id
stringlengths 3
6
| url
stringlengths 32
594
| title
stringlengths 2
105
| text
stringlengths 1
119k
|
|---|---|---|---|
599 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%20%D0%A3%D0%BB%D1%81 | Монгол Улс | Монгол Улс нь дорнод болон төв Азид орших бүрэн эрхт улс. Хойгуураа Оросын Холбооны Улс, өмнө талаараа БНХАУ-тай хиллэдэг, далайд гарцгүй улс юм. Улсын нийслэл нь Улаанбаатар бөгөөд улс доторх цорын ганц саятан хот юм.
Монгол улс нь 1,564,116 km2 талбай нутаг дэвсгэртэй, 2022 оны байдлаар 3.4 сая хүн амтай байна. Нийт хүн амын 95 хувийг монгол үндэстэн, 4 гаруй хувийг Казак үндэстэн эзэлдэг.
Өнөөгийн Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр хүн анх суурьшсан цагаас эхлэн нүүдэлчин соёл иргэншил эзэгнэн, Хүннү, Сяньби, Нирун, Түрэг Уйгур, Кидан улс байгуулагдан оршин тогтнож байв. 1206 онд Чингис хаан Их Монгол Улсыг байгуулан Евроазийг эзэлсэн эзэнт гүрнийг үүсгэн байгуулжээ. Түүний ач хүү Хубилай хаан Хятадын эх газрыг бүхэлд нь эзэлж, Юань улсыг (1271-1368) байгуулж улсын нийслэлийг Дайду буюу одоогийн Бээжинд шилжүүлсэн байна. Юань улс унасны дараа төрийн нэгдмэл захиргаа суларч монголчууд бие даасан шинжтэй хэд хэдэн хэсэгт хуваагдан орших болсон. 17-р зуунд Манж Чин улсын мэдэлд орсон ч 1911 онд тусгаар тогтнолоо сэргээн тогтоосон. 20-р зуунд Монгол улс нь Хятад улсаас тусгаар тогтнолоо олж авсны дараа нийгэм, эдийн засаг, төр захиргааний хувьд Зөвлөлт Холбоот Улсаас хамаарал бүхий дагуул улс болсон. 1924 онд түүхэндээ анх удаа үндсэн хуультай болж, Бүгд Найрамдах Ардын засаглалыг тунхаглаж, социалист орон болсон. 1990 оны Ардчилсан хувьсгалаар Монгол улс социализмаас ардчилсан, чөлөөт зах зээлийн эдийн засагт нийгэмд шилжин орсон.
Монгол улс нь хөгжиж буй орон юм. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээр (26.8 тэрбум ам.доллар) дэлхийд 111-т жагсаж, нэг хүнд ноогдох хэмжээ 11,882 $ байна. Хөдөө аж ахуй, нүүдлийн мал аж ахуйн уламжлалтай. Зэс, нүүрс экспортолдог. Мөнгөний нэгж — төгрөг.
Монгол улс нь НҮБ-ын 191 улс болон Ариун Сэнтий, Палестин, Европын Холбоотой дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөд Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага, Дэлхийн Худалдааны Байгууллага, Олон Улсын Валютын Сан, Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллагын гишүүн улс юм.
Нэр
Монгол хэмээх нэрний учир, үгийн гарлын талаар хэдэн янз таамаг бий. Монгол улсыг түүхэнд оршин тогтнож төр засгын дагуу Их Монгол Улс, Юань улс, Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс, Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс (БНМАУ) гэх мэтээр нэрлэдэг. 1992 оны Үндсэн хуулийг баталснаар улсын албан ёсны нэр нь "Монгол Улс" болсон.
Газар зүй
Монгол улс 1,564,116 km2 талбай газар нутагтай. Энэ нь дэлхийн хуурай газрын бараг 1 хувьтай тэнцэнэ. Газар нутгийн хэмжээгээр дэлхийд 19, Ази тивд 7, далайд гарцгүй улсуудаас 2 дугаарт ордог. Нутаг дэвсгэрийн 0.43 хувийг гадаргын ус бүрхсэн.
Байрлал
Монгол улс Ази тивд хойд өргөрөг (х.ө)- ийн 41°35' - 52°09', зүүн уртраг (з.у)-ийн 87°44'-119°56'-ийн хооронд оршдог бөгөөд ЮНЕСКО-гийн ангиллаар Төв Ази, НҮБ-ийн шинэ ангиллаар Дорнод Азид хамаардаг байна. Газрын байрлалаар хоёуланд нь, соёлын хувьд Төв Ази, эдийн засгийн хувьд Дорно Азитай илүү дотно. Саяхнаас Зүүн Хойд Азийн бүсийн хурал зөвлөгөөнд оролцох болсон.
Өмнөд, дорнод, өрнөд гурван талаараа Хятад Улстай 4677 км, умард талаараа Орос Улстай 3543 км зурвасаар хиллэнэ. Далайд гарцгүй. Хилийн нийт урт — 8220 км. Хэдий хиллэдэггүй ч баруун хил Казахстан Улсаас 38-хан километр зайтай.
Хөндлөн 2392 км, гулд 1259 км сунасан «дэлгэсэн тэрлэг шиг» хэлбэртэй. Захын цэг:
Баруун цэг — Монгол Алтайн нурууны Мааньт уул
Хойд цэг — Их Соёны нурууны Монгол шарын даваа
Зүүн цэг — Соёлз уулын модот хамар
Урд цэг — Орвог гашууны бор толгой
Төв цэг (хүйс) — Бүрд сумын Өвөр хөшөөтийн булгийн эх
Газрын гадарга
Монгол төв азийн өндөрлөгт байрлах тул нийт нутгийн 80 орчим хувь нь далайн түвшнээс дээш 1000 м-ээс илүү өндөр оршино. Нутгийн баруун талаар 900 км урт Монгол Алтай, түүний үргэлжлэл Говь Алтайн нуруу байна. Нутгийн төв хэсгээр Хангай, Хөвсгөлийн уулархаг муж (хойш Соён хүрнэ), дорно умард нутгаар Хэнтийн нуруу байна. Зүүн, зүүн өмнөд зүг рүү өндрийн хэмжээ буусан байдаг. Уулсын өндрөөс дурдвал Монгол Алтайн нурууны ноён оргил Таван богд хөвчийн Хүйтэн оргил (4374 м), Хангайн Отгонтэнгэр (4008 м), Соёны Мөнх сарьдаг (3491 м), Хэнтийн Асралт хайрхан (2799 м) юм. Дорнод нутгаар Шилийн богд (1778 м) зэрэг унтарсан галт уулстай.
Томоохон гол, мөрний сав газраар харьцангуй нам доор байна. Нутгийн баруунтаа Их нууруудын хотгор, Дэлхийн байгалийн өвд бүртгэгдсэн Увс нуурын хотгор байгаа бол Дорнод аймагт Монгол улсынхамгийн нам доор цэг буюу Хөх нуурын хотгор далайн түвшнээс дээш 560 м-т бий.
Усны зүй
Монголд нийлээд 67,000 км урт болох 3811 гол горхи, 500 м³ эзлэхүүнтэй 3500 гаруй нуур, 7000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол, 250 гаруй рашаан, газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхийн хоёрхон нийслэлийн нэг юм.
Монголын гол мөрнийг Умард мөсөн далайн, Номхон далайн, Төв азийн гадагшаа урсгалгүй гэсэн гурван ай савд хуваан үзнэ. Орхон бол Монголын хамгийн урт гол юм (1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин Хятадад урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол Хэрлэн гол Монголын хамгийн урт гол /1200 км/ юм. Хамгийн ус ихтэй нь Сэлэнгэ мөрөн юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 м3/сек байдаг. Монгол орны хамгийн том мөсөн гол бол Алтай Таван богд дахь Потанины мөсөн гол бөгөөд 20 км орчим урттай.
Хамгийн том нуур нь Увс (3350 км²), хамгийн гүн нуур нь Хөвсгөл (238 м) юм.
Бүс, хөрс
Монгол хойноосоо урагш ойт хээр, хээр, говь, цөлийн гэсэн өргөргийн дөрвөн бүс, өндөр уулс, ялангуяа ойт хээрийн бүсийн уулс өөд авирахад тайгын болон тагийн бүслүүр ажиглагддаг. Монголын байгалийн бүс, бүслүүр, гадаргын байдлыг харгалзан Хангай, Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын талархаг, Говийн гэж дөрвөн их мужид хуваадаг. Ойт бүслүүр нь тогтмол дулаан, тааламжтай уур амьсгалтай, үржил шим сайтай, ялзмаг ихтэй.
Хүрэн, хар хүрэн, цайвар хүрэн, хар шороон, нугын хүрэн, говийн бор, цөлийн бор саарал, нуга намгийн болон мараалаг, давсархаг зэрэг олон төрлийн хөрс байдаг. Үүний дотор үржил шимт хүрэн хөрс тавь орчим хувийг эзэлдэг. Газар тариалан эрхэлж болох газар нь газар нутгийн 0.76%-г эзэлдэг. Усжуулалттай газар 840 км² байна.
Ургамал, амьтан
Монгол оронд нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэрэг 4000-аад зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг.
7 баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах 140 гаруй зүйлийн хөхтөн, 390-ээд зүйлийн жигүүртэн оршино.
Түүний дотор тахь, хавтгай, мазаалай зэрэг амьтан, монгол алтан хундага, тарваган шийр, дорогостойн вансэмбэрүү зэрэг дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүй ургамал бий.
Хүн ам зүй
Монгол улс хүн амын тооллогыг ойролцоогоор арав арван жилийн зайтай явуулдаг. 1918 онд явуулсан хүн амын анхны тооллогоор Монгол улсын хүн ам 647 мянга байсан. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа Монгол улсын хүн амын тоо эрчимтэй өсч 1966 онд 1 сая, 1988 онд 2 сая хүнтэй болжээ. Нийгмийн шилжилтийн үед хүн амын өсөлт буурч 2010 оны тооллогоор 2.75 сая хүнтэй байсан бол 2015 оны эхэнд 3 сая хүн амтай болсон.
Хүн амын олноор дэлхийн 194 улсаас Армени, Литватай зэрэгцээд 135-р байранд байна.
Хүн амын нягт — 1.8 хүн/км² буюу хүн амын хамгийн сийрэг суурьшилтай орон болно.
1000 хүн тутамд 20 хүн төрж, 6 хүн нас бардаг, жилийн дундаж өсөлт — 1.49% (2016он). Хүн амын 36.6% нь 0–14 насны багачууд, 68.9% нь 15–64 насны хөдөлмөрийн чадвартан, 4% нь 65-ээс дээш өндөр настан юм. хүйсийн харьцаа жигд, дундаж наслалт — 68.6 жил.
Ард түмэн
Монгол улс үндсэндээ нэгэн төрлийн ард түмнээс бүрдэнэ. Хүн амын 95 хувь монгол үндэстэн байна.
Ястнаар салган бүртгэдэг уламжлалтай. 2010 оны хүн амын тооллогыг үндэслэвэл халх ястан (82%) зонхилж хасагууд (4%), дөрвөд (2.8%), баяд (2.2%), буриад (1.8%), захчин (1.3%), дарьганга (1%), урианхай (1%), дархад, хотгойд, торгууд, хотон, мянгад, тува, барга, үзэмчин, элжигин, сартуул, хамниган, цаатан, чантуу, харчин, цахар зэрэг хориод нэрээр бүртгэж байна. Хятад, Орос, Солонгос зэрэг гадаадын иргэн 0.6 хувийг бүрдүүлж байна.
Буриад, Ойрад монгол нь халхжих, тува, хотон, чантуу зэрэг түрэг угсаатан, хамниган тунгус угсаатан нь монголжих үйл явц явагдсаар байгаа. Хасагууд Баян-Өлгийд 88% эзэлж байгаа болохоор харьцангуй өөрийнхөөрөө байна.
БНМАУ-ын үед БНХАУ-тай харьцаа муудан 1963—1966 онд Хятадуудыг үлдэн хөөж, Зөвлөлт Холбоот Улс бутрахад 1990—1992 онд Монголд байсан Зөвлөлтийн цэргийн анги, мэргэжилтнүүдийг гаргажээ. Ардчилсан Монголд хуулийн хязгаарыг (нийт 3%, нэг улсаас 1%) давахгүйгээр гадаадын иргэд орж гардаг болсон.
Хэл бичиг
Улсын албан ёсны хэл нь монгол хэл байна. Монгол хэл алтай язгуурын монгол бүлгийн гол хэл юм. Монгол улсад халх аялга голчлох ба буриад аялга, Ойрад аялга, дархад аялга тодорхой ялгардаг. 1941 оноос хойш кирил үсгээр бичдэг болсон. Кирил монгол бичгийн дүрмийг 1-р ангиас хүүхдүүдэд заадаг. 35 үсэгтэй. Чингис хааны үеэс уламжилсан Монгол бичиг 1990 оноос сэргэж, дунд сургуулийн 5-р ангиас заадаг болсон. Компьютер, гар утаснаа латин үсэг хэрэглэх нь түгээмэл.
Мөн алтай язгуурын түрэг төрлийн хасаг, тува хэлээр ярина. 1-4-р ангид эх хэлийг хүүхдүүдэд зааж, 5-р ангиас Англи (сүүлийн үе), орос (Зөвлөлтийн үеэс), солонгос, герман, хятад, япон зэрэг харь хэлийг хүүхэд залуус сурч эзэмшдэг.
Шашин шүтлэг
Монголын ард түмний ихэнх нь буддын шашинтан (53%). Буддын шашны гэлүгва буюу шарын шашин гэсэн ёсыг дагадаг. Мөн шашин, бурхны сүжиг алдрах хүний тоо (38%) өссөн. Хүн амын цөөн хувьд лал, бөө, христийн шүтлэг байна.
Эрт дээр үеэс Монголд бөө, тэнгэр шүтлэг байсан бөгөөд 16-р зуунаас буддын шашин Монголд гурав дахь удаагаа хүчтэй дэлгэрсэн. Жавзандамба нарын олон хутагт хувилгаан тодорсон. БНМАУ-ын эхэн үед шашныг хориглож, сүм хийдийг шатааж, лам нарыг хороож байв. Хожим суларч 1990 оноос хойш шашин шүтэх эрх чөлөөлөгдсөн.
2010 онд буддын 127, христийн 96, лалын 6, бүгд 234 сүм хийд байв. Том нь Гандантэгчэнлин хийд.
Хот суурин
Монголын хүн амын 71 хувь хот газар амьдарч байна. Гэхдээ хот дотроо гэр хороолол их.
Засаг захиргааны хот суурин байхгүй. Уламжлал болон хууль харвал 22-26 хот бий:
Түүх
Эртний улс
Монгол оронд 850,000 жилийн тэртээ «босоо хүн» амьдарч байсан ба балар эртний хүний хадны сүг зураг эд олдвор Хойд цэнхэрийн агуйгаас олддог. Чулуун зэвсэг, хүрэл зэвсэг, төмөр зэвсгийн үеийг дамжсаар эртний улсуудын үетэй золгожээ.
Монгол орон эртнээс анчин, малчин, нүүдэлчин ард түмний өлгий байсаар ирсэн бөгөөд тэдгээр нь монгол, түрэг, зүрчид аль ч угсаа байсан үргэлж өмнөд газрын нанхиадтай зууралдан байлдах ба түмэн газрын их цагаан хэрмээр хил тогтдог байв.
Сурвалж бичигт гуйфань, шаньжун, ицюй, ху, линь ху, дунху (дорнод ху), хуньюй, шюжун зэрэг олон нэрээр тэмдэглэгдэж явсаар МЭӨ 209 онд Модун шаньюй Хүннү улсыг (НТӨ 209 – НТ 48) нэгтгэн байгуулжээ. Ноён уулнаас Хүннүгийн ноёны бүлэг булш олсон ба хүннүгийн мал адуулах, нум сум, жад, охор илдээр зэвсэглэх нь монголоос ялгаагүй юм. Хүннүгийн зүүн этгээдийн Сяньби хүчирхэгжин Монголыг эзэгнэсэн нь 93–234 он бөгөөд Таньшихуайн үед нэр мандсан.
Дараа нь бас нэгэн монгол угсаат Жужан улсыг (330—555) Шэлүнь хэмээх сайн эр алдаршуулж яваад Түрэг улсад (555—745) зай тавьжээ. Уйгур улсын (745—840) нийслэл Хар балгасыг бас нэг түрэг угсаатан болох Енисейн киргиз галдан шатаасан боловч удалгүй монголын Хидан Улсад (907—1125) түрэгджээ. Кидан хүмүүсыг зүрчидийн Алтан улс мөхөөсний дараа Монголын тал нутагт олон аймаг зэрэгцэн оршиж, олзлон булаалдаж байсан ба хамтатгаад зүбү аймгийн холбоо гэж байв.
Эзэнт гүрэн
Олон аймгийн дотроос Хамаг Монголын хиад аймгийн боржигон овогт Тэмүүжин буюу Чингис хаан (1162—1227) тодорч татар, мэргид, хэрэйд, найманыг ээлж дараалан дагуулсаар 1206 онд Хэрлэний хөдөө арлын хуралдайгаар нэгдсэн Их Монгол Улсыг байгуулжээ. Чингис хаан «мөнх тэнгэрийн хүчинд» Тангуд, Алтан, Хар Хидан, Сартуул (Хорезм) улсыг дайлан дагуулсан ба найманы Тататунга багшаар Монгол бичиг (эхэндээ уйгуржин), татарын Шихихутуг заргачаар Их Засаг хуулийг зохиолгон улсаа засчээ.
Чингис хааны өндөр төрийг Өгөөдэй хаан залган Хархорумыг нийслэл болгон хөгжүүлж, МНТ-г бичүүлж, Алтан улсыг мөхөөж, дорно Европыг байлдан дагуулсан бол Гүюг, дараа нь Мөнх хаан залгаж Багдадын халифыг буулган Ираныг эзэлжээ. Хубилай хаан 1260 онд Монголын хаан болоод 1271 онд Юань Улс (1271—1368) хэмээх үеийг эхлүүлэн Дайдуг (одоо Бээжин) нийслэл болгон сууж, 1279 онд өмнөд Сүнг мөхөөн Хятад орныг бүрэн эзлэсэн ба буддын шашныг шүтэж, дөрвөлжин үсэг хэрэглэжээ.
Монголын байлдан дагуулал өрнө зүгт Адриатын тэнгис, Египет, дорно зүгт Япон, өмнө зүгт Индонезийн Ява арал хүрч 33 сая км2 газарт ноёрхож байв. «Дэлхийн талыг эзэлсэн» гэж ярих бөгөөд түүхэн дэх хоёрдугаар (Британийн дараа) их нутагтай гүрэн байжээ. Луужин, өртөө, энхтайван, цэргийн арга ухаан, өрнө-дорныг холбосон зэрэг дэвшил, нээлт авчирсан юм. Нүсэрдээд ирэхийн цагт Юань, Зүчи, Цагаадай, Хүлэгүгийн улс болон бутарчээ.
Тогоонтөмөр хаан 1368 онд Хятадыг Мин улсад алдан «Давааны арын орон» буюу монгол нутагтаа эргэн суусан.
Хаант улс
Тогоонтөмөр хааныг Аюушридар залгаж Хархорумд суусан ч Хархорумыг Мингийн цэрэг 1380, 1388 онд довтлон галдан шатаажээ. 1634 онд Лигдэн хаан нас барж улсгүй болох хүртэл Чингисээс эхлэн тоолвол 39 хаан суусан. Улсын нэрийг эхэндээ «Умард Юань» хэмээсэн ч замхраад хожмоо түүхчид «Бага хаадын үе», «Монголын хаант улс», «Дөчин дөрвөн хоёр» зэргээр нэрийджээ. Улс төрийн эв бутарсан буюу алтан ургийн ноёнтой дөчин монгол (зүүн монгол)-дөрвөн Ойрад (баруун монгол) болон талцаж, хаад нэгнээ хороон солигддог байв. Мин улсын Жөнтун хааныг олзолж байсан Эсэн хаан (1453—1454) алтан ургийн дундуур ганцаар шургасан байдаг. Мандухай сэцэн хатны авчирсан Батмөнх даян хаан (1480—1517) улсаа хурааж «хөл хөсөр, гар газар» амаржуулж байв.
Зүүн монгол нь халх, цахар, урианхай зүүн гурван түмэн, ордос, түмэд, юншээбүү баруун гурван түмэн, баруун монгол нь цорос, дөрвөд, торгууд, хошууд дөрвөн аймагт хуваагдаж байв. Сүүлчийн хаад цахар нутагт (хожмын Өвөр Монгол) сууж байсан ба түмэдийн Алтан хан 1577 онд төвөдийн Содномжамцыг урин залж «Далай лам» өргөмжилсөнөөс эхлээд монголчууд нийтээрээ шарын шашинд орсон нь буддын шашин Монголд гурав дахиа дэлгэрсэн явдал юм. Ар халхад 1585 онд Эрдэнэ зуу хийд баригдсан.
1634 онд манжууд Лигдэн хааныг дарж өвөр монголыг дагуулснаар Монголын хаант улс (1368—1634) мөхсөн юм. Гэхдээ ар Монголд халхын Түшээт, Засагт, Сэцэн ханы гурван аймаг, хотгойд, Шиньжянд дөрвөн Ойрад аймаг тусгаар оршин байв. 1688 онд Зүүнгарын Галданд ялагдан дайжсан Өндөр гэгээн, Чахундорж нар халхаа аван 1691 онд манж Чин улсад дагаар оржээ.
Гадаад Монгол
Манж Чин улс монголчуудыг 1634-1755 оны хооронд гурван хэсэг үед дагаар оруулж эзэрхээд олон хошуу, аймаг, чуулган болгон захирсан бөгөөд өнөөгийн Монгол орныг сүүлийн жилүүддээ «Гадаад (манжаар түлэрги) Монгол» хэмээж байв. Үүнд Сэцэн, Түшээт, Сайн ноён, Засагт ханы халх дөрвөн аймаг, Ховдын хязгаар, Тагны Урианхайн хязгаар (одоо Тува орон) орж байв. Хожим Богдын шавь нутаг нэмэгдсэн. Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам байгуулагдаж, Улиастай (төв), Хүрээ, Ховдод амбан жанжин суудаг байлаа.
1755 онд хотгойдын Чингүнжав Зүүнгарын Амарсанаатай зэрэг манжийн цэргийн эсрэг босоод дарагджээ.
Чин улс монгол ноёдыг ван, бэйл, бэйс, гүн гэж зэрэглэн алба гувчуур авч, цалин пүнлүү өгч, ардыг дарлах шат тогтолцоог бий болгосон бөгөөд «хятад хүн монгол нутагт сууж болохгүй», «хятад хүн монгол эхнэр авч болохгүй» зэрэг үндэстний шинжийг хамгаалах цааз гаргасан байсан. 1907 онд Ховдын хязгаараас Алтайн хязгаарыг салган байгуулж, мөн онд «Шинэ засгийн бодлого» гэдэг хятаджуулах түрэмгий бодлого явуулж эхэлснээр ар Монголын ноёдын үндэсний ухамсар сэргэн, тусгаар тогтнох эв санаа нэгджээ.
Тусгаар тогтнол
Чин улс хэзээ мөдгүй мөхөх нь тодорхой болсон цагт халхын ноёд Их хүрээнд нууцаар зөвлөлдөх болж, 1911 оны 12 сарын 29-нд Богд гэгээн, 8-р Жавзандамба хутагтыг Богд хаанаар өргөмжлөн Монгол улс сэргэснийг зарлан тунхаглаж, оны цолыг «Олноо өргөгдсөн» гээд улсын нийслэлийг Нийслэл хүрээ хэмээжээ. Монгол улс сэргэн мандахад барга, харчин, өөлд зэрэг олон газрын монголчууд ирж хүчээ өргөж, талархан сайшааж байв. Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс таван яам бүхий засгийн газар байгуулаад Хүрээ, Улиастай, Ховдын манж амбан, дарангуй цэргийг хөөн гаргажээ. Тухайлбал 1912 оны зун Дамдинсүрэн, Магсаржав нарын удирдсан 5000 монгол цэрэг Ховдыг чөлөөлж, 1913—1914 онд Өвөр Монголыг чөлөөлөхөөр 10000 цэрэг таван замаар байлдаж Хаалган хүртэл давшсан байна.
Олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлэх, ДИУ-ын нэхэлтийг сөрөхөөр Оросын Хаант Улс руу элч зарж тусламж гуйж байв. 1914-1915 оны Хятад-Монгол-Орос гурван улсын Хиагтын гэрээгээр тусгаар тогтносон бодит байдлаа баталж чадалгүй Гадаад Монгол нь Хятадын доор «өөртөө эзэрхэх» гэгджээ. 1919 онд хятадын Сю Шүжаны цэрэг Нийслэл хүрээг эзэлж, автономийг устган дарангуйлсан ч 1920 онд Барон Унгернээр удирдуулсан Оросын Хаант Улсын үлдэгдэл цагаан цэрэг нэвтэрч Үндэсний Хувьсгалт Армиг Хүрээнээс хөөхөд Хиагт руу бүгсэн. Богдыг дахин хаан ширээнд өргөмжиллөө. 1921 оны 3 сарын 18-нд Зөвлөлтийн улаан цэргээр дэмжүүлж Сүхбаатарын удирдсан ардын журамт цэрэг Хиагтыг Үндэсний Хувьсгалт Армигаас чөлөөлж, 7-р сард Нийслэл хүрээнд орж ирсэнээс хойш Монгол улс дахин тусгаар тогтнолоо алдаагүй юм.
ЗХУ шинэ тутам коммунист ертөнцдөө Монголыг багтааж, Хятадаас өмгөөлөгч ар тал болжээ. Богдыг эхлээд хэмжээт эрхт болгоод Ардын засаг байгуулагдав. Богд нас барснаар хаант засгаас татгалзаж, 1924 оны 11 сарын 26-нд Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс (БНМАУ)-ыг тунхаглан анхны үндсэн хууль баталж, нийслэлийг Улаанбаатар хэмээсэн. Харц ардыг тэтгэж, харин язгууртан, ламыг хавчих болсон бөгөөд 1932 онд шамбалын дайн дэгдэн дарагдаж, 1937 оны үед лам, сэхээтэн, феодал зэрэг 20,000 хүнийг хилсээр буудан хороожээ.
1936 оны Харилцан туслалцах протоколын дагуу 1939 онд Япон Монгол руу дайрахад ЗХУ цэрэг зэвсгээр тусалж, 1941 онд Герман Зөвлөлт рүү дайрахад БНМАУ агт, хувцас, аль байдгаараа тусалжээ. 1945 оны чөлөөлөх дайнд Монгол ардын хувьсгалт цэрэг Жанчхүүгийн даваа хүртэл Японоос чөлөөлж Дэлхийн хоёрдугаар дайны төгсгөлд болсон Яалтын бага хурлаар үнэлэгдэн, ард иргэдийн нэгэн үзүүрт сэтгэл биелж ЗХУ (Орос) ДИУ (Хятад) хоёр Монгол улсыг олсон тусгаар тогтнолоо хадгалахыг хүлээн зөвшөөрчээ.
Хорлоогийн Чойбалсан Өвөр Монголыг нэгтгэхийг санаархсан ч Хятадыг коммунист улс болгосондоо ханасан Сталин дэмжээгүй.
1949 онд БНХАУ-тай дипломат харилцаа тогтоож, 1961 онд Монгол улс Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын бүрэн эрхт гишүүн болсон.
Социалист орон
Социалист БНМАУ-ын нийгэм, эдийн засаг онц дэвшиж, тогтвортой суурь тавигджээ. Засаг захиргааны хуваарийг 1925, 1931, 1957 онд ихээр өөрчилж, аймаг, сумын төв хот сууриныг барьж босгож, улсын болоод орон нутгийн байгууллага, эмнэлэг, цэцэрлэг, сургууль, тээвэр, урлаг, спортын байгууллага, холбоо, их сургууль гээд олон зүйл бий болжээ. 1941 оноос монгол бичгийг «хуучин монгол» хэмээн халж кирилл үсгийг «шинэ үсэг» хэмээн хэрэглэх болж, 1960-аад онд бүх нийтээр бичиг үсэгтэн болжээ. 1930-аад онд хамтрал, 1960-аад онд нэгдэлжих хөдөлгөөн, соёлын довтолгоо, атрын аян явагдаж залуус илгээлтээр малчны хот, сангийн аж ахуйг зорьж ажилладаг байв. Дулааны цахилгаан станц, Налайхын уурхай, Багануурын нүүрсний уурхай, Шарынголын уурхай, Эрдэнэтийн зэс молибдений үйлдвэр, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, Говь, Улаанбаатар хивс, Эрдэнэт хивс, Талх чихэр, Мах импекс зэрэг хүнд болоод хөнгөн аж үйлдвэр бий болж хөгжсөн байна.
Жамсрангийн Самбуу (1954—1972), Юмжаагийн Цэдэнбал (1940—1984), Жамбын Батмөнх (1984—1990) нар нам, төрийг олон жил тогтвортой тэргүүлж байв.
Ардчилсан Монгол
ЗХУ-ын өөрчлөн байгуулалт, дорно Европын тэмцлийн салхи Монголд итгэл төрүүлж 1989 оны 12 сарын 10-нд ардчиллын төлөө анхны цуглаан болж Монголын Ардчилсан Холбоо (МоАХ) байгуулагджээ. 1990 оны 3 сарын 7-нд улс төрийн өлсгөлөн зарлаж 3 сарын 9-нд Монгол Ардын Хувьсгалт Намын Төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцров. Талууд харилцан ойлголцож «оготны хамраас дусал цус гаргаагүй» ардчилсан хувьсгал Монгол улсад олон намын тогтолцоо, хүний эрх, хувийн өмч зэрэг олон зөв зүйлийг авчирсан юм.
1990 онд Улсын Бага Хурал, дараа нь Ардын Их Хурал байгуулагдан Монгол Улсын үндсэн хуулийг батлав. Үндсэн хууль ёсоор төрийн эрх ард түмний гарт, түүний төлөөлөл Улсын Их Хуралд шилжсэн. 1992 оноос 2016 он хүртэл МАХН харьцангуй давамгай, заримдаа Ардчилсан Нам төр барьжээ. 2003 оноос иргэний хөдөлгөөн идэвхжиж, жагсаал цуглаан хэвийн үзэгдэл, Оюутолгой, Тавантолгой байнгын ярианы сэдэв болсон.
Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжихэд бусад орны адил хямарсан бөгөөд үнийн өсөлт, мөнгөний ханш уналт, банкны дампуурал, барааны хомсдол зэрэг олон бэрхшээл үзсэн ч 2000-аад он гарснаар байдал дээрдэж Монгол улсын нийгэм, эдийн засгийн амьдрал улам олон төрлөөр салбарлан хөгжиж байна Гэвч 2012 оноос хойш экспортын гол бүтээгдэхүүн болох ашигт малтмалын дэлхийн зах зээлийн уналт, мөн гадаад худалдааны гол харилцагч орон болох Хятадын эдийн засгийн удаашрал, хамгийн гол нь засгийн газрын үрэлгэн бодлогын нөлөөгөөр эдийн засгийн өсөлт удааширсан бөгөөд 2016 оны сонгуулиар МАН эдийн засгийг сэргээх амлалт өгч, эрх баригч хүчин болжээ.
Төр засаг
Монгол Улс (1992 оноос хойш) ардчилсан дэглэм, парламентын бүгд найрамдах засагтай.
Ерөнхийлөгч
Үндсэн хуульд зааснаар ерөнхийлөгч Монгол улсын төрийн тэргүүн бөгөөд эв нэгдлийн илэрхийлэл, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч болно. Ерөнхийлөгч 45 нас хүрсэн, Монгол улсын иргэн байх ба дөрвөн жил тутам парламентат суудалтай намаас нэр дэвшин ард түмний шууд сонгуулиар сонгогдож, нэг удаа улирах эрхтэй. Тус хугацаанд Пунсалмаагийн Очирбат (1990—1997), Нацагийн Багабанди (1997—2005), Намбарын Энхбаяр (2005—2009), Цахиагийн Элбэгдорж (2009—2017), Халтмаагийн Баттулга (2017-одоо) нар ажиллажээ.
Улсын хурал
Монгол улсын хууль тогтоох хурал нь Улсын Их Хурал (УИХ) юм. УИХ-ын нэг танхимын 76 суудлыг дөрвөн жилийн хугацаатай сонгоно. Сүүлийн сонгууль тус бүр нэг мандаттай жижиг 76 тойрог бүхий мажоритари системээр зохион байгуулагдсан.
1992 оны УИХ-ын сонгуулиар Монгол Ардын Хувьсгалт Нам (72 суудал), 1996 онд Ардчилсан холбоо эвсэл (50), 2000 онд МАХН (72) дийлэнх олонх суудал авч байсан бол 2004 онд 38-38-аар тэнцэж анх удаа «эвслийн» тодотголтой засгийн газар байгуулагдаж байв. 2008 онд МАХН (45), 2012 онд Ардчилсан Нам (34) олонхийн санал авч засгийн газраа тэргүүлжээ. Харин одоогийн УИХ нь 2016 оны сонгуулиар бүрэлдсэн бөгөөд МАН 65 суудал, АН 9 суудал, МАХН 1 суудалтай, мөн 1 бие даагч сонгогдон ажиллаж байна.
Одоо УИХ-ын дарга нь Гомбожавын Занданшатар юм.
Засгийн газар
Монгол улсын төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх байгууллага нь Монгол Улсын Засгийн Газар (ЗГ) юм. УИХ-ын сонгуульд олонх суудал авсан нам ерөнхий сайдыг тодруулах боломжтой ба ерөнхий сайд сайд нарын багаа бүрдүүлдэг. Засгийн газрын яамны тоо, бүтэц үргэлж өөрчлөгддөг. Яам үүргээрээ ерөнхий чиглэлийн (Сангийн яам шиг), чиг үүргийн (зам тээврийн гэх мэт) гэж хоёр янз байдаг.
Өнөөгийн ерөнхий сайд бол 2021 оны 1 сарын 27-нд томилогдсон Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ юм.
Шүүх байгууллага
Монгол улсын шүүх байгууллага төрийн хараа хяналтаас ангид ажиллана.
Улсын дээд шүүх (хяналтын шатны шүүх).
Аймаг, нийслэлийн шүүх (давж заалдах шатны шүүх).
Сум буюу сум дундын, дүүргийн шүүх (анхан шатны шүүх)-ээс бүрдэнэ.
Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчээр 2020 оноос хойш Дамдины Ганзориг ажиллаж байна.
Гадаад харилцаа
Монгол улс 1961 онд Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагад (НҮБ) элсэж, түүний түүний төрөлжсөн байгууллагуудтай хамтын ажиллагаа өрнүүлж ирсэн. БНМАУ-ын үед Зөвлөлттэй ах дүүгийн ёсоор дотно харилцаатай байсан ба МУ-ын үед «Гуравдагч хөршийн бодлого» хэрэгжүүлсэн. Олон улстай найрсаг, төвийг сахисан, эдийн засаг, соёлын харилцааг хөгжүүлдэг. 1921 онд Зөвлөлт Холбоот Улс (одоо Оросын Холбооны Улс залгамжилсан), 1948 онд Бүгд Найрамдах Ардчилсан Солонгос Ард Улс, 1949 онд Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улстай харилцаа тогтоосноос эхлээд 184 оронтой дипломат харилцаа тогтоогоод байна.
Монгол Улс Астана, Анкара, Бангкок, Берлин, Бразилиа, Брюссель, Будапешт, Бээжин, Варшав, Вашингтон, Вена, Вьентьян, Хавана, Дели, Жакарта, Каир, Канберра, Кувейт, Лондон, Москва, Ром, Оттава, Парис, Пхеньян, Прага, Софи, Сөүл, Сингапур, Токио, Ханой, Стокхольмд элчин сайдын яамтай бөгөөд Алматы, Эрхүү, Улаан-Үд, Хөх хот, Эрээн, Кызыл, Хонконг, Осака, Сан-Францискод албан ёсны Консулын газартай юм. Нью-Йорк ба Женев хотуудад Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын дэргэдэх төлөөлөгч суудаг.
АХБ, ДХБ, ОУВС, ЕАБХАБ зэрэг олон улсын эдийн засгийн байгууллагуудад гишүүнээр элссэн.
Цэрэг зэвсэг
Монгол улс нь НҮБ-ын энхийг дэмжих ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголын цэргийн баг Сьерра Леонд НҮБ-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж байсан. 2005-аас 2006 онуудад Бельги ба Люксембургийн цэргүүдтэй хамт Косово руу цэргийн баг илгээжээ. Мөн Африкийн Чад улс уруу зэвсэгт хүчний 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улс 2003 онд Иракийн эрх чөлөө ажиллагааг дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсрэг ажиллагааг дэмжиж Афганистан руу цэргийн багуудаа илгээсэн. 2012 оноос Өмнөд Судан улс руу нэг ээлжиндээ 850 гаруй хүний бүрэлдхүүнтэй цэргийн багуудыг удаа дараалан илгээгээд байна.
Монгол Улс нь цөмийн зэвсгээс ангид бүс нутаг хэмээн НҮБ-аар баталгаажсан.
Орон нутаг
Засаг захиргааны хуваарь
Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг 1992 оны үндсэн хуулийн IV бүлэгт зааснаар гурван түвшний зургаан нэгжээр хуваасан. 1994 онд гурван аймаг нэмэгдэж 21 аймаг, 1 нийслэл байдаг болжээ.
Аймаг нь суманд, сум нь багт хуваагдана. 2013 оны байдлаар Монгол улсад 330 сум, 1568 баг байна. Нийслэл нь 9 дүүрэг болж задардаг бол дүүргийн доторх хороо жил ирэх тусам олширсоор байгаа. 2011 оны байдлаар 152 хороо тэмдэглэгджээ.
Аймаг, нийслэл
Нэр бүхий хорин нэгэн аймаг, нэг нийслэл (Улаанбаатар)-ийн товч хүснэгт:
Нутгийн удирдлага
Бүх түвшний засаг захиргаат нутаг өөрийн гэсэн хилтэй бөгөөд нутгийн өөрөө удирдах ёсыг төрийн удирдлагатай хослуулна. Эхний хоёр түвшний нутгийн өөрөө удирдах байгууллагыг Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал (ИТХ), баг, хорооныхыг иргэдийн Нийтийн хурал (ИНХ) гэнэ. Төрийн шийдвэрийг нутгийн Засаг дарга хэрэгжүүлнэ.
Бүсчлэл
Монгол улсын газар нутаг уудам болохоор бүсчлэх, мужлах болсон. Нэгдсэн бүсчлэл байхгүй. Статистикийн (тоо бүртгэлийн) газрын хэрэглэдэг бүсчлэлийг жишээлвэл:
Баруун бүс (Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд);
Зүүн бүс (Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий);
Төвийн бүс (Говьсүмбэр, Дархан-Уул, Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь, Сэлэнгэ, Төв);
Хангайн бүс (Архангай, Баянхонгор, Булган, Орхон, Өвөрхангай, Хөвсгөл);
Улаанбаатар (Улаанбаатар) гэж тав хуваасан байна.
Монгол улсыг бүсчлэн хөгжүүлэх үзэл баримтлал, шуудангийн нэгдсэн томъёолборт дээрх бүсчлэлийг ашигласан байдаг.
Эдийн засаг
Монголын эдийн засаг нь хөдөө аж ахуй ба уул уурхайд тулгуурладаг. Монголд ашигт малтмал элбэг байдаг бөгөөд монголын эдийн засагт зэс, нүүрс, молибден, цагаан тугалга, вольфрам, алтны олборлолт ихэд ач холбогдолтой.
Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30,000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал аж ахуйг (хонины, ямааны, үхрийн, морины, тэмээний аж ахуй) голчлон эрхэлдэг. Газар тариаланд голдуу улаан буудай, арвай, хүнсний ногоо, улаан лооль, тарвас, чацаргана, малын тэжээл ургамал тариалдаг. 2006 онд 1 хүнд оногдох ДНБ нь $2,100 байв. ДНБ нь 2002 оноос хойш тогтвортой өсөж (2006 оны албан ёсны тооцоогоор жилд 7.5%-р) байгаа ч гэсэн том хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэргүй байдлыг нөхөж амжаагүй л байна. ОХУ-д өгөх $11 тэрбум долларын өрийг 2004 онд $250 сая доллараар Монголын засгийн газар хэлэлцээрээр төлжээ.
Монголын эдийн засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оны байдлаар хүн амын ядуурлын хэмжээ нь 32.2%, ажилгүйдэл ба инфляцийн түвшин нь тус тус 3.3% ба 9.5% байна. Монголын хамгийн гол худалдааны түнш нь Хятад орон. 2006 оны байдлаар Монголын нийт экспортын 68.4% нь, импортын 29.8% нь Хятадад ногджээ.
1991 онд Улаанбаатар хотод байгуулагдсан Монголын хөрөнгийн бирж нь нийт хувьцааны хэмжээгээрээ дэлхийд хамгийн жижигт тооцогддог байна.
Аж үйлдвэр
ДНБ-ий 21.4%-г аж үйлдвэр хангадаг ба хөдөө аж ахуйн салбартай тэнцүүхэн байна (20.4%). Аж үйлдвэрлэлд барилгын материал, уул уурхай (нүүрс, зэс, молибден, хайлуур жонш, цагаан тугалга, вольфрам, алт), газрын тос, хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт, ноолуур, байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэрэг орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 онд жилд 4.1% байв. Уул уурхайн салбар нь Монголын хамгийн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн салбаруудын нэг болж хөгжсөөр байна. Энэ нь Хятад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болсонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнсний үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна.
Шинжлэх ухаан, технологи
1990-ээд оноос ардчилал хөгжснөөр Монгол улс нь технологийн салбараа хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооны технологийн компаниуд үүсгэгджээ. Мөн Өмнөд Солонгос, Хятад зэрэг ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд салбараа нээж эхэлж байна. Мэдээлэл харилцааны ба интернетийн үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны салбарыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс хамгийн өрсөлдөөнтэй нь үүрэн телефон утасны салбар бөгөөд одоо Монголын ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад программ хангамж нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголын ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна.
Соёл
Боловсрол
Монгол улсын сургуулийн өмнөх насныхан хүүхдийн цэцэрлэг, гэрээр хүмүүжих ба 6 нас хүрээд сурагч болно. Бага боловсрол (5 жил), суурь боловсрол (9 жил), бүрэн дунд боловсрол (ерөнхий боловсрол, 12 жил)-ыг дунд сургуульд олж авна. Анх 10 жил байсан.
Дээд боловсрол бакалавр, магистр, докторын зэрэг гээд шатлах ба их сургууль (ИС), дээд сургууль (ДС), хүрээлэнд сурч эзэмшинэ. Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв (МСҮТ) гэж бий. Бакалавр 4-6 жил, магистр 2 жил суралцдаг.
Монгол улсын их дээд сургуулиудын заримыг дурдвал:
Монгол Улсын Их Сургууль — МУИС (1942 онд үүсэн байгуулагдсан);
Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль — ХААИС (1958);
Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль — ЭМШУИС (1961);
Хууль Сахиулахын Их Сургууль — ХСИС (1966);
Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль — ШУТИС (1969).
Баяр ёслол
Улс даяар бүх нийтээр амардаг баяр:
Эдийн соёл
Монгол болон Төв Азийн нүүдэлчин ард түмний уламжлалт сууц гэр юм. Мод, эсгийг ашиглан 4-6 хана тойруулж, тоононд унь тулган босгодог, эсгийгээр туурга хийх дугуй хэлбэртэй, оньсон бүтээцтэй, нүүж суухад тохирох эд юм. Сүм хийд, орд өргөө ч болдог байв.
16-17-р зуунаас буддын сүм хийд чулуу, шавраар барьдаг болсон ба монгол, төвөд, хятад хийцийг хослуулж байлаа.
Дээр үеэс Уянгын модон гэр, Дарьганга хийц алдартай. Мөнгөн аяга, хэт хутга гээд дарханы үйл үнэлэгддэг байсан.
Дээл, малгай, гутал монголын олон ястанд өвөрмөц бөгөөд улирал, нас, хүйсэнд тохируулж олон янз хийдэг байв.
Идээ унд
Монголд уламжлал шинэчлэл хосолж байна. Монголчууд эртнээс таван хушуу малын мах, цагаан идээ зооглож ирсэн. Махаар хорхог, боодог, шорлог хийх ба дулаан цагт айраг, тараг, ээзгий, өрөм, бяслаг, аарц, ааруул зэрэг цагаан идээ бэлтгэн хэрэглэдэг. Архи нэрнэ. Хасаг үндэстний казы, бешбармак зэрэг хоол бий.
20-р зуунаас гурил, цагаан будаатай хоол зонхилж, хүнсний ногоо, тахиа, гахайны мах нэмэгдсэн. Гурилтай шөл, цуйван, будаатай хуурга, хуушуур, бууз үндэсний хоол болов. Монгол Улсад зоогийн газар ихээр үүсч хятад, солонгос, европ хоол хаа саагүй хийдэг болжээ. Цагаан хоолтон, зөв хооллолт бий болсон.
Урлаг
Монголын утга зохиол их хөгжсөн. Нацагдоржийн «Миний нутаг», Явуухулангийн «Би хаана төрөө вэ», Пүрэвдоржийн «Сэгс цагаан богд», Ринчений «Монгол хэл», Лодойдамбын «Тунгалаг тамир» гээд олон зохиолчийн шүлэг, найраглал, тууж, өгүүллэг, роман 108 боть болсон.
Монголчууд эртнээс дуу бүжигтээ сайн. МНТ-д «...хавирга газрыг халцартал, өвдөг газрыг өлтөртөл дэвхцэн бүжиглэж хуримлав...» гэсэн нь бий. Уламжлалт уртын дуу, богино дуу, ардын дуунаас гадна орчин үеийн дуурь, рок, поп, хип хоп, зохиолын дуу дуулдаг. Хөөмий, исгэрээ зэрэг хоолойн өвөрмөц урлаг, бий биелгээ, аягатай бүжиг, ёохор гэсэн өөрийн дэг төрөл байна. Сэвжидийн дэглэсэн «Жалам хар» бүжиг алдартай.
Морин хуур, аман хуур, төгөлдөр хуур, хуучир, ёочин, бүрээ, ятга, гитар, хийл зэрэг хөгжмийн зэмсэг хэрэглэнэ.
1938 оны «Норжмаагийн зам»-аас эхлээд Монгол кино үйлдвэр ганцаар кино бүтээх болсон. Хувьсгал, хөдөө хотын амьдрал, ажил хөдөлмөрийн сайхныг, шашны мууг гаргадаг байв. 1970-аад оноос баримтат кино хийдэг болсон. Шилжилтийн үед унасан кино урлаг 2000-аад оны сүүлээс илт сайжирч олон студи жилдээ 20-30 уран сайхны кино, мөн телевизийн олон ангит кино хийдэг болсон. Бямбасүрэнгийн найруулсан «Ингэн нулимс» кино нь 2005 оны Оскарын шагналын шилдэг гадаад баримтат кинонд дэвшиж байсан удаатай.
Норовбанзад уртын дууч, Гончигсумлаа хөгжмийн зохиолч, Норовсамбуу уран нугараач, Цэвээнжав жүжигчин зэрэг олон авьяастан төржээ.
Спорт
«Эрийн гурван наадам» хэмээх хурдан морь, сур харваа, үндэсний бөх гурав Монголд спорт маягаар хөгжсөн. Бөхчүүдээс дархан аварга Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ улсын наадамд 11, Хорлоогийн Баянмөнх 10 түрүүлсэн ба харваачдаас гарамгай мэргэн Аюушийн Цэвээн үлгэр дуурайлал болж явдаг. Хэдий адгуус ч гэсэн морины уралдаан монголчуудад онцгой бахдалтай бөгөөд 2000-аад оны Эрдэнэчулууны шарга, 1950-аад оны Шийтэрийн зээрд азаргад төрөөс онцгой цол хайрласан удаатай.
20-р зууны дунд үеэс Монголд их спорт хөгжиж, 1964 оны Токиогийн олимпоос хойш өвөл, зуны олимпод оролцдог болсон. 1968-2012 оны хугацаанд бокс, буудлага, жүдо, чөлөөт бөх (топ 4)-өөр олимпоос 2 алт, 9 мөнгө, 13 хүрэл, бүгд 24 медаль хүртээд байна. 2008 оны Бээжингийн олимпоос Найданы Түвшинбаяр жүдоч, Энхбатын Бадар-Ууган боксчин хоёр анхны алтыг хослуулан авчирсан бөгөөд мөн жилийн паралимпад байт харваач Дамбадондогийн Баатаржав аварга болжээ.
1971 онд Должингийн Дэмбэрэл байт харваач анхны дэлхийн аварга болсон бол дэлхийн аварга болсон анхны чөлөөт бөх Зэвэгийн Ойдов (1974), анхны жүдоч Хашбаатарын Цагаанбаатар (2009), анхны боксчин Пүрэвдоржийн Сэрдамба (2009) байлаа.
Монголын эмэгтэй буудлагын тамирчин Доржсүрэнгийн Мөнхбаяр (гавьяат тамирчин), Отрядын Гүндэгмаа (хөдөлмөрийн баатар) нар 1990-ээд оноос хориод жил тив, дэлхий, олимпод амжилт гаргасаар олимпийн аваргаас бусад бүх цолыг авсан.
Монгол улсынхан Японд сүмо барилддаг болсон. Асашорю Дагвадорж анх 2003 онд ёкозүна (аварга) болсоноос хойш Хакүхо Даваажаргал (2007), Харүмафүжи Бямбадорж (2012), Какүрю Ананд (2014) нар залган сүмогийн дэвжээг эзэгнэсээр байна.
Хүүхэд залуус хөлбөмбөг, сагсан бөмбөг, ширээний теннисийг түгээмэл тоглодог, сонирхдог.
Зургийн цомог
Нэмж унших
Монгол сайтууд
Цахим холбоос
Монголын аялал жуулчлалын нэгдсэн сайт
Монгол улсын төрийн байгууллагуудын цахим сүлжээ
Монголын нээлттэй засаг − Засгийн газрын албан ёсны цахим сүлжээ
Монголын аялал жуулчлалын байгууллагуудын нэгдсэн цахим сүлжээ
Монголын уул уурхайн салбарын талаархи олон улсын мэдээ
Зүүлт, тайлбар
Википедиа:Онцлох өгүүлэл
Азийн орон
Далайд гарцгүй орон
Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон |
785 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%20%D1%85%D1%8D%D0%BB | Монгол хэл | Монгол хэл нь Монгол улсын албан ёсны хэл юм.
Монгол үндэстний эрт эдүгээ цагийн хэл аялга, үсэг бичгийг хамтад нь Монгол хэл бичиг гэнэ. Түүнээс Монгол үндэстний эх хэлийг Монгол хэл (монгол бичгээр монггул хэлэ, тод монголоор монггол хэлэн) гэдэг. Монгол хэл XIII-XV, XVI зууны нэг, XVI-XVIII зуун, XIX зууны гэх мэтээр шатлан хөгжиж XX зуунд "Орчин цагийн монгол хэл"-тэй золгосон юмсанжээ. Монгол хэлийг өрнөд, умард, дорнод, төв гэсэн үндсэн дөрвөн аялгатай, биесээсээ тасралгүй үлдсэн хэл аялга юм гэж 1959 онд Ш.Лувсанвандан эрдэмтэн хэлсэн байдаг.
1206 онд Монгол үндэстэн бат тогтож, Согд, Уйгур ул сууриас өөрийн үсэг бичигтэй болжээ. Өнөө цагт хэлбэл монгол бичиг (1204?–), Тод (1648–) гэсэн хоёр янзын монгол үсэг, Монгол (1941–) Буриад (1939–) Халимаг (1941–) гурван янзын кирилл үсгийн аль нэгийг нь ашиглан Монгол хэлээ тэмдэглэснийг Монгол бичиг үсэгтэй гэнэ. Өнөөдөр тусгүй ч Дөрвөлжин, Соёмбо, галиг, Вагиндрын зэрэг үсэг бичгийн уламжлал бас бий. Монгол хэл бичиг нь эгшиг зохицох ёстой, Алтай хэлний язгуурын ерөнхий шинж буюу өгүүлэгдэхүүн-тусагдахуун-өгүүлэхүүн дарааллаар өгүүлбрээ бүтээдэг. Нэр үг, үйл үгийн адаг нь тийн ялгал, дагавар, нөхцлөөр хувирдаг.
Ангилал
1959 онд Монголын эрдэмтэн Ш.Лувсанвандан урьд нь монгол хэл аялгыг А.Руднев, Б.Я.Владимирцов, Г.Д.Санжеев, Н.Поппе, Н.Чингэлтэй нарын ангилж байсан саналыг харьцуулан үзээд харилцан зөрүүтэй зүйлсийг нь ойлгомжтойгоор тайлбарлажээ. Түүний дараа тэрээр өөрийн өвөрмөц саналаа дэвшүүлсэн байдаг:
Өрнөд аялга: — Шинжааны ойрд (60 000 орчим), Ижил мөрний халимагууд (100 000 орчим)
Төв, өрнөдийн завсрын аман аялга — Хөх нуур, Альшаа, Эзэнэ гол, Ховдын ойрдын аман аялга
Умард аялга: — Байгалийн урд биеийн буриад, Байгалийн хойд биеийн буриад (бүгд ≈300,000)
Төв, умардын завсрын аман аялга — Сэлэнгийн аман аялга, баргын аман аялга
Төв аялга: — Халх (1 000 000 орчим), Цахар (100 000 орчим), Ордос (60 000 орчим)
Дорнод аялга: — Хорчин (540 000 орчим), харчин (350 000 орчим)
Төв, дорнодын завсрын аман аялга — Баарин, ар хорчин, найман, онниудын аман аялга” гэж ангилагдана.
Халх аялга
Халх аялга нь Монгол Улсын нэг төв аялга юм. 3 сая гаруй хүн ам бүхий Монгол Улсын хүн амын 84 орчим хувийг эзлэх Халхуудын аялга бөгөөд түүнд тохируулан кирилл бичгээр тэмдэглэх бичгийн хэл болох Монгол хэл нь Монгол Улсын албан ёсны хэл (Монгол Улсын Үндсэн Хууль, 8 дугаар зүйл) болно. Хэд хэдэн дэд аялгад хуваагдана. 1941 оноос ЗХУ-ын нөлөөгөөр Монгол бичгийг халж, «ө», «ү» үсгийг нэмж, орос үсгийн авч хэрэглэсэн нь одоогийн Монгол улсын бичгийн Монгол хэл юм.
Цахар аялга
Цахар аялга (Шулуун хөх хошуу) нь Өвөр Монголын нэг төв аялга юм.
Өвөрлөгч аялга
Өвөр Монголд албан ёсоор хэрэглэгдэх Монгол хэл нь нэг төв аялга болох Цахар аялгыг баримжаа авиа гэж нэрлэдэг. Албан ёсоор хэлийг тэмдэглэхэд хэрэглэдэг Монгол бичиг бол олон авиаг нэг үсгээр тэмдэглэх уламжлалтай байдаг болон өөр хэлтэн хүмүүстээ холилдон сууж байгаа зэргээс шалтгаалан Өвөр Монголд олон аялга байдаг. Өвөр Монголын төв хэсэгт тархсан Цахар аялга нь Халх аялгатай ялгаа тун бага байдаг бол, зүүн талын Хорчин, Харчин аялга нь дуудлага, авиагаараа нэлээд ялгаатай. Энэ нь Монгол хэлний зүүн аялга юм. Хойд этгээдэд Барга, түүнийг төрөл Буриад аялга, баруун талд Ойрад аялгад (Ордос аялга багтана) байна. Өвөр Монгол дахь, Монгол хэл нь албан ёсоор Урд Монголын, Ойрад, Барга-Буриад гэх гурван аялгад хуваагддаг. Урд Монголын аялга гэдэг нь Цахар, Ордос, Баарин, Хорчин, Харчин болон Алшаа аман аялгануудыг хамарна.
Буриад аялга
Буриад аялга нь Монгол хэлний хойд аялга болох бөгөөд зонхилох ярилцагчид нь ОХУ-ын Буриад улсад хэлээ Хори аялгад үндэслэн дүрэмжүүлж, 1939 онд «ө», «ү», «h» гэсэн гурван үсэг нэмж орос үсгийг авч, албан ёсны бичгийн хэл болгон Буряад хэлэн, Буряад-Монгол хэлэн хэмээн нэрлэгдэж байна. Монгол улс дахь Буриадууд Халх-Монгол кирил бичиг, Өвөр Монгол дахь Буриадууд Монгол бичгээр хэлээ тэмдэглэж байна. Буриад аялга нь дотроо 4 аман аялга багтаадаг. Эдгээр нь баруун (эхирид, булагад), дундад (алайр, түнхэн), зүүн (хори), урд (сонгоол, сартуул) аман аялганууд юм.
Ойрад аялга
Ойрад аялга нь Монгол хэлний баруун аялга юм. ОХУ-ын Халимаг, Монгол, Хятад гэх 3 улсад байх Ойрад аялганууд нь авиа, үг зүйн хувьд адил бөгөөд үгсийн сангийн хувьд улсын албан ёсны бичгийн хэлнээс хамааран зарим ялгаанууд ажиглагддаг. 1938 оноос Халимаг-Монгол хэлийг тэмдэглэхэд «ә», «һ», «җ», «ң», «ө», «ү» зургаан үсэг нэмж, «ъ» үсгийг хасч орос үсгийг авч, албан ёсны бичгийн хэл болгон Хальмг келн гэж нэрлэж байна.
Ярилцагчдын тоо
Явцуу утгаарх Монгол хэл нь Монгол улс болон, Өвөр Монголын Өөртөө Засах Оронд албан ёсны хэл юм. Нийтдээ 5.2 сая хүн тус хэлээр хэлэлцдэг гэсэн 2005 оны судалгааны үр дүн байдаг.. Хятад улс дахь хэлэлцэгсдийн тоог мэдээлэл дутуугаас болж яг нарийн тодорхойлоход төвөгтэй байдаг. 5.8 сая Монгол хүн Хятад улсад амьдарч байгаа гэх статистик байгаа боловч Монгол хэлээр хэлэлцэгсдийн тоо тэдний дотор буурч байгаа ба ялангуяа суурьшмал газруудад болон залуучуудын дунд буурч байна.
Хятад улс дахь Монгол хэлээр ярилцагсдын ихэнх нь Өвөр Монголд байдаг бол Харчин болон Хорчин аялгаар ярилцагсад нь Өвөр Монголын зүүн талын залгаа мужуудад байна.
Орост (1989 оны тооллогоор) 376 мянга орчим хүн буриадаараа ярьдаг. Үүний 86,6 %-нь Буриад хэлийг, 13,3 %-нь Орос хэлийг эх хэлээ хэмээн хариулсан байдаг.
Халимаг хэлээр ярилцагсдын тоо тодорхойгүй байдаг. 1991 оноос хойш Буриад, Халимагт эх хэлүүд нь Орос хэлтэй зэрэгцэх албан ёсны хэл болсноор дунд сургуулиудад заан сургах болсон.
Тулгамдсан асуудал
Монгол улсаас өөр улсад амьдарч буй Монголчууд нь төрөхдөө эх хэлээрээ хэлд орох боловч сургуульд сурах, цаашлаад их дээд сургуульд сурах, төгсөөд ажил олох тэр орчин нь Хятад юмуу, Орос хэлээр байдаг тул улсынхаа албан ёсны хэрэгцээнд шахагдан монгол хэл нь орхигдож дайвар хэлний буюу судалгааны хэлний үүрэгтэй болж байна.
Улсын албан ёсны хэл болох хятад, орос хэлний хүчтэй хүрээлэлд байгаа буриад, халимаг, өвөрмонголчууд эх хэл аажим аажмаар ийнхүү хэрэглээний хүрээ нь аяндаа багасаж, мөн нөгөө талаар үгсийн сангийн бүрэлдхүүн ихээхэн эрлийзжиж уугуул монгол хэлний чанараа алдан олон зуун жил харь хэлний хүрээлэлд байж салангид монгол хэл болсон могол, монгор, дунсян, баоань хэлтний хувь заяа руу аажимдаа дөтөлсөөр байна. Монгол хэлэнд тус үг нь байхад, оронд нь интернетээс орж ирсэн Англи, Орос хэлний үг томъёог шууд галигчлан хэрэглэх асуудал байгаа билээ.
Цагаан толгой
</div>
Мөн үзэх
Кирилл Монгол бичгийн дүрэм
Монгол бичиг
Монголын түүхэн үсгүүд
Монгол хэлний Халх-Буриад-Халимаг товч толь бичиг
Монгол хэлний бүлэг
Монгол хэлний хэл зүй
Цагаан толгой
Эшлэл
Гадаад холбоос
Монгол хэлний тайлбар толь бичиг
Asuult.net толь (Англи, Герман, Орос - Монгол хөрвөх)
"Болор" толь (Англи, Монгол хөрвөх)
Алтайн хэл зүй, Монгол хэлний толь бичигүүд (Кирилл Монгол, Буриад, Халимаг, Монгол бичиг)
The Mongolic-Tungusic Language Cluster
lingvoforum.net
Studies in Turkic and Mongolic Linguistics
Грамматические категории знаменательных слов языка "Сокровенного сказания монголов" в сопоставлении с бурятским языком
Монгольское языкознание в России в первой половине XIX в.: проблемы наследия
omniglot.com
Дан ганц хэл
Залгамал хэл бичиг
Монголын соёл
Монгол хэлний бүлэг
Монголын хэл
Эгшиг зохицох ёст хэл бичиг |
787 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D0%B3%D0%BB%D0%B8%20%D1%85%D1%8D%D0%BB | Англи хэл | Англи хэл (English эсвэл the English language) нь Англид үүссэн, Энэтхэг-Европ хэлний аймгийн Роман-Германы хэлнээс салбарлаж үүссэн гэж хэлний шинжлэх ухаан үздэг. Энэ нь Их Британийн колоничлолын бодлогын үр дагавраар өнөөдөр дэлхийн хамгийн түгээмэл хэлнүүдийн нэг болоод байгаа бөгөөд Нэгдсэн Вант Улс, Америкийн Нэгдсэн Улс, Канад, Австрали, Шинэ Зеланд, Ирланд, Карибын орнуудад албан ёсны хэл гэж ашиглаж байна. Дэлхий дээр 340 сая хүн англи хэлийг төрөлх хэлээ гэж үздэг бөгөөд мөн тооны хүмүүс хоёрдогч хэлний хувиар ашиглаж ярьж байна. Орчин цагийн англи хэл нь эртний англи буюу англо-саксон хэлний нэгэн аялга байдлаар үүсч, 5 дугаар зууны үед Британид нэвтэрсэн Роман-герман хэлний аялгаар баяжсан хэл ажээ. Түүнчлэн тү
Эшлэл
Гадаад холбоос
Ethnologue-д англи хэлний талаар
Merriam-Webster-н онлайн толь
Oxford-н онлайн толь
Дан ганц хэл
Европын Холбооны албаны хэл |
788 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D0%B4%D0%B4%D1%8B%D0%BD%20%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD | Буддын шашин | Буддын шашин (Буддизм) нь НТӨ V зуунд Сиддарта Гаутамагийн үндэслэсэн шашин, гүн ухаан юм.
Түүх
Буддын шашин нь Ази тив, түүний дорно дахинаа үүсэж, дэлгэрэн тархаж дэлхийн энэ бүс нутгийн хүн ардын соёл иргэншлийн үндэс болон хөгжиж иржээ. Буддизм нь МЭӨ 6-4-р зууны үед эртний Энэтхэгт шрамана уламжлал хэлбэрээр үүсч, Ази тивийн ихэнх хэсэгт тархсан байна. Энэ бол Буддын шашинтнууд гэгддэг дэлхийн хүн амын 7 гаруй хувийг бүрдүүлдэг 550 сая гаруй дагагчтай, дэлхийн дөрөв дэх том шашин юм. Буддизм нь Буддагийн сургаал (МЭӨ 5-4-р зуунд амьдарч байсан Сиддарта Гаутама нэртэй) болон тэдгээрийн дараагийн философийн тайлбарт үндэслэсэн олон уламжлал, итгэл үнэмшил, оюун санааны зан үйлийг агуулж салбаралсан урсгалууд гарсан.
Буддын шашныг үндэслэгч Сиддарта Гаутама нь түүхт бие хүн байсан бөгөөд эртний Энэтхэг орны умар зүгт орших Шагж вангийн мэдлийн нутагт буюу одоогийн Балбын Лүмбинид хаан хөвгүүн болж мэндэлсэн гэж эртний түүх шаштирт тэмдэглэгдсэн байдаг. Тэрээр 29 нас хүртлээ хааны ордонд амьдран эхнэр хүүхэдтэй болсон хойноо амьдралыг судлах зорилго тавьжээ. Ийнхүү ордноос гарч 6 жил ууланд суун даяан хийн гэгээрч, хутагтын дүрийг олон "Хутагтын Дөрвөн Үнэн"-ий сургаалийг айлдсан нь Буддын гүн ухааны үндэслэл болсон байна.Тэрээр 45 жил өөрийн үзэл сургаалаа айлдасны эцэст 80 насандаа нирваан дүрийг олсон байдаг.
Ийнхүү Буддын гүн ухаан нь дэлхийн анхдагч гүн ухаан гэж зүй ёсоор тооцогддог бөгөөд философын олон урсгалын дэвсгэр болсон гэж үзэгддэг. Өнөө үед буддын шашин болон түүний гүн ухааны онолыг Ази тивийн олонхи орон, тухайлбал, Энэтхэг, Балба, Хятад, Бутан, Шри Ланка, Бирм, Лаос, Тайланд, Камбож, Вьетнам, Сингапур, Монгол, Япон, Солонгос зэрэг орны ард түмэн даган биширдгээс гадна сүүлийн жилүүдэд өрнөдийн орнуудад, тухайлбал, Америкийн Нэгдсэн Улс, Их Британи, Франц, Итали, Нидерланд зэрэг орнуудад буддын гүн ухаан судлал идэвхтэй явагдан, сонирхогчдын тоо ч нэмэгдсээр байна.
Буддын шашин Монголд
Буддын шашин Монголын Эзэнт гүрний үе буюу Юань Улсын үeд1182-1270 онуудад анх буддын гүн ухааны зохиолуудыг монгол хэлнээ орчуулах ажил эхэлсэн гэж тэмдэглэгдсэн байдаг. Үүнд сэтгэгч Саж Бандид Гунгаажалцан (1182-1251) Сахъяа ёсны номлолын судраас монгол хэлнээ хөрвүүлж байсан гэдэг. Энэ үеийн сэтгэгчид тухайлбал Чойжи-Одсэр (1214-1294), Дарамбал (1268-1283), Содномгалсан (1230-1296), Ролбийдорж (1340-1383) нарын Их хөлгөн судрын орчуулга болон тэдний өөрсдийн бичсэн тайлбар судрууд үе дамжин судлагдсаар байна. Сэтгэгч Чойжи-Одсэр гэхэд л 7-р зууны үеийн Энэтхэгийн сэтгэгч Шантидевагийн бичсэн "Boddhicaryavatara" хэмээх гүн ухааны бүтээлд зориулж 300 хуудас тайлбар судрыг бичсэн бөгөөд эл судрыг 1000 хувь хэвлэн түгээсэн байдаг. Мөн Дөрвөн мутарт Лхам бурхны түүх буюу "Mahakala Namo Stuti" судар мөн "Бурхан багшийн арван хоёр зохионгуй", "Manzushri Namo Samghiti" буюу Оюун ухааны дээд хэмээх судруудыг орчуулжээ.
Их орчуулагч Сэсрэв Сэнгэ Буддын сургааль "Алтангэрэл" хэмээх судрыг 1328 онд орчуулсан байдаг.
14-р зууны сүүл гэхэд Будон Ренчиндэв гэдэг хүн алдарт "Ганжуур, Данжуур"-ыг бүрэн эхээр нь цуглуулан Монголд оруулж ирсэн бөгөөд Лигдэн хааны (1592-1636) үед бүрэн орчуулж дууссан байна.
Буддын гүн ухаан нь ийнхүү үе дамжин судлагдсаар дөнгөж 14-р зууны сүүл гэхэд л гүн ухааны их хөлгөн судрууд бараг орчуулагдаж дууссан байна.
Буддын гүн ухаан бүр Хүннүгийн үе буюу нийтийн тооллын өмнөх Монголд нэвтэрч дэлгэрснээс хойш хөгжлийн 3 үе туулсан гэж үздэг. 17-р зууны үед амьдарч байсан Монголын Сүмбэ Хамба Ишбалжирын "Пагсам Чонсон" хэмээх бүтээл мөн Зава Дамдин гавжийн "Алтан Дэвтэр" хэмээх алдарт судруудад бичсэнээр энэ нь Буддизмын түрүү дэлгэрэлтийн үе гэж үздэг. Тухайлбал Нирун улсын үед Буддын шашин нь төрийн шашин байсан нь архeологийн олон олдвороор батлагддаг. Буддын шашны 3-р дэлгэрэлт нь олон нийтэд түгэн дэлгэрсэн бодитой он тоолол нь Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазарын хүүг Дарнатын анхдугаар хувилгаан гэж зарлаж Монголын шарын шашны тэргүүнээр өргөмжилсөн үеэс эхтэй.
Буддын шашны Монгол дахь дунд дэлгэрэлтийн үе буюу 13-14-р зууны үе, тухайлбал, Юань гүрний мөхөлийн өмнөхөн маш хүчтэй дэлгэрч, тухайн үед мөн ордны түшмэд язгууртнуудын хүрээнд тархсан бөгөөд Чойжи-Одсэр, Шаравсэнгэ тэргүүтэй нэрт эрдэмтэд төрөн гарч буддын гүн ухааны олон арван бүтээлээ туурвисан байдгаас "Буддизмын хос ёсны зарчим" хэмээх номлол нь тухайн үеийн монгол төрийн үндэс болж байсан байна.
Сургааль
Хутагтын дөрвөн үнэн
Хутагтын дөрвөн үнэнд нэг бүрчлэн тайлбар хийсэн байдгийг товчлон үзүүлбэл :
Зовлон үнэн - Хүн болон аливаа амьд бүхэн энэ ертөнцөд төрөн буй болсноос эхлэн зовлон эдэлнэ.
Зовлонгийн шалтгаан үнэн - Хүн амьтан амьдралынхаа бүх хугацаанд амьдралд шунан зовлонгийн шалтгааныг буй болгож байдаг.
Зовлонг гэтлэх нь үнэн - Сансарын хүрднээс гарвал зовлонгоос бүрмөсөн ангижран Нирван болно гэж үздэг.
Зовлонг гэтлэх арга зам үнэн - Зовлонгоос ангижрах Найман зөв зам
Найман мөрт зам
Найман зөв замаар явбал зовлонгоос ангижирч, нирван дүр олно гэж үздэг.
Зөв сэтгэхүй
Зөв санаа
Зөв яриа
Зөв үйлдэл
зөв амьдрал
Зөв зүтгэл
Зөв ойлголт
Зөв төвлөрөл
Үүнээс гадна хамгийн чухал ухагдахуун нь буддын шашны итгэл хэмээх ном юм.Уг сургааль нь буддын гүн ухааны бүх чухал сургаалиудыг багцлан хураасан байдаг.
Найман сахил
Бурханы шашинтан, лам хувраг хүний найман сахил хийгээд түүний ач тус:
1.Амьтны амь таслахыг цээрлэ. Ач тус нь: Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ нас урт, цог жавхаатай, өвчин эмгэггүй, эрүүл саруул болно.
2.Хулгай хийхийг цээрлэ. Ач тус нь: Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ төгс эдлэлийг эрхшээж, бусдад үл хорлогдоно.
3.Буруу хурьцлыг цээрлэ. Ач тус нь: Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ үзэсгэлэнт сайхан царай зүс, бие төрхтэй болж, сэрэл мэдрэхүйн эрхтэн нь бүрэн бүтэн байна.
4.Худал хэлэхийг цээрлэ. Ач тус нь: Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ бусдад хууртагдан мэхлэгдэхгүй, бусад хүмүүс хэлсэн бүхнийг нь хүндэтгэн сонсох болно.
5.Архи, согтууруулах ундаа, тамхи, хар тамхи зэрэг мансууруулагч хорт бодис хэрэглэхийг цээрлэ. Ач тус нь: Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ ой ухаан, санамж, сэрэхүй, мэдэрхүй сайтай , төгс билгүүнтэй болно.
6.Өндөр, өргөн ор суудалыг цээрлэ. Ач тус нь: Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ бусдад хүндлэгдэн магтагдаж, таатай ор дэвсгэртэй болж, таатай аялж зорчих унаатай болно.
7.Буруу цагт идээ, ундаа зооглохыг цээрлэ. Ач тус нь: Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ арвин их сайн ургац, жимс ногоо хураан авч, элдэв бэрхшээлгүйгээр идээ ундаа элбэг дэлбэг олдох болно.
8.Элдэв үнэртэн түрхэж, элдэв чимэг зүүлт зүүж, элдэв дуу бүжиг хийхийг цээрлэ. Ач тус нь: Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ анхилуун үнэртэй, гоо сайхан өнгө төрхтэй, өлзийт сайн бэлгэ найрагтай биетэй болно.Сайтар номхорсон бие, сэтгэлийг эрхшээж, Бурханы дээдийн номын дуу гаргана.
Мөн үзэх
Шашин
Гүн ухаан
Будда
Их Майдар цогцолбор
Эшлэл
Википедиа:Онцлох өгүүлэл
Буддын шашин
Дэлхийн шашин |
790 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80 | Улаанбаатар | Улаанбаатар ( улаганбагатур, улаан-баа-тар) нь Монгол Улсын нийслэл бөгөөд Монгол улсын цорын ганц саятан хот юм. 1992 оны шинэ нутаг дэвсгэрийн хуваариар үндсэн 6, дагуул 3, нийт 9 дүүрэгтэй, нутаг дэвсгэрийн хэмжээ 4,704.4 км2 газартай. 2021 оны эцсээр 1,649,172 хүн оршин сууж байна.
Улаанбаатар хот Монгол Улсын төв хэсэгт хуучнаар Алтан тэвшийн хөндий, өнөөгийнхөөр Туул-Сэлбийн гол бэлчир хөндийд, далайн түвшнээс дээш 1300-1350 метр өндөрт Богд хан, Сонгино хайрхан, Чингэлтэй уул, Баянзүрх дөрвөн уулаар хүрээлэгдэн оршдог.
1639 онд Ширээт цагаан нуурт Өндөр гэгээнийг залж орд өргөө боссоноор Улаанбаатар хотын өмнөх суурин байгуулагджээ. 1778 он хүртэл олон газар нүүдэллэж байгаад одоогийн байрлалдаа
тогтсон. Өмнө нь шашин, худалдааны төв байсан бол 1911 оноос улсын нийслэл болж, XX зуунд барилгажиж, аж үйлдвэржиж, XXI зуунд их хотын төрх бүрдэж байна. Улаанбаатар Монгол Улсын улс төр, эдийн засаг, соёл, технологийн төв юм.
Нэр
1639 онд Ширээт нуурын газар Занабазарыг шашны тэргүүнд өргөмжилж орд өргөө барьсан нь өргөжсөөр Улаанбаатар болжээ. Түүхэндээ хэдэн нэрийг үдсэн. 1639 оноос Өргөө (), 1651 оноос Номын хүрээ (), 1706 оноос Их хүрээ (), 1912 оноос Нийслэл хүрээ () хэмээж байгаад 1924 оноос хойш Улаанбаатар () гэв. XX зууны эхэнд Улаанбаатар хотыг Богдын хүрээ, Да хүрээ, Хүрээ () гэхэд ойлгодог байсан. Одоо үед хотын нэрийг УБ, Нийслэл, Хот гэж товчлон ярихад тодорхой танина.
Өрнө дахин дахь орнууд, түүний дотор оросууд 1924 он хүртэл Улаанбаатар хотыг Урга (Urga) (Өргөө гэсэн үгнээс) гэж нэрлэж байсан. 1925 оноос хойш Оросоор Улан-Батор (Ulan Bator) гэж нэрлэх болсон. Англи хэлэнд Ulan-Bator гэсэн хэлбэр түгээмэл хэрэглэгддэг байсан ч орчин цагт Ulaanbaatar гэсэн хэлбэр түгээмэл болж байна.
Түүх
Урьд үе
Монголын нууц товчоонд тэмдэглэснээр «12-р зууны хоёрдугаар хагаст Хэрэйд аймгийн удирдагч Ван ханы өргөө нь Туулын хар шугуй гэдэг газар байв» гэж тэмдэглэсэн нь одоогийн Улаанбаатар хот оршиж буй хөндийг гэж судлаачид таамагладаг.
Их Монгол Улсын анхны нийслэл Хархорум хот нь Орхон голын хөндийд цогцолсон ба Юань Улс нуран унасны дараа Мин улсын довтолгоонд хоёр удаа галдан шатаагдсан.
Түүнээс хойш монголчууд нэгдмэл байдалгүй болоод нүүдлийн иргэншилд бүрэн шилжиж, хот байгуулах завдалгүй дотоод, гадаадад тэмцэлдэн байлдацгааж байснаас үүдэн, амарлингуй байдлыг дэлгэрүүлэхээр 16-р зуунаас шарын шашинд сүсэглэснээр Монголд сүм хийдүүд баригдаж эхэлсэн юм. Ингэснээр Монголчуудын хот, хүрээ цогцлоох идэвх сэргэж, анхлан Абтай сайн хан Хар Хорум хотын бууринд Эрдэнэ зуу хийдийг босгожээ.
Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазарыг анхны Богд Жавзандамба хутагтаар өргөмжлөн 1639 онд өнөөгийн Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын нутагт орших Их Монгол уулын өвөр, Бага Монгол уулын ар бэлийн Ширээт цагаан нуурын хөвөөнд байгуулсан хожмоо “Шар бүсийн хот” хэмээн нэрлэгдэх болсон Өргөө нь өнөөгийн Улаанбаатарын үүслийн үндэс болсон.
Өргөө нь 1639-1778 онд Орхон, Тамир, Туул голуудын хөндий дагуу 28 удаа нүүдэллэсний эцэст 1778 онд одоогийн байгаа газар суурьшиж Их хүрээ нэртэй болжээ. Ингэж нүүлгэхдээ Эрдэнэ зуу хийдийн доторх мөнхийн галтай Баруун өргөөг нүүлгэн гаргаж Занабазарын өргөөтэй нэгдүүлж Ширээ цагаан нууранд аваачжээ. Баруун өргөө нь төрийн гал голомтын бэлгэдэл өргөө байжээ. Ингэж төр, шашны гол үнэт зүйлсийг нэгдүүлсэнээр нийслэл үүссэн гэж үздэг.
1756 онд анхны шашны сургууль болох "Цаниг" байгуулагдсан бөгөөд 1786 оноос манж амбанд Сэцэн хан, Түшээт хан хоёр аймгийг хариуцуулах болсон зэрэг олон шалтгаанаас Их хүрээ суурьших шаардлагатай болжээ. 1780-1870 оны хооронд 70 гаруй суурин сүм, дуган, ялангуяа өнөөгийн Гандантэгчэнлин хийд 1809 онд, Дамбадаржаалин хийд зэрэг баригджээ. 1861 онд Оросын консулын газар байгуулагджээ. Хүрээний хүн ам нэмэгдсээр 1910 онд 50 мянга гаруй болжээ.
Орчин үе
1911 оны 12 дугаар сард Богд Хаант Монгол Улс тунхаглагдаж, Нийслэл хүрээ нэртэй болсон. 1919 онд Сю Шүжанээр толгойлуулсан Хятад цэрэгт хот эзлэгдсэн ба 1921 оны 2-р сард Барон Унгернээр толгойлуулсан цагаан цэргүүд Хятад цэргээс хүрээг чөлөөлж, Богдыг дахин хаан ширээнд залсан бол 3-р сард Хиагт хотыг чөлөөлсөн Монгол-Зөвлөлтийн цэргүүд цагаантнуудыг 6-р сард цохин дутаалгаснаас хойш нийслэл нь гадаадын цэргийн түрэмгийллээс чөлөөлөгдсөн.
1924 оны Монгол Улсын анхны Үндсэн хуулиар Улаанбаатар нэртэй болсон байна. Социализмын үед болон голдуу Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа ЗХУ-ын тэтгэлэгтэйгээр хуучны гэр хороолол нь аажмаар байр орон сууцаар солигдож эхэлсэн. Наушки-Улаанбаатар-Замын-Үүдийн чиглэлийн замууд 1949, 1956 онуудад баригдсанаар өрнө, дорнотой төмөр замаар холбогдсон бөгөөд кинотеатр, жүжгийн театр, музей зэрэг олноор баригджээ. Харин нөгөө талаас 1930-аад оны сүүлчийн хэлмэгдүүлэлтийн дараа социализмын өмнөх үеийн сүм, хийдүүд устгагдсан байна.
Нэн орчин үе
1990 оны ардчилсан нийгэм, зах зээлийн эдийн засгийн төлөөх тэмцэл Улаанбаатарт өрнөжээ. Энэ тэмцлийн үр дүнд дэлхийд нээлттэй болсон явдлаас Улаанбаатар хот шинэ хөгжлийн үеэ эхлүүлжээ. Хөгжил, төвлөрөлийг дагаж нийслэлд хүн амын хэт төвлөрөл гаарч, сүүлийн 15 жилд хоёр дахин өсчээ. Өнөөдөр нийслэлд хүн ам ихэссэнээс гэр хороолол хүрээгээ улам тэлсээр байна. Мөн нийт Монгол улсын хүн амын 40% энд байгаагаас үүдэн олон нийгмийн, байгалийн, тээврийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч байна. Сүүлийн жилүүдэд шинэ барилга олноор баригдаж байгаа бөгөөд орон сууцны үнэ маш их өсөж байгаа.
Улаанбаатар хотын ирээдүйн төлөвлөлт нь Монгол улсын шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн төв болон хөгжих хэтийн хандлагатай байна.
Газар зүй
Улаанбаатар хот нь Хэнтийн нурууны урд үзүүр болох Баянзүрх, Богд хан, Сонгино хайрхан, Чингэлтэй хайрхан уулсаар зүүн, урд, баруун, хойд талаараа тус тус хүрээлэгдсэн бөгөөд Туул, Сэлбэ голуудын бэлчир хөндийд байрладаг. Дунджаар далайн түвшнээс дээш 1351 м өндөрт оршдог.
Нийт 4,704.4 км2 нутагтай.
Уур амьсгал
Улаанбаатар нь маш өндөр газарт, харьцангуй өндөр өргөрөгт, ямар ч эргээс хэдэн зуун километр зайтай оршдог зэрэг шалтгаанаас болж дэлхийн хамгийн хүйтэн нийслэлд тооцогддог. Жилийн дундаж температур нь -1.3 °C. Богино, дулаан зунтай бөгөөд урт, маш хүйтэн, хуурай өвөлтэй.
Жилийн дундаж хур тунадас нь 242.7 мм, дундаж чийгшилт нь 69%.
Улаанбаатар хотын хаврын улирал нь 5 сарын дунд хүртэл үргэлжлэх бөгөөд дунджаар 5°С, дулаахан өдрүүдтэйгээс гадна сэрүүхэн ч өдрүүдтэй. Мөн гэнэт цасан шуурга ч тавьдаг. Харин зуны улирал нь дунджаар 30°С дулаан, бороотой, зарим тохиолдолд гэнэтийн мөндөр ордог.
Намрын улиралд нарлаг налгар өдрүүд удаанаар үргэлжилдэг бөгөөд дундаж дулаан нь 7°С. Моддын навчис шарлаж, аажмаар хүйтрэн цас аажмаар орж хэлдэг.
Улаанбаатар хотод ихэвчлэн маш хүйтэн өвөл болдог. Дундаж температур нь -25°С хүрдэг. Хэдийгээр өвөлдөө их хүйтэн байх ч үүл багатай нарлаг өдрүүдтэй үе олон байна.
Засаг захиргаа
Улаанбаатар хот нь Монгол Улсын Нийслэл юм. Засаг захиргааны хувьд Баянзүрх, Баянгол, Сонгинохайрхан, Чингэлтэй, Сүхбаатар, Хан-Уул, Налайх, Багануур, Багахангай гэсэн 9 дүүрэгт хуваагддаг. Дүүрэг бүр нь хороодод хуваагдана. Налайх, Багануур, Багахангай гэсэн 3 дүүрэг нь хотын төвөөс алслагдсан байдаг.
Хотыг 4 жил тутамд хотынхоо нийт иргэдээс сонгогддог Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал удирдах бөгөөд Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал хотын даргын нэрийг дэвшүүлж Монгол Улсын Ерөнхий сайдад өргөн барьдаг бөгөөд Ерөнхий сайд бүрэн эрхийн хүрээнд хотын даргыг 4 жилийн хугацаатайгаар томилдог. Хотын дарга нь Улаанбаатар хотын нийт газар нутагт Монгол улсын хуулийг хэрэгжүүлдэг бөгөөд ИТХ-даа тайлагнадаг.
Нийслэлийн дүүргүүд
Дүүрэг нь нийслэлийн засаг захиргааны нэгж юм. Нийслэл.9 дүүрэгтэй бөгөөд тэдгээр нь цааш хороодод хуваагдана. Дүүрэг бүр нь Улсын Их Хурлын сонгуульд тойрог болдог.
Хүн ам зүй
Улаанбаатар хотын хүн ам нь 2014 оны байдлаар 1,324,000 бөгөөд нягтшил нь квадрат километр тутамд 300 хүн.
Нийт хотын хүн амын 67%-ийг 35-аас доош насны залуучууд эзэлдэг бөгөөд үүнээс 30% нь 16-аас доош насны хүүхдүүд байна.
Тээвэр
Олон улсын
Улаанбаатарт хотын баруун өмнөд хэсэгт, 18 км зайд орших Чингис хаан олон улсын нисэх буудал байрладаг. Энэ нисэх буудлаас үндэсний тээвэрлэгч МИАТ төрийн өмчит компани Токио, Сөүл, Берлин, Москва, Эрхүү, Бээжин, Хонконг хотууд руу нислэг үйлддэг. Мөн гадаадтай Монголын төмөр замаар Транс-Сибирийн төмөр зам, Хятадын төмөр замын сүлжээтэй Москва, Бээжинтэй холбогддог.
Хот дотор
Улаанбаатар хотын доторхи тээврийн үйлчилгээг Нийслэлийн Нийтийн тээврийн газар удирдан зохион байгуулдаг ба нийтийн тээврийн үйлчилгээ нь Үндсэн, Туслах, Буухиа, Хот орчмын, Такси гэсэн ангиллаар зохион байгуулагддаг.
Үйлчилгээнд троллейбус, автобус, рэйлбус, микробус, такси, дуобус зэрэг үйлчилдэг. Хотын тээврийн нэгэн онцлог нь хувийн машинтай иргэд хувиараа такси маягаар үйлчилэх явдал элбэг бөгөөд энэ нь бусад өөр улсын нийслэлд бараг ажиглагддаггүй онцлог үзэгдэл юм.
Холбоо шуудан
Улаанбаатар хотод анх 1919 онд телеграф холбоо байгуулагдаж олон улсын телеграфын сүлжээнд орсон тэрнээс өмнө энгийн цаасан хэлбрийн шуудан холбоо ажиллаж байв. 1924 онд Монголын Цахилгаан Холбооны газар үүсэн байгуулагдаж бүх шуудан харилцааг удирдаж нэгтгэсэн байна. 1995 онд анхны интернэт харилцааны Датаком ХХК-ий үйлчилгээгээр иргэдийн интернэт харилцааны эхлэл тавигдсан юм. Одоогоор Улаанбаатарт Монголын Цахилгаан ХК шугамын холбооны үйлчилгээг ба үүрэн утасны үйлчилгээг, Монгол Шуудан компани энгийн шуудангийн үйлчилгээг, 80 гаруй интернэт холболтын компаниуд, 4 үүрэн утасны хувийн компаниуд тус тус шуудан холбоо харилцааны үйлчилгээг хариуцаж байна. 2016 оны дундаас Улаанбаатарт 4G LTE гар утасны холбоо нэвтэрсэн нь хотын иргэдийг дэлхийн аль ч өндөр хөгжилтэй хотын адилаар өндөр хурдны интернэтээр хөдөлгөөнт байдлаар харилцах боломжийг олгосон байна.
Шинжлэх ухаан технологи
Орчин үед хувийн компаниуд ба их сургуулиуд Улаанбаатарт өөрсдийн ба гадны дэмжлэгтэй судалгаа туршилтуудыг эрчимтэй хөгжүүлж импортыг орлох бүтээгдхүүн үйлдвэрллийг эрчимтэй хөгжүүлж байна. Нарны зайн шинэ технологийн үйлдвэр, цахилгаан станцын системийн удирдлагыг дотооддоо бүрэн бүтээх ажилууд 2011-2013 онуудад хувийн компаниудын оролцоотойгоор амжилттай хийгдэж Монголын шинжлэх ухаан технологийн хөгжлийг дэлхийн түвшинд ойртуулсан алхмууд хийгдэж байна. Улаанбаатар дахь 100 орчим их дээд сургуулиуд нь судалгаа шинжилгээг хөгжүүлэх нийгэм эдийн засгийн дэвшлийг хангах гол түшиц болж төсөл хөгжүүлэлтийн ажилууд хийгдэж байна. 2013 оноос имбэдэд системийн үйлдвэрллийн эхний суурь Улаанбаатар дахь мэдээллийн технологийн салбарт тавигдлаа. 2016 оноос 4G гар утасны холболт Улаанбаатарт нээгдэснээс хойш технологийн шинэ дэвшил хотын оршин суугчидын мэдээлэл түргэн шуурхай авах боломж эрс сайжирч гар утсаараа телевиз үзэх зэрэг шинэ үйлчилгээ ба бусад техноллогийн инновацыг хотын орчинд бүрдүүлж байна.
Соёл урлаг
Улаанбаатар хотод соёл урлагийн шинэ хандлагууд үндэсний уламжлалын нөлөөгөөр Европын соёл урлагтай өвөрмөцөөр хослон хөгжиж байна. Дуу хөгжим, драм, балетийн олон арван жилийн өвөрмөц хосолсон хөгжил ба үндэсний гар урлалын олон зуун жилийн ур ухааны баялаг өв сан энэ хотод төвлөрдөг. Одоогоор Улаанбаатар хотод 70 гаруй соёл урлагийн байгууллага олон нийтэд үйлчилж байна.
Дэлгэмэл зураг
Үйлдвэрлэл
Энэ хотын нэг онцлог нь үндэсний хамгийн их үйлдвэрлэл үйлчилгээ төвлөрсөн бүс болдогт бөгөөд одоогоор 40000 орчим том жижиг компаниуд Монгол улсын Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 46%-ийг үйлдвэрлэж байна. Хотын бүсэд экологид хоргүй үйлдвэрллийг ихэсгэх ба хортой үйлдвэрллийг хотоос гаргах асуудал сүүлийн жилүүдэд хурцаар тавигдаж байна. Үүнд арьс боловсруулах үйлдвэрүүд нь УБ-ын бүсэд Туул голыг бохирдуулагч гол эх үүсвэр болж энэ талаар сайн эрс шийдэж чадахгүй байна.
Аялал жуулчлал
Улаанбаатар хот нь дэлхийд хосгүй үнэт үзмэртэй музейнууд, Буддын соёлын газрууд, хотын төв талбай болон хотын ойр орчмын аялал зугаалгын газруудтай. Сүүлийн үед олон үндэстний амтат хоолоор үйлчилдэг ресторанууд олноор нээгдсэн, мөн жуулчны байгууллагууд хотын аяллын хөтөлбөрт бүтээлчээр анхаарч байгаа нь Улаанбаатар хотод сонирхолтой аялал хийх боломжийг улам сайжруулж байна.
Aх дүү хотууд
2012 оны 11 сарын 13-ы байдлаар:
Москва
Эрхүү
ын Хөх хот
ын Чикаго
ын Денвер
ын Сөүл
ын Оакланд
ийн Анкара
ын Пёньян
Тайбэй
Хавана
Элст
ийн Газиентип
Алдартай хүмүүс
Улс төр, нийгмийн зүтгэлтэн
Дамдины Сүхбаатар
Амарын Тайван
Спортын алдартнууд
Отрядын Гүндэгмаа, 2008 оны олимпын буудлагын төрлийн мөнгөн медальт
Энхбатын Бадар-Ууган, 2008 оны олимпын боксын 56 кг-н жингийн аварга
Очирбатын Бурмаа
Цэдэвсүрэнгийн Мөнхзаяа, жүдогийн ДАШТ-ний хүрэл медальт
Цогбадрахын Мөнхзул, буудлагын спортын ААШТ-ний аварга
Пүрэвдоржийн Сэрдамба, 2008 оны олимпын боксын 48 кг-н жингийн мөнгөн медальт
Нямбаярын Төгсцогт
Очирбатын Насанбурмаа
Урлагийн алдартнууд
Д.Энхжаргал Монгол Улсын "СТА", Алдарт "Сirque Du Soleil"-ийн "O"Show дахь "Уран Нугараач"
Цэндийн Батчулуун, нэрт хөгжмийн удирдаач, МУАЖ, "Морин хуур" чуулгын даргаар ажиллаж байв.
Тангадын Мандир, зураач, түүхч
Болдын Сэргэлэн, балетчин, ДБЭТ-н даргаар ажиллаж байсан
Дуучид
Батмөнхийн Сарантуяа, МУГЖ, Зууны манлай эстрадын дуучин
Төмөрийн Ариунаа - МУГЖ
Б.Батчулуун, Никитон хамтлагийн ахлагч, СГЗ
Т.Бат-Оргил, монголын анхны кантри-рок дуучин
Хайдавын Төмөрбаатар, МУГЖ, Баянмонгол чуулга
Бавуудоржийн Тунгалаг, уртын болон нийтийн дуучин, МУГЖ Н.Ононы "Бүүвэйн дуу"-г сэргээн дуулжээ.
Хөгжмийн зохиолчид
Лувсанжамбын Мөрдорж
Б.Долгион, хөгжмийн зохиолч, СГЗ
Б.Ангирмаа, хөгжмийн зохиолч, продюссер
Жүжигчид, найруулагчид
Цэгмидийн Төмөрбаатар, МУГЖ
Цэгмидийн Төмөрхуяг, "Мөнх тэнгэрийн хүчин дор" киноны Сэнгүмд тогложээ.
Намсрайн Сувд, МУАЖ
Дамбын Батсүх тайз, дэлгэц, хошин урлагийн жүжигчин, циркийн алиалагч, акробатч
Балжиннямын Амарсайхан, Аравт кинонд тогложээ.
