið fram skilyrði til greiðslu biðlauna samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954. Svipting biðlauna­réttarins hafi verið sérstök aðgerð en ekki almenn og standist hún því ekki gagnvart 67. gr. (nú 72. gr.) stjórnarskrárinnar nema fullar bætur komi fyrir sem séu sömu fjárhæðar og biðlaun hefðu orðið. Af hálfu stefnanda er því haldið fram að biðlaunarétturinn njóti tvímælalaust verndar 67. gr. (nú 72. gr.) stjórnarskrárinnar þar sem skilyrði hans hafi komið fram með því að starf stefnanda hafi ekki verið lagt niður með sömu lögum og afnámu biðlaunaréttinn. Stefnandi telur því að stefndi geti ekki lagt niður stöðu sína með lögum án þess að fullar bætur komi fyrir. Fullar bætur séu að mati stefnanda bætur sömu fjárhæðar og biðlaun hefðu orðið. Stefnandi telur jafnframt að sjónarmið sem fram komi í rökstuðningi fyrir aðalkröfu um brot á jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar og alþjóðasáttmála, sem Ísland eigi aðild að, eigi við um varakröfuna. Stefnufjárhæð í aðal- og varakröfu grundvalli stefnandi á útreikningi frá fjár­málaráðuneyti á því hver föst laun stefnanda hefðu orðið mánuðina frá ágúst 1993 til og með júlí 1994. Til fastra launa, í skilningi 14. gr. laga nr. 38/1954, telji stefnandi vera laun samkvæmt launaflokki sínum, fasta umsamda yfirvinnu og desemberuppbót og orlofsuppbót. Stefndi hafi þegar greitt innborgun inn á kröfu stefnanda að fjárhæð 2.274.450 kr. Biðlaun telji stefnandi gjaldfalla á sama hátt og ef hún hefði haldið starfi sínu óbreyttu. Sé því gerð krafa um hver mánaðarlaun frá þeim tíma er þau hefðu átt að koma til útborgunar og dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 krafist af þeim frá sama tíma. Aðalkrafa sé reist á réttindum stefnanda sem ríkisstarfsmanns skv. lögum nr. 38/1954 og jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar og tilgreindum sáttmálum sem Ísland hefur undirgengist. Varakrafan grundvallist á 67. gr. (nú 72. gr.) stjórnarskrárinnar og jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar og tilgreindum alþjóðasáttmálum sem Ísland hefur undirgengist. Krafa um dráttarvexti er reist á III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Krafa um málskostnað byggist á 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Er þess krafist að stefnanda verði bættur sá kostnaður sem hún hefur óhjákvæmilega orðið fyrir vegna aðstoðar lögmanna við innheimtu biðlauna úr höndum stefnda. Um fjárhæð málskostnaðar er vísað til fyrirliggjandi málskostnaðarreiknings. Krafa um kostnað vegna virðisaukaskatts á aðkeypta lögmannsþjónustu sé skaðleysiskrafa, reist á lögum nr. 50/1988, en stefnandi sé ekki virðisaukaskattskyldur. V. Málsástæður og lagarök stefnda. Af hálfu stefnda er haldið fram að enginn ágreiningur hafi verið um skyldu stefnda til greiðslu biðlauna eftir að dómur Hæstaréttar frá 7. nóvember 1996 í máli nr. 90/1996 hafi legið fyrir, enda hafi biðlaunin verið gerð upp strax og búið hafi verið að afla gagna og sannreyna þær upplýsingar sem fram hafi komið um launakjör starfsmannanna. Engin þörf hafi verið á lögmannsaðstoð í samskiptum starfsmannanna við fjármálaráðuneytið. Það eitt að einstaklingur kjósi að leita sér aðstoðar lögmanns í samskiptum við þriðja aðila feli ekki í sér skyldu þriðja aðila til að greiða fyrir lögmannsaðstoð og þaðan af síður þegar enginn ágreiningur sé um réttmæti kröfu, eftir að dómur Hæstaréttar hafi gengið í máli sem stefndi hafi áður lýst yfir að hefði fordæmisgildi. Lögmannsstofan, sem fari með mál þetta f.h. stefnanda, hafi þingfest fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur þann 25. nóvember 1997 níu mál á hendur íslenska ríkinu til greiðslu biðlauna vegna niðurlagningar á stöfum stefnenda hjá Síldarverksmiðjum ríkisins 1. ágúst 1993. Málin séu höfðuð í nafni stefnenda sem öllum hafi verið greidd biðlaun 20. desember 1996 ásamt dráttarvöxtum, en að frádregnum staðgreiðsluskatti, sbr. greiðsluseðil dags. 20. desember 1996. Sýknukröfur stefnda í öllum málunum níu séu fyrst og fremst byggðar á því að stefnukröfurnar séu þegar greiddar. Hafi stefnandi ekki sýnt fram á að hann eigi óuppgerða lögvarða kröfu á hendur stefnda. Á milli aðila máls séu engin óuppgerð lögskipti. Héraðsdómur í máli Guðnýjar Árnadóttur hafi verið kveðinn upp 5. janúar 1996. Áfrýjunarstefna hafi verið gefin út 27. febrúar 1996 og hún birt Gesti Jónssyni hrl. 6. mars 1996. Greinargerð áfrýjanda sé dagsett 3. apríl 1996 og greinargerð stefndu til Hæstaréttar sé dags. 16. apríl 1996. Í greinargerð stefndu segi: "Stefnda telur málskostnaðarákvörðun í héraði ekki vera í samræmi við umfang og fordæmisgildi málsins og fer því fram á að Hæstiréttur ákvarði málskostnað bæði fyrir héraði og Hæstarétti." Eigi að síður hafi lögmannsstofan sent bréf dags. 5. júní 1996 vegna sjö stefnenda af níu þar sem sett hafi verið fram krafa um greiðslu biðlauna ásamt innheimtu­kostn­aði. Bréfi lögmannsstofunnar hafi verið svarað með bréfi starfsmannaskrifstofu fjármálaráðuneytisins, dags. 1. júlí 1996. Þar sé bent á að lögmannsstofunni sé kunnugt um að dómi héraðsdóms hafi verið áfrýjað. Efnisleg afstaða til biðlaunakröfu annarra fyrrum starfsmanna Síldarverksmiðjanna verði tekin þegar dómur Hæstaréttar liggi fyrir. Eftir að dómur Hæstaréttar hafi verið kveðinn upp 7. nóvember 1997 hafi þannig verið ljóst að starfsmannaskrifstofa fjármálaráðuneytisins myndi greiða öðrum fyrrverandi starfsmönnum Síldarverksmiðja ríkisins sem féllu undir lög nr. 38/1954 biðlaun ef þeir óskuðu eftir því. Lögmannsstofan hafi óskað eftir uppgjöri á dómi Hæstaréttar í málinu nr. 90/1996 með bréfi til ríkislögmanns, dags. 11. nóvember 1996. Ríkissjóðsávísun hafi verið gefin út daginn eftir og lögð inn á bankareikning lögmannsstofunnar 19. sama mánaðar. Afgreiðsla launa starfsmanna, sem hafi átt rétt á greiðslu biðlauna í kjölfar dóms Hæstaréttar, hafi farið fram hjá Síldarverksmiðjunum en ekki hjá starfsmannaskrifstofu fjármálaráðuneytisins. Því hafi þurft að afla gagna frá SR-mjöli hf. til að reikna fjárhæð biðlauna í hverju tilviki svo og dráttarvexti. Hinn 25. nóvember 1996 hafi ráðuneytið óskað eftir umsögn og upplýsingum um launa- og ráðningarkjör þeirra sömu starfsmanna sem nú hafi höfðað mál til heimtu biðlauna. Afrit þess bréfs hafi verið sent lögmönnum Mörkinni 1 og tekið fram að afgreiðsla biðlaunanna myndi frestast þar til umbeðnar upplýsingar lægju fyrir. Svarbréf SR-mjöls hf. hafi borist starfsmannaskrifstofunni 10. desember 1997. Þá hafi verið hafist handa við útreikning á launum og dráttarvöxtum. Ráðuneytið hafi jafnframt fengið frekari upplýsingar frá Kristjáni Erni Ingibergssyni, fjármálastjóra SR-mjöls og fyrrum starfsmanni Síldarverksmiðja ríkisins, en hann sé einn stefnenda. Kristján Örn hafi m.a. veitt upplýsingar um bankareikninga sem starfsmenn hafi kosið að biðlaunin yrðu greidd inn á og hafi upplýst þá, að beiðni starfsmannaskrifstofunnar, um fyrirhugaðan greiðsludag. Af hálfu þeirra hafi verið lögð á það áhersla að greiðslur færu fram fyrir áramót m.a. vegna væntanlegs fjármagnstekjuskatts. Þótt lögmannsstofan hafi ritað ráðuneytinu öðru sinni innheimtubréf 18. nóvember 1996, og þá fyrir starfsmennina níu sem hafi átt rétt til biðlauna eftir að dómur Hæstaréttar hafði gengið, telur stefndi það ekki fela í sér skyldu til greiðslu biðlauna starfsmannanna inn á reikning lögmannsstofunnar auk lögmannskostnaðar. Enginn ágreiningur hafi verið um skyldu stefnda til greiðslu biðlauna eftir að dómur Hæstaréttar frá 7. nóvember 1996 lá fyrir enda hafi þau verið gerð upp strax og búið hafi verið að afla gagna og sannreyna þær upplýsingar sem fram hafi komið um launakjör starfsmanna. Engin þörf hafi verið á lögmannsaðstoð í samskiptum starfsmanna við ráðuneytið, enda hafi ekki verið til að dreifa neinum ágreiningi við þá, hvorki um málsatvik, lagatúlkun né upphæð biðlauna. Það eitt að einstaklingur kjósi að leita sér aðstoðar lögmanns í samskiptum við þriðja aðila feli ekki í sér skyldu þriðja aðila til að greiða fyrir lögmannsaðstoð og þaðan af síður þegar enginn ágreiningur sé um réttmæti kröfu eftir að dómur Hæstaréttar hafi gengið í máli sem stefndi hafi áður lýst að hefði fordæmisgildi. Stefndi ítrekar að málinu sé stefnt inn til greiðslu biðlauna sem séu sannanlega greidd. Stefnan sé nánast orðrétt og efnislega samhljóða stefnu útgefinni 23. júní 1995 í máli Guðnýjar Árnadóttur gegn ríkissjóði Íslands, en í því máli hafi verið deilt um skyldu til greiðslu biðlauna. Stefnandi byggi kröfugerð sína á sömu lagasjónarmiðum og þar hafi verið gert þrátt fyrir að ekki sé um þau deilt eftir dóm Hæstaréttar frá 7. nóvember 1996. Málinu sé nú eigi að síður stefnt inn til greiðslu biðlauna, launa sem stefnanda hafi þegar verið greidd að fullu. Stefnandi hefur ekki gert neinar athugasemdir við fjárhæð greiðslunnar og móttekið hana fyrir rúmu ári, án fyrirvara um að krafan hafi ekki verið efnd. Þrátt fyrir að stefnukrafan sé í engu sundurliðuð með því að hluti greiðslunnar 20. desember 1996 hafi gengið til greiðslu á öðru en biðlaunum og dráttarvöxtum og þrátt fyrir að mál þetta sé því ekki höfðað til greiðslu á innheimtukostnaði, þá sé það mat stefnda að stefnandi hafi ekki sýnt fram á að hún hafi þurft að greiða kostnað vegna uppgjörs ríkissjóðs á biðlaunagreiðslu til hennar þar sem enginn reikningur eða greiðslukvittun þess efnis hafi verið lögð fram. Þar sem umkrafin og óumdeild fjárhæð biðlauna auk dráttarvaxta til greiðsludags hafi þegar verið innt af hendi til stefnanda beri að sýkna hann af öllum kröfum í máli þessu. Þar sé vísað til almennra reglna kröfuréttar um endalok kröfu við greiðslu, sbr. og 1. mgr. 9. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. Þá bendir stefndi á að starfsmannaskrifstofa fjármálaráðuneytisins hafi annast allan útreikning á biðlaunum og dráttarvöxtum og enn sé ítrekað að stefnandi hafi engum athugasemdum hreyft við þann útreikning. Stefnukrafan sé í samræmi við útreikning starfsmannaskrifstofunnar en ekki innheimtubréf lögmannsstofunnar dags. 18. nóvember 1996. Á það sé bent að lögmannsskrifstofan hafi í engu tilviki reiknað launin rétt, ýmist ofreiknað þau eða vanreiknað. Í þessu máli nemi mismunurinn 8.000 kr. VI. Niðurstaða. Stefnandi kom fyrir dóm og kvað stefnda ríkið hvorki skulda sér biðlaun né dráttarvexti af þeim. Þegar litið er á dómkröfur stefnanda sést að í raun er ekki verið að krefja um greiðslu biðlauna. Enda er óumdeilt að þau hafa verið greidd þann 20. desember 1996 þó að stefnandi krefjist greiðslu þeirra allt að þeirri upphæð sem greidd hefur verið. Dómkrafan er með öðrum orðum ekki til staðar. Í kröfurétti gildir sú almenna regla að endalok kröfu eru við greiðslu hennar. Stefnandi hefur því ekki með málatilbúnaði sínum sýnt fram á að hún hafi lögvarða hagsmuni af að fá niðurstöðu í málinu. Í kröfugerð sinni leggur stefnandi útreikning starfsmannaskrifstofu fjármála­ráðuneytisins til grundvallar og er fjárhæð kröfunnar því einnig óumdeild. Ljóst er að biðlaun auk dráttarvaxta voru greidd eins fljótt og auðið var eftir að dómur í máli nr. 90/1996 var kveðinn upp í Hæstarétti, en með bréfi 1. júlí 1996 til lögmannsstofu stefnanda var viðurkennt af hálfu stefndu fordæmisgildi dómsins. Síðara innheimtubréf lögmannsstofunnar frá 18. nóvember 1996 var því óþarft. Af því sem hér að framan hefur verið rakið er ljóst að í öllum frágangi biðlaunagreiðslna naut starfsmannaskrifstofan í engu aðstoðar lögmannsstofunnar heldur starfsmanna SR-mjöls hf., fyrrum starfsmanna Síldarverksmiðja ríkisins. Tæpu ári eftir greiðslu biðlauna auk dráttarvaxta, inn á bankareikning stefn­anda, höfðar hún málið ásamt átta öðrum umbjóðendum lögmannsstofunnar, sem einnig höfðu verið starfsmenn Síldarverksmiðja ríkisins en voru nú starfsmenn SR-mjöls hf. Stefna sú sem birt var í þessum níu málum virðist vera að mestu leyti sama stefna og í Hæstaréttarmálinu nr. 90/1996: Guðný Árnadóttir gegn íslenska ríkinu, í lítið breyttri mynd, þrátt fyrir að aðstæður væru nú allt aðrar. Með vísan til þess sem hér að framan greinir virðist skína í gegn sú fyrirætlan stefnanda og lögmanns hans að fá dóm um málskostnaðarkröfu lögmannsstofunnar Lögmanna Mörkinni 1 og að stefnda íslenska ríkið beri þann kostnað. Það er stefnda íslenska ríkinu óviðkomandi hvort stefnandi kýs að ráða sér lögmann til að koma fram fyrir hans hönd í samskiptum aðila. Stefndi íslenska ríkið gaf ekkert tilefni til að mál þetta yrði höfðað enda krafa um biðlaun auk dráttarvaxta fyrir löngu greidd og móttekin án fyrirvara. Er málshöfðun þessi því með öllu þarflaus og mátti umboðsmanni stefnanda vera ljóst að dómkröfur í máli þessu væru haldlausar. Þegar litið er til þess sem hér að framan er rakið er stefnda íslenska ríkið sýknað af öllum kröfum stefnanda. Málskostnaður fellur niður. Halla Bachmann Ólafsdóttir, settur héraðsdómari, kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefnda, íslenska ríkið, er sýknað af öllum kröfum stefnanda, Ólafar Markúsdóttur. Málskostnaður fellur niður.

Mál nr. 318/1998

Stjórnsýsla Uppsögn Ógildi löggernings

A og B ráku meðferðarheimili á grundvelli samnings við barnaverndarstofu fyrir börn, sem ekki gátu búið með fjölskyldum sínum og ekki töldust fósturhæf vegna sálræns ástands síns. A og B sögðu upp samningnum eftir viðræður við barnaverndarstofu sem hafði látið í ljós að stofan myndi að öðrum kosti segja samningnum upp fyrir sitt leyti. Með hliðsjón af því starfi sem fram fór á heimilinu var talið að málefnaleg sjónarmið hefðu legið að baki þeirrar afstöðu barnaverndarstofu að ekki yrði við það unað að heimilið lyti forráðum B, sem uppvís hafði orðið að ölvun í húskynnum þess og að hafa sýnt þar af sér kynferðislega áreitni við starfsmann. Þótti uppsögn A og B á samningnum skuldbindandi og þurfti því ekki að meta viðbrögð barnaverndarstofu við afturköllun A og B á uppsögninni. Þá var ekki talið að skilyrði væru til að víkja uppsögn A og B til hliðar á grundvelli 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga. Var kröfu A og B um að viðurkennt yrði að uppsögn á samningi þeirra væri ógild því hafnað ásamt kröfu um skaðabætur af þessum sökum