Намнангийн Наранбаатар, Төрийн соёрхолт найруулагч
Зураг
Мөн үзэх
Цахим холбоос
Албан ёсны
Улаанбаатар хотын албан ёсны цахим хуудас
Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын албан ёсны цахим хуудас
Хотын даргын албан ёсны цахим хуудас
Бусад
Улаанбаатар хотын газрын зураг
Улаанбаатар хотын гудамжийн нэрс
Эшлэл
Википедиа:Онцлох өгүүлэл
!
Монголын хот
Азийн нийслэл
Саятан хот
Монголын их сургуулийн хот
Монголын нийслэл
1639 онд байгуулагдсан |
798 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D0%B9%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3 | Архангай аймаг | Архангай аймаг нь Монгол Улсын 21 аймгийн нэг. Аймгийн төв нь Цэцэрлэг хот юм.
Газар зүй
Далайн төвшнөөс дээш дунджаар 2414 метр. Хамгийн өндөр цэг нь 3539 метр өндөр Харлагтайн сарьдаг уул. Хамгийн нам дор цэг нь 1290 метр өндөр Орхон Тамирын бэлчир юм. Хойд талаараа Хөвсгөл аймагтай, зүүн талаараа Булган аймагтай, өмнө талаараа Өвөрхангай аймагтай, баруун хойд талаараа Завхан аймагтай тус тус хиллэдэг.
Дийлэнхдээ ойт хээр, тал хээр нутагтай, баруун урдуур нь Хангайн нуруу, баруун хойгуур нь түүний салбар болох Тарвагатайн нуруу оршдог ба зүүн болон төв хэсгээр тэдгээрээс эх авсан Орхон, Хануй, Тамир, Чулуут зэрэг томоохон голууд урсдаг. Энэ нутаг нь жуулчлалын нэгэн чухал газар бөгөөд Өгий, Тэрхийн цагаан зэрэг нуур болон Хорго, Тайхар чулуу зэрэг галт уулархаг тогтцоороо олны анхаарлыг татдаг. Хамгийн өндөр цэг нь Хангайн нурууны Харлагтайн сарьдаг (3539 м) ба хамгийн нам цэг нь Орхон-Тамирын бэлчир (1290 м) болно.
Уур амьсгал
Цэцэрлэг хотод агаарын дундаж температур нь жилд 0.1 бөгөөд, өвөл 1-р сард -15.6 хэм хүйтэн, зун нь 7-р сард 14.7 хэм дулаан байдаг. Хангайн нуруу нь монгол орны хамгийн их тунадастай нутгийн нэг бөгөөд Цэцэрлэг хотод жилд дунджаар 344 мм тунадас унана. Салхины дундаж хурд нь 2.6 м/с бөгөөд хамгийн их салхитай байдаг 4-р сарын дундаж хурд нь 3.5 м/с юм.
Онцлог газар
Аймгийн нутгийн хойд хэсэг нь пермийн ба чулуун нүүрсний галавын боржин, баруун өмнөд хэсгээр нь элсэн чулуу тархжээ. Тамирын голд төмрийн хүдэр, Суман голын савд галт уулын чулуу, үнэт чулууны баялаг бий. Аймгийн газрын хөрс сайн судлагдаагүй боловч сүүлийн үед эрэл, хайгуулын ажил ихээр явагдаж байна.
Мөн Суваргахайрхан уул, Унтаа уул, Ямаат уул, Ноёнхангай уул, Хан Өндөр уул зэрэг сүрлэг уулстай. Эрдэнэмандал сумаас Хүннү гүрний үеийн Буган чулуу ихээр олддог. Мөн тухайн суманд Монголын эртний хаадын нэг болох Харуул хааны ордны туурь байдаг. Тамир, Орхон, Чулуут, Суман, Хануй, Хүнүй зэрэг том голууд оршдог. Хадат, Бор тал, Цагаан сүм, Мухар Хужирт, Бэлх ээрэг халуун хүйтэн рашаан олонтой. Архангай аймаг 2.1 сая малтай, үхрийн тоогоор 428 мянга буюу улсад тэргүүн байр эзэлдэг. Зүүн талын сумдад газар тариалан хөгжүүлж байна.
Ургамал, амьтан
Тус аймгийн нутагт 1700-гаад зүйлийн ургамал ургадгаас монгол алтан хундага, алтан гагнуур, вансэмбэрүү, бамбай, нохойн хошуу, царван, төллүүр, өргөст сарнай, таван салаа, ванжингарав, эрээгомбо, юмдүүжин, мягмансанжаа, хунчир, туйплан, шар, хөх дэгд, сөд өвс, говийн ганга, тарваган шийр, зүрхэн цэцэг, хурган чих, холтсон цэцэг, цагаан түрүү, чихэр өвс, хурган гоньд, эмийн багваахай, ягаан сэрдэг, цээнэ зэрэг эмчилгээний зориулалтаар ашиглагддаг ховор ургамлууд бий.
Аймгийн нийт нутгийн 15.7 хувийг ой мод, 75 хувийг бэлчээр, 1.5 хувийг тариалангийн талбай эзэлдэг. Хуайс, боролзгоно, торлог, яргай, чаргай, ясиль, балгана, монос, тавилгана, шар мод, далан хайлс, гацуур, жодоо, сөөгөн ба бургасан царам, шинэс, хуш, хус, нарс, зожир өвс, улиас, бургас зэрэг тавь гаруй төрлийн модлог, бутлаг ургамал ургадгийн зэрэгцээ бүүргэнэ, цээнэ, согоон чих, бадаан, поврон, нохойн хошууны навч зэрэг цайны ургамал элбэг билээ.
Аймгийн нутгийн зарим хэсэгт гичгэнэ, сонгино, халиар, халгай, тарна, гогод, бэрээх, мангир, хүнхээл, бандзоо, мөөг, ямаахай, зэрлэг жууцай, гоньд, хөмүүл, цагаан төмс, шар сэвэлгэнэ, цагаан сэвэлгэнэ, үхэр болон хурган мэхээр зэрэг хvнсний ургамал элбэг тохиолдоно.
Жимс, жимсгэний төрлөөс үхрийн нүд, үрэл, хар хад, аньс, нохойн хошууны үр, нэрс, өргөст тошлой, мойл, улаалзгана, дорнодын гүзээлзгэнэ, самар, долоогоно, тансаг үнэрт ургамлаас хонин болон ямаан арц, агь, ганга, даль, санхам, минжиннаваг зэрэг ургамлууд ургадаг.
Нар, хур хосолсон хавар, зуны дэлгэр сайхан улиралд удвал, жамъянмядаг, шар яргуй, хөх яргуй, сэржмядаг, улаалзай, алтанзул, сарнай, цээнийн ягаан, намуу, цагаан лавай, бэрцэцэг, багваахай цэцэг цаг цагаар солигдон цэцэглэх үеэр уул, тал, хөндий ягаан, цагаан, шар, цэнхэр өнгөөр солонгорон жигдэрч үнэхээр үзэсгэлэн төгөлдөр харагддаг билээ.
Аймгийн нутгийн зонхилох хэсэг уулын нугын хийгээд ойн саарал, элсэрхэг бор, хар, хар хүрэн хөрснөөс тогтоно.
Аргаль, янгир, шилүүс, буга, зэрлэг гахай зэрэг ан амьтнаар элбэг.
Түүх
1923 онд засаг захиргааны өөрчлөлт хийж Сайн ноён хан аймгийн суурин дээр Цэцэрлэгмандал уулын аймгийг байгуулжээ. 1931 онд 71 сум, 16 хошуутай байсан тус аймгийг 35 сумтай Архангай аймаг болгосон.
Хүн ам зүй
Архангай аймаг 2020 онд 94,254 хүнтэй байв. Нийт хүн амын 34.4 хувийг 0-16 насны хүүхдүүд, 33.9 хувийг 16-35 насны залуучууд, 5.6 хувийг 60-аас дээш насны хүн ам эзэлж байна. Үндсэндээ монгол үндэстэн. Халх ястан зонхилно.
Нутгийн хуваарь
Архангай аймаг 19 сум, түүний 99 багт хуваагддаг.
Алдартан
Эрдэмтэн
Д.Цэвээндорж, Археологийн хүрээлэнгийн захирал, доктор, профессор Хотонт сум
Лүнрэг Дандар - Дорно дахины анагаах ухаанд томоохон шинэчлэл хийсэн их оточ, Цахир сум
Бадрахын Жадамбаа - Шинжлэх ухааны доктор, Цахир сум
Очирбатын Чогний - Шинжлэх ухааны доктор, Цахир сум
Гүррагчаагийн Лхагваа - Шинжлэх ухааны доктор, Цахир сум
Дэлэгийн Сангаа - Шинжлэх ухааны доктор, Цахир сум
Мишиг-Очирын Цогбадрах - Шинжлэх ухааны доктор, Цахир сум
Равсалын Ринчинбазар - Шинжлэх ухааны доктор, Цахир сум
Лхамсүрэнгийн Гүрбазар - Доктор/Ph.D/, Цахир сум
Раднаасүмбэрэлийн Вандангомбо - Доктор/ Ph.D/, Цахир сум
Пүрэвбазарын Адъяасүрэн - Доктор/Ph.D/, Цахир сум
Ванчинсүрэнгийн Бямбаа - Доктор/Ph.D/, Цахир сум
Балданхүүгийн Шижээ - Доктор/Ph.D/, Цахир сум
Батаагийн Хээрийнбаатар - Доктор/Ph.D/, Цахир сум
Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж -Шинжлэх ухааны доктор, Цахир сум
Чимэддоржийн Даваадорж - Сурган хүмүүжүүлэх ухааны доктор, Эрдэнэмандал сум
Нацагдоржийн Цэрэнсодном - Эдийн засгийн ухааны доктор /Ph.D/, Эрдэнэмандал сум
Самбуугийн Цэрэн-Очир - Шинжлэх ухааны доктор, Эрдэнэмандал сум
Сэнгээгийн Гантулга - Хууль зүйн ухааны доктор (Ph.D), Ихтамир сум
Чагнаагийн Пүрэвдорж - шинжлэх ухааны доктор, профессор, Жаргалант сум
Дамдинжавын Даваадагва - Анагаах ухааны доктор, профессор, Өлзийт сум
Баднааванчин Насан-Очир - Сурган хүмүүжүүлэх ухааны доктор, Эрдэнэмандал сум
Төмөр-Очирын Идэрхангай - Түүхийн ухааны доктор (Ph.D), дэд профессор, Батцэнгэл сум
Гэндэнсүрэнгийн Ёндонгомбо-Техникийн ухааны доктор (Ph.D), Чулуут сум
Балдоржийн Сандагдорж - Доктор /Ph.D/ Хашаат сум
Цэргийн зүтгэлтэн
Рагчаагын Гүнчин-Иш - БНМАУ-ын ардын их хурлын депутат, хошууч генерал Хайрхан сум
Гэлэгдоржийн Дэмид - БНМАУ-ын анхны маршал, өрлөг жанжин, Их Тамир сум
Шагдарын Нацагдорж - Хошууч генерал, Цахир сум
Пунцагийн Пүрэвбазар - Бригадын генерал, Цахир сум
Лхамсүрэнгийн Лувсанпэрэнлэй - Хурандаа Тариат сум
Улсын цолтой бөхчүүд
Нацагийн Жамъян — даян аварга, гавъяат тамирчин, Цахир сум
Гэлэгжамцын Өсөхбаяр — дархан аварга, Батцэнгэл сум
Цэдэндоржийн Чимэд-Очир (1916-1985) — даян аварга, Хайрхан сум
Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба — Улсын аварга, Хашаат сум
Баатарын ТөрБат- Улсын арслан Жаргалант сум 1938 онд улсад түрүүлсэн
Далайн Жамц - Улсын арслан, Хотонт сум
Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва - Улсын
арслан, Булган сум
Нисэхийн" хэмээх Дашийн Лувсан (1925 оны нэгдүгээр сарын 1-нд төрсөн[1]) нь Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын уугуул, үндэсний бөхийн улсын заан юм. Хүү нь Монгол улсын гавъяат тамирчин, үндэсний бөхийн улсын начин Л.Энхбаяр болно.
Чагнаадоржийн Ганзориг - Улсын начин Булган сум
Дамбийн Рагчаа — Улсын гарьд, Булган сум
Мягмарын Бадарч - Улсын заан, Цэнхэр сум
Батсүхийн Зоригтбаатар -Улсын харцага, Батцэнгэл сум
Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ - Улсын арслан, Булган сум
Мишкагийн Батжаргал - Улсын харцага, Булган сум
Гэлэгжамцын Батбаяр — Улсын харцага, Батцэнгэл сум
Түмэнсанаагийн Мөнгөнцоож - Улсын харцага, Батцэнгэл сум
Гүсэмийн Жалаа - Улсын начин, Хашаат сум
Аймгийн цолтой бөхчүүд
Лувсансодовын Чимэд-Очир - Аймгийн арслан, Батцэнгэл сум
Гэндэнгийн Цэдэнбал - Аймгийн арслан, Өгийнуур сум
Дэмбэрэлийн Содномпил - Аймгийн арслан, Хайрхан сум
Даншигийн цолтой бөхчүүд
Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва - Даншигийн Дархан аварга, Булган сум
Бусад спорт
Соронзонболдын Батцэцэг — чөлөөт бөхийн дэлхийн аварга, Хашаат сум
Урлаг
Лэгшидийн Чуваамэд, Ардын зураач, УГЗ, Хашаат сум
Ванчинсүрэнгийн Оросоо - Гавьяат жүжигчин, Цахир сум
Өлзий-Утасын Баярмагнай, ЦДБЧ-н дуучин, МУАЖ
Дэндэвийн Чимэд-Осор, БНМАУ-н Ардын Жүжигчин
Гомбын Равдан, МУГЖ, Хашаат сум
Цэндийн Доржготов МУСГЗ, шог зураач, төрийн шагналт зохиолч, Хашаат сум
Соронзонболдын Батболд, Хүүхдийн элч уран бүтээлч, хөгжмийн зохиолч, Соёлын тэргүүний ажилтан, Багш, Батцэнгэл сум
Бусад
Л.Бямбадорж - адуучин, Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар, Цахир сум
М.Ганзориг - сансрын нисэгч, Цэцэрлэг сум
Даваагийн Жигжидсүрэн - Улсын аварга малчин, Цахир сум
Банзарын Хуягбаатар - Улсын аварга тууварчин, Цахир сум
Бадрахын Жадамбаа, Гавьяат багш, Цахир сум
Гончигын Халтархүү, Хөдөлмөрийн баатар, Цахир сум
Аюурын Дангаасүрэн, (1913-1978), хилийн цэргийн тасгийн бага дарга байсан ба тасгаас нь Дүгэрийн Гуулин, Энхийн Шийлэг нарын Монгол улсын баатрууд төрөн гарсан байна. А.Дангаасүрэн Халхын голын дайнд оролцон "Эх оронч цол", "Байлдааны гавьяаны улаан тугийн одон”, "Алтан гадас одон", "Халх голын ялалтын медаль", "Дотоод яамны хүндэт чекист” цол тэмдэг, "Чойбалсангийн мэргэн буудагч” медалиудаар шагнагджээ, Цахир сум
Төмөөний Зундуй, (1939-2001), алтан гадас одонт , улсын аварга малчин , улсын их хурлын депутат, Хайрхан сум
Данзангийн Цэрэнбатаа, Гавьяат барилгачин, Эрдэнэмандал сум
Жалбуугийн Шажинбат, Гавьяат барилгачин, Эрдэнэмандал сум
Мөн үзэх
Тайхар чулуу
Тамир гол
Орхон гол
Чулуут гол
Суман гол
Хануй гол
Хүнүй гол
Хөхсүмийн рашаан
Баатархан уул
Тэрхийн Цагаан нуур
Чойдогийн боргио
Цахим холбоос
Архангай аймгийн албан ёсны цахим хуудас
Архангай аймгийн ИТХ-ын цахим талбар
Эшлэл
Википедиа:Онцлох өгүүлэл
Монголын аймаг |
799 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%8F%D0%BD%D1%85%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D1%80%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3 | Баянхонгор аймаг | Баянхонгор — Монгол улсын аймаг. 1941 онд үүсэн байгуулагдсан.
116 мянган км² нутаг, 82 мянган хүнтэй. Засаг захиргааны төв — Баянхонгор (хот).
Газар зүй
Баянхонгор аймаг нь Монголын баруун өмнөд хэсэгт Хангайн нурууны өмнөх өндөрлөг, Говь Алтайн нурууны уулс, Алтайн өврийн говийг хамран говь хангайн бүсийг дамнан оршдог аймаг юм. Иймд нутаг нь уул тал хөндий хосолсон хэлбэр бүхий гадаргатай юм. Нутгийн хамгийн өндөр цэг нь Говь Алтайн нурууны оргил өргөгдсөн Их Богд уул бөгөөд хамгийн нам цэг нь Алтайн өвөр говьд өндөр юм. Зээрэнгийн хөндий, Номингийн говь зэрэг Алтайн өврийн их говиуд бий. Говь-Алтайн ууланд 1957 онд газар хүчтэй хөдөлж, Ихбогд, Баянцагааны араар 300 орчим км үргэлжилсэн их хагархай гарсан юм. Баянхонгор аймгийн нутагт чулуун нүүрс, алт, барилгын материал элбэг байдаг. Байдраг, Түй зэрэг томоохон гол мөрдтэй, Бөөнцагаан, Орог нуур, Хөх нуур зэрэг том нууруудтай. Мөн 95 хэм хүрдэг халуунтай Шаргалжуутын рашаан болон Өүхэг рашаан, Хүрэмт рашаан, Халиут рашаан, Өргөөтийн рашаан гэж сайн рашаанууд бий. Баянхонгор аймгийн нутгийн хойд хэсэгт уулын хар шороон ба нутгийн хөрс, дунд хэсгээр нь тал хээрийн хүрэн хөрс, урд хэсгээр нь говийн саарал хөрс тархжээ.
Уур амьсгал
Баянхонгор аймагт агаарын дундаж температур нь жилд -0.7° бөгөөд 1 сард -18.4° хүйтэн, 7 сард 15° дулаан болдог. Жилд дунджаар 216.3 мм тунадас унана. Агаарын даралтын дундаж нь 1 сард 812 мм, 7 сард 808.5 мм байна. Салхины хурд жилийн дундажаар 3.1 м/с бөгөөд хамгийн их салхитай, 5 сард 3.9 м/с хүрнэ.
Амьтан ургамал
Нутгийн хойд хэсэгт ойт хээрийн ургамал, дунд ба урд хэсгээр нь хээрийн говийн ургамал тархжээ. Гоёо, цулхир, вансэмбэрүү, лидэр, алтан гагнуур зэрэг ховор ургамал бий. Баянхонгор аймгийн нутагт манай орны байгалийн энэ гурван бүсэд оршдог амьтад тарвага, үнэг, чоно, ирвэс, аргаль, бор гөрөөс гээд бараг цөм байх бөгөөд дэлхийд нэн ховордсон мазаалай гэх амьтан цөөн тоогоор оршиж байна.
Хүн ам зүй
Баянхонгор аймаг 2020 оны байдлаар хүн ам 87,993 байна. Үндсэндээ монгол үндэстэн.
Нутгийн хуваарь
Баянхонгор аймаг 20 суманд хуваагдана. Цааш 105 баг болно. үо
Алдартан
Шинжлэх ухаан
Барнасангийн Пүрэвсүрэн - Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Академич, 2021 оны Дэлхийн шилдэг эрдэмтэн, Химийн шинжлэх ухааны Доктор, Профессор
Спорт
Шагдарын Чанрав — бөх, бөх тайлбарлагч, Хүрээмарал сум
Цэдэндамбын Нацагдорж (1944) — чөлөөт бөх
Пунцагийн Сүхбат (1964-) — бөх, Баян-Овоо сум (Баянхонгор)
Зундуйн Дэлгэрдалай(1956) --- бөх, Дэлхийн самбо бөхийн 1 алт, 4 мөнгө, 4 хүрэл
Мөнхбатын Уранцэцэг — жүдо бөхийн анхны эмэгтэй дэлхийн аварга, Баян-Овоо сум (Баянхонгор)
Пүрэвийн Нямжанцан — Улсын начин
Доржсүрэнгийн Нямхүү (1972-) — бөх, Улсын начин, самбо, жүдо, үндэсний бөхийн дасгалжуулагч багш, Хүрээмарал сум
Дэлээбазарын Сүхбат — бөх, Улсын начин, Баянлиг сум
Лхамдэмидийн Оломбаяр - Монгол улсын алдарт уяач, Баянлиг сум
Урлаг
Баатарын Санжид (1928-1998) — зураач
Сэндэнжавын Дулам (1950) - Эрдэмтэн, багш
Д.Отгонжаргал — СТА, "VOICE" хамтлагийн дуучин
Гончигийн Бирваа (1916-2006) — хөгжмийн зохиолч, Эрдэнэцогт сум
Сэмбийн Гончигсумлаа (1915-1991) — хөгжмийн зохиолч, Өлзийт сум (Баянхонгор)
Чойжилжавын Лхамсүрэн (1917-1979) — яруу найрагч, Баацагаан сум
Тангадын Галсан (1932) — зохиолч, Заг сум
Дүгэрсүрэнгийн Лхамхүү ( 1935-2000) МУСТА, Жүжигчин Бөмбөгөр сум (Баянхонгор)
Бирваагийн Мөнхдорж — МУАЖ, Улсын драмын эрдмийн театрын ерөнхий найруулагч, Эрдэнэцогт сум
Гончигийн Дашхүү (1948-2001) - Хошин урлагийн нэрт жүжигчин, Богд сум
Гэндэндоржийн Цэрэндондог — зураач
Данзангийн Нямаа (1957-) — зохиолч, Баян-Овоо сум (Баянхонгор)
Догмидын Сосорбарам (1958-) — жүжигчин, Баян-Овоо сум (Баянхонгор)
Магсаржаламын Баярмагнай — жүжигчин, Маск продакшн
Базарын Банзрагч - хөгжимийн зохиолч төв халхын алдарт морин хуурч
Нийгэм
Яндагийн Нямдорж (1956) - Хүн судлаач, АНУ-ын Кейс Вестерн Резервийн их сургуулийн доктор (Баян-Өндөр сум)
Гомбожавын Занданшатар (1970) - Төр нийгмийн зүтгэлтэн, УИХ-ын дарга (Баацагаан сум)
Эрэндоо Дамба (1921-1991) Монгол Улсын анхны Гавьяат Усжуулагч
Шадавын Лувсанвандан (1910-1983) — хэл шинжээч
Дэнсмаагийн Дүнгэрдорж (1942-) — эмч, багш
Дамдинжавын Гомбожав (1934) - Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, Галуут сум
Гомбын Манхан (1938) - Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар,Баянцагаан сум
Нянцаннямын Алтанхуяг (1960)- Монгол Улсын төрийн соёрхолт, Галуут сум
Цэвэлийн Шагдарсүрэн (1944) - Монгол Улсын төрийн соёрхолт, Галуут сум
Ядамжавын Цэвэл (1902-1984) — Алдарт "Ногоон толь"-ийг зохиогч, эрдэмтэн, Галуут сум
Доржсүрэнгийн Нямдорж, (1973) -ОХУ-ын Москва хотод ЗХАБ-ыг хангах чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалсан, Хүрээмарал сум
Зундуйн Дэлгэрдалай (1956) — Монгол Улсын гавьяат тамирчин, Галуут сум
Цэдэндамбын Бат-Эрдэнэ (1960) — Монгол Улсын гавьяат холбоочин, Галуут сум
Жамъянгийн Батбаяр (1947) — Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэвтрүүлэгч
Данзангийн Баяраа (1949) — Монгол Улсын гавьяат эмч
Дандардоржийн Өлзий (1935) — Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Халхын туульч
Цэрэндоржийн Лувсанвандан (1935-1994) - Монгол Улсын гавьяат тээвэрчин, Богд сум
Бүдхүүгийн Хуушаан (1947) — Монгол Улсын гавьяат багш
Шархүүгийн Чимгээ (1963) — Монгол Улсын гавьяат багш
Цамбажавын Шарав (1954) — Монгол Улсын гавьяат малчин
Цэвэлийн Шагдарсүрэн (1944) — Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан
Бямбажавын Пүрэв - Очир (1947 - 2015) Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн. Хэл шинжлэлч. Доктор. Профессор
Чүлтэмийн Бизъяа (1938) — Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, зураач
Пүрэвийн Сэмнээ(1942-2014)-Монгол улсын хошой аварга малчин, "Алтан төл"-ийн эзэн шагналт
Пүрэвжалын Очир /1949 он/ Монгол Улсын гавьяат уурхайчин
Баасангийн Сундуйжав /1949 он/ Монгол улсын аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан Баацагаан сум
Халтмаагийн Баттулга - (1963) Төр нийгмийн зүтгэлтэн, Монгол улсын тав дахь Ерөнхийлөгч (Баянцагаан сум)
Цахим холбоос
Баянхонгор аймгийн албан ёсны цахим хуудас
Эшлэл
Монголын аймаг |
802 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%8C%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3 | Дорноговь аймаг | Дорноговь (монгол бичгээр – дорунагоби) аймаг нь Монгол Улсын зүүн аймаг бөгөөд 1931 онд байгуулагдсан. 2017 оны эцсээр 14 сум, 64 баг, 68606 хүн амтай бөгөөд олон хүн амын тоо хурдацтай нэмэгдэж байгаа юм. Аймгийн төв Сайншанд сум нь улсын нийслэл Улаанбаатар хотоос 450км-т оршдог. Дорноговь аймаг Монгол орны зүүн өмнөд хязгаарт Өмнөговь, Дундговь, Говьсүмбэр, Хэнтий, Сүхбаатар аймгуудтай хил залган оршдог. БНХАУ-тай 600 км- урт газраар хиллэдэг. Хойд, урд хоёр гүрнийг холбосон, төвийн бүсийн хөгжлийн гол тэнхлэг болсон төмөр зам дайран өнгөрдөг. Энэ замын дагуу тус аймгийн бүх сумын 42,8 хувь, хүн амын 61 хувь нь оршин сууж байна.
Хүн ам
Дорноговь аймагт 2017 оны эцсийн байдлаар 20844 өрхөд 68606 хүн ам оршин суудаг бөгөөд 1 кв.км нутаг дэвсгэрт 1.5 хүн ногдож байна. Тэдний 61 хувь нь Сайншанд хотод, 15.2 хувь нь сумын төвд, 24.2 хувь нь хөдөөд оршин суудаг. Хүн амын 48,7 хувь нь эрэгтэйчүүд, 51,3 хувь нь эмэгтэйчүүд байна. Нэг өрхөд дунджаар 3,4 хүн ногддог. Нийт 19,7 мянган ажиллагсад байгаа нь ажил эрхэлж байгаа нэг хүнд 2,6 хүн ноогдож байна. Хүн амын амьжиргааны түвшний үзүүлэлтээр тус аймаг улсын дунджаас дээгүүр байдаг. Нийт өрхийн 15.2 хувь, хүн амын 19,6 хувь нь амьжиргааны доод түвшинээс доогуур орлоготой амьдарч байна. Ажилгүйдлийн түвшин 2.6% байгаа юм.
Газар зүй
Дорноговь аймгийн нутаг бүхэлдээ говийн бүсэд багтдаг боловч өмнөд хэсэг нь говь, хойд хэсэг нь говь, хээр хосолсон нутаг юм.
Дорноговь аймаг нь Монголын зүүн өмнөд хэсгийн талархаг гадаргатай хэсэгт оршдог. Гэхдээ энд Хутаг уул (1436 м), Оцол, Сансар, Их Багадулаан, Аргалант, Хан Баянзүрх хайрхан (1031 м) зэрэг уулууд бий, Нутгийн дундуур зүүн хойшоо баруун урагшаа их хотгор газар үргэлжилнэ. Аймгийн нутаг далайн түвшнээс дээш дунджаар 952 метрт оршино. Газар нутгийн хамгийн өндөр цэг далайн түвшнээс дээш 1436 метр өргөгдсөн Хутаг уул/Хөвсгөл сум/, хамгийн нам цэг нь далайн түвшнээс дээш 700 метр өргөгдсөн Далантүрүүгийн говь/Улаанбадрах сум/ юм.
Дорноговь аймгийн нутагт том гол мөрөн, нуур байхгүй, харин газар доорхи усны их нөөц бий. Халзан уул, Бусийн Чулууны, Толь булгийн зэрэг рашаан устай. Нутгийн ихэнхэд говийн бор хөрс тархсан бөгөөд элс нилээд байдаг.
Захын цэгүүд
Хойд талын цэг - Зүүн уртрагийн 11000410511, хойд өргөргийн 4603715511 солбицолд орших Хүйтний хүрэн овоо
Урд талын цэг - Зүүн уртрагийн 10805012511, хойд өргөргийн 4202314311 солбицолд орших Сулинхээр уулБаруун талын цэг - Зүүн уртрагийн 10703911511, хойд өргөргийн 4401815611 солбицолд орших Шинэ усЗүүн талын цэг - Зүүн уртрагийн 11105715011, хойд өргөргийн 4304413011 солбицолд орших Уяа дамбын хоёр овоо
Нутгийн онцлог
-Чингис хааны төрийн их цагаан сүлдний дагуул 8 тугийн нэг бага цагаан тугийг хааны удмын тайж нар үе залгамжлан тахиж ирсний дотор Мэргэн ван Гүршихийн эзэмшилд, тус аймгийн Хөвсгөл сумын нутагт Хутаг уул, Авдрантай уулын зүүн талд байх Сүлдэн хөх толгойд тахиж байжээ.
-Дорноговь аймаг нь өнөөгийн соёлт хүн төрөлхтний мөнхийн бүтээл болох ноён хутагт Данзанравжаагийн шашин, түүх, бичиг, соёлын өв дурсгалыг хадгалж үлдсэн юм. Ноён хутагт 1803 онд Түшээт хан аймгийн Мэргэн вангийн хошууны нутаг Шувуун шанд хэмээх газарт ядуу ард Дулдуйтын хүү болон төрж, хожим нь шашин төрийн зүтгэлтэн, гүн ухаантан, зохиолч, яруу найрагч, найруулагч, зураач, эм баригч, ая зохиогч, соён гэгээрүүлэгч хэмээн олноо алдаршиж, нэгэн биед багтаж ядсан их авьяас билэг, нэгэн хүн дааж ядсан өндөр их нэр хүндийн эзэн болсон юм. Тэрээр иргэний уянгын 500 орчим шүлэг, яруу найраг, 120 гаруй дууны ая дан, 50 орчим сүм хийдийг цогцлоон бүтээж, уран зураг, сийлбэр, жүжгийн зэрэг урлагийн бүхий л хэлбэрийг говь нутагтаа хөгжүүлсэн шашин, түүх, бичиг, соёлын аугаа их өв дурсгалыг үлдээсэн соён гэгээрүүлэгч байлаа.
-Түшээт хан аймгийн Говь мэргэн вангийн хошууны нутаг Цавгийн ам, Эрдэнэ овоо, Үүдийн ус орчимд 1906 оноос жижиг суурин үүсгэж, хилийн цэрэг суулгаж, телефон утасны хороо, гаалийн хэсэг ажиллуулж эхэлснээр өнөөгийн Замын-Үүдийн шав тавигджээ. Тэр цагаас хойш Замын-Үүд нь улам өргөжиж Монгол улсын эдийн засаг, бараа эргэлтийн үндсэн ачааг үүрч, өмнөд хөрштэй харилцах үүд хаалга болж байгаа бөгөөд одоо тус сумын нутагт эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулах ажил эхлээд байна.
-Хилийн Замын-Үүд, Хангийн боомтууд нь Монгол Улсын эдийн засаг, бараа эргэлтийн үндсэн ачааг үүрч, өмнөд хөрштэй харилцах үүд хаалга болж байна.
-1944 оны мичин жилийн зуднаар олон мянган адуун сүргийг хил дээр тогтоон барьсан гавьяат үйлсийг бүтээгсэд манай аймгийнхныг “Их говийн зоригтнууд” хэмээх хүндэт алдарт хүргэсэн билээ.
-Халхын голд Японы түрэмгийлэгчдийг бут цохих тулалдаанд тус аймгийн эрэлхэг хөвгүүд оролцож, аугаа их Эх орны дайнд Зөвлөлтийн ард түмэн ялалт байгуулахад агт морь, эд хөрөнгө, сэтгэл санааны дэмжлэг үзүүлж, ялалтыг хамтдаа байгуулсан юм.
-1954 онд жилдээ 50 мянган тонн нефть үйлдвэрлэх хүчин чадалтай Зүүнбаяны нефтийн үйлдвэр, 1956 онд Улаанбаатар-Замын-Үүдийн 700 гаруй км төмөр зам ашиглалтанд орсон, жонш олборлох уулын гурван үйлдвэр үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн зэрэг нь тус аймгийн төдийгүй Монгол улсын хөгжил дэвшилд түүхэн үүрэг гүйцэтгэх эдийн засгийн томоохон ололтууд байлаа.-Дорноговь аймаг мах, ноос, түүхий эд бэлтгэх ажлыг сайн зохион байгуулж, улсад тэргүүн байр эзэлсэн тул Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн тогтоолоор 1942 онд Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор, 1974 онд Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн зарлигаар мөн Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор тус тус шагнагдсан байна.
Түүх
Дорноговь аймаг ХI, ХII зууны үеийн Монголын эзэнт гүрний үед Онгуд аймаг, Манжийн ноёрхлын үед Түшээт хан болон Сэцэн хаан аймаг, Автономит төрийн үед Богд хаан уулын аймагт багтаж байжээ. Чингис хааны төрийн 8 хөлт их цагаан сүлдний дагуул 8 тугийн нэг, бага цагаан тугийг одоогийн Хөвсгөл сумын нутаг Сүлдэн хөх толгойд тахиж байсан түүхтэй. Говийн догшин ноён хутагт Данзанравжаа шашин, түүх, бичиг, соёлын аугаа их өв дурсгалыг үлдээсэн юм. Иргэний уянгын 500 орчим шүлэг, яруу найраг бичиж, 120 гаруй дууны үг аяыг зохиож,50 орчим сүм хийдийн барилгын зургийг зурж, бариулсан болон уран зураг, сийлбэр, жүжгийн зэрэг урлагийн бүхий л хэлбэрийг говь нутагт хөгжүүлсэн гавьяат үйлстэн байлаа.
Эртнээс нааш хилийн хаалга болсон Замын-Үүдээс Чойрыг дамжин их Хүрээ ордог гүнж зам, Чуулалт хаалгаас Улиастай ордог харчин буухиа өртөөний зам гэж хоёр их зам тус аймгийн нутгаар дайран гардаг байв. Энэ нь гадаад худалдаа, соёл нэвтрэх зам болж байсан юм. 1911 онд Монголчууд Манжийн эсрэг тэмцэлдээ ялж, олноо өргөгдсөн Богд хаант Монгол Улсыг байгуулахад Мэргэн вангийн хошуу нэрийг сэргээн тогтоосон байна. 1921 оны Ардын хувьсгалын дараагаар Монголын ард түмэн улс төр, нийгэм, эдийн засаг, соёлын амьдралд шинэ шинэ өөрчлөлт хийж, амжилт олж, хөгжил дэвшлийн замд орсон юм. Орон нутгийн засаг захиргааны зохион байгуулалтыг шинэчлэн, аймаг байгуулах шийдвэрийг 1930 онд Улсын Бага хурлын Тэргүүлэгчид, Засгийн Газар шийдвэрлэж, улмаар 1931 онд Дорноговь аймгийг байгуулснаар тус аймгийн шинэ үеийн түүх эхэлсэн билээ.
Байгаль, цаг агаар
Тус аймаг бүхэлдээ говийн бүсэд хамаардаг, говь хээр хосолсон нутагтай. Эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай, зуны улиралд +41 хэм хүртэл халж, өвлийн улиралд -40 хэм хүртэл хүйтэрдэг. Салхины дундаж хурд 4,2-4,6 м/сек, зарим үед 35 м/сек хүртэл ширүүсэх тохиолдол бий. Цаг агаарын тааламжгүй нөлөөлөл болох хүчтэй цасан ба шороон шуурга, ган, зудын аюул цөөн бус удаа тохиодог, сүүлийн жилүүдийн хуурайшилтын улмаас цөлжилтийн явц хурдасч байна. Говийн эмзэг байгалийг нөхөн сэргээх боломж хязгаарлагдмал. Гадаргын усны нөөц бараг үгүйгээс гүний усыг татаж ахуй амьдрал болон мал аж ахуй, газар тариалангийн үйлдвэрлэлд ашигладаг.
Аж үйлдвэр, тээвэр
Гадаргад нь кайнозойн эриний хурдас их тархсан бөгөөд хайлуур жоншны орд олонтой. Зэс молибден (цагаан суварга), чулуун нүүрс (Алагтогоо), төмөр (Чандмань уул) болон барилгын түүхий эдийн баялаг нөөц бий. Хайлуур, жонш олборлох уурхай байдаг.
Дорноговь аймгийн нутгаар төмөр зам нэвтрэн єнгөрөх бөгөөд Сайншанд хот нь манай орны төмөр замын чухал зангилаа юм. Дорноговь аймгийн Замын-Үүд нь Монголоос Хятад руу гарах хилийн том боомт юм. 2016 оноос Ханги боомт байнгын ажиллагаанд орсон.
Боловсрол, соёл, эрүүл мэнд
Дорноговь аймагт Ерөнхий боловсролын 5 сургууль, 17 дотуур байр, 21 цэцэрлэг, эрүүл мэндийн 72 байгууллага, Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв, Төмөр замын мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн төв зэрэг эрүүл мэнд, боловсролын байгууллага үйл ажиллагаагаа явуулдаг.
Соён гэгээрүүлэгч Данзанравжаагийн нэрэмжит "Саранхөхөө" театр, Хүүхдийн ордон, Залуучуудын хөгжлийн төв, Иргэдийн хөгжил төв, Усан спорт сургалтын төв, Нийтийн номын сан, Орон нутгийн судлах музей, Ноён хутагт Данзанравжаагийн музей, "Миний нутаг" фм 101.5 радио, Бизнес радио 93.1, DTV телевиз,DSB телевиз Өнөөгийн Дорноговь, Дорноговийн шуудан сонин зэрэг соёл мэдээллийн байгууллагууд үйл ажиллагаагаа явуулж байна.
Ургамал амьтан
Хар сүүлт, хулан, янгир, аргаль зэрэг ховор ан амьтан элбэг.
Алдартнууд
Улсын баатар
Дашийн Данзанваанчиг
Хөдөлмөрийн баатар
Наваантаяагийн Цэвэл (Үхэрчин)
Сэргэлэнгийн Чимэддорж (Тэмээчин)
Одсүрэнгийн Мажиг (Адуучин)
Дарамын Даваасамбуу (Сум, нэгдлийн дарга)
Насангийн Хүрээт (Тэмээчин)
Чимэдийн Дүгэрээ (Эх баригч, бага эмч)
Эдэвийн Батсүх (Усжуулагч)
Гомбосүрэнгийн Очирбат (Барилгачин)
Сэвжидийн Сүхбаатар (Бүжиг дэглээч)
Ардын Жүжигчин
Цэрэндуламын Сэвжид
Цэндийн Батчулуун
Данзанваанчигийн Ухнаа
Ардын Зураач
Лувсангийн Гаваа
Ардын Уран Зохиолч
Балжирын Догмид
Улсын гавьяат
Лувсангийн Нацагдорж (Байгаль орчны гавьяат ажилтан)
Данзанваанчигийн Ухнаа (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн)
Майдарын Дорж (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн)
Доржийн Банди (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн)
Лувсандоржийн Буянхишигт(Гавьяат жүжигчин)
Доржийн Алтантуяа(Гавьяат жүжигчин)
Гунгаагийн Зоригт (Гавьяат жүжигчин)
Лувсанжамцын Нарантуяа (Гавьяат жүжигчин)
Жамбалын Ёндонжамц (Гавьяат жүжигчин)
Лодонгийн Ухнаа /Бүжиг дэглээч/
Дугарын Гүрдорж (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн)
Гэнэнгийн Цэрэн (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн)
Дамбадоогийн Нацагдорж (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн)
Цэдэвийн Баатаржав (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн)
Цэдэнгийн Жамсран (Шинжлэх ухаан)
Мижидийн Юндэн (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн)
Дамжингийн Нямхүү (багш)
Сугирын Цэрэндэжид (эмч)
Хайргын Жамбал (хуульч)
Балжирын Хэнмэдэх (Эмч)
Гэндэнгийн Амгалан (Эмч)
Чойрогийн Отгонбаяр (Багш)
Зундуйн Алтангэрэл (Соёлын гавьяат зүтгэлтэн)
Ч.Дугуйцагаан (Багш)
У.Доёд (Багш)
Ренчингийн Энхтайван (Малчин)
Батдоржийн Бадарч (Багш)
Цэрэнхүүгийн Шаравдорж (Хуульч)
Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар (Сэтгүүлч), СГЗ
Лувсангийн Одончимэд (Соёлын гавьяат зүтгэлтэн)
Балжирын Догмид (Соёлын гавьяат зүтгэлтэн)
Галсангийн Жамьян (Соёлын гавьяат зүтгэлтэн)
Сэвжидийн Сүхбаатар (Соёлын гавьяат зүтгэлтэн)
Авидын Шартолгой (Соёлын гавьяат зүтгэлтэн)
Спортын алдартнууд
Өлзийбаярын Дүүрэнбаяр, 2014 оны жүдогийн залуучуудын ДАШТ-ний +100 кг-н аварга, Замын-Үүд сум
Болормаагийн Ууганхүү, 2016 оны Риогийн Паралимпын хүрэл медальт тамирчин
Олны танил хүмүүс
Улсын их хурлын гишүүд
Данзандаржаагийн Туяа
Цэндийн Монгол
Яйчилын Батсуурь
Жамъянсүрэнгийн Батсуурь
Төмөртогоогийн Энхтүвшин
Борхүүгийн Дэлгэрсайхан
Дэд бүтэц
Төмөр замын урт: 531 км
Сайншанд-Замын-Үүд 232 км
Сайншанд-Чойр 189 км
Сайншанд-Зүүнбаян 50 км
Айраг-Бор-Өндөр 60км
Тавантолгой-Зүүнбаян-Сайншанд-Баруун-Урт-Чойбалсан 1100 км төмөр зам баригдахаар болж, эхний ажлууд нь хийгдэж эхэлсэн.
Авто зам
2014 онд Чойр-Сайншанд-Замын-Үүдийн 432 км урт сайн чанарын хатуу хучилттай зам ашиглалтанд орсон.
Сайншанд-Зүүнбаян-Хөвсгөл-Ханги боомтын 260 км хатуу хучилттай авто замын зураг, төсөв хийгдээд байна.
Агаарын зам
Улаанбаатар-Бээжин чиглэл дайран өнгөрдөг.
Олон улсын онгоц буух боломжтой нөөц аэродромтой.
Цахилгаан хангамж
Чойр-Айраг-Сайншанд-Замын-Үүд 110 кВСайншанд-Зүүнбаян 35 кВ,
Томоохон
Барилга
- "ТОБЭМ" ХХК
Орд газрууд
- Улаанбадрах сумын Дулаан уулын ураны орд, Францын "Арeво" групп
- Мандах сумын Цагаан суваргын зэс молибдены орд, "МАК" ХХК
- Хатанбулаг сумын Элстэйн төмрийн хүдрийн орд, “Мон-Лаа” ХХК
- Даланжаргалан сумын Элдэвийн нүүрсний орд, "МАК" ХХК
- Өргөн сумын шохой чулуу, цеолитын орд, цементийн үйлдвэр “Сэнж сант” ХХК
Жонш- Монросцветмет нэгдлийн уулын үйлдвэр Өргөн, Айраг, Даланжаргалан суманд ажиллаж Монгол улсын жоншны 30 хувийг үйлдвэрлэж байна.
- Даланжаргалан суманд “Кэйвин инвест” ХХК 98 хүртэл хувийн агуулгатай жонш баяжуулан Америк, Япон улсад экспортолдог.
- Айраг суманд БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай “Янтай уул” ХХК жонш баяжуулан экспортолж байна.
- Эрдэнэ суманд “Коммод” ХХК жоншны хайгуул, олзворлолт хийж байна.
Газрын тос
1. “Доншен газрын тос /Монгол/” ХХК 97-р талбай2. “Golden sea petrolium" ХХК Тариач XV3. “DWM" ХХК, “Манас гоби” ХХК Цагаан элс XIII, Зүүнбаян XIV4. "Шунхлай энержи" ХХК Сулин хээр XXIII5. "Сансарын геологи хайгуул" ХХК Төхөм хойд Х6. “Зон Хэн Юу Тиан” ХХК Галба XI
“Доншен Монгол” ХХК нь Зүүнбаянд 2003 оноос газрын тосны хайгуул явуулж байна. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээнд заагдсан хайгуулын 5314 кв талбайд жилд 600 мянга орчим баррель түүхий нефть олборлож, экпортолж байна. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний нөхцөл ёсоор эрэл хайгуулын үе шат 2010 онд дуусах бөгөөд үүнээс хойш олборлолтын үйл ажиллагааг эхлүүлэхээр төлөвлөгдсөн.
Хөгжлийн тулгуур салбар
1. Ашигт малтмал
- Газрын тос
-Зэс молибден
- Жонш
- Нүүрс
- Уран
- Бусад
2. Боловсруулах үйлдвэр
- Нефть
-Хими
- Кокс
-Хий
- Зэс
- Төмөр
3. Хүний хөгжил
- Техник, технологийн их сургууль байгуулах
- Мэргэжилтэй ажилчин бэлтгэх сургуулийг өргөтгөх
- Зам барилга, техникийн чиглэлээр түргэвчилсэн сургалт зохион байгуулах
- Анагаах ухааны коллежийн статусыг дээшлүүлэх
4. Хөдөө аж ахуй
- Мал аж ахуй
- Газар тариалан
5. Аялал жуулчлал
-Тур оператор, жуулчны бааз
- Аялал жуулчлалын үйлчилгээний шинэ бүтээгдэхүүн
- Бэлэг дурсгал /ЖДҮ/
Сумд
Айраг сум
Алтанширээ сум
Даланжаргалан сум
Дэлгэрэх сум
Замын-Үүд сум
Иххэт сум
Мандах сум
Өргөн сум
Сайхандулаан сум
Сайншанд сум
Улаанбадрах сум
Хатанбулаг сум
Хөвсгөл сум
Эрдэнэ сум
Цахим холбоос
Дорноговь аймгийн албан ёсны цахим хуудас
Дорноговь аймгийн хараат бус мэдээллийн портал цахим хуудас
Эшлэл
Википедиа:Онцлох өгүүлэл
Монголын аймаг
! |
803 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B4%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3 | Дорнод аймаг | Дорнод (монгол бичгээр – дорунаду) — Монгол Улсын аймаг.
Ерөнхий
Дорнод аймаг 1931 онд байгуулагджээ. 1941 оноос Хорлоогийн Чойбалсангийн алдраар "Чойбалсан аймаг" гэж нэрлэгдэж байгаад 1963 оноос эргэн "Дорнод" хэмээн нэрлэгдэх болжээ. Газар нутгийн хэмжээ - 123,597 км². Хүн амын тоо - 74,200 (2007 оны эцсийн байдлаар). Засаг захиргааны төв - Чойбалсан хот. Аймгийн нутаг засаг захиргааны хувьд 14 суманд хуваагддаг.
Газар зүй
Дорнод аймаг Монгол Улсын хамгийн зүүн талд оршдог. Хэрэглээний бүсчлэлээр зүүн бүст хамаарна. Умард талаараа ОХУ (Өвөр Байгалын хязгаар), дорнод талаараа БНХАУ (ӨМӨЗО-ы Хөлөнбуйр, Хянган, Шилийн гол) гэх хоёр улстай хил залгана. Улс дотор Сүхбаатар, Хэнтий хоёр аймагтай хаяална. Тэгш тал газар зонхилно. Тус аймгийн нутагт байх Хөх нуурын хотгор (д.т.д. 560 метр) Монгол орны хамгийн нам дор газар гэгддэг.
Дунд палеозой, Юра, Цэрдийн галавын чулуулаг болон дөрөвдөгчийн неогены хурдас их тархжээ. Хэрлэн, Онон, Улз, Халх зэрэг гол урсаж, Буйр, Хөх, Галуут, Яхь зэрэг нуур долгиотдог. Цагаан хүндийн, Утаатминчүүр, Эрээн, Цагаанчулуут, Дайхар зэрэг рашаан бий.
Сумд
Дорнод аймгийн нутаг засаг захиргааны хувьд дээд түвшинд 14 сум, дэд түвшинд 63 багт хуваагддаг. Дорнод аймгийн хүн амын тоо 2000 онд 75,373 байсан бол 2010 оны тооллогоор нийт хүн ам 69,552 болж буурчээ. Үүн дотор МУ-д оршин суугаа МУ-ын харьяат иргэн 68589, МУ-д оршин суугаа гадаадын харьяат болон харьяалалгүй хүн ам 284, гадаадад суугаа Дорнод аймаг, МУ-ын харьяат иргэн 679 бүртгэгджээ.
* - Аймгийн төв Чойбалсан хот багтана.
Ан амьтан, ургамал
Аймгийн нутгийн ихэнхээр хээрийн хүрэн хөрс голлох бөгөөд хойд ба бүр зүүн өмнөд захаар нь нугын хүрэн хөрс тархжээ. Хээрийн өвслөг ургамал ихтэй, манай орны хадлан бэлчээрийн хамгийн их нөөцтэй аймаг юм. Халиун буга, цагаан зээр, монгол тарвага зэрэг ан амьтан элбэгтэй.
Аж үйлдвэр
Мал аж ахуй, газар тариалан голлон хөгжүүлсэн бөгөөд барилгын материал, хүнсний үйлдвэр хөгжүүлсэн. Аймгийн төв Чойбалсан хот нь төмөр замын цэг бөгөөд энд зүүн аймгуудад үйлчилдэг дамжлага бааз ажилладаг. Дорнод аймагт ОХУ руу гарах хилийн боомт Эрээнцав, Ямалах боомт Чулуунхороот суманд, Ульхан боомт Баян-Уул сумын нутагт, Хятад улс руу гарах Хавиргын боомт Чойбалсан суманд, Баянхошууны болон Өвдөгийн боомтууд Халхгол суманд тус тус бий. Давс, нүүрс (Адуун чулуу), холимог металл, газрын тос, уран, барилгын материал зэрэг ашигт малтмалтай.
Цахим холбоос
Дорнод аймгийн албан ёсны цахим хуудас
Эшлэл
Википедиа:Онцлох өгүүлэл
Монголын аймаг |
804 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D0%BD%D0%B4%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%8C%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3 | Дундговь аймаг | Дундговь (монгол бичгээр – думдагоби) нь Монгол улсын говийн бүсийн аймаг юм. Дундговь аймаг нь Засаг захиргааны хувьд 15 сум, 66 багтай, 7469,0 мянган га нутаг дэвсгэртэй, газар нутгийн хэмжээгээр Монгол улсын нутаг дэвсгэрийн 4,5%-ийг эзэлдэг, аймгийн төв Мандалговь нь нийслэл Улаанбаатар хотоос 265 км-т байрладаг, Төв, Говьсүмбэр, Дорноговь, Өмнөговь, Өвөрхангай аймгуудтай хиллэдэг.
Дуу хуур, гүүний айраг, хонины махны чанараараа улсдаа алдартай. Улсын дунджаар малтай нэг өрхөд ногдох малын тоогоор эхний байруудад ордог. Байгалийн эрдэс түүхий эдийн багагүй нөөцтэйн дотор улсын хэмжээний судлагдсан хүрэн нүүрсний нөөцийн 58,0 хувь, гөлтгөнийн 32,3 хувь, эрдэс будгийн 53,4 хувь нь манай аймагт байна. Аймгийн төв болон бүх сумын төв эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээнд холбогдсон, үүрэн телефоны сүлжээтэй. Нийслэлд ойр учир бага зардлаар говь тал хээр, түүний үзэсгэлэнт байгалийг үзэх боломжтой. Энэ утгаараа аялагчдын тоо жил бүр өсөж байна. Жилд нартай өдрийн тоо харьцангуй олон, салхины хурд их учир нар, салхины эрчим хүчийг ашиглах өргөн боломжтой.
Сайхан-Овоо сумын нутагт Өгөдэй хааны өвөлжөө, Буган чулуун хөшөө, Замбага хайрхан уулын хүннүгийн үеийн булш, дундад зууны үед холбогдох шаазан хотын туурь, Гурвансайхан сумын нутаг Ярх уулын хуучин чулуун зэвсгийн бууц суурин, дарханы газар, хүрэл зэвсэг үйлдвэрлэлийн дурсгал, Дэлгэрхангай суманд Өгөдэй хааны нас эцэслэсэн газар, Адаацаг сумын Сүм хөх бүрдэд их хаадын намаржаа, Өлзийт сумын Дэл уулын хадны зураг, Дэлгэрийн Чойрын хийд, Эрдэнэдалай сумын сангийн далай хийдийн Цогчин дугана, дөрвөлжин булш, хиргисүүрийн дурсгалууд, эртний төрт улсуудын үед холбогдох булш бунхан, эртний бэхлэлт, цайз хэрэм зэрэг олон мянган жилийн турш хүмүүсийн аж төрж ирснийг илтгэх түүх соёлын үл хөдлөх дурсгалт зүйлсээр нэн арвин.
Эртний далайн ёроолын үлдэц бүхий Цагаан суварга, Морин толгойн цав, Өөш манхан зэрэг өвөрмөц тогтоцтой байгалийн шавар цав элсэн манхан, Их газрын чулуу, Бага газрын чулуу зэрэг боржин чулуун уул, заг, хайлаасан төгөл, Олдох, Гурван төгрөг, Эргэнэг, Хаяа, Нэмнээ, Номгон, Хайрхан, Загийн ус зэрэг үзэсгэлэнт газруудтай.
Аймгийнхаа ард иргэдийн ахуй амьдралын хэвшил, уламжлал, байгалийн онцлог давуу тал, нөөц бололцоотой уялдуулан улсдаа “Дуу хуурын өлгий нутаг” хэмээн алдаршсан дуу хуур, эртний түүхэнд мөртэй үзэсгэлэнт Дундговь нутгийн аялал жуулчлал, гүүний айраг, ингэний хоормог, мах, хүрэн нүүрсний үйлдвэрлэлийг аймгийн брэндээр тодорхойлон бүс нутгийн төдийгүй улсын хэмжээнд эдгээр брэнд бүтээгдэхүүний үйлчилгээг бий болгож улмаар зарим бүтээгдэхүүнийг экспортод гаргах бодлого барин ажиллаж байна.
Түүх
Дундговь аймаг нь 1941 онд Өмнөговь аймгаас 8 сум, Дорноговь аймгаас 3 сум, Төв аймгаас 7 сум тус тус шилжүүлэн 18 сумтайгаар одоогийн Өлзийт сумын нутаг Ембүү дэрсэнэ ус гэдэг газар Шарангад аймаг нэртэйгээр байгуулагджээ. 1942 онд аймгийн нэрийг Дундговь хэмээн өөрчилж аймгийн төв одоогийн оршин байгаа Зоогийн Хар овооны энгэрт суурьшсан байна.
"Дундговь" нэрийн учир
Улсын бага хурлын тэргүүлэгчид тус аймгийг анх Шарангад нэртэйгээр байгуулах шийдвэр гаргаснаа төдхөн өөрчилж “Дундговь” хэмээн нэрлэхээр тогтоожээ. Энэ нь аливаа оноосон нэр хэн бүхэнд ойлгомжтой утга тодорхой байх шаардлагыг харгалзсаных аж. Шинээр байгуулагдаж буй аймгийн сумдын олонх нь Өмнөговь, Дорноговь аймгаас шилжиж байгаа говийн сум, энэ хоёр аймгийн нутгийн хойд хэсгээс таслагдаж буй говь тал, хээр талын заагт орших их говь ч биш, жинхэнэ хээр тал ч биш, цайдам хээр, говирхуу тал хосолсон нутагтай, ард түмэн нь говь нутгийнхны аж төрлийн хэвшилтэй зэргээс үүдэн дунд зэргийн говь гэсэн утгаар “Дундговь” гэж нэрлэсэн нь оносон хэрэг болжээ.
Харин анх нэрлэсэн Шарангад нь хаа хол түгэж олны мэдэх болоогүй, чухамдаа тэрүүхэн хавийнхан нь мэдэх төдий газар усны нэр бөгөөд өдгөө Луус, Хулд сумын заагт оршино.
Газар зүй
Дундговь аймаг нь Монгол улсын нутгийн төв хэсэгт талархаг нутагт говь хээрийн бүсийн зааг дээр оршдог. Нутгийн хамгийн өндөр цэг нь 1926 м өндөр, Дэлгэрхангай уул юм. Мөн Их, Бага газрын чулуу зэрэг уулс бий. Нутгийн хойд хэсэгт дээд палеозойн хурдас, өмнөд хэсгээр нь цэрдийн ба кайнозойн хурдас тархжээ. Дундговь аймгийн нутагт Онгийн голоос өөр том гол, нуур байхгүй. Тогоогийн, Дүүрэн Харганын, Олгой нуурын зэрэг рашаан бий.
Уур амьсгал
Аймгийн нутаг дэвсгэрийг уур амьсгалын хувьд хуурай, сэрүүн, уулын хээрийн муж (Эрдэнэдалайн хойд хэсэг, Адаацаг, Дэлгэрцогт, Дэрэнгийн хойд хэсэг), нэн хуурай дулаавтар, цөлөрхөг хээрийн муж (/Дэлгэрхангай, Хулд, Луус, Гурвансайхан, Өндөршил сумын хойд хэсэг, Сайхан-Овоо, Сайнцагаан, Говь-Угтаал, Цагаандэлгэр, Баянжаргалан сумдын нутаг), нэн хуурай дулаан, цөлөрхөг хээрийн муж (Дэлгэрхангай, Хулд, Гурвансайхан сумдын урд хэсэг, Өлзийт сумын нутаг) гэж 3 хуваадаг.
Агаарын температурын дундаж хэмжээ өвлийн сард – 16-19 хэм, зуны сард +17-21 хэм, жилд орох хур тундасны хэмжээ 95-150 мм.
Амьтан ургамал
Нутгийн хойд ба төв хэсгээр хээрийн хар хүрэн, цайвар хүрэн хөрс, өмнөд хэсгээр нь говийн саарал хөрс тархжээ. Нутгийн хойд ба дунд хэсгээр хээрийн өвслөг ургамал, урд хэсгээр нь говийн ургамал ургана. Хар сүүлт, цагаан зээр, тарвага зэрэг ан амьтан амьдардаг.
Нутгийн уулархаг газраар нь ирвэс, шилүүс, чоно, аргал, янгир нүүдэллэн амьдардаг байна.
Хүн ам зүй
Статистик мэдээ
Дундговь аймгийн хүн амын тоо болон Улсын хэмжээнд эзлэх байр жилийн эцсийн байдлаар. ("Статистикийн мэдээллийн нэгдсэн сан"-аас)
1944 онд 27,582 хүн, улсын хэмжээнд 16-р байр
1956 онд 24,297 хүн, улсын хэмжээнд 18-р байр
1969 онд 30,706 хүн, улсын хэмжээнд 18-р байр
1979 онд 39,078 хүн, улсын хэмжээнд 19-р байр
1989 онд 49,320 хүн, улсын хэмжээнд 20-р байр
1999 онд 51,517 хүн, улсын хэмжээнд 19-р байр
2009 онд 40,776 хүн, улсын хэмжээнд 21-р байр
2019 онд 47,104 хүн, улсын хэмжээнд 21-р байр
Алдартнууд
Дундговь аймгаас төрөн гарсан уран бүтээлчид багш нар гээд олон олон алдартнууд төрөн гарсан билээ.
Монгол улсын Баатар
Улсын баатар Жигмэдийн Сэрээтэр (1922)
Хөдөлмөрийн баатар, тракторч-комбайнч Доржийн Баттөр (1961)
Хөдөлмөрийн баатар, малчин Жигмэдийн Жагварал (1968)
Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт, Ардын Жүжигчин, XX зууны манлай уртын дууч Н.Норовбанзад,
Гавьяат жүжигчин (1961), Ардын жүжигчин (1977), Хөдөлмөрийн баатар (2006) Гонгорын Хайдав
Монгол улсын Төрийн соёрхолт
Төрийн шагналт (1975), Ардын уран зохиолч (1997) Сормууниршийн Дашдооров
Урлагийн гавъяат зүтгэлтэн (1971), Төрийн шагналт (1985) кино зураглаач Ойдовын Уртнасан
Төрийн шагналт, зохиолч Дарма Батбаяр (1998)
Монгол улсын Ардын цолтон
Гавьяат жүжигчин (1961), Ардын жүжигчин (1977), Хөдөлмөрийн баатар (2006) Гонгорын Хайдав
Төрийн шагналт (1975), Ардын уран зохиолч (1997) Сормууниршийн Дашдооров
Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн (1964), Ардын зураач Цэрэнжавын Доржпалам
Монгол улсын Ардын Багш Д.Төмөр,
Монгол улсын Ардын Жүжигчин А.Дашпэлжээ
Монгол Улсын Ардын жүжигчин А.Нэргүй,Н.Норовбанзадын анхны шавь
Монгол улсын Гавьяатнууд
Гавьяат алдарт зохиолч, яруу найрагч Сономбалжирын Буяннэмэх (1935)
Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн (1964), Ардын зураач Цэрэнжавын Доржпалам
Хүний гавьяат эмч Будын Хас (1971 - Ардын зураач Ц. Доржпаламын төрсөн ах)
Гавьяат жүжигчин, балетчин Юндэндоогийн Цэрмаа (1973)
Гавьяат жүжигчин, дуурийн дууч Пүрэвийн Цэвэлсүрэн (1976 - Ардын элч киноны Ариунаа)
Гавьяат жүжигчин, дуурийн дууч, туслах найруулагч Гонгорын Батсүх (1976 - Морьтой ч болоосой киноны Гончиг)
Гавьяат жүжигчин, дуучин Жавзмаагийн Нансалмаа (1990 - Морины)
Гавьяат жүжигчин, алиалагч Дамбын Батсүх (1996 - Циркийн)
Гавьяат тээвэрчин Юндэнгийн Идэрчулуун (2004 - Монголын төмөр замын ахмад ажилтан)
Гавьяат жүжигчин Цэндийн Цэнд-Аюуш (2008 - Нийслэл хүү киноны Ягаан Гажид)
Гавьяат жүжигчин, уртын дууч Сосорбурамын Цогтсайхан (2016)
Гавьяат малын эмч Шархүүгийн Цэрэндорж (2010)
Ерөөлч магтаалч Бархасын Эрдэнэбаатар
Гавьяат жүжигчин, дуучин Цэрэнгийн Чулуунцэцэг
Гавьяат жүжигчин, дуучин,Адилбишийн Дүнжмаа
Монголын улсын хамгийн олон ромбо, энгэрийн тэмдэг цуглуулсан,Найдангийн Батсүх
Монгол улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Найдансүрэнгийн Дариймаа
Төр нийгмийн нэрт зүтгэлтнүүд
Их бичгийн түшмэл, Зохиолч, яруу найрагч, Дипломатч, Улсын Хэвлэлийн Төв Газрын дарга, Өөлд овогт Будын Чимид (1900-1961)
Соёл
Дундговь аймаг дуу хуурын өлгий нутаг гэгддэг.
Эдийн засаг
Дундговь аймаг нь 2020 оны эцсийн байдлаар 14212 өрхийн 47.104 мянган хүн амтай. Аймгийн суурин хүн ам нь насны бүтцийн хувьд ерөнхийдөө залуу хэвээр байгаа ба 0- 14 насны хүүхэд 30.3 хувь, 15-64 насны хүн ам 64.4 хувь, 65, түүнээс дээш насны хүн ам 5.3 хувь эзэлж байна.
Хөдөлмөрийн насны 100 хүнд ногдох тэжээлгэгч хүн амын тоо 55.2 байна. Хүн ам зүйн ачаалал 2020 онд 2010 оноос 2.9 пунктээр буурсан байна. Хүн ам зүйн цонх үеийг ашиглан урт хугацааны бодлого, хөтөлбөрийг боловсруулах, хэрэгжүүлэх, ялангуяа ажлын байрыг нэмэгдүүлэх чиглэлд анхаарснаар улс орны нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд хүн ам зүйн хүчин зүйл эергээр нөлөөлөх юм.
Малын тоо 3,741,1. ДНБ-ний өсөлт 16,8%. Ажилгүйдлийн түвшин 4,9. Хэрэглээний үнийн индекс 107,4 хувьтай байна..
Дэд бүтэц
Дундговь аймаг нь эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээнд холбогдсон. Цахилгаан хангамж бүрэн шийдэгдсэн. Холбоо харилцаа мен сайн хөгжсөн. Хоёр сумаас бусад нь шилэн кабельд холбогдоход бэлэн болсон. Даланзадгад болон Улаанбаатар хотуудтай хатуу хучилттай авто замаар шууд холбогдсон. Энэ замын дагуу Дэлгэрцогт, Сайнцагаан, Луус, Хулд сумд байрлах ба Дэрэн, Дэлгэрхангай сумдын төв цаашид холбогдоход хамгийн ойр юм. Одоо Мандалговь - Чойр чиглэлийн авто замыг барих нь эдийн засгийн чухал ач холбогдолтой. Говь-Угтаал, Цагаандэлгэр, Баянжаргалан, Гурвансайхан сумд аймгийн төв болон Улаанбаатартай холбогдоно. Эрдэнэдалай сумын Цагаан-Овоогоос Луус хүртэл зам тавих ирээдүй бий. Ингэснээр хамгийн захын гурван сум Сайхан-Овоо, Өлзийт, Өндөршилээс бусад нь замтай болох бодит боломж ойрхон байна.
Аж үйлдвэр
Дундговьд барилгын материалын, хүнсний үйлдвэрүүд байдаг.
Чулуун нүүрс (Хүйтэнхонгор, Тэвш, Элгэн говь, Өвдөгхудаг, Сүүл-Өндөр), төмрийн хүдэр (Эрээн), гөлтгөнө (Таргат), Шохойн чулуу (Цахиурт), Шатдаг занар (Өвдөгхоолойн хошуу, Баянжаргалант), хайлуур жонш, барилгын материал зэрэг ашигт малтмал бий.
Засаг захиргаа болон төрийн бодлого
Аймгийн Дарга, Засаг дарга нар
1942 ондоо Зоогийн Хар овооны энгэрт 40-өөд гэртэй нүүж ирсэн. Аймгийн дарга нь аймгийн Бага Хурлын Дарга, амйгийн Хөдөлмөрчдын Бага Хурлын Дарга, амгийн Хөдөлмөрчдын Бага хурлын Тэрггүүлэгчдийн дарга, аймгийн Хөдөлмөрчдийн Хурлын Депутатуудын Хурлын Гүйцэтгэх Захиргааны Дарга, 1990 оноос аймгийн Ардын Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга, 1992 оноос хойш аймгийн Засаг дарга гэж нэрлэж иржээ. Аймаг байгуулагдсанаас хойш өдгөө хүртэл дараах хүмүүс аймгийн засаг даргаар алба хашиж ирлээ.
Чимидийн Мижид: 1942 оны 1-р сарын 9 нд томилогдож, 1942 оны 2-р сарын 9 нд өөр ажилд томилогдсон Ч.Мижид Түшээт вангийн хошуу, одоогийн Эрдэнэдалай сумын нутагт малчны гэр бүлд 1905 онд төржээ.
Дооровын Дашзэгвэ: 1942 оны 2-р сарын 9 нөөс 1942 оны 7-р сард Түшээт вангийн хошуу, одоогийн Луус сумын нутагт Үйзэн суварга гэдэг газар малчны гэр бүлд 1893 онд мэндэлжээ.
Маналжавын Дамдинсүрэн: 1942 оны 7-р сараас, 1948 оны 11-р сард 1901 онд одоогийн Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын нутаг төржээ
Долгорын Чогсом: 1948 оны 11-р сараас 1954 оны 7-р сар хүртэл Хэнтий аймгийн Биндэр сумын сумын уугуул иргэн.
Цэндийн Адьяа: 1954 оны 7-р сараас 1957 оны 5-р сард тус аймгийн даргаар ажилласан. 1922 онд Өмнөговь аймгийн Ханхонгор сумын нутаг Таван хөөвөр гэдэг газар малчны гэр бүлд төрсөн.
Занданбалын Жигжид: 1957 оны 5-р сараас 1962 оны 5-р сард ажилласан энэ хүн 1917 онд Өмнөговь амйгийн Манлай сумын нутагт малчны гэр бүлд төржээ.
Тойвгоогийн Наранхүү: 1962 оны 5-р сараас 1966 оны 5-р сарын хооронд ажилласан. 1934 онд Өмнөговь аймгийн Номгон сумын нутагт малчны гэр бүлд төржээ.
Ваанжилын Жигмэд: 1966 оны 5-р сараас 1970 оны 10-р сард ажилласан. Өмнөговь аймгийн Мандал-Овоо суманд 1919 онд малчны гэр бүлд төрсөн.
Дэндэвийн Ойдов: 1970 оны 11-р сараас 1977 оны 5-р сард ажилласан. Сэцэн ваны хошуу, Цагаандэлгэр сумын нутагт Хүрээтийн гурван шовх гэдэг газар малчны гэр бүлд 1922 онд төрсөн.
Готовын Чингэл: 1977 оны 5-р сараас 1979 оны 7-р сарын ажилласан. Увс аймгийн Туруун суманд малчны гэр бүлд 1940 онд төржээ.
Дамдины Гомбожав: 1979 оны 7-р сараас 1980 12-р сард ажилласан. Ховд аймгийн Мөнххайрхан сумын нутагт Боорж гэдэг газар 1926 онд малчны гэр бүлд төржээ.
Балжинхүүгийн Дамдинсүрэн: Тус аймгийн 12 дахь даргаар хамгийн олон жил буюу 1980 оны 12-р сараас 1990 оны 4-р сард ажилласан. Завхан аймгийн Завханмандал суманд малчны гэр бүлд 1944 онд төржээ.
Зундуйн Жанжаадорж: 1990 оны 4-р сараас 1992 оны 9-р сард ажилласан. 1940 онд Өмнөговь аймгийн Манлай сумын нутагт малчны гэр бүлд төрсөн.
Норпилийн Чагнаа: 1992-1996 онд ажилласан. Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын нутагт малчны гэр бүлд 1939 онд төрсөн.
Жамбын Хүүхэнбаатар: 1996 оны 11-р сараас 2000 оны 10-р сард ажилласан. Мандалговь хотод 1949 онд ажилчны гэр бүлд төрсөн.
Жанчивдоржийн Адьяа: 2000 оны 10-р сараас 2004 оны 10-р сад ажилласан. Дундговь аймгийн Өндөршил суманд 1948 онд төрсөн.
Шоотонгийн Төрбат: 2004 оны 10-р сараас 2010 онд ажилласан . Дундговь аймгийн Луус суманд 1963 онд төрсөн.
Дамбабазарын Чандмань: 2010-2012 онд ажилласан.
Сумъяагийн Сүхбаатар: 2012-2014 онд ажилласан.
Сандагийн Од-Эрдэнэ: 2014-2016 онд ажилласан.
Оргын Бат-Эрдэнэ: 2016 - 2020 онд ажилласан.
Цагаанхүүгийн Мөнхбат: 2020 оны 12 сарын 1-ээс аймгийн Засаг даргаар ажиллаж байна.
Сумд
Адаацаг сум
Баянжаргалан сум
Говь-Угтаал сум
Гурвансайхан сум
Дэлгэрхангай сум
Дэлгэрцогт сум
Дэрэн сум
Луус сум
Өлзийт сум
Өндөршил сум
Сайхан-Овоо сум
Сайнцагаан сум
Хулд сум
Цагаандэлгэр сум
Эрдэнэдалай сум
Сүлд, бэлгэдэл
Сүлд дуу
Цахим холбоос
Дундговь аймгийн албан ёсны цахим хуудас
Эшлэл
Монголын аймаг |
805 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B0%D0%B2%D1%85%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3 | Завхан аймаг | Завхан (монгол бичгээр – жабхан) нь Монгол улсын аймаг юм. 1923 онд байгуулагдсан таван аймгийн нэг юм. 1931 оны 2 дугаар сарын 18-ны өдрийн Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн тогтоолоор Хантайшир уулын аймгийг татан буулгаж Завхан аймгийг байгуулах шийдвэр гарсан байжээ. Монгол Улсын баруун хэсэгт баруун талаараа Ховд, Увс, хойд талаараа ОХУ-ын Тува улс, зүүн талаараа Хөвсгөл, Архангай, урд талаараа Баянхонгор, Говь-Алтай аймгуудтай хиллэдэг.
Газар зүй
Монгол улсын баруун хойд хэсэгт дорнод уртрагийн 930 16'-аас 990 12', хойд өргөргийн 460 33'-аас 500 23' хооронд оршдог. Хойноос урд хүртэл 610 км, баруунаас зүүн хүртэл 520 км зайтай, уудам дэлгэр 82.5 мянган км² нутаг дэвсгэртэй. Завхан аймаг эх орныхоо баруун хойд хэсэгт буюу Хангайн нурууны өндөрлөгийн баруун хэсэг, Их нууруудын хотгорын зүүн, Монгол Алтайн нурууны салбар уулсын хойд хэсэгт оршдог. Завхан аймгийн нутаг дэвсгэр нь Монгол орны дундаж өндрөөс 500 метр орчим илүү өндөрлөг газар байрлана.
Аймгийн нутаг зүүнээс баруун тийш намсаж тогтжээ. Хангайн нурууны ноён оргил 4031 метр өндөр Отгонтэнгэр уул, хамгийн нам цэг Дөргөн нуурын хөвөөнд хилийн цэг 1132 метр далайн түвшнээс дээш 2000 метрт оршдог нь Төв Азийн уулархаг сэрүүн бүсэд хамарч, хур, чийг багатай хангай, хээр, говь хосолсон нутаг юм. Аймгийн нутагт Их нууруудын чиглэлийн Монгол элс, дунд хэсгээр Бор хярын элс, өргөргийн дагуу баруунаас нийт нутгийн 50 орчим хувьд түрж орсон байх ба хойд хилийн дагуух Тэсийн голд тармацаг элстэй байдаг. Аймгийн төв Улиастай нь Улаанбаатараас 1023 км алс оршдог байна.
Ан амьтан, ургамал
Сав газрын онцлогт дасан зохицсон хуурайсаг ургамлууд зонхилсон нийт 253 зүйл ургамлаас 29% нь эмийн найрлагад орох, ахуй, хүнс, гоёл чимэглэлийн зэрэг зориулалтаар хэрэглэгддэг байна. Энэхүү сав газарт 18 зүйлийн нэн ховор, ховор ургамал, 15 зүйл унаган ургамал, 3 зүйл үлдэц ургамал тэмдэглэгджээ.
Одоогийн байдлаар сав газрын нийт нутаг дэвсгэрийн дийлэнх буюу 86%-г бэлчээр эзэлж байгаа бөгөөд цөлийн хээрийн бэлчээрийн хэв шинж тэр дундаа зонхилж (38%) байна. Сав газрын бэлчээрийн дийлэнхийг буюу 71%-г зөвхөн зун-намрын улиралд ашигладаг. Хяргас нуур-Завхан голын сав газрын сээр нуруутан амьтдын судалгаанаас үзвэл Монгол оронд тэмдэглэгдсэн хөхтний 54.3%, шувуудын 77.5%, загасны 5.7%, мөлхөгчдийн 27.3%, хоёр нутагтны 16.7% байршин амьдардаг байна. Тус сав газарт тэмдэглэгдсэн мөлхөгчид, хоёр нутагтны зүйлийн бүрдэл нь харьцангуй ядмаг, нуур элбэгтэй, шувуудын хувьд чухал газрууд олонтой учраас Монгол оронд тэмдэглэгдсэн шувуудын ихэнх хувь нь байршдаг байна. Нэн ховор болон ховор шувуудын ихэнх нь усны шувууд бөгөөд тэдгээрийн гол идэш тэжээл болсон загасны зүйлүүдийн 50% нь ховордолттой зэрэгт хамрагддаг онцлогтой. Монгол орны бусад хэсгүүдэд тархац, нөөцийн хувьд хязгаарлагдмал амьтад энэ бүс нутагт байршин амьдардаг нь энэ сав газрын бас нэг онцлог бөгөөд олон улсын хэмжээнд “ховордож болзошгүй” ангилалд ордог замба жирх, бордуу шишүүхэй, говийн алагдаага, “эмзэг” ангилалд ордог тавруу атигдаахай, өөхлөг тажигдаахай зэрэг зүйлүүд амьдардаг байна. Нэн ховор хөхтний зүйлүүдээс Хомын талаар тахь, Завхан аймгийн Отгон, Алдархаан, Шилүүстэй сумдын нутаг, Говь-Алтай аймгийн Бурхан буудайн БНГ, Отгонтэнгэрийн ДЦГ-аар цоохор ирвэс, Завхан аймгийн Нөмрөг сумын Баянзүрх, Нөмрөг ууланд баданга хүдэр нутагладаг гэсэн мэдээлэл байна. Нутгийн уулархаг хэсэгт уулын тайгын хөрс, баруун хэсэгт элс, Өмнөд хэсгээр нь хээрийн хүрэн хөрс тархжээ. Нутгийн хойд ба зүүн хэсэгт ой тайга, өмнөд хэсгээр нь хээрийн ургамал тархжээ. Завхан аймгийн нутагт ойн баавгай', гахай, говийн хар сүүлт гэхчилэн олон байгалийн бүсийн амьтан амьдардаг. Нэн ховор ургамал элбэгтэй үүнд вансэмбэрүү. Төрөл бүрийн жимс жимсгэнэ нэрс, аньс намартаа болц нь сайхан гүйцэж амттай болдог.
Аж үйлдвэр
Газар тариалан бага хөгжсөн. Завхан аймагт барилгын хүнсний машин засварын үйлдвэрийн газрууд бий. Монгол Улсын Их Сургуулийн салбар Эдийн засгийн дээд сурууль ажилладаг. Завхан аймаг ОХУ-руу гарах автозамын хилийн боомт Арцсуурь Тэс сумын нутагт бий.
Хөдөө аж ахуй
Мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд илүү тохиромжтой, үржил хөрс бэлчээр сайтай голуудын хөндий тал хээр нутагт хүн ам нэлээд шигүү суудаг. Тосонцэнгэл сум нь хотожсон суурин юм. Баянзүрх, Зарт, Цэцүүх, Отгонтэнгэр, Улаан хаалга, Борбургас, Даян зэрэг амралт сувилалын газруудтай. Таван хошуу малтай бөгөөд хониороо улсад дээгүүр байранд ордог. Тулман хөхт ямаа, Булнайн сарлаг, Тэсийн голын адуу, Сартуулын ууцан сүүлт хонь, ноолуурын хар ямаа, Талын улаан үхэр зэрэг нутгийн үүлдрийн шилмэл мал зонхилон өсдөг. Тэс, Идэр, Богдын голын хөндийд төмс, хүнсний ногоо чацаргана тариалдаг.
Сумд
Алдартай хүмүүс
Спортын алдартан
Намжилын Баярсайхан, 1992 оны олимпын хүрэл медальт
Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг, үндэсний бөхийн улсын гарьд
Махгалын Баяржавхлан, үндэсний бөхийн улсын гарьд
Ширбазарын Жаргалсайхан үндэсний бөхийн улсын гарьд
Батнасангийн Гончигдамба үндэсний бөхийн улсын гарьд
Монхорын Дармаабазар үндэсний бөхийн улсын харцага
Шүхэртийн Уламбаяр үндэсний бөхийн улсын харцага
Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ үндэсний бөхийн улсын харцага
Төрмөнхийн Бэгзсүрэн үндэсний бөхийн улсын харцага
Цэрэннадмидын Сумъяабэйс үндэсний бөхийн улсын начин
Урлагийн алдартан
Бэгзийн Явуухулан, Яруу найрагч, БНМАУ-ын Төрийн шагналт, Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн
Ламжавын Ванган, жүжгийн зохиолч, найруулагч, БНМАУ-ын Төрийн шагналт, Урлагийн Гавьяат Зүтгэлтэн
Чүлтэмийн Алтан-Өлзий, тайз, дэлгэцийн жүжигчин, Монгол Улсын Гавьяат Жүжигчин
Улс төр, нийгмийн зүтгэлтэн
Жалханз хутагт С.Дамдинбазар Ардын Засгийн анхны ерөнхий сайд
Дилов хутагт Б.Жамсранжав Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, хутагт
Батын Дорж, Монголын улс төр, цэргийн зүтгэлтэн, элчин сайд, БНМАУ-ын Улсын баатар, Монгол улсын анхны Армийн Генерал
Пунсалмаагийн Очирбат, Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, Монгол Улсын анхны ерөнхийлөгч
Нацагийн Багабанди, Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, Монгол Улсын хоёр дахь ерөнхийлөгч
Дэмчигжавын Моломжамц Монголбанкны ерөнхийлөгч (1992-1996), сангийн сайд (1984-1990)
Шагдарын Отгонбилэг, Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар (1996 он), Эрдэнэт үйлдвэрийн захирал (-2001 он)
Рэгзээгийн Амарсайхан, Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн(1996-2000 он),
АСЗХ-ын дэд ерөнхийлөгч, ШУА-ын дэд ерөнхийлөгч, УБ хотын БЗД-ийн засаг дарга.
Асарваанийн Шоовдор, Монгол Улсын Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, Сэлэнгэ аймгийн ИТХ төлөөлөгч, Хөтөлийн Цемент Шохойн үйлдвэрийн гүйцэтгэх захирал.
Дуламсүрэнгийн Оюунхорол - Монгол улсын их хурлын гишүүн /2008-2016/, Байгаль орчин аялал жуулчлалын сайд /2014-2017/
Цахим холбоос
Завхан аймгийн албан ёсны цахим хуудас
Эшлэл
Монголын аймаг
!
!
!
1923 онд байгуулагдсан |
807 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D3%A8%D0%BC%D0%BD%D3%A9%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%8C%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3 | Өмнөговь аймаг | Увс аймгийн сумын тухай үзэх бол энд дарна уу.
Өмнөговь (монгол бичгээр – эмүнэгоби) — Монгол Улсын аймаг. 1931 онд байгуулагдсан. Монголын хамгийн том газар нутагтай аймаг бөгөөд далайн түвшинээс дээш 1406 метр өндөрт оршдог. Аймгийн төв Даланзадгад хот Улаанбаатараас. 553 км зайтай. Нутаг дэвсгэрийн хэмжээ 165.4 мянган ам км. 2010 оны байдлаар хүн амын тоо 6114, малын тоо толгой 1014300.Тэмээний тоогоор улсад тэргүүлдэг бөгөөд 8800 Тэмээтэй. Өмнөговь аймаг 1931 онд байгуулагджээ. Алдарт Говь гурван сайхан уул., Борзон., Галба., Зээмэг., Заг., Сүүж. гэх мэт олон зуун км үргэлжлэх өргөн их говиудтай. Хамгийн дулаан бүсүүдийн нэг, мөн монгол орны хамгийн их салхилдаг газар.
Өмнөговь аймаг нүүрс, зэс, алтны том ордуудтай. 250 гаруй төрлийн говийн ургамал ургадаг. Социализмын. үед 60 гаруй сүм хийдтэй байв. Монгол орны өмнөд хил хязгаар болох бүс нутаг учрааc 40-60 морьтой 130 гаруй өртөөтэй байжээ. 1954 он хүртэл 8-10 мянган тэмээгээр жин тээж хойд хилийн Цагаан эрэг-ийн бааз хүртэл 2000 км замыг олон хоног сар явж улсын бэлтгэлийн ноос, түүхий эд, малын тэжээл, өргөн хэрэгцээний бараа бүтээгдэхүүн зөөдөг байсан. 1954 онд Өмнөговийн авто бааз байгуулагдаж тэмээн жинг халсан. 1957 онд анх Улаанбаатараас Даланзадгадад анхны нисэх онгоц бууж, 1966 оноос хойш байнгын нислэг үйлдэх болжээ. Социализмын бүтээн байгуулалтаар тус аймаг шалгарч 1943 онд Алтан гадас одонгоор шагнагдсан. Өмнөговь аймгийн 9 гайхамшигаар Говь гурван сайхан уул, Баянзаг., Нэмэгт уул. ба Хэрмэн цав., Галбын говь., Ноён богд. ба Толь хад, Агуй улаан цав., Хонгорын элс, Сангийн далай., Галбын гурван хийд зэрэг газрууд тодорчээ.
1923 оны дундуур хуучин дөрвөн аймгийг өөрчлөн байгуулах Засгийн газрын шийдвэр, мөн аймгийн захиргаа (яам) байгуулах дүрмийг батлан гаргажээ. Монгол улсын нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны хуваарьт өөрчлөлт оруулах тухай шийдвэр 1928 оноос эхлэн шат дараалан гарчээ. Аймаг, хошуудын газар нутгийн хэмжээ асар уудам, газрын дундыг олж төвлөж чадаагүй зэргийг харгалзан 1931 онд орон нутгийн засаг захиргааны бүтцийн өөрчлөлт хийсэн билээ. Энэ өөрчлөлтөөр урьд нь 5 аймаг, 72 хошуу, 525 сум байсныг 12 аймаг, 324 сум болгон зохион байгуулагдахад Өмнөговь аймаг шинээр байгуулагдсан байна. Ингэхдээ Богд Хан уул, Цэцэрлэг Мандлын аймгуудаас таслан зохион байгуулсан байна.
Газар зүй
Өмнөговь аймаг нь 165,0 мянган хавтгай дөрвөлжин километр газар нутгийн хэмжээгээрээ Монгол улсдаа хамгийн томд ордог аймаг юм. Аймгийн нутаг нь говь цөлийн мужид багтах бөгөөд дунджаар д.т.д. 1300-1600 м өндөрт оршино. Энд Алтайн нурууны үргэлжлэл Гурван сайхан, Сэврэй, Ноён богд, Номгон, Тост, Нэмэгт, Алтана уул, Гилбэнт зэрэг д.т.д. 3000 м хүртэл өндөр өргөгдсөн уул нурууд болон 100 гаруй км үргэлжилсэн Хонгорын элс, хэдэн 100 км өргөн Галба, Борзон, Зээмэг, Заг, Сүүжийн алдарт их говиуд бий.
Хадат, Нэмэгт, Зөөлөн, Энгэр бүлээн, Талхит зэрэг олон хүйтэн рашаан, Элгэн, Салхитын халуун рашаан устай.
Хөдөө талын хөрс нь зэс, тугалга, чулуун нүүрс, төмрийн хүдэр, гантиг, хайлуур жонш, цасан ба утаат болор зэрэг үнэт эрдэнийн баялаг арвинтай. Үүнд маш их дулаан гаргадаг Тавантолгойн чулуун нүүрс олон миллярд тонн нөөцтэй.
Амьтан ургамал
Ган халуунд тэсвэртэй, шим тэжээл сайтай, жижиг навчит тачир ургамал голлосон 250 гаруй төрлийн ургамалтай бөгөөд түүний дотор хунчир, алтан үндэс, дэгд, сэржмядаг зэрэг олон төрлийн эмийн ургамал элбэг. Хармаг, гоёо, цулхир зэрэг амтлаг ургамал, хайлс, заг, тоорой, жигд гэх мэт мод ургана.
Хар сүүлт, цагаан зээр, шилүүс, үнэг, хярс, туулай, дорго, суусар элбэг бөгөөд хулан, аргаль, мазаалай, янгир, хавтгай зэрэг ховор амьтад ч бий.
Өмнөговь аймгийн есөн гайхамшиг
Хонгорын элс- Зүүн шургуул, Баруун шургуул
Баянзаг- Цахиуртын хөндий, Төгрөгийн ширээ
Говь гурван сайхан уул- Ёлын ам, Дүнгэнээ, Мухар шивэртийн ам
Нэмэгт, Хэрмэн цав- Зуун мод, Зулганай, Наран даац
Ноён богд, Толь хад- Саран хөндий, Гурван түшмэл
Алгуй улаан цав- Сэврэй хайрхан, үлэг гүрвэлийн яс, Тогоонтөмөр хааны ордны буурь
Галбын говь- Галбын гурван хийд, Ундайн гол, Ханбогд хайрхан, Мэлхий цохио, Ловон чомбын агуй, Шар цавын үлэг гүрвэлийн мөр
Сангийн далай хийд
Ноён, Сэврэй хийцийн мөнгөн эдлэл
Тээвэр
Даланзадгад нисэх буудал (ZMDZ/DLZ) нь 1 шороон зурвастай бөгөөд Улаанбаатар руу байнгын нислэгтэй. Мөн хатуу хучилалтай засмал замаар Цогт-Овоо сумын төв, Дундговь аймгийн төв Мандалговийг дайран өдөрт хоёр удаа автобусаар хүн тээвэр үйлчилдэг.
Хүн ам
Өмнөговь аймаг 2022 оны эцэст урьдчилсан байдлаар 71493 хүн амтай болж 2019 оны эцсийн хүн амын мэдээнээс 2.3 хувиар буюу 1591 хүнээр өслөө. Нийт хүн амын 50.2 хувь буюу 35885 эрэгтэйчүүд, 49.8 хувь буюу 35608 эмэгтэйчүүд эзлэж байна. Насны бүтцээр ангилвал 32.8 хувийг 0-14 насны хүүхэд, 52.8 хувийг 15-59 насны, 14.4 хувийг 60-с дээш насны хүн ам эзэлж байна. Өрхийн тоо урьдчилсан байдлаар 21989 болж өмнөх оноос 892 өрхөөр буюу 4.1 хувиар өссөн дүнтэй байна.
Боловсрол
Аймгийн хэмжээгээр 2020-2021 оны хичээлийн жилд ерөнхий боловсролын төрийн 22 сургууль үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд 476 бүлэгт өдрийн ангийн 14134 сурагчид хамрагдан суралцаж байна. Энэ хичээлийн жилд аймгийн хэмжээнд 20 дотуур байранд 831 хүүхэд амьдарч байна.
Нутгийн хуваарь
Цахим холбоос
Өмнөговь аймгийн албан ёсны цахим хуудас
Эшлэл
Монголын аймаг |
809 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD%D0%B3%D1%8D | Сэлэнгэ | Сэлэнгэ (монгол бичгээр - selengge, сэлэнггэ) —
Газар усан
Сэлэнгэ мөрөн — Монгол Орос хоёр орноор урсдаг мөрөн
Сэлэнгэ аймаг — Монгол улсын аймаг
Буриадын Сэлэнгэ аймаг — Орос улсын Буриад орны аймаг
Сэлэнгэ сум (Булган) — Булган аймгийн сум
Сэлэнгэ балгас — Буриад орны суурин газар
Хүн
Сэвжидийн Сэлэнгэ — Монголын жүжигчин
Мөн үзэх |
810 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%20%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B3%D1%83%D1%83%D0%B4 | Монгол Улсын аймгууд | Монгол Улсын аймгуудын жагсаалт:
!
Засаг захиргааны нэгжийн жагсаалт |
812 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%B2%D1%81%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3 | Увс аймаг | Увс (монгол бичгээр ubsu) нь Монгол улсын аймаг юм. 1931 онд байгуулагдсан. 69585 км² нутагтай.
Увс аймаг нь чацарганаараа дэлхийд алдартай. Тус аймаг нь олон ястны өлгий нутаг юм.
Хүн ам
Увс аймаг хүн амын бүтцийн хувьд 0-14 Насныхан 33.8%, 15-64 Насныхан 62.7%, 65 ба түүнээс дээш насныхан 3.5%-ийг эзэлдэг. Увс аймгийн хүн амын дундаж нас 24.1 байна.
Угсаатны бүрэлдэхүүн
Монгол үндэстэн-92.2%
Дөрвөд-42.3%
Баяд-34.2%
Халх-13.6%
Элжигэн-1.1%
Сартуул-0.2%
Мянгад-0.5%
Өөлд-0.1%
Захчин-0.1%
Буриад-0.1%
Түрэг угсаатан-7.6%
Хотон-7.4%
Хасагууд-0.3%
Шашин шүтлэг
88%-Буддизм
5.4%-Исламын шашин
1.9%-Бөө
1.2%-Христ
Түүх
1686 онд Ойрад Монголын их хаан Галдан бошигт Хархираа голоос суваг татуулж, Увс нуурын хотгор Гурван тээл, Арсай, Мянган бэл, Хар толгой, Бор үзүүр зэрэг газруудад тариа тариалж эхэлсэн нь суурин амьдралын үндэс тавигдаж улмаар Улаангом сум (хотын) анхны шав тавигдсан гэж үздэг.
Ийнхүү газар тариалангийн суурин (Yүнийг гэрчлэх ул үндэс нь Арсайн суурин байж болох юм) нь Увс аймагт анх тавигджээ.
1871 онд Чандмань уулын орчимд Дэчинравжаалан хөндийн анхны дацан болох Лүүжин дацан байгуулагдсан нь Улаангомын хүрээний анхны суурь болсон байна.
Лүүжин Дацангийн дэргэд Цогчин дуган, олон сүм баригдаж, лам хуврагууд олноор шавилан сууснаар Баянчандмань уулын хошуу байгуулагдаж, хошууны тамгын газар төвлөрснөөр Улаангомын хүрээ нэртэй болсон байна. Улаангомын хүрээ нь сүсэгтэн олны дунд ихээхэн нөлөөтэй болж 1915 оны үед 1500 гаруй лам хуврагтай болж, Дөрвөдийн Зоригт Далай хааны өргөө байрлаж байсан зэрэг нь хошууны шашин, улс төр, засаг захиргааны төв болж өргөжихөд нөлөөлсөн байна. 1931 оны 2 сард Улсын Бага Хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолоор засаг захиргааны хуваарийг шинэчлэн Чандмань уулын аймгийг Увс, Ховд хоёр аймаг болгосноор Улаангом нь Увс аймгийн улс төр, эдийн засаг, соёл боловсролын төв болон өргөжин хөгжих эхлэлээ тавьсан юм.
Чандмань уулын аймгийн анхдугаар их хурлын 1925 оны 11 сарын 21-ний өдрийн 4-р тогтоолд:
"Аймгийн эрх барих газар аймгийн захиргаааг сонгон байгуулж, Дөрвөдийн аймгийн хуучин нэр болох "Дөрвөд далай хан аймаг" нэрийг халж, Чандмань уулын аймаг хэмээн нэрлэж, төвийг Улаангомд суурьшуулахаар тогтжээ. Чандмань уулын аймаг нь 8 хошуу, 41 сум, 115 баг, 660 арванаар бүрдэл болон байгуулагдсан болой"
гэжээ. Энэхүү 41 сумын 13 нь одоогийн Ховд аймгийн, бусад 28 нь Увс аймгийн сумд байжээ.