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar 11. ágúst 1998. Þau krefjast þess að viðurkennt verði með dómi að uppsögn 31. janúar 1996 á samningi þeirra við barnaverndarstofu, félagsmálaráðuneytið og fjármálaráðuneytið um rekstur meðferðarheimilis Barnaheilla að […], sem gerður var 6. september 1995, sé ógild. Einnig krefjast þau skaðabóta úr hendi stefnda að fjárhæð 10.316.727 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 27. september 1996 til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti, en til vara lækkunar á kröfu áfrýjenda og að málskostnaður verði látinn niður falla. I. Málavextir eru þeir helstir, að áfrýjendur tóku að sér að reka meðferðarheimili Barnaheilla að […] með samningi við barnaverndarstofu 6. september 1995, sem var staðfestur af félagsmálaráðuneyti og fjármálaráðuneyti. Tekið var fram í samningnum að heimilið væri rekið í samræmi við 4. mgr. 51. gr. laga nr. 58/1992 um vernd barna og ungmenna með síðari breytingum. Væri um að ræða meðferðarheimili fyrir börn, sem ekki gætu búið með fjölskyldum sínum, teldust ekki fósturhæf að mati sérfræðinga eða vegna annarra ástæðna gætu ekki nýtt sér úrræði barnaverndarnefnda sökum sálræns ástands og félagslegra aðstæðna. Gert var ráð fyrir að á meðferðarheimilið yrðu vistuð að hámarki sex börn, sem að öðru jöfnu væru ekki eldri en 12 ára við komu þangað. Í 4. gr. samningsins var sérstaklega tekið fram, að áfrýjendur ábyrgðust að uppeldi og meðferð þeirra barna, sem vistuð væru á heimilinu, væri í samræmi við kröfur barnaverndarstofu hverju sinni. Þau skyldu leggja sig fram um að mynda félags- og tilfinningatengsl við börnin, sem á heimilinu dveldust, og skapa þeim eins gott fjölskylduumhverfi og frekast væri kostur. Samningurinn skyldi gilda til 31. desember 1997, en heimilt var að segja honum upp með 6 mánaða fyrirvara. Svo sem í héraðsdómi greinir gerðist það aðfaranótt 4. janúar 1996 að áfrýjandinn B, sem var einn í vistarverum sínum, gerðist drukkinn. Hann kallaði til sín nafngreinda konu, sem var starfsmaður á heimilinu, og viðhafði við hana háttsemi, sem að hennar mati fól í sér kynferðislega áreitni. Leiddi þetta til þeirra eftirmála, sem nánar eru raktir í héraðsdómi, þar á meðal uppsagnar áfrýjenda á samningnum 31. janúar 1996, sem síðar var dregin til baka með bréfi þeirra til barnaverndarstofu 15. apríl sama árs. Þessari afturköllun á uppsögn hafnaði forstöðumaður barnaverndarstofu með bréfi 23. sama mánaðar. Deila aðilarnir um hvort uppsögnin hafi verið bindandi fyrir áfrýjendur. II. Samningurinn frá 6. september 1995 um rekstur meðferðarheimilisins var sem áður segir gerður með heimild í 4. mgr. 51. gr. laga nr. 58/1992. Þar segir, að félagsmálaráðuneytið skuli sjá um að sérhæfð heimili og stofnanir séu tiltækar fyrir börn og ungmenni, svo og að slík heimili og stofnanir séu reknar af ríkinu eða einkaaðilum undir yfirumsjón og eftirliti barnaverndarstofu. Nánar skuli kveða á um starfsemi heimila og stofnana þessara með reglugerð, sem félagsmálaráðherra setji. Þegar gætt er að þessu er ekki unnt að líta þannig á samninginn að hann hafi verið þess eðlis að ákvæði 3. mgr. 1. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 girði fyrir að önnur ákvæði laganna en þar greini geti átt við um hann. Bar því stefnda eftir þörfum að gæta ákvæða stjórnsýslulaga og almennra reglna stjórnsýsluréttar í lögskiptum sínum við áfrýjendur vegna samningsins. Óumdeilt er, að áfrýjendur afhentu 31. janúar 1996 bréflega uppsögn sína á samningnum eftir ítrekaðar viðræður við starfsmenn barnaverndarstofu, sem höfðu meðal annars látið í ljós að hún myndi þá samdægurs nýta sér heimild til uppsagnar samningsins, ef áfrýjendur létu ekki verða af því. Vegna þessa aðdraganda að uppsögn áfrýjenda verður að meta lögmæti hennar og áhrif með tilliti til þess hvort barnaverndarstofa hefði fyrir sitt leyti mátt segja upp samningnum, þar á meðal hvort fullnægt væri til þess ákvæðum III. kafla stjórnsýslulaga. Í minnisblaði, sem starfsmaður barnaverndarstofu ritaði um fund sinn við áfrýjendur 8. janúar 1996, sagði meðal annars að þegar rás atburða að […] aðfaranótt 4. sama mánaðar hafi verið borin undir áfrýjandann B hafi hann staðfest „að rétt væri með farið.“ Í minnisblaðinu er sú atburðarás þó ekki rakin nánar. Í bréfi, sem starfsmaðurinn ritaði áfrýjendum sama dag og fundurinn var haldinn, sagði hins vegar eftirfarandi: „Tilefni fundarins var að starfsmaður meðferðarheimilisins hefur haldið því fram að hann hafi verið beittur kynferðislegri áreitni af hálfu B (svo) aðfararnótt 4. janúar s.l. Ennfremur fullyrti starfsmaðurinn að B hafi neytt áfengis í óhófi á heimilinu við sama tækifæri. Fundurinn með yður í dag hefur leitt í ljós að ekki er ágreiningur milli yðar og starfsmannsins um það sem fram fór og reifað var nánar á fundinum.“ Áfrýjendur hreyfðu ekki athugasemdum vegna þessara ummæla í bréfinu, en sérstakt tilefni gafst þó til þess, ef þau töldu ummælin ekki á rökum reist, þegar áfrýjandinn A ritaði greinargerð 20. janúar 1996 til forstöðumanns barnaverndarstofu vegna málsins. Af þessum sökum var ekki tilefni fyrir barnaverndarstofu til að efna til frekari rannsóknar á atvikum málsins, sbr. 10. gr. stjórnsýslulaga, en meta verður lögmæti þess, sem í kjölfarið gerðist, með tilliti til atvikanna eins og þau voru rakin með tilvitnuðum orðum úr bréfinu. Vegna þess starfs, sem rækt var á meðferðarheimilinu að […] og áður er lýst með vísan til samnings áfrýjenda við barnaverndarstofu, lágu málefnaleg sjónarmið að baki þeirri afstöðu hennar að ekki yrði við það unað að heimilið lyti forráðum manns, sem hefði orðið uppvís að ölvun í húsakynnum þess og að hafa sýnt þar af sér kynferðislega áreitni við samstarfskonu. Til þess verður og að líta að bæði áfrýjandinn B og hlutaðeigandi kona áttu á sama tíma að hafa gætur á börnum, sem dvöldust á heimilinu. Barnaverndarstofa kaus ekki að bregðast við þessum aðstæðum með því að rifta samningi sínum við áfrýjendur, heldur gaf hún þeim kost á að segja upp samningnum með 6 mánaða fresti að því viðlögðu hún neytti ella heimildar sinnar til uppsagnar. Með þessum viðbrögðum var fullnægt þeim kröfum, sem gerðar eru til stjórnvalda með 12. gr. stjórnsýslulaga. Í þessu ljósi þurfa ekki að koma sérstaklega til skoðunar viðbrögð barnaverndarstofu við afturköllun áfrýjenda á uppsögninni 15. apríl 1996. Ekki verður fallist á með áfrýjendum að skilyrði séu til að víkja til hliðar uppsögn þeirra með stoð í ákvæði 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, sbr. 6. gr. laga nr. 11/1986. Samkvæmt framansögðu verður niðurstaða hins áfrýjaða dóms staðfest. Áfrýjendur verða dæmd til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Áfrýjendur, A og B, greiði í sameiningu stefnda, íslenska ríkinu, 200.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 22. maí 1998. Árið 1998, föstudaginn 22. maí, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur í málinu nr. E-3229/1997: A og B gegn íslenska ríkinu kveðinn upp svohljóðandi dómur: Mál þetta, sem dómtekið var 24. f.m., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af A, kt. […] og B, kt. […], […], Reykjavík, á hendur íslenska ríkinu, með stefnu sem birt var 25. júní 1997. Dómkröfur stefnanda. 1. Að viðurkennt verði með dómi að uppsögn þann 31. janúar 1996 á samningi við Barnaverndarstofu, félagsmálaráðuneytið og fjármálaráðuneytið um rekstur meðferðarheimilis Barnaheilla að […], sem gerður var 6. september 1995, sé ógild. 2. Að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnendum 10.316.727 kr. í skaðabætur auk dráttarvaxta skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 27.september 1996 til greiðsludags. Gerð er krafa um að dráttarvextir leggist við höfuðstól á 12 mánaða fresti, hið fyrsta sinn 27. september 1997. 3. Að stefndi verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar. Dómkröfur stefndu. Aðallega að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og honum tildæmdur málskostnaður að mati réttarins. Til vara er gerð krafa um stórfellda lækkun á kröfum og í því tilviki verði málskostnaður látinn niður falla. Málavextir og önnur atvik frá sjónarhóli stefnanda. Í ágúst 1995 hafi stefnendur tekið að sér rekstur meðferðarheimilis Barnaheilla að […] í […]. Gengið hafi verið frá skriflegum samningi þar að lútandi 6. september 1995 milli stefnenda annars vegar og Barnaverndarstofu, félagsmálaráðuneytisins og fjármálaráðuneytisins hins vegar. Samkvæmt 10. gr. samningsins skyldi Barnaverndarstofa greiða stefnendum árlegt rekstrarframlag, sem félagsmálaráðuneytinu hafi borið að beita sér fyrir að Alþingi veitti fjárveitingu fyrir á fjárlögum sbr. 11. gr. Samkvæmt 14. gr. samningsins hafi samningstíminn verið ákveðinn til 31. desember 1997. Hvorum aðila um sig hafi þó verið heimilt að segja honum upp með 6 mánaða fyrirvara. Tengiliður stefnenda við Barnaverndarstofu hafi verið skipuð C. Þann 1. nóvember 1995 hafi stefnendur ráðið D leikskólakennara sem uppeldisfulltrúa að heimilinu, enda hafi sérstaklega verið mælt með henni af C. Þegar á hafi reynt hafi D ekki reynst ráða við starf sitt. Hún hafi ekki fest rætur á heimilinu og hafi haft á orði að láta af störfum fyrir áramót 1995/1996. Um jól og áramót hafi engir vistmenn dvalist að […]. En þann 3. janúar hafi verið komnir til starfa E, D og stefnandi B. Þá hafi verið á heimilinu þennan dag þrjú þeirra barna sem dvalið höfðu þar fyrir jólaleyfi og 18 ára sonur stefnenda. Að kvöldi þess dags hafi B haft áfengi um hönd að […] án þess þó að nokkur sem þá hafi verið staddur þar hafi orðið þess var nema D. En við hana hafi B átt einhver samskipti um kvöldið. Hver þau hafi verið nákvæmlega hafi aldrei verið upplýst og ljóst sé að þau hafi farið hljótt, þar sem hvorki fullorðnir, svo sem E, né börn sem að […] dvöldu hafi orðið þeirra vör. Engu að síður hafi samskipti B og D leitt til þess, að D hafi snúið sér til Barnaverndarstofu og kvartaði undan kynferðislegri áreitni af hálfu B umrætt kvöld. Í kjölfar kvörtunarinnar á hendur B hafi starfsmenn Barnaverndarstofu og félagsmálaráðuneytisins hafið rannsókn á meintum ásökunum D á hendur B. Mánudaginn 8. janúar 1996 hafi B m.a. verið í einhvers konar yfirheyrslum hjá starfsmönnum Barnaverndarstofu og félagsmálaráðuneytisins, þeim F og G. Í framhaldi af því hafi nefndir starfsmenn átt viðtal við B og A sameiginlega. Af hálfu starfsmanna Barnaverndarstofu og félagsmálaráðuneytisins hafi engin skýrsla verið gerð um þessar yfirheyrslur og viðtöl, sem stefnendum hafi verið kynnt. Að yfirheyrslum loknum hafi F ritað stefnendum bréf f.h. Barnaverndarstofu þar sem þeim hafi verið veitt alvarleg áminning, hvernig sem það hafi svo sem getað átt við A, þar sem hún hafi verið fjarverandi þegar meint brot áttu að hafa verið framin. Þeim hafi auk þess verið tilkynnt að í ljósi málavaxta kæmi til álita að rifta samningnum við þau. Í niðurlagi bréfsins hafi verið tekið svo til orða: „Barnaverndarstofa mun taka sér frest til 26. janúar til að kanna hvort og þá með hvaða hætti starfssamningur hafi verið brotinn.“ Stefnendum sé ekki kunnugt um hvort og þá með hvaða hætti Barnaverndarstofa hafi kannað mál þeirra í janúar 1996. Í það minnsta sé ljóst að ekkert samband hafi verið haft við þá aðila sem verið hafi á […] að kvöldi 3. janúar 1996 og aðfaranótt þess 4. til þess að ganga úr skugga um hvort einhverjir starfs- eða vistmanna hefðu orðið varir við eða tekið eftir óhóflegri áfengisneyslu B og meintri áreitni hans í garð D. Það hafi hins vegar ekki farið fram hjá stefnendum að starfsmenn Barnaverndarstofu hafi haft mikinn áhuga á því að koma á starfslokasamningi fyrir hinn meinta brotaþola D. Þar hafi farið fremst í flokki C sem hafi sent stefnendum samning um starfslok D úr faxtæki Barnaverndarstofu 9. janúar 1996. Þann 10. janúar hafi hún gert sér ferð að […] til þess að fá undirskrift stefnenda á frumrit samningsins. Undir hótun um fjölmiðlaumfjöllun um meinta kynferðislega áreitni hafi farið svo að lokum að stefnendur hafi fallist á að greiða D 820.000 kr. fyrir 2. febrúar 1996. Þau hafi jafnframt leyst hana undan samningi hennar við stefnendur frá 1. nóvember 1995. Þessi afskipti starfsmanna Barnaverndarstofu af máli D hafi verið sérstaklega athyglisverð í ljósi yfirlýsinga forstöðumanns stofnunarinnar í bréfi dags. 23. apríl 1996 á bls. 6 en þar segi „...hefur Barnaverndarstofa aðeins eftirlit með framkvæmd þjónustusamnings. Með tilliti til þessa telur Barnaverndarstofa að brot á ráðningarsambandi aðila einkarekins meðferðarheimilis og starfsmanns þess ekki falla undir starfssvið stofnunar.“ Þegar þetta hafi verið frá hafi stefnendur, sem fyrst og fremst hafi borið hag skjólstæðinga sinna fyrir brjósti, reynt að binda enda á þá óvissu sem bréf starfsmanns Barnaverndarstofu frá 8. janúar 1996 hafði skapað, meðal annars með því að gera grein fyrir sjónarmiðum sínum skriflega og á fundum með fulltrúum Barnaverndarstofu 24. og 31. janúar 1996. Allt hafi komið fyrir ekki og á fundi sem haldinn hafi verið á Barnaverndarstofu 31. janúar 1996 hafi forstöðumaður stofnunarinnar, H, tilkynnt stefnendum að ef þeir segðu upp samningi sínum um rekstur meðferðarheimilisins að […] samdægurs væri stofnunin reiðubúin að taka hugsanlega afturköllun á uppsögn samningsins gilda leiddi athugun lögmanns stefnenda til þeirrar ótvíræðu niðurstöðu að brotið hefði verið á rétti þeirra. Á fundinum hafi stefnendum þannig verið stillt upp við vegg af forstöðumanni Barnaverndarstofu. Þeim hafi verið boðið að segja upp eða vera sagt upp ella. Svo hafi virst sem forstöðumaðurinn hefði alveg gleymt tilvist stjórnsýslulaga við meðferð máls þessa. Í ljósi yfirlýsinga forstöðumannsins hafi stefnendur kosið að segja upp þegar í stað með sex mánaða uppsagnarfresti. Með bréfi til Barnaverndarstofu dags. 15. apríl 1996 hafi stefnendur dregið uppsögn sína til baka enda hafi það verið álit lögmanns þeirra að við meðferð máls þeirra hjá Barnaverndarstofu hafi ótvírætt verið brotinn réttur á þeim. Forstöðumaður Barnaverndarstofu hafi hafnað afturkölluninni með bréfi dags. 23. apríl 1996. Að fengnu svari Barnaverndarstofu hafi stefnendur borið mál sitt upp við félagsmálaráðherra. Þau hafi leitað ásjár hans með bréfi dags. 21. apríl 1996 þar sem óskað hafi verið eftir því að ráðherra drægi til baka gerðir Barnaverndarstofu, en hún heyri undir félagsmálaráðuneytið sbr. 3. gr. laga um vernd barna og ungmenna nr. 58/1992. Með bréfi félagsmálaráðuneytisins dags. 12. júní 1996 hafi þeirri málaleitan stefnenda verið hafnað án þess að félagsmálaráðherra eða starfsmenn ráðuneytisins hefðu fyrir því að kanna nema aðra hlið málsins. Með bréfi dags. 27. ágúst 1996 hafi mál stefnenda verið tekið upp á ný við félagsmálaráðuneytið. Skaðbóta hafi verið krafist sem svöruðu til launa þeirra út upphaflegan samningstíma svo og vegna kostnaðar þeirra við starfslok D og ótímabærs búferlaflutnings. Við þessu bréfi hafi borist svar frá félagsmálaráðuneytinu 22. október 1996 þar sem skaðabótakröfu stefnenda hafi verið hafnað. Stefnendur geri þá kröfu að stefnda verði gert að greiða þeim skaðabætur að fjárhæð 10.316.727 kr. sem sé: Í fyrsta lagi byggð á því að meðalbrúttótekjur stefnenda á mánuði tímabilið 1. ágúst 1996 til 31. desember 1997 hefðu í það minnsta orðið þær sömu og þær voru að meðaltali á mánuði tímabilið 1. janúar 1996 til 31. júlí 1996, þ.e. kr. 558.631. Í máli þessu sé krafist greiðslu fyrir 17 mánaða tímabil, þ.e. frá ágúst 1996 til og með 31. desember 1997. Krafan sé því 17x558.631 eða kr. 9.496.727. Í öðru lagi sé hún byggð á því að stefnda beri að halda stefnendum skaðlausum af starfslokum D sem hafi leitt til aukaútgjalda að fjárhæð 820.000 kr. fyrir stefnendur. Málavextir og önnur atvik frá sjónarhóli stefnda. Upphaf málsins megi rekja til samnings aðila um rekstur meðferðarheimilis Barnaheilla að […] frá 6. september 1995. Samningurinn hafi verið gerður á grundvelli 20. gr. reglugerðar nr. 264/1995 um Barnaverndarstofu. Í byrjun janúar 1996 hafi borist á Barnaverndarstofu vitneskja um atburð er átt hafi sér stað á […] aðfaranótt fimmtudagsins 4. janúar 1996. Hafi hún falist í áfengisneyslu B og ætlaðri kynferðislegri áreitni af hans hálfu gagnvart starfsmanni heimilisins, sem af því tilefni hafi strax látið af störfum. Boðað hafi verið til fundar 8. janúar s.á. og atburðarás næturinnar borin undir B. Hann hafi staðfest að rétt væri með farið, sbr. minnisblað dags. sama dag. Stefnendum hafi samdægurs verið ritað bréf. Í bréfinu komi fram að í ljósi atburða komi vel til álita að rifta starfssamningnum frá 6. september 1995. Það hafi einnig verið tilkynnt að Barnaverndarstofa liti atburðina mjög alvarlegum augum og stefnendum verið veitt áminning af þessu tilefni. Síðan hafi verið tilkynnt að Barnaverndarstofa myndi taka sér frest til 26. janúar til að kanna hvort og þá með hvaða hætti starfssamningur hefði verið brotinn. Dagana 18. og 22. janúar 1996 hafi H, forstjóri Barnaverndarstofu, átt símtöl við stefnendur. Í báðum símtölum hafi stefnendur lagt áherslu á að ákvörðun Barnaverndarstofu í málinu mætti ekki dragast lengi þar sem sú óvissa sem ríkti væri þeim óbærileg og kæmi niður á starfsemi heimilisins. Í fyrra símtalinu hafi þess þó verið óskað af stefnendum að engin ákvörðun yrði tekin áður en þeim gæfist kostur á að skila greinargerð í málinu. Forstjóri Barnaverndarstofu hafi sagst skyldu skoða greinargerð stefnenda rækilega og í kjölfar þess yrði tekin ákvörðun um framhald málsins. Í greinargerð stefnanda A dags. 20. janúar 1996 hafi hún gert grein fyrir sjónarmiðum sínum í málinu. Jafnframt hafi hún lýst yfir ábyrgð sinni á málinu og að hún gerði sér grein fyrir því hversu alvarlegt það væri og að það gæti orðið tilefni samningsslita. Jafnframt hafi hún óskað eftir að málið yrði til lykta leitt sem fyrst. Hún hafi farið þess á leit að það yrði gert fyrir „n.k. mánaðamót.“ Hinn 24. janúar hafi forstjóri Barnaverndarstofu farið að […] ásamt G, deildarstjóra í félagsmálaráðuneytinu. Tilgangurinn hafi verið að komast að samkomulagi við stefnendur um lok málsins. Forstjóri Barnaverndarstofu hafi rakið með hvaða hætti stofnunin teldi unnt að binda enda á samningssamband aðila og gefið stefnendum kost á að segja upp samningnum enda væru starfslok miðuð við 1. júní. Stefnendur hafi óskað eftir umþóttunartíma en þau hafi þá haft samband við lögmann. Þann 26. janúar 1996 hafi annar stefnenda, B, haft samband við forstjóra Barnaverndarstofu og farið þess á leit að verklok yrðu ekki fyrr en 1. september. Þann 29. janúar s.á. hafi forstjóri Barnaverndarstofu tilkynnt stefnendum símleiðis að stofan myndi koma til móts við óskir þeirra og gæti fallist á 6 mánaða uppsagnarfrest skv. samningnum eða til 1. ágúst. Af hálfu stefnenda hafi verið farið fram á að efnt yrði til fundar með lögmanni þeirra til þess að varpa ljósi á réttarstöðu þeirra. Sá fundur hafi verið haldinn 31. janúar. Á fundinn hafi mætt stefnendur ásamt I hrl. og J, systur A. Þar hafi einnig verið forstjóri Barnaverndarstofu og G ásamt C, félagsráðgjafa á Barnaverndarstofu. Lögmaður stefnenda hafi talið að Barnaverndarstofa hafi farið offari og málsmeðferð hafi ekki verið í anda stjórnsýslulaga. Þessu hafi verið andmælt af hálfu forstjóra Barnaverndarstofu. Stefnendum hafi verið gefinn kostur á að segja samningnum upp og fallist hafi verið á þá ósk að samningslok yrðu 1. ágúst. Þann 31. janúar hafi Barnaverndarstofu borist svohljóðandi bréf frá stefnendum: „Með tilvísun til fundar okkar í dag varðandi málefni meðferðarheimilis Barnaheilla að […] og tilkynningu yðar um afstöðu Barnaverndarstofu gagnvart samningi okkar 6. sept. 1995 tilkynnum við hér með uppsögn okkar á nefndum samningi með umsömdum 6 mán. uppsagnarfresti.“ Þann 15. apríl 1996 hafi borist tilkynning frá stefnendum um afturköllun á uppsögn samningsins. Af hálfu stefnenda hafi ekki borist nein ný gögn eða nýjar upplýsingar. Stefnendur hafi hins vegar farið fram á að fá ýmis gögn úr skjalaskrá Barnaverndarstofu. Þann 23. apríl 1996 hafi erindi stefnenda verið svarað. Þann 21. apríl hafi stefnendur beint máli sínu til félagsmálaráðherra með þeirri kröfu að „gjörningar barnaverndarstofu verði dregnar til baka“ og að stefnendur fái að starfa út það tímabil sem þeim hafi upphaflega verið ætlað. Þann 12. júní 1996 hafi félagsmálaráðuneytið svarað bréfi stefnenda og bent á að stefnendur hefðu sagt upp samningnum með samningsbundnum 6 mánaða fyrirvara, sbr. 14. gr. samningsins. Þann 27. ágúst 1996 hafi stefnendur beint skaðabótakröfu sinni að félagsmálaráðuneytinu sem hafi hafnað henni 22. október 1996. Framburður aðila og vitna. Ekki þykir ástæða til að rekja framburð aðila og vitna en þeir sem komu fyrir dóm voru: A, B, D, H og C. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnendur byggja kröfur sínar á þessum málsástæðum aðallega. Krafan um að viðurkennt verði með dómi að uppsögn þeirra sé ógild sé á því byggð að starfsmenn Barnaverndarstofu hafi knúið uppsögnina fram eftir að kvörtun hafði borist frá einum starfsmanni á […] um drykkjuskap og kynferðislega áreitni af hálfu B. Starfsmenn Barnverndarstofu hafi ekki kannað réttmæti ásakana sérstaklega, enda yfirlýst skoðun forsvarsmanns stofnunarinnar að slíkt sé ekki í verkahring hans eða starfsmanna Barnaverndarstofu. Starfsmenn Barnaverndarstofu, þ.á.m. forstöðumaður hennar, hafi hins vegar nýtt sér ásakanir þessar og knúið fram skriflega uppsögn stefnenda undir hótun um uppsögn samningsins að öðrum kosti. Auk þess hafi ítrekað verið látið í það skína af hálfu starfsmanna Barnaverndarstofu að meint kynferðisleg áreitni B gagnvart D yrði gerð að fjölmiðlamáli féllust þau ekki á að víkja úr starfi. Þá hafi stefnendur bent á að, að því leyti sem stjórnsýslureglur eigi eða geti átt við um meðferð máls þeirra hjá Barnaverndarstofu, verði ekki annað ráðið af gögnum máls þessa en að 10. gr. stjórnsýslulaga hafi verið þverbrotin. Það ákvæði bjóði að stjórnvald skuli sjá til þess að mál sé nægjanlega upplýst áður en ákvörðun sé tekin í því. Á stefnanda B hafi verið bornar þær sakir að hann hefði áreitt samstarfsmann sinn kynferðislega og svo alvarlega að starfsmaðurinn hafi kosið að láta af stöfum samstundis. Þessi staðhæfing, sem komi fram í bréfi forstöðumanns Barnaverndarstofu frá 23. apríl 1996, sé alröng því hinn meinti brotaþoli, D, hafi verið við störf að […] 4. janúar 1996 og átt símtal við stefnanda A. Í því samtali hafi ekkert komið fram varðandi hina meintu kynferðislegu áreitni. Þá megi og benda á að D hafi ekki verið hræddari en svo við B, að hún hafi leitað hann uppi í þvottahúsinu á […] daginn eftir hina meintu kynferðislegu áreitni til að afla sér upplýsinga hjá honum um færð á vegum á leiðinni frá […] til Reykjavíkur. Þá bendi stefnendur á að það sé ekki í verkahring Barnaverndarstofu að rannsaka kynferðisbrot eða önnur afbrot, sem starfsmenn heimila er undir stofnunina heyra kunni að fremja eða eru sakaðir um að hafa framið. Meðan allt hafi verið á huldu um hina meintu brotastarfsemi og rétt yfirvöld höfðu ekki fengið formlega beiðni um rannsókn á henni hafi starfsmönnum Barnaverndarstofu auðvitað borið að halda aftur af sér og virða þá gullvægu reglu að sérhver maður sé saklaus uns sekt hans sé sönnuð. Áfengisneysla B á heimilinu að […] að kvöldi 3. janúar 1996 hafi verið brot á reglum heimilisins sjálfs. En þó verði að hafa hugfast að meðferðarheimilið hafi jafnframt verið heimili hans sjálfs. Það virðist hins vegar hvergi liggja neitt fyrir um það í gögnum Barnaverndarstofu eða annars staðar í hvaða mæli sú neysla hafi verið. Ekki liggi heldur fyrir hvar hún hafi farið fram eða hvort einhver annar en D hafi orðið hennar var. Þá sé spurt: Hvaða upplýsinga hafi Barnaverndarstofa aflað af þessu tilefni? Gögn þar að lútandi og varðandi rannsókn máls þessa í heild sinni hafi Barnaverndarstofu sem stjórnvaldi borið að kynna stefnendum. Slíkt hafi ekki verið gert og þegar eftir því hafi verið leitað af hálfu stefnenda hafi aðgangi að gögnum verið neitað, sbr. niðurlag bréfs H, dags. 23. apríl 1996. Það kunni að vera að Barnaverndarstofa hafi haft rétt til að áminna B fyrir að hafa haft áfengi um hönd að […] að kvöldi 3. janúar 1996, enda hafi slíkt ekki fengið samrýmst reglum heimilisins sjálfs. Þess beri þó að geta að hann hafi fyrst og fremst verið starfsmaður meðstefnanda, A, sem hafi borið alla faglega ábyrgð á rekstri heimilisins og því hafi það ef til vill staðið henni nær að veita áminningu. Það sé hins vegar jafnljóst að krafa Barnaverndarstofu um að stefnendur segðu upp samningi sínum um rekstur heimilisins eða yrðu að þola uppsögn hans að öðrum kosti, vegna þessa atviks, sé fjarri því að vera sanngjörn. Og vart verði það talið í anda stjórnsýsluréttar sem bjóði að stjórnvald skuli því aðeins taka íþyngjandi ákvörðun þegar lögmæltu markmiði sem að sé stefnt verði ekki náð með öðru vægara móti. Megi í þessu sambandi benda á að í stjórnsýslurétti sé talið að við mat á því hvert efni ákvörðunar skuli vera sé óheimilt að líta til þess hvort tiltekin niðurstaða leiði til þess að komast megi hjá fyrirhafnarmeiri málsmeðferð þar sem aðilum sé búið aukið réttaröryggi. Við úrlausn […]málsins í janúarmánuði 1996 hafi af hálfu starfsmanna Barnaverndarstofu ekki verið þörf jafn hvatvíslegra vinnubragða og sýnd hafi verið. Það sjáist best á því að eftir að stefnendur hafi verið þvingaðir til að segja upp hafi þeim verið treyst til að reka heimilið til loka júlímánaðar 1996 án þess að eftirlit með starfseminni hefði verið aukið. En slíkt hafi þó verið boðað í bréfi Barnaverndarstofu frá 8. janúar 1996. Jafnframt bendi stefnendur á að forstöðumaður Barnaverndarstofu hafi lýst því yfir og látið bóka eftir að hafa knúið fram uppsögn þeirra að Barnaverndarstofa væri reiðubúin að taka gilda afturköllun á uppsögn stefnenda ef athugun lögmanns þeirra leiddi til þeirrar ótvíræðu niðurstöðu að brotið hefði verið á rétti þeirra. Þegar slík afturköllun hafi borist til Barnaverndarstofu hafi forstöðumaður stofnunarinnar látið hana sem vind um eyru þjóta og jafnframt neitað að afhenda þeim gögn um mál þeirra. Stefnendur hafi gert verktakasamning við Barnaverndarstofu, félags- og fjármálaráðuneytið um rekstur […]heimilisins til ársloka 1997. Sá samningur hefði skilað stefnendum sameiginlega í brúttótekjuafgang að meðaltali 520.991 kr. tímabilið 15. ágúst 1995 til 31. desember 1995 og 558.631 kr. að meðaltali á mánuði tímabilið 1. janúar 1996 til 31. júlí 1996. Með aðgerðum Barnaverndarstofu í janúar 1996 hafi endi verið bundinn á frekari störf stefnenda að kennslu- og uppeldismálum frá og með 1. ágúst 1996. En A hafi unnið við kennslu og önnur uppeldismál í um 20 ár. Frá því starfi þeirra að […] lauk hafi B að mestu verið atvinnulaus og A alfarið. Aðgerðir Barnaverndarstofu hafi því skaðað þau fjárhagslega og því þyki við hæfi að miða kröfuna við þær brúttótekjur sem þau hafi haft af starfseminni eftir að hún hafi verið komin vel á stað undir þeirra stjórn á árinu 1996. Þegar uppsögn stefnenda hafi verið knúin fram af hálfu Barnaverndarstofu hafi ekki verið jafnræði með aðilum. Á stefnandann B höfðu verið bornar þungar sakir af hálfu eins af starfsmönnum hans og A. Aðstæður allar hafi því verið stefnendum mjög öndverðar þegar komið hafi að fundum með starfsmönnum Barnaverndarstofu og félagsmálaráðuneytisins og vandkvæði þeirra af því að láta skerast í odda með barnverndaryfirvöldum augljós vegna skjólstæðinga þeirra á heimilinu og aðstandenda þeirra. Vilja þeirra til að semja um uppsögn á samningi sínum um rekstur meðferðarheimilis að […] verði að skoða í því ljósi. Jafnframt verði að horfa til yfirlýsingar forstöðumanns Barnaverndarstofu sem gefin hafi verið við samningsgerðina um mögulega afturköllun uppsagnarinnar. Stefnendur benda ennfremur á að mál þeirra hafi ekki fengið þá meðferð hjá Barnaverndarstofu sem m.a. stjórnsýslulögum sé ætlað að tryggja. Hið sama gildi um meðferð félagsmálaráðuneytisins eftir að því hafi borist stjórnsýslukæra stefnenda í aprílmánuði 1996. Stefnendur beini málsókn sinni að félagsmálaráðherra vegna félagsmálaráðuneytisins, en ráðuneytið fari með yfirstjórn barnaverndarmála. Einnig að fjármálaráðherra þar sem krafist sé greiðslu skaðabóta úr hendi íslenska ríkisins. Lagarök: Krafan um ógildingu sé byggð á 36. gr. laga nr. nr. 7/1936 og krafan um skaðabætur á almennum reglum kröfuréttar um skaðabætur innan samninga. Vaxtakrafan sé byggð á ákvæðum III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Málskostnaðarkrafan sé byggð á ákvæðum XXI. kafla laga nr. 91/1991. Málsástæður og lagarök stefnda. Málsástæðum stefnenda sé algjörlega hafnað. Í upphafi sé rétt að árétta að meðferðarheimilið að […] hafi verið byggt í þágu vegalausra barna. Þar hafi frá upphafi vistast börn sem hvorki eigi sér trausta forsjáraðila né eiginlegt heimili; börn sem hafi á stuttri ævi orðið fyrir endurteknum áföllum í uppeldi þegar forsjáraðilar hafi brugðist, ekki síst vegna áfengisneyslu. Sum þessara barna hafi jafnframt orðið fórnarlömb kynferðislegs ofbeldis. Kjarni máls þessa snúist því um traust, en það sé undirstaða meðferðarheimilis eins og hér eigi í hlut. Stefnendur hafi gert verksamning við Barnaverndarstofu, félags- og fjármálaráðuneytið þann 6. september 1995 um rekstur meðferðarheimilis Barnaheilla að […] til ársloka 1997. Í 14. gr. samningsins sé gagnkvæmt uppsagnarákvæði. Hvor aðili fyrir sig hafi því getað sagt samningnum upp með 6 mánaða fyrirvara, án þess að tilgreina nokkra ástæðu fyrir uppsögninni. Þegar trúnaðarbrestur hafi orðið á milli Barnaverndarstofu og stefnenda í byrjun janúar 1996 hafi Barnaverndarstofa gert þeim ljóst að þrjár leiðir væru færar í stöðunni. Barnaverndarstofa gæti rift samningnum, sagt honum upp eða gefið stefnendum tækifæri til að segja honum upp. Í framhaldi af því hafi stefnendur sagt samningnum upp þann 31. janúar 1996. Samkomulag hafi orðið um að þau rækju heimilið út júlí- mánuð, þ.e. út 6 mánaða uppsagnarfrestinn. Uppsögnin hafi því alfarið verið á ábyrgð stefnenda. Stefnendur hafi afturkallað uppsögnina þann 15. apríl 1996, tveimur og hálfum mánuði eftir að samningnum hafi verið sagt upp. Langur tími hafi liðið frá uppsögninni þar til afturköllun hafi komið fram, auk þess sem engin ný gögn eða upplýsingar hafi borist með henni. Afturköllunin hafi því engin áhrif haft á gildi uppsagnarinnar. Samningurinn sé einkaréttarlegur gerningur og því gildi ákvæði stjórnsýslulaga ekki um hann heldur ákvæði samninga- og kröfuréttar. Samkvæmt 1. gr. laganna gildi þau um stjórnsýslu ríkisins og sveitarfélaga þegar stjórnvöld, þar á meðal stjórnsýslunefndir, taki ákvarðanir um rétt eða skyldu manna. Lögin gildi hins vegar ekki um einkaréttarlega samninga sem stjórnvöld geri, þar á meðal verksamninga eins og um sé að ræða í þessu tilviki, sbr. greinargerð með 1. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Því sé hafnað af hálfu stefnda að starfsmenn Barnaverndarstofu hafi knúið uppsögnina fram. Það liggi ljóst fyrir í málinu að stefnendur hafi gert sér grein fyrir alvarleika málsins frá upphafi. Ennfremur komi það fram í greinargerð stefnanda A frá 20. janúar 1996. Hún hafi viljað hraða málalokum svo að ekki ríkti óvissa um framtíð heimilisins. Það sé því einkum vegna eindreginnar óskar hennar að ljúka málinu á sem skjótastan hátt að það hafi verið gert þann 31. janúar 1996. Því sé hafnað að stefnendur hafi ekki fengið nægan umhugsunarfrest. Í stefnu sé því haldið fram að starfsmenn Barnaverndarstofu hafi ekki kannað réttmæti ásakana um kynferðislega áreitni sérstaklega. Ennfremur sé vísað til 10. gr. stjórnsýslulaga um það að stjórnvaldi beri að sjá til þess að mál sé nægilega upplýst áður en ákvörðun sé tekin um það. Hér sé í raun um þversögn að ræða þar sem á öðrum stað í stefnunni segi „að það sé ekki í verkahring Barnaverndarstofu að rannsaka kynferðisafbrot eða önnur afbrot sem starfsmenn heimila, er undir stofnunina heyra, kunni að fremja eða séu sakaðir um að hafa framið.“ Burtséð frá því þá sé það ljóst að hér hafi ekki verið um stjórnsýsluákvörðun að ræða og því eigi ákvæði 10. gr. stjórnsýslulaga um rannsóknarskyldu stjórnvalds ekki við. Hitt megi þó benda á að Barnaverndarstofa hafi haft eftirlit með framkvæmd samningsins og því hafi verið eðlilegt að starfsmenn stofunnar könnuðu það sérstaklega hvort slíkir annmarkar hefðu orðið á framkvæmd hans að það réttlætti uppsögn af þeirra hálfu. Þá sé því haldið fram í stefnu að starfsmenn Barnaverndarstofu hafi knúið fram uppsögn samningsins með hótun um uppsögn hans að öðrum kosti. Barnaverndarstofa hafi gert stefnendum grein fyrir því að þrír kostir væru tiltækir í þeirri stöðu sem málið hafi verið komið í. Barnaverndarstofa gæti rift samningnum vegna trúnaðarbrests, sagt honum upp með samningsbundnum fyrirvara ellegar gætu stefnendur sagt samningnum upp af sinni hálfu. Stefnendur hafi sagt samningnum upp. Að mati stefnda hafi það verið vægasta leiðin. Þá sé því haldið fram í stefnu að ekki hafi verið þörf jafn hvatvíslegra vinnubragða og viðhöfð hafi verið, enda hefði stefnendum verið treyst til að reka heimilið út uppsagnarfrestinn án þess að eftirlit væri nokkuð aukið. Þessu sé mótmælt. Eftirlit hafi verið aukið mjög með ráðningu K sálfræðings að heimilinu. Hann hafi hafið störf strax í febrúar 1996 og komið þangað mun oftar en félagsráðgjafinn C hafði áður gert. Það sé ljóst að það hefði engu breytt um niðurstöðu málsins ef stefnendur hefðu ekki sagt upp samningnum, enda hefði Barnaverndarstofa þá getað neytt uppsagnarréttar síns samkvæmt 14. gr. samningsins. Því verði ekki séð að stefnendur hafi beðið nokkurt fjártjón af þessum málalokum, þar sem þau hafi rekið heimilið út uppsagnarfrestinn, svo sem hefði einnig orðið staðan ef Barnaverndarstofa hefði sagt upp samningnum af sinni hálfu. Kröfu um bætur vegna starfslokasamnings D sé hafnað á þeirri forsendu að um sé að ræða samning milli stefnenda og starfsmanns þeirra. Í raun sé um tvö aðgreind atriði í málatilbúnaði stefnanda að ræða, þ.e. annars vegar mál D og stefnenda og hins vegar verktakasamning við stefnendur. Verði eigi fallist á sýknukröfu stefndu sé til vara gerð krafa um verulega lækkun á kröfum stefnenda og í því tilviki verði málskostnaður látinn niður falla. Því sé haldið fram að tjón sé ósannað og órökstutt með öllu. Þá sé einnig að líta til eigin sakar stefnenda sem sé veruleg. Sérstakur áskilnaður sé gerður til að bera fram fleiri málsástæður og hafa uppi mótmæli um tölulegan þátt málsins. Þá er vísað til skýringa í bréfum til ríkislögmanns, annað frá Barnaverndarstofu dags. 13. ágúst 1997 hitt frá félagsmálaráðuneytinu dags. 15. ágúst 1997. Varðandi málskostnað er vísað til 130. gr. eml. Niðurstöður. Stefnendur krefjast ógildingar á uppsögn sinni frá 31. janúar 1996 á samningi sínum við Barnaverndarstofu, um rekstur meðferðarheimilis Barnaheilla að […]. Stefnendur telja að 10. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 hafi verið brotin. Þá krefjast stefndu skaðabóta. Samningur stefnenda og stefnda frá 6. september 1996, sem gilda átti til 31. desember 1997 um rekstur framangreinds meðferðarheimilis, var verktakasamningur. Skv. 2. mgr. 1. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 gilda lögin þegar stjórnvöld taka ákvarðanir um rétt eða skyldu manna. Lögin taka ekki til einkaréttarlegra ákvarðana stjórnvalda, m.a. samninga við verktaka, og koma stjórnsýslulögin nr. 37/1993 því ekki til álita um samskipti aðila. Vegna eðlis samningsins verður ekki talið að stjórnsýsluákvörðun hafi verið tekin. Bar Barnaverndarstofu því ekki skylda til að fylgja málsmeðferðarreglum stjórnsýslulaga við rannsókn og ákvarðanatöku í málinu. Af þessu leiðir einnig að ekki verður litið á bréf stefnenda dags. 21. apríl 1996 til félagsmálaráðuneytisins sem stjórnsýslukæru. Í 14. gr. framangreinds verksamnings stefnenda, A og B, og stefndu, Barnaverndarstofu, félags- og fjármálaráðuneytisins, er gagnkvæmt uppsagnarákvæði. Hvor aðili um sig gat sagt samningnum upp með 6 mánaða fyrirvara, án þess að tilgreina nokkra ástæðu fyrir uppsögninni. Það er ítarlega rakið hér að framan að heimilið að […] var meðal þeirra heimila sem byggt var fyrir vegalaus börn. Það hefur ennfremur komið fram, að foreldrar þeirra barna sem þar vistast hafi ekki verið sviptir forræði þeirra heldur hafi dvöl barnanna byggst á samkomulagi barnaverndaryfirvalda við foreldrana. Börnin sem þar dvelja eru þar vegna margháttaðra erfiðleika sem þau hafi upplifað á stuttri ævi. Mörg hver hafa búið við óreglu, ofbeldi, kynferðislegt ofbeldi og fleira. Annar stefnenda, B, hafði viðurkennt áfengisneyslu og var borinn sökum um kynferðislega áreitni í garð starfsmanns. Vegna þessara atvika varð trúnaðarbrestur milli aðila málsins og báðir gerðu sér frá upphafi grein fyrir alvarleika þess. Af hálfu stefnenda er því haldið fram að uppsögn þeirra hafi verið knúin fram undir hótun Barnaverndarstofu. Segðu stefnendur ekki upp samningnum myndi þeim vera sagt upp af stefndu og málið hlyti umfjöllun í fjölmiðlum. Þau atvik sem urðu til þess að umræða um uppsögn samnings aðila fór af stað má rekja til hegðunar, B annars stefnenda, aðfaranótt 4. janúar 1996. Samningnum var síðan sagt upp þann 31. janúar s.á. Allan janúarmánuð var unnið af aðilum í málinu, m.a. með fundarhöldum, símtölum og bréfaskiptum. Fyrsti fundurinn var haldinn 8. janúar á Barnaverndarstofu með stefnendum. Af hálfu Barnaverndarstofu sat F fundinn í forföllum H sem var erlendis og G frá félagsmálaráðuneyti. Þann sama dag ritar F stefnendum bréf. Þann 18. janúar talar H, forstjóri Barnaverndarstofu, við stefnendur í síma. Tveimur dögum síðar ritar annar stefnenda, A, greinargerð í málinu. Þann 22. janúar talar H, við stefnendur í síma. Fundur var haldinn á […] 24. janúar, með stefnendum, H og G. Annar stefnenda, B, talar við H í síma 26. janúar og óskar eftir að þau fái að starfa til 1. september 1996. Þann 29. janúar óskar A eftir fundi með Barnaverndarstofu vegna málefna meðferðarheimilisins. Sá fundur er haldinn á Barnaverndarstofu þann 31. janúar 1996. Fundinn sátu stefnendur, A og B, þáverandi lögmaður þeirra, I, hrl., J, systir A, H, forstjóri Barnaverndarstofu, G frá félagsmálaráðuneyti og C, yfirfélagsráðgjafi hjá Barnaverndarstofu. Þann sama dag segja stefnendur samningnum upp. Frá því fyrsti fundur var haldinn með aðilum 8. janúar lá það í loftinu að samningnum yrði sagt upp. Í bréfi F til stefnenda þann dag segir m.a. „Í ljósi málavaxta kemur vel til álita að rifta starfssamningi við yður sem gerður var hinn 6. september sl. Barnaverndarstofa lítur þá atburði sem hér er lýst mjög alvarlegum augum ...“ Þá segir: „Barnaverndarstofa mun taka sér frest til 26. janúar til að kanna hvort og þá með hvaða hætti starfssamningur hafi verið brotinn.“ Í greinargerð A dags. 20. janúar segir m.a. „Ég lýsti yfir ábyrgð okkar á þessu máli og að ég liti þetta mjög alvarlegum augum þar sem algjört áfengisbann er á heimilinu. Ég gerði mér líka grein fyrir að þetta gæti þýtt riftun á samningi, ...“ ...„Við viljum gjarnan halda hér áfram störfum ef fært þykir. Það er Barnaverndarstofu að taka ákvörðun og ég fer þess á leit að það verði gert fyrir n.k. mánaðamót.“ Það er rakið hér að framan að I, hrl. mætti með stefnendum á fundinn þann 31. janúar. Í fundargerð frá þeim fundi kemur fram að Barnaverndarstofa sé reiðubúin að taka hugsanlega afturköllun á uppsögn gilda leiði athugun lögmanns meðferðaraðila til þeirrar ótvíræðu niðurstöðu að brotið hafi verið á rétti þeirra. Afturkölluninni fylgdu hins vegar ekki nein ný gögn. Í bréfi Barnaverndarstofu, dags. 23. apríl 1996, undirrituðu af H, er afturköllun á uppsögn samningsins hafnað með vísan til þess m.a. að Barnaverndarstofu hafi ekki borist neinar upplýsingar frá lögmanni stefnenda. Afturköllunin hafi auk þess verið gerð tveimur og hálfum mánuði eftir uppsögn samningsins og því afar seint fram komin. Í bréfinu er ennfremur bent á það að Barnaverndarstofa hefði sjálf sagt samningnum upp hefðu stefnendur ekki gert það. Stefnendur hafa haldið því fram að þeim hafi verið hótað því af stefndu að farið yrði með málið í fjölmiðla og m.a. undir þeirri hótun hafi uppsögnin verið knúin fram. Stefnendur þykja ekki hafa sýnt fram á gegn neitun stefndu að þeim hafi verið hótað fjölmiðlaumfjöllun af þeirra hálfu. Þvert á móti þykja stefndu hafa sýnt fram á að þeim hafi verið mikið í mun að málið færi ekki í fjölmiðla með tilliti til skjólstæðinga þeirra og forsjáraðila. H lýsti því yfir fyrir dómi að oft væri það erfið barátta að fá foreldra til að láta börnin af hendi án sviptingar forræðis. Foreldrarnir færu enn með forsjá þeirra barna sem vistuðust á meðferðarheimilum sem rekin væru af stefndu. Þeir ættu oft við vandamál að stríða, svo sem áfengisneyslu, og hefði málið farið í fjölmiðla hefði mátt búast við að foreldrarnir hefðu misst traust sitt á meðferðaraðilum og talið þá engu betri en þá sjálfa. Með hliðsjón af þessu er ljóst að það var mjög andstætt öllum sjónarmiðum bæði stefnenda og stefndu að mál þetta færi í fjölmiðla. Með vísan til þess sem hér hefur verið rakið þykja stefnendur ekki, gegn neitun stefndu, hafa sýnt fram á að stefndu hafi hótað þeim fjölmiðlaumræðu um málið. Þegar litið er til þess sem hér að framan er rakið þykja stefnendur ekki hafa sýnt fram á að þeir hafi verið beittir þrýstingi við uppsögn framangreinds samnings. Málið var alvarlegt og það var öllum aðilum ljóst. Fundarhöld, símtöl og bréfaskriftir sýna að unnið var að lausn málsins af yfirvegun. Við meðferð málsins var lögð á það áhersla að allir gætu komið sínum sjónarmiðum að. Með því að gefa stefnendum sjálfum kost á að segja samningnum upp var farin vægasta leiðin af þeim þremur sem færar voru við þessar aðstæður. Stefnendur nutu lögfræðilegrar aðstoðar við uppsögnina, svo sem hér að framan greinir. Með hliðsjón af öllu því sem hér hefur verið rakið þykja stefnendur ekki hafa sýnt fram á nein þau atvik sem leiða ættu til ógildingar á uppsögn þeirra og eru stefndu sýknaðir af þeirri kröfu stefnenda. Af hálfu stefnenda er gerð krafa um skaðabætur. Annars vegar vegna uppsagnarinnar á samningum og hins vegar vegna starfsloka D. Þar sem niðurstaða málsins er sú að stefnda er sýknað af kröfu stefnenda um ógildingu á uppsögninni, kemur skaðabótakrafa vegna starfsloka stefnenda ekki til álita. Stefnendur hafa krafist þess að stefndu greiði þeim bætur vegna starfslokasamnings stefnenda við D. Ekkert samningssamband er milli stefndu og D. Stefnendur tóku að sér rekstur heimilisins sem verktakar og réðu til sín fólk í vinnu á eigin ábyrgð. Stefnda getur því ekki borið ábyrgð á þeim samningum, stofnun þeirra eða slitum. Stefnda er sýknað af þessari kröfu stefnenda vegna aðildarskorts. Málskostnaður fellur niður. Halla Bachmann Ólafsdóttir, settur héraðsdómari, kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefnda, íslenska ríkið, er sýknað af öllum kröfum stefnenda, A og B. Málskostnaður fellur niður.