1925 - 1931 онуудад Чандмань уулын аймаг
1931 - 1932 онд Дөрвөдийн аймаг
1933 оноос Увс аймаг гэж тус тус нэрлэжээ.
1931 онд Чандмань уулын аймгийг 2 аймаг болгоход Увс аймаг 16 сум, 150 баг, 9133 өрх, 43188 хүн амтай байжээ. 1933 онд Увс аймгийн жилийн төсөв 140.0 мянга төгрөг байсан бол 1961 онд 6,6 сая төгрөг, 1981 онд 33,7 сая, 1990 онд 78,4 сая төгрөг болж өсчээ. Увс аймгийн төв нь Улаангом сум юм.
1957 онд барилгын 3-р ангийг тус суманд байгуулснаар орчин үеийн хийц загвар бүхий олон сайхан барилга байгууламж баригдан Улаангом сум хотших төлөвөө олсон юм. 1942 онд Идэш тэжээлийн хүнсний комбинат, 1959 онд гурилын үйлдвэр ашиглалтанд орсноор Улаангом төдийгүй Увс аймгийн хүнсний хангамж эрс сайжирсан юм. 1959 онд Улаангом сумаас Улаангом хотыг тусгаарлан орон сууц гудамжны 4-р хороо, хотын АДХГЗ байгуулагдсан нь хотыг төлөвлөгөөтэй хөгжүүлэх өргөн бололцоог нээж өгсөн юм. Улаангом суманд одоо Увс аймгийн нийт хүн амын 30 шахам хувь буюу 27.0 мянга гаруй хүн оршин амьдарч байна. Одоо Улаангом сум нь засаг захиргааны хувьд есөн багтай бөгөөд долоон баг нь Улаангом хотод, хоёр баг нь хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй эрхэлж байна.
Газар зүй
Увс аймаг нь Монголын баруун хэсэгт Хан Хөхий, Хархираа, Түргэний уулс, Увс нуурын хотгорын говь нутгийг эзлэн оршино. Хамгийн өндөр уул нь 4116 м өндөр Хархираа уул юм. Хархираа Түргэний уулс нь залуу атираат уул бөгөөд Хяргас, Увс нуурын хотгороор шинэ төрмөлийн эриний хурдас тархжээ. Чулуун нүүрс (Нүүрст хотгор, Хар Тарвагатай) бий бөгөөд барилгын материалын баялагтай мөн жамц давсны асар их нөөцтэй Шүдэн уул энд бий.
Увс аймгийн нутгаар Тэс, Нарийн, Завхан, Ховд зэрэг том голууд урсах бөгөөд Увс, Хяргас, Үүрэг, Ачит гэхчлэн том нуурууд оршино. Хартэрмэсийн, Хавцал Боомын, Бургастайн зэрэг рашаан ус бий. Аймгийн нутгийн ихэнх хэсэгт хээрийн цайвар хүрэн хөрс, уулархаг нутгаар уулын нугын талийн ба хар шороон хөрстэй, нуурын хэсгээр хөндий газраар намгархаг элсэрхэг хөрстэй, уулархаг нутгаараа ой хөвч, тагийн ургамалтай, нууруудын хотгороор говийн ургамал ургана. Мөн ой хөвчийн буга зэрэг амьтнаас эхлээд говийн хар сүүлт гэхчилэн ан амьтан элбэгтэй.
Увс аймгийн 7 сум ОХУ-тай хиллэдэг.
Түүх соёлын дурсгалт газрууд
-Өмнөговь сумын Мунживын Дамбийжаагийн туурь,
-Өмнөговь сумын Арлын хоогийн эртний туурь
-Өмнөговь сумын Хүрэн үзүүрийн хадны зураг
-Өмнөговь сумын Хөх оройн хадны зураг
-Өмнөговь сумын Мунживын хадны зураг
-Өмнөговь сумын Бор хагийн хос хяргисүүр
-Өмнөговь сумын Ацаан бэлийн хадны зураг, хүн чулуу
-Өмнөговь сумын Шар булгийн хадны зураг, хөшөө чулуунууд
-Өмнөговь сумын Ховд голын хавцалын хадны зураг, хөшөө чулуунууд
Сагил сум, Ганц харгайтын бичигт хадны зураг
Зүүнхангай сум, Зураагийн улаан хадны зураг
Сагил сум, Зүүн турагийн тэрэм хадны зураг
Сагил сум, Их сарын хадны зураг
Сагил сум, Можоогийн хадны зураг
Давст сум, Мөнгөт Цахирын хадны зураг
Наранбулаг сум, Наранбулагийн хадны зураг
Сагил сум, Үнхэлцэгийн хадны зураг
Давст сум, Тэхтийн давааны хадны зураг
Сагил сум, Хад үзүүрийн хадны зураг
Баруутуруун сум, Хар Цагаан усны хадны зураг
Сагил сум, Цагаан өтөгийн хадны зураг
Өмнөговь сум, Шар булгийн онцын хадны зураг
Сагил сум, Шовгор хадны зураг
Давст сум, Бор Нурганы/Хүүхдийн овооны/ хүн чулуу
Наранбулаг сум, Жаажаагийн хөтөлийн хүн чулуу
Хяргас сум, Нийчийн амны хүн чулуу
Хяргас сум, Овгор Хяргасын хүн чулуу
Тариалан сум, Халхайтын дэнжийн хүн чулуу
Малчин сум, Хөтөл нуурын Улаан толгойн хүн чулуу
Малчин сум, Баянмандал уулын хүн чулуу
Улаангом хот, Чандмань уулын булш
Бөхмөрөн сум, Ачит нуурын түрэг бичээс
Хяргас сум, Да лам Цэрэнчимэдийн гэрэлт хөшөө
Аймгийн музей, Долоодойн түрэг бичээс
Аймгийн музей, Долоодойн хөшөөний уйгар бичээс
Сагил сум, Төмөр цоргын түрэг бичээс
Улаангом сум, Харлаг бэйсийн сүм
Түргэн сум Дэлгэр мөрний дэнжийн хүн чулуунууд
Сумд
Баруунтуруун сум
Бөхмөрөн сум
Давст сум
Завхан сум
Зүүнговь сум
Зүүнхангай сум
Малчин сум
Наранбулаг сум
Өлгий сум
Өмнөговь сум
Өндөрхангай сум
Сагил сум
Тариалан сум
Тэс сум
Түргэн сум
Улаангом сум
Ховд сум
Хяргас сум
Цагаанхайрхан сум
Аж үйлдвэр
Увс аймаг нутгийн зүүн хэсэгт газар тариалан хөгжүүлсэн, аймгийн төв Улаангомд барилгын, хүнсний үйлдвэрүүдтэй. Увс аймагт ОХУ руу гарах хилийн боомт Давст сумын нутагт Боршоо, Тэс сумын нутагт Тэс боомт бий.
Цахим холбоос
Увс аймгийн албан ёсны цахим хуудас
Эх сурвалж
Монголын аймаг |
813 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%BE%D0%B2%D0%B4%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3 | Ховд аймаг | Ховд () нь Монгол улсын аймаг юм. Аймгийн төв нь Ховд хот. Ховд хот нь Улаанбаатараас 1,580 км, харин МУ-ын зүүн хязгаар болох Дорнод аймгаас 2300-аад км-н зайд оршдог.
Түүх
Засаг захиргааны нэгж
Ховд аймагт Захчин 6 сум , Халх 2 сум, 1 өөлд, 1 торгууд сум бий.
Хүн ам
Эдгээр ястан, үндэстнүүд нь бүгд өөрсдийн уламжлалт суурин газар, түүний хэв маяг, уламжлалт хувцас зэрэг соёлын ялгаанууд, мөн уран зохиолын, урлагийн, дуу хөгжмийн уламжлалуудтай юм. Ховд аймгийн олон ястан иргэд өөр өөрийн онцлог аман аялага бүхий Монгол хэл-ээр харилцах ба Жаргалант сум, Ховд сум, Буянт сум, Булган сум зэрэг зарим сумдад олноор суурьшсан казакууд Монгол хэл ба Казах хэл-ээр харилцдаг.
Ховд аймгийн хүн амын өсөлт нь 1991 онд зогсжээ. Үүний дараа аймгаас гарах хөдөлгөөн (1992-2004 онуудад ойролцоогоор 20,000) нь байгалийн өсөлтийг болиулж аймгийн хүн амыг 87,000 – 92,000 байлгахад хүрчээ.
Газар зүй
Ховд аймаг нь Алтайн нуруу Монгол Алтайн их уулст оршино, Энд Мөнххайрхан,Хөхсэрх,Баатар хайрхан,Мянган Угалзат зэрэг том уулууд бий бөгөөд аймгийн нутгийн 20 орчим хувийг говь тал эзэлнэ. Уулархаг нутгаар кембрийн өмнөх үе ийн суурь чулуулаг, нутгийн өмнө захаар дөрөвдөгчийн хурдас тархжээ. Нүүрс (Хөндлөн), гянта гануур (Бодонч), болор (Оошигийн ус, Цагаантолгой) бий бөгөөд барилгын материалын баялаг бий.
Ховд аймгийн нутгаар Ховд гол , Буянт гол, Булган гол, Чонохарайх гол, Цэнхэр гол зэрэг том голууд урсах бөгөөд Хар-Ус нуур, Хар нуур, Дөргөн нуур, Цэцэг нуур зэрэг том, жижиг нуурууд оршдог.Нэвтийн рашаан, Булганы рашаан, Индэртийн рашаан зэрэг рашаан ус олон бий.
Амьтан ургамал
Өндөр уулаар хад асга, тагийн бүсийн хөрс, нутгийн хойд хэсгээр хээрийн цайвар хүрэн хөрс, өмнөд хэсгээр нь Говийн саарал хөрс тархжээ. Уулархаг нутгаар тагийн бүсийн ба уулын хээрийн ургамал, өмнөд хэсгээр нь говийн ургамал ургана. Дэлхийд ховордсон хулан, хавтгай, бөхөн ,азийн шар минж зэрэг олон ан амьтан амьдарна. Ийм учраас Булган гол, Хөхсэрхийн нурууг дархлан хамгаалжээ.
Ховд аймаг ямаа олонтой. Аймгийн олон суманд хүнсний ногоо тухайлбал амтат гуа, тарвас тариалдаг.Булган суманд Монголдоо ховор жимс тариалдаг . Ховд аймагт Хятад улс руу гарах хилийн боомт Ярант, Байтаг хоёр Булган суманд байдаг юм.
Уур амьсгал
Ховд нь маш эрс тэс уур амьсгалтай. Зун +40<small>O</small>C хүрч байхад өвөл -35<small>O</small>C хүрдэг. Уур амьсгал нь хуурай.
Эдийн засаг
Ховд аймаг нь Монголд тарвасаараа алдаршсан.
Ховдод Дөргөний усан цахилгаан станцыг барьж дууссан.
Тээвэр
Ховд нисэх буудал (HVD/ZMKD) нь 2 зурвастай ба үүний нэг нь засмал. Улаанбаатар, Мөрөн, Булган хотууд руу нислэгтэй.
Алдартай хүмүүс
Н.Баатар - Монгол Улсын алдарт уяач Булган сум
И.Норовжав - Монгол Улсын Гавьяат Холбоочин, Холбооны Сайд Асан,Харилцаа Холбооны Зохицуулах Зөвлөлийн Гишүүн Буянт сум
Начингийн Баасанжав - Монгол улсын Хөдөлмөрийн баатар, Ардын Эмч, зүрхний мэс засалч, Цэцэг сум
Жалелийн Хайрулла - Монгол улсын Хөдөлмөрийн баатар, Ардын Эмч, тархины мэс засалч, Булган сум
Чулууны Далай - түүхийн шу-ны доктор, академич, Зэрэг сум
Түвдийн Дорж-Академич, доктор, профессор,Булган сум
М.Буяндэлгэр-доктор, профессор, Булган сум
М.Өлзийтогтох. Эрдэмтэн, доктор, Мөнххайрхан сум
С.Жанцан, Доктор, Чандмань сум
Ш.Жигжидсүрэн, Чандмань сум
Г.Ширнэн, Эрдэмтэн, Эдийн засагч, Мянгад сум
Бөхчулууны Бат-Эрдэнэ, Доктор, Цагдаагийн дэд комиссар, Алтай сум (Ховд)
Түвдийн Дорж Монгол улсын шинжилэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Монгол, Орос 2 улсын академич, доктор, Монгол улсын анхны эмират профессор, Булган сум
Үснэхийн Сүхбаатар Монгол улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, тоо физикийн ухааны доктор, профессор, Буянт сум
Улс төр, нийгмийн зүтгэлтэн
И.Норовжав - Монгол Улсын Гавьяат Холбоочин, Холбооны Сайд Асан,Харилцаа Холбооны Зохицуулах Зөвлөлийн Гишүүн
Галсандагвын Нямдаваа - МҮАН-МСДН-ийн ардчилсан эвслийн гишүүн. 1990-1992 Засгийн газрын харьяа Авто тээврийн газрын дарга, 1996-1998 Дэд бүтэцийн хөгжлийн сайд, 1998-2000 МИАТ ХХК-н гүйцэтгэх захирал, 2015-2016 ИНЕГ-н дарга, Чандмань сум
Банзаржавын Баасанжав - МАХН-ын нарийн бичгийн дарга, Мянгад сум
Цэргийн зүтгэлтнүүд
Цэндийн Олзвой, Монгол улсын баатар, Манхан сум
Пунцагийн Чогдон, Монгол улсын баатар, Дарви сум
Баянбалын Тэгшээ, - Монгол улсын баатар, Чандмань сум
Б.Бадам, Монгол улсын баатар, Булган сум
Э.Шилэг, Монгол улсын баатар, Булган сум
Хошууч генерал Л.Баябазар
Хошууч генерал Ц.Галсан Манхан сум ЗХЖШ-ын нэгдүгээр орлогч дарга, Улаанбаатар гарнизоны захирагч асан 1986-1989 онд парад командласан
Дэслэгч генерал Агваанжанцаны Жамсранжав, Мянгад сум
Базарын Очир, партизан, Дарви сум
Ж.Бямбадорж, Чандмань сум
Б.Ширчинхүү, Чандмань сум
Б.Гавал, Чандмань сум
Ц.Гомбо, Чандмань сум
Д.Лувсандамба, Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн, Чандмань сум
Ю.Жаргал, Хошууч генерал, Чандмань сум
А.Дагва, Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн, Цэцэг сум
Урлагийн алдартнууд
П.Чилхаажав - Урлагийн гавъяат зүтгэлтэн, бүжиг дэглээч, Дуут сум
Д.Сундуй, Гавъяат жүжигчин, Чандмань сум
Н.Сэнгэдорж, Гавъяат жүжигчин, Чандмань сум
Д.Лувсандаш, Гавъяат жүжигчин, Чандмань сум
Б.Энхтайван, Соёлын тэргүүний ажилтан Мөст сум
Дуучид
Пүрэвжавын Ганбат, дуурийн дуучин, МУГЖ, Чандмань сум
Баартуугийн Зангад, дуурийн дуучин, Ардын Жүжигчин, Хөдөлмөрийн баатар, Буянт сум
М. Яасай, Ардын Жүжигчин, Жаргалант сум
Аюушийн Загдсүрэн, дуурийн дуучин, Монгол Улсын Ардын Жүжигчин, Эрдэнэбүрэн сум
Д.Машлай - СГЗ, тэргүүний геологич, дуучин, "Оюутан ахуй цаг", "Зулзган хус" гэх мэт олон дууг дуулжээ. Эрдэнэбүрэн сум
Л.Оюунчимэг, СТА, "Баянмонгол" чуулгын дуучин, Эрдэнэбүрэн сум
Б.Сийлэгмаа - Гавъяат жүжигчин, Дуут сум
Лувсандамбын Цэрэнпил, ЦДБЧ-н дуучин, Гавъяат жүжигчин, Тэрбиш, Лхам, Төмөр нарын дараа "Амрагийн дуу"-г (Цэнхэр дурдан алчуур) олон арван жил дуулжээ. Мөн "Чамайг үдье", "Цэргийн вальс" зэрэг олон алдартай дууг дуулжээ. Охин Чадраабалын Туул 1997 онд, охин ЦДБЧ-н дуучин Ч.Баярмаа нь 2014 онд МУГЖ болжээ. Чандмань сум
Чадраабалын Туул, МУГЖ, Чандмань сум
Чадраабалын Баярмаа, МУГЖ, Чандмань сум
Б.Дугараа, МУГЖ, Булган сум
Ц.Цэндсүрэн, МУГЖ, Цэцэг сум
Нанжидийн Сэнгэдорж, Хөөмийч, МУГЖ, Чандмань сум
Садаагийн Сүндэд, МУАЖ, Буянт сум
Баадайгийн Даваажаргал МУСТА Алтай сумын харьят
Хөгжимчид
Б.Авирмэд, Төрийн соёрхолт туульч, Мөнххайрхан сум
П.Наранцогт - Баруун Монголын алдарт цуурч, Дуут сум
Д.Цэрэндаваа, СГЗ, хөөмэйч, магтаалч
П.Сэнгэдорж, МУГЖ, хөөмийч
Хөгжмийн зохиолч
Н.Мяасүрэн, Ардын жvжигчин, Дарви сум
Жамъянгийн Чулуун, Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин, Монголын хөгжмийн театрыг үндэслэгчдийн нэг, Зууны манлай удирдаач, хийлч, хөгжмийн зохиолч, Жаргалант сум
Чойсүрэнгийн Жамсранжав, Хөгжмийн нэрт удирдаач, Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Буянт сум
Нацагийн Цолмон, Хөгжмийн зохиолч, нэрт удирдаач, Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Зэрэг сум
Жүжигчин, найруулагчид
Л.Жамсранжав, МУАЖ, Мянгад сум
Д.Мэндбаяр, МУАЖ, Манхан сум
Б.Балжинням, Төрийн соёрхолт кино найруулагч, Чандмань сум
Зундуйн Пүрэв, Гавъяат жүжигчин, Дарви сум
Зундуйн Галсанданзан, Гавъяат жүжигчин, Дарви сум
Ц.Гомбосүрэн, МУАЖ, найруулагч, Манхан сум
Бадрах Сумхүү, МУУГЗ, Буянт сум
Доржийн Найдан, Гавъяат жүжигчин, Дарви сум
Сандагийн Мэндээ, МУГЖ, Буянт сум
Зохиолч, яруу найрагчид
Лха.Дарьсүрэн,Зохиолч, Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт, Дуут сум
Д.Содном, Ард Аюуш киноны зохиолч, Дарви сум
Маналжавын Тогмид, МНТ-ны тухай зэрэг олон судалгааны өгүүлэл бичиж мөн 1993 онд АНУ, Японы NHK телевизийн хамтран хийсэн "Монголын Их Гүрэн" (Storm from the East) баримтат киноны зохиогч, зөвлөхөөр ажиллажээ, Чандмань сум
Спортын алдартнууд
Равдангийн Даваадалай, 1980 оны Москвагийн олимпын жүдогийн 71 кг-ийн жингийн хүрэл медальт, МУГТ, улсын начин, самбо бөхийн дэлхийн аварга, жүдо бөхийн УАШТ-ний 21 удаагийн аварга, Дарви сум
Авирмэдийн Энхээ, чөлөөт бөхийн ДАШТ-ний 1985 оны 62 кг жингийн мөнгө, 1986 оны хүрэл медальт тамирчин, Зэрэг сум
Цэрэнбаатарын Хосбаяр, МУ-н гавъяат дасгалжуулагч, Зэвсэгт Хүчний "Алдар" спорт хорооны дасгалжуулагч, чөлөөтийн дэлхийн аварга Сүхээгийн Цэрэнчимэдийн анхны дасгалжуулагч, Чандмань сум
Цэрэнбаатарын Энхбаяр - чөлөөт бөхийн тамирчин, Чандмань сум
Цэрэнбаатарын Цогтбаяр, 1993 оны чөлөөт бөхийн ДАШТ-ны 57 кг-н хүрэл медальт тамирчин, МУГТ, чөлөөт бөхийн эрэгтэйчүүдийн шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч, Чандмань сум
Цогтбазарын Энхжаргал - 2005 оны чөлөөт бөхийн ДАШТ-ны хүрэл медальт тамирчин, Эрдэнэбүрэн сум
Г.Оюунболд - боксын дасгалжуулагч, Зэрэг сум, Ч.Цэвээнпүрэв, Д.Лхагва, У.Мөнх-Эрдэнэ нарын дасгалжуулагч
Ёндондаш, дэлхийг тойрсон "Таван хуруу" багийн гишүүн, олон улсын хэмжээний мастер, Дарви сум
Ц.Батцэцэг, 2015 оны жүдогийн УАШТ-ний 78 кг-ын жингийн алт, 2015 оны самбогийн УАШТ-ний 72 кг-ын жингийн хүрэл медальт, 2015 оны жиү-жицүгийн УАШТ-ний 75 кг-ын жингийн алтан медальт тамирчин
Б.Эрхэмбаяр. Уулын спортын мастер, Мөнххайрхан сум
Ц.Бөхөө. Хөнгөн атлетикийн спортын мастер, Мөнххайрхан сум
Чадраабалын Бямбадорж - Улсын заан, Чандмань сум
Чогсомын Батзориг - Улсын заан, Чандмань сум
Т.Амартүвшин - Улсын харцага, Эрдэнэбүрэн сум
Түвшинбаярын Ариунзаяа, 2015 оны таеквондогийн ДАШТ-н аварга, Эрдэнэбүрэн сум
Түвдэнжамбын Бат-Эрдэнэ - Улсын начин/1994/- Эрдэнэбүрэн сум
Бусад
Сономцэвээний Цогтгэрэл, Хөдөлмөрийн баатар, Дарва сум
Х.Бадамсэд, Ардын багш, Булган сум (Ховд)
Р.Лувсан, Хөдөлмөрийн баатар, Булган сум
Ж.Отгонцагаан, Хөдөлмөрийн баатар, Булган сум
Р.Батхишиг Монгол улсын хүүхдийн гавьяат эмч, Булган сум
Д.Харай, Хөдөлмөрийн баатар, Ховд сум
Ж.Батлай, Хөдөлмөрийн баатар, Булган сум
Х.Түвшин, Хөдөлмөрийн баатар, Булган сум
Р.Хашбаатар, Хөдөлмөрийн баатар, Булган сум
Б.Баадай, Хөдөлмөрийн баатар, Булган сум
М.Бааст, Хөдөлмөрийн баатар, Булган сум
Оомборын Лхагважав, гавъяат барилгачин, Мөст сум
Ц.Намжил, гавъяат уурхайчин, Дарви сум
Д.Самбуупүрэв, гавъяат эмч, Дарви сум
М.Цэрэнханд, гавъяат багш, Дарви сум
И.Даваа, гавъяат нэгдэлчин, Дарви сум
Д.Баасанжав, Гавъяат эмч, Дуут сум
О.Батсүх. Монгол улсын хүний гавъяат эмч, Мөнххайрхан сум
Д.Бямбахүү. Монгол Улсын хүний гавьяат эмч, Мөст сум
З.Хийров. Хөдөлмөрийн баатар Мөст сум
Ч.Баттулга. Монгол Улсын ургацын аварга, Мөст сум
Г.Сэсээр. Дипломатч, гадаад харилцааны нэртэй зүтгэлтэн, Мөнххайрхан сум
Г.Дашган. Монгол улсын гавъяат багш, дугуйн спортын мастер, Мөнххайрхан сум
Ц.Олдох. Улсын аварга малчин, Мөнххайрхан сум
М.Баттулга, Улсын Гавьяат малчин, Мөнххайрхан сум
Ж.Намсрай, Гавъяат тээвэрчин, Мөнххайрхан сум
Д.Лхагва, Гавъяат малчин, Чандмань сум
Х.Даваахүү, Гавъяат эмч, Чандмань сум
Цэрэндашийн Дамиран, Гавъяат барилгачин, улс төрч, Чандмань сум
Г.Нямдаваа - улс төрч, Чандмань сум
Маналжавын Тогмид, Зохиолч, Чандмань сум
Р.Чадраабал, Хөдөлмөрийн баатар хоньчин, Чандмань сум
Д.Лхагва, Гавъяат малчин, Чандмань сум
С.Базардарам, Улсын аварга малчин, Чандмань сум
Ж.Гончиг, Улсын аварга малчин, Чандмань сум
Г.Дамдиндорж, Улсын аварга малчин, Чандмань сум
Б.Лхагвацэрэн, Улсын аварга малчин, Чандмань сум
С.Цэвээнсүрэн, Хүний гавьяат эмч, Буянт сум
Ц.Даваахүү, Хүний гавьяат эмч, Чандмань сум
Л. Хашхүү Монгол Улсын Аж үйлдвэрийн гавъяат ажилтан, Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон Манхан сум (Ховд)
Цахим холбоос
Ховд аймгийн албан ёсны цахим хуудас
Эшлэл
Монголын аймаг
! |
816 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%85%D0%BE%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3 | Орхон аймаг | Эрдэнэт, — Орхон аймгийн төв, Монгол Улсын хоёрдугаар их хот, улсынхаа аж үйлдвэрийн томоохон төв. Улаанбаатар хотоос ойролцоогоор 380км зайд орших бөгөөд засмал болон төмөр замаар нийслэл хоттой холбогдсон байдаг.
Сумд
Жаргалант гэх 1 дагуул сумтай
Алдартай хүмүүс
Спортын алдартнууд
Орхан аймаг спортын олон алдартнуудтай
Мягмардуламын Нандинцэцэг, Эрдэнэт хот, 2014 оны Азийн наадмын 51 кг-н хүрэл медальт
Сагсан бөмбөгийн ОУХМ Шаравжамц.
Чөлөөт бөхийн улсын аварга, ОУХМ, аймгийн арслан Батзул.
Чөлөөт бөхийн улсын аварга, ОУХМ Болортуяа.
Ширээний теннисний спортын мастер Х.Дамдинбаяр, Х.Эрдэнэбаяр.
Паралимпийн аварга, дэлхийн аварга, МУ-ын хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин Содномпэлжээ.
Дэлхийн шатрын их мастер (Хамгийн залуудаа их мастер болсон монгол шатарчин, 16 настайдаа), өсвөрийн дэлхийн аварга Д.Батсүрэн.
МУ-ын начин Б.Эрдэнэхүү.
МУ-ын даян мэргэн, төрийн наадмын түрүү харваач Б.Ёндон.
Улс төр, нийгмийн зүтгэлтэн
Гадаад харилцааны сайд Н.Энхтайван.
МУ-ын аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, Эрдэнэс Таван толгой компанийн захирал Ганхуяг.
Цэргийн зүтгэлтнүүд
Бусад
Цахим холбоос
Орхон аймгийн албан ёсны цахим хуудас
Эх сурвалж
Монголын аймаг |
818 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B9%D1%85%D0%B0%D1%80%20%D1%87%D1%83%D0%BB%D1%83%D1%83 | Тайхар чулуу | Тайхар чулуу нь Архангай аймгийн Их тамир сумын нутагт Тамирын голын хөвөөнд орших, бүдүүн ширхэгт боржин чулуун цохио. VII–IX зууны бичээс дурсгалын зүйл ихтэй.
Энэхүү чулуун хөшөөний тухай олон домог, шинжлэх ухааны тайлбарууд байдаг. Тайхар чулуу нь анх гурвалжин хэлбэртэй байсан бөгөөд 17-р зуунд Галданбошигт хайрт хатан Анудаа зориулан чулууг дөрвөлжилсөн түүхтэй.
Мөн дээгүүр нь чулуу шидэж давуулах эр хүний хүчийг сорьдог.
Архангай аймгийн газар зүй |
819 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%80%20%D0%B3%D0%BE%D0%BB | Тамир гол | Тамир гол буюу Тамирын гол нь Монгол дахь гол.
Тус гол нь Монголын нууц товчоонд ч Тамир нэрээрээ гардаг. Хангайн нурууны хэсэг Гурван Ангархай, Цохиотын нуруунаас эх авч урсана. Хойд, Урд Тамир гол нийлсний дараа Тамир гол нэртэй болно. Ингэж Гурван-Тамир гол гэдэг нэр гарсан. Урд Тамир голын эхээс тооцвол 280 км урт, усаа цуглуулах талбай нь 13,100 км².
Хойд Тамир дээд хэсэгтээ эгц хажуутай нарийн хөндийгөөр урсдаг. Баруун гарын эрэг нь хар модон ойтой. Урд тамир гол нь дээд хэсэгтээ Хошгот, Архошгот зэрэг голуудыг нийлүүлэн авч урсдаг, түргэн урсгалтай, жинхэнэ уулын гол юм. Тамирын хөндий нь их өргөснө. Голдрилын өргөн нь 40 - 70 м, гүн нь 2-3 м, урсгалын хурд нь 2 м/с хүрнэ. Тамирын голын савд төмрийн хүдрийн баялаг орд бий. Урд Тамирын голоос эртний төрмөлийн эриний түүх дурсгалын зүйл олддог.
Хойд Тамир голын эхэнд байгалийн үзэгсэлэнт газрууд бий.
Чадраабалын Лодойдамбын Тунгалаг тамир романы нэр.
Азийн гол мөрөн
Монголын гол мөрөн
Архангай аймгийн гол мөрөн |
820 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%85%D0%BE%D0%BD%20%D0%B3%D0%BE%D0%BB | Орхон гол | Орхон (монгол бичгээр орхон) гол нь Монголын хамгийн урт гол.
Хангайн нурууны Суварга хайрхан уулаас эх авч 1124 км урсаад Сэлэнгэ мөрний баруун талд Сүхбаатар хотын дэргэд нийлдэг хамгийн том цутгал нь юм. Усаа цуглуулах талбай нь 132,835 км² бөгөөд энэ нь Сэлэнгийн манай нутагт дахь усаа цуглуулах талбайн 47% болно. Орхон голын эхний хэсгийг Хангайн нурууны Байгалийн цогцолборт газарт багтаасан.
Орхон эхний хэсэгтээ Улиастай гол, Цагаан Гүүт гол, Тонгорог гол, Цагаан гол, Улаан гол зэрэг олон голуудыг нийлүүлж авдаг. Мөн жаахан доошлоод зүүн талаасаа Тамир гол, Хавчуу гол, баруун гараасаа Нарийн гол (Хөгшин Орхон), Туул гол, Хараа гол, Ерөө гол, Шарын гол зэрэг олон голыг нийлүүлдэг.
Эх хэсэгтээ уулархаг газраар урсдаг, хөндийдөө хүрмэн чулуун гүн хавцалтай, адаг хэсэгтээ их өргөн болдог. Туул гол нийлсний дараа Орхон гол нь олон салаа болж урсдаг, Голын өргөн нь ихэссээр 150 м хүрнэ. Ерөө гол нийлснээс хойш усны түвшин нь хурдан дээшилдэг. Орхоны хөндий нь нугатай, тариалангийн ихээхэн талбайтай. Эрдэнэ-Зуу (Өвөрхангай) орчимд Орхоны усыг усжуулалтад ашигладаг. Энд 8150 га талбайг услах чадалтай. Услалтын системийн суваг байдаг. Суваг дээр 528 квт чадалтай усан цахилгаан станц бий. Энэ бол манай улсын анхны усан цахилгаан станц юм. Орхон голыг Туулын адаг хүртэл усан замд ашиглаж болно гэж үздэг. Хөндий нь их өргөсч 10 км, голын өргөн нь 250 м, усны гүн нь 3.5 м, урсгалын хурд нь 2.5 м/с хүрнэ. Усны сүлжээний нягтшил нь 0.08 км/км.
Орхон гол 11-р сард хадаалж 130 орчим хоног хөлдүү байна. Гүн нь 3.5 м, урсгалын хурд нь 2.5 м/с хүрнэ. Орхоны адаг нь (Сүхбаатар хотын орчимд) 602 м өндөрт байдаг. Адаг хавьдаа усны дундаж урсан өнгөрөлт нь 116 м³/с, урсацын модуль 0.76 л/с.км болдог. Усжуулахад ашигладаг. Орхонд зэвэг, цурхай, булуу цагаан, алгана, гутаар зэрэг загас бий. Орхон гол нь XVIII зууны "Халх журам" хуулиар хүрээний орчмоос амьтан агнахыг хориглосон газрыг цаад хил бож байв.
Түүхийн баримтууд
Орхон голын хөндий нь эртний монгол орны нутаг дэвсгэрийн хувьд хүн ам төвлөрөн суух хамгийн тохиромжтой бүс нутгуудын нэг байсан байна. Ийм учраас энд Эртний түрэг, Уйгур болон Хиргисийн хант улсуудын төв суурин газар нийслэл хотууд нь байсан болох нь археологийн судалгаагаар батлагджээ. Түүнээс гадна Орхоны хөндийд Их Монгол улсын нийслэл Хархорин хотын туурь байдаг. Мөн Орхоны хөндийгөөс эртний Хүннүгийн үеийн археологийн олдвор хүртэл олддог байна.
Ер нь Орхоны хөндий нь монгол орны түүх соёлын төдийгүй дэлхийн хүн төрөлхтөний түүх соёлын дурсгалын хувьд үнэлж баршгүй үнэт өв тул 2004 онд Орхоны хөндийн соёлын дурсгалыг ЮНЕСКО Дэлхийн өв болгон бүртгэжээ.
Цахим холбоос
Азийн гол мөрөн
Монголын гол мөрөн
Евразийн тал
Архангай аймгийн гол мөрөн
Булган аймгийн гол мөрөн
Сэлэнгэ аймгийн гол мөрөн
Сэлэнгэ мөрний голын систем |
821 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D1%83%D0%BB%D1%83%D1%83%D1%82%20%D0%B3%D0%BE%D0%BB | Чулуут гол | Чулуут гол нь Хангайн нурууны Гурван Ангархай уулын баруун хэсгийн араас эх авч Даваатын гол нэртэйгээр урсан хэд хэдэн гол горхиудыг нийлүүлэн авч Чулуут гол болон 415 км урсаж Идэр голын баруун гарт очиж нийлнэ.
Усаа цуглуулах талбай нь 10750 ам.дөр.км, усны уналт нь 2000 м, гулдралын өргөн нь 80 м, гүн нь 3 м, урсгалын хурд нь 2 м/с ,усны жилийн урсан өнгөрөлт нь 25 шоо м хүрнэ. Хөндий, гулдрал нь хад чулуу
ихтэй учраас Чулуут гол гэдэг нэртэй болжээ. Чулуут гол нь Тээлийн голын (их замын гүрнээс доош) адгаас доош Ацатын горхины адаг хүртэл 100 орчим км газарт 40-60 орчим м гүн хүрмэн чулуун хавцал үүсгэж урсана. Энэ хүрмэн чулуу нь Хорго орчмын галт уулын дэлбэрэлтийн үед урсан ирсэн магмын бүтээгдхүүн юм. Чулуут голд Ихжаргалант гол, Хүрэмт гол, Туул гол, Ажирга гол, Хангал, Бумбат гол, Өлзийт гол, Мөрөн гол, Уужим гол, Даага гол, Ацат гол, Тээл гол, Суман гол зэрэг олон гол горхи цутгана. Чулуут голын савд хойд өргөрөгийн 47°49', зүүн уртрагийн 100°15'-ын солбицолд гидро-карбонат сульфат натрийн найрлагатай, үе мөч, мэдрэлийн өвчнийг анагаах чанартай халуун, бүлээн рашаан оршдог. Энэ голын савд Чулуут, Тариат, Жаргалант, Цэцэрлэг сумдын нутагт орших Чулуут голын хадны зургийг 1998 онд улсын хамгаалалтад авчээ.
Азийн гол мөрөн
Монголын гол мөрөн
Архангай аймгийн гол мөрөн
Сэлэнгэ мөрний голын систем
Хөвсгөл аймгийн гол мөрөн |
822 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%BD%D1%83%D0%B9%20%D0%B3%D0%BE%D0%BB | Хануй гол | Хануй гол (Монгол бичгээр:ᠬᠠᠨᠤᠢ ᠭᠣᠣᠯ) нь Хангайн гол нурууны Хан-Өндөр уулаас эх аваад зүүн хойшоо 421 км урсаад Сэлэнгийн баруун хэсэгт нийлдэг гол. Усаа цуглуулах талбай нь 14620 км квадрат. Хануй голын савд унтарсан галт уул олон бий. Дээд хэсэгийн хөндий нь ойтой. Гулдрал нь их тахиралдана. Түүний өргөн нь 110 м, гүн нь 2.2 м урсгалын хурд нь 0,5-3,5 м/с хүрнэ. Сайртай чулуурхаг ба хурмэн чулуун хавцалаар урсана. Усны дундаж урсан өнгөрөлт нь секундэд 15 шоо метр. Хануйд Сэлэнгийн савын загас бий. Хүнүй зэрэг хэд хэдэн голуудыг нийлүүлж авна. Хануй голын хөндийд Булган аймгийн Баян-Агт сумын нутагт хойд өргөрөгийн 49°10', зүүн уртрагийн 102°21'-ын солбилцолд гидрокарбонат, хлорид ,натри, кальцийн найрлагатай рашаан бий.
Хүнүй гол
Азийн гол мөрөн
Монголын гол мөрөн
Архангай аймгийн гол мөрөн
Булган аймгийн гол мөрөн
Сэлэнгэ мөрний голын систем |
823 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%BD%20%D0%B3%D0%BE%D0%BB | Суман гол | Суман гол нь Тэрхийн цагаан нуураас эх авч 60 орчим км урсаад Чулуут голд цутгадаг. Суман гол эгц хүрмэн чулуун хавцал (өргөн нь 30, өндөр нь 10 орчим м) үүсгэж дундуур нь урсана. Чулуут голоос дутахгүй их устай. Усны дундаж урсац нь 11,3м3/с байна. Суман гол жижиг хүрхрээ, боргио ихтэй. Тэрхийн цагаан нуурт цутгадаг Хойд Тэрхийн голыг Суман голын эх нь гэж үздэг. Сүүлийн жилүүдэд цаг агаарын өөрчлөлтийн улмаас хур тунадас эрс багасч, Тэрхийн цагаан нуурын усны түвшин доошлохын хэрээр Суман голын усны урсац эрс багассан байна.
Зүүлт тайлбар
Азийн гол мөрөн
Монголын гол мөрөн
Архангай аймгийн гол мөрөн
Сэлэнгэ мөрний голын систем |
824 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D2%AF%D0%BD%D2%AF%D0%B9%20%D0%B3%D0%BE%D0%BB | Хүнүй гол | Архангай аймгийн нутагт орших Хүнүй гол нь Хангайн нурууны салбар уулс Бугатын нурууны урд өврөөс эх авч зүүн хойшоо Их тамир сумын Бугат баг, Эрдэнэмандал сумын Идэр-Улаан баг, Хайрхан сумын нутгаар нийт 120км урсаад Хануй голд цутгадаг. Хойд мөсөн далайн ай савд багтдаг гол юм. Энэ голын савд нуур намаг ихтэй. Томоохон цутгалууд нь Их халзангийн гол, Бага Халзангийн гол, Өлтийн гол, цоргын гол, Уртын гол, Урт шивиртийн гол, жарантайн уруунуус усжих голууд, Хоолойн гол зэрэг болно. Голын хөндйид Хунт, Дуут, Гүн нуур зэрэг 10 гаруй нуур бий.
Хүнүй голын сав дагуу үржил шим сайтай нугын бэлчээр, эхэн хэсэгтээ ойт хээрийн бүс зонхилдог бол адаг хэсэг рүүгээ тал хээрийн бүс рүү шилжинэ. Ус нь тунгалаг, намар 11 сард хөлдөж, хавар 4 сард гэсэж урсдаг.
Нэрний хувьд Хүннү гэдэг үгээс гаралтай гэж Б.Ринчен гуай бичсэн байдаг. Хүнүй голын сав нутагаас Хүннү гүрний түүх, дурсгалын зүйлс ихээр олддог бөгөөд Үүнээс дурьдвал Хайрхан суманд орших Хүннүгийн үеийн хамгийн том булш болох Гол модны дурсгал байдаг. Мөн Хүнүй болон Хануйн голын бэлчирийн ойр Илжгин чихт хааны балгас оршдог.
Түүхэн дурсгалт газар
Хүнүй голын хөндийд түүхэн дурсгалт олон газар байдаг. Бурхантын амны буган хөшөө Уртын амны буган хөшөө, Гол модны булш зэрэг нийт 50 гаруй цэг бий. Үннэс хамгийн том нь гол модны дурсгалт газар юм.
Хүннүгийн язгууртны оршуулгын цогцолбор дурсгалт газар болох “Гол мод 1” нь Архангай аймгийн Хайрхан сумын төвөөс зүүн урагш 35 км-ийн зайд, Хайрхан, Эрдэнэмандал сумын нутагт, Хүнүй голын хөндий залгасан өвс ургамалтай, модорхог 400 га газрыг эзлэн оршино.
Нийт 500 орчим булштай. Анх 1956 онд Монголын археологич Ц.Доржсүрэн илрүүлж, 26 жижиг булшийг малтан шинжилжээ. Монгол-Францын хамтарсан археологийн экспедиц 2000- 2011 онд Гол модонд Хүннүгийн язгууртны булш малтах төсөл хэрэгжүүлж, язгууртны 2 том булш (1, 20-р булш), дундаж хэмжээтэй булш 1 (79-р булш), дагуул болон жижиг 15 булш малтан судалсан нь Хүннүгийн язгууртны булшны бүтэц, зохион байгуулалт, оршуулгын зан үйлийг тодруулан судлахад чухал хэрэглэгдэхүүн болсон юм.
Хүннүгийн язгууртны булш нь ерөнхий бүтцийн хувьд уруу нь харуулсан пирамид хэлбэртэй. Эртний египетчүүд нас эцэслэсэн хаадын булш болох пирамидыг газрын хөрсөн дээр байгуулдаг байсан бол Талын анхны эзэнт гүрнийг цогцлоогч Хүннү нар газрын хөрсөн доор 20 гаруй метр гүнтэй пирамид мэт хэлбэртэй гүн нүх бүхий бунхант оршуулгыг бүтээдэг байсан билээ. Энэхүү баримт нь Хүннүгийн язгуутны булш нь бүтэц, зохион байгуулалтын хувьд уран барилгын сүрлэг, нарийн бүтэц бүхий дурсгал болохыг харуулж байна.
Эдгээр булшны малтлагаас зэс, төмрийн хайлшаар хийсэн эд өлгийн зүйлс, сүйх тэрэгний эд ангиуд, авсны алтан чимэглэлүүд, торго, эсгий ширдэгний тасархай, ноос, арьс, үслэг эдлэлийн зөөлөн болон эрдэсшсэн үлдэгдлүүд олдсон. Үүний зэрэгцээ усан болор, шилэн сувс, хуван эдлэл зэргийг илрүүлэн олсон нь олон улсын худалдаа солилцоонд хүннүчүүд идэвхтэй оролцож байсныг гэрчилнэ. Мөн хүннүчүүдийн оюуны соёлын гайхамшигт дурсгал болох хөлөгт тоглоом, Хүннүгийн амьтны загварт урлагийн содон дүрслэл болох бэлгэт гөрөөс буюу ганц эвэрт домгийн амьтны дүрст алт шармал мөнгөн хөөмөл хударга, хөмөлдрөгийн чимэглэл зэрэг зүйлс олджээ.
Азийн гол мөрөн
Монголын гол мөрөн
Архангай аймгийн гол мөрөн |
825 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D3%A9%D1%85%D1%81%D2%AF%D0%BC%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D1%80%D0%B0%D1%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD | Хөхсүмийн рашаан | Хөхсүмийн рашаан нь Архангай аймгийн Цэнхэр сумын нутагт хойд өргөрөгийн 47°15', зүүн уртрагийн 101°58'-ын солбилцолд орших гидрокарбонат кальц магний натрийн найрлагатай рашаан юм.
Архангай аймгийн газар зүй |
826 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%BD%20%D1%83%D1%83%D0%BB | Баатархан уул | Баатархан уул нь Архангай аймгийн Чулуут голын баруун биед Булагийн нуруунаас зүүн тийш, Ангархайн Булуу уулын хойд талд орших 2708 м өндөр уул юм.
Азийн уул
Монголын уул
Хангайн нуруу
Архангай аймгийн газар зүй |
827 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%8D%D1%80%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D1%86%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%BD%D1%83%D1%83%D1%80 | Тэрхийн цагаан нуур | Тэрхийн Цагаан нуур нь Архангай аймгийн Тариат сумын нутагт Хоргын тогооны дэргэд байрлах цэнгэг уст нуур. Хангайн нуруунаас эх авсан Хойд, Урд Тэрхийн голын урсгал Хорго галт уулын халуун хайлмал бодист боогдон үүсчээ.
Нуурын голд орших жижиг арал дээр шувууд үүрээ засаж өндөглөдөг. Нууранд хар галуу их ирдэг бөгөөд 5 метр хүртэл гүн рүү шумбан загасаар хооллодог байна. Цурхай зэрэг Сэлэнгийн савын загастай. Мөн ховор шувууд амьдардаг. Нуурын Толгой нь Хоргын дархан газарт багтдаг.
Энэ нуурт 10 гаруй гол цутгадгаас хамгийн том нь Тэрхийн гол юм. Харин ганц гол эх аван гадагш урсдаг бас тэр нь Суман гол юм. Тэрхүү гол нь цаашлаад 50 орчим километр урсаад Чулуутын голд цутгадаг.
Тус нуурыг 2011 онд CNN мэдээллийн төв аялах шилдэг газруудын нэгт багтаажээ.
Нэрний гарал
Тэрхийн цагаан нуурын зүүн эрэг дээр овоо бүхий дөрөлж дээгүүр гарч ирсэн аяны хүмүүс гэнэт их нуур байхыг хархад үзсэглэнтэй сүртэй байдаг нь домог бишээ.
домог нь:
Нуур буй газар урьд өвс бэлчээр сайтай уужим тал байжээ. Тал дунд нэг худаг байсан бөгөөд өвгөн эмгэн хоёр тэр худгаас ус аваад худгаа тагладаг байжээ. Гэтэл эмгэн нь нэг удаа ус аваад худгаа таглахаа мартчихжээ. Тэр шөнө худаг нь оргилж алтан дэлхийг усны үер авах аюул нөмөрсөн үед Их Монгол гэгч нэгэн их хүчтэн Уран мандал уулын оройг тасдан аваад худгийн ам руу шидэн хаасанд хальсан ус нуур болон тогтжээ. Ийнхүү гэнэт нуур тогтсоныг нутгийн нэгэн хүн хараад “тэр их нуур”-ыг хараач гэсэнд уг нуурыг тэгэж нэрлэж байснаа хожим нь Тэрхийн цагаан нуур болон хувирчээ. Их Монгол авчирч худгийн амыг хаасан гэдэг толгойг Нуурын дунд толгой буюу Санхам толгой /Санхам гэдэг ургамал ургадаг/ гэдэг бөгөөд үнэхээр ч Нуурын дунд толгойг Уран мандал уулын оройд аваачаад тавьчихвал яг эвээрээ таарах шинжтэй ба энэ нутагт зөвхөн нуурын дунд толгой Уран мандал ууланд л Санхам гэдэг ургамал ургадаг аж.
Цахим холбоос
Азийн нуур
Монголын нуур
Архангай аймгийн нуур
Монгол дахь Рамсарын ус, намгархаг газар |
828 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%BE%D0%B9%D0%B4%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B8%D0%BE | Чойдогийн боргио | Чойдогийн боргио нь Архангай аймгийн Чулуут, Суман голуудын бэлчирээс доош ойрхон орших 2 метр орчим эгц хадан босго руу буудаг боргио юм. Чулуут голд үүнээс доош хэд хэдэн том боргио бий.
Монголын боргио
Архангай аймгийн газар зүй |
831 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B7%D0%B8 | Ази | Ази дэлхийн хамгийн том газар нутаг, хамгийн олон хүнтэй тив юм. Дэлхийн бөмбөрцгийн дорнод болон умард хагаст гадаргуугийн 8.7%, хуурай газрын 30%-ийг эзлэн оршиж байна. Ази тивд хүн төрөлхтний 60 хувь болсон 4.4 тэрбум хүн аж төрөн сууж байна. Ази тивд олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн 47 улс байдаг.
Ази тив Европ тивтэй холбоотой бөгөөд Евразийн эх газар хэмээнэ. Тэгээд Ази, Европын хил хязгаарыг хэд хэдэн янзаар зурдаг. Дийлэнх олонхын үздэгээр баруун тал нь Улаан тэнгис, Суэцийн суваг, Хар тэнгис, Кавказын нуруу, Каспийн тэнгис, Урал гол, Уралын нуруугаар зурдаг. Зүүн тал нь Номхон далай хүрч, өмнөд талаараа Энэтхэгийн далай, умард талаараа Умард мөсөн далайд тулдаг.
Ази тив эртний түүхтэй, эртний соёлтой, яс үндэс, хэл соёл, төр засгийн уламжлал олон янз, байгалийн тогтоц өвөрмөц, газар газарт харилцан адилгүй байна.
Газар зүй
Бүсчлэл, улс орон
Тайлбар: Египет-н хэсэг (Синайн хойг) нь газар зүйн хувьд Баруун Азид байрлана.
Лавлах бичиг
Еврази
Тив |
833 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC | Ислам | Ислам (Араб: الإسلام Аль-Ислам) эсвэл Исламын шашин нь 7-р зуунд Арабын элч Мухаммедэд илгээгдсэн шашин юм. Энэхүү шашныг шүтэгч хүнийг мусульман гэдэг. Мусульманчууд Аллах Мухаммедэд Коран судрыг илгээсэн гэж үздэг. Энэ шашин нь итгэгчдийн тоогоор 1,8 тэрбум буюу дэлхийн хоёрдугаарт ордог том шашин бөгөөд дэлхийн 125 орчим улсад дэлгэрсэн харьцангүй залуу шашин юм. Исламын шашны үндсэн хэл нь араб хэл. Ихэнхи мусульманчуд (85-90 %) суннит урсгалыг дагадаг бөгөөд бусад нь шиит, ибадит урсгалыг баримталдаг байна.
Исламын шашин шүтлэг нь үүсгэн байгуулагч зөнч Мухаммед (570—632) амьдралынхаа туршид боловсруулсан таван үндсэн шашны үүрэг (Аркан ад-дин) дээр суурилдаг байна. Үүнд: итгэл үнэмшлээ дагах (Шахада), мөргөл залбирал (Араб:- "салят", Перс:- "намаз" буюу залбирал), Рамадан сард мацаг барих (Араб:- "саум", Перс:- "ураза"), өглөг (закят - орлогынхоо 2.5% ядууст өгөх) бөгөөд Меккад очиж мөргөл үйлдэх (хаж).
Исламыг албан ёсоор дагадаг
Дэлхийн 28 оронд Исламын шашныг төрийн буюу албан ёсны шашин гэж үздэг орнууд.
Суннит
Алжир;
Афганистан;
Бангладеш;
Бруней;
Египет;
Йордан;
Йемен;
Катар;
Казахстан;
Коморос;
Киргиз;
Мавритани;
Малайз;
Мальдив;
Марокко;
Арабын Нэгдсэн Эмират;
Пакистан;
Саудын Араб;
Сомали;
Судан;
Ливи;
Тунис;
Ирак (Энэ хоёр фракцын тоо ойролцоо);
Палестины үндэсний захиргаа
Шийт
Бахрейн;
Иран;
Ирак (Энэ хоёр фракцын тоо ойролцоо)
Ибадит
Оман
Нэр
Араб хэлнээс галигласан "Аль-Ислам" гэх үгийг монголчилбол албадлагагүйгээр бурхныг дагах гэсэн утга бүхий туйлын үнэн (дэвөтэ), аль эсвэл хязгааргүй энх амгалан гэдэг агуулгатай ажээ. Дэлхийн бүх хэлэнд исламын шашин, мусульман хэмээн хэлэгддэг.
Түүх
Исламын шашин МЭ 622 онд Аллахаас илгээгдсэн, энэ шашин дэлхийн төгсгөл хүртэл хүчинтэй гэж итгэгчид нь үзэх ба Коран сударт тайлагдаагүй ойлгомжгүй зүйлс маш их бөгөөд хүмүүс хөгжлийнхөө хэрээр ойлгох нь тодорхой хэмээн үздэг байна. Коранд өнгөрсөн ирээдүйн тухай товч тодорхой бичигдсэн байдаг. Аллах бүхнийг бүтээсэн ба бүх өвчнийг эмчлэх жорыг бүтээсэн. Мухаммед элч Аллахын тааллаар илгээгдсэн хамгийн сүүлчийн элч бөгөөд, Иса (Есүс) элч дэлхийд ирнэ, гэхдээ дэлхийн төгсгөл ойртоход том том үзэгдлүүд болох үед ирж 40 жил Иса (Есүс) элч мусульманчуудын дунд амьдарна, гэхдээ тэр Даджал (нэг гартаа гал нөгөө гартаа ус барьсан)-ийг хөнөөнө гэж Аллах Мухаммедед айлдсан гэж итгэдэг. Даджал нь хүчтэй нэгэн бөгөөд хүмүүст галыг сонго эсвэл усыг сонго гэж тушаах бөгөөд нар мандах зүгээс ирнэ гэсэн байна, дэлхийн төгсгөлийн үед Даджалийн гар дахь галыг сонгогчид диваажинд, харин ус нь гал болон хувирна гэсэн байна.
Исламын урсгалууд
Исламын урсгалуудын хамгийн том нь Суннитуудын бүлэг. Энэ нь Мухаммедийн сургаал Суннаг дагалдах хүн гэсэн утгатай ажээ. Суннит дотор урсгал байхгүй боловч Исламын хуулийн тайллаас шалтгаалж 4 хэсэгт хуваагддаг.
Дараагийн том урсгал нь Шийт (Алигийн бүлэг гэдэг үгний товчлол) буюу 4-р Халиф Алиг шүтэн бишрэгчид юм. Мухаммед нь Алид өөрийнхөө нууцыг дамжуулсан учраас Мухаммедийн цорын ганц дамжуулагч нь Али гэж үздэг байна. Дотор нь 12 Имамын бүлэг, Исмаилын бүлэг, Сайтын бүлэг гэж хуваадаг.
Yүнээс гадна Вахифф, Хааф гэх мэтийн урсгалууд байдаг.
Монгол улс дахь мусульманчууд
Монгол улсад Исламын шашныг хүн амын 3-5 орчим хувь нь дагаж мөрддөг. Эдгээр итгэгчдийн дийлэнх нь казак үндэстэн бөгөөд гол төлөв Монгол улсын баруун хязгаарын Баян-Өлгий аймаг (аймгийн нийт хүн амын 88.7%) болон Ховд аймагт (аймгийн нийт хүн амын 11.5%, Ховд, Буянт сум) оршин суудаг. Эдгээр аймгуудаас гадна Исламын шашин шүтдэг казах үндэстнүүд цөөн тоогоор улс даяар янз бүрийн хот, суурин газруудад тархсаныг олж болно.
Мөн үзэх
Шашин
Аллах
Мухаммад |
840 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D2%AF%D2%AF%D1%85 | Түүх | Түүх () гэж хүний амьдрал, нийгмийн үйл явцыг цаг хугацаа, тухайн орчинтой нь уялдуулан задлан шинжилж, үр дагавар нөхцөл, харилцаа холбоо дэс дараа зэргийг нь сийрүүлэн баримтжуулах шинжлэх ухаан юм. Илүү өргөн утгаараа тэрхүү баримтад "үйл явц" гэж ойлгож болно. Бас хүний амьдралаас гадна ямар нэгэн үзэгдэл,зүйлсд ч гэсэн хэрэглэгдэх тохиолдол байдаггүй юм
Хүн төрөлхтний түүхийг анх системчлэн бичсэн хүмүүс нь Эртний Грекийн Плутархи, Хятадын Хань улсын түүхч Сы Ма Цянь нар болно. Плутархи нь эртний Грекийн улс төр, нийгэм, дипломат, дайн байлдааны түүхийг тухайн үеийн бага Азид байсан Ассирийн Эзэнт гүрэн болон Грекийн зөрчил дээр тулгуурлан бичжээ. Өөрөөр хэлбэл, Газар дундын тэнгисийг ноёрхох эрхийн төлөөх Европ Азийн хоёр гүрний зөрчилдөөнийг харуулжээ. Тэгвэл Сы Ма Цянь Хятадын анхны нэгдмэл улс болох Цинь улсаас эхэлсэн Хятадын хаант засаглалыг хэрхэн зөвтгөх, мөн ертөнцийн цорын ганц соёл иргэншилт улс болох Хань гүрэн болон түүнийг тойрсон бүдүүлэг харанхуй улсуудын тухай номлосноороо онцлог юм. Өөрөөр хэлбэл хятад төвт түүхийн үзлийг Сы Ма Цянь анх удаа түүх бичлэгийнхээ үндсэн философи болгожээ. Хятад улсын өнөөдрийн түүх судлал Сы Ма Цяний үеэс ер өөрчлөгдөн хөгжиж чадаагүй байна. Монголын түүх бичлэг эртнээс Хятад, Перс, Орос зэрэг орнуудад бичигдэж ирсэн бөгөөд Монголчууд өөрсдөө түүхээ идэвхтэй бичиж эхэлсэн үе нь нэлээд хожуу 16 дугаар зуунаас эхэлнэ. Алтан товч, Эрдэнийн эрх, Асрагч нэртийн түүх зэрэг юм. Орост түүхийн гуйвуулгын эсрэг төрийн комисс ажилладаг. Европчууд 19-р зуунаас эхлэн түүх, угсаатны зүйг тагнуулын зорилгоор идэвхтэй хэрэглэж эхэлжээ. Монголд 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр ирж байсан Оросын болон европын бусад судлаачдын дунд цэргийн офицерууд нилээдгүй байв. Н.Пржевальский Монголыг Орост нэгтгэхийг хаандаа зөвлөж байсан байдаг.
Холбогдох категорууд
Байршлаар нь
Монгол
Африк
Америк
Ази
Европ
Австрали, далайн орон
Антарктид
Бусад
Байгалийн түүх
Шашны түүх
Шинжлэх ухаан, технологийн түүх
Өөр төрлүүд
(Түүхийн шинжлэх ухааны салбар биш)
Соёлын хөдөлгөөнүүд
Эдийн засгийн түүх
Урлагийн түүх
Кино урлагийн түүх
Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх
Сэтгэлгээний түүх
Хүмүүсийн түүх (намтар)
Уран зохиолын түүх
Математикийн түүх
Сэтгэл мэдрэлийн эмгэгийн түүх
Гүн ухааны түүх
Физикийн түүх
Одоогийн улс гүрний түүх
Шашны түүх
Жүжгийн түүх
Түүхийн тэмдэглэлийн түүх
Устсан улс, гүрнүүдийн түүх
Хуулийн түүх
Микротүүх
Дайны түүх
Түүхийн гүн ухаан
Нэмж унших
Нийгмийн шинжлэх ухаан
Ethnology
Антропологи
Culturology
Genetics
Соёлын антропологи
Denisova hominin
Conversion table for Y chromosome haplogroups
Этнопсихологи
Genetic genealogy
List of human evolution fossils
List of haplogroups of notable people
Most recent common ancestor
Timeline of prehistory
Timeline of human evolution
Timeline of human prehistory
Ancient DNA
Archaeogenetics
Genetics and archaeogenetics of South Asia
Early human migrations
List of ethnic groups
Indo-Aryan migration theories
Peopling of India
Historical linguistics
List of language families
List of proto languages
Proto Human language
Ural Altaic languages
Nation state
Multinational state
Гадны холбоос
An attempt at NPOV history with a "Chronology of Events in History, Mythology, and Folklore": http://www.b17.com/family/lwp/frameset/frameset.html
"Timelines of History," A collection of timelines organized by time, location and subject matter: http://timelines.ws
The Core Ideas of "Lessons from History: Essential Understandings and Historical Perspectives Students Should Acquire." ERIC Digest.
Achieving History Standards in Elementary Schools. ERIC Digest.
Teaching World History: The Global Human Experience through Time. ERIC Digest.
Internet History Sourcebooks Collections of public domain and copy-permitted historical texts presented cleanly (without advertising or excessive layout) for educational use. |
850 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%B4%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D0%B7%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%B3 | Эдийн засаг | Эдийн засаг бол ховор хязгаарлагдмал нөөц баялгийг нийгэм ба нийгмийн бүлэг, нэгжүүдийн одоогийн ба ирээдүйн хэрэгцээ, шаардлагыг хангах зорилгоор хэрхэн яаж үр дүнтэй ашиглаx зарцуулах талаар сонголт хийх шийдлийг судалдаг нийгмийн шинжлэх ухаан юм.
Эдийн засаг нь бараа ба үйлчилгээний үйлдвэрлэл, хуваарилалт болон хэрэглээг судалдаг шинжлэх ухаан юм. Эдийн засаг гэх нэршил нь oikos (гэр) ба nomos (дүрэм буюу хууль), буюу "гэрийн аж ахуйг удирдах" гэсэн грек хэлнээс үүссэн.
Удиртгал
Үйлдвэрлэл ба хуваарилалтын тухай яриа нь урт түүхтэй хэдий ч орчин үеийн утгаараа эдийн засгийн онолыг голдуу 1776 онд Адам Смитын Үндэстнүүдийн Баялаг номыг хэвлэгдсэнээс хойш авч үздэг. Энэ судалгаандаа Смит дараахь сэдвийг тусгасан:
Улс төрийн эдийн засаг нь төрийн түшээ буюу хууль тогтоогчийн тухай шинжлэх ухааны салбар гэж хэлэгдэх ба нэгдүгээрт ард түмэнг хангалттай орлого эсвэл бараагаар хангах буюу илүү тодоруулбал өөрсдийгөө тийм хэмжээний орлого эсвэл амь зуух зүйлсээр хангахад туслах, хоёрдугаарт төр буюу улс орноо нийгмийн үйлчилгээ үзүүлэхэд хангалттай орлогоор хангах гэсэн хоёр үндсэн ойлголтыг гаргаж ирсэн. Энэ нь ард түмэн болон төр засгийг баяжуулахад зориулагдан гарч ирсэн.
Смит нь 'улс төрийн эдийн засаг' гэж нэрлэж байсан, гэхдээ 1870 оноос хойш "эдийн засаг" гэсэн нэршил голчлон хэрэглэгдэх болсон.
Эдийн засгийн онолын судлах хүрээ
Микро эдийн засаг
Микро эдийн засаг нь бизнес болон өрхийн аж ахуй гэх мэт оролцогчдын эдийн засгийн зан байдал болон нэгж зах зээл бүрт өгөгдсөн хомсдол болон засгийн газрын зохицуулалтад тулгуурлан тэдний хоорондын харилцааг судалдаг. Микро эдийн засагт, ерөнхий тэнцвэрийн онол нь тэнцвэр лүү чиглэсэн хөдөлгөөн болон харилцааг багтаан нийт зах зээлийг нэгтгэдэг.
Товчоор: Пүүс компаниуд болон банк санхүүгийн дотор явагдах үйл ажиллагаа.
Макро эдийн засаг
Макро эдийн засаг нь улс орны дотоод нэгж хэсэг, түүний хэсэгчлэгдсэн ойлголтыг нэгтгэн авч үздэг бөгөөд эдийн засгийн хөгжлийг бүхэлд нь болон хөгжлийг тодорхойлж байгаа эдийн засгийн үйл явцуудын харилцан хамаарлыг судалдаг. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засгийн үзэгдлийг улс үндэстний түвшинд авч судалж байгаа үйл явцыг макро эдийн засаг гэнэ. Нөгөө талаасаа эдийн засгийн механизмуудыг нийлмэл байдлаар судлана.
Товчоор бол Улсад нөлөөтэй болон олон улсын эдийн засаг судлана.жишээ нь:Хямрал,ажилгүйдэл гэх мэт...
Холбогдох салбар ухаан, бусад өвөрмөц онцлог
эдийн засаг нь хүний амьдралд амин чухал зүйлсийг төлөвлөж,эмх цэгцтэй амьдралыг цогцлоож өгдөг.
Математикийн болон тооны аргууд
Эдийн засгийн шинжлэх ухаан нь ихэнхидээ геометрын арга, мөн түүнчлэн хүүрнэх аргуудыг ашигладаг. Эдийн засгийн буюу эдийн засгийн ухааны нарийн шинжилгээ хийхэд бусад ерөнхий математикийн болон тооны аргуудыг өргөн ашигладаг. Үүнд дараахь аргууд багтана.
Математикийн эдийн засгийн ухаан
Эконометрикс
Үндэсний нягтлан бодох бүртгэл
Нарийвчилсан салбарууд
Хөгжлийн эдийн засаг
Хүрээлэн буй орчны эдийн засаг
Санхүүгийн эдийн засаг
Тоглоомын онол
Аж үйлдвэрийн зохион байгуулалт
Мэдээллийн эдийн засаг
Олон улсын эдийн засаг
Хөдөлмөрийн эдийн засаг
Хууль зүй ба эдийн засаг
Төрийн санхүү
Сэтгэл ханамжийн эдийн засаг
Стратегийн эдийн засаг
Менежментийн эдийн засаг
Эдийн засгийн ойлголтууд
Эрэлт ба нийлүүлэлт
Үнэ ба тоо хэмжээ
Ахиуц
Эдийн засгийн шалтгаан
Эдийн засгийн ухааны түүх болон сургаалиуд
Меркантилизм
Физиократизм
Сонгодог эдийн засгийн ухаан
Марксист эдийн засгийн ухаан
Шинэ сонгодог эдийн засгийн ухаан
Кейнсийн эдийн засгийн ухаан
Бусад сургууль болон сургааль
Эдийн засгийн ухааны түүхэн тодорхойлолт
Баялгийн тодорхойлолт
Сэтгэл ханамжийн тодорхойлолт
Эдийн засгийн онолын шүүмжлэл
Эдийн засаг нь шинжлэх ухаан мөн үү?
Нөхцлүүдийн шүүмжлэл
Нөхцлүүд ба судалгаа
Шүүмжлэл ба зөрчил
Баялаг ба хомсдлын тодорхойлолтын тухай шүүмжлэл
Бусад ойлголтуудын талаарх шүүмжлэл
Эдийн засаг ба улс төр
Ёс суртахуун ба эдийн засаг
Нийгэмд үзүүлэх нөлөө
Мөн үзэх
Зар сурталчилгаа
Нобелийн эдийн засгийн шагнал
Бартер
Тооцон бодох эдийн засаг
Зээлд суурилсан мөнгөний систем
Dismal Science
EAEPE
Climate Change
First world
Second world
Third world
Fourth world
Эдийн засгийн тусламж
Economic calendar
Эдийн засгийн хямрал
Эдийн засгийн хөгжил
Эдийн засгийн үзүүлэлтүүд
Economic recession
Economic sanction
Economic sociology
Economies of present-day nations and states
Ecological Economics
Feminist economics
Эдийн засагч
Валютын ханш
Глобал эдийн засаг
Үндэсний нийт аз жаргал
Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн
Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн
Аз жаргалын эдийн засаг
Маркетинг
Мөнгөний бодлого
Мөнгө
Мөнгөний нийлүүлэлт
Oligopolistic
Socioeconomics
Нийлүүлэлт
Худалдаа
Худалдааны алдагдал
Trade surplus
Америк доллар
Баялаг
Дэлхийн банк
Дэлхийн эдийн засаг
Тэмдэглэл
Эдийн засаг бол бизнес, улс төр, боловсрол, бүтэгдэхүүнийг хэлнэ.
Дэлгэрүүлж унших
Frontiers in Economics - ed. K. F. Zimmermann, Springer-Science, 2002. - A summary of surveys on different areas in economics.
The Autistic Economist - Yale Economic Review - How and why the dismal science embraces theory over reality.
Nature of Things by Jean-Baptiste Say - an essay in which Say claims that economics is not an ethical system that one can simply refute on the basis that one does not accept its values: it is a collection of theories and models that explain inductively found principles.
Гадаад холбоос
Ерөнхий мэдээлэл
Resources For Economists: Official resource guide of the American Economic Association
Research Papers in Economics (RePEc): huge database of preprints and other research
Economic journals on the web
Intute: Economics: Searchable human catalogue of the best links for teaching and research in Economics
Институт, байгууллагууд
Economics Departments, Institutes and Research Centers in the World
Organization For Co-operation and Economic Development (OECD) Statistics
United Nations Statistics Division
World Bank Data
World Trade Organization
Center for Economic and Policy Research (USA)
Study resources
Economics textbooks on Wikibooks
MERLOT Learning Materials: Economics: US-based database of learning materials
The United economic encyclopedia
Online Learning and Teaching Materials for Economics: The Economics Network (UK)'s database of text, slides, glossaries and other resources
MIT OpenCourseWare: Economics: Archive of study materials from MIT courses
A guide to several online economics textbooks
The Library of Economics and Liberty (Econlib): Economics Books, Articles, Blog (EconLog), Podcasts (EconTalk)
Schools of Thought: Compare various economic schools of thought on particular issues
Economics at About.com
Bized–A UK-based portal site for Economics and Business Studies designed mainly for UK students.
Ask The Professor section of EH. Net Economic History Services
Introduction to Economics: Short Creative commons-licensed introduction to basic economics
Эдийн засгийн нэвтэрхий толь |
852 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%BB%D1%81%20%D1%82%D3%A9%D1%80 | Улс төр | Улс төр (Англи: Politics; Орос: Политика) гэдэг нь ард түмэн, иргэд, сонирхлын бүлгүүдийн шийдвэр гаргах үйл явц юм. Үүнд нийгмийн доторх шашны, мэдлэгийн, ажил хэрэгч үйлээр нэгдэх сонирхлын бүлгүүд ордоггүй. Харин иргэний засаглалыг багтаасан улс болон төрийн үйл ажлыг эрхлэх шинжлэх ухаан болоод арга чадвар гэж үзэж болно.
Нийгмийн нэг бүлэг нөгөө хэсэгтэй харилцахдаа хүч хэрэглэх эрх дээр тулгуурласан засаглалын онцгой төрөл гарч ирэх үеэс улс төр үүссэн ажээ. Үүнийг төрийн засаглал гэж болно. Иймд аливаа засаглалын харилцаа үйл ажиллагааны зөвхөн төрийн эрх мэдэлтэй холбогдох тэр хэсгийг улс төр гэж ойлгож болно. Төр улс 6000 жилийн өмнө үүссэн гэж үздэг.
Г.Алмондын улс төрийн системийн ангилал
Англи-Америкийн: Нэг төрлийн улс төрийн системтэй, уг системийн зорилго түүнд хүрэх арга зам,механизм нь либерал үнэт зүйлдээ тулгуурладаг.
Эх газрын: Төлөөллийн ардчиллын зэрэгцээ шууд ардчиллын үзэл санааг эрхэмлэдэг янз бүрийн үзэл суртал,уламжлал бүхий улс төрийн намуудын улс төрийн системд гүйцэтгэх үүрэг, иргэдийн улс төрийн оролцоо өндөр байдаг.
Аж үйлдвэржилтийн өмнөх ба аж үйлдвэржсэн: Улс төрийн соёл нь уламжлалт болон өрнөдийн үнэт зүйлсийн аль алиныг нь багтаасан, зарим тохиолдолд хослуулсан олон янз байдгаараа онцлогтой.
Тоталитар: Эрх мэдлийг хэт төвлөрүүлж, албадлага, хүчирхийлэл хэрэглэдэг.
Эшлэл
Аристотель: Хүн бол улс төрийн амьтан .
Дэвид Истон: Улс төр гэдэг бол засгийн эрх мэдлийг ашиглан нийгэмдэх үнэт зүйлсийг хуваарилан байршуулах үйл явц мөн.
Г.Лассуэл: Улс төр гэдэг бол " Хэн, юуг, хэзээ, хэрхэн олж авч буй тэмцэл" "Хүнд угаас эрх мэдэл рүү тэмүүлэг чанар оршдог. Эрх мэдэл бол баялаг, нэр хүнд, эрх чөлөө зэргийг олж авч,улмаар амьдралаа сайжруулах арга хэрэгсэл юм.
Ф. Бро:
-"Улс төр нь хүмүүсийг удирдах урлаг юм".
М. Вебер:
-" Улс төр бол эрх мэдэлд оролцох түүнийг хуваарилан нөлөөлөхийн төлөө эрмэлзэн тэмцэх явдал" бөгөөд төр улсын доторх хүмүүсийн олон янзын бүгдийг хамаарсан онцлогтой. |
853 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%8D%D0%BB | Хэл | Хэл гэдэг нь хүний ерөнхий ойлголт, үзэл бодол, утга санаа зэргийг илэрхийлж хоорондоо харьцахад хэрэглэгддэг дохио зангаа, дүрэм зүй, тэмдэглэгээ, дуудлага, үг зэргийг бүхэлд нь хамруулсан систем юм.
Фердинанд де Саушюр нь анхлан хэл судлалыг кодчилон судлаж, шинжлэх ухааны түвшинд авчран нийтэд хүргэсэн байна.
Хүний хэл
Хэл шинжлэл
Хэл шинжлэл нь хүний хэлийг шинжлэх ухааны үүднээс тайлбарладаг хүмүүнлэгийн ухааны салбар шинжлэх ухаан юм. Хүн төрөлхтний хэл, түүний гарал үүсэл, мөн чанар, үүрэг, түүнчлэн дэлхийн олон хэлний бүтэц, тогтолцоо, хөгжил, зүй тогтол, төрөл, хэв маягийг судалдаг шинжлэх ухааныг хэл шинжлэл гэнэ.
Хэл шинжлэлийн ухаан нь XIX зууны эхэн үеэс шинжлэх ухаан болон хөгжиж ирсэн гэж үзэж болно. Хэл шинжлэлийн ухааны хөгжлийн тоймыг авч үзвэл хэл шинжлэлийн судлах зүйл, судалгааны арга, салбар ухаан зэргийг тогтооход чиглэгдэж байв.
Хэлний тухай шинжлэх ухааныг хэл шинжлэл гэдэг.
Хүмүүс өөр хоорондоо харилцаж, саналаа солилцож, улмаар нийгмээ хөгжүүлж, урагшуулж байдаг маш чухал хэрэглүүр болох хэлний үүсэн хөгжиж ирсэн түүхэн зүй тогтол, мөн чанар хийгээд хөгжлийн ирээдүйн төлөвийг хэл шинжлэл судалдаг.
Хэл шинжлэлийг гурван үндсэн хэсэгт болгон үздэг.
Хэл шинжлэлийн удиртгал
Хэл шинжлэлийн түүх
Ерөнхий хэл шинжлэл эдгээр болно.
Хэл шинжлэлийн удиртгалын зорилго нь ерөнхий хэл шинжлэлийн үндсэн асуудлууд, хэл шинжлэлийн гол ойлголт, шинжилгээний арга болон нэр томьёо зэргийг судалдаг. Хэл шинжлэлийн түүхийн зорилго нь хэлний тухай сургаалын түүхэнд байсан эрдэм шинжилгээний олон дэг, чиглэл, дэлхий дахины нэрт хэлний шинжлэлтэн нарын бүтээл, орчин үеийн хэл шинжлэлд тэдний эзлэх байр зэргийг авч үздэг. Ерөнхий хэл шинжлэлийн зорилго нь орчин үеийн дэлхий дахины хэл шинжлэлийн гол асуудлуудтай танилцуулахад оршдог.
Ангилал
Хэлийг судалдаг шинжлэх ухаан бий болсноос хойш олон олон үзэл баримтлал бий болон нарийсан хөгжсөөр ирсэн бөгөөд тухайлбал хэл шинжлэл орчин үед дараах гурван чиглэлээр хөгжиж байна:
Онолын хэл шинжлэл (Theoretical linguistics)
Танихуйн хэл шинжлэл (Cognitive linguistics)
Үүсгүүр хэл шинжлэл (Generative linguistics)
Авиалбар зүй (Phonology)
Үг зүй (Morphology)
Өгүүлбэр зүй (Syntax)
Үгийн сан судлал (Lexicology)
Утга зүй (Semantics)
Бодит хэл шинжлэл (Pragmatics)
Тодорхойлох хэл шинжлэл (Descriptive linguistics)
Хүн судлалын хэл шинжлэл (Anthropological linguistics)
Харьцуулсан хэл шинжлэл (Comparative linguistics)
Үгийн гарал судлал (Etymology)
Түүхэн хэл шинжлэл (Historical linguistics)
Авиа зүй (Phonetics)
Нийгэм хэл шинжлэл (Sociolinguistics)
Хавсарга хэл шинжлэл (Applied linguistics)
Компьютер хэл шинжлэл (Computational linguistics)
Шүүх эмнэлгийн хэл шинжлэл (Forensic linguistics)
Хэл эзэмшихүй (Language acquisition)
Хэлний үнэлгээ (Language assessment)
Хэлний хөгжил (Language development)
Хэлний боловсрол (Language education)
Хэл шинжлэлийн хүн судлал (Linguistic anthropology)
Мэдрэл хэл шинжлэл (Neurolinguistics)
Сэтгэц хэл шинжлэл (Psycholinguistics)
Найруулга зүй (Stylistics) [Linguistics]
Хэлний ангилал
Гол өгүүлэл: Хэлний аймаг ба хэлнүүд
Дэлхий дээрх хэлнүүдийг төстэй байдлаар нь хэд хэдэн бүлэгт ангилдаг. Томоохноос нь дурьдвал, Энэтхэг-Европ хэлнүүд, Афро-Ази хэлнүүд, Хятад-Төвөд хэлнүүд, Угро-Фин хэл, Австрали-Ази хэл болно. Монгол хэл нь Алтай хэлний язгуурт багтдаг.
Зохиомол хэл
Гол өгүүлэл: Зохиомол хэлнүүд
Дэлхийн нийтээр чөлөөтэй саадгүй хэлэлцэх, энх тайвны зорилгоор хоёр зохиомол хэлийг зохиосон боловч төдийлөн амжилт олоогүй. Үүнд Волапюк болон Эсперанто гэсэн 2 хэл багтдаг. Волапюк хэл төдийлөн нийтийн хэрэглээнд хэрэглэгдэж чадаагүй, Эсперанто хэл нь туслах хэлний үүргийг одоо ч гүйцэтгэж байна. Өөр нэг алдартай төлөвлөсөн хэл бол Славян хоорондын хэл юм.
Амьтны хэл
Гол өгүүлэл: Амьтны хэл
Амьтны хэл гэдэг бол хүний хэлтэй төстэй боловч үг үсэг биш дуу авиагаар хоорондоо ойлголцдог хэл юм.
Жишээлбэл: Муур
Муур мяав гэж дуугардаг. Гэтэл энэ нь яг юу гээд байгааг бид ойлгодоггүй. Тиймээс хүн ба амьтан хоорондоо өөр өөрийн гэсэн дуу авиа хэл яриагаар ойлголцдог.
Мөн үзэх
Угсаатны зүй
Мөхсөн хэл
Хэлний бодлого
Хэлний боловсрол
Нэршил
Дүрэм зүй
Хэл шинжлэл, Хэл шинжлэлийн түүх
Хэлний гүн ухаан
Орчуулга
Цахим холбоос
Розетта төсөл: Дэлхийн хэлнүүдийн тухай мэдээлэл (англиар)
Ethnologue: Дэлхийн хэлнүүдийн тухай мэдээлэл (англиар) |
922 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B8%D0%BF%D0%BF%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%8D%D1%81 | Хиппократэс | Косын Хиппократэс (ойролцоогоор МЭӨ 460 - МЭӨ 377) анагаах ухааны эцэг гэгдэх, эртний грекийн уг эмчийг олон хүн анагаах ухааны түүхэн дэхь хамгийн алдартай хүмүүсийн нэгт тооцдог билээ. Косийн анагаах сургуулийн тэргүүлэгч. Түүний гэгдэх бичмэлүүд нь тухайн үеийн хийсвэр сэтгэлгээтэй, ид шидийн маягтай "эмчилгээг" үгүйсгэж, анагаах ухааныг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй болгож нэг салбар нь болгосон билээ.
Хиппократэсийн онолоор хүний зан чанар нь бид орших 4 шингэний хоорондын харьцааг илэрхийлдэг (шар цос, хар цос, цус болон салс) гэдэг байсан бөгөөд хожим Галенд их нөлөө үзүүлсэн болно.
Хиппократиц корпус (Хиппократэсийн бичлэгүүд) гэж ихэнх нь ойролцоогоор МЭӨ 430-аас 330-ийн хооронд бичигдсэн анагаахын сэдэвтэй 60 орчим бичлэгийн хураамж билээ. Yнэн хэрэг дээрээ өөр хоорондоо үзэл бодлын зөрөөтэй олон хүний бүтээлийг Александрын Номын Сангийн алдаагаар Хиппократэс нэрэн доор ангилсанаас үүссэн зүйл. Бичлэгүүдийн ихэнхийг Хиппократэсээс өөр зохиогчид нэмэрлэсэн гэгддэг, тухайлбал Полибус хүргэнийх нь бүтээл гэгддэг. Эдгээр бичлэгүүдийн хамгийн нэрд гарсан нь Хиппократэсийн Тангараг, "юуны түрүүнд бүү гэм бол" ([Primium non nocere])гэсэн цаг түүхийн шуургыг давж үлдсэн гол санаатай, мөн л Хиппократэсийн нэрэн доорх өөр хүний бүтээл гэгддэг.
Кос
Эртний Грекийн эмч
МЭӨ 5-р зуунд төрсөн
МЭӨ 4-р зуунд өнгөрсөн |
924 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%9D%D0%A3%20%D1%87%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D3%A9%D1%82%20%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BC%D1%82%20%D0%B1%D0%B8%D1%87%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B5%D0%BD%D0%B7 | ГНУ чөлөөт баримт бичгийн лиценз | ГНУ чөлөөт баримт бичгийн лиценз нь чөлөөт баримт бичгийг чөлөөтэй гэж тодорхойлох лиценз юм. Чөлөөтэй гэдэг нь бүх зүйл нь үнэ төлбөргүй байхыг хэлнэ.
Зохиогчийн эрх зүй
GNU
Чөлөөт агуулга
Чөлөөт мэдлэг |
951 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80%20%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81/1 | Нүүр хуудас/1 |
Википедиагийн дүү нар
Википедиа бусад хэлээр
Википедиа:Нүүр хуудас |
953 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D2%AE%D0%B9%D0%BB%20%D2%AF%D0%B3 | Үйл үг | Үйл хөдлөл, болц, явц, хөдөлгөөнийг нэрийдсэн үгийг үйл үг гэнэ.
Үйл үг нь хүн ба юмны үйл хөдлөл, байдлыг зааж,
яав?
яаж байна?
яасан?
яах? зэрэг асуултад хариулагдана.
Үйл үгийн үндсэн шинж
Үйл үг нь тухайн хэлний үндсэн уугуул үгсийн сангийн гол бүрэлдэхүүн хэсэг бөгөөд аливаа хэлний язгуур үйл үгийн дотор харь хэлний үг байдаггүй.
Үйл үгийг үгийн сангийн бодит утгаар нь 1. үйл хөдлөл заах/яв, гүй, бич/, 2. явц заах /бод, хөгж, сэтгэ/, 3. байдал заах /царц, гялай, хагар/гэж ангилж болно. Гэхдээ хэл зүйн хувьд онц ач холбогдолгүй.
Үйл үгийг үгийн сан - учирзүйн үүднээс идэвхтэй, идэвхгүй гэж 2 хуваана. Тухайн үйлийг гүйцэтгэх эзний өөрийнх нь зоргоор биелэгдэх үйлийг идэвхтэй үйл үг гэнэ. Ж: яв-, ир-, бос-, суу-, бич-, унш-, бод- гэх мэт. Харин үйлийн эзний хүслээс шалтгаалахгүй, гаднын нөлөөгөөр үйлдэгдэх үйлийг идэвхгүй үйл үг гэнэ. Ж: хөлд-, царц-, цоор-,
Үйл үгийг үгийн сан-хэлзүйн шинжээр нь тусах, эс тусах гэж 2 ангилна. үйлийн эзнээс гадна үйлэнд өртөх зүйлд чиглэх үйл үгийг туслах үйл үг гэнэ. Ж: Үйлд өртөх зүйл нь хэлзүйн хувьд тусагдахуун нь заахын тийн ялгалаар хэлбэржиж үйл үгэнд захирагдан шууд тусагдахуун болно. Энэ нь тусах үйл үг. Хэлзүйн талаар заахын тийн ялгалтай шууд тусагдахууныг захирч чадахгүй үйл үгийн эс тусах үйл үг гэнэ.
Монгол хэлний үйл үгийн язгуурын араас 1. дагавар 2. хэвийн нөхцөл 3. байдлын нөхцөл 4. холбох, төгсгөх нөхцөлөөр хувирна. Эхний 3 заавал хэлзүйжсэн үйл үгэнд байдаг. Харин холбох, төгсгөх нөхцөлийн хувьд аль нэг нөхцөл нь ордог.
Холбоо үг, өгүүлбэрт орсон үйл үгийг үйл үгтэй, нэр үгийг үйл үгтэй холбох тусга нөхцөлтэй. Ж: очиж уулз, яваад ир, явсан хүн, уулзах газар гэх мэт
Үйл үгийг бусад үгсийн аймагтай харьцуулбал захирах чадвараар илүү. Үйл үг нь өмнөх үгээ нэр,үйлийн ихэнх холбох нөхцөл, үгийн үндэс, захируулан холбох үгээр захирч, холбоо үг, өгүүлбэрийн доторх үгсийн хэлзүйн хэлбэржилтийг тогтоох гол тулгуур нь болдог.
Үйл үг нь өгүүлбэрт ихэвчлэн өгүүлэхүүн гишүүн, зарим тохиолдолд өгүүлэгдэхүүн, тусагдахуун, байц гишүүн болдог.
Монгол хэлний үйл язгуур нь тогтсон нэг л хувилбартай учир ганц үндэст үг юм.
Монгол хэлний үйл үгийг хувилах шинжээр нь төгс, дутмаг гэж хоёр ангилна. Орчин цагийн Монгол хэлэнд а-(ажээ, агсан, асан, агаад), бө-(бөгөөд, билээ, буй) язгуурт хоёр үйл үг үйлийн нөхцөлөөр дутмаг хувилна. Бусад үйл үг үйлийн нөхцөлөөр бүрэн хувилдаг.
Үйл язгуур + дагавар + хэв + байдал + холбох/төгсгөх нөхцөл
Дагавар
үг үүсгэх,
үндэс үүсгэх
Хэвийн дагавар /үндэс үүсгэх/
өөрөө үйлдэх хэв - 0 хэлбэртэй
бусдаар үйлдүүлэх хэв - уул (үүл), лга (лгэ, лго, лгө), га (гэ,го,гө), аа (ээ,оо,өө)
бусдын эрхэнд үйлдэгдэх хэв - гд, д, т
харилцан үйлдэлдэх хэв - лд
хамтран үйлдэлцэх хэв - лц
Байдлын дагавар/үндэс үүсгэх/
энгийн үйлдэх байдал - 0 хэлбэртэй
бүрмөсөн үйлдэх байдал - чих (ч)
эрчимтэй үйлдэх байдал - схий
түр үйлдэх байдал - зна (знэ, зно, знө)
олноороо үйлдэх байдал - цгаа (цгээ, цгоо, цгөө)
Холбох болон төгсгөх нөхцөл /үндэс үл үүсгэх/
Зэрэгцүүлэн холбох нөхцөл
зэрэгцэн холбох - ж (ч)
урьдчилан холбох - аад (ээд, оод, өөд)
хам холбох - н
үргэлжлэн холбох - саар (сээр, соор, сөөр)
Угсруулан холбох нөхцөл
дутагдан холбох - вч
бэлтгэн холбох - магц (мэгц, могц, мөгц)
угтан холбох - тал (тэл, тол, төл)
дагалдан холбох - хлаар (хлээр, хлоор, хлөөр)
болзон холбох - вал, бал (бэл,бол,бөл)
далимдан холбох - нгуут (нгүүт)
дашрамдан холбох - нгаа (нгээ, нгоо, нгөө)
үгүйсгэн холбох - лгүй
Цагаар төгсгөх нөхцөл
энгийн ирээдүй цаг - на(нэ,но, нө)
мэдэгдээгүй өнгөрсөн цаг - жээ (чээ)
саяхан мэдэгдэж өнгөрсөн цаг- лаа (лээ, лоо, лөө)
мэдэгдэж өнгөрсөн цаг- в
Биеэр төгсгөх нөхцөл
шийдэн хүсэх - я, е, ё, ю
даалган захирах - сугай, сүгэй
тушаан захирах - 0 хэлбэртэй
зөвлөн захирах - аарай (ээрэй, оорой, өөрэй)
шаардан захирах - аач (ээч,ооч,өөч)
хүндэтгэн захирах - гтун (гтүн)
сануулан захирах - уузай (үүзэй)
зөвшөөрч захирах - г
ерөөн хүсэх - тугай (түгэй)
мөрөөдөн хүсэх - аасай (ээсэй, оосой, өөсэй)
Үгийн төрөл |
958 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%20%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD%20%D1%82%D3%A9%D1%80%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%B1%D0%B0%D0%B0 | Монгол Улсын төрийн далбаа | Монгол Улсын төрийн далбаа нь Монгол Улсын 1992 оны Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болсон цагаас буюу 1992 оны 2 сарын 12-ноос хэрэглэгдэж эхэлсэн. Үндсэн хуулийн 12-р зүйлийн 4 дэх хэсэгт: "Монгол Улсын төрийн далбаа нь улаан, хөх, улаан хосолсон өнгөтэй байна. Далбааны гурав хуваасны нэгийн хэмжээтэй дундах хэсэг нь мөнх тэнгэрийн хөх, түүний хоёр тал нь мандан бадрахын бэлгэдэл улаан өнгөтэй байна. Далбааны ишин талын улаан дэвсгэрийн төв хэсэгт алтан соёмбо байрлуулна. Далбааны өргөн, урт нь 1:2-ын харьцаатай байна." гэж заажээ.
Монгол Улсын үндсэн хуульд “Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлын бэлгэ тэмдэг нь Төрийн сүлд, туг, далбаа, тамга, дуулал мөн. Төрийн сүлд, туг, далбаа, дуулал нь Монголын ард түмний түүхэн уламжлал, хүсэл тэмүүлэл, эв нэгдэл, шударга ёс, цог хийморийг илэрхийлнэ” хэмээн заажээ.
Төрийн далбаан дээр дүрсэлсэн Соёмбо тэмдэг нь Анхдугаар богд Занабазар 1686 онд бүтээсэн 90 гаруй Соёмбо үсгийн бүх шинжийг агуулсан толгой үсэг юм. Түүний бэлгэдэл нь Монгол Улс эгнэгт мандан бадарч, Монголын ард түмэн эв найрамдалтай, шударга ёсыг сахин, гадаад, дотоодын дайснаг дарж, өнөр өтгөн болж, цэцэглэн хөгжих гүн утгыг агуулдаг байна.
Монгол улсын төрийн далбааны өдрийг УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогт, Ж.Сүхбаатар, Ц.Дашдорж нар 2008 онд Монгол төрийн бэлгэ тэмдэг болсон Төрийн далбаандаа хүндэтгэлтэй хандах, түүхт ёс, түүхэн уламжлалаа нандигнан өвлөх, үндэсний эв нэгдлийг бэхжүүлэх зорилгоор Төрийн далбааны өдөртэй болох хуулийг санаачлан батлуулсан. 2009 оноос жил бүрийн 7 дугаар сарын 10-нд тэмдэглэж буй бөгөөд энэ өдөр алтан соёмбот Төрийн далбаагаа мандуулдаг болжээ. Харин 2010 оноос Монгол улсын Төрийн ёслолын албаны дарга А.Батсайханы гаргасан санаачилгаар уг өдөр Цэргийн хүндэтгэлийн жагсаалыг сэргээн хийж, төрийн далбаандаа хүндэтгэл үзүүлдэг болсон түүхтэй.
Өнгө, хэмжээ
Монгол Улсын Төрийн ёслолын албанаас санаачилсаны дагуу Стандарт хэмжил зүйн газар 2012 оны 2 дугаар сарын 22-ноос MNS 6262:2011 стандарт (Монгол Улсын Төрийн далбаа. Ерөнхий шаардлага) (Mongolian State Flag. General requirements)- баталж мөрдөж эхэлсэн байна.
Стандартын 2.1-д заасан зориулалтаар төрийн далбааг үйлдэх, дүрслэх (оёх, зурах, сийлэх, хэвлэх,хатгах, наах, цоолборлох, барлах)-д иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллага энэхүү стандартыг заавал дагаж мөрдөнө гэжээ.
Монгол улсын Төрийн далбааг байнга мандуулах болон байршуулах газрууд
Монгол Улсын Төрийн далбааг
• Монгол Улсын Төрийн ордон
• Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн өргөө
• Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Засаг даргын ажлын байр
• Монгол Улсаас гадаад орон, олон улсын байгууллагад суугаа дипломат болон худалдааны бүрэн эрхэт төлөөлөгч, консулын байранд байнга мандуулна.
Монгол Улсын Төрийн далбааг
• Улсын Их Хурлын чуулган, Засгийн газар, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл, Үндсэн хуулийн цэц, бүх шатны шүүхийн хуралдааны танхим
• Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын дарга, Ерөнхий сайд, Үндсэн хуулийн цэцийн албан тасалгаа
• Улсын Их Хурлын гишүүн, Засгийн газрын гишүүн, бүх шатны засаг даргын албан тасалгаа
• Монгол Улсаас гадаад улс, олон улсын байгууллагад суугаа дипломат төлөөлөгчийн газрын тэргүүн болон худалдааны бүрэн эрхт төлөөлөгч, консулын албан тасалгаа
• Хилийн төлөөлөгч, хилийн анги, салбарын даргын албан тасалгаанд байнга байршуулна.
Монгол Улсын Төрийн Далбааны түүх
Монгол Улс одоогийн Төрийн далбааг 1992 оноос хэрэглэж эхэлсэн бөгөөд өмнө нь 1911, 1924, 1940, 1945, 1960 онд Төрийн далбаагаа шинэчилж байсан түүхтэй.
1960 оны далбаа
Одоогоос 60 гаруй жилийн өмнө буюу 1960 оны Үндсэн хуулийн 91 дүгээр зүйлд улсын далбааны тухай заахдаа, “Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын төрийн далбааг улсын сүлдийг үндэслэн хийнэ. Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын төрийн далбааг улаан, цэнхэр өнгийн эдээр үйлдэх бөгөөд тэгэхдээ гурав хуваасны нэгийн хэмжээтэй, дунд тал нь цэнхэр огторгуйн өнгөтэй байх ба түүний хоёр хажуу тал нь улаан өнгөтэй байна. Ишинд уях талын улаан дэвсгэрийн дээд хэсэгт алтан таван хушуу, түүний доор мөн алтан соёмбо үсэг байна. Далбааны өргөн урт хоёр нэгийн харьцах хоёрын харьцаатай байна” хэмээсэн байдаг.
Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын далбаа 1945-1992 он
Түүхэн далбаанууд
Эшлэл
Төрийн далбаа |
962 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D0%91%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8 | Нацагийн Багабанди | Нацагийн Багабанди нь Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, Монгол улсын хоёр дахь ерөнхийлөгч юм.
Намтар
Нацагийн Багабанди 1950 оны дөрөвдүгээр сарын 22-нд Завхан аймгийн Яруу сумын нутагт малчин ард Нацагийн тав дахь хүүхэд болж төрсөн, эхнэр, хоёр хүүхэдтэй. Эхнэр А.Оюунбилэг 1975 онд УБДС төгссөн, багш мэргэжилтэй, хүмүүнлэгийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг "Хүний төлөө" сангийн тэргүүн.
Боловсрол
Тэрээр 1958-1968 Завхан аймгийн Улиастай хотын 10 жилийн дунд сургууль, 1969-1972 Зөвлөлт Холбоот Улсын Ленинград (одоогийн Санкт-Петербург) хотын Хөргөлтийн дунд сургууль, 1975-1980 Украины Одесса хотын Хүнсний технологийн дээд сургууль, 1984-1987 Москва хотод ЗХУКН-ын Нийгмийн ухааны академийг тус тус төгссөн хүнсний инженер технологич мэргэжилтэй.
Эрдмийн зэрэг цол
1987 онд философийн ухааны дэд доктор хүртсэн
Ажилласан байдал
1972-1975 онд Улаанбаатар хотын Архи пивоны комбинатад засварчин, механикч инженер
1980-1984 онд Төв аймгийн МАХН-ын хорооны хэлтсийн эрхлэгч.
1987-1990 онд МАХН-ын Төв Хороонд лектор-суртал нэвтрүүлэгч, тасгийн эрхлэгч, хэлтсийн зөвлөх
1990-1992 онд МАХН-ын Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга, дэд дарга
1992-1996 онд УИХ-ын гишүүн, УИХ-ын дарга
1996-1997 онд УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАХН-ын Бүлгийн ахлагч
1997-2005 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр хоёр удаа сонгогдон ажилласан.
Бүтээлүүд
Проблемы формирования общественного сознания труженников монгольского села, 1987 (кандидатская диссертация)
"Монголын малчдын ухамсрын төлөвшил" НУА-ын эрдэм шинжилгээний сэтгүүл, 1987 (өгүүлэл)
"Хөдөөд зохиох олон түмний ажил", "Үнэн" сонин, 1986 (өгүүлэл)
"Монгол суртал" "Үнэн" сонин, 1991 (өгүүлэл)
"Монгол ариншин" Улаанбаатар хот, 1992 /ном/
1990-1992 онд Монголын нийгмийн улс төрийн шинэчлэл, зах зээлийн сэдвээр туурвисан хамтын бүтээлүүд
1992-1997 онд Үндэсний баяр, улс тунхагласны ойн хурал, эрдэм шинжилгээний хурлуудад тавьсан улс төр, судалгааны илтгэлүүд /илтгэлүүд/
Ерөнхийлөгч: Шинэ зууны өмнөх бодомж, санамж, Улаанбаатар хот 1998 /ном/
Ерөнхийлөгчийн бодлого, сэтгэл. Улаанбаатар хот 2000 /ном/
Сонгуульт ажил
1980-1984 Төв аймгийн Ардын хурлын депутат
1990-1992 МАХН-ын Төв Хорооны тэргүүлэгч гишүүн
1992-1996 МАХН-ын Бага хурлын гишүүн, МАХН-ын удирдах зөвлөлийн гишүүн
1992-1997 Улсын Их Хурлын гишүүн
1997 оны 2-6 дугаар сар МАХН-ын дарга /МАХН-ын ХХП их хурлаас/
Шагнал, алдар цол
1991 Ардын хувьсгалын 70 жилийн ойн хүндэт медаль
2000.4.19 ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар "Найрамдал" одонгоор / Орден Дружбы /
2006 онд Сүхбаатарын одонгоор
2005 онд АНУ -ын Индиана мужийн Блүүмингтон хотын хүндэт иргэн
Унгар Улсын Гавьяаны одон
Хүндэт доктор цол
1995 онд Украин улсын Одесса хотын Хүнсний технологийн улсын академийн хүндэт доктор цол
1998 онд Казахстан улсын Абайн нэрэмжит Алматыгийн улсын их сургуулийн хүндэт доктор цол
1998 онд БНТУ-ын Анкарагийн Их сургуулийн хүндэт доктор цол
1998 онд Японы Сэншюү Их сургуулийн хүндэт доктор цол
1999 онд Удирдлагын Академийн хүндэт доктор цол
2005 онд АНУ -ын Индианагийн Их сургуулийн хүндэт доктор цол
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч
УИХ-ын дарга
Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
Монгол Ардын Намын дарга
Монгол Ардын Намын гишүүн
МАХН-ын удирдлагын зөвлөлийн гишүүн
Санкт-Петербургийн их сургуулийн төгсөгч
Украины их сургуулийн төгсөгч
Унгар Улсын Гавьяаны одон шагналтан (их загалмай одонгийн гинжтэй)
Сүхбаатарын одон шагналтан
Найрамдлын одон шагналтан
Чингис хаан одон шагналтан
Удирдлагын Академийн хүндэт доктор
АНУ-ын их сургуулийн хүндэт доктор
Украины их сургуулийн хүндэт доктор
Казахстаны их сургуулийн хүндэт доктор
Туркийн их сургуулийн хүндэт доктор
Японы их сургуулийн хүндэт доктор
АНУ-ын хүндэт иргэн
Улиастайн хүн
Яруугийн хүн
Монголчууд
1950 онд төрсөн |
967 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86 | Франц | Франц Улс ( [], албан ёсоор la République française [] монгол хэлээр Бүгд Найрамдах Франц Улс) нь Баруун Европт орших тив дамнасан, ардчилсан, нэгдмэл төрийн байгууламжтай улс юм. Европ дахь үндсэн газар нутгаас гадна далайн чанад газар нутагтай. Францын үндсэн орон өмнө зүгийн Газар дундын тэнгисээс, умард зүгт Ла-Маншийн хоолой, Умард тэнгис, дорно зүгийн Райн мөрнөөс өрнө зүгийн Атлантын далай хүрнэ. Францчууд эх орноо геометрийн "6 өнцөгт" дүрстэй ижил байдгаас шалтгаалан L’Hexagone хэмээн нэрийднэ. Франц нь хагас-ерөнхийлөгчийн засаглалтай бүгд найрамдах улс бөгөөд хууль тогтоох, гүйцэтгэх болон шүүх засаглал нь нэгдмэл. Нийслэл нь Парис хот.
Эх газрын Франц нь Бельги, Люксембург, Герман, Швейцар, Итали, Монако, Андорра, Испани улсуудтай хиллэдэг. Мөн Францын газар нутаг болох Францын Гвиана нь Бразил, Суринам улсуудтай, Сен-Мартен нь Нидерландын Антилын арлуудтай тус тус хил залгана. Ла-Маншийн хоолойгоор Их Британитай хил залгадаг.
17 дугаар зууны сүүл үеэс 19 дүгээр зууны эхэн үе хүртэл Франц нь дэлхийн хамгийн хүчирхэг орон гэж тооцогдож байв. 18, 19-р зуунд Франц нь баруун Африк, зүүн өмнөд Азид, маш том колонийн гүрнийг байгуулж чадсан бөгөөд тухайн нутгуудын соёл урлаг, улс төрд ихээхэн нөлөөлж ул мөрөө үлдээсэн юм. Франц нь өндөр хөгжилтэй орон бөгөөд эдийн засаг нь номинал үндэсний нийт бүтээгдэхүүнээр (ҮНБ) дэлхийд зургаад, худалдан авах чадварын паритетаар тооцсон ҮНБ-ээр наймд жагсдаг. Мөн жил бүр 82 сая гадаадын жуулчдыг хүлээн авдаг (бизнесийн зорилгоор ирсэн хүмүүсийг тооцсон, гэхдээ 24 цагаас доош байсан хүмүүсийг мөн тооцоогүй), жуулчдынхаа тоогоор тэргүүлдэг. Франц нь Европын Холбоог анх байгуулсан орнуудын нэг бөгөөд гишүүн орнуудаас хамгийн их нутаг дэвсгэртэй. Мөн Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагыг байгуулсан орнуудын нэг бөгөөд Франкофон, Их Найм, Латины холбоо зэрэг байгууллагуудын гишүүн. Үүнээс гадна НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн байнгын гишүүн бөгөөд цөмийн зэвсэгтэй орон юм.
Дэлхийд франц хэлээр 300 сая орчим хүн ярьдаг.
Түүх
Балар эрт үе
Франц оронд хуучин чулуун зэвсгийн үед хамаарах хадны сүг зураг их байдаг. Алдарт Ласко агуйн сүг зураг гэхэд 19600 жилийн тэртээ зурагджээ. Мөсөн галавын төгсгөлд (МЭӨ 10000) дулаарч, МЭӨ 7000 оны үеээс шинэ чулуун зэвсгийн үед дэвшиж, газар тариалан үүссэн. МЭӨ 3000 оноос алт, зэс, хүрэл төмрийн эринд дэвшжээ. Энэ үеийг төлөөлсөн Карнакийн чулуу гэж газар байдаг.
Галл нутаг
МЭӨ 600 оны орчим грек худалдаачид Францын өмнөд эргийг «Массал» (өнөө Марсель) хэмээн суусан нь Францын хамгийн эртний хот юм. Энэ үед Альпийг дагаад кельт угсааны отог аймаг Францад нэвтрэн байжээ. Ромын түүх бичигт бичсэнээр энэ үе, түүнээс хойш Францыг «Галл» (лат. Gallia) хэмээж байв. Галл нь Францыг төдийгүй, умар Итали гэх мэт эргэн тойрныг хамарсан нэр. МЭӨ 390 онд галлын Бренн хэмээх толгойлогч Ромыг довтлож байв. МЭӨ 125 онд Галлын өмнөд хэсгийг Ром эзэлж Provincia Romana гэсэн нь өдгөө «Прованс» нутгийн нэр болон хоцорчээ. МЭӨ 52 онд кельтийн аверн аймгийн Верцингеториг галлын цэргийг хураан засч Юлий Цезарьтай тэмцээд бараагүй. Ромын мэдэлд байсан таван зуун жилийн Галлд Лион (Галлын төв байсан) мэтийн олон хот балгас ром хийцээр зээл, театр, амфитеатр, халуун усны онгоцтой байдлаар баригдаж байжээ. V зуунд герман угсааны аймгийн довтолгоо ширүүсч Ромын үеийг төгсгөсөн.
Франк улс
Умард хязгаарт байсан франкууд давшиж төв Галлыг эзэлж авав. 498 онд 1-р Хлодвиг ван католик шашинд орсон анхны герман байлдан дагуулагч болжээ. Франкууд христэд итгэж, аажмаар герман бус роман төрлийн хэлтэн болж галлчуудаас ялгарсангүй тул Галлыг хойшид «Франк» гэдэг болжээ. I Хлодвигийг өнгөрсний дараа дөрвөн хөвүүн нь улсыг хуваан захирч, дараа нь гурав, хоёр болоод 679 онд 3-р Теодорих дахин нэгтгэж авчээ. Хааны ургийн чадал доройтох үед ордны даамал Пипин төр эргүүлж улсын ван (752–768) суугаад түүний ор залгасан Их Карл (800–814) хойд, урдгүй газар нутгаа ихээр тэлэв. 843 онд Вердений гэрээгээр Карлын гурван ач эзэнт гүрнийг хуваахад баруун хэсэг нь Халзан 2-р Карлд ирсэн нь томорсоор XIII зуунаас хойш түүхнээ «Франц» гэгдсэн юм.
843–1792 он
IX зуунд викингчүүд довтолсоор умард эрэгт Нормандын гүнт улс (911–1204)-ыг байгуулж, харин Францын вангийн хүч доройтож нийслэл хавиа л захирч байв. Иймээс 987 онд каролийн удам түлхэгдэж, капетийнхан (987–1328) хаан ширээнээ гарч ирсэн. Тэгээд Загалмайтны аян дайн, дотоодын шашны бослоготой (1170 оны вальдены хөдөлгөөн, 1209–1229 оны Альбигойн дайн) тэмцэж байлаа. Вангийн титэм 1328 онд валуа, хоёр зууны дараа бурбон (1589–1792) овогтонд шилжжээ. Зуун жилийн дайн (1337–1453)-д эхлээд Англи эзэрхэн давшсан ч Франц ялж газар нутгаа хадгалж төгссөн энэ үед зоригт Жанна д’Арк тодорсон билээ. 11-р Людовик (1461–1483)-ийн үеэс вангийн эрх хязгааргүй өсч, Франц ч дараагийн зуунуудад Европын улс төрийн гол тоглогч, франц хэл Европын орнуудын язгууртаны хэл болжээ. 1494–1559 онд Франц улс Италийн дайнд оролцов. Улс дотор шинэ протестант, хуучин католик номлолоор талцан дайтаж 1572 оны Варфоломейн шөнө 30000 хүн хядагдаж байсан түүхтэй. 1635–1659 онд Испани, 1672–1678 онд Нидерландтай байлдаж, 1688–1697 онд Пфальцийн, 1701–1713 онд Испанийн өвийн төлөө дайнд оролцож байжээ.
Үүний хажуугаар Жак Картье далайчин 1534 онд Америк тивийн Ньюфаундлендад газардсанаас эхлэн Франц улс колоничлох аянд эхэлсэн юм. Эхний ээлжинд Шинэ Франц гэж байсан нь 1760 оноос алдарч АНУ, Канад болон өөрчлөгдсөн бол Карибын тэнгис хавийн Францын Өрнө Энэтхэг колониос ихэнх нь Францын мэдэлд үлдэж, Хаити, Сент-Льюс зэрэг зарим нь тусгаар тогтножээ. 1624 онд өрнө Африкийн Сенегалд газардаж, 1763 онд Өмнөд Америк дахь Гвианыг колоничлон авчээ. Британитай колони булаацалдаад 1763 онд Шинэ Францыг алдан ялагдав. Үүнээс ван Америкийн тусгаар тогтнолыг дэмжиж, санхүүгээ доройтуулаад өөрөө хусуулжээ. Сэргэн мандалтын энэ үед А. Лавуазье нарын олон эрдэмтэн төрж гарсан.
Хувьсгалаас хойш
1789 онд Бастилийн цайзыг эзэлж авсанаар эхэлсэн Францын хувьсгал вангийн хэмжээгүй эрхийг хязгаарлаж хэмжээт эрх болгоод зогсолгүй хүний эрх, иргэний эрхийг тунхаглаж, 1792 онд Бүгд Найрамдах Франц Улсыг байгуулав. Европын бусад орны Хаан засаглалтай орнууд шинэ дэглэмд дургүйцэж франц Хаант засгийн хуучин эрхийг сэргээхийг оролдож олон улсын тэмцэлдээн болсон ч хүчээ авсан Францын хувьсгалчид 1792–1802 оны хооронд ялан дийлж чадсан юм. Францад 1793-1796 оны хооронд л гэхэд 200,000–450,000 хүний амь үрэгдсэн гэдэг. Наполеон I Бонапарт 1799 онд Засгийн эрхэнд гарч 1804 онд Францын хаан болов. Францыг эсэргүүцсэн Их Британи тэргүүтэй Европын орнуудтай Францын дотоодын хамсаатнуудынхаа хамтаар дайтаж бүгдийг ялж нутгаа тэлсэн боловч 1812 онд Оросыг ялж чадалгүй буцаад 1815 онд Ватерлоод Ангилд ялагдснаар угуул нутагтаа эргэн ирж, Бурбон овогтон Хааны суудалд дахин эргэн (1815–1830) гарчээ. 1830 оны долоодугаар сард төр дахин гүнзгий хувьсч, Бүгд найрамдах улсаа хоёр дахь удаагаа байгуулав. Үүний дагуу 1848 онд Европ даяар хувьсгал гарч боолчлолоос татгалзаж, сонгуульд нийгмийн бүх ангийн эрчүүд санал өгдөг эрхтэй болсон юм.
1870 онд Пруссийн Хант Улс нэгдэн байгуулагдахыг сөрж байлдаж байсан бол Дэлхийн нэгдүгээр дайнд Антантын, хоёрдугаар дайнд Холбоотны тал гээд мөн Германы эсрэг талд орж дайтаж байв. I дайнд хүн амынхаа 4% (1.2 сая)-ийг алдсан бол II дайнд 55 түмэн (1.35%) амь үрэгдсэн байна. Дайны уршигаар туйлдсан Франц улс колони улс руугаа эргэж хандсан. Энэтхэг-Хятадын хойг дахь колонио сэргээхийг хүссэн ч вьетнам, лаос бууж өгсөнгүй 1954 оны Женевийн бага хурлаар эдгээр орнууд тусгаар болсон юм. Тэр жил хамгийн чухал колони Алжир Францын эсрэг босоод 1962 онд санасандаа хүрэхтэй зэрэгцэн 1956 онд Тунис, Марокко, 1960 онд бусад олон орон Францаас тусгаар тогтносон. Францын харьяанд үлдсэн нь бас цөөнгүй бөгөөд өдгөө Францын далайн чанад аймаг, нутаг дэвсгэр гэгддэг.
Тавдугаар БНУ
1958 оны 10 дугаар сарын 14-д Францад шинэ Үндсэн хууль мөрдөж эхэлснээр өнөө хүртэл үргэлжилж буй «Тавдугаар Бүгд найрамдах улс» хэмээх эрин эхэлжээ. Гол өөрчлөлт гэвэл парламентын эрх мэдэл давамгайлж байсныг халж ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл давамгай болсон хэрэг юм. Тэр үед генерал Шарль де Голль (1959–1969) ерөнхийлөгч байсан. Дайны дараа хурдацтай аж үйлдвэржиж, нийгмийн бүх салбар дэвшин хөгжсөн байна. 1960 онд цөмийн зэвсэгтэй болж дэлхийн тавцанд нөлөөгөө тэлэн өргөсөн юм. Мөн НАТО, Европын холбоог байгуулахад өөрийн хувь нэмрээ оруулсан юм.
Улс орон
Төр засаг
Франц улс нэгдмэл төрийн тогтолцоо бүхий, Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл давуу бүгд найрамдах засагт төрийн хэлбэртэй, ардчилсан улс төрийн тогтолцоотой орон юм. Одоо үйлчилж буй Үндсэн хууль нь 1958 оны 10 дугаар сарын 4-нд батлагджээ. Шинэ Үндсэн хуулийн дагуу төр улс болон Засгийн газрын тэргүүн нь ерөнхийлөгч бөгөөд бүх нийтийн шууд сонгуулиар 5 жилийн хугацаатай (2000 оны үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөс өмнө 7 жил байсан) сонгогддог. Одоогийн буюу улсын түүхэн дэх 25 дахь ерөнхийлөгч Эмманюэл Макрон 2017 оны 5 сард Тангараг өргөж ажлаа хүлээж авсан.
Франц улсын хууль тогтоох байгууллага бол хоёр танхимтай Парламент. Үүнд 348 суудал, 9 жилийн хугацаатай Дээд танхим Сенат (Sénat), 577 төлөөлөгч 5 жилээр сонгогддог Доод танхим Үндэсний Ассамблей (Assemblée nationale) хоёр орно. Францын Сенат Засгийн газрын үйл ажиллагааг хянадаг бол Үндэсний ассамблей гүцэтгэх засаглалыг (сайд нар)-ыг томилж, огцруулах эрхтэй. Харин нөгөө талаас улсын Ерөнхийлөгч Үндэсний Ассамблейг тарааж, шинэ сонгууль зарлан явуулах онцгой эрхтэй.
2020 оны 7 дугаар сараас Засгийн газрыг Жан Кастекс тэргүүлж байна.
1980-аад оноос хойш Францын намууд үндсэн хоёр чигтэй болж тогтсон. Энэ нь:
Социалист Нам (одоо эрх барьж буй) манлайлж, Европ Экологи Ногоон, Зүүний Нам, Эрс Зүүн Нам зэрэг намыг багтаасан зүүн-төвийн баримжаатай;
Ардын Хөдөлгөөний Холбоо нам тэргүүлж байгаа, урьд Францын Ардчилсан Холбоо гэдэг нам байсан баруун-төвийн баримжаатай хоёр юм.
Франц улс Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага (1945), НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөл (1973), ДХБ (1995), Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа ба Хөгжлийн Байгууллага зэрэг олон улсын байгууллагын гишүүн юм.
Орон нутаг
Франц улсын нийт нутаг дэвсгэр 673,843 кв.км. Европ дахь үндсэн их газрын Франц орон, далайн чанад газар гэж хоёр хуваан үздэг.
Үндсэн Франц орон 18 «режион» (муж) болж хуваагдана (2015 оны хүртэл 22 муж). Дотроо 96 «департаменттай». Далайн чанадын олон нутгаас 5 нь муж буюу аймаг газар болно. Ингэхээр Франц улс нийлээд 27 муж, түүний 101 нь департамент. Департамент цааш 342 «рондисман», 4058 «кантон», 36766 «коммун» (суурин) болж задардаг.
Газар усан
Эх газрын Францын газрын гадаргын гуравны хоёр нь тэгш тал юм. Үлдэх хэсэгт нь Альпийн нуруу (Баруун Европын хамгийн том нуруу), Пиренейн уулс, Юра, Төв өндөрлөг, Восжийн толгод зэрэг уул нурууд байна. Далайд 4 гарцтай: Ла Манш, Хойд тэнгис, Атлантын далай, Газар дундын тэнгис. Франц улсын эргийн бүс нутаг нь 5500 км.
Байгалийн нөөц
Хөдөө аж ахуй ба ойн үйлдвэрийн 48 сая га талбайгаас 82% нь томоохон хотуудад бий.
Франц улсад 136 нэр төрөл модны эфирийн тос гаргаж авч байгаа нь Европын орнуудын хувьд онцгой тохиолдол юм. Франц улс байгалийнхаа нөөц өвийг хадгалан хамгаалахын тулд төрөөс дараах газруудыг бий болгожээ. Үүнд:
Байгалийн нөөц газар 132
Биологийн хамгаалалтай бүс нутаг 463
Далайн эрэг хавийг хамгаалах байгууллага 389 газрыг хамгаалалтад авчээ.
Газар нутгийн 7%-тай тэнцэх хэмжээний талбай бүхий 35 дархан цаазтай газар байгуулсан. Байгаль орчныг хамгаалахад 22,1 тэрбум евро зарцуулсан ба оршин суугч бүрээс 378 евро буюу 2480 франк гаргасан. Нийт төсвийн дөрөвны гурвыг бохир ус, хог хаягдлын асуудлыг шийдвэрлэхэд зарцуулдаг. Олон улсын хэмжээнд НҮБ-аас гаргасан байгаль цаг уур, цөлжилтийн тухай гэрээ, хэлцэлд Франц улс идэвхтэй оролцсоор ирсэн.
Уур амьсгал
Уур амьсгалын гурван төлөвтэй:
баруун хэсэгтээ далайн чийглэг уур амьсгалтай
өмнө зүгт Газар дундын тэнгисийн дулаан уур амьсгалтай
төв ба зүүн хэсгээрээ эх газрын уур амьсгалын шинж давамгайлдаг.
Нийгэм
Хүн амын тоо
2013 оны 1-р сарын 1-ны байдлаар Франц оронд 63,702,000, далайн чанад нутаг дэвсгэрт 2,692,000, тэдгээрийн нийлбэр Франц улсад 66,394,000 хүн амьдарч байна. Хүн амын тоо жилд дунджаар +0.6%-иар өсч байгаа. Хүн амын олноор дэлхийн 194 улсаас 21-р байранд, 1 км2 талбайд 116 хүн ноогддогоороо 89-рт жагсдаг.
2018 оны байдлаар нийт 14 сая цагаачид ба тэдний үр удам (Францын хүн амын 20.9%) байжээ. Францын ГХЯ-ны мэдээлсэнээр Франц улсад 5 сая орчим лалын шашинтан амьдарч байгаа ажээ.
Францын 1-3 сая хүн амтай хотууд: Парис — 2,2 сая (2009), Марсель — 1,6 сая (2007), Лион — 1,4 сая (2007), Лилль — 1,3 сая (2007), Тулуз — 1,1 сая (2007).
Ард түмэн
Кельт, ром, герман угсааны овог аймгаас эрт дээр бүрэлдсэн франц үндэстэн бол Франц улсын үндсэн хүн ам. Колонит орны онцлогоор Франц хүн амын их нүүдэл шилжилтэд өртсөн. Цагаачид Франц руу ирж, францчуудаас Америк тив гэх мэт орноо суусан нь тоймгүй болсон тул 1872 оноос эхлэн хүн ардын яс үндсийг бүртгэхээ байжээ. 2004 оны судалгаанд Франц орныхны 85 хувь нь цагаан арьстан, 10 хувь нь Умард Африкийн цагаач, 3.5 хувь нь хар арьстан, 1.5 хувь нь Азийн цагаачид байна гэжээ. Онцловол XIX зуунаас Итали, мөн эргэн тойрны Испани, Португал, Грек, Польш, Туркээс олон мянгааар шилжин ирж байв. 1950-иад оноос хойш магреб (Алжир, Марокко, Тунисаас) хүмүүс ирж франц соёлтон болжээ.
Хот суурин
Хавсралт
Зүүлт, тайлбар
Цахим холбоос
Бүгд Найрамдах Улс
Их наймын орон
Европын орон
Өмнөд Америкийн орон
Европын зөвлөлийн гишүүн
Европын Холбооны гишүүн орон
Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон
ЭЗХАХБ-ын гишүүн орон |
969 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%83%D1%80%20%D0%B0%D0%BC%D1%8C%D1%81%D0%B3%D0%B0%D0%BB | Уур амьсгал | Уур амьсгал гэдэг нь удаан хугацааны туршид дунджилсан, цаг агаарын нөхцөл (байдал) юм. Уур амьсгалын бүсүүдийг агаарын температур болон хур тунадасны хэмжээн дээр тулгуурлан ангилна. Эртний уур амьсгал судлал нь нуурын ёроолын шавар, мөнх цас болон мөс, модны жилийн цагираг, шүр зэргийг судлан, түүнийхээ үр дүнд өнгөрсөн цаг үеийн уур амьсгалын талаарх мэдээллийг гаргаж авдаг салбар шинжлэх ухаан юм. Уур амьсгалын загварчлалууд нь ирээдүйд гарч болзошгүй уур амьсгалын өөрчлөлтийг урьдчилсан таамаглахад хэрэглэгдэнэ.
Тодорхойлолт
Уур амьсгал (эртний Грекээр: κλίμα) гэдгийг нийтлэг тохиолдолд урт хугацаанд дунджилсан цаг агаар гэж тодорхойлдог байна. Цаг агаарыг дунджилах хугацаа нь жирийн нөхцөлд 30 жил боловч, тодорхой бусад зорилгын үүднээс энэ хугацааг өөрчилж болно.
Засгийн газар хоорондын уур амьсгалын өөрчлөлт судлах хорооны (Intergovernmental Panel on Climate Change буюу IPCC) тодорхойлолтоор:
Уур амьсгал гэдэг нь явцуу утгаараа бол "дундаж цаг агаар" бөгөөд үүнийг илүү нарийвчилбал, сараас мянган жил, сая жилийн хугацаан дахь цаг агаарын дундаж хэлбэлзэлийн статистик үзүүлэлт юм. Дэлхийн цаг уурын байгууллага (World Meteorological Organization,WMO) нь уур амьсгалыг тодорхойлохдоо 30 жилийг, үндсэн хугацаа болгон авдаг байна. Уур амьсгалыг тодорхойлоход хэрэглэгддэг үзүүлэлт нь температур, хур тунадас, болон салхи байна. Уур амьсгал гэдэг нь өргөн хүрээгээр бол уур амьсгалийн системийн, статистик тодорхойлолтыг агуулсан төлөв байдал юм.
Уур амьсгал ба цаг агаарын үндсэн ялгааг энгийн үгээр доорхи байдлаар тайлбарлаж болно. "Уур амьсгал гэдэг нь чиний төсөөлж, хүлээж буй нөхцөл, харин цаг агаар гэдэг чиний харж, мэдэрч байгаа нөхцөл". Уур амьсгалд өргөрөг, өндөр, хуурай газар, усны харьцаа, далай, тэнгис, уул нурууд, далайн урсгал, далайн усны дулааны энергийн хувиарлалт (thermohaline circulation), ургамлын бүрхэвч, хүлэмжийн хийн эффект зэрэг олон хүчин зүйл нөлөөлнө.
Ангилал
Орчин үеийн уур амьсгалын бүсүүдийн ангилал нь температур ба хур тунадасны хэмжээн дээр тулгуурлах тул уур амсьгалын бүсүүдын зураг нь ургамлын бүрхэвчийн зурагтай ойролцоо харагдана. Коппены ангилалаар, Дэлхийн уур амьсгал 5 үндсэн ангид (заримдаа 6 ангид), хэд хэдэн дэд ангид хуваагдана.
Илүү дэлгэрэнгүй мэдээллийг доорхи сэдвүүдээс үзнэ үү.
Тропикийн уур амьсгал
Субтропикийн уур амьсгал
Хуурай уур амьсгал
Хагас хуурай уур амьсгал
Далайн уур амьсгал
Эх газрын уур амьсгал
Уулын уур амьсгал
Субарктикийн уур амьсгал
Туйлын уур амьсгал
Антарктидын уур амьсгал
Коппений уур амьсгалын ангилал
Уур амьсгалын бүртгэл мэдээ
Орчин үе
Орчин үеийн уур амьсгалын мэдээ нь термометр, барометр зэрэг багажуудаар хэмжсэн хэмжилтүүд дээр тулгуурлана. .
Эртний уур амьсгал
Эртний уур амьсгал судлал нь Дэлхийн өнгөрсөн түүхийн хугацаанд тохиолдсон уур амьсгалын өөрчлөлт, түүний давтамжийг, мөнх цас, мөс, модны жилийн цагираг, тунадас, шүр, чулуу зэргийн судалгаанаас гарган авсан мэдээлэл дээр тулгуурлан судлана.
Уур амьсгалын өөрчлөлт
Дэлхийн, эсвэл тодорхой бүс нутгийн уур амьсгал нь арваас мянган жилийн хугацаанд өөрчлөгдөж байдаг ба үүнд дэлхийн дотоод болон гадаад хүч, харин сүүлийн үед хүний үйл ажиллагаа нөлөөлж байна.
Уур амьсгалын өөрчлөлт гэдэг үгийг сүүлийн үед зөвхөн орчин үеийн уур амьсгалын өөрчлөлт буюу дэлхийн дулаарал гэдэг утгаар хэрэглэж байгаа болно. Энэ нь дэлхий дээр аж үйлдвэржилт явагдаж эхэлснээс хойшхи хүний үйл ажиллагаатай холбоотой.
Дэлхий өнгөрсөн түүхийн хугацаанд 4 том мөстлөг болж өнгөрсөн байна. Эдгээр мөстлөгийн үеүдийн хооронд "мөстлөг дундын үе" байна. Мөстлөгийн үеэр хуримтлагдсан цас ба мөс нь нарны энергийг ихээр ойлгох ба улмаар агаарын температур буурна. Галт уулын идэвхижилтээр үүссэн хүлэмжийн хий дэлхийн агаарын температурыг ихэсгэн, "мөстлөг дундын үеийг" бий болгоно. Мөстлөг явагдах гол шалтгааныг эх газрын байрлал (тивүүд нүүж шилждэг), дэлхийн орбитын өөрчлөлт, нарны энергийн өөрчлөлт, галт уулсын идэвхижилтэй холбон тайлбарладаг .
Уур амьсгалын загварчлал
Уур амьсгалын загварчлал нь Дэлхийн агаар мандал, далай, эх газар, мөсний харилцан хамаарлыг судлахад хэрэглэгддэг аргачлал юм. Уг аргын эцсийн зорилго нь ирээдүйд тохиолдож болзошгүй уур амьсгалын өөрчлөлтийг таамаглахад чиглэнэ.
Сүүлийн үед нилээд хүчтэй яригдаж буй загварчлал бол нүүрстөрөгчийн давхар ислийн агуулгын ихсэлтээс үүдсэн агаарын температур нэмэгдэх үзэгдлийг судлахад зориулсан загварчлалууд юм (Дэлхийн дулаарал сэдвийг үзнэ үү).
Мөн үзэх
Дэлхийн дулаарал
Цаг агаар
Ишлэл
Гадаад холбоос
IFAS AgClimate
Climate Prediction Project
WorldClimate
ESPERE Climate Encyclopaedia
Extreme Temperatures Around the World-Historical Records
Weatherbase
Global Climate Data
Climate index and mode information
Why and how do scientists study climate change in the Arctic? What are the Arctic climate indices?
A near-realtime Arctic Change Indicator Website
A current view of the Bering Sea Ecosystem and Climate
Climate: Data and charts for world and US locations
World climates list and articles
UNEP World Conservation Monitoring Centre - Climate Programme |
976 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%BB%D1%81%20%D1%82%D3%A9%D1%80%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D0%91%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D1%81%D1%80%D0%BE%D0%BB%D1%8B%D0%BD%20%D0%90%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%B8 | Улс төрийн Боловсролын Академи | Улс төрийн Боловсролын Академи (товчлол: УТБА) нь 1993 онд байгуулагдсан. Академийн төв нь Улаанбаатар хотод байрладаг. 1997-2015 онуудын хооронд Дархан-Уул, Дорнод, Дундговь, Өвөрхангай, Хөвсгөл, Ховд зэрэг 6 аймагт өөрийн салбар нэгжээ байгуулан ажлуулж байсан. Улс Төрийн Боловсролын Академи нь хүний эрх, эрх чөлөө, ардчиллыг бэхжүүлэх, иргэний боловсрол олгох, судалгаа эрдэм шинжилгээний чиглэлээр үйл ажиллагаа эрхлэн явуулсан Монгол Улсын ууган иргэний нийгмийн байгууллага мөн.
·
· - “Азийн Барометр” Олон улсын Судалгааны төслийн багийн гишүүн.
· - Ардчилал Судлалын Хүрээлэнгүүдийн сүлжээний гишүүн.
Олон улсын Азийн Ардчилал судлалын холбооны гишүүн
Монголын Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Холбооны гишүүн /2005 оноос/
УТБА
ҮНДСЭН ЗОРИЛГО
Монгол оронд хувь хүн бүрийн эрх, эрх чөлөөт байдлыг хүндэтгэж хүлээн зөвшөөрсөн, эв санааны нэгдэлд тулгуурласан нийгмийн дэг журам, эрх зүйт, ардчилсан төр бүрэлдэх, хөгжин бэхжих үйл хэрэгт тус дэмжлэг үзүүлэх нь Улс төрийн Боловсролын Академийн Үндсэн зорилго мөн.
Үндсэн зорилгоо хэрэгжүүлэхийн тулд:
· хүний эрх, эрх чөлөөт байдлыг дээдлэх үзэл санааг түгээн дэлгэрүүлэх,
· олон ургальч үзэлд тулгуурласан нээлттэй нийгэм бүрэлдүүлэх,
· иргэний ардчилсан нийгэм, эрх зүйт төрийг төлөвшүүлэх,
· парламентын засаглал, олон намын тогтолцоог бэхжүүлэх,
· нийгмийн удирдлагын тогтолцоог ардчилах, боловсронгуй болгох, төвлөрлийг сааруулах үйл хэрэгт дэмжлэг үзүүлнэ.
ЗОРИЛТ
Хүний эрх, эрх чөлөөт байдлыг дээдлэх үзэл санааг түгээн дэлгэрүүлэх
Олон ургальч үзэлд тулгуурласан нээлттэй нийгэм бүрдүүлэх
Иргэний ардчилсан нийгэм, эрх зүйт төрийн төлөвшүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх
Парламентын засаглал, олон намын тогтолцоог бэхжүүлэхэд шаардлагатай эрдэм шинжилгээ, судалгааны аргачлалаар туслалцаа үзүүлэх
Нийгмийн удирдлагын тогтолцоог ардчилах, боловсронгуй болгох, төвлөрөлийг сааруулах үйл хэрэгт дэмжлэг үзүүлэх
ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ТУХАЙ
Бидний үйл ажиллагаа бүхэлдээ иргэн төвтэй боловсрол олгоход чиглэгдсэн байна. Үүний хүрээнд:
“ШИНЭ ТОЛЬ” – эрдэм шинжилгээний сэтгүүлийг эрхлэн гаргадаг бөгөөд уг сэтгүүл нь улс төр судлал, эдийн засгийн онол, социологи, хууль эрх зүй, сэтгэл судлалын салбарын эрдэмтэн, судлаач, оюутнуудын сурлага, хөдөлмөрт ихээхэн түлхэц өгдөг бүтээл юм.
“ШИНЭ СОНГОГЧ” – төслийн хүрээнд анхлан улс төрийн сонголт хийх гэж байгаа залуустаа зориулан төрөл бүрийн воркшоп хэрэгжүүлэх замаар улс төрийн сонголт, сонгууль, сонгуулийн мөн чанар, саналын үнэ цэнэ зэрэг ойлголтуудыг олгох интерактив хөтөлбөр.
“БАРОМЕТР” –Азийн Барометрийн албан ёсны гишүүн байгууллага болохын хувьд 4 жил тутамд МУ-ын эдийн засаг, нийгэм, орчны судалгаа гүйцэтгэхээс гадна дотоодын улс төрийн сонгууль, улс төрийн үйл явцын шинжилгээ тогтмол хийж гүйцэтгэж байна.
"ЦАХИМ НОМЫН САН" - нээн ажлуулж эрдэм шинжилгээний бүтээл байршуулах замаар бүх нийтийн боловсролыг түгээж байна.
“ХӨГЖЛИЙН БЭРХШЭЭЛТЭЙ ИРГЭДИЙН МАНЛАЙЛЛЫН ХӨТӨЛБӨР”-ыг 2020 оноос эхлэн хэрэгжүүлэх бэлтгэл ажлаа базааж байна
Гэрчилгээ
УБТА нь Монгол улсын Хууль зүй, дотоод хэргийн яаманд бүртгэлтэй, ашгийн төлөө бус, нийгэмд үйлчилдэг төрийн бус байгууллага юм. (Гэрчилгээ ¹05)
Бүтэц бүрэлдэхүүн
Академийн эрх барих дээд байгууллага болох Удирдах зөвлөлийг 2 жилийн хугацаагаар сонгодог. Удирдах зөвлөлийг Монгол Улсаас ХБНГУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд Др. Дамбын Ганбат тэргүүлж, Гүйцэтгэх захиралаар улс төр судлаач, магистр Базарваанийн Ариунбаяр ажиллаж байна.
Хамтын ажиллагаа
Академи нь ардчиллын тухай мэдлэгийг нийтэд түгээж, улс төрийн боловсролыг иргэдэд эзэмшүүлэхдээ дотоодын болон гадаадын байгууллага, хувь хүнтэй хамтран ажилладаг. 1993 оноос ХБНГУ-ын Конрад Аденауэрын Сантай нягт хамтран ажиллаж байна.
Мөн үзэх
Манай албан ёсны веб сайт
Монголын их сургууль
1993 онд байгуулагдсан |
985 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD | Шашин | Шашин нь хүмүүсийн үйлддэг, аливаа номлолыг дагадаг сүсэг бишрэл, ёс суртахуунуудыг хэлнэ. Энэ нь дотроо ертөнцийг үзэх үзэл, соёл болон итгэлийн системийг агуулж өөрийн гэсэн ёс зүй түүнээс үүдсэн ёс суртахууны үнэт зүйлс, дагаж мөрдөх ёстой хууль дүрмийг агуулж байдаг. Шашин нь өөрөө институттай
-сүм хийдтэй
-сургуультай
-сүсэгтэн олонтой
-өөрийн гэсэн шавьтай байдаг
Түүх
Аливаа шашин тухайн эриний ард түмний соёл иргэншлийн нэгэн гол хэсэг, түүнийг агуулан хадгалагч хүч нь болж байдаг. Энэхүү соёл иргэншлийн гол хэсэг болох шинжлэх ухааныг ангиллын тодорхой хуваарьт оруулах шаардлага аяндаа гарч ирдэг. Энэ ангиллын эхэн хэсэг нь түүхийн хэсэг, удаах нь судлалын хэсэг, эцсийнх нь дүгнэлт тодорхойлолтын хэсэг болдог.
Хүн төрөлхтний түүхэнд олон шашин буй болж өөр өөрсдийн номлолын дагуу ертөнцийг үзэх үзлээ боловсруулж иржээ.
Эдгээрээс дэлхийд үндсэн шашин гэж тооцогддог Хиндү шашин 4000 жил, Иудейн шашин 3670 жил, Заратуштрын шашин 3000 жил, Буддын шашин 2545 жил, Христийн шашин 2000 жил, Исламын шашин 1521 жил, Бахай Шүтлэг 165 жил оршин сургаал номлолоо хөгжүүлж ирсэн байна.
Зарим хүмүүсийн хувьд шашин гэдэг нь амьдралынх нь зааврыг өгдөг, удирдуулдаг зүйл билээ.
Цахим холбоос
Ертөнцийг үзэх үзэл |
988 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D0%BA | Физик | Физик (Грек: φύσις (phúsis), "байгаль" ба φυσικῆ (phusiké), "байгалийн тухай мэдлэг" гэдгээс гаралтай) нь матери, энерги, орон зай ба цаг хугацааг захирдаг тулгуур хуулиудыг нээх болон ойлгох зорилготой шинжлэх ухаан юм. Физикт ертөнц ба түүний харилцан үйлчлэлүүдийн эгэл хэсгүүд, мөн тулгуур зарчмуудын хүрээнд сайн ойлгож болохуйц системүүдийг шинжлэх явдлыг авч үздэг.
Бүх атомын дотоод дахь харилцан үйлчлэлийг бүрэлдүүлж буй квант механикийн үзэгдлүүдийг оролцуулан ертөнцийн хамгийн үндсэн ажиллагааг судалдаг тул физикийг тулгуур шинжлэх ухаан гэж үзэж болох ба үүн дээр хими, дэлхий судлал, биологи, ба нийгмийн шинжлэх ухаанууд тогтож байдаг. Үндсэн физикт гарсан нээлтүүд бусад бүх шинжлэх ухаануудад чухал нөлөө үзүүлдэг.
Оршил
Физик нь «туршлагын» үр дүнг тайлбарлах онолын загвар боловсруулах, үнэн загвартаа тулгуурлан дараагийн шатны туршлагын үр дүнг тооцох маягаар шинжлэх ухааны аргыг ашиглан байгалийг таньж мэдэх оролдого хийдэг. Анх физик нь байгалийн философийн нэг хэсэг байсан ба 19-р зуунд философиос салж биеэ даасан позитив шинжлэх ухаан болон хөгжжээ. Физикчид кваркуудаас хар нүхийг хүртэл, тусгаар атомоос хэт дамжуулагч хүртэл өргөн хүрээний физик үзэгдлүүдийг судалдаг байна.
Физикийн тулгуур онолууд
Сонгодог механик (классик механик) нь биесийн харилцан байршил өөрчлөгдөх хамгийн энгийн хөдөлгөөний шалтгаан, зүй тогтолыг судалдаг физикийн салбар юм. Сонгодог механикийн үндсэн хуулиудыг томьёолсон Ньютоны нэрээр "Ньютоны механик" гэж ярьдаг. Сонгодог механик нь хөдөлгөөнгүй биетүүдийг загварчилдаг статик, хөдөлж буй биетүүдийг загварчилдаг кинематик, ба хүчний үйлчлэл дор буй биетүүдийг загварчилдаг динамик гэсэн хэсгүүдэд хуваагддаг.
Цахилгаан соронзон хэмээх салбар нь цахилгаан соронзон орны шинж чанарыг судална. Цахилгаан цэнэгтэй байх нь бөөмсийн үндсэн шинж чанар бөгөөд түүнтэй холбоотой үзэгдлүүдйиг энэ салбарт авч үздэг.
Термодинамик нь дулааны үйлчлэл ба энергийн нэг төлөвөөс нөгөөд шилжих хувирал, эдгээрийн температур, даралт, эзэлхүүн, механик үйлчлэл, ажил зэрэгт нөлөөлөх нөлөөллийг судалдаг физикийн хэсэг юм. Тэлж буй хийнээс ашигтай ажил гаргадаг дулааны машиныг сайжруулах гэсэн оролдлогуудаас термодинамик үүссэн байдаг.
Статистик механик нь термодинамиктай нягт холбоотой онол ба бүрдүүлж буй жижиг хэсгүүдэд нь статистикийн зарчмуудыг хэрэглэн макро системүүдийг судалдаг.
Квант механик нь атомын хэмжээний ба түүнээс жижиг системүүд, тэдгээрийн цацрагтай харилцан үйлчлэлцэх үйлчлэлийг ажиглагдах хэмжигдэхүүнүүдийн тусламжтай судалдаг онолын физикийн салбар юм. Квант механик нь бүх төрлийн энергийг багц багцаар цацардаг гэсэн ажиглалтад үндэслэдэг.
Харьцангуйн онол нь дараах хоёр онолоос бүтнэ:
Харьцангуйн тусгай онол нь (1) вакум дахь гэрлийн хурд тогтмол ба гэрэл үүсгэгч ажиглагчийн аль алинаас хамаарахгүй, мөн (2) бүх инерциал тооллын системүүд дэх физикийн хуулиудын математик илэрхийлэл ижил байна гэсэн хоёр постулат дээр үндэслэгддэг. Эдгээр нь масс ба энергийн эквивалент чанар, хурдтай биеийн масс, хэмжээ ба хугацаа өөрчлөгдөх үзэгдлүүдэд хүргэдэг.
Харьцангуйн ерөнхий онол, нь дээрх онолын гравитацийг оролцуулан тооцсон өргөтгөл юм.
Физикийн салбарууд
Физикийн өнөөгийн судалгаанууд материаллаг ертөнцийг өөр өөрийн талаас тусгайлан судалдаг хэд хэдэн том салбарт хуваагддаг.
Хатуу ба шингэн биеийн физик нь ихэнх үнэлгээгээр физикийн хамгийн том салбар бөгөөд бидэнтэй өдөр бүр дайралддаг ердийн хатуу болон шингэн биетүүд гэх мэт бодисын хэсгүүдийн шинж чанар атомыг бүрдүүлэгч хэсгүүдийн шинж чанарууд болон тэдгээрийн хоорондын харилцан үйлчлэлүүдээс яаж урган гарч буйг судалдаг.
Атом, молекулын физик ба оптик нь цөөн хэдэн атом молекулуудын (жишээ нь гэрэлтэй харилцан үйлчлэх) шинж чанаруудыг судалдаг. Сүүлийн үед энэ салбарын үлэмж хэсэг хэт өндөр вакуумд хашигдсан саяас тэрбум хүртэлх тооны атомын хамтын шинж чанарыг судалж байна. Энд жишээлбэл Бозе-Эйнштэйний конденцат хамаарах бөгөөд энэ салбар хатуу ба шингэн биеийн физиктэй нягт холбоотой.
"Их энергийн физик" гэж бас нэрлэгддэг эгэл бөөмийн физик нь бүх материйг бүрдүүлж буй эгэл бөөмсийг оролцуулан атомоос үлэмж жижиг хэмжээтэй бөөмсийг судалдаг.
Астрофизик нь физикийн хуулиудыг тэнгэрт явагдаж буй үзэгдлүүдийг тайлбарлахад хэрэглэнэ. Энд Нар ба нарны аймгийн бусад биетүүдээс эхлэн ертөнцийг бүхэлд нь авч үздэг.
Хорьдугаар зуунаас эхлэн физикийн тусгаар салбарууд маш нарийн болж хөгжсөн бөгөөд одоо үед физикчид бүх амьдралынхаа турш зөвхөн нэг салбарт ажиллах нь хэвийн үзэгдэл болоод байна. Альберт Эйнштейн (1879-1955) ба Лев Давидович Ландау (1908-1968) мэт физикийн олон салбарт амжилттай ажилладаг физикчид өнөө үед маш цөөрчээ.
Дорх хүснэгтэд физикийн нилээд хэдэн салбар ба дэд салбарыг жагсааж үзүүлэв.
Википедиа:Онцлох өгүүлэл
Шинжлэх ухааны мэргэжлийн салбар |
992 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0 | Википедиа | Википедиа () — Америкийн Викимедиа сан хэмээх төрийн бус байгууллагын сервер дээр хадгалагдсан, хэн ч хувь нэмэрлэж, хянан шүүж, засаж шинэчилж болох, нийтийн хэрэглээний цахим нэвтэрхий толь юм. Википедиа дэлхийн хамгийн их ашиглагддаг арван цахим талбарт багтдаг бөгөөд олон сая хүнд энгийн мэдлэгийн сурвалж бичиг болдог.
Жимми Уэйлс, Ларри Сэнгер хоёр удирдан 2001 оны 1 сарын 15-нд англи хэлээр анхлан гаргасан ба удалгүй олон хэлээр бичигдэх сүлжээ болж өдгөө 291 хэл бичгээр Википедиа нээгдэж, хамгийн ихдээ 5 сая, бүгд 37 сая хуудас өгүүлэл бичигдээд байна. 2014 оны статистикт дурдсанаар сар бүр 500 сая хүн, 18 тэрбум удаа тус сайтын хуудсыг нээж харж байв.
Википедиа олон хүнд тус болж талархлыг хүлээж, мөн олон хүнээс сөрөг шүүмж авч байгаа.
Нэр
Хавай хэлний «wikiwiki» (түргэн), англи хэлний «encyclopedia» (нэвтэрхий толь) гэсэн хоёр үгний нийлэмж юм.
Түүх
Америкийн Bomis компанийн захирал Жимми Уэйлс англи хэлээр нийтээр засч болох цахим нэвтэрхий толь бүтээхийг зорьсныг ерөнхий хянан тохиолдуулагч Ларри Сэнгер гүйцэлдүүлжээ. 2000 оны 3 сарын 9-нд Nupedia нэрээр эхэлсэн төсөл 2001 оны 1 сарын 15-нд өнөөгийн Википедиа болж өөрчлөгдсөн юм. Эхэндээ дан англи хэлнийх байхдаа www.wikipedia.com хаягтай байсан бол олон хэлнийх болоод 2002 оноос хойш www.wikipedia.org хаягтай болсон.
2001 оны 8-р сард 8000 өгүүлэл, 2001 оны төгсгөлд 18 хэлээр 20000 өгүүлэл бичигдээд байв. 2002 онд 26, 2003 онд 46, 2004 онд 161 хэлний Википедиа нээгдсэн байв. 2007 онд хамгийн том сан болох англи хэлний хувилбар нь сая өгүүлэлтэй болж байсан ба 15-р зууны «Юнлөгийн их тэмдэглэл»-ээс илүү зүйл бичигдсэн нэвтэрхий толь болж дэлхийн дээд амжилт тогтоожээ.
2009 оноос эхлээд Википедиад хувь нэмэрлэгч хүний тоо аажим буурч эхэлсэн. 2013 оны нэгэн судалгаагаар 2007 онтой харьцуулахад хувь нэмэрлэгчийнхээ 1/3-ийг алдсан гэжээ. Нэг талаар үүнд олон сая хэрэглэгчтэй хэлнээ өгүүлэх зүйлийн тоо гүйцэж ханаж буй нь нөлөөлөв.
Дүрэм журам
Үндсэн таван ойлголт
Википедиа бол нэвтэрхий толь юм (мэдээ, сонин сэтгүүл, зар сурталчилгаа болгохгүй байх)
Википедиад хөндлөнгийн хүний нүдээр бичнэ (нийтээр хүлээн зөвшөөрөх, илэрхий үнэн зүйлсийг тоочих)
Википедиаг хэн ч бичиж, засварлаж, түгээж болно (зохиогчийн эрх зөрчсөн бол Википедиад байх ёсгүй)
Хувь нэмэрлэгч, засварлагч нар эвтэй байна (хэрэв нөгөө Викичинтэйгээ санаа зөрөлдвөл соёлч, ухаалаг хэлэлцэнэ)
Википедиа хөдлөшгүй зүйл биш (бодлого журамтай, түүхийг хадгалж байдаг учраас алдааг засах боломжтой)
Бусад зүйлээс салгаж үзэх
Википедиа — толь бичиг биш (үгийн утга, орчуулга, тайлбарын тухай товч бичих бол Вики тольд бичнэ).
Википедиа — файлын сан биш (хэрвээ зураг, дуу дүрсийн талаар бол Викимедиа агуулахад оруулна)
Википедиа — мэдээ сураг өгөх газар биш (үүнийг хийхийг хүсвэл Вики мэдээд бичнэ)
Википедиа — хувийн үзэл бодол, онол, судалгаа, нээлт, санал бодлоо илэрхийлэх талбар биш
Википедиа — хувийн хэлэлцүүлэг, хөөрөлдөх газар, блог биш
Шүүмжлэл
Википедиаг хүмүүс ихээр хэрэглэхийн хэрээр Википедиагийн өгүүллийн үнэн эсэхэд шүүмжлэлтэй хандах болсон. Америкийн нэгэн сэтгүүлч Википедиа дахь мэдээллийг «үнэн, тал нь үнэн, худал» гэж гурван хэсэг болгон үзсэн байдаг. Аливаа шүүмжлэгч нар Википедиагийн хуудсыг хэн ч хэзээ ч засварлаж болдог нь түүнд итгэх итгэлийг алдагдуулж байна гэдэг. Ялангуяа эрдэм шинжилгээ, эмнэлгийн мэргэжлийн дутмаг мэдээ Википедиад орсоноор буруу мэдээ уншигчид очих эрсдэлтэй.
Монгол хувилбар
2015 оны 12-р сарын 12-ны байдлаар:
Бусад хувилбар
Мөн үзэх
Анциклопедиа
Лавлах бичиг
Гадаад холбоос
Википедиагийн нүүр хуудас
Монгол Википедиагийн статистик
Цахим хуудас |
1214 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D1%81%D2%AF%D0%BB%D0%B4 | Төрийн сүлд | Төрийн сүлд гэдэг нь улсын бэлгэдэл тэмдэг. Ихэнх тохиолдолд төрийн далбаанаас дизайн нь нарийн төвөгтэй байдаг бөгөөд тухайн улсын уламжлал, соёл, зан заншил, түүхийг илтгэдэг. Иймээс тэр улсын тухай төрийн сүлднээс нь мэдэх боломжтой.
Монгол улсын төрийн сүлд
Мөн үзэх
Төрийн сүлдүүдийн жагсаалт
Төрийн далбаа |
1215 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D1%91%D0%BC%D0%B1%D0%BE | Соёмбо | Соёмбо нь Өндөр гэгээн Занабазарын зохиосон, монгол, санскрит, төвөд үг бичихэд зориулагдсан бичиг юм.
Соёмбо үсэг
Боржигин овогт Гомбодоржийн Занабазар 1686 онд монгол, санскрит, төвөд үг бичихэд зориулан энэтхэг, ланз, нагар үсгүүдээс санаа авч 90 үсэг бүхий Соёмбо үсгийг зохиожээ. Соёмбо үсэг санскрит хэлээр "өөрөө буй болсон гэгээн үсэг" (сваямбху) гэсэн утгатай. Занабазар эл бичгээ зохиосон учраа тайлбарлахдаа төвөд, самгарди хэлний үгийг тэмдэглэх боломжийг улам нарийн болгох санаа агуулснаа дурдсан байдаг.
Соёмбо үсгийг 200 гаруй жил Халхын хүрээ хийдэд сүмийн барилгын чимэглэлд хэрэглэж байсан бөгөөд төрийн тамга, ном судрын толгой үсгийг бичиж уламжилсан нь бидний үед бичиг соёлын гайхамшигт дурсгал болон үлджээ.
Соёмбо үсгийн бичлэг нь зүүнээс баруун тийш бичих журамтай бөгөөд зурлага нь хичээнгүй бичгийн хэлбэрийг баримтална. Эл үсгээр буддын шашны цөөн бус ном судар бичигдсэн гэх мэдээ байх боловч харамсалтай нь уламжлан хадгалагдаж ирсэнгүй. Энэ нэгэн зүйл үет үсэг нь зурлага их төвөгтэй байснаас болж их дэлгэрсэнгүй.
Соёмбо тэмдэг
Өндөр гэгээнээс ч өмнө соёмбо байсан бөгөөд тэрээр дөрвөлжин бичиг, тамга бичиг, Монгол бичиг зэрэг олон бичиг үсгийг судалж, Монгол түмэн минь тамга бичгийг бүү мартаасай гэх хүсэл зорилготойгоор Соёмбыг бүтээжээ.
Эртний тамга үсэгт шид байдаг. Түүний шидийг түмэн олон шүншиглэж, хүч чадалтайг нь бүү мартаасай гэж бодож зохиосон.
Соёмбыг ойлгоё гэвэл Монгол гэрээ хар. Хамгийн дээр нь гал байгаа.Зүгээр л, гал асахын тулд нар сарнаас илч авсан.
Доошоо харсан гурвалжин бол газрын шим, зүлэг.
Тулган дахь хий, чийг, тоос буюу арга билэг тэнцэж илчээ өгч асна.
Голынх нь арга билэг бол Тулга. Бүх зүйл тэнцэж гал асна.
Босоо 2 багана бол Хаан, Хатан хоёр.
Эр эм заяа тэрэн галыг манаж, асааж, байж голомт үүсдэг.
СОЁМБО-ГОЛОМТ гэсэн үг. Голомтоо сахь! Хэн гэдгээ мэд! Галаа асаа! Зүрхээ чагна! Сэтгэлдээ энэ Монголоо агуул! гэсэн санааг БИЛЭГДЭЖ бүтээсэн байна.
"Гал асахын тулд нар сарнаас илч авсан" нь тэнгэртэй шүтэлцжээ.
Галын боловсрол нь хамгийн эртний, хамгийн анхдагч, хамгийн том ухаан.
"Тэнгэр Газар"-ын хооронд дэлхийн голомт Монгол оршино.
Үүслийн 3 эрдэнэдээ шүншиглэсэн, энэхүү ГОЛОМТ МӨНХӨД АСАЖ, ҮҮРД БАДАРЧ байх заяагаа Хаан Хатан ухаанаар залж чиглүүлэн дүүргэж чадвал хүмүн төрөлхтөн амгаланжина гэх санааг энд багтаажээ.
Соёмбо дахь. Нар, сар, гал дүрс нь дунд чулуун зэвсгийн үед хаданд мөнхрөн үлдсэн бөгөөд цаад агуулгаараа Мөнх Тэнгэрийн сүлд билэгдэл юм.
Учир нь нар сар 2 нь тэнгэрийг төлөөлж, гал нь мөнх бадрахын билэгт утга бөгөөд нийлүүлж уншвал өнгөрсөн, одоо, ирээдүй цагт Монгол МӨНХ гэх утгыг илэрхийлнэ.
Хүннү монголчууд нар, сар, галын дүрстэй сүлдтэй байсан нь Их Монгол Улсын далбаан дээр ч дүрслэгдсэн байдаг. Хожим энэ сүлд соёмбонд хэрэгдэгдэх болжээ.
"Соёмбо" хэмээх санскрит үг нь "өөрөө гарсан гэгээн" гэдэг утгыг агуулдаг бөгөөд улс төр, гүн ухаан, шашны олон бэлгэдлийг агуулсан. Соёмбо нь ертөнцийн үүсэх эх сурвалж хэмээн дорно дахины гүн ухаанд үздэг хий, гал, шороо, ус гэсэн язгуур махбодуудыг дор нь байрлуулж, сав ертөнцийн оршилыг бэлэгдсэн шороо, ус, гал, хий огторгуйг дээр нь дүрслэн, дунд нь шим ертөнц буюу хүний арга билгийг дүрсэлжээ.
Улс төрийн бэлгэдэл нь соёмбын дээд талд нь айл өрх, улс хотлоороо өнгөрсөн-одоо-ирээдүйд үүрд мандан бадрахыг, нар сар нь монголын ард түмэн цэцэглэн хөгжих, гурвалжин нь сум мэт хурц эрэмгий байхыг, дундах загас нь өнөр өтгөн, сонор соргогийг, хажуугийн босоо шугам нь хэрэм мэт бат бөх байхыг төсөөлдөг. Соёмбын бам үсэг нь арга билэг хослохыг, доорх бадам нь язгуурын төр шашнаа мандуулан хөгжүүлэхийг бэлгэджээ.
Ийнхүү соёмбо сүлд нь дорно дахины төр, улс үндэстний болон гүн ухааны бүх бэлгэдлийг өөртөө багтаасан тэмдэг юм.
Зураг
Эшлэл
Монгол бичиг үсэг |
1216 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%B1%D0%B0%D0%B0 | Төрийн далбаа | Аливаа нэг улсын бэлгэ тэмдэг болдог далбааг (монгол улсынхаас бусад нь туг гэж ойлгогдож болно) төрийн далбаа (төрийн туг) гэнэ. Ихэвчлэн тухайн улсын төр засгийн хүрээнд залж мандуулдаг боловч онцгой тохиолдолд иргэн бас мандуулж болдог. Иймэрхүү өргөн хэрэглээ болон англи, орос зэрэг хэлнээс орчуулагдах байдал зэргээс монгол хэлээр улсын далбаа (улсын туг), үндэсний далбаа (үндэсний туг) гэж бас нэрлэгдэх боломжтой мэт байдаг.
Монгол улсын бэлгэ тэмдгийн дотор төрийн далбаа, төрийн туг гэж хоёр янз байдаг болохоор Монгол улсын ийм төрлийн бэлгэ тэмдгийг зөвхөн төрийн далбаа гэж нэрлэх ёстой. Харин бусад улсынхыг далбаа гэхгүй туг гэж нэрлэж болох мэт байдаг.
Зарим улсын төрийн далбаа мандуулах газар орноор нь газрын, далайн тэнгисийн гэж, мандуулах эрхт эзнээр нь цэргийн (эсвэл дайны), иргэний, улсын (эсвэл төрийн), үндэсний гэх мэтээр олон хувилбартай байдаг.
Мөн үзэх
Бүрэн эрхт улсуудын төрийн далбааны зургийн цомог
Монгол улсын төрийн далбаа
Төрийн бэлгэ тэмдэг |
1217 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BC%D0%B8%D0%BD%20%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BB%D0%B0%D0%BB | Амин судлал | Биологи буюу Амин судлал ( „амьдрал“ ба энд: „судлал“, мөн үзэх -логи) нь амьд организм түүний амьтай материйг судалдаг шинжлэх ухаан юм. Судлах зүйл, амьд амьдралыг танин мэдэхийн тулд судалдаг боловч зарим амьгүй (амьтай ба амьгүй зүйлийн хоорондох) зүйлийг ч бас судалдаг (вирус, вироид, прион), ба ер нь биологийн судлах судлагдахууныг яг тухайлан тодорхойлон зааглах боломжгүй юм.
Энэ шинжлэх ухаан нь олон салбар ухааныг багтаадаг :
Биологид амьд организмыг төрөлжүүлэн үзэж аливаа амьд организм хэрхэн оршин тогтнодог болон хоорондоо буюу бусад организмтай мөн хүрээлэн буй орчинтой хэрхэн зохицон оршдог тухай гол анхаарлаа чиглүүлдэг байна.
Энэ шинжлэх ухаан нь олон салбар ухааныг багтаадаг ба тэдгээрийн салбар шинжлэх ухаануудын зарим болох ургамал судлал, амьтан судлал зэрэг нь эртний шинжлэх ухаан боловч аливаа амьтад, амьд организм нь үндсэндээ ижил бүтэцтэй болохоор бүхэлд нь судлах нь оновчтой гэж хэсэг эрдэмтэд үзсэнээс үүдэн 19-р зууны үеэс эхлэн биологийн шинжлэх ухаан нь бүрэн утгаараа цогцоор хөгжиж эхэлсэн түүхтэй. Одоо биологийн шинжлэх ухаан хамгийн түгээмэл томоохон шинжлэх ухаан гэж тооцогддог болсон. биологийн шинжлэх ухаанд эволюцийн онол нь үндсэн тулгуур онол юм.
Биологийн салбар шинжлэх ухаанууд
Агропедиа -- Анатоми -- Биоархеологи -- Биохими -- Молекул биологи -- Биогеохими -- Биомеханик -- Биофизик -- Биотехнологи -- Органик хими -- Ургамал судлал -- Эсийн биологи -- Хөгжлийн биологи -- Экологи -- Эволюци -- Ургамал ба амьтны аймаг -- Генетик -- Гистологи -- Иммунологи -- Анагаах ухаан -- Микробиологи -- Палентологи -- Патологи -- Философи -- Хэвлэл -- Таксономи -- Вирусологи -- Амьтан судлал
Байгалийн шинжлэх ухаан
Шинжлэх ухааны мэргэжлийн салбар |
1218 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80 | Занабазар | Өндөр гэгээн Занабазар бол Монгол улсын төр-нийгэм, шашин-соёлын нэрт зүтгэлтэн, шарын шашны анхны тэргүүн буюу анхдугаар Богд Жавзандамба хутагт байв.
Тэрээр 1635 онд Халхын Түшээт хан Гомбодоржийн хоёрдугаар хөвгүүн болж, Ханджамц хатанаас одоогийн Өвөрхангай аймгийн Зүйл сумын Есөн зүйл гэдэг газар Ишдорж нэртэйгээр төржээ. 1640 онд Далай лам , Банчин Богдоос Жавзундарнатын хувилгаанаар тодруулан Занабазарыг 5 настай байхад нь анхдугаар Богд Жавзандамба хутагтын ширээнд залж Халх Монголын шарын шашны тэргүүнд өргөмжилжээ.
Тэрээр бага наснаасаа Бурханы шашны тунгаамал шижир алт мэт шарын шашны судар хийгээд тарнийн сургаал, номлол, зан үйлд суралцаж улмаар 1649 онд Цастын орныг зорин Банчин Чойжилжанцан Богдод бараалхан шавь орж шашны таван их ухааныг заалган эш онолын эрдмийг төгс эзэмшээд эх нутагтаа буцан ирж номын хүрээ хийд, сургуулийг олноор байгуулсан.
Түүний өргөсөн Занабазар гэдэг нэр нь 'аянгат (жнана)-цэцэн билэг (важра)' гэсэн утгатай Санскрит гаралтай үг.
Занабазар 1723 онд Бээжингийн Шар сүмд нас баржээ.
Өдгөө Занабазарын нэрэмжит Дүрслэх урлагийн музей Улаанбаатар хотод байдаг.
Намтар
Занабазар 1635 оны билгийн тооллын 9-р сарын 25-ны өдөр (одоогийн Өвөрхангай аймгийн) Есөн зүйл гэдэг газар, Боржигон овогт халхын түшээт хан Гомбодоржийн гэр бүлд төржээ. Гэгээн Сэцэн хан Шолой эцэг эхтэй нь уулзахаар ирээд түүнийг сайн лам болох юм гэсэн санал хэлээд өөрийн алдарын хэсэг Гэгээн (мон. гэрэл, дээд) нэр хайрлаад морджээ. Далай лам, Панчин ламд энэ боломжийг олгуулахаар элч илгээхээр шийджээ.
Аман түүх
Түшээт хаан Гомбодоржийн хатан Ханджамцад аягачин болж явсан эгч дүү хоёр хүүхэн байв. Тэр цагт Өндөр Гэгээнтэн Түшээт хааны агь болон мэндлэхэд хоёр аягачин хүүхний эгчээр эх бариулж аваад энхрийлэн өсгөв. Бага хүүхний хоёр хөхнөөс гэнэтэд шалтгаангүй байтал их сүүн асгаран гарсныг Өндөр Гэгээн шимэн зооглож лагшин өрнөн боловсроод их хүүхнийг Авайэжий, бага хүүхнийг Далай эжий хэмээн нэрийдэж Өндөр Гэгээнтнээс 32 сүүдэр зооглосон Энх Амгалангийн тавдугаар /1666/ онд өөрийн мутраар хар торгон дээр есөн зүйлийн эрдэнэсээр зурсан Балданлхам сахиус гайхамшигийн адистадтай нэгнийг хайрлав. Далай эжийд мөн тэр мэт бүтээсэн Махагал сахиус нэгнийг хайрлав. Тэр цагаас эхлэн хоёр аягачин, садан төрөл, отог хамжилгын хүмүүс нийтээр тэр хоёр сахиусыг өргөө байгуулан залж өдөр бүр жасаа хурлыг хурдаг заншил тогтсон. Бас Халх нийтээр Манжийн хааны төрд орохын үест Өндөр Гэгээнтэн Авай эжий, Далай эжий хоёрт хятад барын шунхан Ганжуур гүйцэд нэг нэгийг хайрласныг хойно Авай эжийг Үйзэн засаг Хаймчигийн үед манай хошууны Аавхүү ноён хэмээх тайжид худ худгай болгон өгч дацан хурал хамжлага сэлттэй уул хошуунд нийлүүлэн захируулсан ба бас Далай эжийг Дээрхийн шавийн Дархан ноёнд худ худгай болгон өгч хувийн хурал хамжлага сэлттэй Их шавьд нийлүүлсэний дараа хар шар олон сүсэгтэн өглөгийн эзэд Цахиурт хэмээх газар хурлын дуган барьж бурхан шүтээн олныг бүтээгээд жас сан байгуулан үргэлжийн хурал гаргасан амуй. ..” гэжээ. Уг дацан нь 20-р зууны эх буюу 1910-аад оныг хүртэл 5-6 ламтай цагийн хурал хурж байгаад тодорхой бус шалтгаанаар хаагджээ. Дуганыг хэзээ нураасан нь тодорхойгүй ба одоо дуганын туурь тус газарт Жум хэмээх нутгийн лам хуучин дуганыг сэргээн засварласан болно.
Панчин лам Далай ламтай холбоо барисан нь
Далай лам Занабазарт Төвөдийн багш Жамбалын Номун ханыг, харин Бэнса лам хутагт Лувсан Данзанг илгэээжээ. 13 насандаа 1647 онд, Занабазар нүүдэлчдийн сүм Брайбунгаджигандан-шаддублин(мөн Баруун хүрээ Манх-хийд) түүний овог Абатай-Эрэдэнэ-Зуу тэнд бараг жил суралцсан нээлтэд оролцсон. 15 насандаа 1649 оны эцэст цастын орны Лхас хот уруу явсан. Төвөдийн нийслэлд жил хагас байхдаа Занабазар, Вадирагын 5-р Далай ламыг залах ёслолд орж, тэнд түүнийг хувилгаанд өргөмжлөн, Жавзандамба түүнд өөрийн тамгатай торгон балдахин бэлтгэсэн. Дараа нь Ташилунпо хийдэд Шигадзед Занабазар IV Панчин ламыг төлөөлсөн байв. Тэр түүний их багш нь болсон. Мөн Занабазар Гандан Пунцоглин хийдэд зочлов. Түүхийг 1642 онд Таранатха үндэслэсэн, дараа нь гелугийн сургуульд эзлэгдсэн. Занабазар Түвдэд айлчилсаны дараа олон төвд тангуд ламтай эх орондоо ирсэн. 1653 оны эхээр Занабазар Говийг туулж, Өвөр Монголын хаа нэгэнтээ 5-р Далай ламтай уулзсан. Тэр Чин улсын Эеэр засагч хаантай уулзаад ирж, мөн түүнийг Эрдэнэ Зуу хүртэл дагалдан явжээ. 1655 оны намар дахиад Төвдөд өөрийн багш Панчин ламд бараалхжээ. Түүнтэй, бас Далай ламтай уулзаад 1656 оны намар Занабазар Халхад ирэв.
Халх-Орос, Зүүнгарын дайн, Халхын хант улсууд Манжид дагаар орсон нь
Тухайн үед Халх Монголын хант улсууд баруун, зүүн хоёр гарт хуваагдан Халхын Алтан ханы улс, Халхын Засагт ханы улс, Түшээт ханы улс, Сэцэн ханы улс гэж дөрвөн ханлиг улсаас тогтон байлаа. Халхын хант улсуудын нутгийн умарт талаас Оросын булаан эзлэгчид, Сибирийг эрхшээлдээ оруулж Байгаль нуурт тулж ирээд байв. Мөн өмнөд этгээдэд орших Манж нар Зүүн азид ноёрхолоо тогтоон Монголчуудын дийлэнхийг эзлэн авч Монгол төрийн гал голомтыг сахин хадгалж буй Халх Монголчуудад түрэмгийлэн байжээ. Халхын хант улсуудын баруун этгээдэд орших, Алтай орчмын Ойрадын ноёрхох хоёр аймаг Цорос, Хошуудын хооронд эрх мэдлийн төлөөх дайн үүсч, энэ тулааны ялагч Цоросын Эрдэнэбаатар хунтайжийн хүү Галдан, Ойрадын Зүүнгарын хант улсыг үндэслэн байсан үе ажээ. Халхын Алтан хан Лувсанренчин 1662 онд Засагт хан Ванчигийг хөнөөж Халхын баруун гарт үймээн дэгдээсэн нь Халхын хант улсуудыг хамарсан үймээн самуун болж хувирсан төдийгүй Халхын хант улсуудын дотоодын маргаан дээр Зүүнгар, Төвд, Манжийн зүгээс идэвхтэй хутгалдан оролцох болсон байна. 1667 онд Зүүнгарын хант улс, Халхын баруун гарын Алтан ханы улсад довтлон мөхөөжээ. Халхын хант улсууд олон жил үргэлжилсэн үймээний эцэст хоёр холбоотны хэсэг хуваагдсан нь газар нутаг, албат харьяатын асуудлаар Орос улстай дайн тулааны байдалтай байсан, Халхын Түшээт Чахундорж хан тэргүүтэй Сэцэн хан, Халхын Алтан ханы улсын залгамж болох, Засагт ханы улсад хамаарах Хотогойд, Элжигин, Дархадын ноёдын эвсэл, үүссэн бол албат иргэдийн маргаанаас болон Түшээт хан Чахундоржтой эе эвдэрсэн Засагт ханы улс, Зүүнгарын хант улстай холбоолжээ. Монгол газар нутагт халдан булаан эзэлж буй Оросын түрэмгийлэгчдийн эсрэг, Халхын Түшээт хан Чахундорж тэргүүлэн 1660 оны сүүлчээс шууд цэрэглэн тулалдах болсон байна. Зүүнгарын хант улсын хан Галдан Монгол нутагт түрэмгийлж буй Оросуудад буумтгай, эв найр тавьсан бодлого явуулсан нь Халх Монголчуудад маш их дарамтыг үзүүлжээ. Халхын хант улсуудын хямрал маргаанд хөндлөнгөөс оролцох болсон Төвдүүд анхлан, 1682 онд Халхын баруун зүүн гарыг эвлэрүүлэх чуулган хийхийг оролдсон боловч Түшээт хан эрс татгалзанаас амжилт олоогүй өнгөрчээ. Улмаар Манж, Төвд, Зүүнгарын оролцоотойгоор Халхын хант улсуудын ноёдын чуулган, Төвдийн Далай ламын элч, Галдан ширээт хутагтын удирдлаган дор, 1686 онд Заг байдрагийн Хүрэн бэлчир хэмээх газар болж Халхын баруун, зүүн гарын найрамдах ёслолыг хийсэн байна. Уг чуулганд Халхын Түшээт хан Чахундорж оролцоогүй бөгөөд, Халхын хант улсуудын дотоод хэрэгт, гадны улсын зүгээс, хутгалдан орохыг эрс эсэргүүцэж байсан байна. Түшээт хан Чахундорж түүний холбоотнууд 1688 онд Халхын Түшээт хан Чахундоржийн удирдлаганд, Байгаль нуур орчмын нутагт түрэмгийлж буй Оросуудын цайз, шивээг устгаж, шахан гаргахаар цэрэглэж Хотгойд, Дархадын ноёд, Байгаль нуурын баруун этгээдийн Түнхэний шивээ, Түшээт хан цэрэг, Байгалийн өвөр Сэлэнгэ, Үдийн шивээ, Цэцэн ханы цэрэг, Нерчүүгийн шивээг довтлон байх ахуйд, Засагт хан Шар, Зүүнгарын Галдан бошигт хантай хоёрын эвсэл гэгчийг байгуулан ар талаас нь цэрэглэн, дайрах гэж буй баттай мэдээ авсан, Чахундорж түрүүлэн хөдөлж түмэн цэрэг дайчлан, Засагт ханы нутагт довтолжээ. Энэ тулаанд, Засагт хан Шар, түүний хүргэн Галдан бошигтын дүү Доржжав нар алагдсан байна. Энэ хэрэг явдлын дараа Түшээт хан Чахундорж, Зүүнгарын Галдан ханд хандан чуулган хийх санал тавьсан ч Галдан бошигт үл зөвшөөрөн гурван түмэн цэрэгтэй, Халхын нутагт цөмрөн орсон бөгөөд, Буриад нутагт Оросуудын эсрэг дайтан байгаад Галдан бошигтыг тосон тулалдахаар яаравчлан, Халхын нутагт буцан ирсэн, Түшээт хан Чахундоржийн хүү Галдандоржийн удирдсан түмэн цэргийг, Төмөрт хэмээх газар, Халхын Сэцэн ханы Нерчүүгийн шивээг дайлж буй цэргийн хүчийг Онон голд цохижээ. Улмаар Түшээт ханы гол хүчийг Олгой нуур хэмээх газар, 1688 оны намрын тэргүүн сард ялснаар Халхын Түшээт хан энэ дайнд ялагдал хүлээжээ. Өндөр гэгээн Занабазар Галдан бошигтийн цэргийн хөлөөс дайжин, Ерөөгийн рашаан, Хагийн хар нуур, Сэцэн ханы нутаг Өгөөмөрөөр дамжин Манж чин улсын мэдэлд орсон Өвөр Монголын нутагт дүрвэн орсон байна. 1688 оны билгийн улирлын 9-р сард Зүүнгарын Галдан болон, түүний холбоотон Орост ялагдан нутгаасаа дүрвэсэн, нөгөө талаар Манж чин гүрний Энх-Амгалан хааны хяхан хавчсан хэцүү цаг үед Өвөр Монголын Сөнид аймгийн Ар Элстэй хэмээх Халхын ноёд чуулган хийжээ. Үүнээс хойш Халхын Өндөр гэгээн Занабазар тэргүүлэн Манж чин гүрэнтэй олон удаагийн яриа зөвшлийн эцэст 1691 онд Долнуурын хэлэлцээрийг хийж, тус тусдаа хатуу үүрэг харилцан хүлээсэн түшмэг улс болох шийдвэрт хүрчээ. Тэр үүргийн дотор, хятадын тариачид бослого тэмцэл гаргавал Монгол улс морьт цэрэг хөдөлгөн дарж өгөх ёстой байжээ. Халх Монголын нутагт гаднын хүчин халдвал Манж гүрэн цэргийн хүчээр хамгаална. Монгол нутагт хятад хүн байнга оршин суух, газар хагалж тариа тарих, Монгол хүнтэй гэрлэхийг Манжийн хуулиар хориглоно гэсэн хатуу заалт орсон байдаг. Өндөр гэгээн Занабазар бүхий л амьдралаа Монгол түмнийхээ амгалан энх амьдралын төлөө зориулсан бөгөөд 1696 онд Монгол туургатны эвдрэл тэмцлийг амирлуулах Жанлавцогзол сургаалаа айлдаж, 1722 онд Зүүнгарын элч Чойнамхааг дагуулан Бээжинд заларч, Манжийн Энх-Амгалан хаантай, Манж-Зүүнгарын найрамдлын хэлэлцээрийг байгуулахад хүчин чармайлт гаргаж, Манжийн зүгээс Зүүнгар улсад хийх түрэмгийлэлийг зогсоож байжээ.
Таалал төгсөв
Занабазар 89 насандаа Чин улсын нийслэл Бээжингийн ойролцоо Шар сүмд зочилохдоо 1723 оны хаврын эхэн сарын 14-ний өдөр учир битүүлэгээр таалал төгсөв. Түүний шарилыг эхлээд Их хүрээнд, дараа нь "Амарбаясгалант хийдэд" байрлуулав. Энэ нь Чин улсын Найралт төв хааны тушаалаар 1726 онд байгуулсан хийд юм. II Богд гэгээн нь Занабазарын ач, мөн Түшээт ханы гэр бүлээс тодорчээ.
Шашны үйл ажиллагаа, Халхад хийд байгуулсан нь
Түвдээс Занабазар эх орондоо ирээд Эрдэнэзуугийн сургуультай холбоотой хийдийн ойролцоо амьдрахыг хүсэхгүй байгаагаа зарлаж, нүүдлийн хийд Их хүрээг байгуулж 7 аймгийг харьяалж байв. Нүүдлийн хийд нэг газраас нөгөө газарт нүүдэлсээр эцэст нь Халхын нийслэл болов. Мөн Халхад ирснийхээ дараа тэр Базардара-хүрээг Табун-идзаагурт байгуулав.
1654 онд Хэнтийн ууланд (одоогийн Төв аймагт) Занабазар Рэбугежээгандан-шадувлин-номын их-хүрээг байгуулав.
1654 онд Шивээт уул (одоогийн Өвөрхангай аймагт) 19 настай Занабазар "Аз жаргалтай ганцаардлын хийд, өндөр Гэгээний урлан" (Төвхөн хийд) өөрийн урлангаа байгуулав.
Соёмбо үсгийг зохиосон нь
1686 онд Занабазар шинэ "Соёмбо" үсэг зохиов. Энэтхэгийн бичиг үсэг "Ланча" дээр үндэслэн, Төвдийн Пагва ламын "Дөрвөлжин үсэг" дээр тулгуурласан. Шинэ үсэг нь 3 хэлний авиа зүйн ялгааг бүрэн харуулж чадсан- санскрит, төвд ба монгол. Энэ нь одоо хүртэл гоёл чимэглэлийн зорилгоор Монголын буддистууд ашиглаж байна. Энэ бэлэгдэл XVII зууны Монгол улсын бэлгэ тэмдэг болж, одоо үед Монголын далбаан дээр байрлаж буй Соёмбо юм.
Уран баримал
Занабазар буддын, бодисва, буддын зүтгэлтнүүдын шавар барималуудаараа алдартай. Тэр уран барималтай анх 1650 онд Лхасд очихдоо танилцжээ. Непалын уран барималчид Поталын ордон барихыг ажиглажээ. Занабазарын уран бүтээл Непалыхтай адил, харин төвдийнхтэй адилгүйг ажиглаж байв. Нилээд алдартай бүтээл нь Цагаан Дарь эх, Ногоон Дарь эх, Баджара Будда. Эмэгтэйлэг, мэдрэмжтэй дүрслэл Ногоон Дарь эхэд харагдана, түүний хамгийн сайн бүтээлийг Европын сэргэн мандалтын уран барималтай адилтгадаг. Эрдэмтэн Б.Ринчен Занабазарыг «Монголын Микеланжело» гэж нэрлэсэн байдаг. Өндөр гэгээний урлагийн бүтээл 2 ч удаа устгагдах аюулд өртөж, зарим нь гэмтсэн. Анхны удаа Зүүнгар XVII зууны төгсгөлд Халх руу халдахад, хоёр дахь удаагаа XX зууны 30-аад оны Чойбалсангийн шашны эсрэг хэлмэгдүүлэлтийн үед. Занабазарын тусгай хэв маяг нь "Занабазарын дэг сургууль" хэмээн нэрлэгджээ.
Цахим холбоос
Амарбаясгалант хийд
Соёмбо үсэг
Монголын уран барималч
Важраяна буддын шашны хүн
1
Өвөрхангайнхан
Монголчууд
1635 онд төрсөн
1723 онд өнгөрсөн |
1219 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D1%81%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D0%B1%D0%B8%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8 | Эсийн биологи | Эсийн биологи (англи. Cell biology) гэдэг нь эсийг судалдаг, биологийн нэг салбар ухаан юм. Бүх бие организм нь эд эсээс бүрддэг учраас эсийн биологийг биологийн шинжлэх ухааны үндэс гэж хэлж болно.
Анх Английн эрдэмтэн Р.Гук 1665 онд өөрийн зохион бүтээсэн микроскопоор ургамлын үйсний нимгэн зүсмийг харж эсийг нээснээр эсийн биологийн суурь тавигдсан.
Эсийн биологи нь нэг эст бактер, протоз зэргийг судлахаас гадна олон эст хүн, ургамал зэргийг судалдаг. Эсийн дотоод бүтэцийг судлах мэдэх нь бүх төрлийн биологийн шинжлэх ухаануудад чухал байдаг. Эсийн биологи нь генетик, биохими, молекул биологи, иммунологи, хөжлийн биологитой гүн холбоотой ухаан юм.
Уургийн хөдөлгөөн
Эсийн дотоод хэсэг бүрт тодорхой өөр төрлийн уургууд агуулагдана. Эсийн биологийн чухал хэсэг нь эс дотор уураг шилжих ба эсээс уураг гадагшлах молекулын механизмыг судлахад оршдог. Ихэнх уураг нь RER дотор рибозомоор сентизэлдэг. Рибозом нь цөмийн RNA хүчлийг агуулж цааш аминхүчлүүдтэй нэгдэж уургийг бий болгодог. Эдгээр нь RER-д болон дангаараа мөн цитоплазмд агуулагддаг.
Эсийн эрхтэнцрүүд
Бөөм
Бөөм нь бөөрөнхий хэлбэртэй. Эсийн доторх хамгийн том эрхтэнцэр, дунджаар 10мкм хэмжээтэй. Бөөм нь бөөмийн бүрхүүл, бөөмийн шингэн-кариоплазм, бөөмхөн гэсэн хэсгүүдээс бүрддэг. Бөөм нь эсийн удамшлын материалын ихэнх хэсгийг хадгалж, эсийн бүтэц үйл ажжиллагааг удирддаг. Бөөмийн бүрхүүл нь бөөмийн дотоод орчныг цитоплазмаас тусгаарласан хоёр давхар мембран м. Бөөмийн мембран нь эсийн плазман мембранын адил уураг өөх тосны молекулаас тогтоно. |
1220 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D1%81%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D0%BE%D1%80%D1%87%D0%B8%D0%BB | Эсийн орчил | Эсийн нэг хуваагдлаас нөгөө хуваагдлын хооронд болох үе шат, тэдгээрт дарааллан өрнөх үйл явцыг эсийн цикл гэнэ. Эсийн циклийн үргэлжлэх хугацаа орчны хүчилтөрөгчийн хангамж, гэрэл, дулаан зэргээс шалтгаалан нэлээд хэлбэлзэлтэй байна.Эсийн цикл нь хэд хэдэн үе шатаас бүрдэнэ. Нэгдүгээр үе шат (G1) нь эсийн өсч, хэмжээгээр том болох үе. Эс нь тодорхой нэг хэмжээнд хүрээд дараагийн үе шат (S) буюу ДНХ-ийн синтез эхэлнэ. Эсийн удамшлын мэдээ хуулбарлагдана (DNA replication). Дараагийн үе шатанд (G2) эс нь хуулбарлах үйл явцыг шалгаж, эс дэх энергийн нөөц нэмэгдэнэ, хоер эс болж хуваагдахад бэлтгэнэ. Хромосом нь хуваагдаж ( Mitosis M) хоер охин эс үүснэ. Охин эсүүд нь хромосомын ижил тогтолцоотой байна. Охин эс үүссэний дараа эсүүд эргээд нэгдүгээр үе шатандаа буцаж очсноор (G1) нэг цикл дуусна.
Эсийн амьдралын циклийн хугацаа нь эсээсээ хамаарч янз янз байдаг. Ихэнх сүүгээр бойждог амьтан болон хүний эсийн цикл 10-30 цаг үргэлжилдэг. Эхний үе шатанд (G1) орсон эсүүд заавал бүх циклийг дуустал байдаггүй, тэд G0 буюу амралтын байдалд байж болдог.
Бактерийн эс 20 минут тутамд, гэдэсний дотор хананы хучуур эдийн эс 8-10 цаг тутамл, мэдрэлийн эс хуваагдахгүй.
Эсийн биологи
Биологийн процесс |
1221 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D1%81%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D0%B0%D0%BC%D1%8C%D0%B4%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD%20%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D0%B7%D0%BE%D1%85%D0%B8%D1%86%D1%83%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%82 | Эсийн амьдралын циклийн зохицуулалт | Бүх эукариотик организмын хувьд эсийн циклийн үе шатууд тус бүртээ нарийн зохицуулалттай байх нь чухал. Үе шатууд яг дэс дараагаараа үргэлжилж, нэг нь дуусч байж нөгөө нь эхэлдэг хуультай. Энэхүү нарийн зохицуулалт алдагдвал хромосомын өөрчлөлт, гажиг үүсэх шалтгаан болох магадлалтай. Ингэснээр хромосом болон түүний тал хэсэг гээгдэх, охин эсүүдэд ижил биш маягаар хуваагдах аюул гардаг. Хромосомын энэ гажиг хавдрын эсэд тааралдах нь элбэг.
Анагаах ухаан болоод биологийн шинжлэх ухаанд эсийн циклийн зохицуулалт хэрхэн явагддагийг ойлгож судлах нь маш чухал байгаа юм. 2004 оны Нобелийн шагналтнууд эс нь нэг үе шатаас дараагийн үе шат руу яаж зохицон орж байгааг молекуляр түвшинд судалснаараа том нээлт хийжээ.
Эсийн биологи |
1222 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D1%81%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D0%B0%D0%BC%D1%8C%D0%B4%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD%20%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D0%B3%20%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%81%D0%B0%D0%BD%20%D0%BD%D1%8C | Эсийн амьдралын циклийг судалсан нь | Л. Хатвэл нь генетикийн аргаар эсийн циклийг судлах боломжийг бїр 1960-аад оноос тогтоожээ. Тэрээр хамгийн тохиромжтой туршалтын модель болох талхны исгэгч Saccharymyces cerevisiae - ааг ашиглан эсийн амьдралын зохицуулагыг судалжээ. 1970 - 71 онуудад хийсэн хэсэг бїлэг туршилтийнхаа їр дїнд Хатвэл эсийн амьдралын циклийг удирдан зохицуулдаг зуу гаруй генийг нээжээ. Тэр бїлэг генийг CDC - genes (cell divison cycle) гэж нэрлэжээ. Эдгээр генийг нэг болох CDC28 нь эсийн амьдралын нэгдїїгээр їеийг (G1) удирдан зохицуулдаг тул "start" гэж нэрлэв.
Хатвэл мєн хэт ягаан туяанд эс хэр мэдрэмжтэй байгааг судалж Checkpoint буюу шалгалтын ойлголт нэвтрїїлжээ. Энэ нь ДНХ гэмтсэн їед эсийн циклийг зогсоох їйл явцыг хэлж байгаа юм. Ингэснээр эс нь амьдралын дараагийн їе шатанд орохоос ємнє ДНХ-г засах (репараци ) їйл явцад цаг олгох юм.
Эсийн биологи |
1224 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%B8%D0%BD | Циклин | Циклин молекул нь эсийн циклийн үед үүсч, устдаг уураг юм. Циклин молекул нь CDK-н молекултай холбоотой байдаг бөгөөд CDK-ийн үйл ажиллагааг хянаж, фосфорилизаци урвалд оролцох уургийг сонгодог. Циклин молекулын судалгаандаа усны амьтан болох Arbacia -г модель болгосон бол сүүлд эдгээр циклин молекулыг өөр бие организм, тэр дундаа хүний организмд одоогоор арваад циклин төрлийн молекул байгааг тогтоожээ.
Леланд Хартвелль, Тим Хант, Паул Нерс нар 1980-аад эхээр анхны циклин молекулыг нээжээ, үүнийхээ төлөө 2001 оны Биологи-анагаах ухааны нобелийн шагнал хүртсэн аж.
Нобельтнууд эсийн циклийг зохицуулдаг молекуляр механизмыг ийнхүү нээжээ. Эсийн амьдралын циклийн үед CDK молекулын тоо тогтмол байдаг, харин циклиний зохицуулалтаас хамаарч үйл ажиллагаа нь өөр өөр байдаг. CDK молекул болон циклин хоер нь нийлээд эсийг нэг үе шатаас нөгөө үе шат руу шилхих үйл явцыг зохицуулдаг.
Нээлтийн ач холбогдол
Энэхүү суурь нээлт нь биологи анагаах ухааны бусад олон салбарт асар их ач холбогдолтой нь ойлгомжтой. Ялангуяа хавдрын эсїїдэд хромосомын гажиг яагаад үүсдэг, охин эсїїдэд хромосом яагаад буруу хуваагдаж, эсвэл гээгддэг гэх мэт асуудалд чухал нээлт болжээ. Хромосомын гажиг нь эсийн циклийн зохицуулалт алдагдсанаас үүсдэг бололтой. CDK-н молекул болон циклиний ген нь хавдрын ген буюу онкогений үйл ажиллагаатай адил їйл явуулж болохыг баталжээ. Эсийн амьдралын циклийн явцад CDK молекул болон циклин нь хавдрын супрессор генийг (p53, Rb) хуулбарладаг аж.
Эдгээр нээлт нь хавдрын оношлогоонд єргєн хэрэглэгдэх юм. CDK молекул болон циклиний тївшин ихсэх явдал хүний хавдар нэн ялангуяа хєхний болон тархины хавдарт тохиолддог байна. Тэгэхээр эдгээр нээлт нь хавдрын эмчилгээний шинэ аргын үндэс болжээ. CDK молекулыг саатуулагч ингибиторыг ашиглан эмнэл зүйн туршилтууд одоо хийгдэж байна.
Органик хими |
1229 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D0%AD%D0%BB%D0%B1%D1%8D%D0%B3%D0%B4%D0%BE%D1%80%D0%B6 | Цахиагийн Элбэгдорж | Цахиагийн Элбэгдож нь Монгол Улсад ардчилсан нийгэм бий болгохоор анх зориглон санаачилж, 75 жил коммунист засаглалтай байсан Монгол орныг тайван хувьсгалын замаар ардчилсан, чөлөөт эдийн засагтай болгож өөрчилсөн ардчилсан хувьсгалын 13 удирдагчийн нэг. Ц.Элбэгдорж нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан. Өмнө нь тэрбээр Монгол Улсын Ерөнхий Сайдаар хоёр удаа, Монгол Улсын Их Хурлын дэд даргаар нэг удаа, УИХ-ын Олонхийн бүлгийн даргаар нэг удаа, УИХ-ын гишүүнээр дөрвөн удаа тус тус сонгогдон ажилласан. Ц.Элбэгдорж нь ардчиллын төлөө, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлдэг неолибeрал улс төрч юм.