Mál nr. 409/1998

Vinnuslys Laun Kjarasamningur Skaðabætur

B krafði BM um laun í slysaforföllum vegna vinnuslyss sem hann hafði fyrir þegar hann var að fara yfir steypumót. Auk þessa krafðist hann þess að viðurkennd yrði skaðabótaábyrgð BM á tjóni hans. Staðfest var niðurstaða héraðdóms um að B bæri laun í slysaforföllum þótt ráðningu hans hjá BM hefði verið lokið á slysdegi. Talið var að með þeirri aðgát, sem ætlast hefði mátt til af B, hefði hann átt að geta komist klakklaust yfir steypumótið. Var það ekki metið BM til sakar að ekki hafði verið komið fyrir tröppu við mótið eins og vinnueftirlitið hafði gert athugasemd við. Var slysið talið óhapp sem BM bæri ekki ábyrgð á og var það því sýknað af viðurkenningarkröfu B.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 8. október 1998. Hann krefst aðallega sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, en til vara að sök verði skipt í málinu og málskostnaður felldur niður fyrir báðum dómstigum. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Svo sem rakið er í héraðsdómi er málsókn stefnda til komin vegna vinnuslyss, sem hann varð fyrir í steypuskála áfrýjanda 6. maí 1995. Krefur hann áfrýjanda í fyrsta lagi um laun í slysaforföllum samkvæmt kjarasamningi, sem hann tók laun eftir. Áfrýjandi mótmælir kröfunni með vísan til þess að ráðningu og starfi stefnda hjá sér hafi verið lokið á slysdegi. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður ekki fallist á þau andmæli. Ekki hefur verið borið við öðrum ástæðum gegn þessari kröfu stefnda eða færð fram rök fyrir því að hana beri að lækka. Samkvæmt því verður niðurstaða héraðsdóms um þennan kröfulið stefnda staðfest. II. Stefndi krefst þess í annan stað að kveðið verði á um það með dómi að áfrýjandi beri skaðabótaábyrgð á því tjóni, sem stefndi varð fyrir við nefnt slys. Við rekstur málsins í héraði var sakarefninu skipt, þannig að einungis verður nú dæmt um hvort áfrýjandi beri skaðabótaábyrgð gagnvart stefnda. Meðal gagna málsins er örorkumat 3. júní 1997, þar sem komist var að þeirri niðurstöðu að stefndi hafi hlotið nokkurn varanlegan miska og varanlega örorku af völdum slyssins. Eru málsástæður aðila í þessum þætti raktar í héraðsdómi. Steypumót það, sem stefndi var að fara yfir þegar hann slasaðist, var 107 cm hátt. Af framlögðum myndum af vettvangi verður ráðið að sú hlið mótsins, sem stefndi kaus að fara yfir þegar slysið bar að höndum, hafi verið nokkru hærri en aðrar hliðar þess. Verður fallist á með áfrýjanda að einfalt hafi verið fyrir stefnda að fara yfir mótið og hann hafi ekki þurft leiðbeininga við. Hafði stefndi auk þess reynslu af þeim störfum, sem hann vann við í umrætt sinn. Með þeirri aðgát, sem ætlast mátti til af stefnda, átti honum að reynast auðvelt að komast klakklaust yfir steypumótið, en hann hefur ekki getað skýrt hvað hafi valdið að hann hrasaði og féll ofan af því. Fulltrúi Vinnueftirlits ríkisins kom á vettvang þegar eftir slysið og gerði athugasemdir við vinnuaðstæður. Krafðist vinnueftirlitið úrbóta, sem settar voru fram í nokkrum liðum, svo sem fram kemur í héraðsdómi. Laut ein athugasemd þess að því að þörf væri á tröppu við steypumótið til að auðvelda mönnum að fara yfir það. Með vísan til þess, sem áður er getið um hæð mótsins, verður ekki fallist á að virða beri áfrýjanda til sakar að hafa ekki komið upp slíkum búnaði við steypumótið. Að öðru leyti verður fallist á með áfrýjanda að slysið verði ekki rakið til þeirra atriða, sem athugasemdir vinnueftirlitsins beindust að. Að virtu öllu því, sem að framan greinir, verður lagt til grundvallar dómi að slysið hafi orðið fyrir óhapp, sem áfrýjandi ber ekki bótaábyrgð á. Samkvæmt því verður hann sýknaður af þessum kröfulið stefnda. Áfrýjandi verður dæmdur til að greiða stefnda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem verður ákveðinn í einu lagi eins og segir í dómsorði. Dómsorð: Áfrýjandi, BM Vallá ehf., greiði stefnda, Bjarna Heiðari Geirssyni, 265.411 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 2. október 1995 til greiðsludags. Áfrýjandi er sýkn af kröfu stefnda um að viðurkennt verði að áfrýjandi beri skaðabótaábyrgð á tjóni stefnda vegna slyss, sem hann varð fyrir 6. maí 1995. Áfrýjandi greiði stefnda samtals 250.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 9. júlí 1998. Mál þetta, sem dómtekið var 22. júní sl. er höfðað með stefnu áritaðri um birtingu 24. október 1997 af Bjarna Heiðari Geirssyni, Grenimel 10, Reykjavík gegn BM Vallá ehf., Bíldshöfða 7, Reykjavík og Vátryggingafélagi Íslands hf., Ármúla 3, Reykjavík. Dómkröfur. Upphaflegar dómkröfur stefnanda eru þessar: 1. Að stefnda verði gert að greiða stefnanda laun í slysaforföllum 265.411 krónur með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 2. október 1995 til greiðsludags. 2. Að stefnda verði gert að greiða stefnanda skaðabætur 1.908.022 krónur með 2% ársvöxtum frá 6. maí 1995 til 5. apríl 1997, en með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum frá þeim degi til greiðsludags. Þess er krafist að áfallnir vextir verði lagðir við höfuðstól á 12 mánaða fresti í fyrsta skipti þann 6. maí 1996. 3. Að stefnda verði gert að greiða stefnanda málskostnað samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi. Ekki eru gerðar kröfur á hendur réttargæslustefnda. Dómkröfur stefnda eru þær aðallega, að félagð verði sýknað af öllum kröfum stefnanda og tildæmdur málskostnaður úr hans hendi að mati réttarins, en til vara að sök verði skipt í málinu, stefnukröfur lækkaðar og málskostnaður felldur niður. Af hálfu réttargæslustefnda eru ekki gerðar sjálfstæðar kröfur enda engar dómkröfur gerðar á hendur honum. Í upphafi aðalmeðferðar 22. júní sl. bar lögmaðu stefnanda fram þá ósk að sakarefni málsins yrði skipt þannig að að svo stöddu yrði dæmt um kröfulið 1 og 3 í stefnu en varðandi kröfulið 2 yrði í dómi einungis kveðið á um bótaskyldu stefnda vegna þess slyss er stefnandi varð fyrir 6. maí 1995, en úrlausn um bótafjárhæð yrði frestað þar til síðar. Ástæður fyrir þessari ósk kvað lögmaður stefnanda vera þær að stefnandi hefði gengist undir skurðaðgerð 16. júní sl. og því óvíst að afleiðingar slyssins væru að fullu komnar fram. Lögmaður stefnda lýsti því yfir að hann teldi rétt að fresta málinu í heild. Með vísan til 31. gr. laga nr. 91/1991 féllst dómari á ósk lögmanns stefnanda um framangreinda skiptingu sakarefnis. Kröfur stefnanda í þessum þætti málsins eru því eftirfarandi: 1. Að stefnda verði gert að greiða stefnanda laun í slysaforföllum 265.411 krónur með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 2. október 1995 til greiðsludags. 2. Að kveðið verði á um það með dómi að stefndi skuli bera skaðabótaábyrgða á tjóni stefnanda vegna vinnuslyss sem stefnandi varð fyrir við vinnu sína hjá stefnda þann 6. maí 1995 í steypuskálanum, Einingum 2, sem staðsettur er á athafnasvæði stefnda að Breiðhöfða 3, Reykjavík. 3. Að stefnda verði gert að greiða stefnanda málskostnað skv. framlögðum málskostnaðarreikningi. Dómkröfur stefnda eru þær sömu og að framan greinir. Málavextir. Stefnandi lýsir málavöxtum þannig að þann 6. maí 1995 hafi hann orðið fyrir slysi við vinnu sína hjá stefnda í steypuskálanum Einingum 2, sem staðsettur sé á athafnarsvæði stefnda að Breiðhöfða 3, Reykjavík. Um tildrög slyssins vísar stefnandi til skýrslu lögreglunnar í Reykjavík en þar er tildrögum slyssins lýst svo: „Umrætt slys varð er ég var að fara upp úr einingu sem sýnd er á mynd er tekin var á staðnum. Ég hafði verið að glatta plötu sem er í botninum á einingunni og hafði lokið því. Ég var að fara úr einingunni og fór upp á vegginn. Þá hrasaði ég og féll á gólfið og lenti á hnjánum á gólfinu. Í fallinu rak ég höfuðið í steyputein sem stóð út úr einingunni. Fengin var sjúkrabifr. á staðinn og var ég fluttur á slysadeild Borgarspítalans, þar sem ég var tekinn til rannsóknar og settur í myndatöku. Í ljós kom að ég var óbrotinn, hafði hlotið heilahristing, var aumur á hálsi og marinn. Ég fékk að fara heim eftir rannsókn, en var frá vinu í 3 daga á eftir samkvæmt læknisráði. Ég hef ekki fengið neinar eftirstöðvar og er byrjaður að vinna aftur. Fallhæð mín þarna er um 1,80 metrar. Ég var með hjálm er slysið varð og sést hann á ljósmynd af vettvangi. Fyrirtækið B.M. Vallá þar sem ég var við vinnu er með tryggt hjá V.Í. S.“ Stefnandi kveður Vinnueftirlit ríkisins einnig hafa komið á slysstað og kannað aðstæður og aðbúnað með tilliti til öryggis. Hafi Vinnueftirlitið gert nokkrar athugasemdir varðandi aðbúnað og vinnuöryggi starfamanna stefnda og krafðist þess að úrbætur færu fram hjá stefnda, sbr. eftirlitsskýrslur nr. A 27587 og A 35781. Upplýsingar um tildrög slyssins sem Vinnueftirlitið hafi fengið á staðnum hafi hins vegar ekki verið nákvæmar, enda hafi stefnandi ekki verið að slétta steypu uppi á mótinu í umrætt skipti, svo sem fram komi í skýrslu Vinnueftirlitsins, heldur að klifra upp úr því. Með bréfi dags. 27. júní 1997 hafi Vinnueftirliti ríkisins verið bent á þetta misræmi og óskað eftir afstöðu Vinnueftirlitsins til þess hvaða áhrif þetta hefði á skýrslu eða athugasemdir þess. Með bréfi dags. 11. ágúst 1997 komi fram sú eindregna afstaða Vinnueftirlitsins að það skipti engu varðandi athugasemdir Vinnueftirlitsins hvort stefnandi hafi verið að klifra ofan á mótinu eða yfir það er hann féll niður. Stefnandi hafi verið ráðinn til vinnu hjá stefnda þann 15. mars 1995, sbr. framlagðan ráðningarsamning, og hafi því unnið hjá stefnanda í tæpa tvo mánuði er slysið átti sér stað. Slysdagurinn, hinn 6. maí 1995, hafi hins vegar átt að vera síðasti dagur stefnanda í vinnu hjá stefnda, samkvæmt samkomulagi aðila um starfslok stefnanda, en stefnandi hugðist hefja sjálfstæðan atvinnurekstur eftir þann dag. Áður en stefnandi var ráðinn til vinnu hjá stefnda hafi hann ekki verið í fastri vinnu síðan á árinu 1993 er hann hafi starfað hjá Hagvirki-Kletti hf. Eftir að það félag varð gjaldþrota hafi stefnandi verið atvinnulaus og á atvinnuleysisbótum í nokkra mánuði, en hafi tekið að sér einstaka verkefni seinni hluta ársins. Allt árið 1994 hafi stefnandi ekki fengið vinnu en hafi unnið að endurbótum á eigin húsnæði og hafi tekið að sér tvö verkefni fyrir aðra aðila. Tekjur á þessu ári hafi því verið mjög litlar og í formi reiknaðs endurgjalds, sbr. framlagðar skattskýrslur. Stefnandi hafi verið í námi til öflunar sveinsprófs í húsasmíðum og hafi stundað námið samhliða vinnu í nokkur ár, með einhverjum hléum þó. Stefnandi hafi lokið námssamningi sínum vegna verklega hluta námsins árið 1991 en bóklega hlutanum vorið 1996. Stefnandi hafi þreytt sveinspróf í húsasmíði nú í haust. Stefnandi hafi náð prófinu og eigi von á að fá réttindi sem sveinn í húsasmíði innan tíðar. Sigurður Thorlacius læknir mat örorku stefnanda af slysinu þann 12. nóvember og aftur þann 3. júní 1997, í samræmi við ákvæði laga nr. 50/1993. Vegna afleiðinga slyssins hafi stefnandi verið óvinnufær í samtals átta vikur, fyrst eftir slysið hafi stefnandi misst úr þrjá vinnudaga eða 8., 9. og 10. maí 1995, en síðan 27. júlí 1995 til 18. september 1995, að báðum dögum meðtöldum. Ástæða þess að afleiðingar slyssins komu ekki fram að fullu megi rekja til eðlis þeirra áverka sem stefnandi hlaut, þ.e. að við höggið á höfuð stefnanda hafi það reigst aftur með slíkum krafti að það skaddaði hálsliði, sem komi síðan fram í brjósklosi, sbr. fyrirliggjandi læknaskýrslur og mat. Eftir að ofangreindar afleiðingar slyssins höfðu komið fram hafi stefnandi leitað til fyrirsvarsmanns stefnda og óskað eftir launagreiðslum í slysaforföllum. Hafi fyrirsvarsmaður stefnda vísað stefnanda á trúnaðarlækni félagsins, Grím Sæmundsson. Stefnandi hafi leitað til trúnaðarlæknis félagsins eftir kröfu fyrirsvarsmanns stefnda og hafi trúnaðarlæknirinn gefið út vottorð vegna málsins þann 2. október 1995 og sent starfsmannastjóra stefnda. Eftir að afstaða trúnaðarlæknis stefnda lá fyrir hafi stefnanda verið lofuð greiðsla. Er stefnandi hafi gengið eftir að fá greitt hafi stefndi dregið lappirnar þar til að lokum að hann hafi alveg hafnað að greiða stefnanda laun í slysaforföllum. Stefnandi telur sig ekki hafa fengið fullnægjandi skýringar á þeirri afstöðu stefnda, að falla frá fyrri afstöðu þess efnis, að greiða laun í slysaforföllum. Stefndi sé tryggður hjá réttargæslustefnda, Vátryggingafélagi Íslands hf. Hafi stefnandi m.a. beint kröfum að réttargæslustefnda um greiðslur úr slysatryggingu launþega frá félaginu. Hafi félagið fallist á greiðsluskyldu og hafi greitt stefnanda hvoru tveggja, bætur fyrir varanlega örorku 242.780 krónur og dagpeninga vegna tímabundinnar óvinnufærni samtals 55.392 krónur, sbr. tjónskvittun dags. 18. desember 1996. Með bréfi dags. 3. febrúar 1997 hafi lögmaður stefnanda ítrekað kröfu stefnanda um laun í slysaforföllum og áskilnað um skaðabætur vegna varanlegrar örorku. Með bréfi dags. 5. mars 1997 hafi verið sett fram krafa um skaðabætur. Hafi bréf þetta verið sent réttargæslustefnda og stefnda. Með bréfi dags. 7. maí 1997 hafi réttargæslustefndi f.h. stefnda hafnað skaðabótakröfu stefnanda. Með bréfi dags. 3. júní 1997 hafi stefnandi farið þess á leit við stefnda að félagið tilkynnti Tryggingastofnun ríkisins um vinnuslysið þannig að stefndi fengið notið slysabóta úr almannatryggingum, en stefndi hafi vanrækt þessa skyldu sína. Í sama bréfi hafi verið ítrekuð krafa um laun í slysaforföllum. Með ódagsettu bréfi sem sent hafi verið lögmanni stefnanda með símbréfi þann 17. júlí 1997 hafi stefndi tilkynnt stefnanda að Tryggingastofnun ríkisins hefði verið tilkynnt um slysið. Stefndi hafi hins vegar í engu hirt um að upplýsa stefnanda á hvaða forsendum eða sjónarmiðum hann byggi neitun sína eða drátt á því að greiða laun í slysaforföllum. Þar sem stefndi hafi neitað að greiða stefnanda laun í slysaforföllum og hafnað bótaábyrgð á tjóni stefnanda sé stefnanda nauðsynlegt að höfða mál þetta. Málsástæður stefnanda og lagarök. Kröfu sína um laun í slysaforföllum byggir stefnandi á kjarasamningi Trésmíðafélags Reykjavíkur við vinnuveitendur frá 1. maí 1992, en samningur þessi beri yfirskriftina Samningur milli Sambands byggingamanna f.h. aðildarfélaga sinna annars vegar og Vinnuveitendasambands Íslands, Vinnumálasambands Samvinnufélaganna og Meistara- og Verktakasambands byggingamanna hins vegar. Stefnandi hafi verið og sé félagsmaður í Trésmíðafélagi Reykjavíkur og hafi fengið greidd laun frá stefnda á grundvelli ofangreinds kjarasamnings. Um rétt stefnanda til launa vegna vinnuslyss sé fjallaði í greinum 7.1 og 7.2 í nefndum kjarasamningi, sbr. einnig ákvæði 4. gr. laga nr. 19/1979 um rétt verkafólks til launa vegna slysaforfalla. Það skuli þó tekið fram að ákvæði kjarasamnings stefnanda til launa vegna vinnuslyss séu rýmri en ákvæði laga nr. 19/1979, sem kveði á um lágmarksréttindi til launa í slysaforföllum. Grein 7.2. í kjarasamningi Trésmíðafélags Reykjavíkur segi: „Allir sem unnið hafa í starfsgreininni í eitt ár samfellt, sbr. kafla 11, skulu, er þeir forfallast frá vinnu vegna sjúkdóms eða slysa, eigi missa neins af launum sínum, í í hverju sem þau eru greidd, í einn mánuð, auk dagvinnulauna í næstu 3 vikur þar á eftir. Hafi starfsmaður unnið í starfsgreininni, sbr. 11. kafla , í 3 ár samfellt, skal hann, auk þess sem segir í 1. mgr. þessarar greinar, halda dagvinnulaunum í eina viku, og í fjórar vikur að auki, eftir 5 ára starf í starfsgreininni.“ Samkvæmt 4. gr. laga nr. 19/1979 um rétt verkafólks til launa vegna slysaforfalla, sé stefnanda tryggður réttur til dagvinnulauna í allt að 3 mánuði, og séu það lágmarksréttindi stefnanda. Er slysið átti sér stað hafi stefnandi verið í námi til að öðlast réttindi sem sveinn í húsasmíði og hafi hann lokið námstíma sínum hjá meistara en hafi átt ólokið bóklegu námi. Áunnin réttindi hans hafi samsvarað því að hann hefði unnið þrjú til fjögur ár í starfsgreininni sem veiti honum rétt til launa í slysaforföllum sem svari til eins mánaðar á staðgengilslaunum og þrjá mánuði og fjórar vikur á dagvinnukaupi. Stefnandi hafi verið óvinnufær vegna afleiðinga vinnuslyss þann 6. maí 1995 samtals í 8 vikur og einn dag eða dagana 8., 9. og 10. maí, eða 3 vinnudaga, og 27. júlí til og með 18. september 1995 sem séu 38 dagar vinnudagar, eða samtals 41 vinnudagur sem stefnandi missti úr vegna óvinnufærni. Stefnandi hafi fengið greitt vikulega hjá stefnda og samkvæmt síðustu þremur launaseðlum fyrir slysið hafi stefnandi unnið að meðaltali 2,9 yfirvinnutíma hvern virkan dag, eða 34,75 yfirvinnutíma á 12 virkum vinnudögum og samtals 17 yfirvinnutíma á 3 laugardögum eða 5,67 tíma að meðaltali. Meðalyfirvinna á viku hafi því verið 5 x 2,9 + 5,67 = 20,17. Stefnandi hafi fengið 600 kr. á tímann fyrir dagvinnu en 1.080 kr. á tímann í eftirvinnu. Með því megi ætla að vikulaun stefnanda hefðu almennt geta orðið 40 x 600 = 24.000 + 20,17 x 1.080 = 45.783 kr. Við þessa fjárhæð hafi síðan bæst 10,17% vegna orlofsréttar, sbr. IV. kafla kjarasamningsins eða 4.656 kr., þannig að samtals verða þetta 50.439 kr. á viku. Noti stefnandi þennan útreikning við að áætla staðgengilslaun í einn mánuð, enda hafi stefnandi ekki upplýst um það hver hafi verið raunveruleg staðgengilslaun fyrsta mánuðinn sem stefnandi hafi verið óvinnufær. Samkvæmt ákvæði 1.1.7.1. í kjarasamningi aðila teljist 4,3332 vikur í mánuði og beri að nota þá margföldum við að finna út mánaðarlaun frá vikulaunum. Samkvæmt því byggir stefnandi á því að mánaðarstaðgengilslaun hafi verið 50.439 x 4,3332 = 218.562 kr. Af 8 vikum standa þá eftir 8 - 4,3332 = 3,6668 vika sem stefnandi eigi rétt til dagvinnulauna fyrir. Dagvinnulaun stefnanda á viku hafi verið (600 kr. x 40) x 10,17% orlof eða 26.440 kr. Krafa stefnanda fyrir dagvinnu í 3,6668 vikur sé því 96.953 kr. Dagvinnulaun stefnanda voru 8 tímar x 600 kr. x 10,17% orlof eða alls 5.288 kr. Samtals nemi krafa stefnanda til launa vegna óvinnufærni í 8 vikur og 1 dag í kjölfar vinnuslyss því 218.562 kr. + 96.953 kr. + 5.288 kr. eða 320.803 kr. Frá þessari fjárhæð dragast greiddar dagpeningagreiðslur réttargæslustefnda 55.392 kr. Mismunur þessa, 265.411 kr. sé krafa stefnanda samkvæmt kröfulið 1 í stefnu. Samkvæmt ákvæði í ráðningarsamningi aðila og ákvæði 7.4.1. í kjarasamningi stefnanda hafi stefnda borið að greiða stefnanda laun í slysaforföllum eftir að trúnaðarlæknir félagsins hafi staðreynt óvinnufærni stefnanda og tengsl óvinnufærninnar við vinnuslysið. Trúnaðarlæknir stefnda hafi staðfest þessi atriði með vottorði dags. 2. október 1995 og því hafi stefnda borið að greiða launaskuldina á þeim degi eða strax á eftir og því beri krafan dráttarvexti frá þeim degi, skv. 1. mgr. 9. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, eða í síðasta lagi frá 2. nóvember 1995, sbr. 2. mgr. 9. gr. vaxtalaga. Kröfu sína um að staðfest verði með dómi að stefndi beri skaðabótaábyrgð á umræddu slysi stefnanda byggir stefnandi á því að slysið megi rekja til ófullnægjandi og hættulegrar vinnuaðstöðu hjá stefnda og til skorts á verkstjórn. Telur stefnandi að stefndi hafi brotið gegn skyldum sínum skv. lögum nr. 46/1980 um aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustað og vísar sérstaklega til 13. gr., svo og V. og VI. kafla laganna. Af skoðun lögregluskýrslna um slysið og skýrslu Vinnueftirlits ríkisins, dags. 6. maí 1995, telur stefnandi sannað að honum hafi verið búnar hættulegar og ófullnægjandi aðstæður við vinnu sína og að slysið megi rekja til þessa. Í skýrslu Vinnueftirlitsins séu gerðar athugasemdir við vinnuaðstæður og öryggi hjá stefnda og hafi Vinnueftirlitið m.a. gert eftirfarandi kröfur um úrbætur: „1. Fallvarnir séu til staðar þegar unnið er í þessari hæð. Trappa uppá pallinum skal vera til staðar og fest við hann. 2. Greiður aðgangur skal vera allt í kringum mótið og teinar hafðir hæfilega langir. 3. Ekki skal geyma óþarfa hluti á milli sperranna í þakinu, þar sem bilið á milli palls og sperra er aðeins 1,9 m.“ Í skýrslu lögreglunnar í Reykjavík um slysið segir m.a. „Slæm vinnuaðstaða var á vettvangi óhappsins“ og af myndum lögreglu og Vinnueftirlits megi glöggt sjá hina bágbornu vinnuaðstöðu og standi skrifað undir eina mynd lögreglu „Ljósmyndin sýnir vel hina slæmu vinnuaðstöðu á vettvangi“. Skýrsla lögreglu lýsi vel viðbrögðum þeirra sem komið hafi að vinnustað stefnanda er slysið átti sér stað og virðist umsögn aðila vera á einn veg, að vinnuaðstæður væru áberandi slæmar á slysstað. Byggir stefnandi á því að slysið megi rekja til þeirrar vanrækslu stefnda varðandi vinnuöryggi og aðbúnað á vinnustað sem kröfur Vinnueftirlitsins um úrbætur varði. Meginástæðu þess að stefnandi féll niður af mótinu telur stefnandi vera þá hve erfitt hafi verið að fóta sig ofan á brúnum þess, enda þær grannar, hálar og mishæðóttar. Eftir að stefnandi hafi klifrað upp úr mótinu og ofan á það, hafi blasað við erfiðara verkefni, sem hafi verið að komast niður hinum megin. Til þess hafi stefnandi þurft að snúa sér á brún mótsins og stíga á þverbitana á mótinu. Við þessa aðferð hafi stefnandi ekkert haft til að styðja sig við nema mótið sjálft. Stefnandi byggir á því að hefði verið trappa til að stíga á hefði niðurgangan orðið til muna hættuminni, enda þá ekki þörf á að snúa sér ofan á mótinu til að stíga á þverbitann. Einnig byggir stefnandi á því að hefði aðgangur í kringum mótin verið betri og gólfflöturinn hreinn, þannig að hættulaust væri að stíga niður á hann, hefði það einnig aukið öryggi og auðveldað stefnanda að komast niður af mótinu. Eins og aðstæðum hafi verið háttað á vinnustað stefnda hafi alls konar drasl og óþrifnaður verið í kringum mótin, sem hafi gert stefnanda erfiðara að fara niður af mótinu þar sem ekki hafi aðeins þurft að vara sig á teinunum, sem staðið hafi langt út úr mótunum, heldur hafi gólfflöturinn verið þakinn rusli þannig að ekki hafi mátt óhikað stíga niður á hann. Stefnanda hafi borið að hafa vinnuaðstæður þannig að ekki skapaðist hætta af og vinnuumhverfi og athafnarými starfsmanna þannig að ekki hamlaði vinnuöryggi, sbr. 42. gr. laga nr. 46/1980, sbr. 3. og 6. gr. reglugerðar nr. 493/1987 um húsnæði vinnustaða. Einnig byggir stefnandi á því að stefnda hafi borið að hafa fallvarnir eða tryggja öryggi starfsmanna með öðrum hætti er þeir vegna starfa sinna þurftu að standa ofan á mótunum. Hugsanlega hefði í þessu sambandi verið nægjanlegt að hafa tiltæka handfestu fyrir starfsmenn til að styðja sig við er þeir voru að klifra ofan á eða yfir mótin. Stefndi hafi hafnað bótaskyldu sinni með þeim rökum að ekki væri venja hjá félaginu að nota fallvarnir eða tröppu við vinnu við nefndar einingar. Í bréfi réttargæslustefnda dags. 7. maí 1997 komi fram að hæð mótsins hafi verið 107 cm og þykkt 15 cm. Í sama bréfi sé einnig viðurkennt að af steyputeinum er standa út úr mótum stafi ávallt einhver hætta. Telur stefnandi þetta meginástæðu þess að nauðsynlegt hafi verið að hafa fallvarnir, þ.e. að hætta á því að aðili félli ofan af mótunum hafi verið og sé mikil þar sem þau séu bæði grönn og hál og svo hitt að ef aðili falli ofan af mótunum sé hann í mikilli slysahættu vegna þeirra teina sem út úr mótunum standi og þrengsla í kringum pallinn. Telur stefnandi þannig að starfmaður geti auðveldlega fallið út fyrir þann pall sem mótið hafi staðið á. Stefnandi telur þannig að ekki sé aðalatriði við mat á því hvort nota eigi fallvarnir eða ekki, hvort menn séu að vinna í mikilli hæð eða ekki, heldur hvort fallhætta sé mikil og líklegt sé að fall leiði til slyss á starfsmönnum. Telur stefnandi að með ofangreindri vanrækslu hafi stefndi brotið gegn þeim skyldum sem á honum hvíli skv. IV. kafla laga nr. 46/1980 og þannig bakað sér bótaskyldu gagnvart stefnanda. Byggir stefnandi á því að hefði stefndi gætt að þeim öryggisatriðum, sem Vinnueftirlit ríkisins geri kröfur um, hefði slysið ekki átt sér stað. Málsástæður stefnda og lagarök. Krafa stefnda um sýknu af launakröfum stefnanda er byggð á því, að ráðningarsamningur aðila og kjarasamningur Trésmíðafélagsins veiti stefnanda engan rétt til slysakaups úr hendi stefnda þar sem ráðningu hans og starfi hjá stefnda hafi verið lokið á slysdegi og stefnandi á leið í sjálfstæðan atvinnurekstur. Hafi öll réttindi og skyldur milli aðila fallið niður við ráðningarslitin. Eigi grein 7.2. í kjarasamningi Trésmíðafélagsins, sem stefnandi byggir á launakröfu sína, ekki við eins og hér standi á. Þá er kröfunni mótmælt sem of hárri. Krafa stefnda um sýknu af þeirri kröfu stefnanda að viðurkennt verði að stefndi beri bótaábyrgð á slysi stefnanda er á því reist, að ekki sé sannað að slys hans hafi orsakast af vinnuaðstöðunni hjá stefnda, skorts á verkstjórn eða þeim atriðum sérstaklega, sem Vinnueftirlitið hafi gert kröfur um úrbætur á, eða að stefndi eigi að einhverju leyti sök á slysinu. Hvíli sönnunarbyrðin óskipt á stefnanda um orsakir slyssins og meinta sök stefnda á slysinu, en um bótaábyrgð á því gildi almennar skaðabótareglur. Liggi fyrir, sbr. umsögn Vinnueftirlitsins á dskj. nr. 10, sbr. dskj. nr. 12, að orsakir slyss stefnanda séu óljósar og sjálfur geri hann sér ekki grein fyrir því hvers vegna hann hafi fallið, sbr. dskj. 24 bls. 3. Hafi sú athöfn, sem stefnandi hafi framkvæmt þá er hann meiddist, þ.e. að fara upp úr steypumótinu og yfir metersháan vegginn, verið eins einföld og hugsast geti og þarfnist ekki verkstjórnar. Leiki börn og unglingar annað eins eftir slysalaust í leikjum sínum. Ekkert liggi heldur fyrir um að vinnuaðstaðan sem slík hafi valdið slysinu og sé sitt hvað „slæm vinnuaðstaða“ og saknæm eða slysavaldandi vinnuaðstaða. Ekki geti krafa Vinnueftirlitsins um fallvarnir heldur átt við um slysatilfelli stefnanda því ekki hafi hann verið að vinna liggjandi ofan á mótbrúninni, en í öðrum tilvikum hafi Vinnueftirlitið ekki gert kröfu til fallvarna. Ekki verði heldur séð hvernig koma hefði mátt við fallvörnum við svona lágan vegg. Þá bendi ekkert til þess að önnur atriði, sem Vinnueftirlitið hafi krafist úrbóta á, svo sem lengd steyputeina eða þrengsli kringum mótið hafi valdið slysinu. Hefði slysið allt eins getað orðið þótt teinarnir hefðu verið af annarri lengd eða greiðfærari gangvegur kringum mótið. Loks sé ósannað að tilvist tröppu við mótið hefði afstýrt slysinu. Hafi stefnandi allt eins getað fallið í tröppu og hefði þá væntanlega kennt tröppunni um. Hafi verið auðvelt að stíga á þverböndin á steypumótinu til að komast yfir hina lágu mótaveggi og tröppu ekki þörf. Einnig hafi verið næg handfesta í mótauppslættinum, þverböndum og steyputeininum og ómögulegt að sjá hvers konar sérstakrar handfestu stefnandi hafi ætlast til að hefði verið komið fyrir við ferð yfir veggina. Hafi Vinnueftirlitið heldur ekki gert slíkar kröfur. Sé því sérstaklega andmælt að brotin hafi verið einhver lög eða reglugerðir um öryggi á vinnustöðum og að slysið megi rekja til þess. Sé í þeim ákvæðum sem stefnandi vísi til aðeins að finna almennar kröfur um gætni. Sé ekki sannað að slys stefnanda hafi hlotist af öðru en óhappatilviljun og/eða óaðgæslu stefnanda sjálfs við för hans yfir mótavegginn. Stefnandi hafi verið vanur vinnustaðnum og hafi haft þá starfsreynslu, aldur og þroska til að bera að hann hefði átt að geta farið þar ferða sinna slysalaust, ef eðlileg aðgát hefði verið viðhöfð. Hljóti slysið því að hafa orsakast af óaðgæslu stefnanda eða óhappatilviljun. Verði ekki á sýknukröfu fallist er varakrafan reist á því að slysið megi að stærstum hluta rekja til óhappatilviljunar og óaðgæslu stefnanda og verði hann að bera tjón sitt sjálfur í hlutfalli við þá sök. Niðurstaða. Samkvæmt kröfulið 1 í stefnu krefur stefnandi stefnda um laun í slysaforföllum. Óumdeilt er að stefnandi var félagsmaður í Trésmíðafélagi Reykjavíkur á þeim tíma er hann vann hjá stefnda og fékk greidd laun á grundvelli kjarasamnings Trésmíðafélags Reykjavíkur við vinnuveitendur. Í grein 7.2. í nefndum kjarasamningi er fjallað um greiðslu í almennum veikinda- og slysatilvikum, eins og áður er rakið. Af hálfu stefnda er því haldið fram að grein þessi eigi ekki við þar sem ráðningu stefnanda hafi verið lokið á slysdegi og stefnandi á leið í sjálfstæðan atvinnurekstur. Fyrir liggur að stefnandi varð óvinnufær um tíma vegna afleiðinga slyssins eftir að hann hætti störfum hjá stefnda. Ráðningarsamningur milli málsaðila var enn í gildi er slysið varð og stefnandi enn að störfum hjá stefnda og réttindi og skyldur aðila samkvæmt samningnum því enn í fullu gildi. Telja verður því að stefndi sé bundinn af fyrrgreindu ákvæði í kjarasamningi um laun í slysatilvikum. Stefnandi hefur rökstutt kröfu sína samkvæmt kröfulið 1 í stefnu og gert grein fyrir fjárhæð hennar. Stefndi hefur mótmælt þessari kröfu sem of hárri en hefur ekki fært nægileg rök fyrir mótmælum sínum. Ber því að taka þennan kröfulið til greina. Eins og fram er komið er deilt um bótaskyldu stefnda vegna slyssins 6. maí 1995. Engin vitni voru að því er stefnandi varð fyrir umræddu slysi. Verkstjóri fylgdist með verkinu en var ekki alltaf á staðnum og var stefnandi að mestu látinn um framkvæmd verksins. Stefnandi lýsti því fyrir dómi að hann hefði verið að vinna í tvo til þrjá tíma við að steypa. Hafi hann þá ætlað að taka hlé og hafi farið upp úr einingunni sem hann var að vinna í. Stefnandi kveðst hafa stigið á kantinn á einingunni, staðið þar á öðrum fæti og ætlað að setja hinn fótinn yfir og einhvern veginn skrikað fótur og fallið en engin haldfesta var þarna. Til þess að komast upp á kantinn steig hann á bita sem voru að innanverðu í einingunni. Eins og kemur fram í lögregluskýrslu féll stefnandi á hnén og rak höfuð sitt í steyputein sem stóð út úr einingunni og slasaðist. Sjúkrabifreið flutti hann síðan á Borgarspítalann þar sem hann var rannsakaður. Fyrir liggur að starfsmaður Vinnueftirlits ríkisins, Jens Andrésson, skoðaði slysavettvang hinn 6. maí 1995. Undirritaði hann umsögn um slysið og staðfesti hana hér fyrir dómi. Í skýrslu hans segir m.a. að teinar, mislangir, allt að 90 cm, hafi staðið lárétt út frá lóðlínu mótsins. Vegna þess að lítill gangflötur var frír í kringum mótið, og teinarnir stóðu svona langt út, hafi verið erfitt að framkvæma frágangsvinnuna með eðlilegri líkamsbeitingu. Voru eftirfarandi kröfur gerðar af hálfu Vinnueftirlitsins: „1. Þurfi að framkvæma vinnu með því að liggja ofan á mótabrúninni þá skulu vera fallvarnir til staðar. 2. Greiður aðgangur skal vera allt um kring við mótið og samsetningarteinarnir hafðir hæfilega langir.“ Vegna misskilnings var talið að stefnandi hefði verið að vinna uppi á mótinu er upphafleg umsögn um slysið var gerð. Í bréfi Vinnueftirlitsins dags. 11. ágúst 1997 segir hins vegar að það breyti engu varðandi umsögn Vinnueftirlitsins hvort slasaði var að klifra yfir mótið eða var á hnjánum uppi á því. Jens Andrésson bar fyrir dómi að það væri regla hjá Vinnueftirlitinu að nota ætti fallvarnir ef verið væri að vinna vel yfir einn meter. Bar hann að umræddur vinnustaður hefði verið þvælinn og mikið drasl þar. Þetta hefði verið óhrjálegt vinnusvæði og menn hefðu þurft að vera vel á verði til þess að verða ekki fyrir utanaðkomandi áverkum. Þá bar hann að uppstig í eininguna hefði verið óeðlilegt. Í lögregluskýrslu er gerð var vegna atburðarins segir að slæm vinnuaðstaða hafi verið á vettvangi óhappsins. Stefnandi bar fyrir dómi að hann hefði beðið um að fá að stytta teinana er stóðu út úr einingunni en honum hafi ekki verið heimilað það þar sem teinarnir höfðu verið fengnir að láni. Fyrir liggur jafnframt, sbr. framburð Hermanns Guðmundssonar framleiðslustjóra stefnda, að eftir slysið var mótið fært og búin til ný aðstaða þar sem var meira rými og jafnframt settur nýr pallur fyrir mótin. Þá kom einnig fram í framburði hans að nú væri trappa til staðar en hún væri sjaldan notuð. Þegar virt er það sem að framan er rakið þykir sýnt fram á að vinnuaðstaða stefnanda, er slysið varð, hafi verið óforsvaranleg og jafnframt hættuleg og að rekja megi orsakir slyssins til þess. Ekki hefur verið sýnt fram á að stefnandi hafi með neinum hætti farið ógætilega þegar slysið varð eða að hann hafi borið sig að með öðrum hætti en eðlilegt má teljast miðað við aðstæður á vinnusvæði hans. Ber að fallast á það með stefnanda að af hálfu stefnda hafi verið brotin þau ákvæði laga nr. 46/1980, sem tryggja eiga öryggi á vinnustað og góðan aðbúnað. Telst stefndi því hafa bakað sér bótaskyldu gagnvart stefnanda á slysi því er hann varð fyrir við vinnu sína hinn 6. maí 1995. Ber því að taka til greina kröfu stefnanda samkvæmt kröfulið 2. Eftir þessum úrslitum ber stefnda að greiða stefnanda málskostnað í þessum þætti málsins sem þykir hæfilega ákveðinn 250.000 krónur og er þá tekið tillit til virðisaukaskatts. Kristjana Jónsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, BM Vallá ehf., greiði stefnanda, Bjarna Heiðari Geirssyni, laun í slysaforföllum að fjárhæð 265.411 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 2. október 1995 til greiðsludags. Stefndi, BM Vallá ehf., ber skaðabótaábyrgð á tjóni stefnanda, Bjarna Heiðars Geirssonar, vegna vinnuslyss sem stefnandi varð fyrir við vinnu sína hjá stefnda þann 6. maí 1995 í steypuskálanum, Einingum 2, sem staðsettur er á athafnasvæði stefnda að Breiðhöfða 3, Reykjavík. Stefndi greiði stefnanda 250.000 krónur í málskostnað.

Mál nr. 126/1999

Kærumál Þinglýsing

S taldi sig hafa gert bindandi samning við N um kaup á tiltekinni fasteign. Hann höfðaði mál gegn N , T, sem N hafði síðar selt eignina, og fasteignasalanum L. Hann krafðist þess að N yrði dæmt til að afsala honum eigninni gegn nánar tilteknum greiðslum í samræmi við samning þeirra. Undir meðferð málsins í héraði krafðist S þess að honum yrði heimilað að þinglýsa stefnu málsins á hina umdeildu fasteign. Talið var að S hefði ekki fært svo veigamikil rök fyrir staðhæfingu sinni um að hann hefði öðlast slík réttindi yfir fasteigninni að fullnægt væri skilyrðum 2. mgr. 27. gr. þinglýsingalaga 39/1978. Var kröfu hans um þinglýsingu stefnunnar því hafnað, sbr. 1. mgr. 28. gr. þinglýsingarlaga.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 11. mars 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 17. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 4. mars 1999, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um að stefnu í máli hans á hendur varnaraðilum yrði þinglýst á nánar tiltekinn hluta fasteignarinnar Ármúla 23 í Reykjavík. Kæruheimild er í 1. mgr. 28. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978. Sóknaraðili krefst þess að sér verði heimilað að þinglýsa stefnunni eða útdrætti úr henni. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Varnaraðilar krefjast þess, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur og sóknaraðila gert að greiða þeim málskostnað í héraði auk kærumálskostnaðar. I. Eins og greinir í hinum kærða úrskurði gerði sóknaraðili 30. september 1998 varnaraðila Nýborg ehf. tilboð um að kaupa hluta fasteignarinnar Ármúla 23 í Reykjavík fyrir 54.000.000 krónur. Um greiðslutilhögun sagði í tilboðinu „Við kaupsamning m/pen. 54.000.000”. Þar segir einnig að kauptilboðið sé gert „með fyrirvara um fjármögnun”. Prókúruhafi og stjórnarformaður varnaraðila Nýborgar ehf. ritaði degi síðar undir tilboðið sem samþykkur fyrir hönd félagsins. Í bréfi 5. desember 1998 tilkynnti varnaraðili Nýborg ehf., að kauptilboðinu væri “rift” vegna stórfelldra vanefnda. Teldi félagið sig óbundið gagnvart sóknaraðila. Jafnframt var tekið fram í bréfinu, að hafnað væri „breyttum greiðsluskilmálum kaupverðs”. Degi síðar gerðu varnaraðilarnir Nýborg ehf. og Tryggvi Þórhallsson með sér kaupsamning um fasteignina og var hann færður inn í þinglýsingabók 8. desember 1998. Telur sóknaraðili, að varnaraðilinn Nýborg ehf. hafi ekki verið laus undan skyldum sínum samkvæmt undirritun framkvæmdastjóra þess á fyrrgreint tilboð sóknaraðila, þegar félagið seldi varnaraðila Tryggva Þórhallssyni eignina. Í héraðsdómsmáli því, sem sóknaraðili hefur höfðað á hendur Nýborg ehf. og öðrum varnaraðilum, krefst hann þess meðal annars að varnaraðila Nýborg ehf. verði gert að gefa út afsal fyrir hinu selda, auk þess sem það félag verði dæmt til greiðslu skaðabóta. Allir varnaraðilar hafa sótt þing í héraði og halda uppi vörnum í málinu. Er því meðal annars haldið fram af þeirra hálfu, að Nýborg ehf. hafi verið heimilt að rifta samningi sínum við sóknaraðila, þar sem hann hafi ekki uppfyllt skilyrði hans. Í hinum kærða úrskurði greinir að Tryggvi Þórhallsson hafi haldið því fram fyrir héraðsdómi, að hann hafi þegar selt hluta hinnar umdeildu eignar og þeim kaupsamningi hafi verið þinglýst. Gögn hafa ekki verið lögð fram til stuðnings þessari fullyrðingu. II. Samkvæmt 1. mgr. 28. gr. þinglýsingalaga getur dómari ákveðið með úrskurði að stefnu í máli, sem varðar réttindi yfir fasteign, eða útdrætti úr stefnu í slíku máli, megi þinglýsa. Skýra verður ákvæðið á þá leið að heimildin til þinglýsingar stefnu á fasteign sé því háð, að stefnandi færi veigamikil rök fyrir staðhæfingu um réttindi sín yfir henni, sbr. 2. mgr. 27. gr. þinglýsingalaga. Í málinu er komið fram, að sóknaraðili hefur ekki greitt kaupverðið samkvæmt tilboði sínu 30. september 1998. Hann hefur ekki sýnt fram á, að ástæða þess verði rakin til atvika, sem varnaraðili Nýborg ehf. beri ábyrgð á. Verður hann því ekki talinn hafa fært svo veigamikil rök fyrir staðhæfingu sinni um að hann hafi öðlast slík réttindi yfir hinni umdeildu fasteign að fullnægt sé skilyrðum 2. mgr. 27. gr. þinglýsingalaga til að taka til greina kröfu hans um að þinglýsa stefnu. Með þessum athugasemdum verður niðurstaða hins kærða úrskurðar staðfest. Málskostnaður og kærumálskostnaður verður ekki dæmdur sérstaklega fyrir þennan þátt málsins. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður.

Mál nr. 137/1999

Kærumál Frávísunarúrskurður staðfestur Gagnsök Kæruheimild Frávísun frá Hæstarétti að hluta

G kærði úrskurð héraðsdómara þar sem hafnað var kröfu hans um frávísun máls sem R hafði höfðað gegn honum og einnig tekin til greina krafa R um frávísun gagnsakar sem G hafði höfðað. Kröfu G, um að tekin yrði til greina krafa hans um frávísun, var vísað frá Hæstarétti þar sem heimild skorti til kæru úrskurðarins að þessu leyti. Þá var staðfest niðurstaða héraðsdóms um að gagnsök hafi verið höfðuð of seint og gagnsakarmálinu yrði vísað frá héraðsdómi.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 15. mars 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 24. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 4. mars 1999, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um frávísun máls varnaraðila á hendur sér, en fallist á kröfu varnaraðila um að gagnsök sóknaraðila í málinu yrði vísað frá dómi. Sóknaraðili krefst þess að aðalsök í málinu verði vísað frá dómi, en kröfu varnaraðila um frávísun gagnsakar verði hafnað. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði staðfestur og sóknaraðila gert að greiða kærumálskostnað. Sú niðurstaða héraðsdómara að hafna kröfu sóknaraðila um frávísun aðalsakar getur ekki komið til endurskoðunar fyrir Hæstarétti í kærumáli, svo sem leitt verður af gagnályktun frá j. lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Verður kröfu sóknaraðila um frávísun aðalsakarinnar því sjálfkrafa vísað frá Hæstarétti. Sóknaraðila er samkvæmt síðastnefndu lagaákvæði heimil kæra að því er varðar niðurstöðu héraðsdómara um að vísa gagnsök hans frá dómi. Málið var þingfest í héraði 15. september 1998. Sóknaraðili höfðaði hins vegar gagnsökina 10. nóvember sama árs og var þá liðinn frestur til þess samkvæmt 2. mgr. 28. gr. laga nr. 91/1991. Verður niðurstaða héraðsdómara um frávísun gagnsakar því staðfest. Sóknaraðili verður dæmdur til að greiða varnaraðila kærumálskostnað, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Vísað er frá Hæstarétti kröfu sóknaraðila, Guðjóns Styrkárssonar, um frávísun aðalsakar í máli varnaraðila, Ragnars Þórðarsonar, gegn honum. Hinn kærði úrskurður er staðfestur að því er varðar frávísun gagnsakar sóknaraðila á hendur varnaraðila. Sóknaraðili greiði varnaraðila 50.000 krónur í kærumálskostnað.