Бага нас, боловсрол
Элбэгдорж нь Ховд аймгийн Зэрэг суманд Цахиа, Хонинхүү нарын гэрт 1963 оны 3 дугаар сарын 8-нд тэдний найм дахь буюу отгон хүү болон мэндэлжээ. Элбэгдоржийн эцэг, эх тэр үеийн Монголын хүн амын ихэнхийн нэгэн адил малчин ард байсан тул Элбэгдорж багадаа ишиг, хурга, тугал, унагатай тоглож, тэднийг арчилж, тордохын зэрэгцээ бусад хүүхдүүдтэй мориор уралдаж тоглож өсчээ. Зэрэг сумынхны дурсан ярьдгаар Элбэгдоржийн ээж Хонинхүү нь туульс хайлдаг, ерөөл магтаал сайхан хэлдгээрээ нутаг усандаа нэр хүндтэй тул Зэрэг сум болон ойр сумынхан цэрэгт явах, хол газар одохын өмнө Цахиагийн гэрт бууж, Хонинхүүгийн мэргэн цэцэн сургаалийг сонсоод мордох дуртай байв.
Элбэгдорж Ховд аймгийн Зэрэг суманд бага, дунд сургуулиа онц дүнтэй төгсчээ. Түүнийг 16 настай байхад гэр нь Эрдэнэт хот руу нүүж, тэрбээр Эрдэнэт хотод 10-р ангиа онц дүнтэйгээр 1981 онд төгссөн байна. Социализмын үед их, дээд сургуулийн элсэлтийн хуваарийг Төлөвлөгөөний комиссоос мэргэжил тус бүрээр аймаг, хотод хуваарилдаг байлаа.
Элбэгдоржийн хүсэн мөрөөдсөн сэтгүүл зүйн ангийн хуваарь тэр жил Эрдэнэт хотод ирсэнгүй. Сэтгүүлч болохоор сэтгэл шулуудсан Элбэгдорж ирэх жилийн уралдаант шалгалтыг хүлээхээр шийдэв. Энэ хугацаанд тэрбээр аав, ээждээ туслахаар Уулын баяжуулах "Эрдэнэт" үйлдвэрт түр ажиллаад удалгүй засварчин болж, тун удалгүй тушаал дэвшин машинист болж ажиллажээ. Ажиллах хугацаандаа цэрэгт татагдаж нэг жил цэргийн алба хаав. Цэргийн албыг үлгэр жишээ хааж, "Улаан Од" сонинд шүлгүүд нь хэвлэгдсэнийг Батлан Хамгаалах Яaмны өндөр албан тушаалын хүмүүс үзээд Элбэгдоржийг тус яаман дээр дуудаж, түүнээс шалгалт авчээ. Шалгалтын үр дүнд Элбэгдорж Батлан Хамгаалах Яaманд ирсэн Зөвлөлт Холбоот Улсын Цэрэг, Улс Төрийн дээд сургуулийн хоёр хуваарийн нэгийг авсан байна.
Хуучнаар Зөвлөлт Холбоот Улсын Львов хот дахь Цэрэг, Улс Төрийн Их Сургуулийг Элбэгдорж сэтгүүлч мэргэжилтэй, онц дүнтэйгээр 1988 онд төгсчээ. Мөн тэрбээр Америкийн Нэгдсэн Улсын Боулдер хот дахь Колорадогийн Их Сургууль-н Эдийн засгийн институтыг онц төгссөн байна. Дараа нь Элбэгдорж АНУ-ын Харвардын Их Сургуульд тус сургуулийн бүрэн тэтгэлэгтэйгээр суралцаж, Харвардын их сургуулийн Жон Кеннедигийн нэрэмжит Төрийн Удирдлагын сургуулийг төрийн удирдлагын магистр зэрэгтэйгээр 2002 онд төгсөөд Монголдоо эргэн ирсэн.
Ардчилсан хөдөлгөөн
Цахиагийн Элбэгдорж нь анхны ардчилсан хөдөлгөөний партизануудын нэг болж амь биеэ хайрлалгүй, хүмүүсийг зохион байгуулж, жагсаал цуглаан хийж, Монголын төр засгийн коммунист дэглэмийг цус урсгалгүйгээр 1989 онд төгсгөл болгоход чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Коммунист төр засгийн эсрэг Элбэгдоржийн гол шүүмжлэл нь ардчилсан нийгэм, үг хэлэх эрх чөлөө, чөлөөт зах зээлийн эдийн засаг Монгол оронд хэрэгтэй гэсэн бөгөөд Монголын коммунист төр засаг эдгээрийг дэмждэггүй байв. Элбэгдорж болон Монголын коммунизмын эсрэг хувьсгалын удирдагчид, дэмжигчдийн ачаар Монгол Улс Төв Ази дахь анхны ардчилсан орон болсон юм. Олон улсын ухаантнууд болон олон улсын хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл Элбэгдоржийг "Монголын Томас Жефферсон" гэж АНУ-ын тусгаар тогтнолыг тунхаглагчдын нэг, ардчиллыг үндэслэгч эцэгтэй зүйрлэн нэрлэдэг.
Монголын Залуучуудын эвлэлийн их хурлын индэр дээр хэлсэн үгнийхээ төгсгөлд анх удаа Монголд ардчилал хэрэгтэй байгаа тухай ярьж, түүнийг бий болгоход залуусыг уриалан дуудаж, хамтарч ажиллах санал тавьсан. Хурлын дарга Элбэгдoржийн яриаг тасалж, ийм зүйл ярьж болохгүйг сануулж байжээ. Энэ бол 1989 он буюу Монгол Улс коммунист орон болоод 68 жилийг туулаад байсан бөгөөд тэр үед хоёр хүний нэг нь коммунист Монгол Ардын Хувьсгалт Нам (МАХН)-ын албан бус тагнуул байв. Тэдний матаасаар МАХH, Улс Төрийн Товчоо коммунизм, социализмаас өөр үзэл бодол илэрхийлсэн хүмүүсийг шийтгэдэг, цөлдөг байлаа. Тус хурлын завсарлагаар хоёр залуу Элбэгдоржтой уулзсан бөгөөд тэр гурав ардчилсан хөдөлгөөн байгуулахаар тохиролцож, энэ тухай нууцаар залуучуудад зар тараахаар болжээ. Тэр гурав бусад арван залуусын хамт хожмоо Монголын ардчилсан хувьсгалын арван гурван удирдагч гэж нэрлэгдэх болсон юм.
Тэр үед Элбэгдорж "Улаан Од" сонины сурвалжлагчаар ажиллаж байсан бөгөөд Залуучуудын эвлэлийн их хуралд оролцсоны дараа ажилдаа ирэх үед нь Элбэгдоржийн "буруу үйлдэл"-ийн тухай хурлын даргын үг аль хэдийнээ сонинд нь хүрсэн байв. Тус сонины эрхлэгч Элбэгдоржийг ажлын гадуур ямар нэг үйл ажиллагаанд оролцож, коммунист, социалист чиг шугамаас гажсан зүйл хийвэл ажлаас нь хална гэж сануулжээ.
Тухайн үед Монгол дахь цорын ганц залуучуудын байгууллага байсан Монголын Залуучуудын Эвлэл нь Монгол Ардын Хувьсгалт Нам (МАХН)-ын харъяа байгууллага байв. Анхааруулга авсан хэдий ч Ц.Элбэгдорж ба түүний нөхөд бусад залуустай Монгол Улсын Их сургуулийн дугуй танхимд нууцаар цугларч, тухайн үеийн хаалттай сэдэв болох ардчилал, чөлөөт зах зээлийн тухай юу мэдэхээ хэлэлцэн ярилцаж, ардчилсан хөдөлгөөн зохион байгуулах төлөвлөгөө зохиож эхэлжээ. Тэд олон удаа уулзаж, шинэ найз нөхөд, шинэ дэмжигчдийг өөрсөдтэйгээ нэгдүүлэхээр дагуулж ирж байв. Нэг шөнө тэд нээлттэй цуглаан зохион байгуулах тухай зарлалаа гудамжинд шонгийн моднууд дээр наасан байв.
1989 оны 12 дугаар сарын 10-ны өглөө Монголын Залуучуудын Эвлэлийн байрны өмнө ардчиллын төлөө анхны олон нийтийн цуглаан болов. Хүмүүс цугларахад тус цуглааныг зохион байгуулагчдын нэг Элбэгдoрж микрофон аваад, Монголд Ардчилсан хөдөлгөөн байгуулагдаж байгааг зарлан тунхагласан. Тус хөдөлгөөнөөс удалгүй Ардчилсан Холбоо байгуулагдав. Ардчилсан Холбоо нь Монголын анхны төрийн бус ардчилсан байгууллага бөгөөд Элбэгдорж үндэслэн байгуулагчдын нь нэг юм. Тухайн үеийн Монголын төрийн дээд гүйцэтгэх байгууллага болох МАХН-ын Улс Төрийн Товчооны зүгээс шийтгэх, цөлөх, хэлмэгдүүлэх ихээхэн магадлалтай байхад ардчиллыг дэмжигчид улам олон жагсаал цуглаан зохион байгуулж байв. Монгол орноо ардчилсан нийгэмтэй болгохыг зорьсон Ардчилсан хөдөлгөөнийг монголчууд дэмжиж, тус хөдөлгөөн нь аймаг бүрт салбартай Монгол улс даяaр давалгаалсан хөдөлгөөн болон хувирав. Ардчилсан хөдөлгөөн жагсаал цуглаан, өлсгөлөн зохион байгуулж, олон аймагт Ардчилсан хөдөлгөөнийг дэмжсэн багш ажилчдын ажил хаялт болов. Энэ бүх дарамт шахалтаар есөн гишүүнтэй МАХН-ын Улс Төрийн Товчоо ардчилсан хөдөлгөөний удирдагчидтай уулзаж хэлэлцээ хийхийг зөвшөөрсөн. Элбэгдорж хэлэлцээ хийгчдийн нэг байсан бөгөөд хэлэлцээний дараа Улс Төрийн Товчооны дарга Жамбын Батмөнх Улс Төрийн Товчоог татан буулгах шийдвэр гаргаж, Улс Төрийн Товчоо татан буугдсанаар Монгол Улс Ардын их хурал байгуулах боломжтой болж, Ардын Их Хурал нь хүний эрх, ардчилал, эрх чөлөөг баталгаажуулсан Монгол Улсын Үндсэн хуулийг баталсaнaap Монгол орон ардчилсан орон болсон.
Монгол улсад ардчилсан нийгмийн тогтолцоог бий болгоход оруулсан хувь нэмэр
Цахиагийн Элбэгдорж Монголын анхны бие даасан сонин болох "Ардчилал" сонинг 1990 онд үүсгэн байгуулж, эрхлэгчээр нь ажилласан. Чөлөөт хэвлэлийг анх үүсгэн бий болгож, хамгаалсан үйл хэргийг нь үнэлж Монголын Сэтгүүлчдийн нийгэмлэгээс Элбэгдоржийг "Хэвлэлийн Эрх Чөлөөний Одон" -гоор 2000 онд шагнажээ.
Элбэгдoрж aрд түмнээсээ сонгогдон Ардын Их Хурлын депутатаас эхэлж нийт гурван удаа УИХ-ын гишүүнээр 1990-2000 онд ажилласан байна. Тэрбээр хүний эрх, aрдчилал, эрх чөлөөг тунхаглан баталгаажуулсан Монгол Улсын шинэ Yндсэн Хуулийг боловсруулан батлалцсaн юм.
Монгол дахь хамгийн анхны бие даасан телевиз болох Монгол, Америкийн хамтарсан Ийгл телевизийг Элбэгдорж 1995 онд үүсгэн байгуулалцсан байна.
Коммунист он жилүүдэд МАХН-ын засаглалаас өөр үзэл бодолтой, шашинтай байснаас нь болж хэлмэгдүүлж, устгасан 37000 гаруй хэлмэгдэгсэд, болон тэдний ар гэрийнхнээс Монгол Улсын төр уучлал хүсэх арга хэмжээг Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссын дарга байхдаа Элбэгдорж санаачилж, хэрэгжүүлсэн юм. Иосиф Сталины үеэс эхэлсэн улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийг цагаатгах, ар гэрт нь нөхөн олговор олгох, нэр төрийг нь сэргээж, цаашид хүний эрх зөрчихийг хориглосон Цагаатгалын тухай хуулийг батлахад Элбэгдорж гол үүрэг гүйцэтгэсэн билээ.
Элбэгдoрж анхны Аж ахуйтны нийгэмлэгийг үүсгэн байгуулсан бөгөөд тус байгууллага 1991 онд малчид нэгдлээс өөрсдийн хөрөнгө болох малаа хувьчилж авахад нь малчдад тусалсан. Малыг хувьчилж, малчдыг хөрөнгөтэй болгосны ачаар Монгол Улсад социалист он жилүүдэд хэзээ ч 25 саяд хүрч үзээгүй таван хошуу малын тоо толгой мал хувьчлагдсанаас хойш богино хугацаанд 30 саяд хүрсэн билээ.
Ерөнхий сайд Элбэгдорж
Монголын түүхэнд Ерөнхий сайдаар хоёр удаа ажилласан хоёрхон хүний нэг нь Цахиагийн Элбэгдорж юм. Ардчилсан Намын даргын хувьд Элбэгдорж Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам, Монголын Социал Демократ Намын "Ардчилсан Холбоо Эвсэл"-ийг хамтран удирдаж, тус эвслийг 1996 оны Улсын Их Хурлын сонгуульд түүхэн ялалтанд хүргэсэн билээ. Элбэгдорж УИХ-ын Олонхийн бүлгийн даргаар 1996-2000 онд, УИХ-ын дэд даргаар 1996-1998 онд тус тус ажилласан.
1998 оны 4-р сард Элбэгдорж Монголын сүүлийн үеийн түүхэн дэх хамгийн залуу Ерөнхий сайдаар сонгогдсон. Ерөнхий сайдаар ажиллах хугацаандаа Элбэгдорж улс үндэстний хэмжээнд тулгамдсан улс төр,эдийн засаг,дэд бүтэц, нийгмийн асуудлуудыг шийдвэрлэх амин чухал алхмууд хийсэн бөгөөд Монгол улсын нээлттэй гадаад бодлогыг тууштай үргэлжлүүлсэн. Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуулийг санаачлагчдын нэг нь Элбэгдорж бөгөөд тэрбээр тус хуулийг 1998 онд батлуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Тус хууль дээр тулгуурлан батлагдсан дараагийн хуулиар улсын мэдлийн өдөр тутмын сонингууд болох "Ардын эрх", "Засгийн газрын мэдээ" сонинуудыг төрөөс шууд хянадгийг нь зогсоож, олон нийтийн сонин болгосон хууль гарсан.
Ардчилсан тогтолцоог Монгол улсад бий болгож, бэхжүүлэхэд оруулсан хувь нэмэр, хүч чармайлтыг нь үнэлж Элбэгдоржийг Эрх чөлөөний одонгоор шагнажээ. Эхний удаа Элбэгдорж 8 сар Ерөнхий сайдаар ажилласан бөгөөд Ардчилсан Намын дараагийн гишүүн 1998 оны 12-р сараас үргэлжлүүлэн тус албан тушаалыг хашжээ.
Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар Элбэгдoрж хоёр дахь удаагаа 2004 оны 8-р сарын 20-нд сонгогдсон. Энэ нь улс төрийн хоёр гол эсрэг, тэсрэг хүч болох Ардчилсан Намуудын эвсэл, экс-коммунист МАХН хоёр 2004 оны УИХ-ын сонгуульд тэнцүү суудал авсны дараа бий болсон Их эвслийн засгийн газар байв.
Хоёр дахь удаагаа Ерөнхий сайдаар ажиллахдаа Элбэгдорж Монголын хөгжилд хамгийн том тээг саад болоод буй авлигал, ядууралтай дайн зарласан юм. УИХ-ын хаврын чуулганы нээлт дээр 2005 оны 4-р сарын 8-нд "Бид авилгалын учир шалтгаан, эхийг мэдэж, авилгалыг бульдозeрдoнo" гэж хэлсэн шигээ Элбэгдoрж авилгалын эсрэг шаргуу тэмцсэн.
2005 оны 11-р сарын 21-нд АНУ-ын Ерөнхийлөгч Жорж Уокер Буш Монгол Улсад айлчилж, Төрийн ордонд монголчуудад хандан үг хэлэхдээ Монголын ардчиллыг, Монголд ардчилал авчирсан залуусын үйл хэргийг магтаж, энд Монгол Улсын Ерөнхий сайд Элбэгдoржийг онцлон дурьдсан юм.
АНУ-ын Эн Би Си телевизийн Ньюс нэвтрүүлэгт өгсөн ярилцлагадаа Элбэгдорж "Бид (Монгол Улс) терроризмтай тэмцэх дэлхийн хүч чармайлтанд хувь нэмрээ оруулахыг чармайж байна" гэжээ. Хэдий тийм боловч тэрбээр "терроризмтай тэмцэх" нэрээр улс орнууд өөрийн ард түмний эсрэг "эрс ширүүн арга хэмжээ" авахын эсрэг анхааруулсан. АНУ-ын Ерөнхийлөгч Жон Ф.Кеннеди "Берлины иргэн" болсоны адил "2001 оны 9-р сарын 11-ний дараа бид бүгдээрээ Нью-Йоркчууд болсон" гэж Элбэгдорж 2001 оны 10-р сард Нью-Йорк хотод болсон Төрийн бус байгууллагын Дэлхийн нийгэмлэгийн "Дэлхий дахь хүчирхийлэл: Хямрал ба итгэл найдвар" хурал дээр олон улсын төрийн бус байгууллагуудын удирдлагууд, улс орны удирдагчид байсан хүмүүст хандан хэлсэн байна.
Элбэгдoрж Монгол орныг цөлжилтөөс сэргийлж, байгалиа хамгаалж, агаарын бохирдлыг багасгахын тулд мод тарих Ногоон хэрэм хөтөлбөр санаачилжээ.
Ц.Элбэгдорж Европын Холбоотой Чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулж, Монголын бүх бүтээгдэхүүн Eврoпын улсуудад татваргүйгээр экспoртлoгдох болсон. Тэрбээр мөн дотоодын үйлдвэрлэгчдээ идэвхтэй дэмжсэн юм. Түүнчлэн дотоодын үйлдвэрлэгчид бүтээгдэхүүн, үйлчилгээндээ авах ёстой лиценз, болон үйлдвэрлэл явуулахад шаардагддаг байсан хэт олон тогтоол журмуудыг Элбэгдорж цөөлсөн. Өмнө нь дотоодын үйлдвэрлэгчдэд ялгавартай хандан, цөөн компанийг "ногоон гэрэл" -ийн компаниуд хэмээн зөвхөн тэдгээр компаниуд гаалийн татваргүйгээр хэрэгцээтэй эд анги, тоног төхөөрөмж импортлодог байсан бол Элбэгдoрж бүх дотоодын үйлдвэрлэгчдэд бүгдэд нь ижил "ногоон гэрэл" өгч дүрэм журмуудыг өөрчилсөн.
Ц.Элбэгдoржийн Засгийн газар Монгол орны айл бүрийг компьютeржүүлж, 1 төгрөгний үнэтэй интeрнeтээр хангах ажлыг санаачлан эхлүүлсэнэээр саяхныг хүртэл хүн амын цөөхөн хувийн хэрэглээ байсан компьютер бүх нийтэд хүртээмжтэй болох үүд хаалга нээгдсэн.
Ц.Элбэгдорж техник мэргэжлийн сургууль, тусгай мэргэжлийг хүчтэй дэмжих замаар ажилгүйдлийг ихээхэн бууруулсан билээ. Дунд сургуульд орос хэлний оронд англи хэлийг хоёр дахь хэл болгон өөрчилж, Монголын эдийн засагт түүхэнд хамгийн их орлого цуглуулж, бүх хүүхдэд хүүхдийн мөнгө олгох ажлыг эхлүүлж, өндөр настны тэтгэврийг өндөр хувиар нэмэгдүүлсэн.
Хархорин сумыг соёлын болон аялал жуулчлалын төв хот болгон хөгжүүлэх санаачлага гаргахад жинтэй үүрэг гүйцэтгэсэн боловч уг ажил одоог хүртэл хэрэгжихгүй, зогсонги байдалтай байна.
Элбэгдорж төрийн хяналттай Монголын Үндэсний телевиз, Монголын Үндэсний радиог олон нийтийн статустай, төрийн хяналтгүй болгох хуулийг санаачлан, УИХ-ын даргатай хамтран УИХ-д оруулсан нь хууль болон 2005 онд батлагдсан.
Элбэгдoржийн Засгийн газар Сүхбаатарын талбайд жагсаал цуглаан чөлөөтэй зохион байгуулахыг зөвшөөрөн хуульчилсан хуулийн төслийг УИХ-д санаачлан оруулсан нь хууль болон батлагдсан. Өмнө нь Сүхбаатарын талбай дээр жагсаал цуглаан хийх нь хуулиар зөвшөөрөгдөөгүй байсан юм.
Хоёр дахь удаагаа Ерөнхий сайдаар ажилласан нь
2004 оны УИХ-ын сонгуульд 50, 50%-ийн тэнцүү санал авсаны дараа их эвслийн засгийн газар байгуулахын тулд Ардчилсан Нам, МАХН гурван гэрээ байгуулж 2004 онд Ц.Элбэгдорж их эвслийн Засгийн газрын Ерөнхий сайдаар ажилласан. Иргэний хөдөлгөөнүүд болон монголчууд МАХН-ын шийдвэрийн эсрэг маш олон хүчтэй эсэргүүцлийн цуглаан, жагсаал хийсэн.
Элбэгдоржийн Засгийн газрыг огцруулсан шалтгааны талаархи асуултад МАХН гадаадын хэвлэлд хариулахдаа "Элбэгдорж авилгалтай хангалттай тэмцэж чадаагүй" гэсэн бол МАХН-ыг шүүмжлэгчид хэлэхдээ "МАХН өөрийнх нь булхай, авилгалыг илчлэх албан ёсны авилгалтай холбогдсон шалгалтуудыг хийлгэхгүйн тулд МАХН зориудаар Элбэгдоржийн засгийн газрыг урьдчилан унагасан" гэж Вьюс Ваэйрт бичжээ. АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлаг USAID -ын тайланд МАХН-ын өндөр албан тушаалтнууд авилгалд гүнзгий хутгалдсан гэж онцлон тэмдэглэсэн байна. Элбэгдорж эсрэгээр нь авилгалтай хатуу тэмцэж байв.
МАХН-аас томилсон Гаалийн ерөнхий газрын дарга Х.Баатар авилгалын үйлдэл дээрээ баривчлагдсан бөгөөд тэрбээр авилгалын сүлжээнд МАХН-ын удирдлагууд түүний гол сүлбээтэн хэмээн мэдэгдээд байсан тухай сонин хэвлэлүүд мэдээлж байсан. МАХН-ын удирдлага Х.Баатартай уулзсаны маргааш өдөр МАХН Элбэгдоржийн их эвслийн засгийн газраас гарах шийдвэрээ гаргасан. МАХН-ын энэхүү шийдвэр нь Улаанбаатар хотын сангуудад санхүүгийн шалгалт хийж эхлэхтэй мөн зэрэгцэн тохиосон бөгөөд, Улаанбаатар хотын захирагчаар сүүлийн долоон жилд Миеэгомбын Энхболд ажиллаж байх хугацаанд газартай холбогдсон авилгалын шуугиан дээд цэгтээ хүрээд байсан юм. 2006 оны 1-р сарын 11-нд МАХH-ын Удирдах Зөвлөл Элбэгдоржийн Засгийн газрыг огцруулах шийдвэр гаргаж, үүний дагуу 2006 оны 1-р сарын 13-нд Элбэгдoржийн хоёр дахь засгийн газрыг УИХ дахь МАХH-ын гишүүд болон Ардчилсан Намын дөрвөн гишүүний саналаар огцруулав.
Элбэгдoрж "Бид (ардчиллыг дэмжигчид) олуулаа болоод эргэж ирнэ" хэмээх алдарт амлалтаа хоёр дахь удаагаа УИХ-ын индэр дээрээс Засгийн газрыг нь унагасны дараа хэлсэн. Тэрбээр энэ амлалтыг анх 1994 онд УИХ-ын 76 гишүүний 70 нь МАХH-аас сонгогдсон гишүүд байж тэд Элбэгдoржийн ардчилсан бодлогыг асар их эсэргүүцэж байх үeд УИХ-ын гишүүнээс татгалзахдаа хэлсэн юм. Элбэгдорж амлалтаа биелүүлж Ардчилсан Нам, түүний "Ардчилсан Холбоо Эвсэл" -ийг удирдалцаж, тус эвсэл 1996 оны УИХ-ын сонгуульд ялсан билээ.
2005 оны 8 дугаар сард болсон УИХ-ын 65-р тойргийн нөхөн сонгуульд Ардчилсан Намаас Цахиагийн Элбэгдорж, МАХН-аас Миеэгомбын Энхболд нар болон бусад намаас болон бие даан нэр дэвшигч нар нэр дэвшсэн байв.
УИХ-ын гишүүний суудлыг Миеэгомбын Энхболдод өгөхийн тулд Элбэгдоржийг сонгуулиас МАХН нэрийг нь татуулж, оронд нь МАХН Элбэгдоржийн их эвслийн засгийн газраас хугацааг нь дуустал гарахгүй байхаар тохирсон. Байгуулсан гэрээгээ биелүүлж Элбэгдорж УИХ-ын 65-р тойргийн сонгуульд нэр дэвшигчээс нэрээ татсан нь Миеэгомбын Энхболдыг Элбэгдоржийн оронд УИХ-ын гишүүн болох бололцоог олгосон. Хэдий тийм боловч МАХН Ардчилсан Намтай байгуулсан гэрээгээ зөрчиж Элбэгдоржийн Засгийн газрыг орхисон нь УИХ Засгийн газрыг унагаж, Элбэгдоржийг Ерөнхий сайдаас 2006 оны 1-р сарын 13-нд огцруулсан.
2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль
2009 онд Монгол улс 5 дахь удаагаа ерөнхийлөгчөө сонгох сонгууль болов. Үүнд Ардчилсан Нам Ц.Элбэгдоржийн нэрийг дэвшүүлэн, парламентад суудалтай Ногоон Нам, Иргэний Зориг Нам түүнийг дэмжин оролцохоо илэрхийлэв. Тэрээр үүргээ гүйцэтгэж буй ерөнхийлөгч Намбарын Энхбаяртай өрсөлдсөн юм. 2009 оны 5 сарын 24-нд болсон сонгуулийн урьдчилсан дүнгээр 51.24 хувийн санал авч, ялсан юм. Ц.Элбэгдорж 8 аймаг болон нийслэлийн 7 дүүрэгт өрсөлдөгчөөсөө илүү санал авсан бөгөөд сонгогчдын бараг тал нь төвлөрсөн нийслэл хотод байгуулсан ялалт нь түүнийг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялахад түлхэц болов. Тэрээр 2009 оны 6 сарын 18-ны өдрийн 12:06 цагт тангараг өргөж, албан ёсоор Ерөнхийлөгчийн ажилдаа орсон. 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Ардчилсан Намаас Ц.Элбэгдоржийг дахин нэр дэвшүүлж Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр 2 дахь удаа сонгогдон ажиллаж байна.
2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль
2013 оны Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Ардчилсан Намын нэр дэвшигч Ц.Элбэгдорж нийт сонгогчдын 50.23%-ийн санал авч ялалт байгууж Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр улиран сонгогдлоо. Монгол Ардын намын нэр дэвшигч Б.Бат-Эрдэнэ 41.97%, Монгол Ардын Хувьсгалт намын нэр дэвшигч Н.Удвал 6.5 хувийн санал авчээ.
Ц.Элбэгдорж хоёр дахь удаагаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр 2013 оны 7 дугаар сарын 10-ны өдөр Сүхбаатарын талбайд Чингис хааны хөшөө, Улсын Их Хурал, ард түмнийхээ өмнө тангараг өргөлөө. Энэ нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч түүхэнд анх удаагаа олон нийтийн өмнө төв талбайд тангараг өргсөн үйл явдал болов.
Зарим баримтууд
Ц.Элбэгдорж нь ерөнхийлөгч болсоны дараа "Ашигт малтмалын тухай" хуулийг шинэчилэн Монгол улсын эрдэс баялгийн салбарт шинэчлэл өөрчлөлт хийх талаар удаа дараа мэдэгдэл хийн хуулийн төслүүдийг санаачилж байсан. Мөн ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг олгохгүй нөхцлийг сунгасан байна. энэ мэт үйлдлүүдийн үр дүнд эрдэс баялгийн салбар дах гадаадын хөрөнгө оруулалт зогсонги байдалд орсоноор Монгол улсын эдийн засаг доройтон дампуурахад нэг гол нөлөөлөх хүчин зүйл болжээ. Эрдэс баялгийн салбар дампуурсаны дараа ерөнхийлөгч Элбэгдорж нь "Би ашигт малтмалын салбарын үйл ажиллагаанд орохгүй. Ингэх шаардлага алга байна." гэсэн мэдэгдэл хийсэн юм.
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж нь ерөнхийлөгчийн сонгуульд МАН-ын намаас нэр дэвшигч Б.Бат-Эрдэнэтэй өрсөлдөж байх үед түүний сонгуулийн штаб дээрээ өөрийн сонгуулийн менежер нарын өмнө "Би ингээд л ард түмнийг хошгируулна" гэж хэлж байгаа дүрс бичлэг нийтэд интернетээр цацагдан дуулиан тарьж байжээ.
Ном зохиол
Цахиагийн Элбэгдоржийн "Үнэний мөр цагаан", "Ачаа үүрсэн он жилүүд" номууд Улаанбаатар хотод 2000 онд хэвлэгдсэн. Түүний 112 өгүүлэл, 85 хэлсэн үг, 57 ярилцлага 1985-2002 онуудад хэвлэгдсэн байна.
Монгол Улс: Уулыг хөдөлгөх нь, Цахиагийн Элбэгдорж, Вашингтон Пост сонин, АНУ, 2005 оны 11-р сарын 21, англи хэлээр.
Ойрхи Дорнодод Монгол Улс юу зааж чадах вэ, Цахиагийн Элбэгдорж, Гадаад бодлого сэтгүүл, АНУ, 2011 оны 04-р сарын 06, англи хэлээр.
Цахим сүлжээ
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн албан ёсны цахим сүлжээ www.president.mn
Эх сурвалж
Монгол шинэ ерөнхий сайдаа нэрлэлээ Би Би Си-гийн мэдээ, Их Британи, 2004 оны 8-р сарын 20, англи хэлээр.
(Ардчилсан хүчнүүдийн эвсэл парламент дахь 76 суудлын 36-г авч, эрх мэдэл хуваах тухай гэрээ байгуулсан тухай болон Элбэгдорж ерөнхий сайд болсон тухай)
Бусад эх сурвалж
Жэймс Брүүк Монголчуудын хувьд А англи хэл, И бол Ирээдүй Нью Йорк Таймс сонин, АНУ, 2005 оны 2-р сарын 15 (Элбэгдоржийн засгийн газар хоёр дахь хэлийг орос хэлний оронд англи хэл болгосон тухай өгүүлэл) англи хэлээр.
Капитализм руу хийж буй Монголын шилжилтийн талаар Элбэгдорж ярьж байна "Хүүвэр Институт", АНУ, 2003 оны 5-р сарын 20, англи хэлээр.
Монгол улс шинэ удирдагч сонголоо Бэллветэр форум, АНУ, 2004 оны 9-р сарын 6, англи хэлээр.
Матъю Дэвис Монгол саналaa өгч байгаа нь, Энх тайвны корпусын Дэлхийн үзэл бодол онлайн сэтгүүл, АНУ, 17-р боть, дугаар 4, 2004 оны намар (Элбэгдорж намынхаа сонгуулийн сурталчилгаа хийж байгаа болон монголчууд 2004 онд саналаа өгч буй тухай өгүүлэл), англи хэлээр.
Бирмийн талаар хөдлөх цаг боллоо, Бирмийн талаархи АСEАН-ы алтeрнатив сүлжээ, Ази, 2004 оны 6-р сарын 13, англи хэлээр.
Нүүх үү, үлдэх үү? Хар Хориныг хөгжүүлэх Элбэгдоржийн санаачлагын талаархи ярилцлага, УБ Пөүст сонин, Улаанбаатар хот, 2005 оны 2-р сарын 14, англи хэлээр.
Монголчууд улс төрийн хямралыг давж туулахаар жагсаал хийхэд бэлэн байна Ройтерс агентлаг, Их Британи, 2006 оны 1-р сарын 15, англи хэлээр.
Жэймс Брүүк Монголын Ерөнхий сайд сэтгүүлчээс төрийн хүн болж хувирчээ, (Элбэгдоржийн тухай) Нью Йорк Таймс сонин, Хуудас 5, АНУ, 2004 оны 12-р сарын 26, англи хэлээр.
Стюарт Фрохм Монгол хааны зорилт "Төрийн бодлогын Макинак төв", АНУ, 2004 оны 9-р сарын 15, англи хэлээр.
Петер ба Хелэн Эванс Эрх чөлөөний төлөөх нэг жил, 1-р хэсэг (Элбэгдоржтой хийсэн ярилцлага), "Интеллектуал консерватив" байгууллага, АНУ, 2004 оны 3-р сарын 30, англи хэлээр.
Петер ба Хелэн Эванс Эрх чөлөөний төлөөх нэг жил, 2-р хэсэг (Элбэгдоржтой хийсэн ярилцлага), "Америкийг шинэчлэх нь" байгууллага, АНУ, 2004 оны 3-р сарын 29, англи хэлээр.
Петер ба Хелэн Эванс Элбэгдоржтой хийсэн ярилцлага, 3-р хэсэг, Херитэж Нью Медиа Партнерс "Реалити Чек", АНУ, 2004, англи хэлээр.
Эрх чөлөөний төлөөх нэг жил, 4-р хэсэг (Элбэгдоржтой хийсэн ярилцлага), Петер ба Хелэн Эванс, АНУ, 2004, англи хэлээр.
Скотт Талан Кеннеди сургуулийн төгсөгч Монголыг шинэ эрин үе рүү хөтөлж байна, Харвардын их сургуулийн Жон Ф.Кеннедигийн сургуулийн хэвлэл, АНУ, 2005 оны 5-р сарын 1, англи хэлээр.
АНУ-ын Ерөнхийлөгч Бушаас Монголын Ерөнхий сайд Элбэгдоржид ирүүлсэн захидал, Монгол Вэб, 2005 оны 12-р сар, англи хэлээр.
Стивeн Эрлангeр Олбрайтыг шинэхэн ардчилсан оронд сайнаар хүлээн авлаа(АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Олбрайт, Ерөнхий сайд Элбэгдоржтой Улаанбаатарт хамтарсан мэдэгдэл хийсэн тухай), Нью Йорк Таймс сонин, АНУ, 1998 оны 5-р сарын 3, англи хэлээр.
Аунг Сан Суу Кью ба Бирмд ардчилал бий болгохыг дэмжих тухай, Монгол Улсын Ерөнхий сайд Цахиагийн Элбэгдорж, S6779 АНУ-ын Конгрессын Рекорд - Сенат, АНУ, 2004 оны 5-р сарын 13, англи хэлээр.
Кристoфeр Трeмeван Элбэгдоржийн тухай Удирдлагад суралцах нь, Шинэ Зеландын сонсогчид радио станц, 198-р боть, дугаар 3385, Шинэ Зеланд, 2005 оны 3-р сарын 26 –наас 4-р сарын 1, англи хэлээр.
Коммунизмаас ардчилал руу: Сонгуулийн кампанит ажлын өмнөх Монголын сургамж (Херитэж сан дээрхи Элбэгдоржийн яриа), "Херитэж сан", АНУ, 2003 оны 5-р сарын 30, англи хэлээр. Вэб видео бичлэг
Жон Ж. Ткачик, Жр. Тал дээрхи таварцаглал, Херитэж сангийн Хэвлэлийн өрөө, АНУ, 2006 оны 1-р сарын 21, англи хэлээр.
Ерөнхий сайдыг хүчээр албанаас нь гаргасны дараа Монгол орон улс төрийн хямрал руу шидэгдлээ Эй Эф Пи агeнтлаг, Франц, 2006 оны 1-р сарын 15, англи хэлээр.
Иръяа Халаш Монголын Ерөнхий сайд хэлж байна: “Эрх мэдлийн төлөө тэмцэл хортой” Ройтерс агeнтлаг, Их Британи, 2006 оны 1-р сарын 13, англи хэлээр.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч
Монгол Улсын Ерөнхий Сайд
Ардчилсан Намын дарга
Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
Монголын Ардчилсан Намын гишүүн
Монголын сэтгүүлч
Галт тэрэгний машинист
Цэцэн Ярослав вангийн одон шагналтан (1-р зэрэг)
Украины их сургуулийн төгсөгч
Харвардын их сургуулийн төгсөгч
Зэрэгийн хүн
Монголчууд
1963 онд төрсөн |
1243 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D0%BE%D1%85%D0%B8%D0%BC%D0%B8 | Биохими | Биологийн хими буюу Биохими нь амьд организмын химийн найрлага, бодисын ба энергийн тухай өөрөөр хэлбэл амьд биетийн тухай шинжлэх ухааны салбар юм. Биохимийн үндсэн зорилт нь амьд организмын химийн найрлага болон организмыг бүтээгч бодисуудын бүтцийг мөн амьд организмын онцлог, түүний амьгүй зvйлсээс ялгагддаг химийн хувирлын дараалал болон харилцан уялдааг судлахад оршино.
Биохими нь дотроо хоорондоо нягт харилцан уялдаатай байж бие биеэ нөхдөг. Биохими нь:
Статистик биохими
Динамик биохими
Функциональ биохими гэсэн үндсэн салбар шинжлэх ухаануудтай.
Биохимийн шинжлэх ухааны үүсэл
Орчин үеийн биохимийн шинжлэх ухааны үүсэл XVIII зууны эцсээс эхэлж, XIX зууны сүүлээс бие даан гарч иржээ. Биохимийн шинжлэх ухаан бүрэлдэн бий болсон үеийг 4 үе шат болгон хувааж болно.
I шат. Эрт цагаас сэргэн мандалтын үеийг хүртэл хүн төрөлхтөн өвөрмөц биохимийн процессыг ашиглаж байжээ. Тухайлбал: бяслаг, тамхи, цай, дарс зэргийг үйлдвэрлэх мэдлэгтэй байжээ. Улмаар амьдралын нөхцөл, хүнсний бүтээгдэхүүн, эмчилгээний болон технологийн чухал шаардлагатай бодисуудыг ашиглах хэрэгцээ урган гарсанаар дараагийн шатанд шилжсэн байна.
II шат. Энэ шатанд сэргэн мандалтын эринээс эхлэн XIX зууны хоёрдугаар хагас хүртэл үргэлжилсэн байна. XVI-XVII зууны үед ятрохими (эмнэлэгийн хими) үүсч хөгжсөн бөгөөд ятрохимичид хүний организмийн амьдралын үйл ажиллагаа нь зөвхөн химийн байр сууринаас л ойлгох боломжтой бөгөөд олон тооны өвчнийг төрөл бүрийн байгалийн болон зориудаар химийн бодис хэрэглэн эмчлэх боломжтой гэдгийг нотложээ. Үүний дараа Германы эрдэмтэн Ю.Либих XVIII зууны 30-40 онуудад химийн тоон шинжилгээний аргыг боловсруулан тэдгээрийг биологийн объектын судалгаанд хэрэглэж эхэлснээр олон шинэ бодисуудыг синтезлэх, ялгах ажлууд ар араасаа цувран хими, биохимийн шинжлэх ухаанд эрчимтэй өсөлт гарсан байна.
III шат. Биохимийн хөгжлийн III шат нь XIX зууны II хагасаас эхэлсэн хэмээн үздэг бөгөөд биохими бие даасан шинжлэх ухаан болсон байдаг. XIX зууны эцэс гэхэд 100000 орчим байгалийн болон нийлэг органик нэгдэл судлагдаад байжээ. Энэ үед хийгдсэн чухал ажлуудаас дурьдвал: анхны биохимийн лаборатори байгуулагдаж (орос), мочевины биосинтезын үе шатыг тогтоож, гемоглобин, хлорофиллын бүтцийг судлаж, уураг, нүүрс ус, липид харилцан бие биедээ хувирдаг, фермент (энзим), биоэнергитикийн судалгаанууд хийгдсэний үр дүнд 1903 онд "Физиологийн хими" нэр нь "Биохими" болж солигдсон байна.
IV шат. Энэ үе нь XX зууны 40-50 онд эхэлдэг. Энэ үед биохимийн судалгаанд физик хими болоод математикийн аргуудыг өргөн ашиглаж, генетикийн мэдээлэл хадгалах ба дамжуулах молекулын үндэс, уургийн биосинтезийн механизм, зарим уургийн бүтцийг тайлах зэрэг өндөр түвшиний судалгаанууд хийгдэж иржээ. Одоо үед биохимийн судалгаа нь арга зүй цар хүрээний хувьд өндөр түвшинд хүрээд байгаа бөгөөд нано хэмжээст биохимийн зүг улам бүр тэмүүлсээр байна. Ургамлын аймгийн ангилал зүйг дээд ба доод ургамал гэж ангилдаг.
Нүүрс ус
Нүүрс-ус нь ерөнхий томъёо бүхий полигидроксиальдегид буюу кетон юм. Нүүрстөрөгчийн гидратад харгалзах H:O нь 2:1 харьцаатай байдаг тул ийнхүү нэрлэжээ. Нүүрс ус нь амьд организмд энергийн эх үүсвэр, бусад эсийн бүрэлдэхүүн хэсгийг нийлэгжүүлэх нүүрстөрөчийн эх үүсвэр, химийн энергийг нөөцлөх нэг хэлбэр, эсийн бүтцийн үндсэн элемент, иммуны процесст хамгаалах зэрэг үндсэн үүрэг гүйцэтгэдэг. Биосферт хамгийн их тохиолдох нүүрс ус нь ургамлын полисахарид болох целлюлоза болон цардуул, глюкозын бусад полимерүүд байдаг.
Ангилал
Нүүрс усыг дотор нь моносахарид, дисахарид, полисахарид гэсэн 3 үндсэн ангилалд хувааж болдог.мөн энгийн нийлмэл гэж болно.
Нүүрсусны биологийн үүрэг
-Энергийн үүрэг
-бүтцийн үүрэг
-хамгаалах
-нөөц тэжээлийн
-гемастатик
-гомостатик
-цус бүлгэнэлт
-тулгуурын ба механик
-осмос
-хоргүйжүүлэх
-өвөрмөц
Моносахаридди
Моносахарид нь энгийн сахар юм. Цорын ганц полигидроксиальдегид буюу кетоны молекулаас тогтоно.(CH2O)n, n<3 гэсэн нийлбэр томъёотой. Моносахарид нь альдэгид агуулсан байвал альдоз, кетон агуулсан байвал кетоз гэнэ. Моносахаридыг агуулагдаж байгаa нүүрстөрөгчөөс нь хамааруулж:
Триоза- ихэвчлэн бодисын солилцооны завсрын бүтэгдэхүүн
Тетроза-байгальд элбэг биш энгийн сахарууд
Пектоза-өргөн тархсан нуклейн хүчил, нукдеопротейд фермент зарим витаминууд байдаг.
Талст байдалтай усанд сайн уусдаг,чихэрлэг амттай,С н атом нь гол төлөв асиметр байх бөгөөд гэрлийн ба толин изомер үүсгэдэг.
Хамгийн энгийн төлөөлөгчид нь :
-Глицерин
-Глицеральдагид
-диоксиацетон
Дисахарид
Дисахарид нь хоёр моносахаридын нэгжээс тогтсон байдаг. Жишээлбэл: Глюкоз+Мальтоз=Сахароз, Глюкоз+Галактоз=Лактоз, Глюкоз+Глюкоз=Мальтоз
Полисахарид
Полисахарид нь моносахаридын нэгж бүхий урт хэлхээнээс тогтдог. Эдгээр нь шугман буюу салбарласан бүтэцтэй байдаг. Полисахаридыг хүчлээр буюу өвөрмөц ферментийн үйлчлэлээр глактолизд ороход эдгээр полисахарид нь харгалзах моносахарид буюу моносахаридын уламжлал болон хувирдаг. полисахарид нь нэг төрлийн моносахаридаас тогтсон бол гомополисахарид харин хэд хэдэн моносахаридаас тогтсон бол гетерополисахарид гэнэ.
Уураг
Уураг нь бүх амьд организмын найрлагад ордог, биологийн бүх процесст оролцдог, нийлмэл бүтэцтэй молекул юм. Уураг нь пептидийн холбоогоор холбогдсон хорь гаруй төрлийн амин хүчлээс бүрдэнэ. Уургууд эсийн мембран болон митохондри рибосом хромсом зэрэг эрхтэнцрийн мембраныг бүрдүүлдэг. Ийм уургуудыг бүтцийн уураг гэнэ.
Липид
Липид нь эд эсээс хлороформ, эфир, бензол зэрэг туйлгүй уусгагчаар хандалж болохуйц, усанд уусдаггүй зэрэг шинж чанар бүхий органик нэгдлийн бүлэг байдаг. Липид нь хоёр үүрэг гүйцэтгэх ба нэг талаар мембраны бүтцийн бүрэлдэхүүн хэсэг болох нөгөө талаар бодисын солилцоон дахь энергийн нөөцлөгдөх хэлбэр болдог.Өөх тос болон бусад липидүүд физик-химийнхээ шинж чанараараа нэгэн бүлэгт ордог. Эдгээр нь усанд уусдаггүй, харин органик уусмал болох эфир, спирт, бензол, болон бусад уусмалд уусдаг. Цус болон биед саармаг өөх-триглицерид, фосфолипид, холестерол, ач холбогдлоор бага бусад өөх тос байна. Триглицерид нь биед энергийн зориулалтаар ихэвчлэн хэрэглэгддэг.
Ашигласан материал
Анагаахын мэргэжлийн салбар
Салбар хоорондын шинжлэх ухаан
Химийн салбар |
1244 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%20%D0%B1%D0%B8%D0%BE%D1%85%D0%B8%D0%BC%D0%B8 | Статистик биохими | Статистик биохими нь биохимийн нэг салбар бөгөөд амьд организмын химийн чанарын ба тооны найрлага, тэдгээрийн бүтцийг тодорхойлох нь судлах зүйл нь юм.
Биохими |
1245 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BA%20%D0%B1%D0%B8%D0%BE%D1%85%D0%B8%D0%BC%D0%B8 | Динамик биохими | Динамик биохими нь организмын эд эсийн найрлаганд ордог, организмд орж ашиглагддаг бодисуудын химийн хувирлын процессуудыг энергийн хувиралтай холбон судалдаг шинжлэх ухаан юм.
Биохими |
1246 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%83%D0%BD%D0%BA%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%20%D0%B1%D0%B8%D0%BE%D1%85%D0%B8%D0%BC%D0%B8 | Функциональ биохими | Функциональ биохими нь бодисын бүтэц хувирлыг эд, эрхтний гүйцэтгэх үүрэгтэй нь холбон судалдаг.
Биохими |
1255 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%8D%D1%8D%D0%B4%20%D0%BF%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82 | Дээд палеолит | Дээд палеолитын үе нь дэлхий нийтийг хамарсан мөстлөгийн эцсийн шатанд холбогдох ба
палеолитийн төгсгөл юм.
Тухайн үед хур тунадас эрс багассаны улмаас тус орны томоохон уул нуруудаар, дунд палеолитын үед тогтсон мөсөн хучлага тал хөндий рүү бууж одоогийн Онон, Хэрлэн, Туул, Сэлэнгэ, Орхон зэрэг их гол мөрнүүд усаар улам арвижин орчин үеийн урсгалын горимтой болсон гэж үздэг.
Цаг агаар хуурайшин, эх газрын уур амьсгалтай болсон энэхүү нөхцөлд арслан заан, хирс зэрэг урьдын том амьтдын зэрэгцээ зэрлэг адуу, үхэр, буга, янгир, аргал угалз, бөхөн, цагаан үнэг, тэмээн хяруул зэрэг амьтад хөршлөн амьдарч байсан нь палеонтологийн судалгаагаар тогтоогдсон билээ. Эдгээр амьтдын ясны үлдэгдэл Сэлэнгэ аймгийн Ерөө сумын нутаг Бугантын голын баруун эрэг, мөн аймгийн Ингэттолгой, Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Эгийн голын сав, Төв аймгийн Жаргалант сумын нутаг Хар Ямаат уул, түүнчлэн Улаанбаатарын ойролцоо, Өвөрхангай, Өмнөговь, Дорноговь, Сүхбаатар, Хөвсгөл зэрэг аймгуудын нутгаас олджээ.
Дээд палеолит нь Европ тивд 50000-10000 жилийн өмнөх үеийг хамрах бөгөөд Мөстлөгийн төгсгөл үеэс эхэлдэг. Орчин үеийн хүмүүс тив дэлхийгээр тархан суурьшсан нь Палеолитын сүүл үетэй холбоотой гэж эрдэмтэд үздэг.Палеолитын сүүл үе юугаараа онцлог вэ гэхээр чулуун багаж зэвсэг илүү боловсронгуй болж, хүмүүсийн бүтээлч чадвар хөгжиж, хээ угалз гоёл чимэглэлийн зүйлийг урлах болсон байна.
Америкчууд Беринг ланд гүүрийг колончлох үед тэр үеийн индианууд 13500 жилийн тэртээх Кловис соёл иргэншилтэй төстэй байсан бөгөөд тэднийг Палео-Индианууд хэмээн нэрлэжээ. Ерөнхийдөө энэ цаг үеийн нийгмийн бүлгүүд нь анчид, ургамал ногоо түүгчдээс бүрдэх бөгөөд чулуун зэвсэг нь олон төрөл болон өргөжиж, хүмүүс янз бүрийн орчинд зохицон амьдрах чадвартай болсон байна
Дээд палеолитын эхэн үеийн нэг онцгой чухал хүчин зүйл бол хүний бие бялдарт гарсан чанарын том өөрчлөлт юм. Хүний гавлын яс томорч дух өндөрсөж ирсэн нь мичин хүний морфологийн үлдэц болох хөмсөгний ясны товгорыг арилгаж, хэл ярианы аппарат өөрчлөгдсөнтэй холбогдон эрүүний яс одоогийнхтой адил болж орчин үеийн хүн (1юто каргеш заргеш) бий болжээ.
Дунд палеолитоос дээд палеолитод шилжих үед орчин үеийн хүн бий болсон нь юуны өмнө чулуун багаж зэвсгийг шинэ арга барилаар хийдэг болсноор илрэх бөгөөд мустьегийн үеийн дугариг таргил үлдэцээс гурвал-жин хэлбэрийн болхи залтас хэлтэлж авдаг байсан бол гонзгой хэлбэрийн үлдэцээс нимгэн урт хутган залтас тал бүрээс нь уртааш нь цуулж түүнийхээ ирмэгийг нэг ба хоёр талаас нь дахин холтчин засаж хурц ир гаргадаг болсон байна. Чулууг цуулах ба сэлтлэн ирлэх болсон нь тэр үед чулуун зэвсэг хийх үйл ажиллагаанд гарсан нэг ёсны шинэ оньсон арга байжээ.
Монголын дээд палеолитын үеийн арвин баялаг олдворуудын үйлдвэрлэлийн арга нь харилцан адилгүй юм. Нэг хэсэг нь лөваллуан уламжлал дээр тулгуурлан хөгжсөн байдаг бол, нөгөө хэсэг нь Сибирийн болон Енисөйн дурсгалуудтай ижилсэх хандлагатай байдаг. Мөн энэ үө нь Хятадын хойд хэсэг, Дундад Азийн дурсгалуудтай ч үйлдвэрлэлийн арга төхник, он цагийн хувьд хамааралтай байна. Дунд палөолитьш үөд хэрэглэж байсан чулуун зэвсэг багаж бүрмөсөн шахагдаж гараагүйгээр үл барам тэдгээрийг улам боловсронгуй хийх болсноос гадна эсгүүр, цоолтуур, үзүүр мэс, тал дугуй бичил хусуур, жижиг сүх, ангийн цохиурт жад шинээр буй болж, хянгар, хутга зэрэг зэвсгийн төрөл олширч чанар нь урьдаас эрс сайжирчээ. Огтлох, цоолох, зүсэх зэрэг үйлдэлд зориулсан хөнгөн багаж зэвсэг энэ үөд мод ба' ясан бариултай болсон байна.
Нэмж унших
Монголын түүх
Балар эртний Монгол
Дээд палеолитын үеийн Монгол
Археологи
Палеолит
Түүхийн эринүүд
sv:Paleolitikum#Senpaleolitikum |
1260 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D3%A8%D0%B2%D3%A9%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D0%B9%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3 | Өвөрхангай аймаг | Өвөрхангай (монгол бичгээр – өбүрханггаи) — Монгол Улсын аймаг. Өвөрхангай аймаг нь БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн 1931 оны 02 дугаар сарын 18-ны өдрийн 07 дугаар тогтоолоор тухайн үеийн Цэцэрлэг мандал уулын аймгийн гол хошуудаас одоогийн Өвөрхангай, Баянхонгор аймгийн нутаг дэвсгэрийг хамарсан 31 сумтай Түйн голын Цагаан эрэгт төвлөрүүлж нэг том аймаг болон анх байгуулагдсан түүхтэй.
Газар зүй
Монгол Улсын газар зүйн хүйс-төв цэг нь тус аймгийн Бүрд сумын Онгон хэмээх уулын өвөрт байдаг. Нутгийн хойд хэсэгт хангайн нурууны салбар уулс, төв хэсгээр нь хөндийн тал, өмнө хэсгээр нь Алтай нурууны салбар уулс, элсэрхэг тал хээрийн нутагтай.
Тус аймгийн нутаг газар зүйн 3 бүсийг хамрах тул байгалийн үлэмж баялагтай. Хангайн нурууны Хятруун, Битүүт, Монгол Алтайн нурууны Багабогд, Мянган ямаат зэрэг далайн түвшнээс дээш 2000-3590 м өндөрт өргөгдсөн сүрлэг уул, нурууд оршдог. Мөн 24 метрийн өндрөөс буух Орхон голын "Улаан цутгалан", далайн түвшнээс дээш 2500 метрийн өндөрт орших байгалийн өвөрмөц тогтоц бүхий үзэсгэлэнт Хүйсийн найман нуур болон "Тамчийн ёл хад" зэрэг сонин сайхнаараа гайхагдсан газар тус аймагт олон байдаг. Арвайхээр, Шагж, Долоодой, Хонгор, Гучингийн тал болон Орхоны хөндий зэрэг тэгш уудам талууд бий.
Өвөрхангай аймгийн хойд хэсэг нь Хангайн нурууны өвөрийн уулархаг, өмнөд хэсэг нь тал хөндий бөгөөд Багабогд, Арцбогд уулууд оршдог. Нутгийн төв ба зүүн хойд хэсгээр эртний төрмөлийн эриний элсэн чулуу, занар, баруун урд хэсгээр нь дээд цэрдийн галавын хурдас их тархжээ. Нүүрс (Баянтээг), болон барилгын материалын баялаг бий.
Өвөрхангай аймгийн нутгаар Орхон, Онги, Таац, Ар агуй зэрэг том голууд урсах бөгөөд Улаан цутгалан, Найман нуур, Таацын Цагаан нуур зэрэг нууруудтай. Хужиртын, Могойт, Хятруун, Хүрэмтийн, Таац, Мөстийн, Хүрэн хад, Хорхой түрүү, Тахийн гэхчлэн рашаан ус олон бий.
Геологи, хайгуулын судалгааны материалаас үзэхэд тус аймгийн нутагт сул шороон алтны 4 орд, 10 илрэл, ховор металлын 9, өнгөт болон холимог металлын 4, төмрийн 2, эрдэс будгийн 4, барилгын материалын 12, давсны 1 орд илрээд байна.
Амьтан, ургамал
Аймгийн нутгийн хойд хэсэгт уулын хар шороон хөрс, зүүн хэсгээр нь хээрийн хүрэн хөрс, өмнө захаар нь говийн саарал хөрс, элсэнцэр хөрс тархжээ. Нутгийн хойд хэсэгт хангайн их хөвч, тайга, зүүн хэсгээр хээрийн бүсийн, өмнө хэсгээр говийн ургамал тархжээ. Энэ аймгийн нутагт ой, тайгаас эхлээд говийн ховор амьтад амьдарна.
Хангайд буга, бор гөрөөс, тал хээрт үнэг, чоно, хярс, мануул, говьд аргаль, янгир, цагаан зээр, хар сүүлт, хойлог зэрэг ан амьтан элбэгтэй бөгөөд дэлхийн улаан номонд бичигдсэн дархан цаазат хулан, ирвэс ч байдаг.
Аж үйлдвэр
Одоо Уянга сумын Баруун сөдтэйн алтны ордод ашиглалт, нарийвчилсан хайгуул, Бат-Өлзий сумын Зүүн Сөдтэй, Тарагт сумын Хуурай сайр, Баян-Өндөр сумын Хөшөөт, Зүүнбаян-Улаан сумын Шивээт зэрэг газруудад алтны эрэл, үнэлгээний хайгуулын ажил хийгдэн зарим нь үйл ажиллагаагаа эхлээд байна. Хужирт сум, Зүүнбаян-Улаан сум, Богд сум, Өлзийт сум, Төгрөг сум, Баруунбаян-Улаан сумын нутагт вольфрам, молибден зэрэг ховор металлын, Сант сум, Гучин-Ус сум, Баянгол сумдын нутагт зэсийн, Төгрөг, Богд сумын нутагт төмрийн, Богд, Баруунбаян-Улаан, Уянга, Хархорин, Тарагт, Есөнзүйл сумдын нутагт гоёл чимэглэлийн чулууны, Богд, Баруунбаян-Улаан суманд хүрэн нүүрсний орд, илрэл байдаг. Мөн Богд, Хархорин суманд битум, Богд, Төгрөг суманд эрдэс будгийн түүхий эдийн илрэл байгаа бөгөөд барилгын бүх төрлийн түүхий эд нэлээд суманд тархсан нь судлагдсан байна.
Өвөрхангай аймаг манай орны хамгийн олон малтай аймаг юм. Нутгийн хойд хэсэгг газар тариалан хөгжүүлжээ. Барилгын материалын, хүнсний үйлдвэрүүд бий. Тус аймаг эрчим хүч, зам тээвэр, харилцаа холбоо зэрэг дэд бүтэц харьцангуй илүү хөгжсөн бөгөөд Арвайхээр-Улаанбаатар, Хархорин-Улаанбаатар хотын хооронд цардмал зам тавигдсан. Аймгийн холбооны газар Норвеги улсын тоног төхөөрөмж болох тоон дамжуулах радио релейний шугамтай бөгөөд Герман улсын тоног төхөөрөмжөөр 1700 номер бүхий тоон дамжуулах автомат телефон станц тавьж, өргөтгөл хийжээ. Тус аймгийн 16 сум төвийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээнд холбогдсон.
Өвөрхангай аймагт улсын үйлдвэрийн газар 3, төрийн өмчит үйлдвэрийн газар 4, хувьцаат компани 18, хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани 130, нөхөрлөл 46, хоршоо 40, хувиараа эрхлэх аж ахуй 62 ажиллаж байна. Аж үйлдвэрийн чиглэлийн аж ахуйн нэгжүүд жилд дунджаар 6500,0-7932,1 сая. төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, 7905,0 орчим сая төгрөгийн борлуулалт хийж байна. Статистикийн мэдээлэлд хамрагдсан аж ахуйн нэгжүүд 377,1 сая.төгрөгийн барилга угсралт, их засварын ажил гүйцэтгэж, 33,6 орчим мянган тн ачаа, 82,0 мянган хүн тээвэрлэж, худалдааны чиглэлийн аж ахуйн нэгжүүд 589,3 гаруй сая төгрөгийн бараа борлуулалт хийж байна.
Тус аймагт жилдээ 36,0 мян. тн гурил үйлдвэрлэх хүчин чадалтай Хархорины гурил тэжээлийн үйлдвэр, 150 мянган тн нүүрс гаргах чадалтай Баянтээгийн нүүрсний уурхай ажилладаг. Мал аж ахуйгаас гарах бүтээгдэхүүнийг дунджаар тооцоход хонины ноос 1164,9 тн, тэмээний ноос 82,4 тн, ноолуур 255,7 тн, бодын хөөвөр 77,7 тн, бодын хялгас 44,5 тн-ыг тус тус бэлтгэх ба ингэнээс 303,8 мян. литр, гүүнээс 5149,7 мян. литр, үнээнээс 9353,4 мян. литр, эм хониноос 1452,0 мян. литр, эм ямаанаас 2164,8 мян. литр сүүг саалийн хугацаанд ашиглах бололцоотой.
Боловсрол
Арвайхээр хотод ШУТИС-ийн Өвөрхангай аймаг дахь Технологийн Сургууль 2015 он хүртэл бакалаврын боловсролтой мэргэжилтэн бэлтгэж байсан бөгөөд, Өвөрхангай аймаг дахь МСҮТ, ЕБ-ын 30 гаруй сургууль оюутан сурагчдад боловсролын үйлчилгээ явуулж байдаг.
Аялал жуулчлал
Байгалийн үзэсгэлэнт газар, зам харилцааны өргөн боломжийг түшиглэн байгуулсан улсын хэмжээнд томоохонд тооцогдох Хужирт сумын амралт, рашаан сувиллын газар, Баянгол, Хархорин жуулчны баазууд ажилладаг.
Түүнчлэн түүхэн дурсгалт газрын хамгийн том цогцолбор болох Эрдэнэ-Зуу хийд, археологийн экспедицүүдийн малтаж гаргасан Монголын Эзэнт Гүрний нийслэл байсан Хархорум хотын туурь зэргээрээ Өвөрхангай аймаг алдартай билээ.
Сумд
Алдартай хүмүүс
Урлагийн зүтгэлтнүүд
Чимидийн Долгорсүрэн - Ардын Жүжигчин Бүрд сум
Наянтайн Орги БНМАУ-ын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Тарагт сум
Жамбын Пүрэв - Төрийн шагналт, Монгол улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч
Пүрэвийн Хорлоо - Төрийн шагналт, нэрт эрдэмтэн, зохиолч Цэвэгмидийн Гайтав - Төрийн шагналт яруу найрагч
Самдангийн Сэнгээ - Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харъяат Уран сийлбэрчин
Нацагийн Жанцанноров - Төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч - Өлзийт сум
Баярхүүгийн Ичинхорлоо - Болор цомын хошой эзэн, СГЗ
Дэндэвийн Пүрэвдорж - хөдөлмөрийн баатар, Болор цомын анхны эзэн
Төмрийн Ариунаа - Монгол улсын гавьяат эстрадын дуучин
Энхболдын Анхбаяр - Монгол улсын гавьяат дуучин
Эрдэмтэд
Чой.Лувсанжав - Монгол улсын гавъяат багш, Хэл шинжлэлийн нэрт эрдэмтэн, доктор, профессор
Цэрэндоржийн Дашдорж - Монгол Улсын Гавьят Багш, Математикч Эрдэмтэн
Аръяагийн Хайдав - Инженер, багш, Техникийн ухааны доктор, ШУТИС-ийн профессор
Д.Лүндээжанцан - Гавъяат хуульч, Доктор, профессор
Б.Эрдэнэбилэгт - ОХУ-ын Бурят Улсын гавъяат барилгачин, Доктор /Ph.D/ профессор
Г.Нямхүү Хөдөлмөрийн баатар, төрийн шагналт эмч
Цэргийн хүмүүс
Лувсанцэрэнгийн Аюуш - улсын баатар
Дэслэгч Генерал Ч.Пүрэвдорж - Зэвсэгт хүчний жанжин штабын дарга асан
ДЦ-ын ангийн захирагч - Хурандаа Ц.Гансүх
Дэд хурандаа Ч.Лувсандорж - БХИС-ын түүх угсаатны багш
Дэслэгч генерал Ц.Тогоо - БХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга /асан/
Улс төр, нийгмийн зүтгэлтнүүд
Пэлжидийн Гэндэн - Монгол Улсын Ерөнхий сайд
Дашдоржийн Дэмбэрэлцэрэн - Улсын дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дарга, Улсын Их Хурлын гишүүн, Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүн, Монгол Улсын гавьяат хуульч
Данзангийн Лүндээжанцан - Улсын Их Хурлын дарга, Монгол Улсын гавьяат хуульч
Ядамсүрэнгийн Батсуурь - Монгол Улсын гавьяат хуульч, хурандаа
Спортын алдартнууд
Мэгдийн Хойлогдорж - чөлөөт бөх, гавъяат тамирчин
Чимидбазарын Насантогтох - жүдогийн дасгалжуулагч, гавъяат дасгалжуулагч
Уранчимэгийн Мөнх-Эрдэнэ - боксчин, гавъяат тамирчин
Мөнхбаатарын Бундмаа - жүдочин, гавъяат тамирчин
Доржготовын Цэрэнханд - жүдочин, гавъяат тамирчин
Чимидбазарын Дамдиншарав - чөлөөт бөх, гавъяат тамирчин
Зэвэгийн Ойдов - чөлөөт бөх, дэлхийн хошой аварга, хөдөлмөрийн баатар
Доржпаламын Нармандах - жүдочин, гавъяат тамирчин
Дашдоржийн Цэрэнтогтох - Монголын үндэсний бөхийн дархан аварга
Б.Гунгаа - Xөнгөн атлетикийн багш дасгалжуулагч, спортын мастер
Пүрэвдоржийн Орхон - Чөлөөт бөх, Дэлхийн аварга, гавъяат тамирчин
Долгорсүрэнгийн Дагвадорж - Сумо бөх, Сүмогийн 68 дахь, ёкозүна
Бусад
Рагчаагийн Авирмэд /БНМАУ-ын хөдөлмөрийн баатар тракторч/Дашийн Адилбиш /нэрт дипломатч/
Цэрэндондогийн Адъяа / БНМАУ-ын хөдөлмөрийн баатар тариаланч/
Ойдовын Адъяа /Нийгмийн ухааны доктор, профессор/
Чулууны Адъяатөмөр /МУ-ын гавъяат дасгалжуулагч/
Цэдэвсүрэнгийн Алтанбат / Хөдөө аж ахуйн ухааны доктор/
Чандагийн Аюур / МУ-ын гавъяат агрономич/
Чүлтэмийн Аюурзана /Улсын бага хурлын гишүүн/
Доржхүүгийн Бадамдорж /Биологийн ухааны доктор/
Шаравын Бадарч /МУ-ын гавъяат барилгачин/
Рагчаагийн Бадамдамдин / УИХ-ын гишүүн асан/
Зэвгээгийн Базаррагчаа /Техникийн ухааны доктор/
Цэвэлийн Базарцэрэн /Төрийн соёрхолт эмч/
Цоодолын Балдандорж /Анагаах ухааны доктор/
Даапүрэвийн Балжинням /МУ-ын Хөдөлмөрийн баатар үйлдвэрийн ажилчин/
Раднаагийн Банди /Эдийн засгийн ухааны доктор/
Шийлэгийн Батбаяр /УИХ-ын гишүүн асан/
Батжаргалын Батбаяр /УИХ-ын гишүүн асан/
Авирмэдийн Батжаргал /БНМАУ-ын гавъяат багш/
Цогтбаярын Батдэлгэр /Хөдөлмөрийн баатар малчин/
Жамъянгийн Батсуурь /Биологийн ухааны доктор/
Долгорын Баттөмөр /МУ-ын гавъяат жүжигчин/
Намдагийн Батцэрэг /УИХ-ын гишүүн асан/
Гэндэнгийн Бизъяа /Эдийн засгийн ухааны доктор/
Дамбын Борхүү /Аж үйлдвэрийн гавъяат ажилтан/
Маадайн Буяннэмэх /Эдийн засгийн ухааны доктор/
Бадарчийн Бямбаа /ХАА ухааны доктор/
Галсангийн Бямбаа /БНМАУ-ын спортын гавъяат мастер/
Батсуурийн Бямбадорж /Анагаах ухааны доктор/
Чагнаагийн Бямбадорж /Техникийн ухааны доктор/
Вандан-Оргийн Гаамаа /МУ-ын хүний гавъяат эмч/
Яндагийн Ганболд /Мал эмнэлгийн ухааны доктор/
Цэрэндагвын Гомбосүрэн /Нийгмийн шинжлэх ухааны доктор/
Лувсанжамын Гомбосүрэн /БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар тариаланч/
Гомбажавын Гончиг /БНМБУ-ын Хөдөлмөрийн баатар малчин/
Шадавын Гүндалай /Хэл бичгийн ухааны доктор/
Дамын Гэлэгдандар /Нэрт уран сийлбэрч/
Лувсандоржийн Даваагив /Онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд/
Гомбожавын Даваасамуу /Хэл бичгийн ухааны доктор/
Гянын Дамдиндорж /МУ-ын гавъяат малчин/
Чимэдбазарын Дамдиншарав /Шилдэг тамирчин/
Цэрэндоржмйн Дашдорж /Эрдэмтэн, багш/
Цэдэндоржмйн Дашгүнсэн /мал эмнэлгийн ухааны дэд доктор, профессор/
Хэнмэдэхэвийн Дашзэвэг /УИХ-ын гишүүн асан/
Цэгмидийн Дашцэрэн /Төрийн соёрхолт/
Бутачийн Дашжанцан /Гавъяат холбоочин/
Дуламын Долгор /БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар ногоочин/
Доржийн Дондов / Аж үйлдвэрийн гавъяат ажилчин/
Гэндэнгийн Дорж /Ахмад дайчин/
Лувсангийн Дорж /Урлагийн гавъяат зүтгэлтэн/
Дангиндоржийн Доржготов /Геологи- Эрдэсзүйн ухааны доктор/
Даръяагийн Доржсорог /Аж үйлдвэрийн гавъяат ажилтан/
Шаравын Дуламсүрэн /МУ-ын Хөдөлмөрийн баатар саальчин/
Зэвэгийн Дүвчин /Дэлхийн аваргын мөнгөн медальт, цомын аварга/
Дашдоржийн Дэмбэрэлцэрэн /УИХ-ын гишүүн асан, Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүн/
Агчбазарын Ёндондорж /МУ-н малын гавъяат эмч,доктор, профессор/
Дондовын Ёндондүйчин /Дэслэгч генерал/
Нацагдоржийн Жамсансүрэн /Газарзүйн ухааны доктор/
Дашдоржийн Жанцан /БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар тэмээчин/
Жанчивсэнгээгийн Жанцандорж / МУ-ын гавьяат багш/
Цэдэнгийн Жанчив /Геологи, уурхай, үйлдвэрийн яамны анхны сайд/
Буянбадрахын Жигмэддорж /Спортын гавъяат багш/
Пунцагийн Лонжид /МУ-ын Хөдөлмөрийн баатар ажилтан/
Гаваагийн Лувсан /ОХУ-ын академич, АУ-ны доктор, хүний гавъяат эмч/
Пунцагдашийн Лувсандорж /Эдийн засгийн ухааны доктор/
Цэрмаагийн Лхамсүрэн /Төрийн шагналт барилгачин/
Жанчивын Маань /БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар малчин/
Тэшигийн Мөнхжаргал /Хууль зүйн ухааны доктор, профессор/
Дамбын Мөнхцэцэг /Аж үйлдвэрийн гавъяат ажилтан/
Зэвэгийн Мэндсайхан /АУ-ны доктор/
Довчингийн Наваан /Монгол улсын хүний гавьяат эмч/
Дэмчигийн Намнандорж /БНМАУ-ын гавъяаи нэгдэлчин/
Цэрэнгийн Насанбалжир /Түүхч эрдэмтэн/
Дамдинпүрэвийн Нансалдулам /ХАА-н доктор/
Чимидбазарын Насантогтох /МУ-ын гавъяат дасгалжуулагч/
Цэнд-Аюушийн Нацагдолгор /Сэтгэл судлалын ухааны доктор/
Вандагийн Нацагдорж /Эдийн засгийн ухааны доктор/
Цэдэвсүрэнгийн Нина /МУ-ын Соёлын гавъяат зүтгэлтэн/
Содномжамцын Норовсамбуу /Философийн ухааны доктор, гавъяат багш, поофессор/
Пунцагдашийн Нямдовчин /ХАА-н ухааны доктор/
Цэдэнгийн Нямдорж /Хүндэт профессор/
Гончигсэнгээгийн Нямхүү /МУ-ын Хөдөлмөрийн баатар эмч/
Түмэнжаргалын Одсүрэн /МУ-ын гавъяат холбоочин/
Сэнгэдоржийн Ойдов /МУ-ын спортын гавъяат мастер/
Рэндэндэвийн Ойдовданзан /МУ-ын гавъяат эдийн засагч/
Бумуудэнгийн Олзод /БНМАУ-ын спортын гавъяат дасгалжуулагч/
Намдагийн Орёл /АУ-ны доктор/
Дух-Очирын Орги /БНМАУ-ын гавъяат тээвэрчин, Манлай жолооч/
Гомбын очирбат /МУ-ын гавъяат жүжигчин/
Жамбаагийн Оюунцэцэг /Хэл бичгийн ухааны доктор/
Цэвээнжавын Өөлд /МУ-ын гавъяат агрономич/
Цоодолын Пагам /ХАА-н гавъяат механикжуулагч/
Сандуйн Пунцаг /МУ-ын гавъяат малчин/
Дамдингийн Пунцагдорж /БНМАУ-ын гавъяат багш/
Аюушийн Пүрэвгял /БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар бульдозерчин/
Сангийн Пүрэвдорж /БНМАУ-ын малын гавъяат эмч/
Чойндонгийн Пүрэвдорж /Дэслэгч генерал/
Дашзэвэгийн Пүрэвсүрэн /МУ-ын өсөх идэр начин/
Бадарчийн Раапил /БНМАУ-ын гавъяат хуульч/
Цэвэгийн Раш-Онолт /БНМАУ-ын гавъяат багш/
Энхбаярын Равдан /МУ-ын гавъяат хуульч, профессор/
Сономпилийн Рагчаа /БНМАУ-ын гавъяат нэгдэлчин/
Доржжадамбын Ринчиндорж /ХАА-н ухааны доктор/
Пүрэвийн Рэнцэндорж /Спортын гавъяат багш/
Бямбын Рэнцэнпилжээ /Гавъяат эдийн засагч/
Сүнрэвийн Самданжигмэд /Улсын арслан/
Хорлоогийн Сампилдэндэв /Хэл бичгийн ухааны доктор/
Лхамсүрэнгийн сангишарав /МУ-ын гавъяат холбоочин”
Чимэдийн Сангишарав /Дэслэгч генерал/
Чулууны Сандагдорж /БНМАУ-ын гавъяат тээвэрчин/
Цэрэндагвын Сандуйбазар /БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар малчин/
Долгоржавын Санжаа /МУ-ын гавъяат багш/
Цэрэндонойн Санжаа /Улсын заан/
Түмэнбаярын Содномдаргиа /Философийн ухааны доктор/
Шагдарын Содномпил /АУ-ны доктор/
Сандагийн Сосорбарам /Нэрт дипломатич/
Самбуугийн Сумъяа /МУ-ын гавъяат жүжигчин/
Шоовдорын Сүхбат /Монгол улсын гавьяат багш/
Самдангийн Сэнгээ /БНМАУ-ын урлагийн гавъяат зүтгэлтэн/
Адъяагийн Сэнгэцохио /БНМАУ-ын урлагийн гавъяат зүтгэлтэн, Ардын зураач/
Ловонгийн Төмөрбаатар /МУ-ын гавъяат барилгачин/
Дамдингивийн Түвшинжаргал /Гавъяат жүжигчин, уртын дууч/
Жамсрангийн Түмэн /Техникийн ухааны доктор/
Мигэдийн Хойлогдорж /МУ-ын спортын гавъяат тамирчин/
Шадавын Цагаандорж /Худалдааны гавъяат ажилтан/
Чимэддоржийн Цоодол /БНМАУ-ын гавъяат нэгдэлчин/
Галсангийн Цоодол /МУ-ын заан/
Гялдангийн Цоодол /МУ-ын арслан/
Солийн Цоодол /Урлагийн гавъяат зүтгэлтэн уртын дууч/
Ламжавын Цэвэл /БНМАУ-ын Соёлын гавъят зүтгэлтэн/
Гончигийн Цэгмид /МУ-ын Хөдөлмөрийн баатар, малчин/
Дугарсүрэнгийн Цэнд-Аюуш /Хүний гавъяат эмч/
Очирын Цэрэндагва /Дэлхийн шилдэг дасгалжуулагч/
Чулууны Цэрэндагва /Хошууч генерал/
Чойжавын Цэрэндаш /Мал эмнэлгийн ухааны доктор, профессор/
Дэнзэнгийн Цэрэндондов /Бүрэн эрхт элчин сайд/
Панзын Цэрэндондов /Философийн доктор/
Дагвадоржийн Цэрэндорж /Эдийн засгийн доктор/
Агчбазарын Цэрэннадмид /Гүн ухааны доктор/
Санжийн Цэрэннадмид /МУ-ын гавъяат механикжуулагч/
Дугаржавын Цэрэнпунцаг /БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар тэмээчин/
Доржготовын Цэрэнханд /МУ-ын гавъяат тамирчин/
Пунцагийн Цэрэнцоодол /Бүрэн эрхт элчин сайд/
Лэгшидийн Чимэддорж /МУ-ын гавъяат багш/
Рэнцэнгийн Чимэддорж /БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар/
Содномын Чинзориг /Нийгэм хамгаалал хөдөлмөрийн дэд сайд асан/
Чойгонжавын Чихэндорж /Үйлчилгээний гавъяат ажилтан/
Дарийн Чойжамц /МУ-ын заан/
Лэгшидийн Чуваамэд /Уран сийлбэрч/
Дашдаваагийн Чулуундорж /Нэрт дипломатч/
Сангийн Чулуунхуяг /Техникийн ухааны доктор/
Дамбын Шарав /БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар/
Цэдэвийн Шатар /БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар, гавъяат механикжуулагч/
Цээ - Оргийн Шоовдор /МУ-ын гавъяат тамирчин/
Цэрэндуламын Шүгэр /эрдэмтэн зохиолч/
Дашзэвэгийн Эрдэнэбат /МУ-ын заан/
Гомбосүрэнгийн Эрдэнэбаяр /Философийн ухааны доктор/
Бэрэбаралын Эрдэнэбилэгт / УИХ-ын гишүүн асан/
Доржийн Янжинлхам /БНМАУ-ын гавъяат жүжигчин/
Бөхчүүд
Өвөрхангай аймгаас дархан аварга 1, улсын аварга 1, улсын арслан 6, улсын заан 10, улсын харцага 2, улсын начин 42 төрөн гарчээ.
Их монгол Шаравжамц - даншгийн арслан
д.а Д.Цэрэнтогтох
у.ав Д.Сумъяабазар
у.а. О.Аюур
у.а Ц.Банди
у.а С.Самданжигмэд
у.а Г.Цоодол
у.а Б.Ганбаатар
у.а Д.Ганхуяг
у.з Ж.Дорж
у.з Ж.Ориг
у.з Г.Цоодол
у.з Чойжамц
у.з Ц.Санжаа
у.з Ё.Ишгэн
у.з Д.Долгорcүрэн
у.з Д.Эрдэнэбат
у.з З.Дүвчин
у.з Б.Сайнбаяр
у.з Санчир
у.х Ч.Даваадорж
у.х Т.Санчир
у.н Готов
у.н Сундуйцоодол
у.н Батмөнх
у.н Т.Самдан
у.н Д.Пүрэвсүрэн
у.н Сосорбарам
у.н Пансан
у.н М.Жамъянпүрэв
у.н И.Ганбаатар
у.н Дамдинбазар
у.н Ш.Батхуяг
у.н Д.Сэржбүдээ
у.н Цэрэнжав
у.н Мандах
у.н Р.Ганхуяг
у.н У.Сүхбаатар
у.н Б.Ганбат
у.н Түмэннаст
у.н Наранбаатар
у.н Батбаяр
у.н П.Ганхүү
у.н Б.Сангисүрэн
у.н Б.Сугаржаргал
Улсын арслан Мээтэн Аюур - Өвөрхангай аймгийн Сант сумын харъяат ардын хувьсгалын арслан
улсын Начин Сосор - Өвөрхангай аймгийн Сант сумын харъяат ардын хувьсгалын начин
Гавьяатууд
МУУГЗ С.Сэнгээ
МУСГЗ Н.Орги
МУГЖ Очирбат
МУГТ Л.Бэрэнбарал
МУГЖ Түвшинжаргал
МУГЖ Сумьяа
МУГЖ Т.Ариунаа
МУГЖ Т.Баясгалан
МУГЖ Д.Галсантогтох
МУГЖ Галмандах
МУГЖ Баттөмөр
МУГЖ И.Одончимэг
МУГД Б.Олзот
МУГД Цэрэндагва
МУГД Дашжамц
МУГД З.Дүвчин
МУГТ Ц.Шоовдор
МУГТ Пүрэвсүрэн
МУГБ Ц.Дашдорж
Уяачид
МУТМУ-2 МУМУ-3 МУАУ-16
МУТМУ Э.Эрдэнэчулуун
МУТМУ Г.Батхүү
МУМУ Т.Энхбат
МУМУ Ц.Цэнд-Аюуш
МУМУ Б.Отгоннасан
МУАУ Ш.Самдандорж
МУАУ Б.Дэмбээ
МУАУ Т.Жигжидсүрэн
МУАУ Л.Батмөнх
МУАУ Т.Энхтайван
МУАУ Ч.Бямбасүрэн
МУАУ О.Гүжир
МУАУ Төмөрбаатар
МУАУ Инжгээ
МУАУ Лхүндэв
Эрдэнэбатын Эрдэнэчулуун - тод манлай уяач
Цахим холбоос
Өвөрхангай аймгийн албан ёсны цахим хуудас
Эшлэл
Монголын аймаг |
1261 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%BE%D1%80%D1%83%D0%BC | Хархорум | Хархорум (Хархүрэм) буюу Каракорум хот нь Чингис хааны зарлигаар 1220 онд Их Монгол Улсын нийслэл хотыг Аураг ордноос тус хотод шилжүүлэх зарлиг гарч, Өгэдэй хааны үеэс албан ёсны нийслэл болсон юм. XIII зууны үед байгуулагдсан бөгөөд уг хот нь Мин улсаас явуулсан довтолгооны үр дүнд 1388 онд сүйдсэн. Сүүлийн жилүүдэд төр засаг болон ард түмний дунд уг хотын байсан газарт шинэ хот үүсгэн байгуулж нийслэл хот болгох санал санаачлага гарч байсан болно.
Түүх
Хархорум хотыг 1220 онд Чингис хаан үндэслэж. Хубилай хааны үед барин дуусгажээ. Тэнд хот суурин анх байгуулагдсан нь VIII зууны (Уйгур улс) үед холбогддог. Чингис хааны үед Хархорум нь цэрэг зэвсгийн агуулах суурин шинжтэй байжээ. 1232 онд Хархорумын гол хэрмийг байгуулжээ. 1235 онд хаант төрийн сүр хүч, хөгжил цэцэглэлтийн илэрхийлэл болгон Түмэн Амгалант ордныг байгуулснаар Хархорум хот улам ч өнгө жавхаатай болжээ. Түүний өмнөхөн Өгөөдэй хаан ор суусны 7-р он хөхөгчин хонин жил (1235 он)-ийн хавар Хархорум хотыг цогцлон байгуулж Түмэн Амгалант ордныг барьж, 8-р оны (1236 он) улаан бичин жилийн цагаан сард олон ван ноёд зоог базаан уг ордныг барьж гүйцсэнд зориулж их найр, хурим ёслол үйлджээ. Ийнхүү Өгэдэй хаан Хархорумын бүтээн байгуулалтын ажлыг зохион байгуулснаар Монголын эзэнт гүрний нийслэлийн өнгө төрхийг илэрхийлэхүйц хот болсон байна. Хархорум хотыг байгуулахад Монголчуудын зэрэгцээ “Франц, Англи, Орос, Унгар, Төвд, Балба, Перс, Хятад, Солонгос зэрэг орны шилдэг уран барилгачдыг дайчлан ажиллуулжээ. Юань улсын сударт бичсэнээр “1500 албан хүн” Хархорумыг байгуулахад идэвхитэй ажиллаж байжээ. Ер нь хот байгуулалтад харь орны гар урчуудыг ашиглах явдал Хүннүгийн үед ч байсан.
Хотын гол хэсгийг тойруулан босгосон бэхлэлт хэрэм нь дөрвөн талдаа тус бүр нэг асар хаалгатай байсан ба Марко Пологийн мэдээгээр бол эргэн тойрны урт гурван бээр (4,92 км) хэмжээтэй байв. Археологийн шинжилгээний үр дүнгээс үзвэл хотын хэрмийн баруун хана 1500 метр, урд талын хана нарийн тодорхой бус, зүүн талын хана 1200, хойт хана 1100 метр урт болохыг тогтоожээ. (Н. Сэр-Оджав. Д. Баяр. 1977 оны Хархорум хотын шинжилгээний ангийн тайлан. 16-р тал)
1985 онд Шанхай хотноо хэвлэгдсэн “Хятадын Нэвтэрхий толь бичиг-Юань гүрний түүх” зохиолд “Хархорум нь дөрвөн ли, зүүнээс баруун тийш барагцаалбал хоёр ли хэмжээтэй” гэжээ ( 1ли = 576 метр )
Хотын баруун урд хэсэгт гадуураа дөрвөн талтай асар хаалгатай бат бэх хэрмэн дотор талд “Түмэн Амгалант” хэмээх алт эрдэнэс, шүр сувдаар чимэглэсэн хаант төрийн их ордон сүндэрлэж байв.
Ногоон зүлэг, цэцэг, навч алагласан Хархорум хотын хэрэм хойноос урагш, баруунаас зүүн тийш нэвт гарсан томоохон гудамжтай ба тэдгээр нь төв дундаа огтлолцож, хотыг дөрвөн тойрогт хуваагддаг байв. Үүнд нэгдүгээр тойрогт газар бүрээс ирсэн Мусульман худалдаачид, тэдний зах зээл голдуу, хоёрдугаар тойрогт Хятад худалдаачид, гар урчуудын зах зээл голдуу гуравдугаар тойрогт Эзэн хааны хатад, хөвгүүдийн орд харш болон Чингисийн Алтан ургийн ноёд дээдэс, их жанжидын байр, орд өргөө, дөрөвдүгээр тойрогт Будда, Христос, Лалын шашны сүм хийд, дипломат элч төлөөлөгчдийн буудал, мөргөлийн газар бүхий хот байгуулалтын хувьд нарийн зохион байгуулалтай том хот болжээ. (Ч. Далай. Өгэдэй хаан ба Хархорум хот, 22-р тал)
Олон тооны уран дархчуудыг авчирч ажиллуулснаас үзвэл монгол хаад Хархорумаа хөл ихтэй, хөгжил сайтай томоохон хот болгох гэж нилээд чармайж байжээ. Тухайн үеийн шилдэг уран дархчуудын бүтээсэн нэгэн томоохон бүтээл бол Түмэн Амгалант ордон дотор байрлаж, уран гоё хийцээрээ олон түмэнд шагшигдаж байсан Мөнгөн мод болно. Түүнийг бүтээх ажлыг Мөнх хаан Францын нийслэл Парис хотын алдарт уран дархан Вильгельм Бушьед хааны сангаас санхүүжилт хийж, 50 туслах дархан өгч бүтээлгэжээ. В.Бушье түүнийг 1254 онд хийж дуусгаад, уран барилгын хосгүй бүтээл Түмэн Амгалант хэмээх их ордны дотор талд, хааны сэнтийн өмнөх талбайд байрлуулан залжээ. Мөнгөн модны ёроолд тус бүрээс нь айраг олгойдон гарах цоргон амтай дөрвөн мөнгөн арслан байрлуулжээ. Модны дотуур оройд нь хүртэл дөрвөн босоо хоолой татаж, тэдгээрийн амсрыг доош унжуулан, тус бүрийн амсрыг алтан шармал могойн ам маягтай үйлдэж сүүлээр нь мөнгөн модыг ороолгон урлажээ. Эдгээр хоолойн нэгээс дарс, нөгөөгөөс дан айраг, гурав дахиас балын ундаа, дөрөв дэхээс террацина хэмээх будааны шар айраг гоождог байв.
Модны ёроол хавьд амттан ундааг юүлэх тусгай мөнгөн савнуудыг хоолой бүрийн дор тосон байрлуулжээ. Мөнгөн модны орой дээр бүрээ барьсан Ангель хэмээх тэнгэрийн элчийн дүрийг Вильгельм дархан урлан босгож модны доорхи газарт хүн далд орохуйц зоорь бэлдэн модны голоор Ангелийг хүртэл бас нэг цорго үйлджээ. Эхлээд тэнд тулман хөөрөг хийсэн авч тэр нь олигтой хөөрөгдөж чадсангүй. Ундааг сөгнөх үйлчлэгч нар тэнд бэлэн хүлээж зогсох ажээ. Модны мөчир, навч, жимс бүгдийг цул мөнгөөр урлажээ.
Дэлхийн гурван том шашин болох Будда, Христос, Лалын болон бөө мөргөлийн ёсны төлөөлөгчид нийслэлд тус тусын үйл ажиллагааг явуулж байсан бөгөөд 1254 онд Мөнх хаан Хархорум хотод Будда, Христос, Лалын болон бөө мөргөлийн ёсны төлөөлөгчдийг ирүүлэн дэлхийн түүхнээ анх удаа онолын маргаан зохион байгуулсан байна.
Мөнх хааны үед 1256 онд Хархорумд байгуулсан Буддагийн "Хин Өн Гэн" буюу "Их Асарт сүм", "Читаван" зэрэг 12, Лалын 2, Христосын 1 нийт 15 тооны сүм дуган өөр өөрийн суртлыг номлож байжээ.
Эдгээр шашны болон иргэний сургууль, гэрийн буюу ордны сургууль соёлын газар, номын сан, архив, түүх судлах хүрээлэн Хархорумд ажиллаж байв. Их гүрний бүрэлдэхүүнд дээрх гурван гол шашинт улс, орнууд багтаж байсан болохоор тэдгээр шашинтны төвлөрсөн төлөөллийг нийслэлд буй болгох шаардлага урган гарчээ.
XIII зуунд Чингис хааны, үр ач нартаа нийт гүрний нутгийг хуваарилан өмчлүүлсэн тус тусын эзэмшил дээр Монголын хэд хэдэн улс буй болов. Тэдгээр нь Орос дахь "Алтан Орд", Иран дахь "Ил хан" буюу анхны хааны нь нэрээр алдаршсан "Хүлэгүгийн Улс" Дундад Ази дахь "Цагаадайн Улс" хожим 1260 оноос Хятадад байгуулагдсан Монголын "Юань Улс" зэрэг болно. Тэдгээр нь тухайн үеийн нөхцөл байдал, газар зүйн байрлалаас болж өөр өөрийн төв хоттой байв. Тухайлбал Ижил мөрний сав нутагт орших Батын Сарай, Бэрхийн Сарай, Иран дахь Монголын хаант улсын төв Тибриз мөн Цагадайн улсын нутаг болох Ферганд Андижан, мөн Бээжин, Багдад, Бухар, Самарканд зэрэг хотууд оршиж байв. Монголын хаад нийт гүрнийг Хархорум хотод төвлөрөн тэндээс удирдаж байсан болохоор их нийслэл нь мөн Хархорум байжээ.
Энэ бүхнээс дүгнэн үзэхэд XIII зууны үед Хархорум хот Ази-Европ, Араб дахины аянчин жуулчин, албаны түшмэд, ихэс дээдэс, эрдэмтэн мэргэдийг өөртөө даллан дуудсан дэлхийн соёл иргэншлийг холбогч хотын үүргийг гүйцэтгэж байсан болох нь судалгааны явцад тодорхой болж байна.
Их Монгол Улс
Монгол дахь археологийн олдворт газар
Монголын эртний хот балгас
Чингис хаан
Өвөрхангай аймаг
Монголын урьдын нийслэл
Балгас хот |
1262 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D1%83%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%20%D0%91%D1%83%D0%B4%D0%B4%D0%B0 | Гаутама Будда | Гаутама Будда (санскрит: गौतम बुद्ध) буюу Гаутама нь эртний Энэтхэгийн шашны багш ба Буддын шашныг үндэслэгч байв. Буддын шашинтнууд нь түүнийг манай үеийн Дээд Будда гэж үздэг. Тэрээр Лүмбинид Сахьяа овгийн тэргүүн Сидхарта
, эх Махамаяа хатны агь болон төржээ. Түүний төрсөн, нас барсан он тодорхой бус. Ихэнх түүхчид нь түүний амьдралыг ХТӨ 536 аас ХТӨ 483 хооронд байсан гэж үздэг.
Нэр
Будда гэж Санскрит хэлний "сэргэн дэлгэрсэн" буюу "жинхэнэ амьдралын үнэн, утга учрыг олж мэдэхийг хичээх тусам хүн төөрөгдлөөс аажмаар сэрнэ" гэсэн утгатай, бурханыг заасан үг болно. Энэ үгийн утгыг тайлахдаа "мунхгийн харанхуйн нойрноос сэрж, эрдэм мэдлэг бүхэнд билиг оюун нь лянхуа цэцэг адил дэлгэрсэн учраас сэргэн дэлгэрсэн Бурхан болой" гэж хуучин судруудад тайлбарласан байдаг. Бурхан шашны номлол ёсоор энэ ертөнцөд сайн цагийн мянган бурхан ирэхээс эдүгээ бидний амьдран байгаа энэ цагийн бурхан нь Буддха Шакьяамүни бөгөөд дараачийн эрин үеийн бурхан бол Буддха Майтрия буюу манайхны хэлдэг Майдар бурхан гэдэг. Буддха Шакьяамүни бол тэдгээр мянган бурханы дөрөв дэх нь бөгөөд түүнээс урьд Дивангара, Гаргасүнди, Кайшаб нэртэй гурван бурхан заларч ирж байсан гэдэг.
Монгол хэлний "бурхан" гэдэг үг мөн уйгур, түрэг хэлнээс дамжиж орж ирсэн энэхүү Буддха гэдэг үгнээс гаралтай гэх таамаглал байдаг. Эртний уйгур хэлэнд Энэтхэгийн санскрит хэлний Буддха гэдэг шинээр орохдоо үгийн дундхи [д] үсгүүд нь [р] болон дуудагдаж, [х] үсэг нь тодоор дуудагдсанаас [бурха] болоод дээр нь [н] дагавар нэмэгдсэнээр [бурхан] гэдэг үг үүссэн гэж тайлбарладаг.