Mál nr. 511/1998

Börn Forsjá Fóstursamningur Umgengni Stjórnsýsla Gjafsókn

A var svipt forsjá sonar síns af barnaverndaryfirvöldum þar sem þau töldu hana óhæfa til að annast uppeldi hans. Í framhaldi af því var drengnum komið í fóstur. A krafðist þess að úrskurður um forsjársviptingu og samningur um fóstur yrðu felldir úr gildi með dómi. Fyrir Hæstarétt var lögð matsgerð dómkvaddra matsmanna sem töldu A ekki hæfa til að fara með forsjá barnsins. Einnig kom fram að eftir að A hafði verið svipt forsjánni hafði líferni hennar einkennst af óreglu. Var talið að skilyrði barnaverndarlaga til forsjársviptingar væru uppfyllt og var aðalkröfu A hafnað. Fallist var á varakröfu A um að felldur yrði úr gildi úrskurður barnaverndaryfirvalda um inntak umgengnisréttar hennar við son sinn, enda var ekki talið að sýnt hefði verið fram á nauðsyn þess að takmarka hann svo mjög sem gert hafði verið. Á hinn bóginn var kröfu um að tilhögun umgengninnar yrði ákveðin með dómi vísað frá héraðsdómi.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Arnljótur Björnsson, Guðrún Erlendsdóttir, Gunnlaugur Claessen og Haraldur Henrysson. Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar 29. desember 1998. Þeir krefjast sýknu af öllum kröfum stefndu og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefnda krefst aðallega staðfestingar hins áfrýjaða dóms, en til vara að áfrýjendum verði gert að þola ógildingu á úrskurði barnaverndarráðs Íslands 10. júní 1998 og ákveðin verði mun rýmri umgengni sonar og móður en þar er kveðið á um, eða að minnsta kosti 12 sinnum á ári með jöfnu millibili, 24 klukkustundir í senn og jafnframt 4 vikur samfellt að sumarlagi. Ennfremur verði ekki takmarkanir á símasambandi sonar og móður eða takmarkanir á gjöfum frá móður til sonar. Þá krefst stefnda málskostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda Reykjavíkurborgar. I. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð nokkur ný gögn. Þeirra á meðal eru skýrslur um samskipti stefndu og lögreglu, eftir að hún var svipt forsjá drengsins, og álitsgerð þeirra Högna Óskarssonar geðlæknis og Páls Magnússonar sálfræðings, en þeir voru dómkvaddir af Héraðsdómi Reykjavíkur gegn andmælum stefndu 23. desember 1998 til að skila rökstuddri álitsgerð um geðheilsu og þroska stefndu, persónulegar og félagslegar aðstæður hennar og hæfi til að fara með forsjá sonar síns, B, sem fæddur er 2. janúar 1995. Einnig skyldu þeir gefa álit um hvaða afleiðingar ógilding fóstursamningsins myndi hafa í för með sér fyrir þroska og uppeldi B. Dómkvaðning matsmanna var staðfest með dómi Hæstaréttar 8. janúar 1999. Fyrir Hæstarétt hefur einnig verið lagður samningur barnaverndarnefndar Reykjavíkur við M og K 12. september 1998 um varanlegt fóstur drengsins B frá þeim degi til sjálfræðisaldurs hans. II. Í álitsgerð hinna dómkvöddu matsmanna kemur fram að stefnda hefur verið metin meira en 75% öryrki af geðrænum ástæðum. Áfengissýki hennar hafi ítrekað tekið sig upp þrátt fyrir endurteknar meðferðir, stuðning og aðhald. Hún eigi sér langa sögu um félagslegan óstöðugleika, dómgreindarleysi í vali á félögum og sambúðarmönnum og misnotkun áfengis. Persónuleiki hennar sé veikbyggður og jafnvel við lítið álag leiði frumstæðir varnarhættir hennar til afneitunar vandamála og flótta frá ábyrgð. Dómgreindarleysi og skortur á innsæi hái henni einnig. Persónulegar og félagslegar aðstæður hennar séu mjög erfiðar. Hún eigi afar erfitt með að setja öðrum mörk og hafi því verið ófær um að halda eðlilegum ramma utan um heimili og fjölskyldulíf án mikillar hjálpar. Vegna alls þessa telja hinir dómkvöddu matsmenn stefndu ekki hæfa til að fara með forsjá sonar síns, en taka um leið fram, að í því felist ekki að óæskilegt sé að hún hafi nokkra umgengni við drenginn. Í álitsgerð matsmanna kemur einnig fram, að drengurinn B sé í meginatriðum heilbrigt og lífsglatt barn þótt málþroski hans sé minni en venjulegt megi teljast um börn á hans aldri og bendi til að mikilvægt sé í uppeldi hans að leggja ríka áherslu á málörvun. Telja hinir dómkvöddu matsmenn að fósturforeldrar hans hafi allar forsendur til þess að búa honum þær aðstæður, sem hann þarfnist, en aðstæður stefndu séu á hinn bóginn mun meiri óvissu háðar. Ógilding fóstursamningsins væri því ekki heillavænleg ákvörðun fyrir þroska og uppeldi drengsins. Í fyrrgreindum lögregluskýrslum kemur fram, að frá því um mitt ár 1997 og fram í mars 1999 hefur stefnda iðulega verið við áfengisneyslu með óreglumönnum og hefur lögregla margsinnis verið kölluð að íbúð hennar, þegar ástand þar hefur farið úr böndum. Þá hefur stefnda nokkrum sinnum verið handtekin vegna ölvunar á almannafæri og annarra minni háttar lögbrota. III. Úrskurður barnaverndarnefndar Reykjavíkur 21. janúar 1997 um að svipta stefndu forsjá sonar síns er byggður á a- og d-liðum 1. mgr. 25. gr. laga nr. 58/1992 um vernd barna og ungmenna, sbr. nú 35. gr. laga nr. 160/1998, sem breytti heiti laganna í barnaverndarlög. Í úrskurðinum er meðal annars til þess vísað að fram komi í niðurstöðum rannsókna, sem fram hafi farið við meðferð málsins hjá nefndinni, að persónuleiki stefndu sé óþroskaður, hana skorti með öllu sjálfsgagnrýni og hún hafi lítið sem ekkert innsæi í eigin vandkvæði. Stuðningur í formi leiðbeininga hafi ekki skilað tilætluðum árangri og eigi stefnda það til að taka slíkri íhlutun illa. Þess sé ekki að vænta að aðstoð við hana verði komið við þannig að hún geti veitt barninu viðunandi uppeldisaðstæður, en jafnframt verði að líta til þess að hún njóti ekki teljandi stuðnings skyldmenna. Þótt hún gæti annast ytri þarfir barnsins þyki hún með öllu ófær um að veita því annað atlæti, svo sem örvun, leiðbeiningar og festu í uppeldi. Ekki verði séð að barnið hafi hlotið skaða af atlæti sínu hjá móður, en hins vegar verði að telja fullvíst að heilsu þess og þroska sé hætta búin í umsjá hennar, einkum þegar barnið verði stærra og þarfnist þeirra þátta í uppeldi sínu, sem móðir sé með öllu ófær um að veita því. Þyki því nauðsynlegt með tilliti til hagsmuna barnsins að því verði tryggðar öruggar aðstæður hjá öðrum, svo að það geti náð að dafna og þroskast. Í gögnum málsins kemur fram að afskipti barnaverndarnefndar Reykjavíkur af stefndu hófust þegar á meðan hún gekk með barnið, en stefnda hafði um nokkurra ára skeið verið skjólstæðingur félagsmálastofnunar Reykjavíkurborgar. Fyrir lá bréf Jóns G. Stefánssonar geðlæknis, sem stundað hafði stefndu í nokkur ár, þar sem fram kom að hann teldi hana færa um að annast barn sitt, en taldi stuðning félagsmálastofnunar mikilvægan. Stefnda hafnaði boði um að dvelja í íbúð á vistheimili barna eftir fæðingu barnsins til að fá þar stuðning og kennslu. Hins vegar var rætt um aukið ungbarnaeftirlit og á fundi hjá barnaverndarnefnd Reykjavíkur 4. apríl 1995 var ákveðið í samvinnu við stefndu að eftirlit yrði haft með aðbúnaði og líðan drengsins og að þeim mæðginum yrði fundinn tilsjónarmaður. Í ódagsettri skýrslu frá tilsjónarmanni kom fram að stefnda hugsaði vel um drenginn. Á fundi nefndarinnar 15. ágúst 1995, þegar drengurinn var rúmlega 7 mánaða gamall, var fallist á óskir stefndu um að eftirliti nefndarinnar yrði hætt, en stefnda féllst á áframhaldandi samvinnu við tilsjónarmann. Eins og fram kemur í héraðsdómi var lögregla kvödd að heimili stefndu 21. ágúst 1996. Samkvæmt lögregluskýrslu var mjög slæmt ástand í íbúð hennar og var hún áberandi ölvuð, svo og maður, sem þar var og kvaðst sá eiga þar lögheimili. Mikið drasl var um alla íbúðina og segir í skýrslunni að varla hafi verið hægt að stíga fæti niður vegna þess. Nágrannakona, sem kallað hafði á lögreglu, hafði son stefndu í sinni vörslu. Fulltrúi barnaverndarnefndar, Kolbrún Ögmundsdóttir félagsráðgjafi, sem farið hafði með mál stefndu, kom og á vettvang og varð það niðurstaðan að hún fór með drenginn til móður stefndu. Kolbrún hefur skýrt svo frá að tilkynningar hefðu áður verið komnar til félagsmálastofnunar vegna „söfnunaráráttu A, misnotkunar hennar á lyfjum og áfengi og þess að allskyns útigangsfólk er inni á heimili hennar“. Í kjölfar þessara afskipta af heimili stefndu var mál hennar tekið til meðferðar á fundi barnaverndarnefndar Reykjavíkur 27. ágúst 1996, þar sem staðfest var bráðabirgðaákvörðun um kyrrsetningu barnsins hjá móðurömmu sinni en jafnframt kveðinn upp úrskurður samkvæmt c-lið 24. gr. laga nr. 58/1992 um að það skyldi dveljast þar uns annað yrði ákveðið. Vegna heilsuleysis ömmu drengsins var ákveðið hinn 3. september 1996 með hliðsjón af áframhaldandi rannsókn málsins að drengurinn skyldi fara til vistunar á vistheimili barna. Um miðjan októbermánuð 1996 lágu fyrir skýrslur Ólafs Ó. Guðmundssonar geðlæknis og Margrétar Bárðardóttur sálfræðings um athuganir þeirra og viðtöl við stefndu. Hinn 18. nóvember 1996 var gert samkomulag um dvöl stefndu með syni sínum í íbúð í vistheimili barna til rannsóknar- og kennsluvistunar. Þangað fluttu þau 27. nóvember 1996 og dvöldust þar uns úrskurður barnaverndarnefndar var kveðinn upp 21. janúar 1997. Í málinu liggja fyrir tvær greinargerðir, dagsettar 29. október 1996 og 2. janúar 1997, þar sem starfsfólk vistheimilisins gerði grein fyrir athugunum sínum og niðurstöðum um drenginn og stefndu. Stefnda naut aðstoðar lögmanns í samskiptum við barnaverndarnefnd á þessu tímabili. IV. Í 2. mgr. 25. gr. laga nr. 58/1992 segir að úrskurður um forsjárviptingu skuli því aðeins kveðinn upp að ekki sé unnt að beita öðrum aðgerðum til úrbóta samkvæmt 21. gr. og 24. gr. eða slíkar aðgerðir hafi verið fullreyndar án nægilegs árangurs. Barnaverndarnefnd Reykjavíkur hóf þegar að fylgjast með málefnum stefndu og barns hennar skömmu fyrir fæðingu þess og með hliðsjón af gögnum málsins verða afskipti hennar talin réttmæt. Þau úrræði, sem nefndin greip til, voru í samræmi við 21. gr. og 24. gr. laga nr. 58/1992. Þegar litið er til rannsókna á vegum nefndarinnar á málinu og gagna, sem aflað var af hennar hálfu, áður en úrskurður hennar var kveðinn upp 21. janúar 1997, verður að telja að hún hafi gætt þeirrar rannsóknarskyldu, sem á henni hvíldi samkvæmt 18. gr. og 43. gr. laganna. Þá verður ekki litið svo á að hún hafi með ákvörðun sinni brotið gegn þeirri meðalhófsreglu, sem felst í 2. mgr. 25. gr. laga nr. 58/1992, sbr. og 12. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Áður eru raktar helstu niðurstöður dómkvaddra matsmanna. Telja verður þær að öllu verulegu leyti í samræmi við rannsóknarniðurstöður Ólafs Ó. Guðmundssonar geðlæknis og Margrétar Bárðardóttur sálfræðings, sem raktar eru í hinum áfrýjaða dómi. Hér koma og til álita greinargerðir faglærðs starfsfólks vistheimilis barna um rannsóknar- og kennsluvistun stefndu og sonar hennar þar, sem einnig er greint frá í héraðsdómi. Eins og áður er rakið hafa verið lögð gögn fyrir Hæstarétt, sem gefa ótvírætt til kynna að stefndu hafi ekki tekist að ná tökum á lífi sínu eða auka líkur á því að hún geti tekist á við þær skyldur, sem uppeldi sonar hennar krefst. Óumdeilt er hins vegar að hann býr nú við öruggar og þroskavænlegar aðstæður á heimili fósturforeldra sinna, þar sem hann hefur dvalist í tæp tvö ár, en hann er nú rúmlega fjögurra ára að aldri. Þegar virt eru heildstætt öll þau gögn, sem nú eru komin fram um hæfi stefndu til að fara með forsjá sonar síns, verður að telja fullvíst með hliðsjón af högum stefndu, að heilsu barnsins og þroska gæti verið hætta búin, yrði henni nú falin forsjá þess. Samkvæmt 1. gr. laga nr. 58/1992 skal í barnaverndarstarfi jafnan það ráð upp taka sem ætla megi að barni sé fyrir bestu og stuðli að stöðugleika í uppvexti þess. Við ofangreindar aðstæður verða réttindi stefndu sem foreldris að víkja fyrir þeirri nauðsyn, sem syni hennar er á að búa við heillavænleg uppeldisskilyrði, sbr. einkum d-lið 1. mgr. 25. gr. ofangreindra laga. Verður því að hafna þeirri kröfu stefndu að ógiltur verði með dómi úrskurður barnaverndarráðs Íslands 29. apríl 1997 og henni dæmd forsjá drengsins B að nýju. Einnig verða áfrýjendur sýknaðir af þeirri kröfu stefndu að fóstursamningur barnaverndarnefndar Reykjavíkur annars vegar og áfrýjendanna M og K hins vegar verði úr gildi felldur. V. Varakrafa stefndu lýtur að því, að ógiltur verði úrskurður barnaverndarráðs Íslands 10. júní 1998 og ákveðin verði með dómi tiltekin umgengni mæðginanna. Samkvæmt 5. mgr. 33. gr. laga nr. 58/1992 á barnaverndarnefnd úrlausnarvald um umgengni barna í fóstri við kynforeldra sína. Þrátt fyrir þetta ákvæði verður lagt undir úrskurð dómstóla, hvort ákvarðanir barnaverndaryfirvalda í þessum efnum séu byggðar á lögmætum grunni. Það er hins vegar ekki hlutverk dómstóla að kveða á um inntak umgengnisréttar. Verður því að vísa frá héraðsdómi ex officio kröfu stefndu um að tilhögun umgengnisréttar hennar verði ákveðin með dómi. Í athugasemdum með frumvarpi, sem varð að lögum nr. 58/1992 kemur fram, að brýnt sé að lögfesta umgengnisrétt barns í fóstri við kynforeldra sína, enda muni almennt talið að um raunverulegan rétt barnsins sé að ræða. Þá segir að í reynd sé alltaf reynt að viðhalda tengslum milli barns og kynforeldris og sé það aðallega vegna hagsmuna barnsins, enda talinn réttur þess. Viðkomandi barnaverndarnefnd verði að komast að niðurstöðu um hvort það þjóni hagsmunum barns að umgangast foreldrana eða hvort sá kostur sé ef til vill óraunhæfur eða jafnvel skaðlegur barni. Með umgengni sé komið í veg fyrir að samband barns við kynforeldra sína verði rofið, en þrátt fyrir þá annmarka foreldra, sem hljóti að hafa leitt til þess að barnið var vistað utan heimilis, geti þetta samband verið þroska barnsins afar mikilvægt. Meginreglan hljóti að vera sú, að barn í fóstri umgangist kynforeldra sína nema slíkt sé andstætt þörfum og hagsmunum barnsins. Við meðferð umgengnismála á grundvelli fyrrnefndrar 33. gr. laganna verður að líta til þessara sjónarmiða, ekki aðeins við mat á því hvort umgengni skuli fara fram, heldur einnig við afmörkun á henni að öðru leyti. Hvorki í úrskurði barnaverndarnefndar Reykjavíkur 16. september 1997 né úrskurði barnaverndarráðs 10. júní 1998 er að finna nægilegan rökstuðning fyrir þeirri ákvörðun að takmarka umgengni stefndu við son sinn svo mjög sem gert var. Í úrskurði barnaverndarráðs var umgengnin takmörkuð við eina og hálfa klukkustund á ári og skyldu þau hittast í húsnæði félagsmálastofnunar. Þá voru símhringingar einungis heimilaðar á afmælisdegi drengsins en ekki að öðru leyti, hvorki á fósturheimili né leikskóla hans. Loks voru gjafir heimilaðar í tengslum við jól og afmælisdag drengsins en ekki þess utan. Hefur ekki verið sýnt fram á réttmæti þessara ákvarðana við meðferð málsins fyrir dómstólum. Í álitsgerð hinna dómkvöddu matsmanna tóku þeir sérstaklega fram að mat þeirra um vanhæfi stefndu til að fara með forsjá sonar síns fæli ekki í sér það álit að óæskilegt væri að hún hefði nokkra umgengni við hann. Svipuð viðhorf komu fram í niðurstöðum Ólafs Ó. Guðmundssonar geðlæknis. Verður samkvæmt þessu fallist á varakröfu stefndu að því leyti að úrskurður barnaverndarráðs Íslands 10. júní 1998 verður felldur úr gildi. Rétt þykir að fella niður málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Gjafsóknarákvæði héraðsdóms er staðfest. Um gjafsóknarkostnað stefndu fyrir Hæstarétti skal fara eins og mælt er fyrir um í dómsorði. Dómsorð: Áfrýjendur, Reykjavíkurborg, M og K, skulu vera sýkn af kröfum stefndu, A, um ógildingu úrskurðar barnaverndarráðs Íslands 29. apríl 1997 og fóstursamnings 12. september 1998. Felldur er úr gildi úrskurður barnaverndarráðs Íslands 10. júní 1998, en að öðru leyti er varakröfu stefndu vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Gjafsóknarákvæði héraðsdóms er staðfest. Gjafsóknarkostnaður stefndu fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns hennar, 350.000 krónur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlends-dóttir og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 24. september 1998. Hann krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 2.806.904 krónur í skaða- og miskabætur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 18. janúar 1998 til greiðsludags. Til vara er krafist vaxta samkvæmt 7. gr. vaxtalaga frá 9. september 1998 til greiðsludags. Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Atvikum málsins er lýst í héraðsdómi. Eins og þar kemur fram var áfrýjandi framkvæmdastjóri Kertaverksmiðjunnar Heimaeyjar í Vestmannaeyjum, en verksmiðjan er verndaður vinnustaður, sem nú er rekinn á grundvelli laga nr. 59/1992 um málefni fatlaðra. Áfrýjandi var frá upphafi 1984 ráðinn af stjórn vinnustaðarins með tímabundnum ráðningarsamningum til eins árs í senn. Síðasti ráðningarsamningur hans gilti frá 1. janúar til ársloka 1987. Stjórnin sagði áfrýjanda upp störfum með bréfi 13. október 1987 með þriggja mánaða fyrirvara miðað við 1. nóvember 1987 og var síðasti starfsdagur hans hjá verksmiðjunni 31. janúar 1988. Í bréfinu voru ekki tilgreindar ástæður uppsagnarinnar. Samkvæmt ráðningarsamningnum skyldi ráðningu áfrýjanda ljúka sjálfkrafa 31. desember 1987. Vinnuveitandi þurfti ekki að tilgreina sérstakar ástæður þess, ef ákveðið yrði að framlengja ekki samninginn. Við þær aðstæður, sem fyrir hendi voru, var uppsögn samningsins með öllu óþörf og leiddi til þess eins, að áfrýjandi var lengur við störf en þurft hefði að vera. Það veitti honum þó ekki rýmri rétt gagnvart vinnuveitanda en verið hefði, ef samningurinn hefði verið látinn renna skeið sitt á enda án sérstakra aðgerða, en áfrýjandi heldur því ekki fram, að samningurinn hafi verið endurnýjaður með einhverjum hætti. Með uppsögninni var því ekki brotið gegn lögvörðum rétti áfrýjanda og var hún lögmæt. Fébótakröfur áfrýjanda eru einungis að hluta í tengslum við þá uppsögn, sem hér er deilt um. Að einhverju leyti eiga þær rætur að rekja til ágreinings um afhendingu gagna, sem um var dæmt með dómi Hæstaréttar 29. júní 1995, H.1995.1890. Í málatilbúnaði áfrýjanda eru ekki skýr skil hér á milli. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður að telja, að áfrýjandi hafi ekki sýnt fram á, að skilyrði séu til bótaábyrgðar stefnda samkvæmt þágildandi 264. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, en lagaákvæði um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins geta ekki leitt til bótaskyldu, eins og starfslokum áfrýjanda var háttað. Samkvæmt framansögðu verður niðurstaða héraðsdóms staðfest um annað en málskostnað. Með hliðsjón af því, að uppsögn ráðningarsamningsins var óþörf, eins og að framan greinir, og þeim erfiðleikum, sem hún kann að hafa skapað áfrýjanda, þykir rétt að láta málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti falla niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður um annað en málskostnað. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 16. desember 1998. Mál þetta, sem dómtekið var fyrr í dag, er höfðað með stefnu birtri 20. október 1998 af A, kt. [...], F, Reykjavík, á hendur barnaverndarnefnd Reykjavíkur, Reykjavíkurborg, kt. 530269-7609, Ráðhúsinu, Tjarnargötu 11, Reykjavík, og M, kt. [...], og K, kt. [...], báðum til heimilis að [...]. Stefnandi gerir þær dómkröfur aðallega, að stefndu, barnaverndarnefnd Reykjavíkur, M og K, verði gert að þola ógildingu á úrskurði Barnaverndarráðs Íslands frá 29. apríl 1997, þar sem stefnandi var svipt forsjá sonar síns, B, og að stefnanda verði dæmd forsjá hans að nýju. Þá er gerð sú krafa að felldur verði úr gildi með dómi forsjársamningur um son stefnanda milli barnaverndarnefndar Reykjavíkur annars vegar og stefndu M og K hins vegar. Til vara gerir stefnandi þá kröfu, að stefndu verði gert að þola ógildingu á úrskurði Barnaverndarráðs Íslands frá 10. júní 1998 í máli hennar og kveðið verði á um mun rýmri umgengnisrétt hennar við son sinn og hans við hana en þar kemur fram, eða „a.m.k. 8 sinnum á ári með jöfnu millibili, 5 klst. í senn eða að mati dómsins, svo og að allar takmarkanir á rétti stefnanda til símasambands við son hennar verði dæmdar ólögmætar og að allar takmarkanir á gjöfum frá stefnanda til sonar hennar verði dæmdar ólögmætar”. Í aðal- og varakröfu krefst stefnandi málskostnaðar úr hendi stefndu samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi eins og málið væri eigi gjafsóknarmál, en henni var með bréfi dómsmálaráðherra 2. þ.m. veitt gjafsókn fyrir héraðsdómi. Stefndu krefjast sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hendi hennar að mati dómsins. Mál þetta sætir flýtimeðferð hér fyrir dómi samkvæmt XIX. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Hinn 27. ágúst 1996 kvað barnaverndarnefnd Reykjavíkur upp þann úrskurð, að drengurinn B, kt. [....95-....], skyldi tekinn úr umsjá móður sinnar, stefnanda máls þessa. Var úrskurðinum markaður gildistími til 5. nóvember 1996. Þar til annað yrði ákveðið skyldi barnið dvelja á heimili móður stefnanda, G. Í úrskurðinum kemur fram, að stefnandi sé 75% öryrki vegna geðveiki. Þá er þar staðhæft, að hún hafi til margra ára misnotað áfengi og lyf. Mál hennar hafi fyrst verið lagt fyrir barnaverndarnefnd hinn 13. desember 1994, en hún hafi þá verið barnshafandi. Ástæða afskipta barnaverndarnefndar hafi verið forsaga um geðveiki og mikla neyslu vímuefna. Um málið hafi þrívegis verið fjallað í nefndinni eftir þetta, en á fundi hennar 15. ágúst 1995 hafi verið ákveðið að hætta beinum afskiptum af því. Tilsjónarmaður, sem kallaður hafði verið til, skyldi þó áfram hafa eftirlit með heimili stefnanda. Í úrskurðinum segir síðan: „Þann 21. ágúst sl. kallaði lögreglan út starfsmann Barnaverndarnefndar vegna ölvunarástands A (svo). Í lögregluskýrslu, dags. 21. ágúst 1996, kemur m.a. fram að A hafi verið áberandi ölvuð, æst og ör. Í íbúðinni hafi verið mikil óreiða, drykkjumaður héldi þar til og B hafi verið svangur og illa hirtur. Þar sem fyrir lá að A var undir áhrifum vímuefna og íbúð hennar í slæmu ásigkomulagi ákvað formaður Barnaverndarnefndar skv. 47. gr. laga nr. 58/1992 um vernd barna og ungmenna, að B yrði tekinn úr umsjá A (svo) og kyrrsettur hjá móðurömmu sinni, G, til 27. ágúst 1996.” Með vísan til framangreindra atvika varð það niðurstaða barnaverndarnefndar í þessum úrskurði hennar, að drengurinn B byggi við óviðunandi aðstæður og að móðir hans væri, í ljósi forsögu málsins, ekki í stakk búin til að annast hann. Því væri brýnt að tryggja öryggi drengsins með því að taka hann úr umsjá móður. Var um lagarök fyrir niðurstöðu barnaverndarnefndar um þá tímabundna töku barns af heimili, sem í úrskurðinum fólst, vísað til c-liðar 1. mgr. 24. gr. laga nr. 58/1992 um vernd barna og ungmenna. Hinn 3. september 1996 var mál stefnanda að nýju tekið fyrir í barnaverndarnefnd. Á þeim fundi nefndarinnar var bókað, að við athugun málsins hefði komið í ljós, að móðir stefnanda ætti við heilsuleysi að stríða og að hún byggi ein. Af þessum sökum kæmi ekki til álita að B dveldi áfram hjá móðurömmu sinni. Tók nefndin ákvörðun um það á þessum fundi sínum að drengnum skyldi komið til dvalar á vistheimili barna, enda væri nauðsynlegt með tilliti til áframhaldandi rannsóknar málsins að kanna líðan, tengsl og samskipti hans við sína nánustu. Með úrskurði 5. nóvember 1996 ákvað barnaverndarnefnd síðan að B skyldi kyrrsettur á vistheimili barna til 26. sama mánaðar. Þegar sú ákvörðun var tekin hafði barnaverndarnefnd borist skýrsla um geðrannsókn, sem Ólafur Ó. Guðmundsson geðlæknir hafði þá nýverið framkvæmt á stefnanda að beiðni nefndarinnar. Þá hafði nefndin ennfremur undir höndum greinargerð frá fjórum starfsmönnum vistheimilisins að Hraunbergi 15 í Reykjavík, en þangað fór B til dvalar í kjölfar framangreindrar ákvörðunar barnaverndarnefndar 3. september 1996. Er í framangreindum úrskurði nefndarinnar vísað til tiltekinna atriða í þessum skjölum til stuðnings ákvörðun um áframhaldandi vistun B á vistheimilinu. Þannig er byggt á því, að í greinargerð starfsmanna vistheimilisins komi fram, að stefnandi eigi í miklum erfiðleikum með að veita drengnum andlega örvun og aga. Hann hafi á hinn bóginn sýnt miklar framfarir eftir að hann kom á vistheimilið. Þá er sá skilningur lagður í skýrslu geðlæknisins, að andlegt atgervi stefnanda sé með þeim hætti, að miklar efasemdir séu um það að hún geti alið upp barn. Samkvæmt gögnum málsins var málið næst tekið fyrir í barnaverndarnefnd 19. nóvember 1996. Lá þá fyrir samkomulag frá deginum áður, þar sem stefnandi undirgekkst „rannsóknar- og kennsluvistun” fyrir sig og B í íbúð á vistheimili barna, en samkomulag þetta hefur ekki verið lagt fram í málinu. Þá mætti stefnandi ásamt lögmanni sínum á fund í barnaverndarnefnd 7. janúar 1997 og samþykkti áframhaldandi dvöl drengsins á vistheimili næstu þrjár vikur. Með úrskurði barnaverndarnefndar Reykjavíkur, uppkveðnum 21. janúar 1997, var stefnandi síðan svipt forsjá B. Var sá úrskurður staðfestur af Barnaverndarráði Íslands með úrskurði 29. apríl 1997, en þangað skaut stefnandi málinu með kæru 29. janúar 1997. Í millitíðinni, nánar tiltekið 11. febrúar 1997, kvað barnaverndarnefnd upp úrskurð um umgengni B við stefnanda og móður hennar. Er þar mælt fyrir um það að drengurinn skuli hitta móður sína fimm sinnum í viku á vistheimili barna, en móðurömmu sína einu sinni í viku, í báðum tilvikum klukkustund í senn. Þessum úrskurði skaut stefnandi til Barnaverndarráðs 26. febrúar 1997, sem staðfesti hann 17. apríl sama ár. Frá 17. apríl 1997 hefur barnaverndarnefnd kveðið upp þrjá úrskurði um umgengni B við stefnanda. Með úrskurði sínum 20. maí 1997 ákvað nefndin að drengurinn skyldi njóta umgengni við stefnanda einu sinni í viku á vistheimili barna, eina klukkustund í senn. Með úrskurði 10. júní 1997 var umgengni drengsins við stefnanda hins vegar felld niður. Var þessum úrskurði markaður gildistími til 10. september 1997. Hinn 16. september 1997 komst barnaverndarnefnd síðan að svohljóðandi niðurstöðu um það hvernig umgengni B við stefnanda og öðrum samskiptum þeirra skyldi háttað til frambúðar: „Barnaverndarnefnd Reykjavíkur ákveður að umgengni B við móður, A, ... skuli vera einu sinni á ári, eina og hálfa klukkustund í senn, að sumarlagi, í húsakynnum Félagsmálastofnunar Reykjavíkurborgar. Umgengni skal vera undir eftirliti starfsmanna Barnaverndarnefndar. Símhringingar eru hvorki heimilar á fósturheimilið né leikskóla drengsins. Gjafir eru heimilar í tengslum við jól og afmælisdag drengsins. Fósturforeldrar sendi A myndir af B um jól.” Með úrskurði sínum 10. júní 1998 staðfesti Barnaverndarráð Íslands þennan úrskurð barnaverndarnefndar með þeirri einu breytingu, að símhringingar skyldu heimilar á afmælisdegi drengsins. Samningur um varanlegt fóstur, svokallaður fóstursamningur, um drenginn B var gerður um mitt ár 1997 á milli barnaverndarnefndar Reykjavíkur annars vegar og stefndu, M og K, hins vegar. Sá samningur hefur ekki verið lagður fram í málinu. Með málssókn þessari leitar stefnandi aðallega eftir því að henni verði á grundvelli ógildingar á framangreindum úrskurði Barnaverndarráðs Íslands frá 29. apríl 1997 fengin forsjá sonar síns, B, að nýju. Til vara ganga dómkröfur hennar í málinu út á það, að umgengnisréttur hennar við drenginn og réttur til að eiga önnur samskipti við hann verði rýmkaður verulega frá því sem í úrskurði Barnaverndarráðs frá 10. júní 1998 greinir. Í fyrrgreindum úrskurði barnaverndarnefndar Reykjavíkur 21. janúar 1997 er forsögu málsins, afskiptum nefndarinnar og Félagsmálastofnunar Reykjavíkurborgar af stefnanda og aðstæðum hennar í meginatriðum lýst svo: „A er fædd í Reykjavík [...]. Hún er ein sex systkina, en foreldrar hennar skildu þegar hún var 9 ára gömul. A bjó ásamt systkinum sínum hjá móður sinni eftir skilnaðinn. Skólagöngu hennar lauk þegar hún var 14 ára gömul, án þess að hún lyki prófi. Fljótlega fór A að vinna utan heimilsins, og starfaði hún meðal annars við aðhlynningu og afgreiðslustörf. Hún hóf sambúð 17 ára og þegar hún var 21 árs [eignuðust] hún og sambýlismaður hennar hennar son... Sambúðin var stormasöm og dvaldi sonur hennar mikið hjá föður- og móðurömmu sinni, þegar A gat ekki sinnt honum. Sambúðinni lauk er A var um þrítugt og kom hún þá syni sínum fyrir hjá föðurömmu hans. A byrjaði fyrst að nota áfengi 16 ára gömul og með árunum jókst neysla hennar jafnt og þétt. Af þeim sökum hefur hún dvalið á ýmsum meðferðarstofnunum. Í bréfi Jóns G. Stefánssonar, læknis, dags. 6. mars 1994, kemur m.a. fram að A leitaði fyrst til hans á árinu 1989. Þá hafði hún mikil kvíða- og þunglyndiseinkenni og aðstæður hennar allar hinar erfiðustu og mikil togstreita í henni vegna tengsla við þáverandi sambýlismann. Hún mun hafa leitað til Jóns G. Stefánssonar, læknis, að nýju á árinu 1992 og hafði þá sagt skilið við manninn og hafið störf við ræstingar. Síðari hluta ágústmánaðar það ár missti hún vinnu sína og hefur verið atvinnulaus frá þeim tíma. Hefur hún verið óvinnufær og er metin 75% öryrki af geðheilsufarslegum ástæðum. Í viðtölum við starfsmann stofnunarinnar á árinu 1994, gat A þess að hún ætti von á barni. Vegna forsögu um mikla áfengis- og lyfjaneyslu var talið rétt að fylgjast náið með A á meðgöngutímanum. Hún var mjög óörugg og kvíðin og að hennar sögn fylgdist sonur hennar vel með henni. Vegna óöryggis A var henni boðin dvöl á Mæðraheimilinu fram að fæðingu barnsins, en hún hafnaði því. Þá var henni jafnframt boðið að dvelja í íbúð á vistheimili barna eftir fæðingu barnsins og fá þar stuðning og kennslu, en því hafnaði hún einnig. Í viðtölum starfsmanna stofnunarinnar við A og þáverandi sambýlismann hennar, [J], kom ekkert annað fram en hann væri faðir barnsins. Síðar tjáði A hins vegar starfsmönnum að [J] væri ekki faðirinn, heldur maður að nafni [H] og vildi hún ekkert frekar um hann ræða. Barnið hefur því ekki verið feðrað. Hinn 13. desember 1994, var mál A, vegna ófædds barns hennar, lagt fyrir Barnaverndarnefnd Reykjavíkur til kynningar. Fram kom í bókun fundarins að A lýsti yfir vilja til samstarfs við starfsmenn nefndarinnar, en mótmælti því að fara á vistheimili með barnið. Þá samþykkti hún að starfsmenn mættu leita álits Jóns G. Stefánssonar geðlæknis. A eignaðist son sinn [...] 1995 á kvennadeild Landspítalans. Í bréfi Jóns G. Stefánssonar læknis, dags. [...] 1995, kemur m.a. fram að hann áleit A færa um að annast nýfæddan son sinn. Hins vegar taldi hann stuðning Félagsmálastofnunar Reykjavíkurborgar við A mjög þýðingarmikinn. Í umsögn félagsráðgjafa og hjúkrunarfræðings kvennadeildar Landspítalans, dags [...] 1995 kemur fram ... að A þyrfti stuðning að sængurlegu lokinni og nauðsynlegt væri að ungbarnaeftirlit yrði aukið. Í bréfi hjúkrunarfræðings og ungbarnaeftirlits, dags. 24. mars 1995, kemur fram að drengurinn þyngdist eðlilega og vel virtist hugsað um hann á allan hátt. A tók móðurhlutverkið alvarlega og annaðist son sinn vel, en móðir hennar studdi hana og kom til hennar annan hvern dag. Hinn 4. apríl 1995 var málið lagt fyrir Barnaverndarnefnd að nýju. Þá var ákveðið í samvinnu við móður að eftirlit yrði haft með aðbúnaði og líðan drengsins og að þeim mæðginum yrði fundinn tilsjónarmaður. Í ódagsettri skýrslu tilsjónarmanns kemur m.a. fram að A hugsaði vel um drenginn. Á fundi Barnaverndarnefndar þann 15. ágúst 1995 var fallist á óskir móður um að eftirliti nefndarinnar yrði hætt, en A féllst á áframhaldandi samvinnu við tilsjónarmann. Eftir að Barnaverndarnefnd hætti formlegum afskiptum af máli A bárust starfsmönnum tilkynningar um mikla söfnunaráráttu A, misnotkun lyfja og áfengis og að útigangsfólk vendi komur sínar á heimili hennar. Lýstu tilkynnendur m.a. áhyggjum sínum af barninu, vegna óþrifnaðar sem fylgdi söfnun A úr ruslagámum. Einnig sögðu nágrannar A að hún væri oft í annarlegu ástandi vegna lyfjanotkunar. Hinn 21. ágúst 1996 var lögreglan í Reykjavík kölluð að heimili A...” Í þeim kafla úrskurðarins sem ber yfirskriftina „niðurstaða” eru færð svofelld rök fyrir ákvörðun barnaverndarnefndar um forsjársviptingu: „Að ósk Barnaverndarnefndar gekkst A undir ítarlega rannsókn geðlæknis og sálfræðings. Samkvæmt niðurstöðum sálfræðiathugunar mælist greind A við mörk tornæmis og þroskahömlunar. Jafnframt er rökhugsun hennar verulega skert, svo og dómgreind, skipulags- og ályktunarhæfni. Þótt móðir hafi slæma stöðu greindarfarslega ræður það eitt ekki úrslitum um hvort hún teljist hæfur uppalandi sonar síns. Þá reynir hins vegar meira á aðra þætti eins og persónuleika hennar og ytri aðstæður, þar á meðal aðstoð nærstaddra og hvort unnt er að koma við stuðningi. Í niðurstöðum umræddra rannsókna kemur fram að persónuleiki A sé óþroskaður og áberandi frumstæðar varnarhættir, svo sem afneitun og frávarp, en fyrir hendi sé hæfni til myndunar tilfinningatengsla. Aftur á móti skorti A með öllu sjálfsgagnrýni og hún hafi lítið sem ekkert innsæi í eigin vandkvæði. Þá sé þanþol hennar lítið og hún bregðist ókvæða við þegar staðreyndir um erfiðleika hennar séu lagðar fyrir hana. Þessir þættir í fari A hafa einnig komið glögglega fram við vinnslu málsins. Hún virðist ekki gera sér neina grein fyrir vanda sínum og hefur takmarkaðan skilning á afskiptum Barnaverndarnefndar um hagi hennar. Þá hefur stuðningur í formi leiðbeininga ekki skilað tilætluðum árangri og á A til að taka illa slíkri íhlutun. Þess er því ekki að vænta að aðstoð við A verði komið við þannig að hún geti veitt barni sínu viðunandi uppeldisaðstæður, en jafnframt verður að líta til þess, að hún nýtur ekki teljandi stuðnings skyldmenna. Þótt A gæti annast ytri þarfir barnsins þykir hún með öllu ófær um að veita annað atlæti, svo sem örvun, leiðbeiningar og festu í uppeldi. Þá verður einnig að taka mið af því að móðir hefur átt við vímuefnavanda að etja, þótt hún hafi ekki um nokkra hríð verið í neyslu. B hefur nú dvalið á vistheimili barna og í íbúð heimilisins með móður frá 4. september 1996. Þar hefur hann tekið stöðugum framförum í þroska og verður ekki séð að drengurinn hafi hlotið skaða af atlæti sínu hjá móður. Á hinn bóginn verður að telja fullvíst að heilsu hans og þroska sé hætta búin í umsjá hennar, einkum þegar hann verður stærri og þarfnast þeirra þátta í uppeldi sínu, sem móðir er með öllu ófær um að veita honum, eins og þegar hefur verið rakið. Þykir því nauðsynlegt með tilliti til hagsmuna barnsins að því verði tryggðar öruggar aðstæður hjá öðrum, svo að það geti náð að dafna og þroskast. Með vísan til þess, sem hér hefur verið rakið, þykir nauðsynlegt að svipta A forsjá sonar síns, á grundvelli a- og d-liðar 1. mgr. 25. gr. laga nr. 58/1992 um vernd barna og ungmenna, enda þykja önnur og vægari úrræði fullreynd án árangurs, sbr. 2. mgr. 25. gr. sömu laga.” Í niðurstöðukafla fyrrnefnds úrskurðar Barnaverndarráðs Íslands 29. apríl 1997, en með honum var framangreindur úrskurður barnaverndarnefndar staðfestur, eru helstu atvik málsins frá 21. ágúst 1996 rakin. Þá er vísað til tveggja greinargerða starfsmanna vistheimilis þess, sem B fór til dvalar á hinn 4. september 1996, og efni þeirra rakið. Síðan segir svo í úrskurðinum: „Að mati sérfræðinganna Ólafs Ó. Guðmundssonar geðlæknis og Margrétar Bárðardóttur, sálfræðings, á A vegna vanheilsu sinnar í verulegum erfiðleikum með að annast uppeldi drengsins nema til komi verulegur og stöðugur stuðningur allt uppeldistímabilið. Sama niðurstaða kom fram hjá Jóni G. Stefánssyni, geðlækni, á fundi Barnaverndarráðs þann 19. mars 1997. Þar við bætist að samkvæmt niðurstöðum úr rannsóknar- og kennsluvistun á A í verulegum erfiðleikum með að taka tilsögn. Varðandi vanheilsu hennar vísast til skýrslna þeirra Ólafs og Margrétar, en niðurstöður þeirra eru raktar í hinum kærða úrskurði. Með vísan til þessa þykir liggja ljóst fyrir að telja megi fullvíst að líkamlegri og andlegri heilsu drengsins og þroska sé veruleg hætta búin vegna augljósrar vanhæfni móður til að fara með forsjá hans. Þykir fullreynt að ekki verði unnt að beita öðrum aðgerðum til úrbóta samkvæmt 21. og 24. gr. laga um vernd barna og ungmenna nr. 58/1992. Ber því samkvæmt d lið 1. mgr. 25. gr. s.l. að staðfesta hinn kærða úrskurð.” Aðalkrafa stefnanda í máli þessu er í fyrsta lagi á því byggð, að ákvörðun barnaverndaryfirvalda um að svipta hana forsjá sonar síns B hafi verið ólögmæt, þar sem skilyrði 25. gr. barnaverndarlaga fyrir slíkri ráðstöfun hafi ekki verið fyrir hendi. Hafi stefndu ekki fært fram viðhlítandi gögn og röksemdir fyrir þessari ákvörðun, sem varði stórfellda hagsmuni stefnanda, en sönnunarbyrðin fyrir því að skilyrðum tilvitnaðs lagaákvæðis hafi verið fullnægt hvíli á þeim. Þannig mótmælir stefnandi skýrslum Margrétar Bárðardóttur sálfræðings og Ólafs Ó. Guðmundssonar geðlæknis, sem við var stuðst við úrlausn málsins, sem óvönduðum og röngum. Andstætt því sem þar komi fram hafi stefnandi verið fullfær um að fara með forsjá sonar síns. Bendir hún því til stuðnings til álitsgerða frá Jóni G. Stefánssyni geðlækni, sem lagðar hafa verið fram í málinu. Framlögð gögn frá þeim Hólmfríði Jakobsdóttur, sem hafði tilsjón með stefnanda og syni hennar samkvæmt ákvörðun barnaverndarnefndar, og Guðrúnu Eygló Guðmundsdóttur hjúkrunarfræðingi, ásamt vitnisburði þeirra fyrir dómi, styðji þá fullyrðingu stefnanda að hún hafi verið fullfær um að hafa forsjá sonar síns með höndum. Í stefnu er því haldið fram, að hinn 21. ágúst 1996 hafi farið í gang mjög óheppileg atburðarás, sem stefnandi hafi ekki haft stjórn á, en hún hafi leitt til þess að sonur hennar hafi verið tekinn af henni. Þá er aðalkrafa stefnanda í annan stað á því byggð, að með ákvörðun um forsjársviptingu hafi barnaverndayfirvöld brotið gegn meðalhófsreglu 2. mgr. 25. gr. barnaverndarlaga og 12. gr. stjórnsýslulaga. Þannig hafi verið gripið til forsjársviptingar í stað þess huga að öðrum vægari ráðstöfunum, sbr. 21. og 24. gr. barnaverndarlaga. Ekki liggi fyrir að nægilega hafi verið reynt að beita þeim stuðningsúrræðum, sem barnaverndarlög kveði á um, og slíkar aðgerðir hafi alls ekki verið fullreyndar í tilviki stefnanda, sbr. ennfremur 17. gr. laganna. Hafi það að mati stefnanda átt að vera markmið barnaverndarnefndar að sameina stefnanda og son hennar að nýju. Það sjónarmið hafi ekki verið haft að leiðarljósi í málinu og barnaverndaryfirvöld því brugðist skyldum sínum. Í þriðja lagi er aðalkrafa stefnanda studd þeim rökum, að annmarkar hafi verið á meðferð máls hennar fyrir barnaverndarnefnd Reykjavíkur, sérstaklega í ljósi þeirra miklu hagsmuna sem hér eru í húfi. Þannig hafi nefndin ekki gætt rannsóknarskyldu sinnar samkvæmt V. kafla laga nr. 58/1992, sérstaklega 43. gr. laganna. Gera verði þá kröfu að ákvörðun um forsjársviptingu styðjist við ítarlega og vandaða rannsókn, sbr. ennfremur að þessu leyti 10. gr. stjórnsýslulaga. Henni sé ekki fyrir að fara í þessu máli. Telur stefnandi að ýmsar fullyrðingar í gögnum málsins, sem settar hafa verið fram af barnaverndarnefnd og Félagsmálastofnun Reykjavíkurborgar, séu rangar og ósannaðar. Er í því sambandi vísað til fullyrðinga um ölvun stefnanda, misnotkun hennar á lyfjum, geðveiki og sóðaskap. Þá sé það rangt, að B hafi verið svangur og illa hirtur þegar afskipti barnaverndarnefndar komu til hinn 21. ágúst 1996. Loks hafi við úrlausn málsins verið byggt á frásögnum nágranna stefnanda, en ekkert mat hafi verið lagt á hæfni þeirra til að meta aðstæður. Auk framangreinds heldur stefnandi því fram, að barnaverndarnefnd hafi ekki gætt leiðbeiningarskyldu gagnvart stefnanda við meðferð málsins og með því brotið gegn 46. gr. barnaverndarlaga. Í fjórða lagi byggir stefnandi aðalkröfu sína í málinu á því, að þeir úrskurðir barnaverndaryfirvalda um forsjársviptingu, sem hér eru til umfjöllunar, brjóti í bága við 1. mgr. 71. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944, 8. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994, og samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, sbr. lög nr. 18/1992. Að því er varakröfu varðar telur stefnandi að engin rök hafi verið færð fyrir því að ganga svo langt sem raun ber vitni í takmörkun á umgengisrétti hennar við son sinn og hans við hana. Engin lagaákvæði styðji þá gríðarlegu skerðingu á umgengisrétti sem stefnanda hefur verið gert að sæta með fyrirliggjandi úrskurðum barnaverndaryfirvalda. Feli úrskurðir þessir í sér brot á 1. mgr. 71. gr. stjórnarskrárinnar, 8. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994, samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, einkum 3. mgr. 9. gr. hans, og d-lið 1. mgr. 31. gr. og 1. mgr. 33. gr. laga nr. 58/1992 um vernd barna og ungmenna. Þá séu þeir ennfremur í andstöðu 2. mgr. 29. gr. og 1. mgr. 37. gr. barnalaga nr. 20/1992. Hið sama eigi að þessu leytinu við um takmarkanir sem gerðar hafa verið á öðrum samskiptum stefnanda við son sinn og lúta að símhringingum og bréfaskriftum. Þá sé sú ráðstöfun, að vista son hennar svo fjarri heimili hennar sem raun ber vitni, ólögmæt hvað sem öðru líður. Í greinargerð sinni vísa stefndu í upphafi til þess, að heimilt sé samkvæmt 1. mgr. 25. gr. laga nr. 58/1992 um vernd barna og ungmenna að beita forsjársviptingu að tilteknum skilyrðum uppfylltum og svo sem nánar greinir þar. Þannig sé mælt fyrir um að heimilt sé að beita forsjársviptingu samkvæmt a-lið ákvæðisins ef uppeldi, daglegri umönnun eða samskiptum foreldra við barn sé stórlega ábótavant með hliðsjón af aldri þess og þroska og samkvæmt d-lið ef telja megi fullvíst að líkamlegri og andlegri heilsu barns eða þroska geti verið hætta búin sökum þess að foreldrar séu augljóslega vanhæfir til að fara með forsjána, svo sem vegna vímuefnaneyslu, alvarlegrar geðveilu, mikils greindarskorts eða að hegðun foreldra sé líkleg til að valda barni alvarlegum skaða. Gögn málsins beri það skýrlega með sér að lögmælt skilyrði forsjársviptingar samkvæmt a- og d-lið 1. mgr. 25. gr. barnaverndarlaga hafi verið uppfyllt í því tilviki sem hér um ræðir. Í gögnunum komi fram að samskiptum stefnanda við barn sitt hafi verið alvarlega ábótavant. Stefnandi sé 75% öryrki af geðrænum ástæðum, hún sé einnig á mörkum þess að vera talin þroskaheft auk þess sem hún hafi átt við áfengis- og lyfjaneysluvanda að stríða um árabil. Þrátt fyrir vistun á sjö meðferðarstofnunum fyrir áfengis- og vímuefnasjúklinga hafi stefnandi ekki náð tökum á neysluvanda sínum. Þá vísa stefndu til greinargerða starfsmanna vistheimilis barna að Hraunbergi í Reykjavík, en þar dvaldi B frá 4. september 1996 til 28. júní 1997. Stefnandi dvaldi þar ennfremur um tíma. Sé því lýst í greinargerðum þessum að stefnandi hafi haft lítið innsæi í þroska og þarfir B. Hún hafi sýnt lítið frumkvæði í samskiptum við drenginn og að þau hafi fremur öðru miðast við hennar eigin þarfir. Þá sé því einnig lýst að stefnandi hafi gert óraunhæfar kröfur til drengsins og ekki veitt honum rétta hvatningu og örvun og oft átt erfitt með að setja honum mörk. Þessu næst vísa stefndu í sálfræðiathugun Margrétar Bárðardóttur sálfræðings og skýrslu Ólafs Ó. Guðmundssonar geðlæknis um geðrannsókn, sem hann framkvæmdi á stefnanda. Telja stefndu að í skýrslu Margrétar sé ljóslega sýnt fram á fjölþætta persónulega annmarka á hæfni stefnanda sem foreldris og uppalanda. Þannig komi fram í niðurstöðu rannsóknar sálfræðingsins, að greindarfarslega sé stefnandi á mörkum þess að vera þroskaheft með heildargreindarvísitölu 72, auk þess sem rökhugsun hennar sé verulega skert, svo og dómgreind, skipulags- og ályktunarhæfni. Í samtali haldi hún illa þræði og fari út um víðan völl. Hún sé ennfremur mjög ógagnrýnin á sjálfa sig og hafi lítið sem ekkert innsæi í eigin vandkvæði. Hún hafi lítið þanþol og bregðist ókvæða við þegar staðreyndir um erfiðleika hennar eru lagðar fyrir hana. Bjargráð séu því ekki mikil. Vegna þessa og greindarskerðingarinnar sé stefnanda nánast ókleift að hafa yfirsýn yfir flóknari aðstæður og bregðast við álagi á yfirvegaðan máta. Líklegt sé að stefnandi ráði ekki vel við auknar kröfur um hnitmiðað uppeldi þegar fram í sæki, svo sem að veita barninu nægilega örvun og hvatningu, veita því leiðbeiningar og setja því mörk eða taka þátt í skipulegum umræðum við það. Í skýrslu Ólafs Ó. Guðmundssonar geðlæknis komi meðal annars fram, að andlegur vanþroski hafi verið stefnanda fjötur um fót allt frá barnaskólaaldri, bæði námslega og ekki síður félagslega. Persónuleiki stefnanda sé óþroskaður og frumstæðir varnarhættir, afneitun og frávarp séu áberandi. Sé andlegt atgervi stefnanda með þeim hætti að ekki sé hægt að búast við því að hún geti alið upp barn nema til komi verulegur stuðningur allt uppeldistímabilið. Þar á ofan bætist vandamál stefnanda tengd óstöðugri félagsstöðu og vímuefnanotkun, þar sem stöðugt þurfi að vera á verði sökum skorts stefnanda á innsæi í vanda sinn. Að mati stefnda, barnaverndarnefndar Reykjavíkur, hafi stefnandi ekki virst gera sér grein fyrir vanda sínum og stuðningur í formi leiðbeininga hafi ekki skilað tilætluðum árangri. Hafi stefnandi átt það til að taka slíkri íhlutun illa. Þess hafi því ekki verið að vænta að aðstoð við stefnanda yrði komið við þannig að hún gæti veitt barni sínu viðunandi uppeldisaðstæður. Jafnframt hafi barnaverndarnefnd litið til þess, að stefnandi hafi ekki notið teljandi stuðnings skyldmenna. Hafi stefnandi að mati nefndarinnar getað annast ytri þarfir barnsins, en með öllu verið ófær um að veita því annað atlæti, svo sem örvun, leiðbeiningar og festu í uppeldi. Hafi nefndin metið aðstæður svo að heilsu barnsins og þroska væri hætta búin í umsjá stefnanda, einkum þegar það yrði stærra og þarfnaðist þeirra þátta í uppeldi sínu sem stefnandi væri með öllu ófær um að veita því. Hafi barnaverndarnefnd því þótt nauðsynlegt með tilliti til hagsmuna barnsins að tryggja því öruggar aðstæður hjá öðrum svo það gæti náð að dafna og þroskast. Brýn nauðsyn hafi samkvæmt þessu staðið til þess að svipta stefnanda forsjá barnsins og skilyrði a- og d-liðar 1. mgr. 25. gr. barnaverndarlaga fyrir slíkri ráðstöfun hafi verið fyrir hendi. Stefndu mótmæla því sérstaklega að ákvæðum 43. gr. barnaverndarlaga og 10. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 hafi ekki verið fullnægt við meðferð málsins hjá nefndinni. Gögn málsins beri það með sér að forsjársviptingin hafi haft nokkurn aðdraganda. Stefnandi hafi verið undir eftirliti barnaverndarnefndar um langan tíma og málefni hennar og barnsins oft komið til umfjöllunar á fundum nefndarinnar. Eftir bráðabirgðaákvörðun formanns nefndarinnar og kyrrsetningu barnsins þann 22. ágúst 1996 hafi barninu fyrst verið komið til dvalar hjá móðurömmu þess en síðan á vistheimili barna í Hraunbergi í Reykjavík. Á þeim tíma hafi stefnandi haft umgengnisrétt við barnið og að auki hafi hún dvalið sjálf um nokkurt skeið á vistheimilinu í rannsóknar- og kennsluvistun. Þessi tími hafi leitt í ljós að stefnandi væri ófær um að veita syni sínum viðunandi uppeldisskilyrði. Ákvörðun um forsjársviptingu hafi síðan verið tekin af barnaverndarnefnd 21. janúar 1997, eða eftir fimm mánaða rannsókn málsins. Þá hafi stefnandi notið aðstoðar lögmanns allan þann tíma sem mál hennar var til meðferðar hjá barnaverndarnefnd. Leiðbeiningarskyldu 46. gr. laga um vernd barna og ungmenna hafi því verið gætt í hvívetna. Þá er því haldið fram af hálfu stefndu, barnaverndarnefndar, að eftir ítarlega umfjöllun og rannsókn og með hliðsjón af 2. mgr. 25. gr. barnaverndarlaga og 12. gr. stjórnsýslulaga, hafi það verið mat nefndarinnar, að vægari úrræði en forsjársvipting kæmu ekki að gagni, einkum og sér í lagi þegar litið væri til hagsmuna barnsins. Vísa stefndu til þess í þessu sambandi, að rannsóknar- og kennsluvistun stefnanda hafi leitt það í ljós, að hún væri ekki í stakk búin til að veita barninu þau uppeldisskilyrði sem það eigi rétt á. Þá geti hún ekki örvað barnið til eðlilegs þroska þegar til lengri tíma er litið og það jafnvel þótt öll stuðningsúrræði yrðu nýtt. Vissulega séu það mannréttinda foreldra að fá að ala upp börn sín, en forsjárréttur þeirra takmarkist af þeim mannréttindum barna að njóta forsvaranlegra uppeldisskilyrða. Þegar hagsmunir foreldris og barns vegast á vegi hugsmunir barnsins þyngra á vogarskálunum. Þessi regla sé grundvallarregla í íslenskum rétti, en hún komi einnig fram í þeim alþjóðlegu sáttmálum sem Ísland er aðili að. Hinu opinbera sé og skylt að veita börnum vernd, svo sem mælt sé fyrir um í stjórnarskránni, barnaverndarlögum og samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, sbr. lög nr. 18/1994. Regla þessi eigi sér einnig stað í 2. mgr. 8. gr. mannréttindasáttmála Evrópu og alþjóðasamningi um borgaraleg réttindi sem Ísland er aðili að. Að teknu tilliti til alls framanritaðs er það aðalkrafa stefndu að hafna beri öllum kröfum stefnanda í máli þessu. Að því er varakröfu stefnanda varðar er í greinargerð stefndu vísað til þess, að það sé meginregla samkvæmt íslenskum rétti og þeim alþjóðasamningnum sem Ísland er aðili að, að barn eigi rétt á umgengni við kynforeldra sína, hafi því verið komið í fóstur. Jafnframt hvíli sú skylda á kynforeldrum að rækja umgengni við barn sitt. Við ákvörðun um umgengni verði fyrst og fremst að líta til hagsmuna barnsins. Það hafi barnaverndarnefnd og Barnaverndarráð gert í því tilviki sem hér um ræðir. B hafi aðeins verið tveggja og hálfs árs gamall þegar honum var komið í fóstur. Fram að þeim tíma hafi hann lengst af búið við afleitar aðstæður hjá stefnanda og síðan á vistheimili, en dvöl þar sé ekki hugsuð sem varanleg ráðstöfun. Ákvörðun um forsjársviptingu og síðar varanlegt fóstur hafi verið tekin með framtíðarhagsmuni barnsins í huga. Fósturaðlögun og varanlegt fóstur reyni mjög á þau tilfinningabönd sem myndist milli barns og fósturforeldra. Barnið fari að líta á fósturforeldrana sem sína eigin foreldra og læri að lifa við nýjar aðstæður. Með hagsmuni barnsins í huga verði að gæta þess að sem minnst truflun verði á þessum nýju aðstæðum og að barnið geti treyst því að högum þess verði ekki raskað. Í því tilviki sem hér um ræðir beri einnig að gæta þess, að B er ungur að árum. Mikil umgengni barns við kynforeldri sé hér til þess fallin að raska öryggi barnsins gagnvart heimilsaðstæðum þess og valda því tilfinningalegu uppnámi. Hins vegar sé réttur barnsins til að þekkja uppruna sinn virtur og takmörkuð samskipti þess við kynmóður sína því heimiluð. Að öllu þessu athuguðu eigi að sýkna stefndu af varakröfu stefnanda. Fjölmörg skjöl hafa verið lögð fram í málinu. Ber þar fyrst að nefna úrskurði barnaverndaryfirvalda í máli stefnanda og sonar hennar og greinargerðir starfsmanna barnaverndarnefndar, sem lagðar voru fyrir hana í hvert sinn sem málið kom þar til meðferðar. Þá ber að geta sérfræðiálita, sem aflað hefur verið um stefnanda, andlegt ástand hennar og hagi. Hefur í því sambandi þegar verið getið um skýrslur þeirra Margrétar Bárðardóttur sálfræðings og Ólafs Ó. Guðmundssonar geðlæknis, en að auki hafa verið lögð fram bréf frá Jóni G. Stefánssyni geðlækni, sem hefur haft stefnanda til meðferðar allt frá árinu 1989. Loks skuli hér nefnd tvö skjöl, annars vegar greinargerð Hólmfríðar Jakobsdóttur, sem hafði tilsjón með stefnanda og syni hennar á vegum Félagsmálastofnunar Reykjavíkurborgar frá 9. maí 1995 til 21. ágúst 1996, og bréf Guðrúnar Eyglóar Guðmundsdóttur hjúkrunarfræðings á heilsugæslustöðinni í efra Breiðholti í Reykjavík, dags. 31. október 1996. Í greinargerð Kolbrúnar Ögmundsdóttur félagsráðgjafa, sem lögð var fram á fundi barnaverndarnefndar 4. apríl 1995, segir meðal annars: „A hefur gengið vel að annast son sinn undanfarna 3 mánuði og hefur tekið hlutverk sitt alvarlega. Móðir hennar hefur stutt hana vel og komið til hennar að meðaltali annan hvern dag. ... Ungbarnaeftirlit hefur verið tvisvar í viku. Að sögn hjúkrunarfræðings ungbarnaeftirlitsins hefur drengurinn dafnað vel, er alltaf hreinn og þyngist vel. Þá virðist sem ágætis samband hafi náðst milli A og hjúkrunarfræðingsins. A hefur gjarnan hringt í hana þegar hún hefur þurft á aðstoð eða leiðbeiningu að halda. ... Nú þegar drengurinn hefur náð þriggja mánaða aldri verður ekki hægt að hafa ungbarnaeftirlitið jafn þétt og áður. Starfsmaður leggur því til, eftir að hafa rætt við A, að tilsjónarmaður komi inn í málið, henni til stuðnings.” Mál stefnanda var næst tekið fyrir á fundi barnaverndarnefndar 15. ágúst 1995. Í greinargerð Kolbrúnar Ögmundsdóttur, sem þá var lögð fram, segir meðal annars svo: „Frá því málið [kom] fyrir síðast hefur A verið í ágætu samstarfi. Hún fer reglulega í viðtöl til sálfræðings síns og hefur ekki verið í neinni neyslu. Hún leggur sig fram við að sinna syni sínum, og fer samviskusamlega með hann í ungbarnaeftirlitið. Samkvæmt upplýsingum þaðan dafnar hann vel. A hefur verið með tilsjónarmann frá því í byrjun maí, hún hefur tekið honum vel og verið fús til að fara eftir leiðbeiningum hans.” Þá segir í niðurlagi greinargerðarinnar að stefnandi hafi nýtt sér vel þann stuðning sem henni hafi verið boðið upp á. Í framangreindu bréfi Guðrúnar Eyglóar Guðmundsdóttur hjúkrunarfræðings, en hún annast ungbarnaeftirlit á heilsugæslustöðinni í efra Breiðholti, kemur fram, að hún hafi komið á heimili stefnanda tvisvar til þrisvar sinnum í viku fyrstu þrjá mánuðina eftir að stefnandi kom heim með B. Drengurinn hafi ávallt verið vel haldinn, hreinn og þrifalegur og þyngst og dafnað eðlilega. Heimilið hafi verið þrifalegt á þessum tíma. Þá segir í bréfinu að stefnandi hafi mætt reglulega með B í ungbarnaeftirlit. Í niðurlagi bréfs síns segir Guðrún Eygló það vera mat sitt, að stefnandi búi í erfiðu félagslegu umhverfi með tilliti til búsetu, sem æskilegt væri að bæta úr. Í ódagsettri greinargerð Hólmfríðar Jakobsdóttur, sem hún ritaði til barnaverndaryfirvalda í kjölfar þess að B var tekinn af heimilinu, segir svo meðal annars: „A hefur hugsað vel um drenginn, gefið honum vel að borða t.d. mikinn fisk, haft reglu á svefntíma hjá honum, látið hann alltaf sofa úti á svölum nema ef hann hefur verið kvefaður og farið mikið með hann út í kerrunni. Enda dafnar hann vel og er hraustur. Hún passar upp á að honum verði ekki kalt úti sem inni, hún þrífur hann vel... Drengurinn er kátur og glaður og syngur sem sýnir að hann er ekki vansæll. A setur honum mörk því hann er eins og óvitar eru... ... Ég hef auðvitað fylgst með þessu dóti sem hún hefur komið með, margt vel nýtilegt og hún hefur haft nóg að gera við að þrífa þetta upp, lagfæra og pússa og bera á. ... Hún hefur verið bundin yfir barninu í [eitt og hálft] ár og mörgum hefur reynst það erfitt að komast aldrei neitt, bara bíða eftir því að barnið stækki og tíminn líði. ... Síðan með þennan mann sem á að hafa búið hjá henni sl. mánuð, ég ætla að tjá mig um það því það er höggvið nærri mér líka, það hefur enginn búið hjá henni... Ég hef komið þarna vikulega ýmist um tvöleytið eða seinnipart, oft mundi hún ekki á hvorum tímanum ég kæmi, og það er skrýtið að ég skuli aldrei hafa séð neitt sem var öðruvísi en áður eða sem benti til þess að einhver byggi þarna með henni.” Í vitnisburði Hólmfríðar Jakobsdóttur fyrir dómi var efnislegt inntak lýsingar hennar á aðstæðum stefnanda og sonar hennar mjög á sama veg og greinir hér að framan. Skýrsla Margrétar Bárðardóttur sálfræðings er ódagsett. Í inngangi hennar kemur þó fram, að hún sé byggð á prófum sem lögð hafi verið fyrir stefnanda og viðtölum við hana frá 24. september til 14. október 1996. Í niðurstöðukafla skýrslunnar, sem ber yfirskriftina samantekt og álit, segir svo: „Hér er um 45 ára gamla konu að ræða sem gengst undir sálfræðilega athugun í tengslum við geðrannsókn að undirlagi barnaverndarnefndar Reykjavíkur. Greindarfarslega er hún á mörkum þess að vera þroskaheft með heildargreindarvísitölu 72. Það er einkum gott skammtímaminni og sæmileg verkleg færni á sumum sviðum sem dregur hana upp í heildargreindarvísitölu. Rökhugsun er verulega skert svo og dómgreind, skipulags- og ályktunarhæfni. Hún heldur illa þræði í samtali og fer um víðan völl. A er mjög ógagnrýnin á sjálfa sig og hefur lítið sem ekkert innsæi í eigin vandkvæði, a.m.k. kemur það ekki fram í þessari athugun. Þanþol virðist mjög lítið og hún bregst ókvæða við þegar staðreyndum um erfiðleika hennar eru lagðar fyrir hana. Bjargráð eru því ekki mikil. Vegna þessa og greindarskerðingar er henni nánast ókleift að hafa yfirsýn yfir flóknari aðstæður og bregðast við álagi á yfirvegaðan máta. Líklegt er að hún ráði ekki vel við auknar kröfur um hnitmiðað uppeldi þegar fram í sækir s.s. að veita barninu nægilega örvun og hvatningu, veita leiðbeiningar og setja því mörk eða taka þátt í skipulegum samræðum við barnið. A á þó til að sýna hlýlegt viðmót og einlægni og húmorinn er stundum ekki langt undan. Hún getur einnig verið næm á tilfinningar annarra. Hins vegar verður í ljósi ofangreindra atriða að teljast verulega vafasamt hvort hún sé fær um að búa barni þau þroskavænlegu skilyrði sem það þarf til að þroskast eðlilega.” Í skýrslu Ólafs Ó. Guðmundssonar geðlæknis, sem er dagsett 17. október 1996, kemur fram, að hún sé byggð á gögnum sem fylgt hafi beiðni Félagsmálastofnunar Reykjavíkurborgar um geðrannsókn á stefnanda, fjórum viðtölum við stefnanda frá 16. september til 14. október 1996, símaviðtali við móðursystur stefnanda og framangreindu sálfræðimati Margrétar Bárðardóttur. Í skýrslunni segir svo: „Ekki fæst annað fram en að A hafi verið líkamlega heilsuhraust. Hún kveðst þó hafa verið haldin vöðvabólgu í herðum þegar hún vann sem mest. Hún er hins vegar metin 75% öryrki af geðrænum ástæðum síðan 1992. Í bréfi Jóns G. Stefánssonar geðlæknis dags. 14.1.1995 til Barnaverndarnefndar Reykjavíkur kemur fram að A leitaði sér hjálpar fyrst hjá honum vegna þunglyndis og kvíða árið 1989 og að hún hafi „misnotað áfengi og líklega önnur efni, töluvert, um langt árabil” en að síðan 1992 hefi misnotkun „áfengis eða efna ekki verið vandamál”. Upplýsingar sem A gefur sjálf um eigin áfengismisnotkun eru eftirfarandi: Byrjaði að „fikta við að drekka” við 16 ára aldur. Fór fyrst í meðferð að Silungapolli við ca. 25 ára aldur. Tímasetningar síðari meðferða eru mjög á reiki en svo virðist sem síðasta meðferð hafi verið á Vífilstöðum kringum 1990 en í framhaldi af því bjó A í Dyngjunni í 8 mánuði. Þess á milli fóru meðferðir fram í Hlaðgerðarkoti og Þrepinu, Vogi og á Gunnarsholti var dvölin um eitt ár að eigin sögn. A segir að áfengisneysla sín hafi „ekki verið vandamál” þar sem það hefur „aldrei náð tökum á mér”. Segist hún jafnan hafa litla lyst á áfengi daginn eftir og ekki t.d. neyta þess fyrir hádegi en að hún hafi notað áfengi „til að deyfa tilfinningar niður” og að hún „drekki í kvöl”. Að slíkt sé skiljanlegt þar sem líf sitt hafi verið „harmasaga”. [...]. Foreldrar [A] skildu þegar hún var um 10 ára gömul. Fram kemur að móðir hennar hefur að jafnaði ekki verið langt undan í fjölmörgum erfiðleika tímabilum í lífi A, nokkuð sem nú er lýst sem afskiptasemi fremur en stuðningi af A. Jafnframt virðist hún að einhverju leyti kenna móður sinni um að B hafi verið vistaður nú og er reið útí hana og vill t.a.m. ekki að undirritaður ræði við G vegna skýrslu þessarar. Í framhaldi af þessu lýsir A móður sinni sem tilfinningakaldri og neikvæðri og að hennar vegna hafi hún, í æsku, átt öll jól „í myrkri”. Pabbi sinn hafi „unnið myrkranna á milli” og verið „gjafmildur”. Ekki fæst fram saga um geðsjúkdóma í nánustu skyldmennum A nema hvað einn bróðir hennar hafi átt við áfengisvandamál að stríða um tíma. Tvær frænkur munu hafa fyrirfarið sér fyrir áratugum að sögn A. A [byrjaði í barnaskóla] 7 ára en átti í miklum erfiðleikum með námið, sérstaklega reikning og stærðfræði (svo). Hún minnist þess að hún stamaði við skólabyrjun, kveið ofboðslega og „gat ekki hugsað”. Var hún send í einhvers konar sálfræðimat af þessum ástæðum. 11 ára var hún send í sjúkraleikfimi vegna hryggskekkju. 13 ára fór hún í Gagnfræðaskóla [...] og gekk heldur betur þar sem hún naut sérkennslu. Hætti án prófs 14 ára og hefur síðan unnið á fjölmörgum stöðum t.d. við afgreiðslu og aðhlynningu. [...] A hóf sambúð 17 ára gömul og eignaðist eldri son sinn, X [1972]. Hann er í dag trúlofaður og hefur atvinnu [...]. Hann hefur oft skipt um störf og hafið nám en ekki verið um óreglu að ræða. X var um 11 ára gamall þegar foreldrarnir slitu sambúð en föðurnum er lýst af A sem ofbeldissinnuðum og „geðklofa” en ekki óreglusömum. X hefur oft dvalið um lengri eða skemmri tíma f.o.fr. hjá föðurömmu sinni en einnig móðurömmu þegar A hefur ekki getað sinnt honum vegna ástands og/eða aðstæðna, samkvæmt móðursystur. A var um árabil í sambúð með [...] nokkrum en sá mun eiga við alvarlega áfengissýki að stríða og fór m.a. með A í meðferð á Gunnarsholti. Þeirri sambúð lauk fyrir nokkrum árum. Fleiri sambýlismenn hafa komið við sögu og samkvæmt lýsingu A hafa þeir ýmist átt við áfengis- og/eða fíkniefnamisnotkun eða verið geðtruflaðir á annan hátt þ.m.t. ofbeldissinnaðir. Líffaðir B eigi einnig í verulegum geðrænum erfiðleikum.” Í niðurstöðukafla segir svo í skýrslu geðlæknisins: „Samkvæmt fyrirliggjandi skriflegum göngum og meðferðarsögu er ljóst að vímuefnavandamál, sem endurtekið hefur leitt til upplausnar á félagslegum aðstæðum hefur verið til staðar undanfarin 20 ár. Svo virðist þó sem verulega hafi dregið úr mistnotkun síðan yngri sonurinn fæddist. Síðasta staðfesta drykkjan á sér stað 4.9.96 þegar X sonur A hefur samband við bráðaþjónustu geðdeildar Lsp. og lýsir áhyggjum vegna mikillar drykkju og rugls á móður hans. Lýsingar A sjálfrar á umfangi eigin drykkju verða að teljast ótrúverðugar þar sem þær stangast verulega á við fyrirliggjandi gögn auk þess sem afneitun er afar ráðandi varnarháttur í persónuleika hennar. Geðtruflun í formi þunglyndis og kvíða var til staðar um árabil en geðslag er ekki klíniskt marktækt lækkað nú en órói og ótti sem tengist núverandi aðstæðum er áberandi. Andlegur vanþroski hefur verið A fjötur um fót allt frá barnaskólaaldri, bæði námslega og ekki síður félagslega. Greindarstig er á mörkum þroskahömlunar og tornæmis. Rökhugsun og ályktunarhæfni er verulega ábótavant. Persónuleikinn er óþroskaður og frumstæðir varnarhættir s.s. afneitun og frávarp eru áberandi. Hæfni til myndunar tilfinningatengsla er hins vegar til staðar. Samanlagt hafa þessi atriði leitt til þess að A hefur ekki getað stundað vinnu og séð fyrir sjálfri sér og er metin 75% öryrki.” Skýrslu sinni lýkur Ólafur Ó. Guðmundsson með svohljóðandi ályktun: „Andlegt atgervi A er með þeim hætti að ekki er hægt að búast við að hún geti alið upp barn nema að til komi verulegur stöðugur stuðningur allt uppeldistímabilið. Þar við bætast vandamál tengd óstöðugri félagsstöðu og vímuefnamisnotkun þar sem stöðugt þarf að vera á verði vegna skorts á innsæi. Á móti kemur þokkalegt innsæi á tilfinningar annarra og hæfni til myndunar tilfinningatengsla en afneitun og frávarp endurspegla verulega skorta hæfni til sjálfsgagnrýni og þess að átta sig á eigin tilfinningum. Ef ekki er hægt að veita A það stöðuga aðhald og stuðning sem þarf eigi hún að vera fær um að takast á við uppeldi drengsins á þroskavænlegan hátt er mælt með að uppeldi hans verði látið í hendur annarra sem betur eru færir um að veita barninu þau þroskaskilyrði sem eru því [nauðsynleg]. Æskilegt væri að A gæti fengið að viðhalda því sterka tilfinningasambandi sem hún hefur við drenginn með þeim hætti að báðum yrði til hagsbóta.” Í málinu hafa verið lögð fram nokkur bréf, sem Jón G. Stefánsson geðlæknir hefur ritað vegna stefnanda. Í bréfi hans til barnaverndarnefndar 4. janúar 1995 segir meðal annars: „Í bréfi frá 21.12 1994, er óskað eftir upplýsingum um heilsufar A, kt. [...], F, Reykjavík, mati á getu hennar vegna heilsufars, til að ala upp barn og hvers konar stuðning hún muni geta nýtt sér. Ég þekki A frá árinu 1989 er hún leitaði fyrst til mín vegna þunglyndis og kvíða. Í sögu hennar kom fram að hún hafði misnotað áfengi og líklega önnur efni, töluvert, um langt árabil og oft verið á ýmsum meðferðarstofnunum vegna þess. Hún var þá í sambúð með manni sem var í mikilli misnotkun og varla von til þess að hún kæmist út úr því fari sem hún var í við þessar aðstæður. Síðan árið 1992 hefur hún verið í nokkuð reglulegu sambandi við mig, en þá varð hún óvinnufær og hefur verið öryrki síðan. Um þetta leyti lauk sambúð hennar við nefndan mann og álít ég þetta tvennt, örorkustyrkurinn og reglusamara umhverfi, hafi orðið til að líf hennar fékk meiri stöðugleika. Síðan hefur misnotkun, áfengis eða efna, ekki verið vandamál. Jafnframt varð mögulegt að nota lyf til að draga úr þunglyndi og kvíða hennar. Verður að segja að síðan hafi gengið bærilega og að heilsa hennar sé mun betri en áður var, þótt ég geri ekki ráð fyrir að hún verði fær um að vinna fyrir sér með almennri launavinnu. A er ómenntuð og hefur lent í ýmsu misjöfnu á lífsleiðinni en hefur þó mikinn vilja til að standa sig sem best. Hún er viðkvæm en velviljuð og umhyggjusöm. Hún hefur oft rætt við mig um eldri son sinn, sem nú er fullorðinn. Hún ber til hans mikla væntumþykju og hefur verið honum til stuðnings eftir megni. Ég er þess fullviss að hún mun gera allt til að reynast nýfæddum syni sínum góð móðir og ég álít að hún sé fær um að annast hann. Stuðningur Félagsmálastofnunar Reykjavíkurborgar er mjög þýðingamikill til að stuðla að sem bestri framvindu. A á auðveldast með að þiggja hinn efnahagslega stuðning. Beinan stuðning við umhyggju barns og eftirlit með framgangi mála, reglusemi hennar og hvernig barnið dafnar, er henni áreiðanlega erfiðara að þiggja. Þar þarf að taka tillit til viðkvæmni hennar og framkvæma hvorttveggja af lipurð, hlýhug og með þolinmæði. Af kynnum mínum af hæfileikaríku starfsfólki Félagsmálastofnunar, þykist ég vita að það muni ganga vel þótt það verði ef til vill ekki snurðulaust.” Þá skulu hér rakin tvö bréf, sem Jón ritaði 22. október 1996 og 19. febrúar 1997 til þáverandi lögmanns stefnanda. Í fyrra bréfinu segir svo: „Að beiðni A, kt. [...], F, Reykjavík, staðfestist að hún hefur verið í læknismeðferð hjá undirrituðum frá 1989. Síðan hún eignaðist son í janúar 1995, hefur hún komið nokkuð reglulega á um 4 vikna fresti. Árið 1995 átti hún 10 pantaða tíma og kom í 7 þeirra. Árið 1996 hefur hún til þessa átt 12 pantaða tíma og komið í 10 þeirra. Aldrei hef ég getað merkt að hún væri undir áhrifum áfengis eða annarra fíkniefna. Í heild hefur geðheilsa hennar verið betri en áður þessi 2 ár þar til nú í haust eftir að barnið var tekið af henni en í þau 2 skipti sem hún hefur komið til mín síðan hefur hún verið óvenju spennt, kvíðin og niðurdregin. Í maí 1995 sagði A mér frá að tilsjónarkona frá barnaverndaryfirvöldum væri í þann mund að hefja komur til sín og kveið því nokkuð. Síðan reyndist þetta fyrirkomulag mjög vel og A hefur líkað vel við tilsjónarkonuna og talið sig hafa góðan stuðning af heimsóknum hennar. Í viðtölum við mig hefur komið fram mikil umhyggja fyrir barninu og ég hef ekki fengið betur séð en að líf A snerist mest um drenginn og þarfir hans. Hann hefur stundum verið með í för þegar hún hefur komið til mín. Hann hefur verið hreinn og vel búinn, vel nærður og velsældarlegur það ég hef best séð. Ég hef ekki vitað annað en að fremur gengi vel hjá A og að hún hugsaði mjög vel um drenginn. Það kom mér mjög á óvart er þeir atburðir gerðust að hún missti son sinn úr umsjá sinni.” Í seinna bréfi sínu til lögmannsins gerir Jón G. Stefánsson svohljóðandi athugasemdir við framangreindar skýrslur þeirra Ólafs Ó. Guðmundssonar og Margrétar Bárðardóttur: „Heildargreindarvísitala A mælist 72. Samkvæmt þessu er greind hennar innan marka þeirrar greindar sem talin er eðlileg. Hún sýnir hlýlegt viðmót og einlægni, innsæi í tilfinningar annnarra og hæfni til myndunar tilfinningatengsla. Fram kemur að hún er samviskusöm, seig, stundvís, vandvirk og leggur sig fram sem eru góðir kostir og gera hana færari móður en ella væri. Á hinn veginn kemur einnig fram að við skoðun sýnir hún óróa og ótta er talin er tengjast þeim aðstæðum er hún var þá í. Við slíkar aðstæður er vel þekkt að rökhugsun skerðist, frumstæðari varnarhættir verða meira áberandi og frammistaða á prófum, t.d. greindarprófum verðar lakari. Á þennan hátt kemur fram veikleiki í álagsþoli sem er á margan hátt til skaða. Hvaða leið sem farin verður í því verkefni að tryggja sem best velferð barns og móður þarf að hafa í huga hvaða styrk A býr yfir og nota hann og jafnframt hvar hún er veikari og þar þarf að styðja hana eftir því sem við megnum.” Niðurstaða. 1. Svo sem fram er komið byggði Barnaverndarráð Íslands hina umdeildu forsjársviptingu sína á d-lið 1. mgr. 25. gr. laga nr. 58/1992 um vernd barna og ungmenna. Í því felst, að ráðið taldi, að fullvíst væri, að líkamlegri eða andlegri heilsu drengsins B eða þroska væri hætta búin sökum þess að stefnandi væri augljóslega vanhæf til að fara með forsjá hans. Í úrskurði barnaverndarnefndar hafði að auki verið byggt á a-lið sama ákvæðis, en samkvæmt því var það mati nefndarinnar, að uppeldi, daglegri umönnun eða samskiptum stefnanda við son sinn væri alvarlega ábótavant. Í greinargerð sem fylgdi frumvarpi því, sem varð að lögum nr. 58/1992, segir meðal annars svo í athugasemdum um 28. gr. þess, en sú frumvarpsgrein er samhljóða 25. gr. laganna: „Í greininni eru skilyrði forsjársviptingar tæmandi talin og þess freistað að orðalag greinarinnar sé svo leiðbeinandi við mat barnaverndarnefndar og barnaverndarráðs sem kostur er. Nægilegt er að eitt þessara skilyrða sé fyrir hendi til að barnaverndarnefnd sé heimilt að kveða upp slíkan úrskurð. Hann skal þó aðeins kveðinn upp að uppfylltum vissum öðrum skilyrðum. Í fyrsta lagi að ekki sé unnt að beita öðrum aðgerðum til úrbóta, sbr. 2. mgr., t.d. vegna augljósrar vanhæfni foreldra, eða þær hafi verið reyndar án nægilegs árangurs. Í öðru lagi ber nefnd jafnframt að hafa í huga hina almennu reglu sem sett er í 1. og 20. gr., þ.e. að forsjá barns sé að jafnaði best borgið í höndum foreldra. Nefndinni ber að stuðla að stöðugleika og þar með að gera foreldrum kleift að annast barnið. Þessi krafa felur þó ekki í sér að það sé látið víkja sem barni er fyrir bestu. Hafa ber í huga hve djúp tilfinningatengsl foreldra og barna eru. Rof þeirra tengsla geta falið í sér áhættu sem skylt er að meta eins og aðra hættu sem barninu er búin. ... Í þeim tilvikum, sem lýst er í a-, b- og c-liðum greinarinnar, er ráð fyrir því gert að reynslan hafi sýnt að skilyrði forsjársviptingar séu fyrir hendi. Meginreglan hlýtur að vera að fullnægt sé einhverju þessara skilyrða. Jafnframt verður að gera ráð fyrir tilvikum þar sem barnaverndarnefnd metur líkur til að heilsu barns og þroska geti verið slík hætta búin að réttlæti sviptingu forsjár. Um slík tilvik er fjallað í d-lið 1. mgr. Ljóst er að nefndum er hér mikill vandi á höndum og gera verður auknar kröfur til rökstuðnings fyrir slíkri niðurstöðu. Gert er ráð fyrir að barnaverndarnefnd sýni fram á að fullvíst megi telja að barni geti verið hætta búin. Einnig að um augljósa vanhæfni sé að ræða og tilgreind þau dæmi sem líklegust eru til að leggja til grundvallar mati barnaverndarnefndar.” Svo sem rakið er í framangreindum athugasemdum skal úrskurður um forsjársviptingu því aðeins kveðinn upp, að ekki sé unnt að beita öðrum aðgerðum til úrbóta, sbr. 2. mgr. 25. gr. barnaverndarlaga. Í ákvæðinu er um aðgerðir þessar vísað til 21. og 24. gr. laganna og ennfremur tiltekið, að grípa megi til forsjársviptingar hafi þær verið fullreyndar án nægilegs árangurs. Er hér annars vegar um að ræða stuðningsúrræði í samvinnu við foreldra og eftir atvikum barn eða ungmenni, en þeim er lýst í stafliðum a-g 1. mgr. 21. gr. Hins vegar er í 24. gr. laganna lýst þeim úrræðum sem barnaverndarnefnd getur gripið til án samþykkis foreldra. Segir þar meðal annars, að nefndin geti kveðið á um eftirlit með heimili og gefið fyrirmæli um aðbúnað og umönnun barns, svo sem dagvistun þess, skólasókn, læknisþjónustu, meðferð eða þjálfun. Þær greinar frumvarpsins, sem vísað er til í framangreindum athugasemdum, eru samhljóða 1. og 17. gr. laganna. Í fyrrnefnda ákvæðinu er lýst því markmiði barnaverndar, að hún eigi að tryggja börnum og ungmennum viðunandi uppeldisskilyrði. Skuli það gert með því að styrkja uppeldishlutverk fjölskyldunnar og beita úrræðum til verndar einstökum börnum þegar það eigi við. Þá skuli jafnan það ráð upp taka í barnaverndarstarfi sem ætla megi að barni eða ungmenni sé fyrir bestu og því þann veg hagað að það stuðli að stöðugleika í uppvexti barna og ungmenna. Í 17. gr., sem snýr að forsjár- og uppeldisskyldum foreldra, er tekið fram, að barnaverndarnefnd sé ekki aðeins skylt að aðstoða foreldra við að gegna foreldraskyldum sínum, heldur beri henni einnig að grípa til viðeigandi úrræða samkvæmt V. kafla laganna ef þurfa þykir. Skuli þess að jafnaði gætt að almenn úrræði til stuðnings við fjölskyldu séu reynd áður en komi til þvingunarúrræða. Þó skuli ávallt það ráð upp taka sem megi ætla að sé barni eða ungmenni fyrir bestu. 2. Barnaverndarnefnd Reykjavíkur tók málefni stefnanda fyrir á fundi sínum 13. desember 1994, en stefnandi var þá barnshafandi. Er áður lýst afskiptum nefndarinnar af stefnanda frá þeim tíma og allt þar til nefndin ákvað á fundi sínum 15. ágúst 1995 að hætta beinum afskiptum af henni og syni hennar. Á þeim fundi var lögð fram greinargerð frá Kolbrúnu Ögmundsdóttur félagsráðgjafa, starfsmanni nefndarinnar, um stefnanda og hagi hennar. Þar er því meðal annars lýst, svo sem áður er fram komið, að ekki hafi borið á misnotkun áfengis og lyfja hjá stefnanda, hún leggi sig fram við að sinna syni sínum og að hann dafni vel. Þá hafi stefnandi haft tilsjónarmann frá því í byrjun maí, tekið honum vel og verið fús til að fylgja leiðbeiningum hans. Var greinargerð þessi lögð til grundvallar við framangreinda ákvörðun barnaverndarnefndar á fundi hennar í ágúst 1995. Eftir að barnaverndarnefnd hætti beinum afskiptum af stefnanda fylgdist tilsjónarmaður, skipaður af barnaverndaryfirvöldum, með heimili hennar og uppeldi B. Hefur tilsjónarmaðurinn, Hólmfríður Jakobsdóttir, ritað greinargerð um störf sín, sem er í alla staði mjög jákvæð í garð stefnanda. Fyrir dómi bar Hólmfríður mjög á sama veg um samskipti sín við stefnanda, aðstæður hennar og mat sitt á getu hennar til að ala son sinn upp. Er ekki kunnugt um atvik sem metin verða svo, að barnaverndaryfirvöldum hefði verið rétt að hafa frekari afskipti en að framan greinir af málefnum stefnanda og sonar hennar allt frá fæðingu hans og fram til 21. ágúst 1996. 3. Í skýrslu Margrétar Bárðardóttur sálfræðings, sem áður er gerð grein fyrir, kemur fram, að heildargreindarvísitala stefnanda hafi mælst 72 stig. Styðst mælingin við próf sem Margrét lagði fyrir stefnanda á tímabilinu 24. september til 14. október 1996. Meðalgreind er skilgreind sem greindarvísitala á bilinu 90-110, en á því bili er um helmingur fólks. 95% fólks er með greindarvísitölu á bilinu 70-130 og telst falla innan heilbrigðra marka. Samkvæmt þessari skilgreiningu er 2-2,5% manna með greindarvísitölu lægri en 70 og önnur 2-2,5% með hærri en 130 greindarvísitölustig. Í skýrslu sálfræðingsins koma fram getgátur um að stefnandi komi ekki til með að ráða „vel við auknar kröfur um hnitmiðað uppeldi er fram í sækir...”. Hún eigi þó til að sýna hlýlegt viðmót og einlægni. Hins vegar verði að telja að verulegur vafi sé um það hvort hún sé fær um að búa barninu þau þroskavænlegu skilyrði sem það þarfnist til að þroskast eðlilega. Fram er komið, að niðurstaða geðrannsóknar Ólafs Ó. Guðmundssonar er að hluta til byggð á framangreindu sálfræðimati. Það er mat dómsins, að forsjársvipting verði ekki byggð á greindarskerðingu stefnanda. Auk þess sem hér að framan greinir um greindarmælingu, ber að hafa í huga, að hún er gerð á þeim tíma, að sorg og kvíði stefnanda hefur getað haft áhrif á niðurstöðuna, sbr. bréf Jóns G. Stefánssonar geðlæknis frá 19. febrúar 1997, sem áður er rakið. Þá er niðurstaða sálfræðimatsins lítt afgerandi og byggist um of á vangaveltum um framtíðarhæfni stefnanda til að veita syni sínum eðlilegt uppeldi, en ekki kemur þar fram að stefnandi hafi verið óhæfur uppalandi á þeim tíma sem matið fór fram. Í skýrslu Ólafs Ó. Guðmundssonar geðlæknis um geðrannsókn sem hann gerði á stefnanda, kemur hvergi fram, að hann telji stefnanda ófæra um að hafa uppeldi barns með höndum. Í skýrslu hans koma hins vegar fram hugmyndir um líklega vanhæfni stefnanda til að annast uppeldi sonar síns nema verulegur stuðningur komi til. Við geðrannsóknina komu ekki fram merki um alvarlega geðveiki stefnanda. Ekki eru leidd rök að því í framangreindum sérfræðiskýrslum, að hegðun stefnanda sé með þeim hætti að líklegt sé að hún valdi barninu skaða. Það er álit dómsins, að þær rannsóknarniðurstöður sérfræðinga, sem hér hefur verið lýst, verði ekki einar sér lagðar til grundvallar ákvörðun um forsjársviptingu. Allra síst er það úrræði tækt þegar fyrir liggja umsagnir geðlæknisins Jóns G. Stefánssonar, þar sem áherslur í niðurstöðum eru mjög á annan veg. Ber í þessu sambandi að hafa í huga, að Jón G. Stefánsson hafði haft stefnanda til læknismeðferðar frá árinu 1989, en rannsóknir þeirra Margrétar og Ólafs voru gerðar á mjög skömmum tíma. Niðurstöður í þeim úrskurðum barnaverndaryfirvalda, sem hér eru til umfjöllunar, eru að hluta til byggðar á skýrslum frá starfsfólki vistheimilis barna og Sigurgísla Skúlasyni sálfræðingi. Það er mat dómsins að skýrslur þessar geti ekki talist annað en veigalítill þáttur í forsendum úrskurða barnaverndaryfirvalda fyrir þeirri niðurstöðu, sem þeir kveða á um. Þykir ekki ástæða til að fjalla sérstaklega um skýrslur þessar við úrlausn um efnislega niðurstöðu málsins. Tekið skal fram, að það sem haft er eftir Jóni G. Stefánssyni í framangreindum forsendum úrskurðar Barnaverndarráðs er í andstöðu við gögn frá honum sem liggja frammi í málinu og vitnisburð hans fyrir dómi. 4. Samkvæmt 10. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 hvílir skylda á stjórnvöldum til að sjá til þess, að mál sé nægjanlega upplýst áður en ákvörðun er tekin í því. Telst mál ekki nægilega rannsakað fyrr en aflað hefur verið þeirra upplýsinga sem nauðsynlegar eru til þess að hægt sé að taka efnislega rétta ákvörðun í því. Barnaverndaryfirvöld eru bundin af þessari reglu við úrlausn mála, sem þau fá til meðferðar. Sérákvæði um rannsóknarskyldu barnaverndarnefnda og heimildir þeirra við rannsókn máls er í 43. gr. laga nr. 58/1992 um vernd barna og ungmenna, en það ákvæði nær ennfremur til Barnaverndarráðs Íslands, sbr. 4. mgr. 49. gr. laganna. Í ljósi þeirra ríku hagsmuna sem í húfi eru þegar til álita kemur að taka ákvörðun um forsjársviptingu á grundvelli 25. gr. tilvitnaðra laga, er mjög brýnt, að vandað hafi verið til rannsóknar máls í hvívetna og að ákvörðun um sviptingu forsjár sé að því leyti byggð á einkar traustum grunni. Er þá ennfremur til þess að líta, að barnaverndaryfirvöldum gefst lögum samkvæmt rúmur tími til að rannsaka mál og taka afstöðu til hugsanlegrar forsjársviptingar í kjölfar annarra og vægari úrræða sem þau hafa gripið til í þágu barnaverndar. Að mati dómsins og með vísan til þess sem að rakið er í köflum 2 og 3 hér að framan, studdist ákvörðun barnaverndarnefndar og Barnaverndarráðs Íslands um að stefnandi skyldi svipt forsjá sonar síns ekki við slíka rannsókn, sem gera verður kröfu til samkvæmt framansögðu. Auk þess sem þar er rakið verður ekki betur séð, en að ýmis atriði, sem höfðu neikvæð áhrif á stöðu stefnanda í málinu, hafi verið lögð til grundvallar við úrlausn þess án þess að leitast hafi verið við að færa viðhlítandi sönnur fyrir þeim. Má hér nefna staðhæfingar um mikla og óeðlilega söfnunaráráttu stefnanda og misnotkun hennar á lyfjum og áfengi, fullyrðingar um að útigangsfólk vendi komur sínar á heimili hennar og að drukkinn maður hafi verið búinn að halda þar til í nokkurn tíma þegar afskipti barnaverndarnefndar 21. ágúst 1996 komu til, svo og sögusagnir um að B væri jafnan svangur og illa hirtur. Nægir hér að nefna, að ekkert af þessu fær stoð í greinargerð og vitnisburði Hólmfríðar Jakobsdóttur og er reyndar að meginstefnu til í beinni andstöðu við þá lýsingu sem hún hefur gefið, en Hólmfríður hafði, svo sem fram er komið, regluleg samskipti við stefnanda sem skipaður tilsjónarmaður hennar um eins og hálfs árs skeið og allt þar til B var tekinn af henni. Þá er það svo að mati dómsins, að gögn, sem telja verður þýðingarmikil og stefnanda í hag, hafi nær algjörlega verið sniðgengin af barnaverndaryfirvöldum við úrlausn málsins og það án þess að efnislegu gildi þeirra hafi þar verið hnekkt. Er hér sérstaklega vísað til fyrrnefndrar greinargerðar Hólmfríðar Jakbosdóttur og þeirra bréfa frá Jóni G. Stefánssyni geðlækni, sem lögð hafa verið fram í málinu. Loks var brýn þörf á því í ljósi framlagðra gagna frá geðlækninum, sem hefur stundað stefnanda allt frá árinu 1989, og þeirra annmarka sem samkvæmt framansögðu eru á rannsóknarniðurstöðum þeirra Margrétar Bárðardóttur sálfræðings og Ólafs Ó. Guðmundssonar geðlæknis, að aflað yrði frekari sérfræðigagna í málinu áður en til þess kynni að koma að kveðið yrði á um forsjársviptingu í úrskurði. Þegar allt framangreint er virt er það mat dómsins, að ekki hafi verið næg efni til að slá því föstu á grundvelli fyrirliggjandi rannsóknar barnaverndaryfirvalda, að skilyrðum 1. mgr. 25. gr. laga nr. 58/1992 um vernd barna og ungmenna hafi verið fullnægt þá er barnaverndarnefnd Reykjavíkur og síðar Barnaverndarráð Íslands tóku um það ákvörðun með úrskurðum 21. janúar og 29. apríl 1997 að svipta stefnanda forsjá sonar síns. 5. Að áliti dómsins hefur ekki verið sýnt fram á það undir rekstri málsins, einkum í ljósi samskipta stefnanda og barnaverndaryfirvalda fram til 21. ágúst 1996, að hugað hafi verið nægilega að því að beita öðrum og vægari úrræðum gagnvart stefnanda en forsjársviptingu, sbr. 24. gr. barnaverndarlaga, en fráleitt verður að telja að slíkar aðgerðir hafi verið fullreyndar. Verður þannig að ætla í ljósi greinargerðar Kolbrúnar Ögmundsdóttur, sem lögð var fram á fundi barnaverndarnefndar 15. ágúst 1995, og annarra jákvæðra umsagna um stefnanda, sem gerð hefur verið grein fyrir hér að framan, að vægari aðgerð en forsjársvipting hefði verið vænleg til árangurs. Er nærtækt að álykta að með góðu móti hefði verið unnt að koma heimilislífi stefnanda og sonar hennar í það horf sem var fyrir 21. ágúst 1996. Þá liggur fyrir í málinu að stefnandi hafði óskað eftir aðstoð til að komast í annað húsnæði vegna samskiptaörðugleika við nágranna. Í vætti Kolbrúnar Ögmundsdóttur félagsráðgjafa kemur fram að henni var kunnugt um þessa ósk stefnanda. Ekkert liggur hins vegar fyrir um það í málinu hvort hún hafi verið tekin til umfjöllunar í barnaverndarnefnd, né heldur hvort ástæða hennar hafi verið könnuð eða hvaða möguleiki hafi verið á að verða við henni. Telur dómurinn með hliðsjón af þessu að úrskurðir barnaverndarnefndar Reykjavíkur og Barnaverndarráðs í máli stefnanda 21. janúar og 29. apríl 1997 hafi farið í bága við ákvæði 17. gr. og 2. mgr. 25. gr. laganna og meðalhófsreglu 12. gr. stjórnsýslulaga. 6. Með vísan til alls þess, sem rakið hefur verið hér að framan, verður ekki hjá því komist að taka til greina þá kröfu stefnanda, að úrskurður Barnaverndarráðs Íslands í máli hennar 29. apríl 1997 verði felldur úr gildi, enda verður þeirri ráðstöfun, sem þar var ákveðin, ekki fundin stoð í því, að aðstæður stefnanda hafi breyst á þann veg frá því að úrskurðurinn var kveðinn upp, að skilyrði 25. gr. barnaverndarlaga séu nú fyrir hendi. Eftir því sem næst verður komist hefur B verið í fóstri hjá stefndu, hjónunum M og K, frá 28. júní 1997, að undangenginni 16 daga fósturaðlögun. Liggur ekki annað fyrir en að drengnum hafi á grundvelli úrskurðar Barnaverndarráðs um forsjársviptingu og með sérstökum samningi, svokölluðum fóstursamningi, verið komið í varanlegt fóstur til þeirra, sbr. 29. og 31. gr. laga nr. 58/1992. Ekki verður dregið í efa að drengurinn búi þar við góðar heimilisaðstæður og að hann njóti öryggis og góðs atlætis í alla staði. Þessi aðstaða getur hins vegar ekki komið í veg fyrir það, að réttur stefnanda til að fá forsjá sonar síns að nýju nái fram að ganga. Verður sú krafa hennar tekin til greina. Af því leiðir, að stefndu verða að sæta ógildingu framangreinds fóstursamnings. Eftir framangreindum málsúrslitum verður Reykjavíkurborg gert að greiða 457.700 krónur í málskostnað, er renni í ríkissjóð. Gjafsóknarkostnaður stefnanda, 457.700 krónur, greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns hennar, Óskars Thorarensen héraðsdómslögmanns, 450.000 krónur. Við ákvörðun þóknunar til lögmannsins hefur verið tekið tillit til virðisaukaskatts. Með úrskurði 12. október 1998, uppkveðnum af Friðgeiri Björnssyni dómstjóra, viku allir dómarar við Héraðsdóm Reykjavíkur sæti við úthlutun og meðferð máls þessa, sbr. ákvæði 1. mgr. 19. gr. laga nr. 15/1998 um dómstóla. Með bréfi dómstólaráðs 15. sama mánaðar var Þorgeiri Inga Njálssyni héraðsdómara falið að fara með málið. Kveður hann upp dóm þennan ásamt meðdómsmönnunum Finni Torfa Hjörleifssyni dómstjóra og Tómasi Zoëga geðlækni. Málið var upphaflega dómtekið 18. f.m. að undangengnum munnlegum málflutningi. Á dómþingi fyrr í dag var það endurupptekið til framlagningar gjafsóknarleyfis, sem gefið var út 2. þ.m., og dómtekið að nýju. Dómsorð: Úrskurður Barnaverndarráðs Íslands 29. apríl 1997, þar sem stefnandi, A, var svipt forsjá sonar síns, B, er felldur úr gildi og skal stefnandi fá forsjá hans að nýju. Framangreindur fóstursamningur er ógiltur. Stefnda, Reykjavíkurborg, greiði 457.700 krónur í málskostnað, er renni í ríkissjóð. Allur gjafsóknarkostnaður stefnanda, 457.700 krónur, greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns hennar, Óskars Thorarensen héraðsdómslögmanns, 450.000 krónur.