Амьдрал
Буддагийн багын нэр нь Сидхаттха (самгардиар Сиддхартха), овог нь Готама (самгардиар Гаутама). Тэрээр Умард Энэтхэгт Христийн он тооллын өмнөх VI зууны үед амьдарч байжээ. Түүний эцэг Шуддходана нь сакья (сажа) омгийн улсын (одоогийн Балба улс) хаан байв. Ээжийг нь хатан Маяа хэмээнэ. Тухайн үеийн ёс заншлын дагуу тэрээр бага залуу 16 насандаа Ясодара хэмээх үзэсгэлэнт, залуу авхайтай гэрлэсэн бөгөөд 29 настайдаа цорын ганц хүү болох Рахуллаагаа төрсний дараахан нь тэрээр амьдралын бодит байдал, хүн төрөлхтний зовлон зүдгүүрийг нүдээр харж, хорвоогийн энэ зовлон зүдүүрийг хэрхэн яаж даван туулах арга замыг олж нээхээр сэтгэл шулуудаж, энэ бодолоо биелүүлэхээр хаант улс, баян тансаг амьдралаа бүгдийг орхин одож, даяанч болжээ.
Ийнхүү даяанч болсон Готама Ганга мөрний хөндийгөөр 6 жилийн турш хэрэн явж, шашны нэрт зүтгэлтнүүд, багш нартай уулзан учирч, тэдний номлол сургаал, арга барилыг судлан дагаж, даяанч нарын хүнд хэцүү, маш нарийн дэг журмыг хатуу сахиж байлаа. Гэсэн хэдий ч энэ бүхэн нь түүний хүсэн зорьсныг хангасангүй. Тиймээс тэрээр бүхий л хуучины уламжлалт шашин болоод тэдний арга барилыг орхин, зөвхөн өөрийн замаар явах болжээ. Ийн явж байгаад нэгэн орой Буддагаяад (одоогийн Энэтхэгийн Бихар мужийн Гаяагийн ойролцоо) Неранжана голын эрэг дээр модны ёроолд бясалгал үйлдэн сууж байгаад Гэгээрэлд хүрсэн бөгөөд тэр цагаас хойш Будда ("Сэрж сэхээрсэн" буюу "Ялж төгс гэгээрсэн") хэмээн алдаршжээ. Энэ үед Готама 35 нас хүрсэн байв.
Үүнийхээ дараа нь анхны номоо өөрийн таван даяанч нөхөддөө айлдсан ба түүнээс хойш Будда 45 жилийн турш янз бүрийн анги давхрагын хүмүүс, хаан хийгээд харц тариачин,бярман болоод тэнүүлчид, баян болоод ядуу гуйлагчид, ариун үйлстэн хийгээд тонуулч, дээрэмчин зэрэг эр, эм бүхий л хүмүүст өчүүхэн ч ялгавралан үзэлгүйгээр сургаал, номоо номлож явжээ. Тэрээр каст болон анги давхрагын ялгааг үл харгалзан үзэх бөлгөө. Буддагийн олж нээсэн сургаал, зам мөр нь үүнийг ухаарч, дагах гэсэн хэн бүхэнд нэгэн адил нээлттэй билээ. Будда 80 насандаа Кушинара тосгонд (одоогийн Уттар Прадеш мужийн хот) таалал төгсжээ.
Сэтгэлийг үзэх хандлага
Шашин үндэслэгчид дотроос зөвхөн Будда л өөрийгөө эгэл хүнээс огтхон ч ялгаж үзээгүй цор ганц багш мөн билээ. Тэрээр эгэл жирийн хүн мөнөөр үл барам өөрийгөө аливаа нэгэн гадны хүчин зүйлийн ивээл биелэл бус хэмээн үзнэ. Тэрээр өөрийн олж хүрсэн бүхнээ зөвхөн хүний чармайлт, хүний оюун ухааны үр ач хэмээн айлджээ.Ер нь хүн, зөвхөн хүн л Будда болж чадна. Хэрэвээ хичээнгүйлэн зориглож, чармайх юм бол хүн бүрт будда болох дотоод чадвар чадамж бий. Буддын сургаалд хүнийг эрхэм чухал дээд гэж үздэг. Хүн өөрийнхөө эзэн бөгөөд хувь тавилангаа шийдэхэд хүнд өөрөөс нь илүү дээд гадны хүчин зүйл гэж үгүй. Хүн өөрөө өөрийнхөө итгэл буюу аврагч мөн билээ. Өөр бусад хэн нэгэн итгэл, аврал болох билээ гэж Будда айлдсан байна. Тэрээр шавь нартаа сургамжлан өгүүлэхдээ: та нар өөрсдийнхаа аврагч байх ёстой, өөр хэнээс ч аврал бүү эр ( D II Colombo, 1929), p.62 (Mahaparinibbana- sutta )гэжээ. Өөрийн хичээл зүтгэл, оюун ухаанаараа элдэв зовлон хүлээснээс өөрийгөө ангижруулах чадал хүний дотоодод, өөрт нь байдаг тул өөрийгөө хөгжүүлж, аливаа дарамтаас
өөрийгөө чөлөөлөхийн тулд хувь хүн нэг бүр чармайлт гаргахыг Ситхарта Гаутама сурган зааж, урамшуулан, хөгжөөж байв. Гаутама хэлэхдээ: " Сайн замыг л Татагата нар ( үнэнд хүрсэн буюу Үнэнийг олж нээсэн хүмүүс гэсэн утгатай ) номлон заадаг. Сайн үйлд та нар өөрсдөө л шамдагтун гэжээ.Хэрвээ Гаутамаг "аврагч" гэж нэрлэх юм бол энэ нь Будда зөвхөн зовлонгоос Чөлөөлөгдөх, Нирваанд хүрэх Зам мөрийг нээж , заасанд л оршино гэсэн утгатай. Харин бид бол тэр зам мөрийг өөрсдөө л дагаж явах учиртай билээ.
Дандар лхаарамба Итгэл бол одуулах ёс түвд хэлт судар
Бурхан багш алим бээр өөрийн шашиндаа итгэл одуулахуйгаар орох хийгээд зохист ухаанаар орох гэсэн хоёр аргыг номлосон байна. Бурхан буйд сэтгэл итгэмжлэх сүсгийг дадуулахын хэрэг нь түүнд сэтгэл итгэмжлэвээс Бурханы номолсон номонд орохын тухайтад бөгөөд энэ нь мохоо оюутыг хөтлөх мөрийн дараалал юм. Хурц оюут бээр нотлон буулгахуйн дарааллаар эрхшээн үйлдвэл сайн гэдгийг
“Сайн номлолын бага шим”-ээс
Шашны авир ёсыг мэдээд
Багшид сэтгэл итгэмжлэлийг ологчдоор дүүрэх болтугай хэмээн зарлигласан нь анханд шашныг шалгадаг ухаанаар магадлан үзсэний хойно тэрбээр Үзүүлэгчийг/Бурхан багшийг/ магадлан дурдах хэрэгтэй Өөрөөр хэлбэл эхлээд шашны номлолыг банана шалгадаг ухаанаар нь танин мэдээд дараа нь түүний дараа Бурханы шашинд орохыг хүчээр шавь нартаа зарлигласан байдаг.
Мөн үзэх
Буддын шашин
Будда
Цахим холбоос
Эшлэл
Ч.Арьяасүрэн, Монгол ёс заншилын их тайлбар толь, 1-р боть, 2001, Улаанбаатар
Буддын шашны хүн
Шашин үндэслэгч
Дорнын гүн ухаантан
МЭӨ 6-р зуунд төрсөн
МЭӨ 5-р зуунд өнгөрсөн |
1264 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8%D1%81%20%D1%85%D0%B0%D0%B0%D0%BD | Чингис хаан | Их эзэн богд Чингис хаан (~1162 оны 11 сар – 1227 оны 5 сарын 31) 1206 онд Монгол аймгуудыг нэгтгэж Их Монгол Улс буюу Монголын Эзэнт Гүрнийг байгуулсан Монголын их хаан байв. Хиад Боржигин Есүхэйн Тэмүжин гэдэг нэртэйгээр Боржигин овогт төрсөн тэрбээр монголын болон дэлхийн түүхэн дэх гарамгай цэргийн удирдагчдын нэг болсон юм.
Их Монгол Улсыг байгуулсны дараа тэрээр амьдралынхаа явцад Ази, Европын ихэнх нутаг дэвсгэрийг эзэлсэн бөгөөд харин түүний үр хүүхдүүд үүнийг нь үргэлжлүүлж, тухайн үед соёл иргэншилт хүн төрөлхтөнд нээгдээд байсан дэлхийн хуурай газрыг бараг бүхэлд нь эзэлсэн байна.
Чингис хаан Тангудыг эзэлсний дараа, 1227 онд Алтан улсын хилийн ойролцоох Лю Пан уулнаа мөнхөржээ. Түүний оршуулагдсан газар нь одоо хүртэл илрээгүй болно. Чингисийн үр удам өнөөгийн Хятад, Солонгос, Кавказ, Төв Азийн орнууд, мөн өнөөгийн Орос, Зүүн Европ, Ойрх Дорнодын зарим хэсгүүдийг эзэлсэн буюу түшмэг улсуудаa болгосон ажээ.
Уг гарал
Монголын Нууц Товчоонд Бөртэ Чино эхнэр Гoo маралын хамтаар тэнгис далайг гаталж ирээд Онон мөрний эх Бурхан халдун ууланд нутаглаж, Батачихан гэдэг нэгэн хөвүүнийг төрүүлжээ хэмээн дурдсан байдаг. Дараахь үе удмуудыг жагсаавал Тамача, Хоричар мэргэн, Уужим буурал, Саль-Хачау, Ихнүдэн, Шинсочи, Харчу, Боржигидай мэргэн, Торголжин баян, Добу мэргэн. Добу мэргэний эхнэр Хорь түмдийн Хорилардай мэргэний охин Алун-гуа. Добу мэргэн хоёр хүүтэй болоод нас барсны дараа Алун-гуагаас төрсөн гурван хөвүүний бага нь болох Бодончар мунхагаас Боржигин овгийнхон үүсэн гарчээ. Нууц товчоонд бичсэнээр бол Алун Гуа Добу мэргэний нас барснаас хойш хөвгүүд төрүүлснийгээ Малиг баяуд овгийн зарц бус харин шөнө тотгоор орж ирэх тэнгэрийн цагаан шар хүнтэй холбон тайлбарладаг. Боданчар мунхаг нэгэн жирэмсэн эмийг барин ирснээс гарсан хүү нь Жажирадай бөгөөд энэ нь Чингис хааны анд Жамухын уг гарал байгаа юм.
Боданчарын үр удам нь Хабич баатар, Мэнэн тудун, Хачи хүлүг, Хайду, Байшинхор догшин, Тумбинай сэцэн болно. Хайдугийн хүү Чирхай лянхуагаас Тайчууд овог үүсэн гарчээ. Тумбинай сэцэний хүү Хабул хаан Хамаг Монголыг захирч байсан ба түүнээс Хиад Боржигин овог гарчээ. Хабул хааны хоёр дахь хүү Бартан баатар нь Чингис хааны эцэг Есүхэй баатарын эцэг байжээ. Хамаг Монгол Хутула хаанаас хойш хангүй байсан тул Хиад Боржигин овгийг ерөнхийд нь Есүхэй баатар захирч байсан.
Чингис хааны Монголын тулгар төрийг үүсгэн байгуулах явцад нөлөөтэй байсан хэд хэдэн феодал язгууртнууд Хабул хааны удам буюу Хиад Боржигины ноёдууд байжээ. Даридай отчигин нь Бартан баатарын бага хүү (Чингис хааны авга ах), Алтан нь Хабул хааны дөрөв дахь хөвүүн Хутула хааны хүү (Чингис хааны хаяал), Хучар нь Бартан баатарын хоёр дахь хүү Нэгүүн тайжийн хүү (Чингис хааны үеэл), Жүрхиний Сача-Бэхи нь Хабул хааны ууган хүү Охинбархагийн ач хүү (Чингис хааны хаяал), Бүри бөх нь Хабул хааны дөрөв дахь хүү Хутугту Монхорын хүү байжээ.
Идэр нас
Чингис хаан 1162 онд Онон голын хөвөөнд Дэлүүн Болдог хэмээх газар хатан Өэлүн эхээс төржээ. Монголын нууц товчоонд түүнийг төрөхдөө шагайн чинээ нөж атгаж төрсөн гэж бичсэн байдаг. Энэ үйл явдал нь тухайн үед Хиад Боржигины удирдагч байсан Есүхэй баатар, Татарын Тэмүжин-Үгэтэй тулалдан олзолж авсантай тохиосон тул шинэ төрсөн хүүг Тэмүжин хэмээн нэрлэжээ. Түүний төрсөн дүү нар нь Зочи Хасаp, Хачиун,Тэмүгэ Отчигон, Тэмүлэн. Мөн Сочигил хатны хөвгүүд болох эцэг нэгтэй ах дүүс Бэгтэр, Бэлгүтэй нар байжээ.
Тэмүжин 16, 17 настай байхдаа өмнө сүй тавьсан Бөртэг буулган авч гэрлэсэн бөгөөд инжинд ирсэн булган дахыг өөрийн эцэг Есүхэйн анд байсан Хэрэйд аймгийн удирдагч Тоорил ханд өргөн барьж холбоо тогтоосон нь хүчирхэг ивээн тэтгэгч, холбоотонтой болсон томоохон хэмжээний дипломат алхам болсон байна. Бөртэ үжин Зүчи, Цагаадай, Өгөдэй, Тулуй гэсэн дөрвөн хүү төрүүлж өгчээ.
Мэргидийг дарсан ба Хамаг Монголын хаан болсон нь
1180 оны үед Гурван Мэргид цэрэглэн ирж өмнө Мэргидийн Их Чилэдү эхнэр Өүлэнийг Есүхэй баатарт булаалган алдсаны өшөөг авахаар ирэн Бөртэ үжинийг булаан авч Чилгэр бөхөд өгсөн байна. Тэмүжин өмнө нь түүнийг ивээлдээ багтаахаа амласан Хэрэйдийн Тоорил ханд очиж тусламж хүссэнд хүлээн авч Жадаран аймгийн Жамухатай хүч хавсран Мэргид аймгийг дайлан Буур хээрийн тулалдаанд бут цохин Тэмүжин эхнэр Бөртийг эргүүлэн авчээ. Энэ үед Бөртэ жирэмсэн байсан нь Тэмүжиний ууган хүү Зүчийн жинхэнэ эцэг хэн байсныг маргаантай болгожээ. Гэвч Монголын Нууц Товчооны 104-р зүйлд "Санамсаргүй байтал гурван мэргид довтолж, эхнэр хүүхдийг минь булааж авав…" гэсэн байна. Тэмүжиний өгүүлсэнээр бол Бөртэ хатан жирэмсэн байсан байна. Тийм ч учраас Тэмүжин амьдралынхаа туршид Зүчийг өөрийн хүү гэж үзэж байжээ. Мэргидийг дайлсны дараа Тэмүжин, Жамуха хоёр гурав дахь удаагаа анд барилдан хамт нутаглаж байсан байна. Гэвч удалгүй салж явцгаасанд өмнө Жамухыг дагаж явсан Боржигин болон бусад овог аймгийн иргэдийн зарим Тэмүжинг даган ирсэнээр түүний өөрийн овог аймгийн удирдагч болохын эхлэл тавигджээ. Улмаар 1189 онд Алтан, Хучар, Жүрхиний Сача Бэхи, Даридай-Отчигон зэрэг Хиад Боржигины ноёдууд санаа нийлэн Тэмүжинг Хамаг Монголын ханд өргөмжилж, "Чингис хаан" хэмээн цол олгожээ. "Чингис" гэдэг үгийн гарал нь "тэнгис" гэсэн үгнээс гаралтай гэсэн түүхэн бичээс буй юм.
Жамуха, Татар, Жүрхин, Тайчуудтай тэмцэлдсэн нь
Түүний хойно Жамуха өөрийн дүү Тайчирыг Чингис хааны харьяатуудад алагдсаныг шалтаглан 13 хүрээнээс цэрэг дайчлан довтлоход Чингис хаан өөрийн 13 хүрээнээс мөн цэрэг дайчлан угтаж очин Далан Балжуд хэмээх газар тулалдсан нь Монголын түүхэнд 13 хүрээний тулалдаан гэж нэрлэгджээ. Уг тулалдаанд Жамуха хүч түрэн Чингис хааныг Зээрэн хавцалд шахаад буцаж явсан ба замдаа Чинос аймгийн залуучуудыг далан тогоонд чанаж харгисласан байна. Энэ тулалдааны дараагаар Уруудын Жүрчидэй, Мангудын Хуйлдар, Хонхотаны Мэнлиг зэрэг олон жижиг овгийн төлөөлөгчид Жамухаас салж Чингис хаантай ирж нийлжээ.
XII зууны эцсээр Алтан улсын Вангин Чансан жанжин Татарын Мэгүжин сүүлтийг хөөн Улз гол руу шахаж байх үед урьдын өшөөт Татарыг дарах боломжийг ашиглан Чингис хаан, Тоорил хан нар хүч хавсран байлдаж Улз голын Хусуту шитүэн, Нарату шитүэн гэдэг газар Мэгүжин сүүлтийг дарж устгажээ. Үүний дараа Вангин чансан Тоорил ханд "Ван ", Чингис хаанд "Чаутхури" гэдэг цол олгожээ. Үүнээс хойш Тоорил ханыг Ван хан хэмээх болжээ.
Чингис хааныг Мэгүжин сүүлтийг дайлаар явсан хойгуур Жүрхинүүд ар гэрийг нь тонож дээрэмдсэн тул Хэрлэнгийн Хөдөө арал хавьд Жүрхинийг довтолж Тэлэтү ам хэмээх газар Сача-Бэхи, Тайчу нарыг барьж өмнө Бэлгүтэйн мөрийг цавчсан, Татарын эсрэг хавсран байлдаагүй, ар гэрийг дээрэмдэн тоносон зэрэг шалтгаануудаар цаазалжээ.
1201 онд Хатагин, Салжиуд, Дөрвөн, Татар, Ихирэс, Хонгирад, Горлосууд, Найманы Хурчахус буйруг хан, Мэргид, Ойрад, Тайчууд нар Алхуй булаг гэдэг газар чуулаад Жамухыг хан өргөмжлөхөөр хэлэлцэж андгайлан тангараглаад тэндээс Эргүнэ мөрөн рүү нүүж, Эргүнэд цутгах Хан мөрний шанаагийн Агуу нугад Жамухыг Гүр хан болгож өргөмжилжээ. Улмаар Чингис хаан, Ван хан хоёртой байлдахаар мордъё гэлцсэнийг Чингис хаан олж мэдээд Ван ханд мэдэгдсэнд, Ван хан цэргээ авч хүрч иржээ. Хоёр талын тулалдаан Хүйтэн хэмээх газар болсон ба түүхэнд Хүйтэний тулалдаан гэж нэрлэдэг. Нууц товчоонд өгүүлснээр Буйруг, Хутуга бэхи нар задын арга мэддэгээ хэрэглэсэн нь өөрсөд дээр нь буусанд тэнгэр хилэгнэв гэж айн тархан зугатацгаасан байна. Жамуха Эргүнэ мөрний зүг өөрийн нутаг руу зугтахад Ван хан нэхжээ. Тайчуудын Аучу баатар Ононы зүг зугтахад Чингис хаан араас нь нэхсэн байна. Ононы цаана хүлээж байсан Аучу баатар, Таргудай Хирилтуг нартай тулалдахад Чингис хаан хүзүүн тушаа Тайчуудын Зургаадайд (хожмын алдарт Зэв жанжин, Чингисийн дөрвөн нохойн нэг) харвуулан шархадсан байна. Шөнө нь Тайчууд тархан зугтаснаар уг тулалдаан Тэмүжиний ялалтаар дуусчээ.
Их Монгол Улсыг байгуулсан нь
Нутаг дэвсгэр, цэргийн зохион байгуулалт
Чингис хаан улсаа ерөнхий гурван түмэн буюу хэсэгт хуваагаад, дотор нь бага түмэн болгосон. Бага түмнээ 5 мянгат, мянгатаа зуут, зуутаа аравт болгон хуваажээ. Их цэргийн тоо нь эхлээд 95000 байгаад сүүлдээ "...тэд нь 129,000 хүнтэй байв..." Чингис хаан ийнхүү мянгатын тогтолцоог яаравчлан бүрдүүлсэнээр Их Монгол Улсын өнө удаан тогтнох үндсийг тавьжээ. Эл тогтолцоо нь улс үндсээ батлан хамгаалах аян дайнд мордоход үлэмж хэмжээний цэргийг богино хугацаанд шуурхай зохион байгуулах, ард олноос албан татвар авах зэрэгт нэн тохиромжтой цэрэг, засаг захиргааны нарийн чанд зохион байгуулалт байв. Мянгат нь дотоод, гадаад хэмээн хуваагдах бөгөөд гадаад мянгат нь зэрэг зиндаагаараа дотоод мянгатаас даруй нэг дахин доогуур байжээ.
"…Баруун, зүүн жигүүр ба гол хэсэгт харьяалагдаж байгсад нь түүнээс хойш өв залгамжилсан 4-р хөвүүн Их-ноён хэмээх Тулуй ноёнд харьяалагдах болсон…" бөгөөд тэдгээр нь нийт 101,000 гаруйд хүрч байжээ. Голын их мянган нь Чингис хааны өөрийнх мянган байв. Баруун гарын цэрэг, түүний хошуучлагч нь Боорч ноён, түүний… орлогч нь Борохул ноён байв. Тэр цэрэг нь 38,000 хүнтэй байв. Энэхүү баруун гарын түмэнд дараах мянганы ноёд захирагдаж байжээ.
"…Аралутын Боорчи ноёны мянган
Хушиний Борохул ноёны мянган
Мангудын Жэдай ноёны мянган
Олхонутын Хингиядайгийн мянган
Хонхотаны Тулун чэрбигийн мянган
Хонхотаны Сүйхэтү чэрбигийн мянган
Жалайрын Бала ноёны мянган
Жалайрын Аргай хасарын мянган
Сүлдүсийн Тогорилын мянган
Сүлдүсийн Шидуны мянган
Татарын Шихихутугийн мянган
Дөрвөн аймгийн Дуйсукэ ноёны мянган
Баарины Монгол дарханы мянган
Ойрад аймгийн дөрвөн мянган
Баарины Бааридай ноёны мянган
Баруласын Балуган калжигийн мянган
Олхонудын Тайчу хүргэний мянган
Хиад Нируны Мохоо Хөрөөгийн мянган
Урианхайн Есүн туа тархигийн мянган
Сүнидийн Хадаан хэвтүүлийн мянган
Мэнлиг эцгийн мянган
Онгуд аймгийн дөрвөн мянган
Мэнгэтү хианы хүү Хөхи ноёны мянган…"
Зүүн гарын цэргийг монголоор Жунгар гэдэг. Түүнийг хошуучлагч нь Мухулай ноён, орлогч нь баарины Наяа ноён. Тэр нь 62000 хүнтэй байв. Зүүн гарын түмэнд дараах мянганууд багтаж байжээ.
"...Жалайрын Мухулайн мянган
Урианхайн Зэлмэгийн хүү Есүнбуха тайжийн мянган
Урудын Хөхөтэй, Бүчин нарын мянган
Ихирасын Буту хүргэний мянган
Татарын Их Хутагт(Есүй, Есүгэн нарын ах) ноёны мянган
Хонгирадын таван мянган
Мангудын Хуйлдар сэцэний мянган
Баарины Наяа ноёны мянган: Бүгп 3000 хүнтэй.
Хонхтаны Суту ноёны мянган
Жалайртай Есурын мянган
Баяутын Үнгүр буурчийн мянган
Жалайрын Укай, Барчугийн мянган
Урианхайн Сүбэдэй баатрын мянган
Арулатын Доголху чэрбигийн мянган
Урианхайн Удачигийн мянган
Бөх Бэлгүтэйн мянган
Хонгирадын Шику хүргэний дөрвөн мянган
Баарины Укар халжа, Кудус халжагийн мянган
Сүнидийн Өкэлэ чэрбигийн мянган
Сүнитийн Тэмүдэрийн мянган
Жалайрын Дайсуны мянган
Жажиратын Кошакул ба Жусукын мянган
Мангудын Хуйлдарын хүү Мөнх халжагийн мянган
Хархиданы Уяр ваншайн мянган: нийт 10,000 цэргийг захирдаг
Зөрчидийн Туган ваншайн мянган: нийт 10000 цэргийг захирдаг..."
Бусад цэргийг Чингисийн эх, хөвгүүд, дүү нар болон авга Отчигин ноён нар өөр өөрийн тусгай мянгаттай байв. Монголын нууц товчоонд дурдсанаар Чингис хаан Тэмүгэ отчигин, Өэлүн эх хоёрт түмэн өрх, хоёрдугаар хүү Цагадайд 8000 өрх, гуравдугаар хүү Өгэдэйд 5000 өрх, отгон хүү Тулуйд 5000 өрх, дүү Хасарт 4000, ач дүү Алчидайд 2000, дүү Бэлгүдэйд 1500 өрх тус тус «хувь» болгон өгчээ.
Монголын эртний нүүдлийн нийгмийн улс төрийн эохион байгуулалтын эртний өвөрмөц нэгэн хэлбэр нь “Хишигтэн” байв. Хишигтнийг эхлээд овог, аймгийн тэргүүлэгч нар биеэ болон орд өргөөгөө хамгаалах зорилгоор бий болгожээ. Тэмүжин ч Хамаг Монголын хаан болоод бие, орд өргөөгөө сахин хамгаалах өдрийн манааны 70 торгууд, шөнийн харуулын 60 хэвтүүлээс бурдсэн 150 хүн бүхий хишигтэнтэй болжээ.
Их Монгол Улс байгуулагдсанаас хойш хишигтний үүрэг өсч, зохион байгуулапт дэг журам нь нарийсчээ. Чингис хаан хишигтний тоог нэгэн түмд хүргэж, түүний эгнээг түмт, мянгат, эуутын ноёдын хүүхдээс бүрдүүлж, бас сул чөлөөтэй хүмүүсийн хүүхдээс ухаан, чадлаараа шалгарсныг нь сонгон оруулж байв.
Удалгүй хишигтэн нь хааны бие, орд өргөөний аюулгүй байдлыг сахин хамгаалах төдийгүй, улс орны дотоод дэг журам сахиулах, үймээн, самуунаас сэргийлэх онцгой үүрэг хүлээх болов. Цаашид Хишигтэн бүтэц, үүрэг зохион байгуулалтын хувьд улам өргөжиж, улс орны цэрэг захиргааны нэгдмэл төв байгууллага болон хувирчээ. Өөрөөр хэлбэл, нэг ёсны засгийн газрын үүрэг гүйцэтгэх болсон. Дээд зиндааны албан тушаалтныг зөвхөн хишигтнээс томилно. Хишигтэнд чанд сахилга, хариуцлага хүлээлгэхийн хамт онцгой эрх ямба эдлүүлж байв. Ийнхүү хишигтэн бол Их Монгол Улсын төрийн гол тулгуур болж байлаа.
Төрийн байгуулалт
Өмнөх үеийн төр ёсны уламжлалд тулгуурлан шинэ тутам байгуулагдсан Монголын төр нь хэлбэрийн хувьд хэмжээгүй эрхт хаант засгийн төрхтэй боловч мөн чанараараа ардчиллын олон бүрдлийг өөртөө агуулсан, тун өвөрмөц шинж бүхий төр байв. Төрийн дээд эрхийг баригч нь их хаан байв. Их хаан бол тэнгэрээс заяат хэмээн өргөмжлөгдсөн, Монгол улсын хэмжээгүй эрхт эзэн, төрийн тэргүүн байсан ажгуу. Их хааны гарт төрийн дээд эрх мэдэл, үлэмж засаглал төвлөрч, тэрбээр Монголын газар нутгийн дээд өмчлөгч болж байлаа. Хаан амьд сэрүүн байхдаа өөрийнхөө залгамжлагчийг гэрээслэнэ. Энэ нь хаан өөрөөсөө хойш элдэв хямрал тэмцэл гарч, төр хямрахаас болгоомжилсон ухаалаг бодлого байв.
Хааныг сонгон өргөмжилж, төр улсын тулгамдсан асуудалд ончтой хариу эрэлхийлж, нягтлан магадласаны үндсэн дээр их хаанд зөвлөх эрх бүхий байгууллага бол Их Хуралдай байжээ. Их Хуралдай нь өмнөх үеийнхээс зохион байгуулалтын хэлбэрийн хувьд боловсронгуй болж, төрийн дээд байгууллагын шинжийг агуулж байсан. Хамгийн гол нь хэн бугай ч Их Хуралдайг алгасан хааны титэм хүртэх эрхгүй байсан явдал юм. Чухам үүгээр Их Хуралдайн эрх, сүр хүч илэрхийлэгдэж байв. Их Хуралдайд Чингис хааны ах дүү, үр хүүхэд, эх ба хатад, цэргийн жанжин, итгэлт нөхөд оролцоно. Зарим судлаач эл байгууллыг парламентат ёсны дээд өвөг хэмээн үздэг.
Их хаанд хэдийгээр хэмжээгүй эрх мэдэл төвлөрч байсан боловч эрдэм ухааныг дээдлэн биширч, мэргэдийн зөвлөлөөг сонсон, болгоон соёрхдог байжээ. Тиймээс ч Чингис хаан дэргэдээ Сэцдийн зөвлөл байгуулж, улс төрийн шаггүй бодлоготон, эрдэмтэн мэргэдийг оруулж, тэдний санал бодлыг анхааралтай сонсдог байв. Зарим эрдэмтэд Сэцдийн зөвлөлийг төрийн институт болж чадаагүй гэж үэдэг. Их хаан гүйцэтгэх эрх мэдлээ хэрэгжүүлэх зорилгоор улс орны амьдралын хүрээ, салбарыг хариуцсан төрийн сайд нарыг томилж байжээ. Энэ ёсоор Мухулайг Го ван буюу улсын ван болгожээ, Энэ нь хааны тэргүүн шадар сайд байв. Түүнтэй эн зэрэгцэхүйц эрхтэй албан тушаалтан бол улсын заргач байв. Энэ тушаалд Чингис хаан өөрийн өргөж авсан дүү Шихихутугийг томилжээ. Их хаан түүнд гэж тушаасан байна.
Чингис хааны хууль зарлигийн биеллийг хянах тусгай албан тушаалтан буй бопгожээ. Маркизийн Их Засаг хуулиас түүвэрлэж авсан гэсэн тэмдэглэлд засаг хэрэгжүүлэхийг хянагч тушаалд хүү Цагадайгаа томилсон гэж бичсэн байна. Ийнхүү төрийн хяналтыг буй болгожээ. Чингис хаан төрийн бусад сайд нарыг дэс дараалан томилсон байна. Тухайлбал.Боорчи, Зэлмэ, Наяа нарыг өөрийнхөө удирдлагад их төлөв цэргийн хэргийг эрхлэх төрийн сайдын тушаалд тохоон талбижээ. Мөн тийм зиндааны албан тушаалтан бол төрийн бэхи (шинжээч) Үсүн Өвгөн юм. Тэрбээр тэнгэр огторгуйг шинжиж, он жил, сар өдрийг заасан хуанли зохиож, наран, саран хиртэхийг эртнээс мэдэж хаан эзэндээ айлтгах, дайлаар мордох, Их Хуралдай чуулах сайн өдрийг тогтоох зэрэг үүрэг гүйцэтгэнэ. Төрийн бэхи цагаан хувцас өмсч, цагаан морь унаж явдаг заншилтай. Түүнээс дутахааргүй эрх мэдэлтэй байсан хүн бол Хөхчү бөө байв. Гэвч тэрбээр их эзнийхээ итгэлийг даалгүй, хаан төрд тэрсэлж, цаазын тавцанд очсон түүхтэй.
Гүйцэтгэж байсан үүргээс нь хөөн үзэхэд Тодой чэрби мал аж ахуйн сайд, Тататунга захиргаа, боловсролын сайдын зиндаанд ажиллаж байсан байна. Зарим хүмүүс төр, түмний өмнө байгуулсан баатарлаг гавьяа, цэргийн удирдакх ур чадвараараа тодорч албан тушаалд томилогдож байв. Тухайлбал, Мухулай, Боорчи, Зэлмэ, Шихихутуг, Сорхон-шира,Сүбээдэй, Зэв, Борохул (удалгүй нас барсан) Хэра-Унругэ, хожим Цуу мэргэн (Елюй Чуцай) нарыг есөн өрлөг хэмээн цэргийн жанжнаар томилсон байна. Зарим судлаачид тэднийг орчин цагийн цэргийн маршалуудтай дүйцүүлэн бичдэг.
Чингис хааны хийсэн аян дайнууд
Гол сэдэв: Монголчууд Алтан улсыг дайлсан нь
Гол сэдэв: Монголчууд Тангудыг дайлсан нь
Гол сэдэв: Монголчуудын Хорезм рүү хийсэн дайралт
Гол сэдэв: Монголчууд Хар Хидан улсыг байлдан дагуулсан нь
Нас нөгцсөн нь
1227 онд Тангуудыг ялсны дараа Чингис хаан нас барсан (Монголын нууц товчоонд тэмдэглэснээр), Түүний үхлийн шалтгаан нь эргэлзээ ихтэй тодорхой бус олон таамаглалууд байдаг, Зарим түүхч түүнийг биеийн ядаргаа, дайнаас авсан шарх гэмтлийн улмаас өнгөрсөн гэдэг байхад, хулан авлаж байхдаа мориноос унаснаас өвчин үгдрэхэд нөлөөлж, өнгөрсөн гэж үздэг харин үлдсэн хэсэг нь түүнийг уушгиний үрэвсэл гэх мэтийн өвчин тусаж тэр нь хүндэрч сэдэрснээр өнгөрсөн гэдэг байна, Galician-Volhynian Chronicle одоогийн Украин сударт бичсэнээр түүнийг Тангуудтай дайтаж байхдаа алагдсан гэж тэмдэглэсэн байдаг. Мөн Гүрбэлжингоо хатантай дэр нэгтгээд таалал төгссөн гэж бас домоглодог.
Чингис хаан өнгөрөхдөө өөрийн омгийн заншлаар тэмдэггүй газар оршуулаарай гэж захисан. Түүнийг нас барсны дараа түүний биеийг нь одоогийн Хэнтий аймгийн Онон голын сав газар дахь Бурхан Халдун ууланд оршуулсан гэсэн таамаглал байдаг байна. Домогт үзсэнээр оршуулгын хамгаалагч ямар нэг хүнийг алсан ба (хааныг нас барсан гэж мэдэгдүүлэхгүйн тулд) замдаа нуухын тулд эцэст нь булшилсан гэж үздэг, Чингис хааны бунханыг түүний үхлээс олон жилийн дараа барисан боловч тэр нь түүнийг оршуулсан газар биш юм,
Чингис хааны булшны нууц
Дэлхийн талыг байлдан дагуулсан их хааны булшийг өнөө хүртэл эрсээр байна. Марко Поло "Чингис хааны үр удмын их хаадыг бүгдийг нь Алтай хэмээх том ууланд нутаглуулдаг байсан. Хаан хаана ч нас барсан байсан хамаагүй дөч хоногийн дотор энэ ууланд авчирч харин шарилыг авч ирэхэд дагалдан ирсэн бүгдийн амийг сэлмээр цавчин хороож, их хааныг нөгөө ертөнцөд нь дагалдуулдаг байсан" гэж бичиж үлдээжээ. Чингис хааны тэнгэрт одсон он буюу 1227 оны үйл явдлыг энд тэндхийн эх сурвалжуудаас цуглуулбал нэлээн дэлгэрэнгүй дүр зураг харагдах юм. Их хааны шарилыг ачсан гашуудлын цуваа Шар мөрний (одоогийн Хятадын нутаг дээрх Хуанхэ мөрөн) хөндийгөөс хөдөлж Говийг гатлан Хархорин хот руу чиглэжээ. Харин замдаа их хааны үхлийн тухай цагаас нь өмнө мэдэх вий хэмээн сэрэмжилж тааралдсан бүхнийг хүйс тэмтэрч байсан гэнэ. Товлосон өдөр бөө нар цогцсыг авсанд хийжээ. Дараа нь энэ авсаа дахин дөрвөн давхар авсанд хийж улмаар Бурхан Халдун уул руу авч одсон гэнэ. Энд хааныг нутаглуулсан бөгөөд хожим хойно хэн ч түүний амар амгаланг бүү алдуулаасай гэсэндээ нутаглуулах ажилд оролцсон бүх зарц боолыг хүйс тэмтэрчээ.
Он жилийн уртад Хэнтийн нурууг өвс ургамал мод бут бүрхэж яг аль уулыг Бурхан-Халдун гэж нэрлэдэг байсныг ч хэлэхэд бэрх болсон юм. Хэнтийн нурууны нэг уулыг ариун газар хэмээн нэрлэж ийшээ ойртсон хүнийг цаазаар авдаг байсан тухай эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг.
1990-ээд оноос хойш Монголын нийгэмд өөрчлөлт орж Чингис хааны шарилыг эрэх эрэл эхэлсэн байна. 1990-ээд оноос хойш япон, америкчууд монголчуудтай хамтран эрсэн боловч ямар ч үр дүнд хүрээгүй хэвээр. Гэвч эрэл хайгуул хийгчид бууж өгсөнгүй. Их хааны төрсөн нутаг болох Онон мөрний сав газарт түүний хөдөөлүүлсэн гэсэн шинэ хувилбар гарч ирэв.
Домог ёсоор Чингис хааны цэргийн жанжинууд нь түүний шарилыг Дэлүүн-Болдог уулын ойр авчирж улмаар голын урсгалын гольдролыг өөрчилсөн гэнэ. Уулын болроор авс хийн их хааны цогцсыг дотор нь хийж голын ёроолд байрлуулаад дахин голын урсгалыг гольдрилд нь оруулсан аж. Мөн Оросын нэртэй аялагч Г. Н. Потанин Ордос дахь Их ээжийн хороо хэмээх газарт Чингис хааны шарилыг агуулсан гэр байсан гэсэн тэмдэглэл ч байна.
Энэ газарт лам нар жил бүр Чингис хааны гэрийн гадна хүндэтгэл үзүүлж баяр хийдэг гэнэ. Харин шарил байгаа гэх гэр дотор мөнгөн завьяанд их хааны үлдэгдэл ясыг хадгалдаг аж. 1998 онд Ч.Голбоиноор ахлуулсан хэсэг буриадууд Их Монгол Улсыг үндэслэгч Чингис хааны шарилын эрэлд гарсан юм. Тэд эрлийнхээ өмнө Сэлэнгэ мөрний зүүн эргээр дамжин Чингис хаан төрсөн нутаг руугаа явж байсан гэдгийг тогтоожээ. Буриадуудын баг Хамар давааны нуруунд хүрч өндөрлөгүүдийн нэгний орой дээр овоо босгон түүнийгээ "Бурхан гал уул" гэж нэрлэсэн байна. Ойр тойрны бусад оргилуудад ч тэд нэр өгсөн байна. Өмнө нь “Бага алтан” гэдэг байсан оргилыг Хатан уул түүнээс хойд зүгт байгааг нь Хаан уул гэж нэрлэжээ. Ч.Голбоины багт аз таарсан гэж болно. Хамар давааны баруун хойд хэсэгт тэд Чингис хааны бөө нар ёслол үйлдэж их хааны сүнсэнд залбирдаг байсан овоо-газрыг олсон юм. Энэхүү овоо нь янз бүрийн чулуунаас бүтсэн дээшээгээ 15 метр, голч нь 50 метрийн хэмжээтэй пирамид хэлбэртэй байжээ. Урьд нь энэ газрыг битүү ой бүрхдэг байсан ч хэд хэдэн удаа хүчтэй түймэрт өртөн хоосорсон юм байна. Найман зууны турш монголчууд энэ газрыг Их хориг хэмээн нэрлэж энэ хэсэг газарт ан хийх газар хагалахыг хориглодог байсан юм. Эндээс Саяны нуруу алган дээр тавьсан мэт харагддаг ажээ. Дэлхийг байлдан дагуулагчийг нутаглуулахад маш тохиромжтой газар. Гэхдээ л Чингис хааны шарил хаана байгааг олсон хүн алга хэвээр байна. Ер нь Монголын ихэнх хаадын булш олдоогүй хэвээр байна.
Гэр бүл
Өвөг дээдэс
Элэнц өвөг: Хабул хан
Өвөг эцэг: Бартан баатар
Эцэг: Есүхэй
Эх: Өэлүн үжин
Ах дүүс
Бэгтэр (төрсөн он 1163) /эх өөртэй/
Жочи Хасар (төрсөн он 1164)
Бэлгүтэй (төрсөн он 1164) /эх өөртэй/
Хачиун алчи (төрсөн он 1166)
Тэмүгэ отчигин (төрсөн он 1168)
Тэмүлэн (төрсөн он 1171)
Хатад, татвар
Юань улсын сударт бичигдснээр Чингис хааны дөрвөн их ордонд нийт 40 гаруй хатан, татвар амьдарч байжээ.
Нэгдүгээр орд буюу Хэрлэний хөдөө арал дахь орд
Хонгирадын Дай сэцэний охин Бөртэ үжин
Хулухун хатан (忽魯渾皇后)
Хөлигэ хатан (闊里桀皇后)
Төгс хатан (脫忽思皇后)
Тэмүлүн хатан (帖木倫皇后)
Ринчинбал хатан (亦憐真八剌皇后)
Буян хутуг (不顏渾禿皇后)
Хушэнхай татвар (忽勝海妃子)
Хоёрдугаар орд буюу Саарь хээрийн харилт дахь орд
Увас мэргидийн Дайр Усуны охин Хулан хатан
Найманы Таян ханы хойд эх Гүрбэсү (Харбажин|哈兒八真皇后)
Ихиржин хатан (亦乞剌真皇后)
Төгс хатан (脫忽茶兒皇后)
Ижин татвар эм (也真妃子)
Илихутуг татвар эм (也里忽禿妃子)
Чажин татвар эм (察真妃子)
Харжин татвар эм (哈剌真妃子)
Гуравдугаар орд буюу Туулийн хар түнийн орд
Татарын Их Чэрэний охин Есүй хатан
Татарын Их Чэрэний охин Есүгэн хатан
Хурхар хатан (忽魯哈剌皇后)
Ашилун хатан (阿失倫皇后)
Турхал хатан (禿兒哈剌皇后)
Чар хатан (察兒皇后)
Ашимиши хатан (阿昔迷失皇后)
Өлзийхуту хатан (完者忽都皇后)
Лавай татвар эм (剌伯妃子)
Хурхудай татвар эм (Hún lǔ hū dǎi fēizi)
Хулуху татвар эм (忽魯灰妃子)
Дөрөвдүгээр орд
Алтан улсын Гүнж хатан
Сүлдүсний Сорхан шарын охин Хадаан
Үзэхүс хатан (斡者忽思皇后)
Яньли хатан (燕里皇后)
Туган татвар (禿干妃子)
Өлзий татвар (完者妃子)
Жинлян татвар (金蓮妃子)
Өлзийтэй татвар (完者台妃子)
Нурун татвар (奴倫妃子)
Мажин татвар (卯真妃子)
Суранхай татвар эм (鎖郎哈妃子)
Бусад хатад
Бэхирэн овгийн Мөгэ хатан (Сүүлд Өгэдэй хааны хатан болсон)
Хэрээдийн Жаха Хамбу ноёны охин Ибага бэхи, 1206 онд Уруд овгийн Жүрчидэй баатарт өгсөн.
Үр хүүхэд
Хөвгүүд
Зүчи хан
Цагадай хан
Өгэдэй хаан
Тулуй ноён
Хүлгэн ноён, Хулан хатнаас төрсөн
Үрүчи, овог тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн
Журчидай, Найман аймгийн татвар эмээс төрсөн
Харачар, Есүгэн хатнаас төрсөн
Хархада, Есүгэн хатнаас төрсөн
Чахур, Есүгэн хатнаас төрсөн. Харин Судрын чуулганд түүний нэрийг Жаур хэмээн бичихдээ Есүй хатны хүү гэжээ. Багадаа эндсэн.
Уржахан, Татар аймгаас гаралтай татвар эмээс төрсөн.
Охид
Хожин бэхи
Сэцэйхэн бэхи
Алага Бэхи
Түмэлүн бэхи
Алталун, Бөртэ үжингээс төрсөн. Олхонудын Тачу хүргэнд өгсөн.
Алалтун бэхи, нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн.
Толай
Ючибай гүнж, Лу.Алтан товчид Есүй хатнаас төрсөн гэжээ.
Урлагийн бүтээлд
Баримтат кино
Уран сайхны кино
Монголын түүхийн талаар хийгдсэн бүх гадаад кино монголын түүхийг үнэн бодитойгоор дүрслэлгүйгээр маш их гуйвуулж хийгдсэн байдаг. Жишээ нь монголчуудын өмсгөл зүүсгэл, хувцас, үс засалтыг буруу хийх, тухайн үеийн монгол соёл, зан заншилд байгаагүй зүйлийг дүрслэх г. м.
Genghis Khan, 1950 онд Филлипин улсад хийгдсэн. Кино найруулагч Мануель Конде.
Changez Khan, 1957 онд Энэтхэг улсад бүтээсэн. Гол дүрд Кедар Капуур
Changez Khan, 1958 онд Пакистан услад хийсэн.
The Conqueror, 1956 онд бүтээсэн. Тэмүүжингийн дүрд Жон Уайнэ, Бөртэ хатны дүрд Сюзань Хэйвард тоглосон.
Genghis Khan (1965 film) гол дүрд Омар Шариф.
Мөнх тэнгэрийн хүчин дор 4 ангит киног Балжинням гуай найруулсан. 1990 онд хийгдсэн. Гол дүрд Агваанцэрэнгийн Энхтайван.
Genghis Khan (1992 film) дүрүүдэд Ричард Тайсон, Чарлтон Хэстон, Пат Морита нар тоглосон.
Genghis Khan - A Proud Son Of Heaven (1998 film), Монгол хэлээр хийгдсэн. Англи хадмалтай гарч байсан.
Их төрийн голомт, 2006 оны монгол кино
Тэнгэрийн андгай, Монголын кино
Genghis Khan: To the Ends of the Earth and Sea, Монгол-Японы хамтарсан "Хөх чонийн үр сад" төслийн дагуу 2007 онд хийгдсэн.
Монгол, найруулагч Сергей Бодровын 2007 онд хийсэн уг кино нь Академи Авардсын Шилдэг гадаад хэл дээрх кино шагналд өрсөлдөж байсан.
Үхэж үл болно – Чингис хаан, Найруулагч Эрдэнэбулган, гол дүрд Цэгмидийн Төмөрбаатар тоглосон.
By the Will of Genghis Khan, 2009 онд Орос улсад хийгдсэн.
Телевизийн олон ангит кинонууд
Genghis Khan, 1987 онд Хонконгийн TVB сувгаас хийсэн цуврал. Гол дүрд Алекс Ман тоглосон.
Genghis Khan, 1987 онд Хонконгийн ATV сувгийн цуврал. Уг киноны гол дүрд Тони Лю.
Genghis Khan, 2004 оны Өвөр Монгол, Хятадын кино.
Уг кино хятад төвийн үзлээр хийгдсэн байна. Монголчуудын өмсгөл зүүсгэл, хувцас, үс засалтыг алдаатай дүрсэлжээ. Гол дүрд Батдоржийн Баасан тоглосон.
Мөн үзэх
Монголын түүх
Ном зүй
Dominique Farale: De Gengis Khan à Qoubilaï Khan. Economica, Paris 2003, ISBN 2-7178-4537-2.
Louis Hambis: Gengis Khan (= Que sais-je ? Band 1524). Presses universitaires de France, Paris 1973.
Christian Koller: Ein Feldherr als Identitätsstifter? Zum Vergangenheitskult in der postkommunistischen Mongolei. In: Arbeitskreis Militärgeschichte. Newsletter. Jahrgang 31, Nr. 2, Arbeitskreis Militärgeschichte e. V. 2008, S. 8–10 (Volltext als PDF).
Hans Leicht: Dschingis Khan. Sonderausgabe.: Eroberer. Stammesfürst. Vordenker. Patmos, Düsseldorf 2002, ISBN 3-491-96050-9.
Franklin Mackenzie: Dschingis Khan. Scherz, Bern/ München 1977; Habel, Darmstadt 1993, ISBN 3-502-16441-X, ISBN 3-87179-179-2.
Reinhold Neumann-Hoditz: Dschingis Khan. Rowohlt, Reinbek 1985, ISBN 3-499-50345-X.
Paul Ratchnevsky: Genghis Khan – His Life and Legacy. Blackwell Publishers, Oxford 1993, ISBN 0-631-18949-1.
Jean-Paul Roux: Gengis Khan et l’Empire Mongol (= Découvertes Gallimard. Bd. 422). Gallimard, Paris 2002, ISBN 2-07-076556-3.
Jean-Paul Roux: Histoire de l’Empire Mongol. Fayard, Paris 1993, ISBN 978-2-213-03164-4.
Boris Yakovlevich Vladimirtsov: The life of Chingis-Khan. Reissued 1930, Blom, New York 1969.
Jack Weatherford: Genghis Khan and the Making of the Modern World. Three Rivers Press, New York 2004, ISBN 0-609-80964-4.
Gudrun Ziegler, Alexander Hogh: Die Mongolen, im Reich des Dschingis Khan. Theiss, Stuttgart 2005, ISBN 3-8062-1940-0.
Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны хэлбэрсудлал", хуудас 3.144, 1997
Б. Сумъяабаатар, "Чингисийн алтан ургийн угийн бичиг ба гэрийн уеийн бичмэл", хуудас 720, 2002, ISBN 99929-5-552-X
"HISTORIA MONGALORUM" Fra Giovanni da Pian del Carpini, 1245-1247, "Монголчуудын түүх" Плано Карпини, итали хэлнээс орчуулсан Л.Нямаа, 2006, ISBN 99929-2-214-1
Цахим холбоос
mongolian-art.de: Монголын нууц товчоо, хандсан 2016-10-18
mongol.undesten.mn: Монгол үндэстний цахим нэвтэрхий толь: Чингис хаан, хандсан 2016-10-18
layline.de: Монголын нууц товчоо (герман хэл дээр бүрэн эхээрээ), хандсан 2016-10-18
„Les conquêtes génétiques de Genghis Khan“ (франц хэлээр)
Чингисхан - покоритель Вселенной
Чингисхан - покоритель Вселенной
Эшлэл
Википедиа:Онцлох өгүүлэл
13-р зууны ноёрхогч
Монголын их хаан
Монголын хаан
Иx Монгол Улсын зэвсэгт хүчний хүн
Төв Азийн түүх
Монголын түүхэн хүн
Боржигин
Хиад боржигин
Монголчууд
1162 онд төрсөн
1227 онд өнгөрсөн |
1267 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%83%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D0%B9%20%D1%85%D0%B0%D0%B0%D0%BD | Хубилай хаан | Хубилай Сэцэн хаан (, * 1215 оны 9-р сарын 23; † 1294 оны 2-р сарын 18-нд Ханбалигт) нь 1260-1294 онд Монголын Эзэнт Гүрний 6 дахь хаан байсан бөгөөд дорнод Ази дахь Юань гүрнийг үндэслэгч юм. Хубилай хаан нь Чингис хааны отгон хүү Тулуй, Хэрэйдийн Сорхагтани Бэхи нарын хүү байжээ. Хамгийн том ах Мөнх хааныг нас барсны дараа 1260 онд Их Монгол Улсын хаан ширээг эзлэхийн төлөө өөрийн дүү Аригбөхтэй тэмцэлдсэн. 1264 онд Аригбөхийг ялсан бөгөөд түүний энэхүү ялалт нь эзэнт гүрний нэгдлийг үгүй болгосон гэж болно. Гэсэн хэдий ч Хубилай хаан Юань улсыг бий болгож, Алтан ордны улс, Ил Хаант Улс, Цагадайн улсыг захиргаандаа оруулсан юм. Түүний энэ ноёрхолд Номхон далайгаас Дунай мөрөн хүртэл, Хойд мөсөн далайгаас Энэтхэгийн далай хүртэлх дэлхийн хуурай газрын тавны нэг хувь багтаж байв. 1271 онд Хубилай хаан Юань улсыг байгуулсан бөгөөд тухайн үед түүний захиргаанд Монгол, Төвөд, Шинжаан, Юньнань, умард Хятадын ихэнх хэсэг болон зарим нэгэн эзлэгдсэн газар нутаг оршиж байв. 1279 онд өмнөд Сүн улсыг амжилттай устгасанаар Хубилай бүх Хятад хүмүүсыг эзлэн суусан анхны Хятад биш угсааны хаан болов. Тэрээр 1260 оноос хойш шинэ байлдан дагууллыг бий болгосон Монгол хаан байлаа. Монголын эзэнт гүрнээр аялсан Марко Поло Хятадад зочилсон бөгөөд түүний аяллын улмаас Хубилай хаан Европт домог болсон юм.
Залуу нас
Хубилай (1215 оны 9 сарын 23 төрсөн) Тулуй ба Сорхагтани Бэхи нарын 2-р хүү юм. Өвөг эцэг Чингис хааны зөвлөснөөр Сорхагтани нь Буддын шашинтай Тангуд улсын, хүүгийн сувилагчаар сонгогдож хамгаалах болсон. Чингис хаан Хорезм улсыг байлдан дагуулсныхаа дараа Или голын ойролцоо том ав хомрого зохион байгуулсан бөгөөд Хубилай, Хүлэгү нар энэ ав хомрогонд оролцжээ. Тэр үед Хубилай 9 настай байсан бөгөөд Хубилай гөрөөс, Хүлэгү туулай агнасан байна. Чингис хаан Монголын уламжлалт ёсыг даган анхны анг нь мялааж, Хубилайн дунд хуруунд агнасан амьтных нь цусыг түрхсэн. 1232 онд Тулуй нас барсан тул 1236 онд Монгол, Алтан улсын дайны дараа Өгэдэй хаан Хэбэй мужийг Тулуйн гэр бүлд өгсөн байна. Энэ муж 80000 өрх гэртэй байжээ. Хубилай өөрийн байр сууриндаа эргэн ирсэн бөгөөд тэнд 1000 айл өрхтэй байв. Тэр туршлагагүй байсан учраас Хубилай тухайн газрыг өөрийн дураараа чөлөөтэй захирах болсон. Татвар, татаасын үйл ажиллагаа нь ялзралд орсны улмаас хятадын цагаачдын тоо өөрчлөгдөж татварын орлого буурч эхэлсэн. Хубилай Хэбэйд үүний улмаас маш хурдан ирж эмхлэн цэгцлэн, шинэчлэх ажилдаа орсон. Сорхогтани шинэ албат, түшмэдүүдийг түүнд туслуулахаар явуулж татварын хуулиудыг нь засаж залруулж өгсөн. Үүнд талархсанаа илэрхийлээд хүмүүсийг нь буцаан явуулжээ. Хубилай хааны залуу насны хамгийн сонирхолтой нэг зүйл нь тухайн үеийн хятадын соёлын судалгаа байсан юм. Хубилай Хайюуныг урьж, Монгол дахь ордондоо авчирсан бөгөөд тэр хүн нь хойд хятад дахь Буддын шашны лам байв. 1242 онд Хархорумд Хайюунтай уулзах үед Хубилай түүнд Буддын шашны филисофийн тухай асууж мэджээ. Хайюун нь 1243 онд төрсөн Хубилайн хүүд Жэнжин гэсэн (Хятад хэлэн дэх жинхэнэ алт гэсэн утгатай үг) нэр өгчээ. Хайюун нь Хубилай Таойстын үндэслэгч болон Лиу бингзонг хэмээх буддын ламыг танилцуулжээ. Лиу нь зураач, бичээч, зохиолч, математикч хүн байсан бөгөөд Хайюуныг орчин үеийн Бээжин дэх Сүмдээ эргэж ирэх үед нь Хубилайн зөвлөхөөр үлдэж ажилласан. Хубилай удалгүй Жао би хэмээх эрдэмтэнтэй танилцсан, Хубилай албандаа Монгол, Турк болон бусад улс үндэстэний хүмүүсыг сонирхлын журмаар ажиллуулж байжээ.
Хойд Хятадын эзэн болсон нь
1251 онд Монголын эзэнт гүрний хаан суудалд түүний том ах Мөнх суусан бөгөөд Хорезмын Махмуд Ялавач болон Хубилай нарыг Хятад руу илгээжээ. Хубилай хойд Хятадын эрх мэдэлтэй түшмэлээр томилогдож ирсэн бөгөөд Монголоос ордонгоо нүүлгэн аваачсан байна. Хубилай захирч байсан нутагаа сайн удирдаж, Хэнаний газар тариалангийн бүрэлдэхүүнийг зохицуулан, Сяныг эргэж ирсний дараагаас нийгмийн тусламж дэмжлэгийг сайжруулсан байна. Үүгээрээ Хятадын удирдагчдын итгэлийг хүлээсэн нь хожим Юань гүрнийг байгуулахад нь чухал хувь нэмэр оруулжээ. 1252 онд Хубилай Махмуд ялавагийн ажилд шүүмжлэлтэй хандсан бөгөөд тэрээр Хятадын холбоонд тийм ч чухал үүрэг гүйцэтгэдэггүй байсан бөгөөд морин цэргийг удирдаж байсан ба Жао би нь Хаан ширээний төлөө тэмцэх болсон Хятадын Конфуцийн сургуулийн ажилтнуудын эсэргүүцлээр Мөнх хаан, Махмуд Ялавагийг ажлаас нь чөлөөлсөн. 1253 онд Хубилай Юаннан руу дайрч эрхэндээ оруулсан бөгөөд Далигийн хаант улсыг бууж өгөхийг шаардсан. Гао үүнийг эсэргүүцэж монголын элчийг хөнөөсөн. Монголчууд хүчээ 3 хуваан дайрсан. Нэг жигүүр нь Сичуаны сав газрын зүүн талруу чиглэсэн, 2 дахь хэсэг нь Сүбэдэйн хүү Урианхайндайн удирдлаган доор Сичуаны баруун өмнөд талын уул нуруудруу хэцүү замаар явахаар болов. Хубилай 1 хэсэгтээ урд урдаасаа тааралдаж уулзахаар чиглэлд явав. Урианхайдайг хойд талаар нуурын хажуугаар өнгөрч байхад Хубилай Далигийн нийслэлийг эзлэн авч тэндээ элч үлдээв. Монголчууд Дуан Син Чжиг захирагчаар томилон, зарим нэг дагалдагчдийг үлдээв. Үүний дараа Хубилай Хар Тан руу явав. 1256 онд Урианхайдай Юннанийг бүрэн эзэлсэн. Хубилай Төвдийн лам нарыг анагаах чадалтай хэмээн татагддаг байв. 1253 онд Сакяагийн Пагва ламыг өөрийн ордондоо чухал хүн хэмээн хүлээн авсан. Хубилай, Лянь Шишианийг (1231-1280) 1254 онд Номхон далайн хороог удирдуулахаар Уйгарт удирдагчаар томилсон. Зарим ноёд Хубилайн амжилтанд атаархаж байсан төдийгүй Мөнх хааны суудлыг эзлэхийг санаархаж байв. 1257 онд Хубилайн ажилд туслуулахаар их хаан Мөнх, Аламдар ба Люй Тайпин хэмээх 2 татварын зөвлөхийг явуулжээ. Тэд нийт 142 алдаа бүхий хууль дүрмийг жагсаан шүүж, Хятадын түшмэдүүдыг буруутган, Хубилайн шинэ хороог буулгасан. Хубилай 2 элчийг тэнд суулгахаар явуулсан. Хубилай 1258 оны эхээр Буддизм болон Бумөыын шашны төлөөлөгчдийг хуралд дуудсан. Хубилай 237 Сүм хийдийг Буддын сүм болгон өөрчилсөн байдаг. 1258 онд Мөнх хаан Хубилайд зүүн гарын цэргийг өгч Сычуань мужийг бүхлээр нь захируулав. Хубилай тэндээ үлдэхээр болж Мөнх хаанаас холдсон. Хубилай 1259 онд эргэн ирэхийн өмнө Мөнх хаан нас барсан байна. Хубилай үүнийг нууц хэвээр нь хадгалан үлдэхийг хүссэн бөгөөд Вухан ба ойролцоох Янгце руу дайралтаа үргэлжлүүлж Сүбэдэйн хүү Урианхайтай хамтран Вуханыг эзэлсэн.
Хаан ширээнд суусан нь ба иргэний дайн
Сангийн сайд Жиа Сидао Хубилайн хэлсэн үгий нь нууц хэвээр нь хадгалж, хилийн албан татвар болох 200000 мөнгөн гулдмай, 200000 боодол торыг Монголд төлсөн. Хубилай анх татгалзсан боловч Жиа Сидао тай багахан санал нийлж ,тохиролцоонд хүрсэн бөгөөд түүний эхнэрээс Аригбөх цэргийн хүчээ өсөн нэмэгдүүлж байна гэсэн мэдээ авчээ. Ийнхүү Монголдоо буцаж ирсэн. Тэрээр удалгүй дүү ариг бөхөөсөө Хархорумд хуралдай хийе гэсэн мэдээг хүлээн авсан бөгөөд Мөнхийн хуучин албатуудаас хаанаа болгоё гэж илэрхийлсэн байсан. Чингис хааны үр удам гэдгээрээ Аригбөх нь хаан болж болох боловч, түүний 2 ах Хубилай Хүлэгү эсрэг байр суурьтай байв. Хубилайн хятад дахь албатууд түүнийг хаан ширээнд суухыг нь дэмжиж, хятадын хойд талынхан болон манж нар нэр дэвшүүлсэн. Хубилай улсдаа эргэж ирээд Хуралдай зарласан. 1260 оны 4 сарын 12 нд Зүчи, Боржигин овогийнхон, Хубилайн гэр бүлийн гишүүд Аригбөхийн саналыг харгалзан үзэж Хубилайг хаан Ширээнд өргөмжилсөн. 1260 онд Хубилайг Алтан ордныхныг оролцуулахгүйгээр Хуралдай дээр хаанаар сонгосон. Хубилай болон түүний дүү Аригбөхийн хооронд тэмцэл өрнөж монголын нийслэл хархорумд тархай бутархай байдал үүссэн. Шанхай болон Сычуань дахь Мөнх хааны армыг Ариг Бөх удирдаж байсан. Хубилай шанхай руу Лян Си Сяныг илгээж, Сычуань руу Аригбөхийн иргэд рүү Лиу Тайпинийг явуулсан. Мөн Хархорумд Балгай сайдын дэмжлэгийг авсанаар Ариг бөх хаан болсноор Монголд нэгэн зэрэг 2 хаан суув. Хархорумд төвлөрсөн Аригбөх, Хубилай руу дайраад няцаагдсан бөгөөд Хархорум рүү очих бүх худалдааны замыг хааснаар монголд өлсгөлөн эхлэв. Аригбөхөөс түшмэдүүд нь урван Хубилайгийн талд оржээ. Удалгүй хүч нь суларсан Аригбөх 1264 оны 8 сарын 21 нд Хубилайд бууж өгсөн. Их хуралдай зарлаж Хүлэгү, Алтан ордны эзэн Бэрх, Аму нарыг дуудсан боловч ирж амжихгүй болсон учир Аригбөхийг хэрхэх талаар өөрөө шийд гэв. Гэхдээ ах дүү нарын дунд хутган үймүүлсэн хэргээр Аригбөхийн сайд нарыг хатуу шийтгэн ихэнхи хүнийг цаазаар авчээ. 1266 онд Аригбөх нас барснаар Өгөдэйн ач Хайду хан, Хубилайн эсрэг тэмцэхээр болсон. Түүний нутаг нь Тарвагатайн нуруу орчмоор байсан бөгөөд Цагаадайн зарим түшмэдүүдийн дэмжлэгийг авсан.
Байлдан дагуулалт ба гадаадтай тогтоосон харилцаа холбоо
Хубилай хишигтэн цэргийн бүтэц үүргийг хязгаарласныг үл харгалзан бүрэлдэхүүнд нь эхлээд Хятадыг оруулсан байсан боловч сүүлдээ Кипчак, Алан нарыг Алтан ордоны улсаас авчруулж тус тус нэгжүүдийг шинээр улсын хишигтэн цэрэгт оруулсан байна. Өөрийн хишигтэн цэргийг 1263 онд байгуулсан бөгөөд Хубилай Чингис хааны 4 н албадын үр удам болох Борохула, Боорчи, Мухулай зэрэг 3-ыг оруулж байжээ. Хубилай хаан хишигтэн цэрэгт давуу эрх олгодог байв. Монгол болон Хятадын нэгжүүд нь аль аль нь Чингис хааныг ашиглаж байсан зохион байгуулалт 10 тын системээр явагддаг байв.Монголчууд шинэ их бууны анги болон янз бүрийн технологийн эхэн үедээ бусад улс орноос авч ашигладаг байсан. Хубилайн дүү болох Хүлэгү Персээс Исмайл болон Ал Аддинийг инженерээр авчирсан байна. 1282 онд дэлхийн хамгийн эртний их бууг монголын эзэмшилд байсан Манжураас олж бүртгэсэн байдаг. Хубилай болон түүний жанжидад эдийн засгийн ашиг тустай тул өмнөд хятадаас мөргөлдөөн гарахаас зайлсхийж байв. Хубилайн гадаадын албаныхан дипломат болон цэргийн бодлогын хувьд эзэнт улсын бодлоготой байв. Хубилай хаан 1271 онд Вонжун ванг улс орныг нь удирдах эрх олгож, цэргээр хамгаалуулсан. 1272 онд Монголын эзлэн түрэмгийллийн дараа Солонгос нь Юань улсын эрх мэдэлд бүрэн оржээ. Гүрё дахь Монголын цэргийн бааз болсон. 1276 онд Монголын их цэрэг Өмнөд Сүн улсын нийслэлийг эзлэн авч залуу хаан, олон түшмэд, цэргийн хамт олзлон авсан. Гэвч 1279 он хүртэл Сүн улсын үлдсэн цэргүүд бууж өгөлгүй тэмцсээр байсан бөгөөд эцэстээ ялагдан Өмнөд Сүн улс мөхжээ.
Япон руу довтолсон нь
Хубилай хаан Япон руу 2 удаа далайгаар дайран довтолсон хэдий ч завиных нь загвар болон цаг агаарын нөхцөл байдалд тохиромжгүй байж далайн шуурга учирч бүтэлгүйтсэн. Эхний дайралтаа 1274 онд 900 завьтайгаар хийсэн байна. 2 дахь дайралтаа 1281 онд хийсэн. Монголчууд энэ үед 2 тусдаа хүчийг илгээсэн бөгөөд эхнийх нь 40000 Хятад, Солонгос, Монгол цэргүүдийг Масачаас гарган 900 завиар явуулсан бөгөөд энэ үед хоорондоо 74 м уртын зайтай 3500 завинд өмнөд Хятадаас авсан 100000 далайчин бүхий томоохон хүчийг илгээжээ. Тухайн үед усан цэргүүдэд зэр зэвсэг тийм их ч байгаагүй. 10-р сард Солонгос, Японоос 110 мил зайд завиараа дөхөж очсон байсан. Солонгосчууд 1281 оны 6-р сарын 23-нд Хаката буланд усан завиараа хүрсэн байсан боловч Хятадаас гарсан завь нь энд хүрч чадаагүй байна. Самурай цэргүүд Монголын цэргүүдийг дахин ялсан. Монголчууд нэгдсэн хүчтэй байснаар дайнд ялдаг. Монголчууд галт сумаар дэлбэлж, нум сумаар тасралтгүй харваж, Самурайг бөмбөгдсөн байна. Гэвч Монголчууд японыг усан цэргээрээ ялаагүй байна. Усан цэргийн Археологич Доктор Кензо Хаяашида Такашимагын баруун эргийн дагуух 2 дахь дайралтын үед хэрэглэж байсан зарим зүйлсийг нээн илрүүлсэн байна. Түүний багийн олддвор нь Хубилай хааны дайралт Японыг сандаргаж байсныг гэрчилдэг. Хятадууд завийг маш ихээр хэрэглэдэг байжээ. Хубилай хааны хяналтан доор Хятадууд дайралтанд орох үед хэрэглэх завийг маш түргэн шуурхай олноор нь барьж байгуулж байжээ. Хаяашида Хубилайн стандарт, маш сайн бүтэц зохион байгуулалттай далай дээгүүр явдаг завинууд ашиглаж байсан гэдгийг томъёолсон. Япон руу дайрсан анхны дайралтын дараа Японы усан цэргүүд болох Вокоу нар Солонгос руу дайралт үзүүлсэн байдаг. Гэвч Монгол, Солонгосын хүч түүнийг буцаасан бөгөөд Вокоугын усан цэргүүд Горёо болон Камакура дахь цэргийн чадалд хүрэхээргүй сул байсан нь харагддаг. 1293 онд Юань улс Окинавагаас 100 японыг олзлон авсан байдаг.
Вьетнам руу хийсэн довтолгоо
Хубилай хаан тухайн үеийн Дай Вьетийг 2 удаа дайлаар морджээ. Хубилай 1260 онд Их Хаан болсны дараа Тран династи 3 жил тутам даргач хүлээн авч, өргөл өргөдөг байсан. Гэвч удалгүй тэдний хаан нь түүнээсээ татгалзжээ. Ийнхүү эхний аян дайн (Монголчуудын Дай Вьет рүү хийсэн 2 дахь довтолгоо) 1284 оны 12 сард хунтайж Тогооноор удирдуулан хил даван орж, Ханой хотын зүүн хойд талд байх Вань Киепт Омарын байгуулсан ялалтын дараа төд удалгүй Тан Лон (одоогийн Ханой)-г эзлэв. Тэр үед Чампа улс руу Согэту хойш хөдөлж, Нге Ан (одоогийн Вьетнамын төв-хойд бүс нутаг) руу хүрэлцэн ирэхэд Траны генерал Тран Киений удирдсан арми түүнд бууж өгөв. Гэвч Траны хаад болон дээд командлагч Тран Хун Дао тактикаа өөрчлөн, хамгаалалтаас довтолгоонд шилжиж, Монголчуудын эсрэг тэмцэж эхлэв. 4 сард генерал Тран Куан Хай Чүон Дүонд (одоогийн Ханойн хэсэг) Согэтуг буулган авч, Тай Кетэд болсон томоохон тулалдааны үеэр Согэту алагдан, Траны хаад ялалт байгуулав. Удалгүй генерал Тран Нат Дуат ч Хам Ту (одоогийн Хун Ений хэсэг)-д ялалт байгуулж, Жэнь Нань ван Тогоон генерал Тран Хун Даод ялагдсанаар Хубилай хааны Дай Вьетийг эзлэх гэсэн анхны оролдлого амжилтгүй болжээ. Тогоон Дай Вьетийн харваачдад алуулахаас сэргийлж хүрэл хоолойд нуугдсан бөгөөд энэ үйлдэл нь Их Монгол Улс болон Тогооны хувьд ичгүүртэй явдал болсон билээ.Амжилтгүй оролдлогынхоо дараа Хубилай Нан Тонгийн ах, Аннамын хаан бөгөөд Монголчуудад урвасан Тран Ич Такийг илгээхээр төлөвлөсөн боловч, Юаний Хүнань дахь хангамжийн баазад асуудал гарч, дээрээс нь Хайдугийн довтолгоон нэрмэснээр төлөвлөгөөгөө цуцалжээ. 1285 онд Төвөдийн Бригун урсгалынхан бослого дэгдээж, Пагвагийн урсгалын хийдүүдийг довтолсон. Цагадайн хан Дува босогчдод туслахаар ирж, Таримын сав газарт Хубилайн нэгтгэлүүдийг ялаад, Хар-Хошууг бүслэв. Хайду Бешбаликт байсан армийг устгаад, дараа жил нь хотыг эзэлжээ. Ихэнх уйгурууд Кашгарыг орхин, Юаний алс зүүн хэсэг дэх аюулгүй газар луу нүүж одов. Энэ бүхэн Хубилайн ач Бухтөмөр 1291 онд 10,000 Төвөдийг хороож, Бригунгийн бослогыг дарах хүртэл үргэлжлэн, Төвөдийн байдал арай гэж намжив.
Ийнхүү Дай Вьетэд анхаарал хандуулах боломжтой болсон Хубилай хаан 2 дахь довтолгоогоо 1287 онд, өмнөхөө бодвол том флот, хоол хүнсний арвин нөөцтэйгээр сайтар зохион байгуулалттайгаар эхлүүлэв. Тогооны удирдсан монголчууд Ван Киеп рүү (баруун хойноос) хүрч очин, Омарын явган болон морин цэргүүдтэй (Улаан голын дагуу өөр замаар очсон) нийлэн, тулалдаанд хялбар ялав. Тэнгисийн флот Ван Донд Ха Лон булангийн ойролцоо) ялалт байгуулсан ч хүнсээ ачсан ачааны том онгоцоо орхисон байсныг нь генерал Тран Хан Ду олзолжээ. Ингээд Тан Лон (одоогийн Ханой)-д байсан монголчууд хүнсний хомсдолд нэрвэгдэв. Хангамжийн талаар шинэ мэдээ ирэхгүй байсан тул Тогоон армиа Ван Киеп рүү ухраахаас өөр аргагүй боллоо. Тэр үед Дай Вьетийн арми урагш давшин, Монголчуудад эзлэгдсэн байсан олон сууринг чөлөөлжээ. Явган цэргүүд нь Ван Киеп дэх Монголчуудыг довтлох тушаал авав. Тогоон армиа хоёр хувааж, ухарсан байна.
4 сарын эхээр Хубилайн Кипчак жанжин Омараар удирдуулсан тэнгисийн цэргийн хүчин явган цэргээр дэмжүүлэн Бач Дан голд хүрч очив. Гүүр, зам устгагдаж, Дай Вьетийн цэргүүд довтолж байсны улмаас Бач Данд явган цэргийн дэмжлэггүй болжээ. Дай Вьетийн жижиг флот уг тулалдаанд оролцож, ухарч байгаа дүр үзүүлсэн байна. Монголчууд Дай Вьетийн цэргүүдийг нэхэн хөөгөөд тэдний бэлдсэн талбарт очжээ. Тэнд хүлээж байсан мянга мянган жижиг завь хоёр эргээс гарч ирэн, дайсны эгнээг задалсан. Гэнэтийн хүчтэй дайралттай тулгарсан Монголчууд далай руу ухрахыг оролдсон ч Дай Вьетчүүдийн татсан уяанд тээглэн хөлөг онгоцнууд нь гацаж, олонх нь эвдэрч сүйдэн живжээ. Тэр үед нь олон тооны галт салнууд урсан ирж мөргөж байв. Айсан Монгол цэргүүд онгоцноосоо үсэрч буун, эрэг рүү гарсан бөгөөд тэнд тэднийг Траны хаан болон Тран Хун Даогийн удирдсан арми хүлээж байлаа. Ингээд Монголын тэнгисийн флот бүрмөсөн сүйрч, Омар олзлогджээ. Тэр үед Дай Вьетийн арми Лан Соны дагуу Тогооны армийг үлдэн хөөжээ. Тогоон ширэнгэн ой дундуур дутаан нутаг буцсан аж. Гэсэн ч Дай Вьет болон Чампагийн хаант улсууд цаашид зөрчилдөөн үүсэхээс сэргийлж, Хубилайн захиргааг хүлээн зөвшөөрсөн билээ.
Зүүн Өмнөд Ази, Өмнөд тэнгис
Бирмийн эсрэг хийсэн 3 аян дайнаар (1277, 1283, 1287) Монголчууд Ирраваддийн дельтэд хүрч, Бирм дэх Паганы хаант улсын нийслэл Баганыг эзлэн, өөрсдийн тоглоомын засгийн газар байгуулсан. Хубилай албан ёсоор бол сюзерентет улсыг байгуулсан хэдий ч Бирмчүүд Монголын дагуул улс болж, тэднийг Хятадаас хөөгдөх хүртэл алба гувчуур өргөн барьсаар байв. Камбожийн Кхмерийн хаант улс болон Малай, Өмнөд Энэтхэг дэх жижиг улсууд Хубилайн хаанчлалыг 1278-1294 онуудад хүлээн зөвшөөрч байв. Уг бүс нутаг дахь монголчуудын сонирхол нь цэвэр худалдааны болон алба гувчуурын харилцаа тогтооход оршиж байлаа.
Хаанчлалынхаа сүүлийн жилүүдэд Хубилай Жава дахь Сингасаригийн вант улсын эсрэг 20-30,000 цэрэг хөдөлгөн, өшөө авах усан замын аян дайн (1293) хийсэн боловч Монголын хүч 3,000 дайчнаа алдаад, Мажапахит династиг эрхэндээ оруулж чадалгүй буцжээ. 1294 онд Тайландын нутагт оршиж байсан 2 хаант улс болох Сухотай, Чианмай Хубилайн эзэнт гүрний ивээлийн улс болсон.
Сахалиныг эзэлсэн нь
Монголын цэргүүд Сахалин руу хэд хэдэн удаа дайрсан бөгөөд энэ нь 1264-1308 онд үргэлжилсэн юм. Их Монгол Улс нь албан татвар дээр суурилдаг тул шинэ газар нутгийг эзлэн авбал эдийн засаг нь сайжирдаг байжээ. Нивх ба Орокууд нь Монголд захирагдах болсон. Харин Айнүгийн ард түмэн Монголын шууданг довтолж, Их Хаанд дагаар орсон Сахалины уугуул иргэдтэй тулалддаг байв. Эцэстээ 1308 онд Айнүгийн овог аймгууд Монголчуудын захиргааг хүлээн зөвшөөрчээ.
Европ
Хубилай хааны удирдлага дор Дорнод ази болон барууныхныг хооронд нь шууд холбоо тогтоох нь нээлттэй болж Төв азийн худалдааны замуудад монголчууд хяналтаа тавьж өртөө шуудангийн үйлчилгээг үзүүлдэг байсан учир монголын эзэнт гүрэнд үзүүлэх ач холбогдол нь их байв. 13 р зууны эхээр европ болон төв азичууд мөргөл, аялал, жуулчлал, элч төлөөлөгчийн журмаар, Хятад руу явдаг замыг бий болгосон. Монголчууд хятадыг захирдаг байсан учир Монголын эзэнт гүрний ойролцоо хаана ч байсан бөгөөд Орос, Перс, Месопотами зэрэг улс руу бүхий л худалдааны зам чиглэдэг байв. Их хаан болон Пап ламын хооронд хэдэн удаа элч төлөөлөгчийг шууд сольж байжээ. 1266 онд Хубилай хаан Венецийн мөргөлчдөд зөвшөөрөл олгож, 100, 100-н христийн номтнууд болон инженерүүдэд Пологийн ах дүү нарт явах зөвшөөрөл олгожээ. 1263 онд ах дүү Поло нар Ромд эргэн ирсэн. Их хаан Хубилай ба Ил хан Аргуны сайд болох Раббн бар саума 1287-1288 оны үед өрнөдөд Ром, Парис, Бореукас ба дорнодод Дадугаар аялал хийж гол захирагчтай нь уулзсан байдаг. Никкологийн хүү Марко Поло энэхүү аялалдаа өөрийнхөө аавыг хамт дагуулан явж байсан нь Хятад болон Монголд хамгийн сайн танигдах жуулчин болохынх нь үндэс байсан байж болно. Тэрээр Хубилай хааны удирдлага дор 1275-1292 оны хооронд 17 жилийн турш Юннань ба Фужянь мужуудаар наймаа хийж, мөн элч тагнуулын үүрэг гүйцэтгэн оролцож байсан. Гэвч үүнийг дундад иргэн улсын үеийн түүхчдийн Хятадыг дүрсэлсэн хэсгээс гарч ирсэн дэлхийн дүрслэл хэмээх сэтгүүлээс авсан хэмээн европт дамжуулан үздэг байна. Раббан Саума дахь дорнод Азийн хэсэгт байсан Кистиорак гэдэг лам нь одоогийн Бээжингийн газар нутагт төрсөн. Тэрээр 1278 онд Иран дахь Ил ханы засаглалд төв азиас орж ирсэн бөгөөд Монголчууд Исламд байдаг христэд итгэгчдэдийн тусламжийг авахаар европ руу явсан байдаг. Энэ мэтчилэн тив газруудыг хэрэн хэсэж мэдээлэл түгээж байсан хүмүүс олон байв. Хубилай хааны удирдлага дор анх хязгаарлалттай боловч хятад болон өрнөдийнхний хооронд соёлын солилцоо болон харилцаа холбоог шууд тогтоож байжээ.
Юань улсын эзэн хаан болсоны дараах засаглал
Тэрээр хятадын улс төр болон соёлын загварчлалыг сайшаан дэмжсэн байдаг нь хятад дахь засаглалаа тогтмол барьж байхад анхаарч, хятадыг хятад аргаар захирах нь зөв гэж үзсэн. Ингэхдээ энэ үүргийг зөвлөлийн түшмэл Хао Жин, Лю Бинжун нарт тушааж, засаг захиргааны төсөл боловсруулсан нь монголын уламжлалт соёлын нөлөөг багасгаж Тан улсын жишээг бага зэрэг өөрчилж хийсэн байдаг юм. Гэхдээ энэхүү засаг захиргаа нь монгол дахь мянгатын тогтолцоог халсан гэсэн үг биш юм. Хубилайн хаанчлалын 1260-1272 онуудын хооронд дээрх төрийн бүтцдээ гурваас дөрвөн удаа өөрчлөлт оруулж байсан. Хубилай Пагва ламыг эзэнт гүрний шашны тэргүүн буюу улсын багшаар томилжээ. Энэ нь монголчуудыг күнзийн сурталд шууд уусахаас сэргийлсэн байдаг. Мөн 1269 онд Пагва ламтан түвэд үсгээс сэдэвлэж, их хааны зарлигын дагуу дөрвөлжин үсгийг зохиосон байна. Хубилай Төвд болон хятадын лам нарыг Пагвагийн удирдлаганд оруулж дээд шүүхийн хяналтын хороог үндэслэсэн байна. Хаган нь 1270 онд дээд шүүхийн хажууд Мусалманы анагаахын төв, 1271 онд Исламаны одон орны судлалын удирдах төв, 1289 онд эзэнт гүрний хөвгүүдэд зориулж Мусалманы сургууль байгуулсан байна.Лю Бинжун(1274) Ши Тяньзи (1275) Жао Би (1276) ба Дун Вэй Бин (1278) нарын Хятадын нөлөө бүхий түшмэд нь нас барж алга болсоны дараа хааны ордонд Ахмад ноёны нөлөө асар их болсон нь хятад түшмэдийн нөлөө нэг хэсэг суларчээ. Хубилай улсын байдлыг хянадаг удирдлагын ахлагчаар Ахмад Фанакатыг томилсон.
1286 онд хааны зарлигаар Жун шу шэний баруун гарын чинсангаар тангадын Санга ноёныг томилсон нь дахин уйгур ноёдын нөлөөг идэвхжүүлжээ. Тухайн үед төрд Баарин аймгийн Баян жанжин, Жалайрын Хантун ноён, Борохулын үр удам болох Очичар нар, Аралудын Боорчийн удмын Иштөмөр зэргийн монгол ноёд их нөлөөтэй байсан. Хубилай хаан 1271 онд Их Монгол улсын нэрийг сольж Да Юань гэж нэрлээд, дараа онд нь Жунду хотыг Даду гэж нэрэлсэн. Хуучин нийслэл нь Шанду байсан. Хубилай хаан 1274 онд өмнөд Сүн улсын эсрэг дахин цэрэг мордуулж, эцэст нь Сүн улсыг мөхөөснөөр хятадын түүхэнд анх удаа бүх нутгаа алдаж, тусгаар тогтнолоо алдсан. Хубилай хаан хойд өмнө хятадын дагуу эх сувгийг байгуулсанаар эдийн засгийг өсгөж, барилга байгууламжийг засварлаж, замуудаа өргөтгөж, дүрэм журмаа сайжруулж байсан нь улс орны алтан үеийг авчирсан байлаа. Хубилай хааны гэрийн сургууль нь хуучны монгол уламжлалуудыг зарим ойлголтуудыг багтаасан байсан бөгөөд Хубилай хааны засаглалаар эдгээр уламжиллууд нь үргэлжлэн явагдсан бөгөөд зарим нэг уламжлалт хятад боловсролын соёлын асуудал нэвтэрсэн байв. Хубилай монголын мөргөлчдийг 1263 онд татвар төлөх ёстой хэмээн зарлиг гаргасан бөгөөд 1268 онд татварын алба байгуулсан байна. 1286 онд далай эрэг орчмын худалдаанд зах зээлийн татварын хяналтыг тавьжээ. 1260 оны 8 сард Хубилай хугацаа нь дуусдаггүй цаасан мөнгө эргэлтэнд оруулж данс тооцоо бүхий цаасан мөнгийг анх бий болгосон байна. Ийнхүү мөнгө нь алт, мөнгө болон хувирах боломжтой болсон бөгөөд засгийн газар татвар төлөгчдөөс цаасан мөнгө авдаг байв. Ийнхүү Чао хэмээн нэрлэгддэг цаасан мөнгөөр л татвараа төлөхийг шаарддаг болсон. Хубилайн засаглал гадны мөргөлчид юмуу энгийн иргэдээс алт мөнгөн хэлбэрээр татвараа хураан авч байсан. Гэвч наймаачид солилцоо хийж засгийн газраас авдаг болсон. Хубилай хаан анх яагаад фиат мөнгө үйлдвэрлэгчдийг бий болгосны учир нь ийм юм. Цаасан баримтууд нь цуглуулсан татварыг бий болгодог бөгөөд энэхүү том улс орны зоос тээвэрлэхэд зарцуулдаг байсан зардлыг бууруулсан. 1287 онд Хубилайн сайд Санга Жи Юаний цаасан мөнгө хэмээх шинэ мөнгөн тэмдэгт бий болсон. Хубилай азийн урлагийг дэмждэг байсан бөгөөд шашны итгэлийг ч дэмждэг байжээ. Хубилай хаан Таоистын эсрэг үзэл баримтлалтай байсан. 1270 онд Марко Поло гэх мэтийн хэд хэдэн европчууд монгол гүрэнд зочилон ирсэн байдаг нь худалдаа наймаа маш сайн дэлгэрсэн нь харагдаж болмоор юм.
Соёл, боловсрол
Чингисийн ач хүү Хубилай, Чингис Өвөөгийнхөө мэлмий гийсний 120жилийн ойг тохиолдуулан, монгол бичгээрээ Монголын анхны Нэвтэрхий толийг зохиолгож хэв сийлж 1282 онд тархаасан гэж хэлэх үгүйсгэшгүй бат үндэс эндээс соёолон гарч ирж байна гэж монголч эрдэмтэн Б. Сумъяабаатар "Хөх Монгол Усын" cударын 12р дэвтэрээс олж батлав.
Наяны бослого
1274 онд Хубилай хаан Зүрчид дахь Монголын төлөөлөгчөөр Лянь Хихианыг томилсон. Чингис хааны дүү Бэлгүтэйгийн 4 дэх үеийн ач 1287 онд Наян нь өдөөн хатгажээ. Наян нь Төв Ази дахь Хубилайн өрсөлдөгч болох Хайдутай холбоо тогтоожээ. Түүний харъяанд Зүрчид, Кидан, Монгол угсааны цэргүүд захирагдаж байсан. Хасарын хүү болох Шидур ба Хачиуны үр удам болох Хаданы удирдлаган дор бослого гарчээ. Хубилай, Наяны эсрэг Баян жанжныг явуулсан. Хубилай хааны их цэргийн нэг хэсгийг жанжин Ли Тингийн удилдлаган дор Наянгийн цэргийн эсрэг байлдуулсан. Эцэстээ Наянгийн талын Табутай нарын жанжин баатруудын цэрэг ухаран зугтахад тэднийг нэхэмжилэн хөөсөөр Шар мөрний орчимд нэхэн гүйцсэн. Наяныг хаан зарлигаар цус гаргалгүй нөгчүүлсэн.
Харин Хайдугийн цэргийн хүчин баруун талаас довтлоход Хубилай хаан, Гамала хан хөвүүн, Баян нарыг Хархорумд их цэргийг удирдуулж, түүний эсрэг хөдлөгсөн. Харин тэр хоёр ялагдах болохул Гүрёгийн Чүн Нёл вангийн цэргийг ардаас нь илгээсэн нь тус удаагийн зэвсэгт тэмцэл нь Хубилай хааны хувьд их чухал байсныг харуулж байна.
Энэ үед Шидур вангийн цэрэг мөн Ляонин мужид бослого гаргасан боловч сарын дотор түүнийг няцааж, Шидур ван бууж өгсөн. Хайдугийн цэрэг энэ удаагийн дайнаас зугтаан хойд зүг рүү явсан. Хэдий тийм боловч Хайду Чингай балгас дахь Юань улсын гол цэргийн хүчийг буулган авсан бөгөөд 1289 онд маш богино хугацаанд Хархорумыг эзлэн суусан байна.
Хайду Хубилай хаан цэргийн томоохон хүчээ хөдлөгөхөөс өмнө зугтаажээ. 1289 он хүртэл Наяныг дэмждэг хүмүүс байсан боловч аяндаа алга болсон. Бослого гаргасан тайжийн цэргийн хүчнийхэн гэр бүлийнхнийхээ хамт улс орон бүртээ буцсан байв. Хубилай Монгол Зүрчидэд гарсан бослогын үеэр зарим хүмүүсыг залхаан цээрлүүлсэн байна. Энэхүү бослогын улмаас 1287 оны 12-р сарын 4-нд Ляонингийн орон нутгийн төлөөний яамыг байгуулж, монгол вангуудын мэдлийн нутгийг хятад засаг захиргааны нэгжээр сольсон нь улс төрийн томоохон алдаа болжээ.
Өтөл нас
Чингим ааваасаа 9 жилийн өмнө буюу 1285 онд нас баржээ. Хубилай харамсан гашуудсан бөгөөд түүний эхнэр Хөхжин хатан дотно хэвээр үлджээ. Өөрөөр хэлбэл Хубилай хаан амьдралынхаа эцэст Тулай өвчин туссан байжээ. Тэрээр амьтны эд эрхтэн идэх дуртай болсон учир жин нь маш их нэмэгдсэн. Ийнхүү түүний цусан дахь бөөмийн хэмжээ томорсноор тулай өвчинтэй болсон байна. Түүний үхэлтэй энэхүү өвчин холбоотой. Хубилай хаан Чингимийн хүү Төмөр шинэ титэм залгамжлагчаараа сонгогдсон бөгөөд Монголын эзэнт гүрний 6 дахь эзэн хаан болж Хубилай хааныг нас барсны дараа Юань гүрний 2 дах захирагч болжээ. Өвчний улмаас эцсийн эцэст түүнээс 30 насаар ах Баяныг ч цэргийн хүчний удирдлагаар сонгох боломжтой байжээ. Хубилай байнга бие нь суларсаар 1294 оны 2-р сарын 18-нд нас баржээ. Тус ондоо оршуулгын ёслолыг хийсэн бөгөөд монголын хаадын оршуулгын газар Чинянгуд аваачсан байна.
Өв хөрөнгө
1260 онд хаан ширээнд гарч ирсэн Хубилайн хүч чадал Монголын эзэнт гүрнийг шинэ чиглэлд хандуулсан ажээ. Тэрээр маргаантай байдлаар хаан ширээнд суусан боловч түүний үед Монголчуудын хөгжил хурдасч дэлхийтэй харилцаж байсан төдийгүй Монголын эзэнт гүрнийг Хятадын соёл иргэншилтэй холбож өгсөнөөр эзэнт гүрний хүн ам сайн сайхан амьдрах нөхцлийг хангаж өгсөн байна. Хубилай болон түүний өмнөх хаадын байлдан дагуулал хүчирхэг Хятадыг цэргийн хүчээр байлдан эзэлж, бүтээн байгуулалтанд дахин оруулснаараа эзэнт гүрний хөгжилд маш том үүрэг гүйцэтгэсэн. Одоо үеийн Бээжин хотын орчим төвлөрч байсан нийслэл хотоосоо Дотоод Азийн бүрэлдэхүүнд багтдаг Түвд, Шинжаан ба Монголд жинхэнэ эзэнт гүрний хууль дүрмийг боловсруулахын зэрэгцээ энэ бүс нутагт Алтан улсын түрүүчийн хаадын барьж байсан дүрмүүдийг сахиулж чадсан байна.
Гэр бүл
Хамгийн түрүүнд Хубилай хаан Тэгүлэнтэй гэрлэсэн бөгөөд Тэгүлэн маш эрт нас баржээ. Түүний дараа Хубилай хаан Хонгирад аймгийн Чаби хатантай гэрлэжээ. Чаби түүний хамгийн хайртай эхнэр байжээ. Чаби буюу Чимбай хатан төрийн бодлогод оролцож байсны зэрэгцээ Хятадын торгоны урлалыг шинэ түвшинд хөгжүүлэхэд их үүрэг гүйцэтгэжээ. 1286 онд Чаби хатныг нас барсных нь дараа Хубилай Намбуй хэмээх залуухан үеэл дүүтэйгээ Чабигийн хүслийн дагуу гэрлэжээ. Хубилай болон түүний эхнэрийн хүүхдүүдэд дараах хүмүүс багтана.
Хатад
Юань улсын сударт тэмдэглэснээр Хубилай хаан өвөө Чингис хааныг үлгэрлэн дууриаж дөрвөн орд өргөөг байгуулж, тус бүрт хатад татвар эмсээр захируулжээ.
Нэгдүгээр их ордыг Чаби хатан захирч, Намбуй хатан дараа нь захирсан.
Хоёрдугаар ордод Тархай хатан, Нүхан хатан
Гуравдугаар ордод Баяужин хатан, Хөхлүн хатан
Дөрөвдүгээр ордод Бабахан сул хатан, Сабуху хатан, Сүхдарь хатан
Судрын чуулганд дараах хатдын нэрийг бичжээ.
Тэгүлэн нь Хубилай хааны анхны хатан бөгөөд залуу байхдаа нас барсан.
Чаби хатан: Хонгирад аймгийн Анчин ноён охин бөгөөд Хубилай хааны 2 дахь хатан. Тэрээр хэзээ Хубилай хаантай гэрлэсэн нь тодорхойгүй ч Их хаанд Дорж, Чингим, Мангала, Номуган нарын "4 хөвгүүн, 5 охин төрүүлсэн."
Мэргидийн Хүрүгчин хатан: Хуридай нэрт хөвгүүн төрүүлсэн
Намбуй хатан нь 1283 онд Хубилай хаантай ураглан ганц хүү төрүүлж өгсөн. Түүний хэзээ төрсөн болоод хэзээ нас барсан зэрэг нь түүхэнд тэмдэглэгдээгүй.
Дөрвөн овгийн Дөрөвчин хатан: Юньнань ван Хөхэчи, Шипин ван Агругчи нарыг төрүүлсэн.
Хушин овгийн Хушинжин хатан: Аячи тайж, Хөхчүг төрүүлсэн
Баяужин хатан: Баяут овгийн Борогчингийн охин. Жэннань ван Тогооныг төрүүлсэн
Нэр нь үл мэдэгдэх хатан: Хүтлүг Төмөр хан хөвгүүнийг төрүүлсэн
Асужин хатан (阿速眞可敦): Хутулужин бэхийг төрүүлсэн.
Хөвүүд
Дорж (1233-1263) нь Хубилай хааны ахмад хөвүүн бөгөөд 1260 онд Хубилай хааныг хаан суухад хунтайжаар өргөмжилөгдөж, Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайд болсон. 1263 онд өвчнөөр тэнгэрт хальсан.
Чингим (1243-1286) Хубилай хааны дэд хөвүүн. 1266 онд жинь ван, 1273 онд янь ван бөгөөд хунтайж болсон. 1286 онд өвчин тусч өөд болсон. Күнзийн номлолд нэвтэрч, Хархорум хотод цэрэг захирч удаан хугацаагаар сууж байсан.
Мангала бол Хубилай хааны гутгаар хөвүүн бөгөөд Чинь ван, Ань Си ван цол хүртэж, Ганьсу, Шааньси мужийн их цэргийг захирч, Хайду ханы эсрэг байлдаж байсан. 1280 оны орчимд нас барсан.
Номуган Хубилай хааны дөтгөөр хөвүүн. Бэй Ань ван цол хүртэж, Хайду ханы эсрэг тэмцэж байсан бөгөөд сүүлд 1292 оны үед нас барсан..
Хөхэчи нь Хубилай хааны 5-р хөвгүүн. Юньнань ван цолтойгоор Юньнань мужийг захирч байсан. Хятад зөвлөхдөө алуулсан. Түүний цол, албан тушаалыг үр удам нь залгамжлжээ.
Хуридай нь мэргэд аймгийн Хүрүчин хатнаас төрсөн Хубилай хааны 6-р хөвгүүн
Аячи нь Хубилай хааны 7-р хөвүүн. Наян вангийн бослого дарах их цэргийн нэгэн хэсгийг удирдаж байсан.
Агругчи нь Хубилай хааны 8-р хүү юм. Си Пин ван цолтойгоор Түвэдийг захирч байсан.
Хөхчү нь Хубилай хааны 9-р хүү агаад Нин Юань ван цол хүртэж байсан. Хархорум хотын орчимд цэргийн захирагчын тушаалд удаан хугацаанд сууж, Хайду ханы цэрэгтэй тулалдаж байсан. 1298 онд цэргийн цааз зөрчөөд, Хайду ханы их цэрэгт ялагдсан тул эрх мэдэлээ хураалгаж, Гуулин улсад цөлөгдсөн. Хайсан хааны үед өршөөгдөж, суллагдсан.
Тогоон(ханхүү) бол Хубилай хааны 10-р хүү. Өмнөдийг тохинуулагч Чжэнь Нань ван цолтойгоор Вьетнам, Бирмын эсрэг аян дайнд оролцож том ялагдал амсаж шийтгэл хүлээж, 1289 онд Янжоу хотын захирагчаар цөлөгдсөн.
Хутлугтөмөр нь Хубилайн 11-р хүү. Буянт хааны үе хүртэл амьдарч байсан.
Тэмүчи нь Хубилай хааны Намбуй хатнаас төрсөн. Багадаа эндсэн бололтой.
Охид
Жао Гуо Да Жан гүнж Ерөө гүнж (月烈, Yuè liè) нь хонгирадын Жао У Сянь ван Айбухтай гэрлэв.
Чан Гуо гүнж Улужин (吾鲁真, Wú lǔ zhēn) нь ихирэсийн Тэлигань хүргэний хөвгүүн Буха (孛花)-тай гэрлэв.
Чан Гуо Да Жан гүнж Чалун (茶倫, Chá lún) нь ихирэсийн Буту хүргэний хөвгүүн Дарги(دارکی گورکان, dārkai gūrkān)/Тэлигань (帖里干, tièlǐgān)-тай гэрлэв.
Лу Гуо Да Жан гүнж Өлзий (完泽, Wán zé) нь хонгирадын Уручинтай гэрлэв
Лу Гуо Да Жан гүнж Нангиажин (囊家真, Náng jiā zhēn) нь эгч Өлзий гүнжийг нас барсны дараа хонгирадын Уручинтай гэрлэж, түүний нөхөр өөд болсны сүүлээр эртний ёсоор хадам дүү Төмөр, Манжидай нартай залгааагаар гэрлэв.
Чи Гуо Да Жан гүнж Хутулужин бэхи (1259-1297), (忽都魯 揭里迷失, Hūdōulǔ jiēlǐmíshī) нь Хубилай хааны Асужин хатнаас төрсөн охин бөгөөд Гүрё улсын Чүн Нёл вангийн хатан болсон.
Намтар судлал
Хубилай Их Хааны намтрыг анх бичсэн орон бол Солонгос (Гуулин улс), Солонгосын түүхчид юм. Хубилай Хааны Гуулин хүргэн Ван бичгийн түшмэлдээ "Хубилай Хааны намтар" ыг эмхлэн бичихийг тушаасан тухай түүхэн тэмдэглэл Гуулин улсын сударт (1-31-484, 3-31-311) бий. Солонгос мэргэд, Хубилай Хааны намтарыг долоон сарын дотор бичин дуусгаж, 10 сарын билгийн тооллын хар нохой өдөр Монголд илгээсэн түүхэн тэмдэглэл нь Гуулин улсын сударт (1-31-485, 3-31-314) толилуулсан байдаг.
Эшлэл
Нэмж унших
Б. Сумъяабаатар: "Хубилай Их Хааны үеийн Монгол Солонголын харилцаа", 2015, ISBN 978-99973-3-025-3
Википедиа:Онцлох өгүүлэл
Алтан ураг
Боржигин
Иx Монгол Улсын зэвсэгт хүчний хүн
Монголын их хаан
Их хаан
Юань улсын хаан
1215 онд төрсөн
1294 онд өнгөрсөн |
1273 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%80%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BB%D3%A9%D0%B3%D1%87 | Ерөнхийлөгч | Ерөнхийлөгч гэвэл зарим байгууллага, компани, их сургууль, олон улсын байгууллага, бүрэн эрхт юм уу харъяат улсын удирдагчийг хэлнэ. Иргэдээс шууд сонгуулиар эсвэл хууль тогтоох байгууллагын сонголтоор гэдгийн аль нь ч байсан хамаагүй өнөө үед ихэнх бүгд найрамдах төрийн хэлбэрт улсын төрийн тэргүүний цол нь ерөнхийлөгч гэгдэнэ.
Мөн үзэх
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч
Төрийн тэргүүн |
1274 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%B3%D2%AF%D2%AF%D0%BD | Төрийн тэргүүн | Төрийн тэргүүн гэдэг нь улс орны тэргүүлэгч хүн юм. Өдгөө дэлхий дээр буй ихэнх улсуудад Ерөнхийлөгч хэмээх албан тушаалтан энэ үүргийг гүйцэтгэдэг бол Хаант засаглалтай улсуудад хаан, социалист улсуудад Ардын хурлын тэргүүлэгч, дарга гэх мэтээр нэрлэдэг.
Монгол улсын төрийн тэргүүн
Монгол Улсын төрийн тэргүүн нь Ерөнхийлөгч бөгөөд Монголын ард тvмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч мөн.
Ерөнхийлөгчөөр дөчин таван нас хүрсэн, сүүлийн таваас доошгүй жил эх орондоо байнга оршин суусан, Монгол Улсын уугуул иргэнийг дөрвөн жилийн хугацаагаар сонгоно.
гэж Монгол Улсын Үндсэн Хуулийн 30-р зүйлд заажээ.
Төрийн тэргүүний цол
Төрийн албаны ажилтан
Үндсэн хуулийн эрх зүй |
1275 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D0%B2%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3 | Төв аймаг | Төв аймаг нь Монгол Улсын төв хэсэгт төвлөрөн байршиж, улсын нийслэлийг нутаг дэвсгэртээ багтаан оршдог. Засаг захиргааны төв нь Зуунмод хот юм.
Газар зүй
Төв аймаг Монгол улсын дорнод төв хэсэгт 74,042.37 км² газар эзлэн оршдог. Дундаа Улаанбаатар нийслэлийг хүрээлж, бусад талаараа Хэнтий, Говьсүмбэр, Дундговь, Өвөрхангай, Булган, Сэлэнгэ зургаан аймагтай хиллэнэ.
Газрын тогтоц
Далайн түвшнээс дээш дунджаар 1200-1500 м өргөгдсөн. Хэнтийн нуруу, Заамарын нуруу, Зоргол хайрхан, Хустайн нуруу зэрэг уулархаг гадаргуутай. Асралт хайрхан (2800 м), Богд хан, Батхаан зэрэг уулс бий.
Нутаг дэвсгэрийн 16.4 хувийг ой мод, 36.5 хувийг хээрийн бүс эзэлдэг.
Газар зүйн байршлаар Хангай, Хэнтийн уулархаг, Дорно Монголын талархаг мужид багтана.
Нутгийн хойд хэсгийн уулын өргөн хөндийнүүд нь газар тариаланд тохиромжтой хүрэн бор хөрстэй, өмнөд хэсэг нь гүвээ толгод бүхий тал хээр газар юм.
Ус мөрөн
Хэрлэн, Туул зэрэг том жижиг 30 гаруй голтой. Жанчивлан, Цайдам, Цахир зэрэг бүрд нууруудтай.
Амьтан ургамал
Аймгийн нутгийн өмнө ба баруун хэсгээр хээр талын хүрэн, цайвар хүрэн хөрстэй, зүүн хойд хэсгээр нь ам хөндийн бараан хөрс, уулын ой, нугын саарал хөрс тархжээ.
Хангай, Хэнтийн салбар уулсад хуш, шинэс, улиас, бургас, нарс, яшил, яргай зэрэг янз бүрийн модтой, өрөл, мойл, үхрийн нүд, нохойн хошуу зэрэг жимс, сонгино, хөмөл, таана, мангир, халиар, гичгэнэ, мөөг зэрэг хүнсний ургамал, чихэр өвс, чацаргана мэтийн ховор болон дэгд, бадаана, таван салаа, тарваган шийр, алтан гагнуур зэрэг эмийн ургамал ургана.
Төв аймагт буга согоо, хандгай, аргаль угалз, хойлог, хун зэрэг 16 зүйлийн дархан цаазат амьтдаас гадна хэрэм, тарвага, үнэг, хярс, гахай, баавгай, шилүүс зэрэг агнуурын ач холбогдолтой 30 гаруй төрлийн араатан, жигүүртэн бий.
Хүн ам зүй
Төв аймаг 2010 онд 83,838 мянган оршин суугчтай байсан бол 2014 онд 90,049 хүнтэй болсон.
Аймгийн төв Зуунмод хот буюу Зуунмод сум 13339 хүнтэй, Батсүмбэр (6913), Заамар (6568) сум харьцангуй олон хүнтэй бол Аргалант (1371), Баянцагаан (1401) харьцангуй цөөн оршин суугчтай байна.
Хүн амын 16 хувь хот газар (Зуунмод), 84 хувь хөдөө амьдардаг. Бичиг үсэг мэддэг — 97.5 хувь.
Ард түмэн
Төв аймгийн хүн ардын 99.8 хувь Монгол улсын иргэн, 98.2 хувь монгол үндэстэн, 94.2 хувь халх ястан байна.
Монгол хэлээр хэлэлцэнэ. Дийлэнх олонх нь Бурхан буддын шашин, тодруулвал шарын шашин шүтдэг.
Нутгийн хуваарь
Төв аймаг дараах 27 сум, 97 багт хуваагдана.
Түүх
Төв аймгийн нутаг дэвсгэр нь Манжийн эрхшээлийн үе, Богд Хаант Монгол Улсын үед халхын Түшээт хан аймгийн нутаг байв.
Монгол улс тусгаар тогтносны дараа 1923 оны 10 сард «Богд хан уулын аймаг» хэмээгдсэн ба Төв аймгийн Лүн сумын нутаг Өвөр долоод гэдэг газар засаг захиргааны төвөө барин суусан ба энэ үеийг Төв аймаг үүсэн байгуулагдсан он болгон тэмдэглэдэг.
1923 онд Богд хан уулын аймаг 21 хошуу 82 сум, 1227 арваныг багтаав байв.
1931 онд аймгийн нэрийг «Төв» хэмээв. Төв аймгаас үе үе сумыг хөрш аймгуудад таслан өгч байсан бөгөөд 1933 онд 36 сум, 312 багтай байсан бол дараа 1944 болоход 22 сумтай үлджээ.
1931-ээс 1942 оныг хүртэл засаг захиргааны төв нь Улаанбаатарт байсан ба 1942 онд Богд хан уулын өвөр Зуун модны ам, Манзушир хутагтын сүмийн хажуу дахь сэрүүн дэнжэд шилжүүлэн гэр барьжээ. 1966 оноос Зуунмод хотын зэрэг авчээ.
1992 оноос хойш Төв аймаг 27 сумтай байна. Үүнд энгийнээр Зуунмод хот буюу засаг захиргааны нэрээр Зуунмод сум багтаж байгаа.
Аймгийн засаг дарга
Төв аймгийн даргаар дараах хүмүүс ажиллаж байв:
Дархан чин ван Пунцагдорж (1923-1924)
Нагнаадоржийн Санжаажамц (1924-1932)
Годонгийн Шагдар (1932-1934)
Жадамбын Цэрэннадмид (1935-1938)
Дольсүрэнгийн Өлзийт (1938-1940)
Сономпилын Бямбаа (1940-1942)
Пунцагийн Лувсангомбо (1942-1944)
Цэвээний Гомбосүрэн (1944-1945)
Чимэдбалжирын Адъяа (1945-1946)
Цагааны Ёндонжамц (1946-1947)
Сэдэдийн Түвдэн (1947-1951)
12. Зандраагийн Жамъяандампил (1951-1952)
13. Жүгдэрийн Чойдог (1952-1954)
14. Янживын Бадамжав (1954-1959)
15. Цэнджавын Жамсран (1959-1974)
16. Човдоронгийн Дашдэмбэрэл (1974-1985)
17. Жамбын Гомбожав (1985-1991)
18. Сандагийн Гончиг (1991-1996)
19. Пүрэвдоржийн Цэрэн /үүрэг./ (1996-1997)
20. Цэгмэдийн Батболд (1997-2000)
21. Мондооны Мэндбилэг (2000-2004)
22. Цэдэвдоржийн Энхбат (2004-2012)
23. Доржийн Баярбат (2012-2016)
24. Жигжидийн Батжаргал (2016- )
Аж ахуй
Дэд бүтэц
Аймгийн нутаг дэвсгэрт Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот байрладаг, харилцаа холбоо, авто, төмөр зам зэрэг үйлдвэрлэлийн дэд бүтэц харьцангуй сайтай. Сүүлийн жилүүдэд Япон, Өмнөд Солонгос, Хятад, Герман зэрэг улсын муж, хотуудтай тогтоосон харилцаа улам хөгжиж байна.
Аж үйлдвэр
Чулуун нүүрс, төмрийн хүдэр, хар тугалга, гянтболд, усан ба утаат болор, жонш, оюу, номин, гятгануур мана, цагаан тугалга зэрэг ашигт малтмалтай.
Алдар гавьяатан
Төв аймгаас Монгол улсын төр нийгэм, урлаг соёл, спорт, эрдэм ухаан, ажил хөдөлмөрийн салбар салбарын алдар цуутан төрөн гарчээ.
Үүнд Монгол улсын баатар - 2, хөдөлмөрийн баатар - 55, ардын зүтгэлтэн - 23, төрийн шагналт - 13, салбар салбарын гавьяат зүтгэлтэн - 200-аад, шинжлэх ухааны акедемич - 6, доктор профессер 150 гаруй, тод манлай уяач -3, манлай уяач -20, улсын аварга цолтой бөх -3, улсын цолтой бөх - 60 гаран байна.
Улсын баатар
Бусад алдартан
Мөн үзэх
Цайдам нуурын нүүрсний орд
Цахим холбоос
Төв аймгийн статистикийн хэлтэс
Эх сурвалж
Монголын аймаг |
1276 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D2%AF%D1%85%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3 | Сүхбаатар аймаг | Сүхбаатар (монгол бичгээр - sükebaɣatur, сүхэбагатур) — Монгол Улсын аймаг.
Түүх
Сүхбаатар аймгийн нутаг дэвсгэр нь 1921 оноос өмнө Халхын Сэцэн хан аймгийн Чин ван хошуу, Далай ван хошуу, Ёст бэйс хошуу, Эрх гүн хошуу, Хурц засаг хошуу, Егүзэр хутагтын шавь хошуу гэсэн 6 хошууны нутаг, 1931 онд Халхын 4 аймгийг 13 аймаг болгон өөрчлөхөд Хэнтий, Дорнод аймагт харъяалагдаж байлаа.
1940-1942 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр 1942 онд Жавхлант шарга аймаг шинээр байгуулагджээ. Энэ үед Дорнод аймгаас Асгат, Баян, Дарьганга, Дарханхаан, Жавхлант шарга, Зотол, Онгон, Урт, Халзан, Хонгор зэрэг 10 сум, Хэнтий аймгаас Мөнххаан, Уулбаян, Өлзийт, Түвшинширээ зэрэг 4 сум бүгд 14 сум, 125 баг, 29,2 мянган хүн ам, 850 мянган толгой мал, өвс хадах морин станц 2, нүүрсний уурхай нэг, сүү тосны завод 3-тай байгуулагдаж, Мандалын хийдийн сууринд төвлөрсөн бөгөөд аймгийн хөдөлмөрчдийн анхдугаар их хурал 1942 оны 3 дугаар сард 74 төлөөлөгчийн бүрэлдэхүүнтэй хуралдаж аймгийн Бага хурлыг 29 гишүүн, аймгийн яамны тэргүүлэгчдийг 9 хүний бүрэлдэхүүнтэй сонгож, аймгийн даргаар Сэдэдийн Түвдэнг баталжээ.
Газар усан
Тус аймгийн нутгийн хилийн нийт урт 1340 км бөгөөд урд талаараа БНХАУ-тай 485 км, баруун талаараа Дорноговь аймагтай 165 км, хойт талаараа Хэнтий аймагтай 260 км, зүүн хойт талаараа Дорнод аймагтай 430 км газраар тус тус хиллэдэг.
Аймгийн нутаг Дорнод монголын тэгш талын өмнөд хэсгийн үргэлжлэл бөгөөд тал хээрийн бүсэд багтдаг. Нутгийн ихэнх хэсэг нь далайн түвшнээс дээш 1000-1200 метр өндөрт оршдог. Хамгийн өндөр цэг нь далайн түвшнээс дээш 1778 метрт өргөгдсөн Шилийн богд уул, хамгийн нам цэг нь далайн түвшнээс 790 метр өргөгдсөн Байшинт юм.
Сүхбаатар нь ус зүйн мужлалаар ус багатай бүст багтах бөгөөд гадаргуугийн ус ховортой, тогтмол урсгалтай гол мөрөн байхгүй боловч 20 гаруй жижиг нуур, 200-гаад булаг шанд, гол горхи байдаг. Хавиргын булаг, Талбулаг, Арын нуур, Рашаант, Эрээн толгой, Далай булаг, Гашуун, Цавчир, өвдөг, Модонгийн худаг, Цагаан булаг зэрэг рашаан ус олонтой.
Байгалийн сонин тогтоц бүхий газар нутаг элбэгтэй. Үүнд:Дарьганга суманд 200 гаруй сөнөсөн галт уул, Онгон, Дарьганга суманд 127-248 км2 талбай эзлэх Онгон, Молцогийн их элс, Эрдэнэцагаан сумын нутагт улсын дархан цаазат Лхачинвандад уул, Дарьганга, Наран сумын нутагт Баяндулаан, Талын агуйт, Мөнххаан сумын Баян-Уулын орчмын 70 гаруй агуй зэрэг олон агуй, Лог, Будар, Зараа, Төрөнгө, Дэлгэрхаан, Харгилтай зэрэг үлэмж талбай бүхий чулуун тогтоцтой нуруу хөндий олон байдгийн дээр чулуужсан яс зэрэг амьтан ургамлын үлдэгдэл Байшинт, Ходоодын говь, Хорголжингийн талаас олддог юм.
Амьтан ургамал
Өвс ургамлын хувьд хайлс, дэлт балгана, тавилганга, нохойн хошуу, монос, ямаан болон нанхиат зээргэнэ ургахын хамт тал хээрийн хиаг, ерхөг, таана, хөмүүл, дэрс, бударгана зонхилно. Эмийн ургамлаас чөдөр өвс, чихэр өвс, зээргэнэ, халгай, таван салаа, тэхийн шээг зэрэг олон төрлийн ургамал ургадаг. Баяндэлгэр, Дарьганга сумын нутагт хунчий, туйплан, Эрдэнэцагаан сумын нутагт Бонго, лантаанз ургахын дээр анхилам үнэрт ургамлаас ганга өвс газар сайгүй тохиолдоно. Хайлс, гүйлс, бургас зэрэг модлог ба бутлаг ургамал бүхий байгалийн гоёмсог баянбүрд Дарьганга, Онгон, Баяндэлгэр, Наран, Эрдэнэцагаан, Сүхбаатар, Түмэнцогт сумын нутагт элбэг.
Цагаан зээр, тарваганы нутагшил нэлээд тархмал байдаг бөгөөд үнэг, чоно, хярс, өмхий хүрэн, мануул, дорго, туулай, шилүүс, илбэнх, хар сүүлт зэрэг ан амьтантай. Эрдэнэцагаан сумын Лхачинвандад, Аратын ууланд буга Түмэнцогтын Хар ямаатын ууланд бор гөрөөс, Бүрэнцогтын хаданд аргаль нутагшиж байна.
Сум нутаг
Хүн ам
Соёл урлаг
Сүхбаатар аймаг нь "Жаахан шарга" уртын дуу, Дарьганга мөнгөн урлал, удамт хурдан хүлэг, байгалийн үзэмж төгс Алтан Овоо, Шилийн Богд уул, Ганга нуур, эртний үеийн түүхийг хүүрнэсэн хүн чулуудаараа алдартай төдийгүй улс орон даяар нэр алдар нь дуурссан их жанжин Сүхбаатар, улсын баатар "Эх оронч" Чойн Дугаржав, Монгол Улсын Ерөнхий Сайд Цэнгэлтийн Жигжиджав, улс төр, урлагийн зүтгэлтэн Магсарын Дугаржав, Ардын жүжигчин уртын дуучин Ч. Шархүүхэн, Ардын зураач Д. Амгалан гээд урлаг соёлын зүтгэлтэн, гавьяатнууд, хөдөлмөрийн сайчууд, эрдэмтэн мэргэд, төрийн шагналтуудын өлгий нутаг юм.
Нутаг ус нэгтэй хөдөлмөрч олны дундаас Монгол улсын баатар 2, Хөдөлмөрийн баатар 16, Ардын цолтон 3, Төрийн шагналтан 6, Гавъяат цолтой 40 гаруй төрөн гарч аймаг орон нутгаа дуурсгаж байна. Сүхбаатар аймаг нь мөн хурдан адуугаараа алдартай юм.
Цахим холбоос
Сүхбаатар аймгийн албан ёсны цахим хуудас
Эшлэл
Монголын аймаг |
1277 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D3%A9%D0%B2%D1%81%D0%B3%D3%A9%D0%BB%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3 | Хөвсгөл аймаг | Энэ аймгийг адилхан оноосон нэртэй Хөвсгөл нуур, Хөвсгөл сум хоёроос ялган таниарай.
Хөвсгөл аймаг нь гүн цэнхэр Хөвсгөл нуурынхаа нэрээр нэрлэгдэх ба 1931 онд үүсэн байгуулагдсан. Булган, Архангай, Завхан аймагтай хиллэх ба улсын хилээр зааглагдаж Оросын Холбооны Улс, түүний Тува, Буриад улсуудтай хаяа залгадаг. Аймгийн төв Мөрөн хот улсын нийслэлээс баруун хойш 671 км зайтай. Хөвсгөл аймаг 1992 оны үндсэн хуулийн хүрээнд 24 сум, цаашилвал 126 багийг агуулан байгаа.
Хөвсгөл аймаг нэг зуун мянга зургаан зуу гаран (100,629) ам дөрвөлжин километр газар эзэлсэн Монгол улсын 6 дахь том дэвсгэр газартай аймаг. Үндсэндээ уулархаг. Уул, ус, ой, хөвч, тайга болсон нутгийг аялагч жуулчид үзээд «Монголын Швейцар» гэж нэрийдэх нь бий. Амьтан ургамал, ашигт малтмалаар баялаг, түүх, байгалийн дурсгалт газар арвинтай, онгон дагшин байгалийн өлгий болсон нутаг.
2011 оны байдлаар 126 мянган хүн оршин сууж байсан ба хамгийн олон хүнтэй аймаг юм. Үндсэндээ монгол үндэстэн, тэр дотроо халх, дархад, хотгойд, урианхай зонхилдог. Өөр аймагт байдаггүй цаатан отгийн хүмүүс цөөн тоогоор бий.
Түүх
Тус аймгийн нутаг дэвсгэр дээр нэн эртний үеэс хүн оршин сууж амьдарч байсныг илтгэсэн чулуун болон хүрэл зэвсгийн үеийн булш, хадны сүг зураг, буган хөшөө олонтой.
Тухайлбал Цагаан-Уул сумын Сангийн далайн хүрээ, Бүрэнтогтох сумын Уушгийн өврийн 2–3 метр өндөр буган хөшөө, 3–4 метр өндөр хиригсүүр, Загзуугийн амны шороон хэрэм, Мөнх хааны ордны туурь, Цагаан-Үүр, Чандмань-Өндөр сумын нутагт орших хүн чулуун хөшөө, Мөнх хааны болон Кул Билгэ хаанд зориулан босгосон гэрэлт хөшөө зэрэг түүхийн дурсгалт зүйлс олон бий.
Нутгийн хуваарь
Хүн ам зүй
Тус аймаг нь 123,416 хүн амтай.
Угсаатны бүрэлдэхүүн
Аймгийн нийт хүн амын 76,9%-ийг халх, 13,7 %-ийг дархад, 5,2 %-ийг хотгойдууд эзэлдэгийн зэрэгцээ Буриад, Урианхай, Цаатан, зэрэг ястнууд амьдардаг олон ястны өлгий нутаг юм.
Тус аймгийн Баянзүрх, Улаан уул, Рэнчинлхүмбэ, Цагааннуур суманд ихэвчлэн Дархад, Цаатан, Тува, Чандмань-Өндөр суманд Урианхай, Цагаан-Үүр суманд Буриад, Шинэ Идэр, Галт, Жаргалант суманд Халх, бусад суманд Хотгойд ястнууд голлон амьдардаг.
Газарзүй
Тус аймагт мөнх цаст сүрлэг уулс, ян сарьдаг, гүн цэнхэр нуурууд, хөвч тайга, гол мөрний өргөн хөндий зэрэг нь тэр аяараа Хөвсгөл нутгийн үзэсгэлэн гоо билээ. Шохойн ба гантиг чулуун тунадаснаас үүссэн Цагаан-Үүр сумын Даян дээрх зэрэг олон агуй, хонгил, сэнжит хад нь байгалийн биет үзмэр юм.
Элбэг баян араатан, жигүүртэн ан амьтад, түүхийн дурсгалт зүйл, байгалийн үзэсгэлэн зэргээр гайхагдсан Хөвсгөл нутгийг Монголын Швейцар хэмээн нэрлэдэг.
Газрын гадарга
Aймгийн нутаг дэвсгэр нь Хангайн уулархаг мужид оршдог. Уул нурууны гол хэсэг нь хангай нурууны салбар хэсэг Хөвсгөл Тагна, Соёны нуруу багтана. Дэлгэрхаан уулын ноён оргил нь далайн түвшнээс дээш 3190 метр өндөрт орших ба аймгийн нийт нутаг дэвсгэр нь далайн түвшнээс 1650-2050 метр өргөгдсөн.
Гол мөрөн
Хангайн нуруунаас эх авсан Идэр, Тэс, Бүгдгээн, Хөвсгөл нуурын баруун ба зүүн талын уулсаас эх авсан Дэлгэр мөрөн, Бэлтэс, Шарга, Шишгэд, Эг, Үүр, Уйлган зэрэг 400 гаруй гол мөрөн, горхи булагтай.
Хөвсгөл аймагт 300 гаруй том, жижиг нуур байдаг. Эдгээр нууруудын дотроос цэнгэг тунгалагаараа дэлхийд тэргүүлдэг, талбайн хэмжээгээрээ Ази тивд аравдугаарт, Монгол оронд хоёрдугаарт, гүнээрээ Төв Азид хоёрдугаар ордог Хөвсгөл нуур байна.
Тус аймагт анагаах чадлаараа улс даяар алдартай Булнай, Салбарын халуун рашаан, Торц, Дулаан бүлээн, Наранбумбат, Хоногцол, Бөөстөг, Гантигт зэрэг хүйтэн рашаан байдаг ба эдгээрийг түшиглэн амралт сувиллын газрууд ажилладаг.
Энэ аймгийн хамгийн их нуур буюу "Хөвсгөл" нуур нь ОХУ-ын "Байгаль" нууртай газар доор эх нь холбоотой байдаг гэх домогтой.
Ашигт малтмал
Хөвсгөл аймаг байгалийн баялаг, эрдэнэсийн сангаар нэн арвин, үйлдвэрийн зориулалтаар ашиглах боломжтой судалгаа хийсэн олон сая тонн нөөцтэй фосфорит, нүүрс, бал чулуу, алт, төмрийн хүдэр, хөнгөн цагаан, шороон будаг, шохойн чулуу, гантиг, боржин гэх зэрэг хөнгөн үйлдвэрлэлд чухал ач холбогдолтой баялаг бий. Мөн олон сая шоо метрээр тооцогдох ойн нөөцтэй.
Амьтан, ургамал
Aймгийн нийт нутгийн 35,4% буюу 35,5 мянган км квадрат талбайг ойн талбай эзэлнэ. Ойд гацуур, хуш, нарс, улиас зэрэг навчит болон шилмүүст мод эзэлдгийн 90 орчим хувь нь хар мод юм.
Тус аймагт вансэмбэрүү, алтан хундага зэрэг 80 шахам төрлийн эмийн ургамал ургана. Нэрс, үхрийн нүд, улаалзгана, бөөрөлзгөнө, улаагана, хад, аньс, тошлой, гүзээлзгэнэ зэрэг жимс, самар, мэхээр, мөөг, сонгино гэх мэт хүнсний ургамлын арвин баялаг нөөцтэй юм. Эдгээрээс биологийн нөөц удмын сангаараа эрдэмтний сонирхлыг татдаг Сибир жодоо, хонин арц, ягаан цээнэ, ямаан сэрдэг, шивүүрт, ортууз зэрэг олон төрлийн ургамлууд Монгол улсын ховор ургамалд ордог аж.
Хөвсгөл аймагт 5 баг, 13 овог, 31 төрөлд хамрагдах 35 зүйлийн хөхтөн, тэр дундаа үнэг, чоно, хандгай, баавгай, хярс, хүдэр, зэрлэг гахай, буга, гөрөөс, булга, тарвага, ан амьтан, 2 зүйлийн 2 нутагтан, 4 зүйлийн хэвлээр явагч, 400 гаруй зүйлийн шавьж бүртгэгджээ.
Манай аймгийн гол мөрөн нууранд 10 гаруй зүйлийн загас байдгийн дотор монголдоо хамгийн томд тооцогдох тул загас, Сэлэнгэ мөрнөөр дамжин ирсэн хилэм загас, Дархадын хотгор, Шишгэдийн голын сав нутагт дэлхийд хосгүй цагаан загас бий. Эдгээр загасыг Оросын Петр хаан хүнсэндээ
Нийгэм соёл
Боловсрол
Аймагт ерөнхий боловсролын сургууль 32, цэцэрлэг 29, соёлын төв 23, Хөгжимт драмын театр, орон нутгийг судлах музей ажилладаг.
Тус аймагт сумын эмнэлэг 23, аймагт орчин үеийн тоног төхөөрөмжөөр тоноглогдсон нэгдсэн эмнэлэг ажилладаг.
Эдийн засаг
Аймгийн эдийн засгийн гол салбар нь хөдөө аж ахуй юм. Хөдөө аж ахуйд мал аж ахуй голлох байр эзэлнэ. Аймгийн нийт нутгийн 57.7%-г хөдөө аж ахуй эдэлбэр газрын хэрэгцээнд ашигладаг.
Тус аймгийн байгаль цаг уурын нөхцөлд тохирсон нутгийн шилмэл омгийн Дархад омгийн хонь, хогоргын улаан монгол, эрчимийн хар ямаа, тэсийн голын адуу зэргийг үржүүлэн ашиглаж байна. Тус аймгийн Цагааннуур суманд цаа бугыг өсгөн үржүүлдэг. Тус аймгийн Tариалан Эрдэнэбулган, Рашаант сумд газар тариалан эрхэлж ирсэн ба 2000 оноос нийт эргэлтийн талбай 20,4 мянган га–д хүрч жилд дунджаар 10,4 мянган га–д үр тариа, төмс, хүнсний ногоо тариалж байна.
Аялал жуулчлал
Аймгийнхаа байгалийн үзэсгэлэнт газар нутаг, Хөвсгөл нуурын цогцолбор газрыг ашиглан аялал жуулчлалыг эрчимтэй хөгжүүлж байна.
Алдартай хүмүүс
Хөвсгөл аймаг эх орныхоо тусгаар тогтнол, хөгжил цэцэглэлийн төлөө амь бие, оюун ухаан, авъяас чадвараа зориулж ирсэн алдар цуутнуудын өлгий билээ. Тус аймгаас ардын домогт баатар Чингүнжав, Жалханц хутагт Дамдинбазар, Монгол улсын баатар Л.Даваадорж, Л.Гэлэгбаатар, Г.Цэнд, Д.Гунгаа, Үндсэн хуулийн эцэг Бяраагийн Чимид нар төрөн гарсан бөгөөд Ардын хувьсгалын партизан 40 гаруй, Хөдөлмөрийн баатар 22, гавъяат 48, эрдэмтэд 100 гаруй улс, аймгийн олон зуун аварга, сайчууд төрсөн.
1990 оны ардчилсан хувьсгалын төлөө бусад аймгуудаас хамгийн түрүүн хөл тавьж Даваадоржийн талбайд өлсгөлөн зарлаж тэмцэж явсан түүхтэй. Хөвсгөлчүүдийн шаргуу хөдөлмөрийг үнэлж төр засгаас 1986 онд аймгийг "Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон"–гоор 2015 онд Сүхбаатарын одонгоор тус тус шагнасан билээ.
Эдгээрээс гадна Өндөр Гонгор, Шүхэрч Гэлэнхүү нар Хөвсгөлд төржээ.
Данийн аялагч Хэннгинг Хаслунд-Кристенсен нь одоогийн Эрдэнэбулган суманд 1, 2 жилийн турш 1920-оод онд иржээ. Мөн нутгийн зарим ард Алан-Гуа эхийг Чандмань-Өндөрт төрсөн гэж үздэг. Иймд энэ суманд улсын баяр наадмын үеэр Алан-Гуа эхийн баярыг тэмдэглэдэг.
Эрдэмтэд
Базарын Ширэндэв, нэрт эрдэмтэн, түүхч, төр нийгмийн зүтгэлтэн, Хөдөлмөрийн баатар, ШУ-ны гавъяат ажилтан, академич, Шинэ-Идэр сум
Нийгэм, улс төрийн зүтгэлтэн
Бяраагийн Чимид Хөдөлмөрийн баатар, гавьяат хуульч, Ардын багш,
Цахим холбоос
Хөвсгөл аймгийн албан ёсны цахим хуудас
Эх сурвалж
Монголын аймаг |
1278 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%8F%D0%BD-%D3%A8%D0%BB%D0%B3%D0%B8%D0%B9%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3 | Баян-Өлгий аймаг | Баян-Өлгий () нь, Монгол Улсын аймгийн нэг юм. Аймгийн төв нь Өлгий хот бөгөөд Улаанбаатар хотоос 1636 километр зайтай. Нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь 45.8 мянган хавтгай дөрвөлжин километр. Хүн амын тоо 112,836. Малын тоо толгой 2021 оны дүнгээр 2,379,000. Тус аймаг нь 1940 онд байгуулагдсан. Хүн амын ихэнх нь казак үндэстнүүд бөгөөд Монгол овгийн урианхай, тува ястнууд амьдардаг.
Өндөрлөг газар оршдог учраас уур амьсгал ерөнхийдөө сэрүүн байдаг. Даян, Хотон, Хорго гэх мэт цэнгэг уст 80 гаруй нууртай. Ховд, Цагаан, Согоот, Ёлт гэх мэт 100 гаруй гол горхи, 200 гаруй булаг шандтай. Ховд гол нь 506 километр үргэлжилдэг. Толбо, Ачит нуур нь загас агнуурын нөөцтэй.
Түүх
Өртөө аралд эртнээс улаачдын буудал байсан Хойлог /Цагааннуур/ын ширэгт 1931 онд Орос улстай худалдаа хийх дамжлага баазын суурь тавигдсанаар Ховд-Цагааннуурын авто өртөөний буудал ч Өлгий орчим байрласан зэрэг гол дөт салаа замын зангилаа, тус аймгийн хошуу, сумдын дунд цэгт оршдог, ой мод, өвс ургамлаар элбэг хожим ирээдүйд томоохон хот байгуулахад газрын гадаргуу, хөрс шороо нь хүртэл зохимжтой байсан.
Баян-Өлгий аймаг нь 1940 оны 8 дугаар сард БНМАУ-ын Бага Хурлын шийдвэрээр байгуулагдсан. Өлгийг 1940 оны 09-р сарын 17-нд аймгийн анхдугаар хурлаас аймгийн төв болгон сонгон баталгаажуулжээ. Өлгий хот нь Бугат, Буянт, Улаанхус, Сагсай сумуудтай хил залгаа оршдог.
Баян-Өлгий аймгийн яамнаас эхлээд тус аймгийн анх байгуулагдсан албан байгууллагууд цөөн байшин, 30-аад эсгий гэрт байрлаж байснаа хэдхэн сарын дараа тус тусын байр байшинтай болж, гар үйлдвэрлэлийн артель, хүнсний үйлдвэр, аж ахуйн газруудаа үүсгэн байгуулж Өлгийд оршин суугчдын эгнээ 1940 оны 11 сар гэхэд 100 өрх, 400 хүн амтай болжээ.
1950-иад оны дунд үеэс Өлгийд оршин суугчдын эгнээ 7000 давж хотыг тохижуулах ажил урьд өмнөхөөс илүү эрчтэй өрнөж, цэнгэлдэх хүрээлэн, ХД театр, хүүхэд залуучуудын ордон, орон нутгийг судлах музей, барааны зах зэрэг томоохон байгууламжийг Өлгийн иргэд Бямба, Ням гаригт оройн цагаар шан харамж, цалин хөлс нэхэлгүй бүтээж байгуулсан.
Аймгийн төвийн нийгэм эдийн засаг, соёл боловсролын өргөн цар хүрээ, хөгжил бадралыг үндэслэн 1956 оны 8-р сарын 1-нд БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн 4 тоот зарлигаар Өлгий хотын хороог байгуулжээ. Төрийн эрх барих дээд байгууллагын шийдвэрээр 1961 онд дээрх хорооны байгууламж Өлгий хот болон өөрчлөгдөж тус хотын захиргаа 13 хэсгээс, 1964 оноос 4 хорооноос бүрдэх болж, 1990-ээд оны эхнээс сум, багийн системд шилжсэн юм.
Газар зүй
Баруун талаараа Алтайн нурууны хяр дагаж БНХАУ-ын Шинжаан-Уйгарын Өөртөө засах оронтой 450 км, хойт талаараа Сийлхэмийн нуруу дагаж ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Алтай Улстай 225 км, зүүн талаараа Увс аймагтай 165 км, зүүн ба урьд талаараа Ховд аймагтай 450 км нутгаар хиллэдэг. Далайн түвшнээс дээш 1301-4374 метрт оршино, нутаг дэвсгэрийн 95,3% нь 1600 метрээс дээш өндөрт байна. Аймгийн хамгийн өндөр цэг нь Монгол улсын хамгийн өндөр цэг болох Алтай Таван Богд уулын Хүйтэн оргил (4374 м) ба хамгийн нам цэг нь Баяннуур сумын төв (1301 м) юм.
Аймгийн нутаг дэвсгэр кайнозейн эриний дөрөвдөгч галавын үеийн гол, мөрөн, нуур, усны ажиллагаагаар тогтсон элс, шавар, хайрга голлосон тунамалтай, уулын хүрэн ба цайвар хүрэн хөрс зонхилсон гол, мөрний саваар нугат намгийн заримдаг давсархаг хөрс, өндөр уулын бүсэд хад асга бүхий уулын тундрын ба уулын нугын хөрстэй, элэгдэл, өгөршлийн ажиллагаагаар тогтсон хонхор, гүдгэр, уул нуруудаас тогтдог. Геологи-тектоникийн мужлалын хувьд Монгол Алтайн атираат мужийн баруун ба баруун хойд хэсэгт оршдог юм. Даян, Хотон, Хоргын цэнгэг устай том, жижиг 80-аад нуур, 100 гаруй гол, горхи, 200 гаруй булаг, шандтай. Толбо, Ачит нуур нь загасны агнуурын нөөцтэй. Ховд, Цагаан, Согоог, Ёлт, Сагсай, Булган, Ганц мод, Бөхмөрөн зэрэг томоохон голтой, Ховд гол 506 км үргэлжилдэг.
Уур амьсгал
Аймгийн нутаг дэвсгэр нь байрлалаар дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагасын дундад өргөрөгт багтдаг учир эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай. Далайн түвшнээс их өндөрт оршдогоос сэрүүн уур амьсгалтай, хүрээлэн оршдог өндөр уулс гаднаас агаарын урсгалаар ирсэн чийгийг биедээ татдаг учир Алтайн нурууны өндөрлөг хэсэгт хур тунадасны жилийн дундаж хэмжээ 400-500 мм-д хүрдэг байна. Өөрөөр хэлбэл говь, цөлийн нөлөөнд ихээхэн автагдсан, өндөр уулын өвөрмөц уур амьсгал, эмзэг экосистемтэй. Салхины жилийн дундаж хурд 4-9 м/секунд хүрдэг.
Хүн Ам
Баян-Өлгий аймгийн хүн ам нь 2021 оны байдлаар 112,836 бөгөөд нягтрал нь квадрат километр тутамд 2.5 хүн байна.
Сумд
Алтай сум
Алтанцөгц сум
Баяннуур сум
Бугат сум
Булган сум
Буянт сум
Дэлүүн сум
Ногооннуур сум
Цагааннуур тосгон
Сагсай сум
Толбо сум
Улаанхус сум
Цэнгэл сум
Өлгий сум
Ургамал, амьтан
Агь, таана, хөмүүл, шаваг, шарилж , ерхөг, хиаг, хазаар өвс, харгана, хялгана, бударгана зэрэг хээр, цөлөрхөг хээрийн өвс ургамал зонхилж, чийг илүүтэй уулын сүүдэр хажууд үхрийн нүд, хад, гүзээлзгэнэ, тошлой зэрэг зэрлэг жимсгэнэ ургадаг. Ой нь уулсын зөвхөн сүүдэр хажууг бүрхэн, өвөр хажуугаар хээрийн ургамал тархсан, уулархаг нутгаар вансэмбэрүү, бадамлянхуа, алтан гагнуур, чихэр өвс, бамбай, башиг, чийгийн давирхай, таван салаа, нохойн хошуу зэрэг эмийн ургамал ургадаг боловч үйлдвэрлэлийн аргаар өргөн ашиглаагүй байна.
300 гаруй сээр нуруутан байгаагийн дотор 11 зүйлийн хэвлээр явагч, 8 зүйл загас бүртгэгдсэн байна. Дэлхийд ховордсон аргаль, янгир, ирвэс, шилүүс зэрэг амьтдаас гадна чоно, үнэг, суусар, тарвага ,туулай, үен зэрэг ан амьтад, харцага, ёл, бүргэд, сар, тоншуул, хун, хотон, хойлог, алтан гургалдай, галуу, нугас зэрэг жигүүртэн шувуудтай.
Эдийн засaг
Эдийн засгийн гол салбар нь мал аж ахуй бөгөөд 1,4 сая малтай, тариалан сул хөгжсөн байна. Аж үйлдвэрийн хөгжил дорой боловч уул уурхай, хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эдийг боловсруулах салбарт тэргүүлэх ач холбогдол өгч хөгжүүлэх боломжтой, төмөр зам, хатуу хучилттай авто замгүй, холбоо, агаарын болон авто тээврийн үйлчилгээ харьцангуй илүү хөгжсөн.
Хэтийн төлөв сайтай алтны 6 үндсэн илрэл, 5 шороон хуримтлалын зангилаа хэсэг буюу талбайг тогтоосон нь ойрын жилүүдэд эрэл-үнэлгээ, хайгуул хийж, алт олборлолтын салбарыг хөгжүүлэн, үйлдвэрлэлийн хэмжээг нэмэгдүүлэх бололцоотой боловч байгалийн нөөц, баялгийн судалгааг бүрэн хийгээгүй байна. Төсвийн урсгал зардлын 30 гаруй хувийг өөрийн орлогоор, үлдсэн хэсгийг улсын татаасаар бүрдүүлдэг, төсөв санхүүгийн чадавх сул юм. Аймгийн байгаль орчин нь унаган төрхөөрөө үндсэндээ хадгалагдсан, ус, хөрс, агаар бохирдуулах уул уурхай, химийн үйлдвэр хөгжөөгүй, малын тоо бэлчээрийн даацнаас хэтэрч, бэлчээр талхлагдан, цөлжих нөхцөл бүрдсэн байна. Байгалийн хязгаарлагдмал нөөц, баялгийг үнэ төлбөргүй ашигладаг үрэлгэн хэв шинжээс бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээний үнэд байгалийн өртгийг тусгаж, байгалийн даацад зохицон амьдрах хөгжлийн шинэ хандлагад шилжих арга замыг сонгон хөгжих чиг хандлага нь аймгийн хөгжлийн гол стратеги болж байна.
Алдартай хүмүүс
Жүжигчин, найруулагчид
Рамишийн Асай, Ардын эмч, доктор, профессор Улаанхус сум (Баян-Өлгий)
Билэгтийн Цээхээ, Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар Буянт сум (Баян-Өлгий)
Банзарын Дамчаа, Монгол Улсын Ардын жүжигчин, Буянт сум (Баян-Өлгий)
Б.Хайжамал "Монгол Улсын Ардын жүжигчин", Булган сум ( Баян-Өлгий)
Б. Базилхаан Монгол улсын гавьяат, доктор, профессор
Засаг дарга
Байжүлы Каби (1940-1942)
А.Бэгзжав (1942-1943)
Дүзелбайүлы Женисхан (1943-1950)
Мухамэдиүлы Күрманхан (1950-1952)
Ч.Шагдар (1952-1953
Мүхамайдиүлы Күрманхан (1954-1955)
Шайбиүлы Кабдыл(1955-1958)
Жуанганүлы Рым (1959-1970)
Асканбайүлы Сарай (1970-1978)
Күсбекүлы Кызырхан (1978-1989)
Т.Даваажав (1989-1990)
Күнтуганүлы Мизамхан (1990-1996)
Кадырүлы Мейрам (1996-2000)
Кабдысилаймүлы Баделхан (2000-2004)
Омарүлы Габсаттар (2004-2007)
Сакейүлы Кабыл (2007-2012)
Күзкейүлы Дарьмен (2012-2016)
Айыпүлы Гылымхан (2016-2020)
Далелүлы Бауыржан (2020-2024)
Цахим холбоос
Баян-Өлгий аймгийн албан ёсны цахим хуудас
Эшлэл
Монголын аймаг
|} |
1283 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%85%20%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%20%D0%A3%D0%BB%D1%81 | Их Монгол Улс | Их Монгол Улс (1206-1635), мөн Монголын Эзэнт Гүрэн (Англи: Mongol Empire, 1206-1260/1368) нь Ази, Европ тивийг тэгнэн оршсон, Монголын түүхэнд, хамгийн өргөн уудам газар нутагтай эзэнт гүрэн юм. Судлаачид ИМУ-н газар нутгийг 26,000,000 эсвэл 33,000,000 км2 хэмээн зөрүүтэй байдлаар тооцоолжээ. Их Британийн түүхчид Их Монгол Улсыг, газар нутгийн хэмжээгээрээ, Их Британийн эзэнт гүрний дараа орох, дэлхийн түүхэн дэх 2 дахь том эзэнт гүрэн гэж тэмдэглэсэн нь, дагаж орсон болон хараат буюу вассаль улс орон, овог, аймгуудыг оруулаагүй тооцсонтой холбоотой юм.
Анх 1206 онд Чингис Хааны байгуулсан ИМУ нь, алтан үедээ, наран ургах зүгээс наран жаргах зүг хүртэл, Номхон далайн эргээс Хар тэнгис, Дунай мөрний сав газар, өмнө зүгээс, Зүүн өмнөд Азийн болон далайн арлуудын хараат буюу вассаль орнууд, умард зүгт, Хойд мөсөн далай, Енисей мөрний сав газрын овог, аймгуудыг хамруулсан асар уудам газар нутгийг эрхшээн оршиж байлаа.
Ази, Европ тивийн олон арван улс, хэдэн зуун хот балгасыг байлдан дагуулж, сая сая иргэдийг хурааж, эрхшээлдээ оруулсан, монголчуудын цэргийн тоо нь 250'000-аас хэтэрч байсангүй.
Чингис Хаан төв Азид, одоогийн Монгол улсын газар нутаг дахь тархай бутархай олон арван нүүдэлчин аймгуудыг нэгтгэж, Зүрчидийн Алтан улс, Тангуд улс, Хорезмын эзэнт улсыг байлдан дагуулснаар, ИМУ-ын үүсэл хөгжлийн үндэс суурь тавигджээ.
Үүсэл хөгжил
12-р зууны сүүлийн хагаст Монголын газар нутагт Хамаг Монгол, Хэрэйд, Мэргид, Татар, Найман зэрэг олон арван нүүдэлчин аймгууд мөнхийн дайн дажинтай байлаа. Хамаг Монгол аймгийн хаанаар 1189 онд өргөмжлөгдсөн Чингис хаан улс төр болон цэрэг зэвсгийн хүчээр зэргэлдээх аймгуудыг өөртөө нэгтгэж 1206 онд Их Монгол Улсыг байгуулсан байна. Нүүдэлчин аймгуудын нэгдлийг хөрш зэргэлдээ орнууд эерэгээр хүлээж авсангүй. Улмаар улс төр, эдийн засгийн зөрчил нь дайн үүсэх шалтгаан болж Чингис хаан Зүрчидийн Алтан улс, Тангуд болон Хорезм эзэнт улсад цэрэглэн халдаж цаашлан Азербайжан, Гүржийг эзэлж Калка голын хөвөөн дээр Оросын вангуудын цэргийг бут цохьжээ. Тангудын эсрэг хийсэн сүүлчийн аян дайндаа Чингис хаан өвчнөөр таалал төгссөн бөгөөд өөрийн байгуулсан эзэнт улсаа хүү нартаа гэрээслэн үлдээжээ.
Гол үйл явдлуудын хэлхээс
1189: Хар зүрхний Хөх нуурт Алтан , Хучир, Сача бэхи, Тайчу зэрэг Хамаг Монголын нөлөө бүхий ноёдын хуралдаан болж, Тэмүжинг Хамаг Монголын ханд өргөмжилж
1206: Онон мөрний эхэнд Монгол ноёдын Их Хуралдай хуралдаж Их Монгол улс байгуулагдсаныг даяар олонд тунхаглан зарлаж, Тэмүжин ханыг Их Хаан Чингис хаанаар өргөмжлөв.
1207: Монголчууд баруун хойд Хятад болон Төвөдийн зарим газар нутгийг эзлэн оршиж байсан Тангудыг дайлах аян дайныг эхэлж 1210 онд Тангудын хаан бууж өгснөөр Чингис хаан цэргээ гэдрэг татжээ. Тухайн үед Уйгарууд Их Монгол улсад дагаар орж цаашдын аян дайнууд болон улс гүрнийг төвхнүүлэх ажилд идэвхитэй оролцжээ.
1211: Чингис хааны их цэрэг элсэн говийг гаталж Алтан улсад цөмрөн оров. Цавчаал боомтын тулалдаанаар Алтан улсын цэргийн давуу хүчтэй тулгаран анхны томоохон ялалтыг байгуулав.
1218: Монголчууд Хар Кидан улсын нутагт нэвтэрч Кашгар хотыг эрхшээлдээ авчээ.
1218: Чингис хааны элчийг цаазаар авснаар Хорезмийн шах Мухаммед их дайны харангыг дэлдэв.
1219: Монголын цэрэг Сырдарья мөрнийг гаталж Туркестаны нутагт нэвтрэн оржээ.
1219–1221: Хэдийгээр умард Хятадад Алтан улстай хийж байсан дайн үргэлжилж байсан ч Чингис хаан баруун зүгт Хорезмын эзэнт улсыг амжилттай дайлж, улмаар Мухаммед шахыг устгах даалгаварыг Зэв, Сүбэдэй нарт өгчээ.
1223: Зэв, Сүбэдэй нар 20000 морьт цэргийг удирдан Калка голын хөвөөнд анх удаа Орос, Кипчакын хамтарсан цэрэгтэй тулалдан ялалт байгуулжээ.
1227: Чингис хаан Тангудын дайлж яваад тэнгэрт халив. Энэ үед Монголын эзэнт гүрэн 26 сая километр квадрат газар нутгийг эзэлж хэмжээгээрээ Ромын эзэнт гүрэн болон Македоны эзэнт гүрнээс дөрөв дахин том болсон байв.
1229: Өгэдэй их хаан ор сууж Далай хаанаар өргөмжлөгдөв.
1237: Монголчууд Бат хааны удирдлаган дор нэгдэн баруун зүгт довтолж Киевийн эсрэг дайныг эхлүүлэв.
1240: Киевийн Вант Улсуудыг сөнөөв. Мөн дорно зүгт Солонгосыг эрхшээлдээ оруулав.
1241: Монголчууд Польшийн Легница хотын дэргэд буюу Легницийн тулалдаанаар Польш, Герман, Францын хамтарсан 30 мянган хүнтэй армийг бут цохисон байна. Мөн Сайо голын хөвөөнд Мохийн тулалдаанаар Унгар, Хорватын 65000 хүнтэй шигшмэл армийг бут цохив.
1241 - 1242: Бат хааны арми Болгарыг эзэлж жил бүр алба гувчуур авах болов.
1241: Өгэдэй хаан нас эцэслэж Европыг эзэлж байсан цэргийн жанжид, хан хөвгүүд Их Хуралдайд дуудагдаж нутгийн зүг хүлгийн жолоо залав.
1242: Монголчууд Адриатын тэнгис хүрэв.
1246: Гүюг хаан, Их хаанаар өргөмжлөгдөв.
1248 онд Гүюг хаан нас барав.
Их Монгол Улс байгуулагдах урьдач нөхцөл бүрэлдсэн нь
XII зууны монголчуудьн өмнө тархай бутархай оршиж, өөр хоорондоо ямагт харгалдан бусдын зууш болох уу, эсвэл нэгэн дээвэр дор нэгдэн нягтарч, өгсөн дээшлэх үү гэсэн ацан зам тулгарчээ. Тэрхүү түүхэн сонголтыг зөв ухамсарласан Хамаг Монголын хан Тэмүжин эсгий туургатныг нэгтгэх тэмцэлд эргэлт буцалтгүй оржээ. Хамаг Монголын дотор Тэмүжинээс гадна Жамухын толгойлсон хүчний нөгөө туйл үүсэж, тэд тус тусдаа хүчээ зузаатгахыг эрмэлээж байв. Харин цагийн байдал Тэмүжиний талд аятай эргэж, Жамухын харъяат нараас түүний талд дагаар орсоор байлаа.
Хэрэйдийн ханлигийн дотор эвдрэл гарч, Тоорил ханыг хүчин мөхөсдөхөд Тэмүжин ивээлдээ авч дахин тэнхрүүлэв. Ингээд түүнтэй хамт 1196 онд Алтан улсад туслан, Татарт хамтын хүчээр цохилт өгчээ. Тэд 1199 онд Найманы ханлигтай нүүр тулж байлдсанаас гадна Монгол угсааны олон аймгийг байлдан дагуугав. Гэвч Тайчууд, Хонгирад, Ихирэс, Горлос, Татар, Ойрад, Найман аймгийн ноёд эвсэж, Чингисийн эсрэг шинэ холбоо байгуулжээ. Тэд 1201 онд Эргүнэ мөрний хөвөөн дээр хуралдаж, Жамуха сэцэнийг Гүр хаан хэмээн өргөмжилжээ. Эл бүлэглэлийн эсрэг Тэмүжин Тоорил хантай хүч хавсран тулалдаж бут цохижээ. Жамухын эвслийг бут цохисны дараа Тэмүжин 1202 онд Татарыг эрхэндээ бүрмөсөн оруулав.
Жамуха Хамаг Монголын нөлөө бухий язгууртан Алтан, Хучир нарыг талдаа урвуулж, Тоорил ханы хүү Нялх Сэнгүмээр эцгийг нь ятгуулж, 1203 онд Тэмүжиний эсрэг дахин эвсэл байгуулжээ. Үүнийг тагнаж мэдсэн Тэмүжин 1203 оны намар Туул голын хавь газар Тоорил ханыг гэнэдүүлэн цохижээ. Ингэж Тэмүжин хамгийн хүчирхэг Хэрэйдийн ханлигийг мөхөөснөөр Монгол туургатны дотор эрх сүр, нэр хүнд нь эрс өсөв. Эцэст нь өмнөх тулалдаануудад ялагдаж, Найманы Таян ханыг тойрон бүгсэн ханлиг, аймгуудын хэсэг бусаг хүчийг 1204 онд бут цохисноор Монгол туургатны үндсэн гол хэсгийг өөртөө нэгтгэжээ. Тэмүжин ийнхүү «хагацсан улсаа хамтатгаж, бутарсан улсаа бүртгэх» их үйл хэргийг бүтээсэн билээ. Энэ үе бол Их монгол улс байгуулагдах явц дахь нэг ёсны шилжилтийн үе байжээ.
Их Монгол Улс байгуулагдсан нь
3-р жарны улаан бар жил (1206) бол Монгол түмэнд ивээлээ өгч, хэзээ ч үл умартах түүхэн аугаа их үйлсийн гараа болсон юм. 1206 оны намар цагт Онон голын эхнээ Тэмүжиний oрд өргөөнд Монголын язгууртан дээдсийн их чуулган Их Хуралдай хуралджээ. Их Хуралдайн өмнө тавигдсан үндсэн зорилт нь Их Монгол Улс байгуулагдсаныг даяар олноо зарлан тунхаглах, нүүдэлчин монголчуудын төрийн жолоог бат түвшин атгах их хааныг сонгон өргөмжлөх явдал байв.
Ийнхүү монгол угсааны олон ханлиг аймгуудыг нэгтгэн захирсан Монгол хэмээх улс Төв Азид тогтнон мандсан байна. Шинэ тулгар Монгол улс тогтнон мандахад бас Чингис хааны шадар эүтгэлтнүүд, нийт Монгол түмэн гол үүрэг гүйцэтгэсэн. Монголын тулгар төр тогтсоныг өргөн утгаар нь авч үзвэл, МЭӨ 3 зуунаас үүдэлтэй яэгуурын монголчуудын 1400-аад жилийн шаргуу тэмцлийн зүй ёсны үр дүн, нүүдэлч удмынхны нийгэм-улс төрийн хөгжилд гарсан чанарын хувьсал өөрчлөлт, өтгөс өвгөдөөс маань улбаалсан төр ёсны уламжлал, шинэчлэлийи яах аргагүй гойд содон түүхэн үзэгдэл байсан юм. Их Монгол нь улс хэмээх орчин цагийн ухагдахууны үндсэн шалгуур - тодорхой газар нутаг, хил хязгаар, хүн ам, төр болон төрийн бүрэн эрхт байдал хэмээх гол болзолуудыг бүрэн дүүрэн хангаж байсан юм.
Чингис хааны үндэслэн байгуулсан Их Монгол Улс нь эхэн үедээ умардаас өмнөд этгээдэд Байгал нуураас Түмэн газрын цагаан хэрэм хүртэл, зүүнээс өрнөд этгээдэд Хянганы нуруунаас Алтайн чинад хүртэл өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байв. 1207 онд Зүчи баруун гарын их цэргийг удирдан, буриад, хабханас, тува, зэрэг Ойн иргэдийг Их Монгол улсад нэгтгэжээ.
1218 онд киргизүүдтэй хамт бослого гаргасан түмэдүүд Чингисийн цэрэгт дарагдсаны дараа зарим хэсэг нь мэргидүүдтэй цуг Якут руу очсон нь якутын мэргид, тумат овог болжээ. Якут эрдэмтэд энэ нүүдлийг якутын ард түмэн бүрэлдэхэд нөлөөлсөн сүүлчийн үйл явдал гэж үздэг. Түрэг хэлнүүдээс монгол хэлтэй хамгийн ойр нь якут хэл юм. Якут хэлний 30% нь монгол үг байдаг. Якутын баруун нутгийн адуу нь монгол адуутай төстэй нь тогтоогджээ. Бусад түмэд хүмүүсийг урагш нүүлгэсэн нь одоогийн Өмнөд Монголын Түмэд болсон бололтой. Хожим Батмөнх хаан мөн адил бослого гаргасан урианхайчуудыг тарааж хуваажээ.
Чингис хааныг тэнгэрт хальсны дараа түүний хүүхдүүд нь хоорондоо хаан ширээний төлөө тэмцэлдэв. Чингисийн гэрээслэл ёсоор Өгэдэй ширээнд суух ёстой байсан боловч Чингисийн дүү Тэмүгэ Отчигин зэрэг нөлөө бүхий зарим ноёд Чингисийн отгон хүү Тулуйг хаан болгох санаатай байжээ. Түүнийг гадарлаад ч тэр үү, Өгэдэй ширээ залгамжлахаас цааргалах дүр үзүүлж, түүнээс шалтгаалан шинэ хаан өргөмжлөхөөр Хэрлэний “хөдөө аралд” эхэлсэн Их Хуралдай 40-өөд хоног үргэлжлэн байж 1229 оны билгийн 8-р сард сая өндөрлөжээ. Өгэдэйн ширээнд суухад авга ах Отчигин, Бэлгүдэй, ах Цагадай, дүү Тулуй, ах Зүчийн хүү Бат зэрэг дээдэс онцгой хүндэтгэл үзүүлж мөргөн ёсолж, Цагадай Тулуй нар 2 талаас түшиж, авга Отчигин араас нь тулж ширээнээ суулгажээ. Үүнээс хойш их хааныг өргөмжлөх бүрд бүгд мөргөх ёсон тогтсон гэдэг. 1241 онд [Өгэдэй] нас бармагц хаан ширээний төлөө тэмцэл дахин өрнөжээ. Өгэдэйн ач хөвгүүн Ширмүн буюу Тулуйн хүү Мөнх хоёрын нэгийг ширээ залгамжлуулахаар гэрээслэлсэн гэдэг. Гэтэл Өгэдэйн хатан мэргэд овгийн Дөргэнэ/Туракина/ төрийн эрхийг түр барьж байгаа байдлаа ашиглаж өөрийн хүү Гүегийг хаан болгох гэж хүчлэн оролджээ. Үүнээс болж шинэ хааныг сонгон өргөмжлөх явдал хойшлогдож 4-н жил шахам Дөргэнэ хатан төр барьжээ. Шинэ хааныг сонгох Их Хуралдайг хуралдуулах гэж хэдэн удаа оролдсон боловч шийдвэрлэх гол эрх мэдэл бүхий хүмүүс цуглахгүй хойшлогдсон байна. Гагцхүү 1245 оны намар Хар хүрмийн( Хүрмэн чулуутайн нутагт Хар хүрэм голын хөвөөнд боссон тул хар хүрэм гэж нэрлэсэн) ойролцоох Далан даваа гэдэг газар Их Хуралдай болж Гүегийг хаанд өргөмжилсөн байна. Тэр хуралдай их өргөн болсон гэнэ. Их монгол улсын өнцөг булан бүрээс алтан ургийн ноёд язгууртнаас гадна Хятад, Орос, Солонгос, Франц, Гүрж, Герман, Араб, Богдад улс болон Ромын пап ламын элч Плано Карпини зэрэг гадаадын олон улс ирсэн аж. Гүег бас л хаан болохоос татгалзсан дүр үзүүлж миний дараа манай удмынханд хаан ширээг залгамжлуулж байх юм бол хаан больё гэсэн болзол тавьж зөвшөөрүүлээд хаан болжээ. Гүег ширээнд удсангүй. 1248 оны хавар дайнд явж байгаад Самарканд хотын орчимд тэнгэрт хальжээ. Хаан ширээний тэмцэл дахиад л өрнөжээ. Энэ завшааныг Гүегийн хатан Хаймиш ашиглан 1249-1251 онд төр барьжээ. Чингис хааны хойчис Зүчи-Тулуйхан, Цагадай-Өгэдэйхэн гэсэн 2 тал болжээ. Алтан ордны улсын Батхаан насны ахмад, нэр хүндтэйн учир 1249 онд өөрийн байгаа газарт Их Хуралдай хийх санал дэвшүүлж, олон ноёдод урилга зарлага явуулжээ. Тэнд цөөхөн хүн очсон боловч Батыг өөрийг нь их хаан болгох саналыг дэвшүүлжээ. Бат түүнийг хүлээж авсангүй, харин Тулуйн хүү Мөнхийг хаан өргөмжлүүлэхээр тогтоожээ. Гэтэл Өгэдэй-Цагадайнхан Өгэдэйн ач хүү Ширмүнийг хаанд өргөмжлөх санаатай байжээ. Хаан ширээний төлөөх тэмцэл ил далд үргэлжилж 1251 оны зун Алтан ордны улсын Бэрх ноёны удирдлагаар болсон Их Хуралдайгаар Мөнхийг өргөмжилжээ. Мөнх хаан болоод өөрийг нь эсэргүүцсэн Өгэдэйн ач хүү Ширмүн, Гүегийн хүү Хочин, Нуху, Чингис хааны дотны нөхөр Зэлмийн хүү Есүндэй, Занги, Цанай, Элжигдэй, түр хугацаагаар төр барьж байсан Хаймиш хатан, Гүегийн их түшмэл Чингай зэрэг 70 гаруй хүнийг хатуу чанга шийтгэн ихэнхийг нь цааш нь харуулж Дөргэнэ хатан зэргийг цөлсөн байна. Гүегийн дэмжлэгээр Цагадай хаант улсын ширээг эзэлж байсан Цагадайн хүү Есөнмөнхийг баривчилж цаазлаад, ширээг Цагадайн ач Хар-Хулагуд эзлүүлжээ. Мөнх хааын энэ эрс тэс ширүүн арга хэмжээ нь Мөнх хааны байр суурийг бэхжүүлж, улс төрийн хямрал тэмцлийг намжаасан байна. Ийнхүү Чингисээс хойш Чингисийн удмынханы дунд хаан ширээний төлөө тэмцэл ахин дахин өрнөж байжээ. Энэ муу үзэгдэл ганц монголд тохиолдсон зүйл бус, дэлхийн олон улс оронд үзэгдэж байсан ба байдаг үзэгдэл болохыг тэмдэглэх хэрэгтэй.
Эхэн үеийн хаад:
Тэмүжин. Өргөмжилсөн нэр нь Чингис. Эцэг нь Есүхэй, эх нь олхонуд аймгийн Өүлэн Үжин. Усан морин /хар/ жилийн зуны тэргүүн сарын 15-нд (аргын 1162 оны 5-р сарын 31/ мөн 6-р сарын 1-н ч гэдэг) одоогийн Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутаг- Онон мөрний Дэлүүн болдог гэдэг газар төрсөн. Шороон тахиа жил /1189 он/ Хамаг Монгол улсын хан болж, Чингис гэдэг цол авсан. Улаан барс жилийн /1206 он/ намар оройхон нэгдсэн Их Монгол улсын хаанд өргөмжлөгдсөн. Хаан ширээнд 22 жил суув. Гал гахай жилийн /1227 оны 8-р сард/ зун тэнгэрт халив. 66 жил наслажээ.
Өгэдэй. Өргөмжилсөн нэр нь Далай хаан. Эцэг нь Чингис, эх нь хонгирад аймгийн Бөртэ Үжин. 1186 онд төрсөн. 1229 оны 9-р сараас 1241 оны 12-р сард хаан ширээнд суусан. 13 жил хаанчилсан. Их хатан нь найман аймгийн Дөргэнэ/Туракина/, 1241 оны өвөл тэнгэрт хальсан.
Гүюг. 1206 онд төрсөн. Эцэг нь Өгэдэй хаан. Эх нь Дөргэнэ хатан. 1245 оны хавар их хаанд өргөмжлөгдсөн, 1248 оны хавар тэнгэрт хальсан. 3 жил хаан ширээнд суусан.
Мөнх. Эцэг нь Чингисийн отгон хүү Тулуй, эх нь хэрэйдийн Сорхахтани хатан, 1208 онд төрсөн. 1251 оны зун их хаанаар сонгогдсон, хаан ширээнд 9 жил суусан, 1259 оны зун Сычуаньд цэргийн хуаранд өвчнөөр тэнгэрт хальсан.
Аригбөх. Эцэг нь Чингисийн хүү Тулуй, эх нь хэрэйдийн Сорхахтани хатан, 1257 онд Мөнх хаан Сун улсыг дайлаар мордохдоо төр хариуцан тамга барьж суухаар Хар-Хоринд үлдээсэн, 1260 оны зун Хар-Хүрэмд Их Хуралдайгаар хаан ширээнд өргөмжлөгдсөн, гэтэл төрсөн ах Хубилай мөн өөрийгөө Шандууд Их Хуралдай гэгчийг хуралдуулж хаан гэж тунхагласан тул ахтайгаа хаан ширээний төлөө тэмцэлдэн дайтаад 1264 онд ялагдаж Хубилайд буун өгсөн, 1266 онд нас барсан ба хорлогдсон байж магадгүй хэмээн таамагладаг байна.
Зохион байгуулалт
Цэргийн зохион байгуулалт
Хишигтэн нь Их Монгол улсын зэвсэгт хүчний цөм болж байсан боловч, цэргийн хэрэг нь цар далайцаараа ихээхэн өргөн агуулгатай байжээ. Арван өрхөөс татсан арван цэргээс бүрдэх аравт, арван аравт бүрийн цэрэг нийлсэн зуут, арван зуутын цэргээс бүрдсэн мянгат, арван мянгатын цэрэг бүхий түмт байхаар журамласан цэргийн зохион байгуулалтын тогтолцоо нь Их Монгол улс байнгын хүчирхэг армитай байх нөхцлийг бүрдүүлсэн юм.
Чингис хаан цэргээ шинэ зохион байгуулалтанд оруулж, байнгын армийг бий болгов. Цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаалтныг буй болгож, тэр тушаалд нэрт жанжин Хубилай-г томилов. Мөн дээд хэмжээний арван хоёр зөвлөхөөс бүрдсэн Илдэч хэмээх цэргийн бодлогын газрыг байгуулав. Цэргийн яамны маягийн эл байгууллага нь цэргийн эрдэм ухааныг хөгжүүлэх, цэргээ байлдааны байнгын бэлтгэл сургуультай байлгах, цэргийн жанжин, дарга нарын удирдлагын ур чадварыг ямагт төгөлдөржүүлэх, армийн зохион байгуулалтыг чанд цэгцлэх, дээд зэргийн уян хатан, хөдөлгөөнт армийг байлдааны бэлэн байдалд барьж байх гол үүрэгтэй байжээ.
Чингис хаан, түүнийг залгамжлагчид цэргийн үйлдвэрүүдийг хөгжүүлж, анги, нэгтгэлүүдийг шинэчлэн зохион байгуулав. Чингис хааны цэрэг 105000-д 10000 хишигтэн 95000 аравт цэрэг хүрч байсан гэж тэмдэглэсэн нь үнэнд ойртсон буй за.
Их Монгол улс хүчирхэг зэвсэгт хүчинтэй байсан нь цэргийн сургалтын бүхэл бүтэн тогтолцоо бүрдүүлсэнтэй холбоотой. Эл тогтолцоо нь, хүүхдээ хар багаас нь морь унуулж, нум сум харвуулж сургах, байлдах болон агнах наад захын эрдмийг эзэмшүүлэхийг иргэн бүрийн зайлшгүй үүрэг болгосон бүх нийтийн цэргийн бие даасан сургалт; мөн моринд гарамгай болгох, сэлэмдэх урлагт суралцах, оньсон техник эзэмших зэрэг албан ёсны мэргэжлийн сургалт гэсэн хоёр үндсэн хэлбэртэй байжээ. Байн байн тэмцээн, наадам зохион байгуулж байсан нь зугаа цэнгэлийн төдийгүй, цэргийн сургалтын үр дүнг шалгах гол хэлбэр байсан.
Чингисийн цэргийн эрдэм ухаан нь ашигтай байрлалаас түрүүлж, гэнэтийн цохилт өгч байлдааны санаачилгыг гартаа атгах, газар орон цагийн байдалд зохицон таацуулан шийдвэр гарган хэрэгжүүлэх, морьт цэргийн хөдөлгөөнт чанарын өндөр боломжийг шавхан дайчлах, цэрэг эрийн зориг хүч, сэтгэл зүйн хатуужил, ов мэх, авхаалж самбааг илтгэж, улс төр, цэргийн бодлогыг чадварлаг хослох урлаг байв.
Их Монгол улсын зэвсэгт хүчин нь хөнгөн болон хүнд морин цэргээс бүрдэж байв, Хөнгөн морин цэрэг хөдөлгөөнт чанар, суу залиараа нэн гайхамшигтай. Хүнд морин цэрэг нь өвч зэвсэглэсэн тусгай зориулалт бүхий цэрэг юм. Цэргийн гол зэвсэг нь нум сум, сэлэм, жад, сүх төмөр, шийдэм, бороохой, хуяг дуулга байв. Монголын морьт арми нь хэрэм боомт эвдэх инженерийн ангитай байжээ. Ийм ч учраас монголчууд урьд өмнө дэлхий дахинд хэзээ ч байгаагүй цэрэг дайны номлолыг бий болгосон бөлгөө.
Мөн үүнд нэгэн зүйл сонирхол татаж байгаа нь Дундат зууны үеийн Монгол цэргийн зэвсэглэлд алсын тусгалтай, сөнөөх хүч чадалтай их буу байв. Энэ тухай тэр үед бусад улс орноос ирж байсан хүмүүсийн дурдатгал, түүхийн сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэгдэн үлджээ. Нүүдэлчдийг ямар ч соёл боловсролгүй богино ухаантай зэрлэгүүд мэт үздэг тийм хүмүүст Монгол цэргийн зэвсэг, техникийн хөгжил, түүнийгээ хэр зэрэг чадварлаг хэрэглэж байсан нь тодорхой хариулт болох буй за.
Монгол цэргийн зэвсэглэлд байсан их буу нь Кидан Гүрний үеэс өвлөгдөн уламжлагдаж улам боловсронгуй болж ирснийг хэлэх хэрэгтэй. Энэ төрлийн зэвсэг нь Чингис хааны үед чанарын шинэ түвшинд гарч явган, морьт цэргийн эсрэг галт, тэсрэх, хорт хийт бөмбөг, бэхэлсэн цайз, хэрэм, хамгаалалтын сэтлэх, нураах гол хэрэгсэл нь их буу, чөдөр оньс, шидэх харвах зориулалт бүхий бусад тоног төхөөрөмж болж байв. Ийм буу нь тухайн үедээ гал, утаа, сүрлэг дуу чимээ, хөнөөх чадвараараа хосгүй байжээ. Чингис хаан баруун зүг хийсэн дайндаа (1218-1220) их буу хэрэглэж байсан бөгөөд түүнийгээ богино буу гэх буюу “пуужин” буу гэдэг байлаа. Мөн хурдан буу буюу арван таван гуурс бүхий шувтлагч буу гэх зэрэг сүр хүч ихтэй гайхамшигт их буу хэрэглэж байж. Монголын цэргийн жанжин Тажир, Алтан улсын цайз балгадыг бүслэн байлдаж байхдаа (1233 он) мөн монгол цэргийн жанжин Ганбухын цэрэг (1237 он) их буутай байсан тухай Хятадын түүхчид бичиж үлдээсэн байна. Энэ мэтчилэн Хятадын түүхийн сурвалж бичигт монгол цэрэг дарьт их буу хэрэглэж байсан тухай тэмдэглэжээ. Хятадын түүхч Чоу Вэй, Тогоон төмөр хаан Цинзян хотыг (1338 он) их буугаар галлаж байсан гэж бичжээ. Юань улсын эхэн үед төв Азиас чулуун сумтай галт үхэр буу олдож байсан тухай мөн тэмдэглэгдсэн байдаг.
Мөн түүхэн сурвалжид "монгол цэрэг их буутай тэрэг олонтой, зарим буу нь нэлээд том бөгөөд монголчууд өөрсдөө дарь хийж чаддаг байсан” гэж бичжээ. Тогоонтөмөр хааны үед Товуу нь (1344 он) галт сумаар дээрэмчний завь руу харвахад уг завь нь бутран ихэнх нь шатаж байсан тухай энэ хүн тэмдэглэсэн байдаг.
Ер нь монголчууд 1200 оноос өмнө дарьт зэвсэг, их буу хэрэглэж байжээ гэж үздэг юм. Монгол цэрэг зөвхөн их буу, галт зэвсэг хэрэглээд зогсоогүй, мөн янз бүрийн зориулалттай сумтай байлаа. Дайсныг сүрдүүлэх, их цэргийг удирдан жолоодохын тулд дуут сум хэрэглэж байсан нь бидний үеийн дохионы пуужинтай утга нэг юм. Монголчууд галт зэвсгээ цаашид хөгжүүлсэнгүй тухайн үед гавшгай хөдөлгөөнт маневрийн байлдаан, тулалдаан хийх нь зонхилж түүнд ихээхэн хэмжээгээр ач холбогдол өгч байсан хийгээд зөвхөн хот, цайзыг буулган авахад ашиглагдаж байсан нь ч үүнд нөлөөлсөн байж болох талтай.
Засаг захиргааны байгууламж
Чингис хаан улсаа ерөнхий гурван түмэн буюу хэсэгт хуваагаад, дотор нь бага түмэн болгосон. Бага түмнээ 5 мянгат, мянгатаа зуут, зуутаа аравт болгон хуваажээ. Мянгат нь эхлээд 95 байгаад сүүлдээ 130-д хүрсэн бололтой. Чингис хаан ийнхүү мянгатын тогтолцоог яаравчлан бүрдүүлсэнээр Их Монгол улсьн өнө удаан тогтнох үндсийг тавьжээ. Эл тогтолцоо нь улс үндсээ батлан хамгаалах аян дайнд мордоход үлэмж хэмжээннй цэргийг богино хугацаанд шуурхай зохион байгуулах, ард олноос албан татвар авах зэрэгт нэн тохиромжтой цэрэг, засаг захиргааны нарийн чанд зохион байгуулалт байв.
Мянгат нь дотоод, гадаад хэмээн хуваагдах бөгөөд гадаад мянгат нь зэрэг зиндаагаараа дотоод мянгатаас даруй нэг дахин доогуур байжээ. Чингисийн эх, хөвгүуд, дүү нар болон авга Отчигин нар өөр өөрийн тусгай мянгаттай байв. Чингис хаан Отчигин, Өэлүн эх хоёрт түмэн өрх, хоёрдугаар хүү Цагадайд 8000 өрх, гуравдугаар хүү Өгэдэйд 5000 өрх, отгон хүү Тулуйд 5000 өрх, дүү Хасарт 4000, дүү Алчидайд 2000, дүү Бэлгүдэйд 1500 өрх тус тус «хувь» болгон өгчээ.
Монголын эртний нүүдлийн нийгмийн улс төрийн эохион байгуулалтын эртний өвөрмөц нэгэн хэлбэр нь “Хишигтэн” байв. Хишигтнийг эхлээд овог, аймгийн тэргүүлэгч нар биеэ болон орд өргөөгөө хамгаалах зорилгоор бий болгожээ. Тэмүжин ч Хамаг Монголын хаан болоод бие, орд өргөөгөө сахин хамгаалах өдрийн манааны 70 торгууд, шөнийн харуулын 60 хэвтүүлээс бурдсэн 150 хүн бүхий хишигтэнтэй болжээ.
Их Монгол улс байгуулагдсанаас хойш хишигтний үүрэг өсч, зохион байгуулапт дэг журам нь нарийсчээ. Чингис хаан хишигтний тоог нэгэн түмд хүргэж, түүний эгнээг түмт, мянгат, эуутын ноёдын хүүхдээс бүрдүүлж, бас сул чөлөөтэй хүмүүсийн хүүхдээс ухаан, чадлаараа шалгарсныг нь сонгон оруулж байв.
Удалгуй хишигтэн нь хааны бие, орд өргөөний аюулгүй байдлыг сахин хамгаалах төдийгүй, улс орны дотоод дэг журам сахиулах, үймээн, самуунаас сэргийлэх онцгой үүрэг хүлээх болов. Цаашид Хишигтэн бүтэц, үүрэг зохион байгуулалтын хувьд улам өргөжиж, улс орны цэрэг захиргааны нэгдмэл төв байгууллага болон хувирчээ. Өөрөөр хэлбэл, нэг ёсны засгийн газрын үүрэг гүйцэтгэх болсон. Дээд зиндааны албан тушаалтныг зөвхөн хишигтнээс томилно. Хишигтэнд чанд сахилга, хариуцлага хүлээлгэхийн хамт онцгой эрх ямба эдлүүлж байв. Ийнхүү хишигтэн бол Их Монгол улсын төрийн гол тулгуур болж байлаа.
Хууль
Чингис хааны зарлигаар шадар түшмэл Шихихутаг "Их Засаг" хэмээх кодчилсон хуулийг батлан гаргасан байна. "Их Засаг" хуулийн өмнө энгийн ард иргэд болон ихэс дээдэс тэгш эрхтэй байж, адил ял зэмлэл хүлээдэг байснаараа онцлог юм. Хуулийн ял шийтгэл нь маш хатуу байсан бөгөөд жишээлбэл дайнд явах үед урд яваа хүнийхээ санамсаргүй унагаасан зүйлийг арын хүн авч өгөхгүй бол цаазаар авах ял оноодог байв. Энэхүү хатуу засаглал нь Монголын эзэнт гүрэнг амар амгалан, тайван тогтуун улс болгох үндэс суурь нь болж өгчээ. Европын жуулчид их гүрний ард иргэдийн өндөр зохион байгуулалттай, дэглэм журамтай байдлыг гайхан шагшсан байдаг.Мөн их засаг хууль нь Монголын хамгийн эртний хууль цаацын бичиг ба одоогоор олдсон эх сурвалж нь Солонгос улсад хадгалагдаж байна.
Их гүрний үед сайд түшмэд, цэргийн жажид өөрсдийн авъяас чадварт тулгуурлан сонгогддог байсан бөгөөд шашин шүтэх эрхийг чөлөөлж өгсөн байна. Ард иргэдийн доторх хулгай дээрмийг чандлан хорьж зөрчигсдийг хатуу шийтгэдэг байв. Биедээ үнэт эрдэнэ тээж яваа ганц бие эмэгтэй хүн гүрний нэг өнцөгөөс нөгөө өнцөг хүртэл ямарч саадгүй аялах боломжтой байсан хэмээн зарим хууч ярианд өгүүлдэг.
Их Монгол улсын үед аян дайнд мордох, их хааныг сонгох зэрэг хамгийн чухал асуудлуудыг Их Хуралдайгаар шийддэг байв. Их Хуралдайд алтан ургийнхан, цэргийн жанжид, төрийн сайдууд зэрэг хамгийн нөлөө бүхий хүмүүс уулзан цуглаж хамтаар улсын чухал асуудлуудыг шийддэг байжээ.
Их гүрний өнцөг булан бүрт өртөө улаа байгуулж худалдаачид, элч нарын аюулгүй байдлыг хангасан байна. Эдгээр өртөө улаагаар дамжуулан худалдаачид Хятадаас Ойрх Дорнод, Европ хүртэл саадгүй аялдаг байв. Чингис хаан төрийн тамгыг хэрэглэх болж, Монголчуудыг бичиг үсэгтэй болгох ажлыг эхлүүлж, мөн хуулчид, багш нар, уран бүтээлчдийг татвараас чөлөөлсөн байна.
Их Монгол улс өргөжин бэхжихийн хэрээр эрх зүйн болон заншлын эрхийн хэм хэмжээ нь ялгамж, онцлогоороо тодорч харилцан бие биедээ нөлөөлөн, Монголын нийгмийн харилцааны нарийн түвэгтэй байдлыг зохицуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Энэ үеийн эрх зүйн хэм хэмжээг агуулсан хууль цаазын сурвалж бол Их Засаг хэмээх нэгдмэл хууль юм. Эл хууль бол нийгмийн нэг төрлийн харилцаа бус, харин олон төрлийн харилцааг зохицуулсан нэгдмэл хууль цааз байжээ. Харамсалтай нь Их Засаг хууль бидэнд бүрэн эхээрээ уламжлагдаж ирээгүй. "Монголын нууц товчоо", Рашид Ад Дины "Судрын чуулган", Жүвейний "Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх", Магакийн "Нум, сумтан ард түмний түүх" зэрэг сурвалжийн шинжтэй бүтээлүүдэд Их Засаг хуулийн хэсэг зүйл заалтууд уламжлагдан иржзэ. 1320 онд Египетийн түүхч Макризи Алтан ордны улсаас Их Засаг хуулийн хамгийн томоохон хэсэг зүйл нээлтийг олсон нь тэр үеийн эрх зүйн чухал сурвалж болж буй.
«Их Засаг» хууль бол Монголын тулгар төр байгуулагдсан түүхт үйл явдлын үр дагавар болон төрсөн юм. Засаг гэдэг үгийн эртний язгуур утга нь хууль цааз, дүрэм, журам, хэв ёс гэсэн ойлголтыг илэрхийлж байжээ.«Их Засаг» хууль бол Их Монгол улсын хааны бүрэн эрх, засаг захиргаа, цэрэг, гадаад харилцаа, шашны суртал, ахуй заншил, иргэд хоорондын харилцаа, сургаал, сургамж, тэтгэвэр, тэтгэмж, өмч хөрөнгө. өв залгамжлал, гэрлэлт, гэр бүлийн харилцаа, худалдаа арилжаа, эрүүгийн хэрэг, ялын бодлого, шүүн таслах журмыг эохицуулсан хууль байжээ.Уг хууль дахь ял шийтгэлийн төрлүүд нь андгайлах (тангарагийн эрүү), золиослох, дөнгөлөх, торгох, ташуурдах буюу шийдэмдэх, гянданд хорих, цөлөх, цаазаар авах буюу алах ял байв. Их засаг хуулиар эмэгтэйчүүдийг худалдах болон хулгайлах, монголчуудыг хоорондоо байлдахыг хоригложээ.
Их Засаг хууль бол дэлхийн соёл иргэншлийн түүхнээ бүхэл бүтэн нийгэмд улс төрийн байгуулал бүрэлдэн төлөвшихөд томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн эртний Вавилоны Хаммурапийн хууль, Энэтхэгийн Манугийн хууль зэрэг алдартай хуулиудтай эн зэрэгцэхүйц ач холбогдолтой цааз-эрхэмжийн нэн чухал баримт бичиг юм. Учир нь эл хуулийн зарчим, үзэл санаа зөвхөн Монгол нутаг төдийгүй, ертөнцийн талыг эзэгнэсэн их гүрний хэмжээнд үйлчилж байсан хувьд дэлхийн хууль цаазны түүхэнд баларшгүй ул мөрөө үлдээсэн бөлгөө.
Засаг захиргааны хуваарь, төрийн байгуулал
Өмнөх үеийн төр ёсны уламжлалд тулгуурлан шинэ тутам байгуулагдсан Монголын төр нь хэлбэрийн хувьд хэмжээгүй эрхт хаант засгийн төрхтэй боловч мөн чанараараа ардчиллын олон бүрдлийг өөртөө агуулсан, тун өвөрмөц шинж бүхий төр байв. Төрийн дээд эрхийг баригч нь их хаан байв. Их хаан бол тэнгэрээс заяат хэмээн өргөмжлөгдсөн, Монгол улсын хэмжээгүй эрхт эзэн, төрийн тэргүүн байсан ажгуу. Их хааны гарт төрийн дээд эрх мэдэл, үлэмж засаглал төвлөрч, тэрбээр Монголын газар нутгийн дээд өмчлөгч болж байлаа.
Хаан амьд сэрүүн байхдаа өөрийнхөө залгамжлагчийг гэрээслэнэ. Энэ нь хаан өөрөөсөө хойш элдэв хямрал тэмцэл гарч, төр хямрахаас болгоомжилсон ухаалаг бодлого байв.
Хааныг сонгон өргөмжилж, төр улсын тулгамдсан асуудалд ончтой хариу эрэлхийлж, нягтлан магадласаны үндсэн дээр их хаанд зөвлөх эрх бүхий байгууллага бол Их Хуралдай байжээ. Их Хуралдай нь өмнөх үеийнхээс зохион байгуулалтын хэлбэрийн хувьд боловсронгуй болж, төрийн дээд байгууллагын шинжийг агуулж байсан. Хамгийн гол нь хэн бугай ч Их Хуралдайг алгасан хааны титэм хүртэх эрхгүй байсан явдал юм. Чухам үүгээр Их Хуралдайн эрх, сүр хүч илэрхийлэгдэж байв. Их Хуралдайд Чингис хааны ах дүү, үр хүүхэд, эх ба хатад, цэргийн жанжин, итгэлт нөхөд оролцоно. Зарим судлаач эл байгууллыг парламентат ёсны дээд өвөг хэмээн үздэг.
Их хаанд хэдийгээр хэмжээгүй эрх мэдэл төвлөрч байсан боловч эрдэм ухааныг дээдлэн биширч, мэргэдийн зөвлөлөөг сонсон, болгоон соёрхдог байжээ. Тиймээс ч Чингис хаан дэргэдээ Сэцдийн зөвлөл байгуулж, улс төрийн шаггүй бодлоготон, эрдэмтэн мэргэдийг оруулж, тэдний санал бодлыг анхааралтай сонсдог байв. Зарим эрдэмтэд Сэцдийн зөвлөлийг төрийн институт болж чадаагүй гэж үэдэг. Их хаан гүйцэтгэх эрх мэдлээ хэрэгжүүлэх зорилгоор улс орны амьдралын хүрээ, салбарыг хариуцсан төрийн сайд нарыг томилж байжээ. Энэ ёсоор Мухулайг Го ван буюу улсын ван болгожээ, Энэ нь хааны тэргүүн шадар сайд байв. Түүнтэй эн зэрэгцэхүйц эрхтэй албан тушаалтан бол улсын заргач байв. Энэ тушаалд Чингис хаан өөрийн өргөж авсан дүү Шихихутугийг томилжээ. Их хаан түүнд «Мөнх тэнгэрийн ивээлээр улс гүрнийг тохинуулж байхад чи үзэх нүд, сонсох чих болж яв» гээд Надтай зөвлөж, Шихихутугийг шийтгээд цагаан дээр хөх бичиг бичиж, дэвтэрлэснийг ургийн урагт хүртэл хэн ч бүү өөрчилтүгэй» гэж тушаасан байна.
Чингис хааны хууль зарлигийн биеллийг хянах тусгай албан тушаалтан буй бопгожээ. Маркизийн Их Засаг хуулиас түүвэрлэж авсан гэсэн тэмдэглэлд засаг хэрэгжүүлэхийг хянагч тушаалд хүү Цагадайгаа томилсон гэж бичсэн байна. Ийнхүү төрийн хяналтыг буй болгожээ.
Чингис хаан төрийн бусад сайд нарыг дэс дараалан томилсон байна. Тухайлбал. Боорчи, Зэлмэ, Наяа нарыг өөрийнхөө удирдлагад их төлөв цэргийн хэргийг эрхлэх төрийн сайдын тушаалд тохоон талбижээ. Мөн тийм зиндааны албан тушаалтан бол төрийн бэхи (шинжээч) Үсүн Өвгөн юм. Тэрбээр тэнгэр огторгуйг шинжиж, он жил, сар өдрийг заасан хуанли зохиож, наран, саран хиртэхийг эртнээс мэдэж хаан эзэндээ айлтгах, дайлаар мордох, Их Хуралдай чуулах сайн өдрийг тогтоох зэрэг үүрэг гүйцэтгэнэ. Төрийн бэхи цагаан хувцас өмсч, цагаан морь унаж явдаг заншилтай. Түүнээс дутахааргүй эрх мэдэлтэй байсан хүн бол Хөхчү бөө байв. Гэвч тэрбээр их эзнийхээ итгэлийг даалгүй, хаан төрд тэрсэлж, цаазын тавцанд очсон түүхтэй.
Гүйцэтгэж байсан үүргээс нь хөөн үзэхэд Тодой чэрби мал аж ахуйн сайд, Тататунга захиргаа, боловсролын сайдын зиндаанд ажиллаж байсан байна. Зарим хүмүүс төр, түмний өмнө байгуулсан баатарлаг гавъяа, цэргийн удирдакх ур чадвараараа тодорч албан тушаалд томилогдож байв. Тухайлбал, Мухулай, Боорчи, Зэлмэ, Шихихутуг, Сорхон-шира, Сүбээдэй, Зэв, Борохул (удалгүй нас барсан) Хэра-Унругэ, хожим Цуу мэргэн (Елюй Чуцай) нарыг есөн өрлөг хэмээн цэргийн жанжнаар томилсон байна. Зарим судлаачид тэднийг орчин цагийн цэргийн маршалуудтай дүйцүүлэн бичдэг.