Mál nr. 467/1998

Virðisaukaskattur Nauðasamningur Sekt Vararefsing

K, framkvæmdastjóri T, var ákærður fyrir að hafa ekki staðið skil á virðisaukaskatti sem lagður var á T fyrir eitt uppgjörstímabil. Skatturinn var hvorki greiddur né virðisaukaskattsskýrslu fyrir viðkomandi tímabil skilað. T var veitt heimild til að leita nauðasamninga mánuði eftir að uppgjörstímabilinu lauk. Talið var að þar sem heimild til að leita nauðasamninga hefði ekki fengist fyrr en að uppgjörstímabilinu liðnu hafi krafan verið fallin til og óheimilt hafi verið að greiða hana eftir að úrskurður um heimild til nauðasamningsumleitana lá fyrir. Því var K ekki talinn hafa gerst brotlegur með því að inna ekki skattinn af hendi. Hins vegar var talið að K hafi borið að skila virðisaukaskattsskýrslu á lögmæltum tíma óháð greiðslu skattsins eins og á stóð. Þar sem brotið tengdist ekki skyldu til skattgreiðslu voru refsifyrirmæli laga nr. 42/1995, sem breyttu refsiákvæði laga nr. 50/1988, ekki talin eiga við. Var K dæmdur til greiðslu sektar.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar 24. nóvember 1998 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og jafnframt af hálfu ákæruvalds, sem krefst þess að niðurstaða héraðsdóms um sakfellingu og refsingu ákærða verði staðfest. Ákærði krefst aðallega sýknu af öllum kröfum ákæruvalds. Til vara krefst hann þess að refsing verði felld niður eða ákvörðun hennar frestað, en að því frágengnu að refsing verði milduð. I. Í málinu er ákærði, sem var framkvæmdastjóri Tölvukaupa ehf., sóttur til saka fyrir að hafa ekki staðið skil á virðisaukaskatti, sem lagður var á félagið vegna uppgjörstímabilsins september og október 1995, samtals 1.703.402 krónur. Var skatturinn hvorki greiddur 5. desember 1995 í samræmi við ákvæði 1. og 2. mgr. 24. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt með síðari breytingum né skilað virðisaukaskattsskýrslu fyrir nefnt uppgjörstímabil fyrr en 19. ágúst 1996, en þá án greiðslu. Nemur skattur samkvæmt nefndri virðisaukaskattsskýrslu sömu fjárhæð, sem ákært er fyrir að hafa ekki staðið skil á. Er skýrslunni var skilað hafði verið lagður virðisaukaskattur á félagið samkvæmt áætlun, sem nam mun hærri fjárhæð. Svo sem rakið er í héraðsdómi var Tölvukaupum ehf. með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 4. desember 1995 veitt heimild til að leita nauðasamnings samkvæmt lögum nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl. Var nafngreindur hæstaréttarlögmaður jafnframt skipaður umsjónarmaður félagsins við samningsumleitun. Var nauðasamningur félagsins við kröfuhafa 14. febrúar 1996 staðfestur með úrskurði sama héraðsdómstóls 27. mars sama árs. Var meginefni samningsins það, að kröfuhöfum samkvæmt samningskröfum skyldu greiddir 20 hundraðshlutar krafna sinna. II. Ákærði reisir sýknukröfu sína á því að huglægum skilyrðum sé ekki fullnægt til að honum verði gerð refsing í málinu. Ástæða þess að hann stóð ekki skil á virðisaukaskatti 5. desember 1995 hafi verið sú að honum hafði verið tjáð, að eftir að úrskurður var fenginn um heimild til að leita nauðasamnings 4. desember 1995 hafi sér verið óheimilt að inna af hendi gjaldfallnar skuldir félagsins nema með sérstakri heimild umsjónarmanns með samningsumleitun. Slík heimild hafi ekki legið fyrir. Þessi skuld hafi þegar verið gjaldkræf, er úrskurður héraðsdóms gekk, og því óheimilt að greiða hana eins og aðrar slíkar skuldir. Hann hafi því alls ekki stefnt að undandrætti á skattinum með því að standa ekki skil á honum 5. desember 1995. Þann dag hafi verið eindagi á greiðslu skattsins, en hann hafi verið gjaldkræfur allt frá 1. nóvember sama árs. Í málinu hefur ákærði jafnframt gert grein fyrir samskiptum sínum við tollstjórann í Reykjavík um uppgjör skattkröfunnar, sem um ræðir í málinu, eftir að nauðasamningur hafði verið staðfestur. Kveðst hann hafa skilið bréf tollstjóra 11. júlí 1996 þannig að hinn síðarnefndi samþykkti að krafan félli undir nauðasamninginn. Það hafi ekki verið fyrr en með bréfi tollstjóra 11. febrúar 1997 að sú afstaða hans varð ljós að krafan ætti að falla utan nauðasamningsins. Þetta hafi komið mjög á óvart, en ákærði hafi verið í góðri trú um að samningurinn næði til kröfunnar. Með því að nauðasamningur tókst og Tölvukaup ehf. héldu áfram rekstri hafi þessi afstaða tollstjóra neytt forráðamenn félagsins til að greiða kröfuna að fullu. Af hálfu ákæruvalds er haldið fram að virðisaukaskattskrafan, sem um ræðir, hafi ekki orðið gjaldkræf fyrr en 5. desember 1995. Hafi bæði gjalddagi og eindagi hennar verið þann dag, sbr. 2. mgr. 24. gr. laga nr. 50/1988. Úrskurður héraðsdóms einum degi fyrr hafi því í engu haggað skyldum ákærða til að skila virðisaukaskattsskýrslu og inna skattinn af hendi á gjalddaga, sbr. 1. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988, sbr. 3. gr. laga nr. 42/1995. Hafi honum jafnframt borið að leita heimildar umsjónarmanns til að greiða skattinn. III. Þess er áður getið að skattkrafa sú, sem hér um ræðir, var fyrir tímabilið september og október 1995. Heimild til að leita nauðasamnings fékkst ekki fyrr en þetta uppgjörstímabil var liðið. Krafan var samkvæmt því fallin til þegar hinn 1. nóvember 1995. Var gjaldanda skattsins óheimilt að greiða hana eftir að úrskurður um heimild til nauðasamningsumleitunar lá fyrir 4. desember 1995, sbr. 1. mgr. 19. gr. laga nr. 21/1991. Er heldur ekki í ljós leitt að umsjónarmanni með samningsumleitan hefði verið heimilt að leyfa að skatturinn yrði greiddur, ef eftir hefði verið leitað, sbr. 20. gr. og 21. gr. sömu laga. Verður samkvæmt því ekki fallist á með ákæruvaldi að ákærði hafi gerst brotlegur með því að inna ekki skattinn af hendi 5. desember 1995, svo sem ákæruvaldið heldur fram að honum hafi þá verið skylt. Þess er áður getið að ákærði lét undir höfuð leggjast að skila virðisaukaskattsskýrslu á þeim tíma, sem honum var það skylt, sbr. 1. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988. Það bar honum að gera óháð því að hvorki var heimilt né skylt eins og á stóð að inna skattgreiðsluna af hendi, en samkvæmt nefndri lagagrein vinna menn til refsingar með því einu að afhenda eigi á lögmæltum tíma virðisaukaskattsskýrslu. Með þeirri háttsemi hefur ákærði unnið til refsingar og er huglægum refsiskilyrðum að því leyti fullnægt. Þar sem það brot var ekki jafnframt tengt skyldu til skattgreiðslu, svo sem áður er rakið, eiga refsifyrirmæli laga nr. 42/1995, sem breyttu refsiákvæðum nokkurra laga, þar á meðal laga nr. 50/1988, ekki við hér. Þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin 100.000 króna sekt í ríkissjóð og komi 20 daga fangelsi í stað sektarinnar verði hún ekki greidd innan fjögurra vikna frá birtingu dóms þessa. Þá greiði ákærði hluta sakarkostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Ákærði, Karl Emil Wernersson, greiði 100.000 króna sekt í ríkissjóð innan fjögurra vikna frá birtingu dóms þessa, en sæti ella fangelsi í 20 daga. Ákærði greiði einn fimmta hluta sakarkostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, þar á meðal saksóknarlaun í ríkissjóð, sem hann greiði með samtals 80.000 krónum. Þá greiði ákærði einn fimmta hluta málsvarnarlauna skipaðs verjanda síns í héraði og fyrir Hæstarétti, Jóhannesar Sigurðssonar hæstaréttarlögmanns, sem eru ákveðin samtals 400.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 11. nóvember 1998. Ár 1998, miðvikudaginn 11. nóvember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Júlíusi B. Georgssyni settum héraðsdómara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 549/1998: Ákæruvaldið gegn Karli Emil Wernerssyni, sem tekið var til dóms 15. október sl. Málið er höfðað með ákæru ríkislögreglustjórans dagsettri 22. maí 1998 á hendur ákærða, Karli Emil Wernerssyni, kt. 241062-3769, Engihlíð 9, Reykjavík, „fyrir brot gegn lögum um virðisaukaskatt með því að hafa eigi, í samræmi við það sem lög áskilja, sem framkvæmdastjóri Tölvukaupa ehf., kt. 640388-1109, staðið Tollstjóranum í Reykjavík skil á virðisaukaskatti sem innheimtur hafði verið í nafni félagsins á greiðslutímabilinu september til október 1995 samtals að fjárhæð kr. 1.703.402. Telst þetta varða við 1. mgr. 40. gr. laga nr. 50, 1988 um virðisaukaskatt, sbr., 3. gr. laga nr. 42, 1995 og 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 1. gr. laga nr. 39, 1995. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar fyrir framangreind brot.“ Málavextir. Með bréfi dagsettu 26. júní 1996 ritaði tollstjórinn í Reykjavík skattrannsóknarstjóra ríkisins bréf varðandi vanskil Tölvukaupa ehf., kt. 640388-1109, við embættið. Í bréfinu sagði að þegar innsigla átti starfsstöð félagsins þann 19. október 1995 hefði fyrirtækið verið sagt hætt rekstri, en fyrirtækið Örtölvutækni ehf. hefði tekið við rekstrinum. Fyrirsvarsmaður Tölvukaupa ehf. hefði komið í skrifstofu embættisins 26. júní 1996 og sagt að fyrirtækið hygðist hefja starfsemi að nýju og viljað fá fyrri skuldir strikaðar út vegna nauðasamninga. Í niðurlagi bréfsins sagði að af hálfu embættisins væri talið eðlilegt að refsiþáttur málsins yrði kannaður. Hlutafélag það sem hér um ræðir, Tölvukaup ehf., var samkvæmt Hlutafélagaskrá stofnað 21. mars 1988 og var tilgangur þess sagður vera kaup, sala og þjónusta á hvers konar rafeindatækjum og öðrum tengdum vörum. Stofnhlutafé var 2.537.700 krónur. Á fundi þann 24. nóvember 1994 voru fjórir menn kjörnir í stjórn félagsins, þ.á m. ákærði, sem kjörinn var varamaður í stjórn. Rannsókn skattrannsóknarstjóra ríkisins beindist að bókhaldi og skattskilum félagsins. Hófst hún með því að tveir starfsmenn embættisins fóru í starfsstöð eins af stjórnarmönnum félagsins til að afla nauðsynlegra bókhaldsgagna frá félaginu og við það tækifæri var honum afhent bréf embættisins dagsett 2. október 1996 þar sem honum var tilkynnt að rannsókn væri hafin á skattskilum félagsins. Rannsóknin fólst í könnun á innheimtum virðisaukaskatti félagsins á rekstrarárunum 1994 og 1995 og skilum hans til tollstjórans í Reykjavík sem innheimtumanns ríkissjóðs. Byggir rannsóknin á upplýsingum sem aflað var hjá forráðamönnum félagsins og öðrum. Framkvæmdastjóri félagsins, ákærði í máli þessu, gaf skýrslu hjá skattrannsóknarstjóra ríkisins 14. október 1996. Þá lá fyrir yfirlýsing frá tollstjóranum í Reykjavík um skuld félagsins vegna vangoldins virðisaukaskatts á rekstrarárunum 1994 og 1995. Einnig lágu fyrir við rannsóknina innsendar virðisaukaskattskýrslur félagsins fyrir uppgjörstímabilin janúar - febrúar til og með nóvember - desember 1994 og janúar - febrúar til og með nóvember - desember 1995. Með bréfi dagsettu 11. nóvember 1996 var Tölvukaupum ehf. send skýrsla um rannsóknina. Með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur upp kveðnum 4. desember 1995 var félaginu veitt heimild til að leita nauðasamninga og þann 27. mars 1996 var nauðasamningurinn staðfestur í héraðsdómi. Þegar skattrannsóknin hófst hafði virðisaukaskattskýrslum fyrir uppgjörstímabilin janúar - febrúar til og með nóvember - desember 1994 og janúar - febrúar til og með júlí - ágúst 1995 verið skilað til innheimtumanns ríkissjóðs. Eftir að skattrannsóknin hófst var af hálfu félagsins skilað virðisaukaskattskýrslum fyrir uppgjörstímabilin september - október og nóvember - desember 1995. Samkvæmt rannsókninni á skattskilum félagsins, innsendum virðisaukaskattskýrslum af þess hálfu, upplýsingum frá tollstjóranum í Reykjavík og tekjubókhaldi ríkissjóðs nam heildarfjárhæð innheimts virðisaukaskatts fyrir framangreind uppgjörstímabil alls 32.963.950 krónum. Í skýrslunni sagði að skattrannsóknin hefði falist í því að sannreyna innheimtan virðisaukaskatt sem félaginu bar að standa skil á í ríkissjóð vegna framangreindra uppgjörstímabila að frátöldu uppgjörstímabilinu nóvember - desember 1995, og að hve miklu leyti sá virðisaukaskattur væri í vanskilum við innheimtumann ríkissjóðs þann 14. október 1996. Niðurstaða rannsóknarinnar var að höfuðstóll vangoldins innheimts virðisaukaskatts félagsins væri að fjárhæð 4.885.400 krónur. Verður ráðið af skýrslunni að hann sundurliðist sem hér segir: Júlí - ágúst 1994, 367.740 krónur, janúar - febrúar 1995, 27.308 krónur, maí - júní 1995, 10.701 króna, júlí - ágúst 1995, 2.776.249 krónur og september - október 1995, 1.703.402 krónur. Snýst mál þetta um síðastgreint tímabil. Kemur þá í ljós að skýrslu fyrir það tímabil var skilað til tollstjórans í Reykjavík án greiðslu. Er skýrslan stimpluð um móttöku 19. ágúst 1996. Skýrslan sundurliðast þannig: Skattskyld velta 20.215.470 krónur, útskattur 4.952.790 krónur, innskattur 3.249.388 krónur og til greiðslu 1.703.402 krónur. Á forsíðu skýrslunnar kemur fram að skattrannsókninni hafi lokið þann 3. desember 1996. Með bréfi dagsettu 2. september 1997 kærði skattrannsóknarstjóri ríkisins forsvarsmenn félagsins til ríkislögreglustjórans. Gangur málsins eftir það er sá að af stað fór gagnaöflun og yfirheyrðir voru tveir af fyrirsvarsmönnum félagsins. Var ákærði yfirheyrður 19 febrúar sl. Ákæra var síðan gefin út 22. maí sl. Afstaða ákærða til ákærunnar er sú að hann kveðst vera saklaus af þeirri háttsemi sem honum er þar gefin að sök. Ákærði kvað það vera rétt að þann 5. desember 1995 hefði ekki verið reidd fram greiðsla virðisaukaskatts til tollstjórans í Reykjavík af hálfu félagsins og skýrsla hefði ekki verið afhent vegna tímabilsins september - október 1995. Gaf ákærði þá skýringu að eftir ráði ráðgjafa félagsins og tilsjónarmanns með nauðasamningsumleitunum Tölvukaupa hf. hefði verið talið að umrædda skuld ætti ekki að greiða þann dag og hefði hann hlýtt þeim ráðum. Skýrslu hefði verið skilað til tollstjóraembættisins síðar, án greiðslu. Kvað ákærði fjárhæð þá sem um getur í ákæru hafa verið greidda að fullu. Ákærði gerði nánari grein fyrir hvers vegna skýrslu og skatti var ekki skilað 5. desember 1995. Hann kvað Tölvukaup hf. hafa verið félag sem hefði verið með stórrekstur á íslenskan mælikvarða. Félagið hefði verið með sex hundruð milljóna króna veltu og fimmtíu manns í vinnu. Sökum rekstrarerfiðleika hefði það gerst að félagið hefði komist í þrot og eigendur þess í samstarfi við færustu sérfræðinga hefðu leitað leiða til að ná sem hagstæðastri niðurstöðu. Að ráði sérfræðinga og að mati félagsins hefði verið ákveðið að fara út í endurskipulagningu með því að leita eftir nauðasamningum fyrir félagið, selja reksturinn og aðrar eignir og fá þá þannig fjármagn til þess að fjármagna nauðasamninginn, þannig að í stað þess að enginn fengi neitt, fengju kröfuhafar eitthvað upp í kröfur sínar. Þann 4. desember 1995 hefði félagið síðan fengið heimild hjá Héraðsdómi Reykjavíkur til þess að leita nauðasamninga og tilsjónarmaður verið skipaður. Kvað ákærði tilsjónarmanninn hafa sagt sér að ekki mætti greiða neinar eldri skuldir meðan á tímabili nauðasamningsumleitana stæði og þar undir féllu eldri skattaskuldir. Af þeim sökum kvaðst ákærði, að ráði tilsjónarmannsins, ekki hafa greitt virðisaukaskattinn. Sökum rekstrarumsvifa félagsins og þeirrar stöðu sem það var í hefði verið ákveðið á árinu 1996 í samráði við endurskoðanda að ganga frá réttri skýrslu um leið og framtali var skilað. Ákærði kvað aðalbókara félagsins hafa látið af störfum í september 1995 og sökum þess og hinna erfiðu kringumstæðna hefðu skapast erfiðleikar við að ljúka færslu bókhalds. Ef ætlunin hefði verið að skila réttri skýrslu hafi bókhaldið fyrir september og október vitaskuld þurft að liggja fyrir. Bókhaldið hefði ekki verið nákvæmlega frá gengið og hefði það ekki verið fært fyrr en eftir áramót. Kvað ákærði mikla vinnu hafa farið í að vinna gögn í tengslum við að sækja um heimildina, ná saman nauðasamningi og að vinna samninginn. Bókhald fyrir september og út árið hefði því ekki verið fært fyrr en eftir áramótin 1995/1996. Ákærði kvaðst á þeim tíma sem hér um ræðir hafa verið framkvæmdastjóri Tölvukaupa hf. Hann hefði verið búinn að gegna því starfi um eins árs skeið og tekið við fyrirtækinu í mjög þröngri stöðu með neikvætt eigið fé upp á 150 milljónir króna og freistað þess að bjarga félaginu. Ákærði var spurður um hvort sérstaklega hefði komið til tals milli hans og umsjónarmanns með nauðasamningsumleitunum að þessar skattskuldir eða einhverjar aðrar skattskuldir nytu einhverrar sérstöðu. Ákærði kvaðst ekki muna það sérstaklega. Spurður um hvort umsjónarmaðurinn hefði veitt ákærða sérstaka heimild til að greiða þessa tilteknu skuld kvað ákærði svo ekki vera. Ráðgjöfin sem hann veitti hefði verið almenns eðlis. Hann hefði líkt þessu við að um líka stöðu væri að ræða og við greiðslustöðvun, þ.e. að almennt ætti ekki að greiða eldri skuldir. Ákærði kvað það hafa dregist að færa bókhald og ganga frá uppgjörum, þar á meðal virðisaukaskattsuppgjörinu. Sem fyrr segir hefði bókari félagsins sagt upp störfum og einnig hefði það starfsfólk félagsins sem sá um bókhaldið verið önnum kafið við að afla upplýsinga til undirbúnings nauðasamningsumleitunum. Auk þess hefðu fleiri atriði leitt til þess að færsla bókhalds hefði verið á eftir. Bilun hefði komið upp í bókhaldshugbúnaði félagsins sem aftur hefði gert það að verkum að endurvinna hefði þurft bókhaldið. Þá hefði reynst afar erfitt að fá þjónustu við kerfið, m.a. sökum þess að um erlent kerfi var að ræða og að til staðar hefði verið skuld við umboðsaðila þess og hann hefði neitað að veita þjónustu. Erfiðleikum hefði því verið bundið að fást við bókhaldskerfið, en færslur á ári hefðu hlaupið á tugum þúsunda. Þessi vandkvæði við að ná fram réttri niðurstöðu hefðu því tafið verkið um marga mánuði. Ákærði kvað þann aðila sem seldi félaginu hugbúnaðinn og þjónustaði hann hafi neitað að veita félaginu þjónustu, þar sem félagið hefði verið í skuld við hann á þessum tíma og hann hefði ekki sætt sig við að fá 20% greiðslu upp í kröfu sína. Ákærði kvað nauðasamninginn hafa verið staðfestan í marslok 1996. Nauðasamningurinn hefði verið samþykktur með ákveðnum kjörum sem hefðu verið á þann veg að félagið greiddi 25% út og síðan hefði átt að greiða eftirstöðvarnar á þremur til fjórum árum. Tollstjórinn í Reykjavík hefði lýst kröfu sem hefði verið töluvert miklu hærri en reynst hefði vera niðurstaða bókhalds félagsins og eftir að skattaframtal hafði verið lagt fram hefðu bækur skattstjóra þar með verið leiðréttar. Í framhaldi af því, og einnig sökum þess að félagið hefði verið búið að ljúka nauðasamningi sínum og viljað hefja rekstur á ný, hefði lögmaður félagsins ritað tollstjóraembættinu bréf og beðið það að upplýsa hvernig embættið liti á nauðasamninginn, hvað það væri sem félaginu bæri að greiða samkvæmt honum og hvort embættið gæti tekið upp eðlileg samskipti við félagið og fært út þær skuldir sem féllu undir nauðasamninginn. Kvað ákærði þessi samskipti hafa átt sér stað eftir að lokið var álagningu á félagið fyrir árið 1996. Spurður um hver hefði verið skilningur ákærða á svarbréfi tollstjóraembættisins frá 4. júlí 1996 kvaðst hann hafa skilið það á þann veg að heildarskuldir félagsins við tollstjóraembættið féllu undir nauðasamninginn og að honum uppfylltum yrðu eftirstöðvarnar felldar út. Spurður um hvort ákærði hefði fengið einhverjar sérstakar upplýsingar um hvers vegna tollstjóraembættið gæti ekki leiðrétt stöðuna á þessum tíma kvað ákærði þær hafa verið einhvern veginn á þann veg að hefð væri fyrir því að opna ekki fyrir viðskipti ef gömul skuld væri til staðar. Kvaðst ákærði hafa staðið í þeirri trú eftir þessi samskipti að það ætti eingöngu að greiða tollstjóraembættinu í samræmi við nauðasamning félagsins, þ.e. 20% allra skulda við embættið. Næstu skref í samskiptum við embætti tollstjóra varðandi uppgjör virðisaukaskatts kvað ákærði hafa verið að það hefði ekki verið fyrr en í upphafi árs 1997 sem fyrir hefði legið álagning og þar með leiðrétting á bókum tollstjóraembættisins varðandi virðisaukaskattskuldina. Í framhaldi af því hefði embætti tollstjóra verið ritað bréf þar sem óskað var eftir því að fá niðurstöðu um hvað embættið teldi vera rétt uppgjör. Bréf hefði borist frá embætti tollstjóra um hvernig nauðasamningur skyldi reiknast út. Þar hefði verið sagt að hinn umdeildi virðisaukaskattur sem mál þetta snýst um félli ekki undir nauðasamninginn og lögum samkvæmt ætti að greiða hann að fullu. Þessa niðurstöðu hefði félagið að líkindum fengið í febrúar eða mars 1997. Í framhaldi af því hefðu bréf farið á milli félagsins og tollstjóraembættisins varðandi uppgjör á virðisaukaskattinum. Að lokum, að líkindum í september 1997, kvaðst ákærði hafa náð samkomulagi við tollstjóraembættið um að félagið greiddi nauðasamninginn, þ.e. 20% af þeim kröfum sem engin deila stóð um. Hefði sá hundraðshluti verið greiddur að fullu á árinu 1997, þrátt fyrir að skilmálar nauðasamningsins kvæðu á um að félagið þyrfti ekki að greiða að fullu á því ári. Til þess að ljúka málinu og koma á samskiptum á ný hefði félagið greitt 3,8 milljónir króna og síðan hefðu verið greidd 20% inn á þá kröfu sem hér um ræðir. Þetta hefði verið í ágúst 1997 og þá hefði verið um það rætt að lögfræðingur tollstjóra annars vegar sendi ríkisendurskoðun erindi um að fella skuldina niður og hins vegar að farið yrði í fjárnám og innheimtu vegna þeirra 80% af virðisaukaskattinum sem eftir stóðu og freista þess síðan fyrir dómstólum að fá úr því skorið hvort greiða ætti þetta eða ekki, þar sem lögmenn hefðu ekki verið á eitt sáttir um hvort greiða ætti þessa skuld samkvæmt því sem tollstjóri héldi fram eða samkvæmt því sem ráðgjafar ákærða sögðu að gjaldþrota- eða nauðasamningalögin segðu til um. Síðan hefði það gerst að ríkisendurskoðun hefði tekið sér sjö mánuði í að fara yfir málið og kvaðst ákærði halda að skuldin hefði ekki verið leiðrétt fyrr en í byrjun árs 1998. Ákærði kvað Tölvukaup hf. vera í rekstri um þessar mundir. Spurður um hvort ákærða væri kunnugt um hvort kröfur vegna uppgjörstímabilsins september/október 1995 hefðu verið að fullu greiddar til félagsins þann 5. desember 1995 kvað ákærði þær hafa verið að litlu leyti greiddar þá. Þær hefðu nánast allar verið útistandandi. Spurður um hvort erfitt hefði verið að fá nákvæmar upplýsingar hjá tollstjóra um stöðu krafnanna eftir að félagið var byrjað að greiða kvað ákærði það vera rétt. Þarna hefðu verið færðar inn áætlanir upp á tugi milljóna króna sökum þess að félagið hafði ekki skilað inn þessari skýrslu á réttum tíma. Það eitt hefði ruglað málið og þegar félagið hóf að greiða inn á skuldina hefðu greiðslur bókast einhvers staðar inn í kerfið hjá tollstjóra, þannig að það hefði verið mjög ruglingslegt að finna út hvað væri verið að greiða í raun. Ákærða var bent á að fram kæmi í skýrslu rannsóknarlögreglu að þessi gjalddagi hefði verið alveg ógreiddur við upphaf málsins. Ákærði kvaðst hafa kvittun upp á að hann hefði greitt a.m.k. 20% inn á virðisaukaskattinn ásamt dráttarvöxtum strax á árinu 1997. Spurður um hvort forráðamenn félagsins hefðu lagt nýtt hlutafé í félagið í tengslum við nauðasamningsumleitanirnar og endurskipulagningu félagsins kvað ákærði það vera ljóst að áður en hann tók við stjórn félagsins, um ári áður en félagið fór í þrot, hefði það verið rekið með halla um nokkurt skeið og að upp hefðu safnast skuldir, t.d. við lífeyrissjóði, auk annarra skulda. Í nauðasamningsferlinu hefðu eigendur félagsins lagt fram fjárhæðir er námu tugum milljóna króna til þess að standa skil á öllum þess háttar skuldum, sem þeir hefðu viljað hafa til fyrirmyndar. Með því ætti hann við forgangskröfur á borð við laun, lífeyrissjóðskröfur, skatta o.fl. Af framansögðu væri ljóst að 1,7 milljón hefði verið smáaurar m.v. þá fjármuni sem lagðir hefðu verið fram. Kvað hann ástæðu þess að sú fjárhæð hefði ekki verið greidd vera að forráðamenn félagins hefðu verið að fara að ráðum sérfræðinga. Spurður um hvort því væri rétt lýst í ákæru að virðisaukaskatti og skýrslu hefði ekki verið skilað á réttum tíma, sem hefði verið 5. desember 1995 vegna virðisaukaskattstímabilsins september - október 1995, sagði ákærði að í samræmi við þá staðreynd að félagið hefði fengið staðfestingu á heimild til nauðasamnings, mætti það ekki greiða neinar eldri skuldir og því hefði hvorki verið skilað skýrslu né greiðsla innt af hendi þann 5. desember 1995. Þessu væri rétt lýst, en hann hefði fengið þá útskýringu að honum væri óheimilt að inna greiðslu af hendi. Niðurstaða. Í málinu er ekki ágreiningur um fjárhæð virðisaukaskattsins sem ákæra tekur til. Snýst málið eingöngu um það hvort ákærði sem fyrirsvarsmaður Tölvukaupa ehf. hafi bakað sér refsiábyrgð með því að standa tollstjóranum í Reykjavík ekki skil á virðisaukaskatti vegna tímabilsins september - október 1995 á gjalddaga skattsins þann 5. desember 1995. Eins og áður er að vikið fékk umrætt hlutafélag heimild til að leita nauðasamninga með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur upp kveðnum 4. desember 1995, þ.e. deginum áður en eindagi greiðslu virðisaukaskatts vegna framangreinds tímabils var. Kveðst ákærði, að ráði tilsjónarmanns með nauðasamningsumleitunum og lögmanns félagsins, hafa tekið þá ákvörðun að greiða skattinn ekki þann dag, enda hefði honum verið sagt að það stangaðist á við lög. Reynir hér á hvernig túlka beri 1. mgr. 40. gr. laga um nr. 50/1988 um virðisaukaskatt, sbr. 3. gr. laga nr. nr. 42/1995 andspænis ákvæðum 19.-22. gr., sbr. 1. mgr. 40. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl. Kemur þá fyrst til skoðunar 1. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1998, eins og henni var breytt með 3. gr. laga nr. 42/1995, en hún hljóðar svo: „Skýri skattskyldur maður af ásetningi eða stórkostlegu hirðuleysi rangt eða villandi frá einhverju því er máli skiptir um virðisaukaskatt sinn eða afhendi hann eigi á lögmæltum tíma virðisaukaskattskýrslu eða virðisaukaskatt sem hann hefur innheimt eða honum bar að innheimta skal hann greiða fésekt allt að tífaldri þeirri skattfjárhæð sem undan var dregin, vanrækt var greiðsla á eða endurgreidd var um of og aldrei lægri fésekt en nemur tvöfaldri þessari skattfjárhæð.“ Í niðurlagi greinarinnar segir að stórfellt brot gegn ákvæðinu varði við 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga. Í IV. kafla laga nr. 21/1991 eru settar fram reglur um réttaráhrif greiðslustöðvunar. Eru réttaráhrif heimildar til að leita nauðasamnings að mestu hin sömu og réttaráhrif greiðslustöðvunar, sbr. 1. mgr. 40. gr. laganna og er þar vísað til ákvæða 19.-22. gr. Í 1. mgr. 21. gr., sbr. 1. mgr. 40. gr. kemur fram sú meginregla að skuldaranum sé óheimilt að efna skuldbindingar sínar á því tímabili sem nauðasamningsumleitanir standa yfir nema að því leyti sem víst er að skuldbindingin yrði efnd eða skuldin yrði greidd eftir stöðu sinni í skuldaröð ef til gjaldþrotaskipta kæmi á búi skuldara í kjölfar nauðasamningsumleitana. Þó sé annars heimilt að greiða skuld eða efna aðra skuldbindingu ef víst megi telja að það sé nauðsynlegt til að varna verulegu tjóni. Þá er í 2. mgr. 20. gr., sbr. 1. mgr. 40. gr. m.a. mælt fyrir um að meðan á nauðasamningsumleitunum stendur sé óheimilt að verja peningaeign skuldarans, peningum sem fást við ráðstöfun eigna eða réttinda, arði af eignum eða réttindum eða tekjum sem hann aflar í atvinnurekstri, til annars en að standa straum af nauðsynlegum útgjöldum til að halda áfram rekstri skuldarans, að greiða skuldir að því leyti sem það er heimilt skv. 21. gr., að greiða óumflýjanlegan kostnað af tilraunum til að koma nýrri skipan á fjármál skuldarans og kosta aðgerðir sem telja má víst að séu nauðsynlegar til að koma í veg fyrir verulegt tjón. Í 1. mgr. 22. gr. sömu laga segir svo: „Ákvæði í samningum eða réttarreglum um afleiðingar vanefnda taka ekki gildi gagnvart skuldaranum á þeim tíma sem greiðslustöðvun stendur yfir, að öðru leyti en því að krefjast má dráttarvaxta, dagsekta eða févítis vegna vanefnda skuldarans á skyldum sínum án tillits til greiðslustöðvunar.“ Af framangreindum ákvæðum IV. kafla laga nr. 21/1991 er ljóst að ýmsar undantekningar eru gerðar frá þeirri meginreglu að skuldara sé óheimilt að greiða skuldir eða efna aðrar skuldbindingar sínar og sýnist þar ekki vera um tæmandi talningu að ræða. Virðisaukaskattur er vörsluskattur sem skattaðila ber að halda sérgreindum. Ber þeim sem innheimtir hann að standa ríkissjóði skil á skattinum eigi síðar en á fimmta degi annars mánaðar eftir lok uppgjörstímabils vegna viðskipta á því tímabili, sbr. 2. mgr. 24. gr. laga nr. 50/1988. Ljóst er að ákvæði 1. mgr. 40. gr. laganna, sbr. 3. gr. laga nr. 42/1995 um skil virðisaukaskatts, eiga fyrst og fremst við þegar skattaðili sem hefur með höndum virðisaukaskattskylda starfsemi, og er ekki háður ákvæðum IV. kafla, sbr. 1. mgr. 40. gr. laga nr. 21/1991, virðir að vettugi skýlaus fyrirmæli grein­arinnar um að afhenda skattinn á lögboðnum tíma. Hafa dómar sem gengið hafa um 1. mgr. 40. gr. verið afdráttarlausir í því efni að með því einu að láta ógert að skila innheimtum virðisaukaskatti í ríkissjóð á tilskildum tíma sé unnið til refsingar. Þegar skýrðar eru í samhengi reglur IV. kafla, sbr. 1. mgr. 40. gr. laga nr. 21/1991 og ákvæði 1. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988, sbr. 3. gr. laga nr. 42/1995 telur dómurinn ótvírætt að vilji löggjafans hafi ekki staðið til þess að lýsa þá háttsemi refsilausa að láta undir höfuð leggjast að standa skil á virðisaukaskatti á lögmæltum tíma sökum þess að skuldarinn hafði fengið heimild til að leita nauðasamnings áður en til eindaga kröfunnar kom. Samkvæmt því telur dómurinn sannað að ákærði sem framkvæmdastjóri Tölvukaupa ehf. hafi gerst sekur um þá háttsemi sem honum er gefin að sök í ákæru. Varðar háttsemi ákærða við 1. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988, sbr. 3. gr. laga nr. 42/1995. Þá verður að telja brot ákærða stórfellt þannig að varði við 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 1. gr. laga nr. 39/1995. Við ákvörðun refsingar ber að líta til þess að virðisaukaskatturinn hefur verið greiddur að fullu og að ákærði veitti greiðlega liðsinni sitt við rannsókn málsins. Þá hefur sakaferill ákærða ekki þýðingu í málinu. Refsing ákærða er hæfilega ákveðin fangelsi í tvo mánuði, en unnt þykir að ákveða að refsingin verði skilorðsbundin eins og í dómsorði greinir. Þá ber að dæma ákærða til greiðslu sektar til ríkissjóðs er þykir hæfilega ákveðin 3.400.000 krónur. Verði sektin eigi greidd innan fjögurra vikna frá birtingu dómsins komi fangelsi í sex mánuði í hennar stað. Loks ber að dæma ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Jóhannesar Sigurðssonar hæstaréttarlögmanns, sem þykja hæfilega ákveðin 150.000 krónur og saksóknarlaun í ríkissjóð sem þykja hæfilega ákveðin 120.000 krónur. Uppkvaðning dómsins hefur dregist vegna embættisanna dómarans. Dómsorð: Ákærði, Karl Emil Wernersson, sæti fangelsi í 2 mánuði, en fresta skal fullnustu refsingarinnar í 2 ár frá uppkvaðningu dóms þessa, og falli hún niður að þeim tíma liðnum, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði greiði 3.400.000 krónur í sekt í ríkissjóð innan fjögurra vikna frá birtingu þessa dóms, en sæti annars fangelsi í 6 mánuði. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Jóhannesar Sigurðssonar hæstaréttarlögmanns, 150.000 krónur, og saksóknarlaun í ríkissjóð, 120.000 krónur.

Mál nr. 375/1998

Innheimtukostnaður Útivist í héraði Aðild

Eigendur jarðanna T og Tb höfðu átt í málaferlum við sveitarfélag vegna heitavatnsréttinda og einnig vegna úrskurðar landskiptanefndar. Eigandi T greiddi einn allan kostnað, sem af máferlunum hlaust. Taldi hann eigendum Tb skylt að endurgreiða sér 2/3 af kostnaðinum af þessum málum í réttu hlutfalli við stærðir býlanna. Þar sem Tb hafði skipt um eigendur á meðan á málarekstri þessum stóð, stefndi hann bæði fyrri og núverandi eigendum til greiðslu.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Hrafn Bragason. Áfrýjendur skutu máli þessu til Hæstaréttar 4. september 1998. Þeir krefjast þess aðallega, að málsmeðferð í héraði verði ómerkt og málinu vísað frá héraðsdómi, en til vara krefjast þeir sýknu. Til þrautavara krefst áfrýjandinn Esther þess, að hún verði einungis dæmd til að greiða 60.000 krónur og áfrýjandinn Haukur, að hann verði einungis dæmdur til að greiða 275.683 krónur, hvorttveggja með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá uppkvaðningu dóms Hæstaréttar. Þá krefjast áfrýjendur málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Áfrýjendur reisa frávísunarkröfu sína á því, að málatilbúnaður stefnda sé óljós og í engu samræmi við ákvæði laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, hvorki að því er varðar framsetningu, sbr. 80. gr., né aðild, sbr. 19. gr. laganna. Í stefnu er gerð grein fyrir þeim reikningum, sem krafist er greiðslu á, og þar kemur fram, hver kostnaðarskipting aðila sé. Verður að telja, að framsetning krafna sé nægilega skýr og að stefnan fullnægi skilyrðum 80. gr. laga nr. 91/1991. Í þinghaldi 16. febrúar 1996 féllu áfrýjendur frá frávísunarkröfu sinni í héraði, en samkvæmt 19. gr. laga nr. 91/1991 verður máli ekki vísað frá dómi nema að kröfu aðila á þeim forsendum, að ekki sé samlagsaðild með þeim. Verður frávísunarkrafa áfrýjenda ekki tekin til greina. Eins og lýst er í héraðsdómi höfðuðu áfrýjendur gagnsök í héraði 20. apríl 1996. Útivist varð af þeirra hálfu 12. september 1997, og var endurupptöku gagnsakar endanlega synjað með dómi Hæstaréttar 7. maí 1998. Var málið lagt í dóm, án þess að stefndi legði fram skriflega sókn. Verður að skilja það svo, að málið hafi verið dæmt samkvæmt 3. mgr. 96. gr. laga nr. 91/1991 eftir framkomnum kröfum og gögnum stefnda með tilliti til þess, sem fram hafði komið af hálfu áfrýjenda. Gögn málsins bera með sér, að samkomulag var með aðilum um greiðsluskyldu og kostnaðarskiptingu krafna þeirra, sem hér um ræðir. Í greinargerð áfrýjenda í héraði var kröfum stefnda ekki mótmælt sem röngum eða því haldið fram, að áfrýjendur ættu ekki að greiða þann hluta kostnaðar, sem krafist var, utan tveggja liða, sem vísað var frá héraðsdómi. Þá var ábyrgð áfrýjenda ekki skilin að í greinargerð þeirra í héraði. Í gagnstefnu í héraði voru allar kröfurnar viðurkenndar utan framangreindra tveggja liða. Loks var kostnaðarskiptingu krafnanna ekki mótmælt í greinargerð áfrýjenda í héraði eða gagnstefnu. Samkvæmt framansögðu ber að staðfesta héraðsdóm um þessa kröfuliði með vísan til forsendna hans, svo og málskostnaðarákvæði hans. Áfrýjendur greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Áfrýjendur, Esther Laxdal og Haukur Laxdal, greiði stefnda, Sveinbergi Laxdal, 501.535 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 10. mars 1995 til greiðsludags. Málskostnaðarákvæði héraðsdóms er staðfest. Áfrýjendur greiði stefnda 100.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 29.maí 1998. Ár 1998, föstudaginn 29. maí, er dómþing Héraðsdóms Norðurlands eystra sett í dómsal embættisins að Hafnarstræti 107, Akureyri, og háð þar af Ásgeiri Pétri Ás­geirssyni, héraðsdómara. Fyrir er tekið mál nr. E - 110/1995: Sveinberg Laxdal gegn Esther Laxdal og Hauki Laxdal. Er nú kveðinn upp í málinu svofelldur dómur: Mál þetta, sem dómtekið var hinn 15. maí s.l., hefur Sveinberg Laxdal, kt. 030742-2579, Túnsbergi, Svalbarðsstrandarhreppi, höfðað hér fyrir dómi á hendur Esther Laxdal, kt. 251024-3829, Lindasíðu 4, Akureyri, og Hauki Laxdal, kt. 240248-4769, Tungu, Svalbarðsstrandarhreppi, með stefnu birtri báðum stefndu hinn 10. mars 1995. Stefnandi krefst þess að stefndu verði dæmd, in solidum, til að greiða stefnanda skuld að fjárhæð kr. 557.882,- ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af kr. 39.680,- frá 29.12.1990 til 25.06.1991, en þá af kr. 56.347,- frá þ.d. til 28.06. s.á, en þá af kr. 359.495,- frá þ.d. til 17.02.1994, en þá af kr. 413.313,- frá þ.d. til 28.04. s.á., en þá af kr. 477.882,- frá þ.d. til 09.05. s.á., en þá af kr. 557.882,- frá þ.d. til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar samkvæmt gjaldskrá Almennu lögþjónustunnar h.f. og virðisaukaskatts af málflutningsþóknun. Stefndu krefjast þess að verða sýknuð „að svo stöddu eða algjörlega af efnislegum kröfum stefnanda og að stefnandi verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar að mati dómsins eða samkvæmt síðar framlögðum reikningi.“ Stefnandi lýsir málavöxtum svo að hann hafi átt Túnsberg síðan árið 1970 og það ár hafi stefndi Haukur eignast Tungu. Sé fyrrnefnda jörðin byggð úr landi hinnar síðarnefndu og talin vera 1/3 af stærð hennar. Þeir hafi sem eigendur jarðanna höfðað mál gegn Svalbarðsstrandarhreppi og ráðið til þess Benedikt Ólafsson, héraðsdómslögmann. Lauk skiptum þeirra við hann með því að þeir voru dæmdir til að greiða honum í þóknun kr. 203.093,- með dráttarvöxtum frá 01.01.1989 og kr. 85.000,- í málskostnað. Kveðst stefnandi hafa greitt dómkröfuna með alls kr. 551.366,70. Stefnandi segir þá stefnda Hauk hafa ráðið Ásmund S. Jóhannsson, hdl., til að undirbúa áfrýjun héraðsdóms í máli þeirra gegn Svalbarðsstrandarhreppi og hafi stefnandi greitt honum kr. 59.521,- Hinn 1. janúar 1989 hafi stefnda Esther, móðir meðstefnda, eignast Tungu og tekið við aðild málsins fyrir Hæstarétti, sem hafi dæmt þau stefnanda til að greiða Svalbarðsstrandarhreppi kr. 120.000,- í málskostnað og hafi stefnandi greitt þá kröfu. Ágreiningur hafi verið um landskipti milli eigenda Tungu og Túnsbergs annars vegar og eiganda jarðarinnar Meðalheims hins vegar. Hafi yfirlandskiptanefnd Suður-Þingeyjarsýslu úrskurðað um landskipti þann 15. ágúst 1988. Úrskurðinum hafi verið þinglýst 4. nóvember 1993. Hafi stefnandi skotið þinglýsingunni til héraðsdóms og síðan Hæstaréttar og hafi stefnda Esther átt samaðild að málinu með honum. Fyrir vinnu að þessu máli hafi stefnandi greitt Ásmundi S. Jóhannssyni hdl. kr. 25.000,- og kostnaður af rekstri málsins fyrir Hæstarétti hafi orðið kr. 80.728,- Stefnandi kveðst telja að skipting kostnaðar hafi átt að vera í hlutfalli við stærðir býlanna, þannig að hann hafi átt að greiða 1/3, en stefndu 2/3. Hafi hann krafið stefndu jafnharðan um greiðslu þeirra hluta og áskilið sér vexti, en skuld þeirra ekki fengist greidd. Stefnandi kveðst vísa til almennra reglna kröfuréttar um fjárskuldbindingar. Stefndu höfðuðu stefndu gagnsök í máli þessu hinn 20. apríl 1996, þar sem þau gerðu gagnkröfur, bæði til skuldajafnaðar og sjálfstæðs dóms. Við fyrirtöku hinn 12. september 1997 féll þingsókn niður af þeirra hálfu. Var endurupptöku málsins synjað endanlega með dómi Hæstaréttar upp kveðnum 7. maí 1998 og ber, með vísan til dóma réttarins frá 25. mars s.á. og 9. október 1997, að fella niður gagnsök og fara með aðalsök frá og með þinghaldinu 12. september sl. samkvæmt 3. mgr. 96. gr. laga nr. 91/1991, um meðferð einkamála. Stefnandi hefur lagt málið í dóm án þess að neyta réttar síns til að leggja fram skriflega sókn. Stefndu kröfðust upphaflega frávísunar málsins, en féllu frá þeirri kröfu í þing­haldi hinn 16. febrúar 1996. Sýknukrafa stefndu í greinargerð er þar sögð vera byggð „á aðildarskorti, aðild óljós og blendin að sýkna ber af öllum kröfuliðum málsins eins og málið er úr garði gert.“ Í gagnstefnu er því lýst yfir af hálfu stefndu að viðurkenndar séu kr. 501.535 af kröfum stefnanda. Verður ekki fram hjá þessari yfirlýsingu horft við úrlausn málsins og verður á grundvelli hennar að dæma stefndu til að greiða stefnanda þá fjárhæð. Með vísan til fyrrnefndra afdrifa gagnsakarinnar verður hins vegar ekki fjallað um gagn­kröfur til skuldajafnaðar, sem þar koma fram, sbr. 1. mgr. 28. gr. laga nr. 91/1991. Þeir kröfuliðir stefnanda, sem ekki hafa verið viðurkenndir skv. ofansögðu, eru annars vegar kr. 39.680,- og hins vegar kr. 16.667,- Hinum fyrri til stuðnings er kvittun Ásmundar S. Jóhannssonar, hdl., dags. 29.12.1990, fyrir mótteknu geymslufé, kr. 50.000,- úr hendi stefnanda. Á þessa kvittun er að auki ritað: „18.12. greitt Ásm. J. með ávísun 5741328 kr. 9.521.“ Til stuðnings hinum síðari er kvittun sama lögmanns, dagsett 25. júní 1991, fyrir 25.000,- kr. greiðslu frá stefnanda, „vegna Túngumála“. Stefndu segja þessar greiðslur vera sér alls óviðkomandi. Eins og áður er greint var stefndi Haukur eigandi Tungu frá árinu 1970 til 1. janúar 1989, er meðstefnda eignaðist jörðina. Krefur stefnandi þau óskipt um greiðslu tveggja þriðju hluta kostnaðar mála sem hann rak ásamt eiganda Tungu á hverjum tíma. Engin rök eru færð fyrir óskiptri ábyrgð síðari eiganda Tungu með hinum fyrri á kostnaði hins fyrra vegna málarekstrar með stefnanda, og öfugt, og ekki liggur í augum uppi hvernig slík ábyrgð verður leidd af „almennum reglum kröfuréttar um fjárskuldbindingar“. Þegar af þessari ástæðu verður að vísa þessum kröfuliðum sjálfkrafa frá dómi, sem vanreifuðum. Staðhæfing stefnanda um að hann hafi krafið stefndu um endurgreiðslu jafnharðan og hann innti greiðslur sínar af hendi er engum gögnum studd. Með vísan til 2. og 4. mgr. 9. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. 4. gr. laga nr. 67/1989, verða dráttarvextir því dæmdir frá 10. mars 1995, er mál þetta var höfðað. Málskostnaður þykir hæfilega ákveðinn kr. 100.000,- Dóm þennan kveður upp Ásgeir Pétur Ásgeirsson, héraðsdómari. Dómsorð: Stefndu, Esther Laxdal og Haukur Laxdal, greiði stefnanda, Sveinberg Laxdal, kr. 501.535,- ásamt dráttarvöxtum af þeirri fjárhæð frá 10. mars 1995 til greiðsludags og kr. 100.000,- í málskostnað. Vísað er sjálfkrafa frá dómi kröfum stefnanda um að stefndu verði dæmd óskipt til að greiða honum kr. 56.347,- með dráttarvöxtum af kr. 39.680,- frá 29.12.1990 til 25.06.1991 en af allri fjárhæðinni frá þ.d. til greiðsludags.

Mál nr. 81/1999

Kærumál Lögvarðir hagsmunir Frávísun frá héraðsdómi að hluta

S höfðaði mál á hendur íslenska ríkinu vegna ákvörðunar dómsmálaráðherra um að flytja hann úr embætti sýslumanns á Akranesi í embætti sýslumanns á Hólmavík. Með hliðsjón af því að krafa S um miskabætur hvíldi á þeirri grunnröksemd, sem taka þyrfti afstöðu til við úrlausn bótakröfunnar, að ákvörðun dómsmálaráðherra hefði verið ólögmæt, þótti hann ekki hafa hagsmuni af því, að sérstaklega yrði viðurkennt ólögmæti og ógildi hennar. Þá var einnig vísað frá héraðsdómi kröfu S um að hann skyldi taka aftur við embætti sýslumanns á Akranesi. S þótti hins vegar hafa hagsmuni af því að leyst yrði úr kröfu hans um bætur vegna miska sem hann taldi sig hafa orðið fyrir vegna meintrar ólögmætrar ákvörðunar dómsmálaráðherra. Var því málinu vísað heim í hérað til efnismeðferðar að því er varðaði þessa kröfu S.

Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Garðar Gíslason og Arnljótur Björnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 11. febrúar 1999, sem barst réttinum 26. sama mánaðar. Kærður er úrskurður héraðsdóms Reykjavíkur 1. febrúar 1999, þar sem máli sóknaraðila á hendur varnaraðila var vísað frá héraðsdómi. Kæruheimild er í j. lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar. Hann krefst einnig málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur og sér dæmdur kærumálskostnaður. I. Eins og nánar greinir í hinum kærða úrskurði höfðaði sóknaraðili mál þetta vegna ákvörðunar dómsmálaráðherra 5. júní 1998 um að fela sóknaraðila að gegna embætti sýslumanns á Hólmavík frá 1. júlí 1998 í stað þess sýslumannsembættis, sem hann gegndi þá á Akranesi. Reisir sóknaraðili málsókn sína á því að ákvörðunin hafi verið ólögmæt og valdið sér miska. Samkvæmt stefnu hefur sóknaraðili uppi tvær kröfur á hendur varnaraðila. Annars vegar krefst hann þess að staðfest verði með dómi, að framangreind ákvörðun dómsmálaráðherra sé ólögmæt og ógild og sóknaraðili skuli taka aftur við embætti sýslumanns á Akranesi. Hins vegar krefst hann bóta fyrir miska, sem hann telur dómsmálaráðherra hafa valdið sér með ákvörðun sinni og „áreitni, ærumeiðingum og tilræði, er henni tengjast”. II. Telja verður síðari kröfu sóknaraðila á hendur varnaraðila reista á þeirri grunnröksemd, að framangreind ákvörðun dómsmálaráðherra um flutning hans í embætti hafi ekki verið skuldbindandi og varði því bótaskyldu. Verður því ekki leyst úr miskabótakröfu sóknaraðila án þess að taka afstöðu til þessarar röksemdar. Hins vegar hefur sóknaraðili ekki sýnt fram á, að hann hafi af því hagsmuni að lögum, að jafnframt þessu verði sérstaklega viðurkennt með dómi ólögmæti og ógildi þessarar ákvörðunar. Ber því að vísa fyrri lið í fyrri kröfu sóknaraðila frá héraðsdómi. Með síðari hluta fyrri kröfu sóknaraðila krefst hann viðurkenningar á því að hann skuli taka aftur við starfi sýslumanns á Akranesi. Það er eigi á valdi dómstóla að ákveða hver skuli gegna embætti sýslumanns á Akranesi, sbr. meginreglu 1. mgr. 24. gr. laga nr. 91/1991. Er þessi kröfuliður sóknaraðila því ekki dómhæfur og ber að vísa honum frá héraðsdómi. III. Með síðari kröfu sinni krefst sóknaraðili miskabóta vegna framangreindrar ákvörðunar dómsmálaráðherra og „áreitni, ærumeiðingum og tilræði, er henni tengjast“. Enda þótt þessi háttur á kröfugerð sóknaraðila sé ekki eins skýr og æskilegt væri, með því að það áreiti, þær ærumeiðingar og það tilræði, sem sóknaraðili vísar til er ekki tilgreint með viðhlítandi hætti, þykir ekki alveg nægileg ástæða til þess að vísa þessari kröfu sóknaraðila frá dómi af þeim sökum, enda verður af málatilbúnaði sóknaraðila í heild ráðið að hann krefjist miskabóta vegna framangreindrar ákvörðunar dómsmálaráðherra og þeirrar málsmeðferðar, sem lá henni til grundvallar. Eins og áður greinir telur sóknaraðili sig hafa orðið fyrir miska vegna ákvörðunar dómsmálaráðherra 5. júní 1998. Njóta þeir hagsmunir, sem sóknaraðili vísar til í þessu sambandi, æra hans og persóna, ótvírætt verndar skaðabótareglna, sbr. 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Samkvæmt langri dómvenju eru dómstólar til þess bærir að skera úr um bótaskyldu stjórnvalda vegna ólögmætra stjórnvaldsathafna og eftir atvikum vegna miska, sem þær kunna að hafa valdið. Sú málsástæða varnaraðila að umrædd ákvörðun hafi aldrei komið til framkvæmda snýr að skilyrðum fyrir bótarétti sóknaraðila, sem fjalla ber um við efnislega úrlausn um kröfu hans. Samkvæmt þessu verður hinn kærði úrskurður felldur úr gildi að því er varðar síðari kröfu sóknaraðila og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar að þessu leyti. Rétt þykir að hvor aðili beri sinn kostnað af þessum þætti málsins í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Viðurkenningarkröfum sóknaraðila, Sigurðar Gizurarsonar, sem fram koma í fyrsta tölulið kröfugerðar í stefnu, á hendur varnaraðila, íslenska ríkinu, er vísað frá héraðsdómi. Að öðru leyti en að framan greinir, er hinn kærði úrskurður felldur úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður. Ár 1999, mánudaginn 1. febrúar er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Hirti O. Aðalsteinssyni, héraðsdómara, kveðinn upp úr­skurður í máli nr. E-3538/1998: Sigurður Gizurarson gegn dómsmálaráðherra f.h. ríkisins og fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 14. janúar s.l. um frávísunarkröfu stefnda, íslenska ríkisins, er höfðað með stefnu út gefinni 24. júní s.l. og birtri daginn eftir. Stefnandi er Sigurður Gizurarson, kt. 020339-4709, Víkurströnd 6, Seltjarnarnesi. Stefndu eru Þorsteinn Pálsson, dómsmálaráðherra, kt. 291047-4679, Háteigsvegi 46, Reykjavík, fyrir hönd íslenska ríkisins og Geir Hilmar Haarde, fjármálaráðherra, kt. 080451-4749, Granaskjóli 20, Reykjavík, fyrir hönd ríkissjóðs. Dómkröfur stefnanda eru þær í fyrsta lagi að staðfest verði með dómi að ólögmæt og ógild sé ákvörðun stefnda, dómsmálaráðherra, sem hann tók með flutningsbréfi 5. júní s.l. um að flytja stefnanda úr embætti sýslumanns á Akranesi í embætti sýslu­manns á Hólmavík og í öðru lagi að stefnanda verði dæmdar bætur úr ríkissjóði að fjár­hæð kr. 7.000.000 fyrir miska, sem stefndi dómsmálaráðherra hefur valdið stefn­anda með ákvörðun sinni, áreitni, ærumeiðingum og tilræði, er henni tengjast. Enn fremur er gerð krafa um að stefnanda verði dæmdur hæfilegur málskostnaður úr rík­is­sjóði að mati dómsins. Málavextir. Málavextir eru þeir að stefnandi var með bréfi handhafa forsetavalds dagsettu 24. septem­ber 1985 skipaður sýslumaður á Akranesi. Skipunin var ótímabundin og gilti frá 1. nóvember 1985. Við gildistöku laga nr. 92/1989 um aðskilnað dómsvalds og um­boðsvalds kaus stefnandi samkvæmt 2. mgr. 18. gr. laganna að vera áfram sýslu­maður á Akranesi frá og með 1. júlí 1992. Með bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytis til stefnanda dagsettu 6. apríl s.l. var stefn­anda kynnt sú ákvörðun ráðuneytisins að fyrirhugað væri að flytja stefnanda úr em­bætti sýslumanns á Akranesi í embætti sýslumannsins á Hólmavík frá og með 1. júlí 1998. Lagaheimild til slíkrar ákvörðunar var talin vera í 4. mgr. 20. gr. stjórn­ar­skrár­innar og taldi ráðuneytið unnt að flytja embættismann úr einu embætti í annað, enda missi hann einskis í af embættistekjum sínum og sé honum veittur kostur á að kjósa um embættaskiptin eða lausn frá embætti með lögmæltum eftirlaunum eða lög­mælt­um ellistyrk. Einnig var vísað til 36. gr. laga nr. 70/1996 um réttindi og skyldur starfs­manna ríkisins. Í bréfinu var skýrt frá því að Ríkisstjórn Íslands hefði tekið þá ákvörðun að við flutning embættismanna úr einu embætti í annað standi viðkomandi em­bættismanni til boða að taka eftirlaun samkvæmt lögum um Lífeyrissjóð starfs­manna ríkisins nr. 1/1997, sem svari því að embættismaðurinn hefði látið af störfum við 70 ára aldur. Stefnanda var gefinn kostur á því að koma athugasemdum á fram­færi við ráðuneytið áður en ákvörðun yrði tekin og var honum veittur frestur til 20. apríl sama ár. Með bréfi dagsettu sama dag til ráðuneytisins benti stefnandi m.a. á að ekki hefði verið getið ákvörðunarástæðu flutningsins. Þá lýsti stefnandi því yfir í lok bréfsins að hann myndi fara til Hólmavíkur ef ákvörðun yrði tekin um það, en jafnframt mótmæla henni sem löglausri og ógildri og áskildi hann sér rétt til að fá hana ógilta með dómi og sækja ráðherra fyrir dómstólum um skaðabætur úr ríkissjóði. Með bréfi ráðuneytisins dagsettu 11. maí s.l. var fallist á að ekki hefði verið getið ákvörð­unarástæðu og var úr því bætt og gerð grein fyrir þeim sjónarmiðum sem lágu til grundvallar fyrirætlunum ráðuneytisins. Í fyrsta lagi var fjárhagsvandi sýslu­manns­em­bættisins á Akranesi talinn mjög mikill. Hafi verið óskað eftir því að stefnandi hag­aði rekstri embættisins á þann veg að á árinu 1997 tækist að minnka uppsafnaðan halla nokkuð. Það ár hafi halli á embættinu hins vegar aukist um 7,1 milljón króna og næmi uppsafnaður halli á embættinu síðustu ár samtals 26,1 milljón króna. Í ljósi þess að halli embættisins hafi aukist jafnt og þétt á undanförnum árum og nemi helmingi af rekstr­arvanda allra sýslumannsembætta í landinu, taldi ráðuneytið fullreynt að stefn­anda tækist að vinna bug á fjárhagsvanda embættisins. Í öðru lagi var vikið að em­bætt­isfærslu stefnanda vegna innheimtu á dómsekt og álögðum opinberum gjöldum Þórðar Þ. Þórðarsonar á Akranesi. Hefði fjármálaráðuneytið tekið þá ákvörðun að taka innheimtuna úr höndum stefnanda í fyrsta lagi vegna fyrri afskipta hans af málinu og í öðru lagi að ekki væri útilokað að við meðferð þess þyrfti að taka afstöðu til em­bætt­isfærslna stefnanda. Stefnanda var veittur andmælafrestur til 25. maí s.l. Með bréfi stefnanda til ráðuneytisins dagsettu 25. maí s.l. mótmælti hann sjón­ar­mið­um ráðuneytisins og taldi fráleitt að ráðherra geti að eigin geðþótta stjakað for­seta­skip­uðum sýslumanni yfir landið þvert og endilangt. Með flutningsbréfi dómsmálaráðherra dagsettu 5. júní 1998 var tekin sú ákvörðun með vísan til 36. gr. laga nr. 70/1996 að fela stefnanda að gegna embætti sýslumanns á Hólma­vík frá 1. júlí 1998. Með flutningsbréfinu fylgdi bréf þar sem gerð var nánari grein fyrir afstöðu ráðuneytisins. Þar sem ráðuneytið taldi ekki fullreynt að stefnandi gæti stjórnað embætti þar sem minni fjárhagslegir hagsmunir voru í húfi, var talið rétt og skylt í ljósi meðalhófsreglu 12. gr. stjórnsýslulaga að gefa stefnanda kost á að takast á við rekstur minna embættis. Sama dag var gefið út flutningsbréf fyrir Ólaf Þór Hauksson, sýslumann á Hólmavík, þar sem honum var falið að gegna embætti sýslu­manns á Akranesi frá sama tíma. Málavextir eru ekki raktir frekar í stefnu en í greinargerð stefndu er því lýst að stefn­andi hafi um miðjan júnímánuð haft símasamband við ráðuneytisstjórann í dóms­mála­ráðuneytinu og spurt hvort hann ætti þess kost að hætta við að taka við embætti sýslu­manns á Hólmavík og þiggja í þess stað fyrrgreind eftirlaun, án þess að hann fyrir­gerði með þeim hætti rétti til málshöfðunar. Ráðuneytisstjórinn er sagður hafa svarað þessu játandi, enda hafi ráðuneytið ekkert ákvörðunarvald um möguleika stefn­anda á því að höfða mál. Við embættisathugun á sýslumannsembættinu á Akranesi 19. júní s.l. var stefnanda greint frá því að allt fram til 1. júlí 1998 væri ráðuneytið til­búið til að falla frá því að flytja hann í embætti sýslumanns á Hólmavík og honum stæði þá til boða lausn frá embætti sýslumanns á Akranesi með lögmæltum eft­ir­laun­um. Stefnandi mun hafa haft samband við skrifstofustjóra í ráðuneytinu 24. júní s.l. og lýst því yfir að hann hefði ákveðið að þiggja eftirlaun í samræmi við fyrri samtöl sín við ráðuneytisstjóra og skrifstofustjóra og færi hann því ekki til Hólmavíkur. Ráðu­neytinu barst síðan svohljóðandi bréf frá stefnanda daginn eftir: “Vísað er til sím­tals, sem ég átti við Björgu Thorarensen skrifstofustjóra í gær og við Þorstein Geirs­son fyrir nokkrum dögum. Staðfest er hér með, að viðbrögð mín við svokölluðu flutn­ingsbréfi dómsmálaráðherra, Þorsteins Pálssonar, dags. 5. júní sl. –óundirrituðu af forseta lýðveldisins- verða þau að taka ekki við starfi sýslumanns á Hólmavík 1. júlí nk. Ég hefi af því tilefni fengið útgefnar í Héraðsdómi Reykjavíkur tvær stefnur á hendur dómsmálaráðherra vegna athafna hans gagnvart mér, sem væntanlega verða birtar honum í dag, en þriðja stefnan mun bíða fram yfir réttarhlé. Sumarfrí hef ég ekki tekið síðasliðin tvö orlofsár og tel mig eiga þau inni. Bið ég yður að tilkynna launa­skrifstofu Fjármálaráðuneytis um, að ég muni ekki taka við starfi sýslumanns á Hólma­vík 1. júlí nk., og jafnframt um inneign mína í ríkissjóði vegna ótekinna sum­ar­leyfa.” Með bréfi dagsettu 29. júní s.l. var stefnanda tilkynnt sú ákvörðun ráðuneytisins að fallið væri frá flutningi stefnanda í embætti sýslumanns á Hólmavík og að honum yrðu frá 1. júlí s.l. greidd eftirlaun í samræmi við þau kjör sem lýst hefur verið hér að framan. Samhliða var stefnanda veitt lausn frá embætti sýslumanns á Akranesi frá og með 1. júlí 1998. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi gerir grein fyrir málsástæðum og lagarökum sínum í 11 liðum í stefnu. Í fyrsta lagi byggir stefnandi á því að stjórnarskráin veiti stefnanda vernd fyrir ákvörðun stefnda dómsmálaráðherra um flutning í annað embætti. Forsetaskipaða em­bættismenn megi ekki flytja úr einu embætti í annað nema forseti lýðveldisins und­ir­riti flutningsbréfið, sbr. 1. og 4. mgr. 20. gr. stjórnarskrárinnar. Þessi ákvörðun hafi ekki verið borin undir forseta, sbr. 18. gr. stjórnarskrárinnar og samkvæmt 19. gr. henn­ar veiti undirskrift forseta undir löggjafarmál og stjórnarerindi þeim gildi er ráð­herra ritar undir með honum. Dómsmálaráðherra hafi virt þetta stjórnarskrárákvæði að vettugi. Í öðru lagi byggir stefnandi á því að með ákvörðuninni hafi meginstafir rétt­ar­örygg­is verið virtir að vettugi og stjórnskipan ríkisins unnið stórtjón. Sýslumenn séu sak­sóknarar hver í sínu umdæmi og geti ráðherra ekki flutt sýslumenn í annað um­dæmi að geðþótta sínum án þess að stofna réttaröryggi í tvísýnu. Í þriðja lagi byggir stefnandi á því að dómsmálaráðherra sé vanhæfur til að taka íþyngjandi stjórnvaldsákvarðanir gagnvart stefnanda vegna opinbers fjandskapar við sig, sbr. 1.og 6. tl. 1. mgr. 3. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Í fjórða lagi byggir stefnandi á því að rannsóknarreglu 11. gr. stjórnsýslulaga hafi ekki verið fullnægt. Þar eð flutningurinn sé í reynd frávikning úr starfi verði að fá rann­sókn málsins í hendur þeirrar nefndar sérfróðra manna sem getið er í 1. mgr. 27. gr. laga nr. 70/1996. Í fimmta lagi byggir stefnandi á því að andmælaréttur stefnanda samkvæmt 13. gr. stjórn­sýslulaga hafi verið virtur að vettugi. Ljóst hafi verið af fréttum útvarps og sjón­varps 18. apríl s.l. að stefndi dómsmálaráðherra hafði þá þegar verið búinn að taka ákvörðun um flutninginn. Í sjötta lagi byggir stefnandi á því að með ákvörðun um flutning hafi ráðherra gerst sekur um misbeitingu valds og valdníðslu. Ákvörðunin sé ekki studd við mál­efna­legar forsendur og til að víkja frá því jafnræði, sem sýslumenn almennt njóta í störf­um sínum og beita þannig mismunun, þurfi sérstakar ástæður, sbr. 11. gr. stjórn­sýslu­laga. Þær ástæður sem ráðherra nefni í bréfi sínu 11. maí s.l. séu tylliástæður sem bornar hafi verið fram eftir að raunveruleg geðþóttaákvörðun hafði verið tekin. Stefn­andi telur fjárhagsvanda embættisins vera afleiðingu athafna ráðherra sem hafi haft ákvörðunarvald um tekjur og útgjöld embættisins. Stefnandi hafi aðeins haft til­lögu­rétt en ráðherra hafi ávallt virt tillögur stefnanda að vettugi. Þá hafi meðferð stefn­anda á ÞÞÞ-máli verið á valdsviði hans og lögum samkvæmt, sbr. m.a. 2.-4. mgr. 52. gr. almennra hegningarlaga. Í sjöunda lagi telur stefnandi sér mismunað gagnvart Ólafi Þ. Haukssyni með þeirri ákvörðun ráðherra að flytja hann í embætti sýslumanns á Hólmavík, sbr. jafn­ræð­isreglu 11. gr. stjórnsýslulaga. Ferill stefnanda sé margfalt fjölbreyttari og glæsi­legri. Í áttunda lagi byggir stefnandi á því að engin málefnaleg þörf hafi verið á því að flytja stefnanda í annað embætti. Ákvörðunin sé íþyngjandi stjórnsýslugerningur og því ólögmæt og ógild, sbr. meðalhófsreglu 12. gr. stjórnsýslulaga. Í níunda lagi byggir stefnandi á því að skipun stefnanda í embætti sýslumanns á Akra­nesi hafi verið staðbundin og flutningur í embætti sýslumanns á Hólmavík því í reynd frávikning úr starfi sýslumanns á Akranesi. Um hafi verið að ræða afturköllun á skip­un stefnanda í Akranesembættið, sbr. 25. gr. stjórnsýslulaga og sú afturköllun sé frá­vikning úr starfi, sbr. 29. gr. laga nr. 70/1996. Afurköllun geti ekki gerst löglega sökum þess að hún hafi valdið stefnanda miska/tjóni og engar málefnalegar ástæður hafi verið fyrir hendi. Þar sem um frávikningu var að ræða geti hún ekki átt sér stað nema gætt sé málsmeðferðar þeirrar sem kveðið er á um í 27.-29. gr. laga nr. 70/1996. Í tíunda lagi byggir stefnandi á því að ástæður þær sem stefndi dómsmálaráðherra bar fyrir ákvörðun sinni hafi verið rangfærslur, rangar sakargiftir og ærumeiðingar. Sé um að ræða brot gegn 148. gr almennra hegningarlaga. Í ellefta lagi rökstyður stefnandi miskabótakröfu sína með þeim hætti, að ákvörðunin og yfirlýsingar á opinberum vettvangi hafi verið stórlega ærumeiðandi og til þess fallnar að eyðileggja mannorð og starfsheiður stefnanda. Órökstuddar yfir­lýs­ingar stefnda dómsmálaráðherra um að stefnandi sé óhæfur til að gegna embætti sýslu­manns á Akranesi hafi verið margendurteknar í fjölmiðlum. Framferði ráðherra varði við 235. og 236. gr. almennra hegningarlaga og 26. gr. skaðabótalaga Málsástæður og lagarök stefndu vegna frávísunarkröfu. Stefndu byggja á því að stefnandi hafi sjálfur tekið þá ákvörðun 25. júní 1998 að þiggja boð um eftirlaun í stað embættaskiptanna og í beinu framhaldi af því var honum veitt lausn frá embætti sýslumanns. Þær megindómkröfur stefnanda að ákvörðun um embættaskiptin verði dæmd ógild og að stefnandi taki því aftur við em­bætti sýslumanns á Akranesi, hafi því ekki raunhæft gildi. Stefnandi hefur ekki lög­varða hagsmuni af því að fá úrlausn um þessar dómkröfur. Samkvæmt grund­vall­ar­reglu 25. gr. laga nr. 91/1991 verða dómstólar ekki krafðir álits um lögfræðileg efni og það mælir einnig gegn öllum grundvallarreglum stjórnarfarsréttar og starfs­manna­lög­gjafar að maður geti fengið sér dæmt embætti. Beri af þessum ástæðum að vísa frá dómi meginkröfum stefnanda. Stefndu byggja frávísunarkröfu einnig á því að krafa um greiðslu miskabóta sé svo órökstudd og vanreifuð að eigi fái samrýmst grundvallarreglum um meðferð einka­mála, sbr. 80. og 95. gr. laganna. Þá benda stefndu á það að stefnandi leggur fram mikinn fjölda skjala sem ekki verði séð að skipti máli um kröfugerð hans og mála­tilbúnað. Allar fullyrðingar stefnanda í stefnu og í bréfaskiptum hans þess efnis að dómsmálaráðuneytið eða starfsmenn þess hafi veist að honum með ómaklegum, ólög­legum eða meiðandi hætti séu beinlínis rangar, en að auki órökstuddar. Ýmsar full­yrðingar og glósur í bréfum stefnanda sjálfs í garð einstakra starfsmanna dóms­mála­ráðuneytis og ráðherra megi miklu fremur túlka sem meiðandi ummæli. Stefn­andi geri að auki enga tilraun til að lýsa því eða færa fyrir því rök í stefnu að hann hafi orðið fyrir fjárhagstjóni vegna málsins. Þvert á móti njóti stefnandi nú betri eftir­launa­réttar en til þekkist hjá öðrum fyrrverandi embættismönnum ríkisins og hafi að auki möguleika á að afla sér tekna með lögmannsstörfum. Málsástæður og lagarök stefnanda vegna frávísunarkröfu. Stefnandi verst frávísunarkröfu stefndu með eftirfarandi rökum: Í fyrsta lagi snúist málið ekki aðeins um nauðungarflutning stefnanda til Hólma­víkur heldur og um brottvikningu úr starfi og ærumeiðingar og aðför á hendur stefn­anda sem einstaklingi. Í öðru lagi hafi stefnandi allan tímann frá því stefndi dómsmálaráðherra lýsti því yfir í mars-apríl 1998 að hann hygðist flytja stefnanda til Hólmavíkur mótmælt þeirri fyrir­ætlan með þeim rökum að hún væri ólögleg brottvikning úr starfi og myndi stefn­andi höfða mál til að fá hana lýsta ólöglega og ógilda. Í þriðja lagi byggir stefnandi á því að hann hafi verið forsetaskipaður sýslumaður á Akranesi, sbr. 1. mgr. 20. gr. stjórnarskrárinnar og geti enginn nema forseti Íslands hróflað við stöðu hans. Í fjórða lagi hafi flutningsákvörðunin jafngilt brottvikningu úr starfi. Í fimmta lagi hafi ákvörðun dómsmálaráðherra verið lokaþáttur ólöglegrar aðfarar á hendur stefnanda. Í sjötta lagi hafi stefnandi alla tíð hafnað samningum um þá kosti sem dóms­mála­ráð­herra gerði honum. Í sjöunda lagi hafi ákvörðunin verið brot á 18.-19. gr. og 4. mgr. 20. gr. stjórn­ar­skrár­innar. Í áttunda lagi sé mál þetta “prinsippmál” um stjórnarskrá og stjórnskipun ríkisins. Að lokum byggir stefnandi á því að þrír nauðungarkostir hafi hlotist af flutn­ings­bréfi ráðherra: a: Í fyrsta lagi var sá kostur að fara ekki til Hólmavíkur og sitja sem fastast á Akra­nesi og höfða jafnframt mál til að fá ákvörðun stefnda dæmda ólöglega og ógilda. b: Í öðru lagi var sá kostur að fara til Hólmavíkur og taka þar upp störf sem sýslu­maður og höfða jafnframt mál til að fá ákvörðunina dæmda ólöglega og ógilda. c: Í þriðja lagi var sá kostur að fara ekki til Hólmavíkur en hverfa úr starfi sýslu­manns á Akranesi og hefja önnur störf og höfða jafnframt mál til að fá ákvörðunina dæmda ólöglega og ógilda. Niðurstaða. Óumdeilt er í máli þessu að viðbrögð stefnanda við þeirri ákvörðun stefnda dóms­mála­ráðherra að flytja stefnanda úr embætti sýslumanns á Akranesi í embætti sýslu­manns á Hólmavík voru þau að taka ekki við embætti sýslumanns á Hólmavík en þiggja þess í stað þau eftirlaunakjör sem rakin hafa verið hér að framan. Verður að líta svo á að stefnandi hafi kosið að fá lausn frá embætti sýslumanns á Akranesi, enda verða eftirlaun ekki greidd öðrum en þeim sem látið hafa af störfum, sbr. 24. gr. laga nr. 1/1997 um Lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins, enda ekki annað í ljós leitt en stefndi hafi greitt til B-deildar sjóðsins. Með hliðsjón af þessum viðbrögðum stefnanda féll ráðu­neytið frá þeirri ákvörðun sinni að flytja stefnanda í embætti sýslumanns á Hólma­vík. Dómkröfur stefnanda lúta að því að ofangreind ákvörðun verði dæmd ógild og stefnandi taki aftur við embætti sýslumanns á Akranesi. Þegar litið er til þess að umrædd ákvörðun kom aldrei til framkvæmda vegna sérstakra óska stefnanda um aðrar málalyktir verður að telja að stefnandi hafi ekki lengur lögvarða hagsmuni af því að skorið verði úr þessu ágreiningsatriði fyrir dómi. Þá verður ekki talið, eins og stefna og kröfugerð í máli þessu er úr garði gerð, að heimilt sé að kveða á um það í dómi hvort aðgerðir ráðuneytisins gagnvart stefnanda jafngildi brottvikningu hans úr starfi. Verður þessum kröfulið stefnanda því vísað frá dómi. Stefnandi krefst jafnframt bóta vegna miska sem hann telur stefnda dóms­mála­ráð­herra hafa valdið sér með ákvörðun sinni, áreitni, ærumeiðingum og tilræði, er henni tengjast. Telja verður að miskabótakrafa stefnanda sé í þeim tengslum við kröfugerð hans vegna flutningsákvörðunarinnar að ekki verði hjá því komist að vísa henni einnig frá dómi. Verður niðurstaðan því sú að máli þessu er í heild sinni vísað frá dómi. Eftir atvikum þykir rétt að málskostnaður falli niður. Hjörtur O. Aðalsteinsson héraðsdómari kvað upp dóminn. Úrskurðarorð: Máli þessu er vísað frá dómi. Málskostnaður fellur niður.