Соёл
Археологи
Монголын нутгаас 12-р зууны сүүл, 13-р эхэнд хамаарагдах 7 хүний булш олдсон ба тус бүрт нь 7 морь дагалдуулан оршуулжээ. Нэг булшинд нь 1190-1230 оны үед амьдарч байсан эмэгтэй хүний шарил олдсон ба түүний булшнаас шонхорын дүрстэй бөгж олджээ.
Уналт
1300-аад оноос Монголын эзэнт гүрэн хямралд орж эхлэв. 1260 онд Хубилай өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг Хархорум хотоос Хаан балгас (Дайду) (одоогийн Бээжин хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, Юань хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн Алтан Орд, Ил Хаант Улс, Цагадайн улс, Юань улс гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдав. Алтан орд, Ил Хаант Улс, Цагадайн улсууд Юань улсад жил бүр татвар өгч, Юань улсын хааныг өөрсдийн эзэн захирагч гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөг байв. Гэвч энэ харилцаа төдий л бат бэх биш байв. XIV зууны эхэн үед Евразид Хар үхэл хэмээх тахал гарч олон сая хүнийг үхүүлжээ. Энэ өвчин худалдааны зам дагуу асар хурдацтай тархаж байсан тул хүн, амьтны хөл тасарч, орон нутгуудад хөл хорио тогтоосон байна. Үүний улмаас улс орнуудын элчин харилцаа тасарч, Монголчуудыг байгаа газартаа суухаас өөр аргагүй болгосоноос хоорондын харилцаа алдагджээ. Мөн газар сайгүй өлсгөлөн дэгдэж, үймээн самуун гарах болов. Орон нутгийн захирагчид бие даах болсон ба Чингис хааны удмынханы хооронд эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл улам хурцадсаар байлаа. Ил Хаант Улс Абу Саид ханыг нас барсны дараа олон тооны эмирийн улсуудад хуваагдав. Эдгээр улсууд нь XIV-XVI зууны үед бүгдээрээ мөхжээ. Энэ үед Хятадад тахал, өлсгөлөн, байгалийн гай гамшгаас болж, олон хүн үхэж үрэгджээ. Мөн орон нутгийн засаг захиргаа болон Монголчуудын авах албан татвар улам нэмэгдэж, ард түмний амьдрал улам дорджээ. Түүний улмаас Хятадад Юань улсын эсрэг бослого үймээн газар сайгүй гарах болов. Тэдгээрээс хамгийн далайцтай бослого нь 1330-аад оны үеэс гарсан Улаан алчууртны бослого юм. Улаан алчууртнууд болон Юань улсын засаг захиргааны хоорондын дайн хэдэн жилийн туршид үргэлжилжээ. Үүний эцэст Улаан алчууртнууд дараа дараалан бут цохигдож, бослого бараг дарагдах гэж байтал Улаан алчууртны бослогын нэгэн толгойлогч Чжу Юань Чжан Мин улсыг байгуулж, өөрийн босогчдыг чадварлаг удирдаж, Хятадын ард түмний дэмжлэгийг авсаны үр дүнд 1368 онд Юань улсын нийслэл Хаан балгас хотыг эзлэн авч, Хятад дахь Монголын захиргааг устгажээ. Юань улсын хаан Тогоонтөмөр цагаан хэрмийн ард зугатан гарч, Юань улсын захиргааг Хятадад дахин сэргээхийг санаархах болов. Чжу Юань Чжан цагаан хэрмийн ард хөөгдөж гарсан Монголчуудын эсрэг аян дайн хийж, Юань улсыг бүрэн устгахыг оролдсон боловч бүтээгүй юм.
Лев Николаевич Гумилев "Их талын байгаль ба хүмүүс" бүтээлдээ "Төв Азийн үндэстнүүд хятадын соёлд таагүй ханддаг байв. Жишээ нь түрэгүүд хятадын уусгах бодлогын эсрэг тусгайлсан бодлого баримталдаг байв. Уйгурууд манихейн, харлугууд лал, басмал, онгудууд несторын, төвдүүд буддын шашныг хятадаар дамжуулалгүйгээр шууд Энэтхэгээс хүлээн авч хятадын соёл Цагаан Хэрэмнээс гадагш нэвтэрч чадсангүй. Хүннү, түрэг, монголчууд нь хоорондоо зөрчилдөн тэмцэлддэг байсан ч хятадын уусгах аюулын эсрэг хаалт болж байв" гэж бичжээ.
Цагадайн улс XIII зууны сүүл үеэс Самарканд хотоор төвлөрсөн суурин соёл иргэншилтэй Мавереннахр, Долоон мөрөн, Турфаны хөндийгөөр төвлөрсөн нүүдлийн соёл иргэншилтэй Моголистан хэмээх хоёр хэсэгт хуваагдаж, XIV зууны туршид хоорондоо тэмцэлдсээр байв. 1340-өөд оноос Мавереннахрт доголон хэмээх хочтой Монголын Барулас овгийн угсааны эмир Төмөрийн улс бий болсон боловч XV зууны эхэн үед доголон Төмөрийн нас барсны дараа олон жижиг эзэмшил болон хуваагдсан ба улмаар Алтан ордноос нүүж ирсэн Үзбекүүдийн довтолгоонд өртөж, мөхжээ. Доголон Төмөрийн угсааны Бабур ноён Үзбекүүдэд шахагдан Энэтхэгт очиж, Их Могол улсыг байгуулсан юм. Хожим 1859 онд Их Моголын улс Британичуудад цохигдон мөхжээ. Моголистан XVI зууны үеэс суурин соёл иргэншилд орж, Исламын шашныг шүтэх болжээ. Моголистаны Мухаммед хаан захирагдагсаддаа чалма малгай өмсөхийг хүчээр тулган хүлээлгэсэн ба Таш-Рабат хотыг байгуулж, суурин байдлаар амьдрах болов. Моголистаны баруун талаас Үзбекүүдээс тасарсан Казахууд, зүүн талаас Ойрадууд довтолж шахамдуулах болсон тул Моголистаны Султан Саид хаан XVI зууны үед нийслэлээ Яркенд хотод шилжүүлж, улсаа Яркендын хаант улс хэмээн нэрийджээ. XVII зуунд Яркендын хаант улс Зүүнгарын хаант улсын захиргаанд орсон юм. Алтан орд XIV зууны эхэн үеэс хямралд орж, олон хан солигджээ. Улмаар XV зууны үед Алтан орд Түрэг хэлт нүүдэлчдийн ордууд болон задарчээ. Алтан ордны улсаас Казань, Крым, Астрахань, Ногайн орд, Сибирийн хант улсууд тасран гарчээ. Алтан ордны үлдэгдэл болох Их орд 1502 онд Крымийн ханлигт эзлэгдэн мөхсөн байна. Алтан ордны улсаас тасран гарсан улсууд XV-XVIII зууны үед бүгдээрээ Орост эзлэгдсэн бөгөөд хамгийн сүүлчийн бие даасан улс болох Крымийн хаант улс 1784 онд Орост эзлэгджээ. Юань улсын хаад Монголд эргэн ирсний дараа Монголын хаан Аюушридар Юань улсын Цагаан хэрэмнээс хойших нутгийг эрх мэдэлдээ барьсаар байлаа. Гэвч 1389 онд Төгстөмөр хаан Мингийн цэрэгт ялагдан зугатаж яваад Аригбөхийн угсааны Есүдэр ноёнд алагдсанаар Юань улсын нэгдмэл хүч үгүй боллоо. Монголчууд олон жижиг ноёдын эзэмшлүүдэд хуваагджээ. Эдгээрээс Хубилайн удмынхны толгойлсон монголчууд, Цорос аймгийн ноёдын толгойлсон ойрадууд давамгайлан гарч ирж, хоорондоо тэмцэлдэх болжээ. Энэ хоёр хүчин зарим үед нэгдэж байсан боловч удалгүй задардаг байлаа. XVII зууны үед Хубилайн удмынхны толгойлсон Монголчууд Манж Чин улсад дагаар орсоноор Юань улсын улбаа ариллаа. XVIII зуунд Ойрадуудын байгуулсан Зүүнгарын хаант улс Манж Чин улсад эзлэгдсэнээр Евразийн их тал нутагт монголчууд ноёрхох явдал үгүй болжээ.
Түүхэн нөлөө, гуйвуулга
ИМУ-н байлдан дагууллын үед гарсан хохирлын хэмжээг гадаадын орнууд хэт дөвийлгөн гуйвуулах явдал байдаг. Энэ нь тухайн цагийн түүхийн сурвалж үлдээсэн хүмүүс нь эзлэгдсэн орны хүмүүс байсантай холбоотой юм.
2005 оны 11 дүгээр сард НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблей Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг дэлхий дахинаа тэмдэглэн өнгөрүүлэх талаар тусгай тогтоол гаргав. Энэ тогтоолд: Нүүдлийн соёл иргэншил нь худалдаа, арилжааны өргөн сүлжээг хөгжүүлж, захиргаа, соёл, шашин болон худалдааны томоохон төвийг байгуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэж тэмдэглэжээ. Уг тогтоолын дагуу ХБНГУ, Австри, Унгар зэрэг олон оронд Чингис хаан ба эзэнт гүрэн үзэсгэлэн гарч, олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал болж өргөн тэмдэглэсэн билээ.
Зураг
Мөн үзэх
Чингис хаан
Их Монгол Улсын хаад
Монгол ноёдын цол хэргэм
Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан
Монголын анхны арми
Ном зүй
"HISTORIA MONGALORUM" Fra Giovanni da Pian del Carpini, 1245-1247, "Монголчуудын түүх" Плано Карпини, итали хэлнээс орчуулсан Л.Нямаа, 2006, ISBN 99929-2-214-1
Цахим холбоос
МНТ эх хувилбараар нь татах
ИМУ-н угийн бичиг, тамга
Сокровенное Сказание Монголов -Козины орчуулга
Beyond the Legacy of Genghis Khan, Linda Komaroff
History and Historiography of Post-Mongol Central Asia and the Middle East
Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol Worlds
Historical Dictionary of the Mongol World Empire
The Mongol Empire between Myth and Reality: Studies in Anthropological History, Denise Aigle BRILL, Oct 28, 2014
Этногенез и культурогенез в Байкальском регионе (средневековье)
Монголы ru.warriors.wikia.com
What Effect Did the Mongols Have on Europe?
The Mongols in World History
Эшлэл
Википедиа:Онцлох өгүүлэл
Еврази
Азийн түүхэн нутаг дэвсгэр
Дундад зууны улс
Европын түүхэн нутаг дэвсгэр
Монголын түүхэн нутаг дэвсгэр
Төв Азийн түүх
Монголын түүхэн улс
Морь түүхэнд |
1288 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BD%20%D0%AD%D0%BD%D1%85%D0%B1%D0%B0%D1%8F%D1%80 | Намбарын Энхбаяр | Намбарын Энхбаяр нь Монгол Улсын Ерөнхий Сайд, Улсын Их Хурлын дарга, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн албыг хашиж ирсэн улс төрч юм.
Бага нас, боловсрол
Н.Энхбаяр нь 1958 оны зургадугаар сарын 1-нд Улаанбаатар хотод төрсөн.
1965- 1975 онд 23-р дунд сургуульд сурч төгсөөд 1975-1980 онд Москва хотноо М.Горькийн нэрэмжит Утга-зохиолын дээд сургуулийг Утга-зохиолын ажилтан, орчуулагч мэргэжлээр дүүргэсэн. 1985-1986 онд Их Британийн Лийдсийн Их Сургуульд англи хэл, утга зохиолын чиглэлээр суралцаж, МУИС-ийн англи хэлний курс төгссөн. Утга-зохиолын ажилтан, уран зохиолын орчуулагч мэргэжилтэй. Дунд сургуульд байхдаа төвөд хэл судалсан.
Н.Энхбаяр 1980-1990 онд Монголын зохиолчдын холбоонд орчуулагч-редактор, ерөнхий нарийн бичгийн дарга, дэд ерөнхийлөгчөөр ажилласан бөгөөд 1990-1992 онд Соёл-урлагийн хөгжлийн хорооны тэргүүн дэд даргаар ажилласан.
Улс төр
Намбарын Энхбаяр 1985 онд [Монгол Ардын Нам|[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]д гишүүнээр элсжээ. 1992 онд анх Улсын Их Хуралд сонгогдож, мөн тус оноос П. Жасрайн Засгийн газрын Соёлын сайдаар ажилласан.
1992, 1997, 2000, 2004 онуудад УИХ-ын гишүүнээр 4 удаа сонгогджээ. 1996 оноос МАХН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байгаад 1997-2005 онд МАХН-ын даргаар сонгогдон ажиллажээ. 1997-2000 онд УИХ дахь МАХН-ын бүлгийн ахлагч байсан. 2000 оны УИХ-ын сонгуульд намаа үнэмлэхүй ялалтад хүргэж, УИХ-ын 76 суудлаас 72-г нь МАХН-д авч чадсан байна. Тийнхүү 7 дугаар сарын 26-нд ялсан намын тэргүүний хувьд Ерөнхий Сайдаар томилогджээ. 2004 оны УИХ-ын сонгуульд МАХН үнэмлэхүй байр сууриа алдсан ч олон суудал авсан учраас 8 дугаар сард сөрөг намуудтай хамтарч Их эвслийн Засгийн газар байгууллагдахад, Н.Энхбаяр 2004-2005 онд Улсын Их Хурлын даргаар сонгогдон ажилласан юм. Тэрбээр 2005 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нийт сонгогчдын 65 хувийн санал авч үнэмлэхүй ялалт байгуулснаар Монгол Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон юм.
2009 онд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хоёрдахь удаагаа МАХН-аас нэр дэвшүүлэн өрсөлдсөн боловч нэг хувийн саналаар гол нь нийслэлд ялагдсан юм. МАХН нэрээ сольж МАН болсны дараа бууриа сахин үлдэгсэд 2011 оны 1 дүгээр сард МАХН-ыг дахин байгуулахад анхны даргаар нь сонгогдсон.
Төрийн албан тушаалаа урвуулан ашигласан гэмт хэрэг
2012 оны 4 дүгээр сард Авлигатай тэмцэх газар түүнд холбогдох эрүүгийн хэргийн мөрдөн шалгах ажиллагаанд удаа дараа саад учруулсан гэх үндэслэлээр дуулайнтай цагдан хорьсон болно.
Хориход байхдаа Энхбаяр нь төрийн ажилтнуудад салаавчаа гарган танхайрч элдвээр хараан зүхэж байгаа бичлэг нь олон нийтэд түгж нийтийг цочроосон юм.
Шүүхээс түүнд төрийн тэргүүний албан тушаалаа урвуулан ашигласан хэргээр 2 жил 6 сарын ял оноосон бөгөөд ялын хугацааныхаа тодорхой хэсгийг клиникийн 2-р эмнэлэгт эмчлүүлж өнгөрүүлсэн.
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж 2013 оны 8 дугаар сарын 1-нд зарлиг гарган, хорих 401-р ангид ял эдэлж байсан Намбарын Энхбаярт уучлал үзүүлж ялаас чөлөөлжээ.
2012 оны 4 дүгээр сараас хойш Н.Энхбаярын дүү Н.Энхтуяа ба туслах нарыг нь Монгол улсын Засгийн Газар түүний хахуулийн хэрэгтэй холбогдуулж сэжигтнээр татсан боловч тэдгээр иргэд гадаадад зугтан гарч одоог хүртэл Интерполоор олон улсад эрэн сурвалжилж байгаа юм.
Гэр бүл
Эхнэр О. Цолмон, 4 хүүхэдтэй. Аав Балжиннямын Намбар нь эрүүлийг хамгаалахын гавьяат ажилтан.
Хүү Э.Батшугар нь 2021 онд УИХ-ын нөхөн сонгуулиар гишүүнээр сонгогдоод байгаа.
Цахим холбоос
Эшлэл
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч
Монгол Улсын Ерөнхий Сайд
УИХ-ын дарга
Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
Монгол Ардын Хувьсгалт Намын дарга
Монгол Ардын Намын дарга
Монгол Ардын Намын гишүүн
Улаанбаатарын хүн
Монголчууд
1958 онд төрсөн |
1289 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%BE%D0%B2%D1%8C%D1%81%D2%AF%D0%BC%D0%B1%D1%8D%D1%80%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3 | Говьсүмбэр аймаг | Говьсүмбэр нь Монгол улсын аймаг юм. 1994 онд байгуулагдсан, 5,540 км² нутагтай.
Түүх
1240 оны Цагаан хулгана жил бичигдсэн дэлхийн аугаа их түүх соёлын дурсгалт бичгүүдийн нэг болох Монголын Нууц Товчоонд “Боданчар Боржигин овогтон болов” хэмээжээ. Эзэн Чингис хаан бол Бөртэ Чонын удам Боданчарын 11 дэх үеийн ач ажээ. “Боданчар нь ах нараасаа салж Боржигин овогтныг бий болгожээ” гэж түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг.
1691 оны хаврын адаг сард Манжийн хаан Энх-Амгалан Монголыг өөрийн харъяат болгож, дөрвөн аймаг долоон хошуу байсныг задаргаж 82 хошуу болгосноор Сэцэн хан аймгийн Боржигин хошуу үүсгэн байгуулагджээ.
Говьсүмбэр аймгийн Боржигины түүхтэй холбогдох учрыг авч үзвээс:
1691 оноос Сэцэн хан аймгийн Боржигин жанжин бэйлийн хошуу
1911 оноос Боржигин цэцэн вангийн хошуу
1923 оноос Оцол Сансар уулын хошуу
1931 оноос Төв аймгийн Говьсүмбэр сум
1956 оноос Дорноговь аймгийн Сүмбэр сум /Дорноговь аймгийн Чойр сум Төмөр замын өртөөн дээр 1962 онд байгуулагдаж, 1964 онд татан буугдсан/
Улсын бага хурлын 1991 оны 6 дугаар сарын 21-ний өдрийн 46 дугаар тогтоолоор Дорноговь аймгийн Сүмбэр сум, Шивээговь хороо, Улаанбаатар хотын Баянтал хороог нэгтгэн улсын зэрэглэлтэй Чойр хотыг байгуулжээ.
Улсын Их Хурлын 1994 оны 5 дугаар сарын 6-ны өдрийн 32 дугаар тогтоол гарч Чойр хотын хилийн цэсээр Говьсүмбэр аймаг 1994 оны 8-р сард байгуулагдав.
Цаг уур
Далайн түвшнээс дээш 1000-1200 метрийн өндөрт оршдог говь, тал хээр хосолсон эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай нутаг юм. Говьсүмбэр аймагт жилд унах тунадасны хэмжээ говийн бүсийнхээс илүү /дунджаар 200-250 мм/ бөгөөд температурын ялгаа зундаа +37, өвөл -37 градус байдаг.
Хөрсөн бүрхэвч
Усан сүлжээ
Ургамалжилт
Амьтны аймаг
Хөрсөн бүрхэвчийн судлагдсан байдал
1926 онд Оросын эрдэмтэн Б.Б.Полынов, В.И.Ликовский нар / Өргөө- Чойр- Сайн ус- Бага үд / Улаанбаатар- Чойр- Сайншанд- Замын Үүд/ гэсэн маршрутаар анхны хөрсний судалгаа хийхдээ Чойрын ойролцоо Зараа булаг гэдэг газар буудаллаж тэнд хөрсний зүсэлт хийжээ /зүсэлт-425/. Зүсэлтийн координат нь 46036׀, 1080 25׀, 1300 м өндөртэй талын элсэн саарал хөрс тархсан байна гэж тодорхойлжээ. Энэ нь одоогийн хөрсний ангилалзүйгээр тал хөндийн элсэнцэр механик бүрэлдэхүүнтэй хүрэн хөрс тархсаныг тэмдэглэжээ. Энд хөрсний өнгөн хэсэгт 0.5-1.0см зузаантай хайрга, элсэн давхарга тархсаныг анх онцлон тэмдэглэж энэ нь хөрсийг угаагдал, хийсэлт, хэт халалтаас хамгаалдаг болохыг анх удаа онцлон тэмдэглэсэн байна.
Оросын эрдэмтэн И.П.Герасимов, Е.М.Лавренко нарын Геоморфологийн мужлалтаар бидний судалгаа хийсэн Чойр орчмын нутаг нь Дорнод монголын бэсрэг уулст нутагт хамаарагдаж байна. Энд бэсрэг уулын ихэнх хэсгийг ухаа, гүвээ, толгод , хотос, хөндий , талархаг газар эзлэдэг онцлогтой.
1950 онд А.А.Юнатов Монгол орны бүс бүслүүрийн ангилалаар Хүрэн хөрстэй дундад халхын хээрийн тойрогт. 1954 онд ургамал газарзүйн мужлалтыг ургамлын аймгийн бүрэлдэхүүнээр тодорхойлж гаргахдаа Дундад халхийн хээрийн тойрогт тус тус хамааруулан ангилсан байна.
Академич Д.Доржготовын Монгол орны хөрс газарзүйн мужлалтаар хүрэн хөрстэй Хэрлэнгийн тойрог, хүрэн хөрстэй Халхын дундад талын тойргийн заагт хамаарагдаж байна.
Эрдэмтэн Д.Дашийн Байгалийн бүс бүслүүрийн ангилалаар хээрийн бүсийн хуурай хээрийн дэд бүсэд хамрагдаж байна. Хээрийн бүсэд нийт нутгийн 34.2% хамрагдах бөгөөд түүний 14%-ийг хуурай хээрийн дэд бүс эзэлж байна.
Оросын эрдэмтэн Е.А.Востокова, П.Д.Гунин нарын боловсруулсан Монгол орны ландшафт-экологийн мужлалтаар Төв Азийн их мужийн хангайн мужийн Мандалговийн тойрогт хамрагдах нам ухаа толгод, хотос газрууд, тэгшивтэр талыг хамарсан бүс нутагт хамрагдаж байна.Ãîâüñ¿ìáýð àéìãèéí íèéò íóòãèéí õºðñºí á¿ðõýâ÷èéã ò¿¿íèé ãàäàðãûí òàðõàëò, áàéðøèë, òîãòîöûã 1974 îíä Ä.Äîðæãîòîâ тодорхойлсон байна.
ÕÀÀÈÑ-ÝÒÕÑ Ýðäýìòýí áàãø Н.Эрдэнэцогт И.Сасаки, О.Баттулга, Ш.Оюунтуяа, О.Бүрэнжаргал, оюутан Б.Саяхүү нар 2007 онд Жанжан Чойр орчимд ухаа гүвээ, толгод, хотос хөндий, талархаг газраар тархсан хүрэн хөрстэй Дундад халхын хээрийн тойрогт хамаарагдаж байна.
ХААИС-ийн эрдэмтэд, болон багш нарын баг Говьсүмбэр аймгийн байгалийн нөөц, ашиглалт УБ2013,
Магистр Бүргэджанцангийн Саяхүү Говьсүмбэр аймгийн хөрсөн бүрхэвчийн үнэлгээний асуудал УБ2014, тус тус судлагдсан байна.
Эдийн засаг
Шивээ-Овоогийн нүүрсний уурхай
Шивээ-Овоогийн нүүрсний уурхай Чойр хотоос урагш орших 2,7 тэрбум тонн хүрэн нүүрсний нөөцтэй орд уурхай юм. Энэ уурхай нь аймгийн төcвийн ихэнх хувийг бүрдүүлдэг, Монголдоо дээгүүрт тооцогдох том уурхай болно.
Газарзүй
Чойрын богд уул
Аймгийн ард түмний шүтээн уул. Зүүн жанжин Чойрын хийд нь энэ ууланд байв. Бурхан шашны олон дурсгалт зүйлүүд байдаг.
Сумд
Сүмбэр сум
Баянтал сум
Шивээговь сум
Хүндэтгэлийн дуу
Үгийг Р.Батжаргал
Аяыг Г.Эрдэнчулуун
ГОВЬСҮМБЭР
Цэцэн вангийн цэнхэр уулс минь
Цээжинд уяатай боржигон нутаг минь
Өвгөдийн даллагатай итгэлийн хэлхээ
Өтгөсийн зартай сэтгэлийн учиг аа
Амьдрал тэмцлийн эрхэм сүмбэр ээ
Амин хэлхээ элгэн сүмбэр ээ
Азын босготой говийн сүмбэр ээ
Алтан нутаг Говьсүмбэр ээ
Тост боржигоны торгон тал минь
Тольт зүрхний уяат нутаг минь
Ухаант түмний эвийн хэлхээ
Улаан залаат өвгөдийн нутаг аа
Үлгэрийн зартай уулан сүмбэр ээ
Үүдэн сүлдтэй унаган сүмбэр ээ
Ашид орших эрдэнийн сүмбэр ээ
Алтан нутаг Говьсүмбэр ээ
Хиад боржигоны хонгор толгод минь
Хишиг буяны өлзийт нутаг минь
Андгай нэгтэй хаадын удам аа
Алтан ургын амин нутаг аа
Галын даллагатай уурхайн сүмбэр ээ
Ган замтай хөгжлийн сүмбэр ээ
Ахуй баян эрчмийн сүмбэр ээ
Алтан нутаг Говьсүмбэр ээ
Цахим холбоос
Говьсүмбэр аймгийн албан ёсны цахим хуудас
Говьсүмбэр аймгийн статистикийн хэлтэс
Эшлэл
Монголын аймаг |
1293 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%20%D0%90%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BD%20%D0%9D%D0%B0%D0%BC | Монгол Ардын Нам | "Монгол Ардын Хувьсгалт Нам" нь энэ хуудсанд шууд холбогджээ. 2010 онд байгуулагдсан Монгол Ардын Хувьсгалт Намын тухай эндээс үзнэ үү.
Монгол Ардын Нам (Товчлол: МАН) 1921 оны 3 сарын 1-нд байгуулагдсан, Монголын хамгийн том улс төрийн ууган хүчин юм. 1920 оны 1-р сарын 5-нд болсон хоёр бүлгэмийн хуралдаанаар дан гагц харьяат Монголын шашин үндэс ба олон түмэн ардыг гал усны гашуун зовлонгоос гэтэлгэж, амар түвшнийг олох замыг нээгдүүлэн соёрх хэмээх үгийг хадагт сүүгээр бичиж, Хүрээний улаан сахиусанд өргөн, зорьсон хэрэгтээ няцалт буцалтгүй зүтгэхээр тангараг тавьсанаар Монгол Ардын Намын анхын суурь бүрэлдэн тогтсон.
Түүх
Үндэсний засаг төрөө сэргээхээр хүчээ нэгтгэсэн Хүрээний ба Консулын 2 бүлгэм 1920 оны 6 сарын 25-нд “Монгол Ардын нам” нэртэй улс төрийн нэгэн байгууллага болж, тус байгууллагын нэрийн өмнөөс ОК(б)Н-ын Сибирийн товчоо, Зөвлөлт засгийн газартай хэлэлцээр хийж тусламж авсан билээ. 1921 оны 3 дугаар сарын 1-3-нд болсон зөвлөлгөөнөөр удирдах байгууллага-Төв хороог сонгон, мөрийн хөтөлбөр “Монгол Ардын намаас түмэнд тунхаглан зарлах бичиг”-ийг баталснаар улс төрийн намын шинжийг бүрнээ олжээ. МАН, АТЗГ эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд ард түмнээ удирдаж, 1921 оны хувьсгалыг ялалтад хүргэснээр улс үндэснийхээ тусгаар байдлыг сэргээн тогтоож, нийгмийн шинэчлэлийн үйл хэргийг эхлүүлсэн түүхтэй. 1924 оноос тус намын дэргэд олон улсын коммжнист хөдөлгөөний байгууллага - Коминтерний төлөөлөгч суух болж, үндэстний ардчилсан үзлийг баримталсан МАН 1925 онд мөрийн хөтөлбөр, дүрэмд өөрчлөлт оруулж, нэрийг Монгол Ардын Хувьсгалт Нам /МАХН/ болгон өөрчилжээ.
МАХН нь Монголын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг сэргээн бататгаж, олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх, нийгэм төрөө шинэчлэн хөгжүүлэх их үйлсийг удирдаж, улс үндэстнээ орчин үеийн соёл иргэншилд хүргэхэд түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн юм.Үүний хамт нийгмийг удирдан чиглүүлэгч хүчний хувьд түүхийн тодорхой үед гадаад, дотоод ээдрээтэй нөхцөл байдлын улмаас Монгол оронд гарсан сөрөг үйл явдлууд, нийгмийг хэт үзэл сурталжуулах, нийгмийн гишүүдийг үзэл бодлоор хяхан хавчих үйл ажиллагаанаас ангид байсангүй.
Монгол улс түүхэн сонголтын заагт ирсэн 1980-аад оны дундаас МАХН нийгмийн өөрчлөлт, шинэчлэлийн бодлогыг эхлүүлж, ардчилсан үйл явцыг эргэлт буцалтгүй болгосон улс төрийн шинэ хүчнүүдийн шаардлагыг хүлээн авсан юм.1990 оны 3 дугаар сард эрх баригч МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, БНМАУ-ын Үндсэн хуулийн “Улсын ба хөдөлмөрчдийн олон түмний бүх байгууллагын манлайлагч бөгөөд жолоодогч Монгол Ардын Хувьсгалт нам” гэсэн заалтаас татгалзсанаар улс төрийн шинэ тогтолцоог төлөвшүүлэх өргөн бололцоог нээж өгчээ.
МАХН-ын Онц их хурлаар намын үзэл баримтлал, зохион байгуулалт, мөрийн хөтөлбөр дүрмээ өөрчлөн шинэчилж, 2003 онд Социалист Интернационалийн бүрэн эрхт гишүүнээр элсэв. 2010 онд хуралдсан МАХН-ын XXVI их хурлаас “...Монгол улсынхаа тусгаар тогтнол, эрх чөлөө, шударга ёс, эв нэгдэл, үндэсний язгуур эрх ашгийг эрхэмлэн дээдэлсэн, нийгмийн ардчиллын үзэл баримтлал бүхий зүүн төвийн нам мөн" хэмээн зарлаж, МОНГОЛ АРДЫН НАМ нэрийг сэргээжээ.
Монгол Ардын Намын далбаа
Монгол Ардын Намын далбаа улаан, цагаан, хөх хосолсон өнгөтэй, урт, өргөн нь 2:1-ийн харьцаатай байна. Далбааны гуравны нэгийн хэмжээстэй эхний хэсэг нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, мандан бадрахын бэлгэдэл улаан, дунд хэсэг нь шударга ёс, эв нэгдэл, ариун нандины бэлгэдэл цагаан, төгсгөл хэсэг нь хөгжил дэвшил, төрт ёсны бэлгэдэл мөнх тэнгэрийн хөх өнгөтэй байна. Далбааны төв хэсэг дэх цагаан дэвсгэрийн дунд Монгол Ардын Намын бэлгэдлийг байрлуулна.
Харилцаа
Монгол Улсын Засаг захиргааны бүх нэгжид МАН-ын анхан шатны байгууллагууд байршин ажилладаг ба нийтдээ 121 мянга орчим гишүүнтэй. МАН-ын дэргэд Нийгмийн Ардчилал, Монголын Залуучуудын Холбоо, Нийгмийн Ардчилал, Монголын Эмэгтэйчүүдийн Холбоо, МАСОХ, МАН-ыг дэмжигч ахмадын холбоо зэрэг олон нийтийн байгууллага ажиллаж байна.
МАН нь уламжлалт харилцаатай ОХУ, БНХАУ-ын эрх баригч болон зүүний чиглэлийн намуудтай харилцаагаа хөгжүүлж байна. Түүнчлэн АНУ, Япон, ХБНГУ, Англи, Франц, БНСУ, Энэтхэг, Вьетнам, Лаос зэрэг орны улс төрийн олон намуудтай хамтын ажиллагаатай бөгөөд сүүлийн жилүүдэд АНУ-ын Бүгд Найрамдахчуудын Олон улсын хүрээлэн, ХБНГУ-ын Социал Демократ Намын дэргэдэх Эбертийн сан, архив зэрэг олон улсын байгууллагатай хамтран ажиллаж байна.
Намын дарга нар
- Үүрэг гүйцэтгэгч
Мөн үзэх
Анхны долоо
Монголын намын жагсаалт
Улс төрийн нам
Социализм
Монгол Улс
Эшлэл
Цахим холбоос
Албан ёсны сайт
Монголын нам
Коммунист нам
Социал демократ нам
Социалист нам
Коминтерний салбар
1921 онд байгуулагдсан |
1297 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%B9%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8C | Байгаль | Байгаль гэдэг нь, хүмүүс, амьтан, уул нуруу, гол мөрөн, ургамал гэх мэт хүний бүтээгээгүй зүйлсийг тодорхойлсон ойлголтыг хэлнэ. Байгаль бол амьтай амгүй биесийн сууц юм.Байгаль гэдэг зүйл хүний оюун санааг өвөрмөц шинжээрээ удирдаж чаддаг. Байгаль бол хүний гараар бүтээгдээгүй. Манай дэлхийн ургамал амьтан болоод амьд бүхний амьдралын гол сууц, байр.
Байгаль
Байгалийн гүн ухаан
Байгалийн шинжлэх ухаан
Хүрээлэн- ба байгаль орчин
Байгаль орчин" гэсэн нэр томъёо нь экологийн шинжлэх ухааны үндсэн ойлголтуудын нэг юм. Энэхүү тодорхойлолтыг 19-р зууны хоёрдугаар хагаст Германы эрдэмтэн Якоб Оксхюль нэвтрүүлсэн бөгөөд энэ нь амьд оршнолуудын амьдралын гадаад нөхцөл байдлыг мэдрэхүйгээр нь хүлээн авч, тодорхой үйлдлүүдийг (хамгаалалт, ан, хоол хүнс эсвэл орон байр, нутаг дэвсгэрийн шилжилт хөдөлгөөн гэх мэт). гэх мэт).
Байгалийн нөөцийг хүн төрөлхтөн байнга ашиглаж, хүрээлэн буй орчны бохирдолтой холбогдуулан байгалийн нөөцийг бүрэн шавхахад хүргэж болзошгүй үйл ажиллагааг хатуу зохицуулах шаардлагатай болжээ. ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 58-р зүйлд "Хүн бүр байгаль, хүрээлэн буй орчноо хамгаалах, байгалийн баялгаа сайн арчлах үүрэгтэй" гэж бичсэн байдаг. Үүнээс гадна Байгаль орчныг хамгаалах тухай Холбооны хууль хүчин төгөлдөр үйлчилж байна. |
1300 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%20%D0%B7%D2%AF%D0%B9 | Газар зүй | Газар зүй (Грек гаралтай,"Жеографи" буюу "Дэлхий" гэсэн утгатай γη ба γαια, мөн "дүрслэх" гэсэн утгатай γραφειν үгнээс үүсэлтэй) нь дэлхий ба түүний гадаргуу болон онцлог, оршин суугчид ба байгалийн үзэгдлүүдийг судалдаг шинжлэх ухаан юм.
Анх "Жеографи-Газар зүй" гэдэг үгийг Грекийн математикч, одон орон судлаач, газар зүйч Эратосфен (МЭӨ 275-195 он) хэрэглэсэн байна. Газар зүйн үндсэн, уламжлалт 4 төрлийн судалгаанд, хүн болон байгальтай холбоотой үзэгдлийн тархалт, газар, бүс нутгийн судалгаа, хүн болон газрын харилцан холбоо, дэлхий судлалтай холбоотой судалгаа багтдаг байна.
Орчин үеийн газар зүйн судалгаа нь Дэлхий, хүн, байгалийн харилцан хамаарал, түүнтэй холбоотой үзэгдлийг судална. Хоёр үндсэн том салбар - физик газар зүй, нийгмийн газар зүй болон хуваагдана.
Танилцуулга
Ер нь бол, газар зүйчид картографчид шиг газрын нэрс ба дугаарыг судалдаг хүмүүстэй адилтгаж ойлгож болно. Хэдийгээр олон газар зүйч топономи болон карталогийг судалдаг боловч энэ нь тэдний гол судлах сэдэв биш. Газар зүйчид, үзэгдэл үйл явцын орон зай цаг хугацааны хуваарилалт, хүн ба хүний хүрээлэн буй орчны харилцаа холбооны онцлогийг судалдаг.
Газар зүйг XIX зууны сүүлчээр Ф. Рихтгофен, Д. Н. Анучин нар дор хаяж 7 шинжлэх ухааны цогц гэж тодорхойлсон байна. Үүнд:
Одон орон болон математикийн газарзүй
Дэлхийн бөмбөрцөгийн Геофизик ба физик
Физикийн газар зүй (орографи, далай судлал, цаг уур судлал)
Биологийн газар зүй
Антропо-газар зүй
Бүс нутгийн газар зүй буюу орон судлал
Газар зүйн түүх.
Газар зүйн томоохон нээлт хийсэн аялагчид:
Васко да Гама
Америго Веспуччи,
Христофeр Колумб,
Иван Фёдорович Крузенштерн,
Жеймс Куук
Фернан Магеллан,
Марко Поло,
Николай Михайлович Пржевальский.
Эшлэл
Цахим холбоос
Geography at About.com
Juicy Geography
GeoInteractive
The Geography-Site
Geography Teaching Today
Байгалийн шинжлэх ухаан
Шинжлэх ухааны мэргэжлийн салбар |
1301 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B4%D0%BE%D0%BD%20%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%BD | Одон орон | Одон орон буюу Aстрономи (грекээр астрономиа „оддын ажиглалт“, астрон „од“ болон номос „хууль“) нь од гаригийг судлах шинжлэх ухаан юм. Астроном нь байгалийн шинжлэх ухааны хэрэгсэлийн тусламжтайгаар орчлонгийн объектуудын өөрөөр хэлбэл тэнгэрийн биетүүд (гариг, сар, астероид, од эрxэс, оддын бөөгнөрөл, нар, галактик болон галактик бөөгнөрөл), одод хоорондын матери болон сансарт үүсч бий болсон цацрагийн шинж чанарыг шинжлэн судалдаг. Мөн түүнчлэн орчлон ертөнцийн үүсэл болон түүний бүтцийг бүхэлд нь ойлгохыг гол зорилгоо болгодог.
Хэдийгээр энэ чиглэлийн хичээлийг цөөн тоогоор дунд сургуульд заах боловч астроном болон түүний судалгааны үр дүн нь нийтийн сонирхлын төвд байдаг. Сонирхогчдын астроном нь нэлээд өргөн тарxсан хобби юм. Энэ нь нэг талаас тэнгэрийн од эрчисийг чөлөөтэй ажиглах боломжтой учраас сонирхон үздэг бол нөгөө талаас түүний философи талаас нь хөндөгдөх асуултууд болон сансрын огторгуйд нисэх хүн төрөлхтөний хүсэл мөрөөдөлтэй холбогдон сэдвийн өргөн цар агуулж байдагтай ч холбоотой аж.
Пифагор, Фидий, Иоханес Кеплер, Николай Коперник, Галилео Галилей, Жордано Бруно, Исаак Ньютон зэрэг нэрт одон орон судлаачид байдаг.
Цахим хуудас
Шинжлэх ухааны мэргэжлийн салбар
Байгалийн шинжлэх ухаан |
1302 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B8%D0%BC%D0%B8 | Хими | Хими (эртний Египет: χημία кеме, "дэлхий") буюу Хувилахуйн ухаан нь алив юмсын найрлага, бүтэц, тэдгээрийн харилцан үйлчлэл, химийн урвалын үр дүнд нэгээс нөгөө рүү хувирах шилжилт, өөрчлөлт, тэдгээрийг дагаж гарах энерги, энтропийн өөрчлөлтийг атомаас макромолекулын түвшинд судладаг шинжлэх ухаан юм.
Хими нь бусад төрлийн байгалийн шинжлэх ухаануудтай, жишээлбэл, физик, одон орон, биологи, материал судлал болон геологитой нягт холбогдоно.
Жабир ибн Хайяныг (721-815) химийн шинжлэх ухааны "эцэг", харин Роберт Бойль (1627-1691), Антуан-Лоран Лавуазье (1743-1794), Жон Далтон (1766-1844) нарыг орчин үеийн химийн шинжлэх ухааныг үндэслэгчид гэж үздэг байна.
Бүхэл тооны харьцааны хууль
Жишээ нь: Азот хүчилтөрөгчтэй нэгдэж 5 янзын оксид үүсгэдэг.
N20 - азотын (I) оксид / геми оксид /
N0 - азотын (II) оксид / моноксид /
N2O3 - азотьн (III) оксид /лемитри буюу сесквиоксид /
NO2- азотьн (IV) оксид / диоксид /
N2O5 - азотьн (V) оксид / гемипентоксид /
Английн эрдэмтэн Ж.Дальтон зарим элементийн хэд хэдэн нэгдлийн химийн найрлагыг судалсны үр дүнг үндэслэн 1804 онд бүхэл тооны харьцааны хуулийг дараах байдлаар томьёолжээ. Хэрэв хоёр элемент хоорондоо нэгдэж хэд хэдэн химийн нэгдэл үүсгэж байвал тэдгээр нэгдлүүдийн доторх нэг элементийн нэг ижил массад ноогдох нөгөө элементийн массууд өөр хоорондоо энгийн бүхэл тооны харьцаатай байна.
Эдгээр оксидууд доторх азотын 7 граммд ноогдох хүчилтөрөгчийн массын хэмжээнүүд хоорондоо 1:2:3:4:5 гэсэн энгийн бүхэл тооны харьцаатай байна.
Эквивалеант хууль
Химийн урвалаар хоёр моль атом устөрөгч буюу нэг моль атом хүчилтөрөгчтэй нэгдэж чаддаг, эсвэл тийм хэмжээний устөрөгч ба хүчилтөрөгчийг нэгдлээс нь түрж чадах нөгөө элементийг бодисын хэмжээг молиор илэрхийлснийг эквивалеант гэнэ. Нэг эквивалент элементийн /бодисын/ массыг түүний эквивалент масс гэнэ. Эквивалент массыг г/моль-иор илэрхийлдэг. Тэгвэл бром, хүчилтөрөгч, фосфор, цахиурын эквивалент масс нь 79,9 г/моль, 8 г/моль, 10,3 г/моль, 7 г/моль болно. Найрлага тогтмолын хууль ёсоор элементүүд бие биетэйгээ массын тодорхой харьцаагаар нэгддэг.
Цөмийн физик
Одоогоос бараг 2500 жилийн тэртээ Грекийн эрдэмтэн Демокрит бүх бодис олон тооны маш жижиг үл хуваагдах хэсгүүд атомаас тогтоно гэсэн таамаглалыг гаргажээ. 1802 онд Английн эрдэмтэн Ж.Дальтон атомын тухай орчин үеийн сургаалын эхийг тавьжээ. Нийлмэл бодис элементүүдээс, элемент нь атомаас тогтоно гэж тэр үзэж байв. Бүх бодисын атомууд хоорондоо ижил гэж үзэж байсан алхимичдийн үзэлд, элемент бүрийн атом өөр өөр байна гэсэн Дальтоны сургаал том цохилт болжээ. Элемент нь хэд хэдэн изотоптой байж болох ба изотоп бүрийн атомууд хоорондоо ялгаатай болох нь түүний дотоод бүтцийн онцлог байв.
Байгалийн шинжлэх ухаан
Шинжлэх ухааны мэргэжлийн салбар |
1303 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8 | Экологи | Экологи (гре: οἶκος, "орчин"; -λογία, "судлал") гэдэг нь амьд байгаль дахь организмуудын харилцан үйлчлэлийг судалдаг ба тэдгээрийн нийтлэг орчныг судалдаг цогц шинжлэх ухааны судалгаа арга зүй юм.
Экологи өнөөдөр зөвхөн биологийн шинжлэх ухааны нэг салбар төдийгүй байгаль, нийгмийн асуудлыг адилхан хамарсан нэгдмэл шинжлэх ухаан болжээ. Иймд организм , орчин хоёрын харилцааны тухай экологийн шинжлэх ухааны тодрхойлолт баяжиж , хамрах хүрээ нь өргөсөж байна.
Экологи нь тархалт организмийн элбэгшлийн судалдаг шинжлэх ухаан юм.
Организмын амьдралын үйл ажиллагааны зүй тогтлыг тэдгээрийн амьдрах бололцоот нөхцөлд нь , тэгэхдээ тэр орчинд хүний үйл ажиллагааны үр дүнд гарсан өөрчлөлтийг тусган судлах шинжлэх ухааныг экологи гэнэ. Экологи бол үйлдвэржсэн нийгмийн хүний байгальд хандах зан байдлын онолын үндэс болж байна гэж зарим эрдэмтэд тодорхойлдог.
Экологийн шинжлэх ухааныг судлах зүйл нь биологийн макро систем, тухайлбал популяци, бүлгэмдэл, биосфер бөгөөд тэдгээрийн өөрчлөлтийг орон зай цаг хугацааны орчинд судалдаг.
Экологийн шинжлэх ухааны зорилго нь орчны өөрчлөгдөж байгаа нөхцөлд зүйл бүхэн мэнд оршин тогтнож үлдэх буюу экологийн тэнцвэрийг хадгалахад туслах явдал юм.
Экологийн шинжлэх ухааны ач холбогдол нь, байгалийн нөөц баялагийг зөв зохистой ашиглах, хүрээлэн байгаа орчныг бохирдлоос хамгаалах, тэгснээрээ хүн төрөлхтний байгальтайгаа шүтэлцэн амьдрах онолын үндсийг тодорхойлоход оршино.
Экологийн тэнцлийг хангахад дараах зарчмийг баримтлана.
Амьдралын орчны эрүүл аюулгүй байдлыг хангасан байх
Ирээдүй үеийнхэнд учирч болзошгүй экологийн хохирлыг багасгах
Байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн баялгийг ашиглах шийдвэр, үйл ажиллагаа ил тод байх зарчмуудтай.
Экологийн шинжлэх ухаан дотроо аутоэкологи буюу бодгаль бие хүрээлэн буй орчны хамаарлыг судлах, синэкологи буюу бүлгэмдлийн экологи популяцийн экологи гэсэн 3 том салбартай. Мөн судлах зүйлийнх нь онцлогоор нь:
Ургамлын экологи
Амьтны экологи
Бичил биетний экологи
ХАА-н экологи
Үйлдвэрийн экологи
Хүний экологи гэсэн салбаруудтай.
Экологийн асуудал зөвхөн байгаль, техникийн шинжлэх ухаанаар судлагдаад зогсохгүй, нийгмийн шинжлэх ухааны чухал судлагдахуун болох ёстой. Тухайлбал, энэ асуудлыг түүх, хэл шинжлэл, эдийн засаг, философи, социологи, хууль зүй зэрэг шинжлэх ухааны үүднээс судлан боловсруулж болох бөгөөд харин энэ салбаруудад хийгдсэн судалгаа туйлын хомс байна.
Экологи нь:
Хээрийн судалгааны арга
Лабораторын арга
Туршилт судалгааны арга
Экологийн мониторингийн арга
Экологийн системийн математик загварчлал судалгааны уламжлалт ба орчин үеийн аргуудтай.
Экологи байгаль хамгааллын асуудал өнөөдөр нэгэн улс орны хүрээнээс хальж дэлхий дахины чанартай болж байна. Иймээс улс бүхэн байгалийн нөөц баялагийг зөв зохистой ашиглах, хамгаалах хэрэгтэй.
Монгол Улсын төр засгаас экологи байгаль хамгааллын асуудлыг онцгойлон авч үзэж олон чухал арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсээр байна.
Манай орон 21-р зууны дэлхий нийтийн тогтвортой хөгжлийн түгээмэл үзэл хандлагад нийцүүлэн байгаль орчин, нийгмийн хөгжлийн тэнцлийг эрэмбэ дараатай хангах замаар эдийн засгаа экологийн баримжаатай хөгжүүлэх, байгаль хамгаалах үндсийг бэхжүүлэхэд чиглэсэн урт хугацааны төрийн цэгцтэй бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэх шаардлагатай байгаа..
Төрөөс экологийн талаар баримтлах бодлого нь байгаль орчин, байгалийн нөөцийнхөө харьцангуй давуу байдалд тулгуурлан наац сэргээж, төрх байдлыг хангаж, иргэний аюулгүй эрүүл орчинд амьдрах нөхцлийг бий болгоход чиглэгдэнэ гэжээ.
Экологи дэлхий дахины асуудал болж байгаа эдүгээ үед үүнээс нэг ч иргэн хол хөндий байх учиргүй, яс үндэс, арьс өнгө, шашин шүтлэг, угсаа гарал ямар болохоос үл шалтгаалан экологи дэлхий дахиныг нэгтгэж байна.
Ч.Дарвины “Зүйлийн үүсэл“ зохиол 1859 онд хэвлэгдэн гарсан нь байгалийн шинжлэх ухаанд гайхамшигт нээлт болсон юм. Түүний үндэслэсэн эволюцийн онол экологийн шинжлэх ухааны хөгжилд чухал түлхэц болсон юм. “Амьдралийн төлөөний тэмцлийн тухай” Ч.Дарвины сургаал нь экологийн асуудал юм. Зүйлийн дотоод дахь болон зүйл хоорондын , цаашилбал орчны нөхцөлтэй харьцах хэлбэрүүд нь сав , шимийн ертөнцийн хүчин зүйлийн тухай экологийн ойлголттой нэг юм. Ийнхүү зуун гуч гаруй жилийн өмнө экологийн шинжлэх ухааны үндэс тавигдаж эрчимтэй хөгжлийнх нь үе энэ зуунд өрнөжээ.
Сүүлийн хоёр зуун жилийн дотор бий болсон үйлдвэрийн хөгжил техникийн дэвшлийн агуу их ололт амжилт нь үйлдвэр хөгжсөн орнууад амьдралын шинэ орчныг бий болгож хүн амын хүнс тэжээлийн хангамж , эмнэлэгийн үйлчилгээг сайжруулж , хүний насыг уртасгасан зэрэг олон эерэг талыг авчирсан гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой . гэвчүүний зэрэгцээгээр үйлдвэрийн хөгжил нь байгалийн нөөц баялгийг цөлмөх , хүрээлэн байгаа орчныг бохирдуулах зэрэг багагүй сөрөг нөлөө үзүүлэх болжээ. Энэ байдал даамжирвал хүн төрөлхтөн экологийн сүйрлийн ирмэгт тулж ирэх болно. Тэгвэл экологийн шинжлэх ухаан өмнөө тулгарсан дээрхи асуудлыг аль хэр оновчтой шийдвэрлэснээр хүн төрөлхтний ирээдүй шалтгаалах болоод байна.
Эдүгээ үед үнэхээр экологийн асуудал эдийн засгийн хөгжилд ихээхэн үүрэгтэй болж байна. Сүүлийн үед экологийн баримжаатай эдийн засгийг хөгжүүлэх асуудал дэлхий даяар тавигдах болов. Эрдэмтдийн тооцоолсноор ирэх хагас зуун жилд дэлхийн хүн ам хоёр дахин нэмэгдэж үүнийг дагаад хүнс тэжээл , эд материалын хэрэгцээ гурав дахин , аж ахуйн үйл ажиллагааны цар хүрээ таваас арав дахин нэмэгдэх төлөвтэй байгаа юм. Ийм нөхцөлд байгальд хандах хүний нөлөөг бодит байдлаар тооцож гаргах нь чухал юм.
Бичлэг
Ногоон хөгжил экологид зохицож хөгжих хэлэлцүүлгэ 2013 1 сар
Ногоон хөгжил экологид зохицож хөгжих хэлэлцүүлгэ 2013 3 сар
Байгаль хамгаалал гарц шийдэл
Роберт Макинтош АНУ-н Үндэсний Цэцэрлэгт Хүрээлэнгийн захирал асан ярилцлага
Монголчуудын байгаль орчноо хамгаалах өв уламжилал
Байгаль орчны аудит
Википедиа:Онцлох өгүүлэл
Биологи |
1306 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D1%85%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%83%D1%80 | Архитектур | Архитектур (Латинаас architectura ба Грек хэлнээс, αρχιτεκτων, "мэргэжлийн барилгачин", αρχι- "удирдагч" ба τεκτων, "барилгачин, мужаан") нь байшин барилгыг төлөвлөх, зураг төслийг боловсруулах зэрэг үйл явцыг нэгэн зэрэг гүйцэтгэдэг шинжлэх ухаан юм. Архитектурын ажил нь, барилгын материалын шинж хэв маягийн тухай ойлголтуудыг хүлээн авах тухай буюу, нөгөө талаар энэ нь соёлын бэлэг тэмдэг, урлагийн талын ажил болж байдаг.
"Архитектур" гэдэг нь:
Барилга болон бусад биетийн бүтэц, байгууламжийг тодорхойлох ерөнхий нэршил юм.
Зураг төслийг гарган боловсруулах, барилгыг сүндэрлүүлэн босгох болон, бусад биетийн бүтэц байгуулалтын талаарх шинжлэх ухаан болон урлаг.
Барилгын бүтээц, байгууламжийг гаргах, бусад биетийн зураг төслийг боловсруулах зэргийн аргачлал, хэв маяг.
Байгаль орчинд босгох барилгаа мэргэжлийн үйлчилгээнүүдтэй хамтад нь босгох үеийн уран барилгач хүний дадал, сургуулилт.
Уран барилгач хүний макро түвшнээс (хотын үзэмж, архитетурын шийдэл) микро түвшин (детальчилсан бүтэц, байгуулалт, тавилга гэх зэрэг) хүртэлх барилга, байгууламжийн зураг төслийн үйл ажиллагаа.
Мэдээллийн технологийг тодорхойлоход нийтлэг хэрэглэгддэг ямар ч төрлийн систем, тогтолцоо зэргийн зураг төслийг боловсруулах зэргийн нэршил.
Барилга, архитектурын хамаарал нь барилга, байгууламжийг төлөвлөн, зураг төслийг боловсруулах зэргийг гүйцэтгэхдээ орон зайн хувьд байгаль орчин, нийгэм, техник болон, гоо зүйн хувьд нь тэдгээрийн хэвийн нөхцлийг хангахад зөв байхаар сайтар бодож, төлөвлөх юм. Энэ нь материал, технологи, гэрэл болон сүүдрийг хооронд уялдуулан, зохицуулах нарийн төвөгтэй аргыг боловсруулах бүтээлч ур чадварыг шаардаж байдаг. Архитектур нь мөн барилга, бүтээц, үнэ өртгийг бодитойгоор зөв тооцоолон гаргах зэрэг ойлголтуудыг хамарч байдаг. Ерөнхий зураг төлөвлөгөө, техникийн үзүүлэлтүүд зэргийг баримтжуулах нь барилгын бүтэц, байгуулалт эсвэл/бас бүтцийн системийг тодорхой болгодог.
Цахим холбоос
Инженерийн шинжлэх ухаан
Дүрслэх урлагийн төрөл |
1308 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD | Автомашин | Автомашин (хар ярианд машин гэж товчлон хэрэглэдэг) нь олон мөртэй тээврийн хэрэгсэл (хөдөлгөгч хөдөлгүүртэй тээврийн хэрэгсэл) бөгөөд хүн (суудлын автомашин болон автобус) болон ачаа тээвэрлэх (ачааны автомашин) зориулалттай тээврийн хэрэгсэл юм. 2010 оны байдлаар дэлхий даяар 1.015 тэрбум автомашин тоологдсон байдаг. Зөвхөн 2011 онд гэхэд дэлхий даяар нийт 80 сая автомашин үйлдвэрлэгдсэн байна.
Өнөөдөр олон арван автомашины фирмүүд автомашины зах зээл дээр хүчтэй өрсөлдөж байна. Цахилгаан хөдөлгүүртэй болон холимог хөдөлгүүртэй автомашинуудыг амжилттай үйлдвэрлэхийн төлөө үйлдвэрлэгчид хүчтэй судалгаа шинжилгээ хийж шаргуу ажиллаж байна.
Үгийн гарал үүсэл
Автомашин гэх үг нь 19-р зууны сүүлээр францад шахсан хийн хөдөлгүүр бүхий гудамжны галт тэргийг voiture automobile буюу өөрөө хөдөлдөг тэрэг гэдгээс үүссэн түүхтэй. Грек хэлний αὐτός autós ‚өөрөө‘ болон латин хэлний mobilis ‚хөдөлгөөнт‘ гэсэн үгтэй нэмж хэрэглэсэн нь тухайн үеийн энгийн хэрэглээнд байсан морин тэрэгнээс ялган нэрлэсэн санаа юм.
Өөрөө хөдөлдөг тээврийн хэрэгсэл гэсэн тодорхойлолтонд моторжуулсан хоёр дугуйт болон төмөр замын тээврийн хэрэгсэл ч багтана. Ер нь бол автомашин гэхээр олон мөртэй төмөр замд холбогдоогүй тээврийн хэрэгслийг нэрлэх ба үүнд суудлын автомашин, автобус болон ачааны автомашин ордог. Харин ярианы хэлэнд ихэнхдээ суудлын автомашиныг хэлж ойлголцох нь бий.
Ерөнхий бүтэц
Автомашин нь хүч чадал, хөдөлгөөнт чанар, хувийн онцлогийг хослуулдаг. Одоог хүртэл нэг ч тээврийн хэрэгсэл хувийн болон нийгмийн амьдралд тийм нөлөөллийг олоогүй байна.
Машины зүрх нь дулааны болон цахилгаан эрчим хүчийг гинетик болгон хувиргахад зорилт нь оршдог мотор юм. Автомашинуудад, ер нь арилжааны тээврийн хэрэгслүүдэд ихэвчлэн бензиний болон дизелийн хөдөлгүүрүүд тавьдаг.
Гэхдээ энэхүү нөхцөл байдал түлшний үнийн өсөллтэй нөхцөлд удалгүй өөрчлөгдөж мэднэ. Автомашины үйлдвэрлэл биодизель, цахилгаан мотор, эсвэл эрлийз ч юмуу нэлээд үр бүтээжтэй сонголтот хөдөлгүүрт шилжихийг эрмэлзэж байна.
Хөдөлгүүрээс эргэлт дамжуулах тогтолцоо /Трансмиссия болон арал/
Дизель хөдөлгүүрүүд үр бүтээмж сайтай, чадалтай. Түүнийг үндсэндээ ачааны машинуудад ашигладаг.
Хөдөлгүүрээс эргэлт дамжуулалт нь моторыг залуурын цагирагтай холбодог. Тэрээр голуудыг нийлүүлэх болон салгах механизм/ сцепление, дамжуулагчийн хайрцаг, гол дамжуулагч болон дифференциал/ шүдэт механизмаас тогтдог.
Моторын гаргаж буй эргүүлэх агшин голуудыг нийлүүлэх механизм болон дамжуулагчийн хайрцгаар хуваарилагдан зохицуулагддаг. Үүний дараа эргэлдүүлэгч агшин эргэлт дамжуулах тогтолцоогоор дамжин дугуйнуудад очдог.
Арал нь замд хөдөлгүүрийн хүч чадлыг дамжуулахад нөлөөлдөг. Резин дугуй, подвеска, suspension тоормос болон жолооны удирдлага дамд автомашины тогтвортой байдалд нөлөөлдөг.
Тэвш
Автомашины гадаад хэлбэр тэвшнээс ихээхэн хэмжээгээр шалтгаалдаг. Тэвшний бүтэц жин болон аэродинамик тодорхойлолтуудад, тэрчлэн зорчигчдын аюулгүй байдалд нөлөөлдөг. Өнөөдөр үргэлж тэвшнүүд өргөн ашиглагдсаар байна. Гэхдээ дээд зэргийн бат бөх, хөнгөн хөндий секцүүдээс тогтсон бүтцүүдийг бүтээх боломжтой шинэ технологиуд гарсаар байна. Тийм бүтцийн давуу тал нь хөнгөн материал ашиглахад оршдог. Гангаас гадна хөнгөн цагаан, магни болон нийлэг материалууд ашиглагдаж байна. Тэвшийг хаалттай, нээлттэй, зорчигч ачааны гэсэн з үндсэн хэлбэрт хуваадаг. Суудлын автомашинуудын тэвшний хаалттай хэлбрүүдийн дотор хамгийн түгээмэл нь седан (4 хаалга, 2-3 эгнээ суудалтай - орч), хетчбэк, универсал (2-3 эгнээ суудалтай, 3 юмуу 5 , салондоо тээшний хэсэгтэй ).
Автомашины электроник
Асаалт, аккумулятор, стартер зэрэг бүхий л цахилгаан бүрэлдвэр хэсгүүдийг автомашины электроник нэгтгэдэг. Тэрээр аюулгүй байдлын орчин үеийн стандартуудыг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай ба удирдлагын механик элементүүд болон оношлогооны тогтолцоог нэмэгдүүлж болдог.
Мөн үзэх
: Портал:Автомашин болон Мотоцикл
Тээврийн хэрэгсэл
Автомашин үйлдвэрлэгч |
1309 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BA | Математик | Математик (Грек: μάθημα, Англи: mathematics, Орос: математика) буюу Тоон ухаан нь тоо хэмжээ, бүтэц, огторгуй, өөрчлөлт зэрэг ойлголтууд дээр төвлөрсөн мэдлэгийн цогц, мөн тэдгээрийн тухай судалдаг шинжлэх ухаан юм. Бенжамин Пиерс математикийг "зайлшгүй дүгнэлтүүдийг гаргадаг шинжлэх ухаан" хэмээсэн. Линн Стийн ба Кейт Девлин нар математик нь зүй тогтлын шинжлэх ухаан бөгөөд тоонууд, огторгуй, шинжлэх ухаан, компьютер, эсвэл хийсвэр зүйлүүдэд зүй тогтлуудыг эрдэг гэж үзсэн.
Математик нь тоолох, тооцоолох ба хэмжих үйлдлүүд, мөн физик объектуудын хэлбэр дүрс ба хөдөлгөөний системтэй судалгаан дээр хийсвэрлэл, логик сэтгэлгээг хэрэглэсний үр дүнд үүссэн. Математикчид эдгээр ойлголтуудын талаар шинэ таамаглал дэвшүүлж, тэдгээрийн үнэн болохыг зохих аксиомууд ба тодорхойлолтуудаас логик дүрмүүдийг чанд баримтлан батлах зорилготой судалгаа хийдэг.
Математикийн наад захын хэмжээний мэдлэг ба хэрэглээ нь хувь хүн болон нийгмийн зайлшгүй чухал хэсэг болсоор ирсэн. Энэ үндсэн санаануудын сайжруулсан хэлбэр эртний Египет, Вавилони, Энэтхэг, Хятад ба Грекийн ном судруудад хадгалагдан үлдсэн байдаг. Хамгийн анх Евклид "Эхлэл" бүтээлдээ логикийн хатуу чанд хэрэглээ ямар байх ёстойг харуулсан. Үүнээс хойш математикт том дэвшил гарах нь их цөөн байж байгаад XVI зууны Сэргэн Мандлын Үед математикийн шинэчлэл дараа дараагаараа гарч байсан шинжлэх ухааны нээлтүүдтэй харилцан үйлчилсний дүнд өнөөг хүртэл үргэлжилсэн их хурдацтай судалгааг эхлүүлсэн юм.
Өнөөдөр математик нь байгалийн шинжлэх ухаан, инженерчлэл, анагаах ухаан, эдийн засаг гэх мэт олон салбаруудад дэлхий даяар хэрэглэгдэж байна. Математикийг эдгээр салбарт хэрэглэснийг ихэвчлэн хэрэглээний математик гэдэг ба энэ нь математикийн нээлтүүдийг хэрэглэдэг, уг нээлтүүдэд хүргэдэг, заримдаа цоо шинэ шинжлэх ухааныг ч төрүүлдэг математикийн нэг салбар юм. Математикчид мөн цэвэр математикийн, өөрөөр хэлбэл юунд хэрэглэхийг нь харгалзахгүйгээр зөвхөн математикийг өөрийг нь судлах судалгаа хийдэг. Сонирхолтой нь цэвэр математикийн ихэнх судалгаанууд эрт орой хэзээ нэгэн цагт амьдрал практикт хэрэглэгддэг байна. Математикийн гоо сайхан чанар нь математикчдын мэргэжилдээ дурлах гол шалтгаан болдог.
Математик хэмээх нэрний учир нь
Манай орон төдийгүй дэлхийн ихэнх оронд хэрэглэгддэг «математик» гэдэг үг нь эртний грек хэлний μάθημα (máthema, монголоор: сурах, судлах, шинжлэх) ба холбогдох тэмдэг нэр болох μαθηματικός (mathēmatikós, монголоор: сурах, судлахтай холбоотой) гэдгээс гаралтай.
Түүх
Бүх математикийн түүхийг төвшин нь улам улам өндөрсөх хийсвэрлэлүүдийн дараалал, эсвэл судлах зүйлүүдийнх нь хүрээ яаж өргөссөн тухай түүх гэж үзэж болно. Хамгийн анхны хийсвэрлэл нь тоо байсан байж мэднэ. Гурван үхэр ба гурван чулууны хооронд ямар нэг ерөнхий зүйл байгааг ойлгосон явдал хүний сэтгэхүйд гарсан том үсрэлтүүдийн нэг байсан юм. Бодит физик объектуудыг тоолж сураад зогсохгүй эртний хүмүүс хийсвэр хэмжигдэхүүнүүдийг тоолж эхэлсэн. Жишээлбэл цаг хугацааг тоолохын тулд өдөр, сар, жил хэмээх ойлголтуудыг хэрэглэж ирсэн. Үүний дараа арифметик (нэмэх, хасах, үржих, хуваах) хөгжсөн ба эртний балгасын ул мөрүүд тэр үеийн хүмүүс геометрийн мэдлэгтэй байсныг гэрчилдэг.
Цаашилбал тоонуудыг бүртгэж авах ямар нэг арга, жишээлбэл бичих, жижиг чулуунууд ашиглах, эсвэл Инкагийн Эзэнт Гүрэнд хэрэглэдэг байсан шиг куйпу гэгдэх олсон зангилаа хэрэг болж эхэлсэн байна. Энэ явцдаа хүн төрөлхтөн төрөл бүрийн тооллын системүүдийг зохиожээ.
Түүхэнд тэмдэглэгдэж үлдсэнээр математикт хамрагдах гол салбарууд татвар ба худалдаатай холбоотой тооцоо хийх, тоонуудын хоорондох харьцаа хамаарлуудыг ойлгох, газрыг хэмжих, одон орны үзэгдлүүдийг урьдчилан хэлэх шаардлагуудаас үүдэн бий болсон аж. Эдгээр шаардлагуудыг барагцаагаар тоо хэмжээ, бүтэц, огторгуй, ба өөрчлөлтийн судалгаануудад харгалзуулж болж байгааг анзаараарай.
Энэ үеэс хойш математик асар ихээр өргөжсөн бөгөөд математик ба шинжлэх ухаанууд хоорондоо нягт холбоотойгоор хөгжсөн. Математикийн нээлтүүд түүхийн туршид хийгдэж ирсэн ба одоо ч хийгдсээр байгаа. Америкийн Математикийн Нийгэмлэгийн Мэдээ сэтгүүлийн 2006 оны 1-р сарын дугаарт Михайл Б. Севрюкийн бичсэнээр "Математикийн Судалгаа санд 1940 （энэ сангийн ажиллаж эхэлсэн жил）оноос хойш хамрагдсан ном хэвлэлүүдийн тоо нь одоо 1.9 саяыг даваад байгаа ба жил бүр 75 мянган ном хэвлэл нэмэгдэж байна. Энэ их далай дахь ажлууд бараг бүгдээрээ математикийн теоремууд ба тэдгээрийн баталгаануудыг агуулдаг".
Гадны нөлөөлөл, цэвэр ба хэрэглээний математик, гоо сайхан
Хаана л тоо хэмжээ, бүтэц, огторгуй, эсвэл өөрчлөлт оролцсон хэцүү бодлогууд байна тэнд математик илэрдэг. Ийм бодлогууд эхлээд худалдаа, газар хэмжилт, сүүлд одон оронд олддог байсан бөгөөд одоо үед бүх шинжлэх ухаан, түүнчлэн математик өөрөө төрөл бүрийн математикийн бодлогуудын эх үүсвэр болдог. Тухайлбал Исаак Ньютон интеграл ба дифференциал тооллыг үндэслэгчдийн нэг байсан, Фейнманы замын интегралыг физик сэтгэлгээний үндсэн дээр Фейнман оруулсан, мөн өнөөгийн утасны онол шинэ математикийг бий болгоход нөлөөлж байна.
Математикийн зарим онолууд зөвхөн түүнийг бий болгоход нөлөөлсөн талбарт л ашиглагддаг бол ихэнх онолууд бусад олон талбарт мөн ашиглагддаг. "Хамгийн цэвэр" математикт ч хэзээ нэгэн цагт ашиглагдах газар олддог явдлыг Евген Вигнер математикийн ер бусын хэмнэлттэй байдал гэж нэрлэсэн.
Математикийг дотор нь барагцаагаар цэвэр математик ба хэрэглээний математик гэж хоёр том хэсэгт хуваадаг. Хэрэглээний математикийн олон салбар математикийн гаднах харгалзах шинжлэх ухаануудтай нийлж статистик, үйлдлийн судалгаа, компьютер судлал гэх мэт биеэ даасан шинэ шинжлэх ухаанууд болж хөгжсөн.
Математикт энгийн байдал ба ерөнхий байдал чухал. Мөн Евклидийн энгийн тооны тоог хязгааргүй гэж баталсан баталгаа шиг ур ухаан шаардсан баталгаа, Фурьегийн хурдан хувиргалт шиг тооцооллыг хурдасгах аргуудад гоо сайхан чанар бий. Ихэнх математикчид өөрийн ажлаас болон математикаас гоо сайхны таашаал авдаг. Зарим математикчид математикийг урлагийн төрөл, ядаж л бүтээлч үйл ажиллагаа гэж үздэг бөгөөд математикийг хөгжим ба яруу найрагтай жишдэг.
Бертранд Рассел математикийн гоо сайхныг ингэж илэрхийлжээ:
Математикийг зөвөөр харвал энэ нь зөвхөн үнэнийг агуулаад зогсохгүй дээд гоо сайхан - баримал мэт хүйтэн бөгөөд хатуу чанд, бидний сул байдлын аль ч талтай холбоогүй, зураг эсвэл хөгжим шиг элдэв гоёл чимэглэл байхгүй боловч гайхамшигтай цэвэр бөгөөд зөвхөн хамгийн сайн урлагтай зүйрлэж болохоор гуйвшгүй төгс төгөлдөр байдалтай холбоотой тийм гоо сайхныг агуулдаг. Хамгийн дээд давамгайллын жишиг болсон жинхэнэ баяр бахдал, сэтгэлийн хөөрөл, мах цуснаас бүтсэн хүнээс илүү болохоо мэдрэх мэдрэмжийг математикаас яруу найрагтай адилаар олж болно.
Поль Эрдос ингэж хэлсэн байна: "Тоонууд яагаад сайхан гэж? Энэ нь яагаад Бетховений 9-р симфони сайхан бэ гэж асуусантай адил. Хэрэв чи яагаад гэдгийг нь харахгүй байгаа бол хэн ч чамд ойлгуулж чадахгүй. Би тоонууд сайхан гэдгийг мэдэж байна. Хэрэв тоо сайхан биш бол юу ч тийм биш."
Математикийн салбарууд
Дээр дурдсанаар математикийн гол салбарууд татвар ба худалдаатай холбоотой тооцоо хийх, тоонуудын хоорондох харьцаа хамаарлуудыг ойлгох, газрыг хэмжих, одон орны үзэгдлүүдийг урьдчилан хэлэх шаардлагуудаас үүдэн бий болсон. Эдгээр шаардлагуудыг барагцаагаар тоо хэмжээ, бүтэц, огторгуй, ба өөрчлөлтийн судалгаануудад (ө.х. арифметик, алгебр, геометр, ба анализ) харгалзуулж болно. Эдгээр гол хэсгүүдээс гадна математикийн цөмөөс бусад салбарууд руу холбогдсон холбоог судлах зорилготой дэд хэсгүүд бий: логик, олонлогийн онолтой холбоотой тулгуур салбарууд, төрөл бүрийн шинжлэх ухааны туршлагын математиктай холбоотой хэрэглээний математик гэх мэт.
Тоо хэмжээ
Тоо хэмжээний судлал нь бидний мэдэх натурал тоонууд, бүхэл тоонууд ба тэдгээр дээр хийгдэх арифметик үйлдлүүдээр эхлэх бөгөөд энэ нь арифметикийг төрүүлнэ. Бүхэл тоонуудын илүү гүнзгий шинж чанаруудыг тооны онол судлах ба Фермагийн сүүлчийн теорем гэх мэт үр дүнгүүдийг гаргадаг. Тооны онолын алдартай бодогдоогүй бодлогуудад хос энгийн тооны болон Гольдбахын таамаглалууд орно.
Тоон системийн цаашдын хөгжил бүхэл тоонуудыг рациональ тоонууд буюу "бутархай" тоонуудын дэд олонлог болгоход хүргэсэн. Рациональ тоонууд нь мөн өөрийн ээлжинд тасралтгүй тоо хэмжээг илэрхийлдэг бодит тоонуудад агуулагдана. Бодит тоонууд нь комплекс тоонууд руу өргөтгөгддөг. Энэ шаталсан дараалал цаашаа кватернион ба октонион хүртэл явна. Нөгөө талаас натурал тоонуудын судлал төгсгөлгүй хүртэл тоолохыг формальжуулдаг трансфинит тоонуудад хүргэдэг. Хэмжээний судлал кардинал тоонуудыг оруулдаг бөгөөд энэ нь төгсгөлгүй том хэмжээтэй олонлогуудыг хооронд нь харьцуулах боломж олгодог альеф тоонуудад хүргэнэ.
{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin: auto;" cellspacing="20"
| || || || || ||
|-
| Натурал тоонууд|| Бүхэл тоонууд || Рациональ тоонууд || Иррациональ тоонууд || Бодит тоонууд || Комплекс тоонууд
|}
Бүтэц
Олонлог, функц гэх мэт олон математик объектууд өөрийн дотоод бүтэцтэй байдаг. Ийм объектуудын бүтцийн шинж чанаруудыг бүлэг, цагираг, ба талбар болон бусад абстракт системүүдийн тусламжтай судалдаг. Эдгээр нь өөрсдөө мөн математик объектууд болох бөгөөд эдгээрийн судалгаа абстракт алгебрыг бүрдүүлнэ. Нэг чухал ойлголт бол векторууд ба эдгээрийг вектор огторгуй болгож өргөтгөн шугаман алгебрт судална. Векторуудын судалгаа нь тоо хэмжээ, бүтэц, огторгуй гэсэн математикийн гурван үндсэн судлагдахууныг нэг дор авч үздэг. Цаашилбал вектор тоололд дөрөвдэх үндсэн судлагдахуун болох өөрчлөлтийг мөн авч үздэг байна.
{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin: auto;" cellspacing="15"
| || || ||
|-
| Тооны онол || Абстракт алгебр || Бүлгийн онол || Эрэмбийн онол
|}
Огторгуй
Огторгуйн судалгаа нь геометрээс, тухайлбал Евклидийн геометрээс эхлэлтэй. Тригонометр нь огторгуй, тоо хоёрыг хооронд нь холбодог ба бидний сайн мэдэх Пифагорын теорем дээр үндсэндээ тулгуурладаг. Огторгуйн тухай орчин үеийн онолууд эдгээр санаануудыг өргөтгөн олон хэмжээст геометр, Евклидийн биш геометрууд (энэ геометрууд харьцангуйн ерөнхий онолд гол үүрэг гүйцэтгэдэг) ба топологийг судалдаг. Аналитик геометр, дифференциал геометр, болон алгебрлаг геометрт тоо хэмжээ ба огторгуй хоёул чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Дифференциал геометр нь ширхэг багц ба цогцос дээрх тооллыг агуулна. Алгебрлаг геометр нь геометрын объектуудыг олон гишүүнт тэгшитгэлүүдийн шийдийн олонлогоор дүрсэлснээр тоо хэмжээ ба огторгуйг хооронд нь холбоод зогсохгүй топологи бүлгийн тухай судалж бүтэц ба огторгуйг хооронд нь холбодог байна. Ли бүлгүүдийг огторгуй, бүтэц, өөрчлөлтийг зэрэг судлахад ашигладаг. Топологи нь бүх дүрс хувирлуудынхаа хамт магадгүй XX зуунд хамгийн их хөгжсөн математикийн салбар юм. Энд жишээлбэл удаан хугацаанд шийдэгдээгүй байсан Пуанкарьегийн таамаглал ба компьютерээр баталсан боловч хүн хэзээ ч баталгааг нь шалгаагүй дөрвөн өнгийн теорем зэрэг хамрагдана.
{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin: auto;" cellspacing="15"
| || || || ||
|-
|Геометр || Тригонометр || Дифференциал геометр || Топологи || Фрактал геометр
|}
Өөрчлөлт
Өөрчлөлт хувьслыг ойлгож тайлбарлах асуудал нь байгалийн шинжлэх ухааны нийтлэг асуудал бөгөөд интеграл ба дифференциал тоолол нь яг үүнийг судлахын тулд бий болгосон хүчтэй хэрэгсэл юм. Өөрчлөгдөж байгаа хэмжигдэхүүнийг илэрхийлэх тулгуур ойлголт болгон функцийг энд оруулж ирдэг. Бодит тоонууд ба бодит утга авдаг функцүүдийн судалгааг бодит анализ гэдэг бөгөөд комплекс тоотой холбоотой ийм салбарыг нь комплекс анализ гэж нэрлэдэг. Математикийн хамгийн тулгуур шийдэгдээгүй асуудлуудын нэг болох Риманы таамаглал комплекс анализаас урган гарсан. Функционал анализ нь функцүүдийн (ерөнхийдөө төгсгөлгүй хэмжээстэй) огторгуй дээр төвлөрдөг бөгөөд үүний нэг хэрэглээ нь квант механик юм. Нийтлэг илэрдэг тоо хэмжээ болон түүний өөрчлөлтийн хоорондох холбоог дифференциал тэгшитгэл болгож судалдаг. Байгалийн олон үзэгдэл динамик системээр илэрхийлэгддэг. Эдгээр системүүд ямар үед детерминистик боловч урьдчилж таахын аргагүй шинж байдал үзүүлэх вэ гэдгийг хаосын онолд судална.
Тулгуур салбарууд ба философи
Бүх математикийн дээр нь тогтож байгаа үндэс суурийг тодорхой болгохын тулд математик логик ба олонлогийн онол, мөн одоогоор бүрэн төгөлдөржөөгүй байгаа категорийн онолыг үүсгэжээ.
Математик логик нь математикийг хатуу аксиомчилсан системийн хүрээнд авч үзэх ба үүнээс гарах үр дагавруудыг судалдаг. Энд жишээлбэл логикийн хамгийн алдартай үр дүн байж мэдэх Гёделийн гүйцэд бусын хоёрдугаар теорем хамаарагдана. Энэ теорем нь (барагцаагаар хэлбэл) үндсэн арифметикийг багтаасан дурын формаль систем хэрэв уг системд баталж болох бүх теорем үнэн бол уг систем дотор'' батлах боломжгүй, үнэн теоремууд оршин байна гэдэг. Гёдель тооны онолын дурын аксиомууд өгөгдсөн байхад уг аксиомуудаас гарахгүй, тооны онолын үнэн баримтыг илэрхийлэх логик өгүүлбэрийг яаж байгуулахыг зааж өгсөн. Иймд ямар ч формаль систем тооны онолын жинхэнэ аксиомчлал болж чадахгүй юм. Орчин үеийн логик нь рекурсын онол, моделийн онол, ба баталгааны онол гэж хуваагддаг бөгөөд онолын компьютер судлалтай нягт холбоотой оршдог.
{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin: auto;" cellspacing="15"
| || ||
|-
| Математик логик || Олонлогийн онол || Категорийн онол ||
|}
Дискрет математик
Дискрет математик нь ерөнхийдөө онолын компьютер судлалд хэрэглэгддэг математикийн салбаруудыг нэрлэсэн нэр юм. Үүнд тооцоологдох байдлын онол, тооцооллын нийлмэл байдлын онол, ба мэдээллийн онол багтана. Тооцоологдох байдлын онол нь одоогоор мэдэгдэж байгаа хамгийн хүчирхэг загвар болох Тюрингийн загварыг оролцуулан компьютерийн төрөл бүрийн онолын загваруудын боломжийн хязгаарыг судалдаг. Нийлмэл байдлын онол нь компьютер ашиглан бодлогуудыг бодох үед зарцуулах өртгийг судална. Зарим бодлогыг зарчмын хув
компьютерээр бодож болох боловч практик дээр компьютер хичнээн ч хөгжлөө гэсэн бүтээх аргагүй их санах ой болон цаг хугацаа шаардахаар байж болдог. Өгөгдсөн орчинд хэр их хэмжээний мэдээлэл хадгалж болох вэ гэдгийг мэдээллийн онол судлах ба өгөгдлийг шахах, энтропи гэх мэт ойлголтуудыг оруулж ирдэг.
Харьцангуй шинэ салбар тул дискрет математикт шийдэгдээгүй тулгуур асуудлууд нилээд бий. Эдгээрээс хамгийн алдартай нь Мянганы Шагналт Бодлогуудын нэг болох "P=NP?" бодлого юм.
{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin: auto;" cellspacing="15"
| || || ||
|-
| Комбинаторик || Тооцооллын онол || Криптограф || Графын онол
|}
Хэрэглээний математик
Шинжлэх ухаан, бизнес болон бусад салбарт математикийн абстракт аппаратыг ашиглах явдлыг хэрэглээний математикт авч үздэг. Хэрэглээний математикийн нэг чухал салбар нь статистик бөгөөд энд магадлалын онолыг ашиглан тохиолдох эсэх нь тодорхойгүй үзэгдлүүдийг тайлбарлах, шинжлэх, урьдчилсан таамаг гаргах талаар судална. Ихэнх туршилт, хайгуул, болон ажиглалтууд статистикийн ядаж анхан шатны мэдлэг шаарддаг. Ерөнхийдөө хүний тооцон бодох чадвараас хэт давсан төрөл бүрийн математикийн бодлогуудыг хэмнэлттэйгээр тооцоолох аргуудыг тоон анализ судалдаг. Энд тухайлбал тоймлолын алдаа болон бусад алдааны эх үүсвэрүүдийг шинжлэх явдал орно.
Математик физик • Аналитик механик • Математик шингэний динамик • Тоон анализ • Оптимизаци • Магадлал • Статистик • Математик эдийн засаг • Санхүүгийн математик • Тоглоомын онол • Математик биологи • Криптограф • Үйлдлийн шинжилгээ
Мөн үзэх
Математиктай холбоотой нийтлэлүүдийн жагсаалт
Математикийн философи
Боловсрол
Математикийн бодлого
Математикийн уралдаан тэмцээнүүд
Математикчдын жагсаалт
Монголын Математикчдын Холбоо
Тэмдэглэлүүд
Ном хэвлэл
Eves, Howard, An Introduction to the History of Mathematics, Sixth Edition, Saunders, 1990, ISBN 0-03-029558-0.
Jourdain, Philip E. B., The Nature of Mathematics, in The World of Mathematics, James R. Newman, editor, Dover, 2003, ISBN 0-486-43268-8.
JSTOR.
Peterson, Ivars, Mathematical Tourist, New and Updated Snapshots of Modern Mathematics, Owl Books, 2001, ISBN 0-8050-7159-8.
Википедиа:Онцлох өгүүлэл
Шинжлэх ухааны мэргэжлийн салбар |
1320 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D2%AF%D0%BD%20%D1%83%D1%85%D0%B0%D0%B0%D0%BD | Гүн ухаан | Философи нь хорвоо ертөнц ба хүний нийгмийн мөн чанар, түүнчлэн хүний амьдралын утга учирын талаар эцэслэн тунгааж, аль болох түгээмлээр зөвшөөрөгдөхүйц тайлбарыг хайдаг ухаан юм. Философи гэдэг нь грек хэлний "φίλος" буюу дурлах, "σοφία" буюу цэц мэргэн гэсэн хоёр үгний нийлбэрээс гаралтай бөгөөд "цэц мэргэнд дурлах" гэдэг утгаар хэрэглэгдэж байв.
Түүх
Философи нь өдгөөгөөс 2500 гаруй жилийн өмнө дэлхийн өнцөг буланд ойролцоо хугацаанд үүссэн гэж үздэг.
Эртний Энэтхэгийн философи
Дорнын Философи
Дундад Азийн философи
Зүүн Азийн философи
Африкийн философи
Эртний Грекийн философи
Эртний Грекийн философи
Философи гэх нэр томьёог эртний Грекийн философич Пифагор анх хэрэглэсэн гэдэг. Философи гэдэг бол бид улам илүү мэргэн ухаантай болох, өөрийгөө гүн гүнзгий ухамсарлан улам сайн хүн болох зорилгоор үйлдэж, үнэлж цэгнэж, оюун дүгнэлт гаргаж байгаа тэр аргыг бүтээлч шүүмжлэлтэйгээр, системтэй шинжлэн судлах явдал юм.
Анхны агуу их философич Сократ философи бол амьдралын сонголт, үйл ажиллагаа болон сэтгэн бодохын зөв зарчмыг олох зорилготой өөрийгөө шүүмжлэлтэйгээр танин мэдэх үйл явц мөн гэж үзэж байв. Сократ асуулт-хариултын аргадаа өөрийн алдаа болон юм мэдэхгүй байгаагаа хүлээн зөвшөөрдөггүй хүмүүсийн биеэ тоосон бодлыг бут цохихын тулд егөөдлийг ашигласан юм.
Салбар ангиллууд
Үнэ цэн, үнэлэмжийн асуудал
Шинжлэх ухаан, Логик, Математик
Философийн түүх
Бусад салбар
Хэрэглээний философи
Мэргэжлийн философи
Үндсэн уламжлал
Хүний шинж чанарыг шинжлэн судлах
Байгаль ертөнцийг судлах - Байгалийг судалсан эртний философичид атом болон түүний олон талын тухай орчин үетэй нэлээд ойролцоо онол сургаал гаргаж байжээ.
XVII, XVIII зуунд философичид философи дахь хоёр уламжлалыг хүнийг шинжлэх явдалд аваачиж нэгтгэн байгалийг танин мэдэх бидний мэдлэгийн зааг хязгаарыг тодорхойлохыг оролдсон. Энэ шинэ хандлага Декартаас эхэлж хөгжлийн дээд оргил нь Кант болсон.
Философичдын дотор философийнхоо эсрэг байр суурьтай хүмүүс байсан. Философи ач холбогдол багатай зүйл судалдаг, эсвэл жинхэнэ биш хуурамч асуудлаар оролддог, эсвэл оршин тогтнож байгаа улс төрийн байгууллыг зөвтгөхөд л үйлчилдэг гэх мэтээр буруутгадаг байв. Манай үед философийг хамгийн хайр найргүй шүүмжилсэн хүний нэг нь Австрийн философич Витгенштейн байсан юм.
Философи нь хүн өөрийгөө таньж мэдэх сонирхолтой салбар юм. Энэ салбарт өөрийгөө яагаад энд байгааг юу хийхийг хүсэж байгаагаа ойлгохгүй хүнд илүү тохиромжтой.Тэдний амьдралд энэ салбар тодорхой зорилготой бас яаруу биш уужуу болгоно. Гэхдээ зөвхөн ийм хүмүүст зориулсан юм биш, бүх хүнд нээлттэй юм.
Мөн үзэх
Улс төрийн философи
Урлагийн философи
Шашны философи
Танин мэдэхүйн онол
Метафизик ба Оюун ухааны философи
Хүний тухай философи
Хэлний тухай философи
Сурган хүмүүжүүлэх философи
Зан үйлийн философи
Үнэлэмжийн философи
Шинжлэх ухааны философи
Эрх зүйн философи
Мөнх тэнгэрийн философи
Оккульт философи
Шинжлэх ухааны мэргэжлийн салбар |
1321 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D1%81%D1%80%D0%BE%D0%BB | Боловсрол | Боловсрол - бол хувь хүний хүмүүжил, сургалтын цогц бөгөөд олж авч буй мэдлэг, чадвар, дадал, үнэт зүйлийн ойлголт, үйл ажиллагааны мэдлэг чадвар болон туршлагын нэгэн том бүхэл юм.
Боловсролыг чухам ямар түвшинд асуудлыг авч үзэж байгаагаас хамаарч өөр өөрөөр тодорхойлох боломжтой. Хэрвээ хувь хүний түвшинд буюу явцуу утгаар авч үзвэл боловсрол нь "хүний өөрийгөө боловсруулж хөгжүүлэхийн тулд ухамсартайгаар хийж байгаа танин мэдэх үйл ажиллагаа, түүний үр дүн" гэж тодорхойлж болно. Харин нийгмийн түвшинд буюу өргөн утгаар нь авч үзэж байгаа тохиолдолд боловсролыг "иргэдийн сурч боловсрох, хөгжих эрхээ эдлэхэд нь төр, нийгмээс дэмжлэг үзүүлж байгаа үйлчилгээ, түүний үр дүн" гэж тодорхойлж болно.
Боловсрол олгох орчин бүрдүүлэх нь сурган хүмүүжүүлэгчийн гол ажил юм. Олон төрлийн боловсрол байдаг:
Албан ёсны боловсрол нь сургуулийн өмнөх боловсрол /цэцэрлэг/, бага сургуулиас эхэлдэг, үндсэн, дээд, академик гэх мэт шат дараалсан боловсрол эзэмших явдал юм.
Албан ёсны бус боловсрол нь голдуу гэртээ, эрдэм мэдлэгээр хязгаарлагдахгүй, жишээлбэл хүүхдийн, эцэг эхээсээ гэрээ цэвэрлэх, хоол хийх, мал маллах зэргийг суралцах явдал юм.
Боловсролын тодорхойлолтууд
Нийгмийн гишүүний хувьд хүний эзэмшсэн мэдлэг, шүтлэг, урлаг, ёс суртахуун, дадал зуршлын нэгдлийг соёл гэх бөгөөд түүнийг нийгмийн шаардлагад нийцүүлэн нэг үеэс дараагийн үед дамжуулан уламжлах хэрэгслийг боловсрол гэж ойлгоно.
Боловсрол гэдгийн дор түүхээр бий болсон, нийгмийн ухамсарт зохих хэмжээгээр суусан, ямар нэгэн төгс дүрд зориуд чиглүүлэн бие хүний оюун санаа, бие бялдар, нийгмийн шинжийг төлөвшүүлэх бүх л үйл явцыг ойлгоно.
Агуулга нь эцсийн эцэст тухайн нийгмийн нийгэм эдийн засаг, улс төрийн байгууламж, түүний материал техникийн түвшнээр тодорхойлогдох шинжлэх ухааны мэдлэг чадвар, дадал, зан суртахууны үнэт зүйл, биеэ авч явах хэм хэмжээг нийгмийн гишүүдэд эзэмшүүлэх үүрэг бүхий сургалт, хүмүүжлийн бие даасан тогтолцоог боловсрол гэж ойлгоно.
Боловсрол дараах үндсэн асуултуудад хариулж байх ёстой
Ямар зорилгоор сурах вэ ?
Юу сурах вэ?
Яаж сурах вэ ?
Хэн сургах вэ ?
Хаана сурах вэ ?
Сурахад ямар зардалтай байх болон хэн үүнийг төлөх вэ?
Сураад ямар үр дүнд хүрэх вэ ?
Боловсролын салбарууд
Хөгжмийн боловсрол
Урлагийн боловсрол
Эдийн засгийн боловсрол
Анагаах ухааны боловсрол
Инженерийн боловсрол
Сэтгүүл зүйн боловсрол
Сэтгэл зүйн боловсрол
Сургах зүйн боловсрол
Түүхийн боловсрол
Техникийн боловсрол
Мөн үзэх
Сурагч
Оюутан
Мэргэжлийн боловсрол, сургалт
Их сургууль
Гадаад холбоос
ЮНЕСКО-гийн статистикийн газар: Олон улсын боловсролын системүүдийн харьцуулал
Ариун журам |
1322 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%BE%D0%BE | Онигоо | Онигоо () нь сонсогч, уншигчийг инээлгэх, шог хошин мэдрэмж төрүүлэх зорилго бүхий хөгтэй явдал, богино яриа юм. Орос хэлний "анекдот" гэдэг үгнээс гаралтай.
Анагаах ухааны үүднээс онигооны ашиг тус
Шог жүжиг, элэглэл, шог зураг зэргийн хувьд ч мөн адил зүйл хэлж болох бөгөөд инээхэд дотор эрхтэн болон булчин идэвхжиж, цусанд эндорфин ялгаруулахаас гадна дархлааг сайжруулдаг болох нь батлагдаж буй.
Онигооны төрөл
Чапаевын онигоо
Вовкагийн онигоо
Том хүний онигоо
Тэнэгүүдийн тухай онигоо
Архичны онигоо
Улс төрийн онигоо
Үндэстэн ястны тухай онигоо
Эрэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүдийн тухай онигоо
Амьтдын тухай онигоо
Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн тухай онигоо
Мөн үзэх
Шог жүжиг
Элэглэл
Шог зураг
Шог гараа
Утга зохиолын төрөл
Өгүүллэг судлал |
1327 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D0%BF%D1%8C%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80%20%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BB%D0%BE%D0%BE%D0%BC | Компьютер тоглоом | Компьютерын тоглоом гэдэг нь компьютерын програм бөгөөд нэг эсвэл хэд хэдэн хэрэглэгч тодорхой дүрмийн дагуу бичин тогтоосон тоглоомыг харилцан тоглодог. Ярианы хэлэнд мөн Game гэх нэршлийг бас хэрэглэнэ (англиар game ‚тоглоом‘).
Түүх
Анхны компьютер тоглоом
Дэлхийд албан ёсоор бүртгэгдсэн хамгийн анхны тоглоом нь спорт төрлийн тоглоом байсан. Хамгийн анхны Видео Тоглоом 1958 онд гарч байжээ. Нэгдсэн улсын физикч William Higinbotham гэгч хүн "Tennis for Two" буюу "Хоёр хүний Теннис" нэртэй тоглоомыг бүтээсэн нь тоглоомын ертөнцөд хамгийн анхны видео тоглоом хэмээгдэх болжээ.
Гэвч үүнээс өмнө 1947 онд Массачусетсын Инженерийн Их сургуулийн 3 оюутан саяхан болж өнгөрсөн 2-р дайнаас санаа авч пуужин харвадаг тоглоом бүтээсэн боловч яагаад ч юм патент аваагүй юм байна. Мөн уг тоглоомноос баримт болгон авч үлдсэн зураг хөрөг байдаггүй гэнэ.
Бидний нэрлэдэгээр NES
Бидний нэрлэдэгээр хужаа компьютер буюу NES - Nintendo Entertainment System нь 1983 оны 7 сарын 15 нд 8битийн програмчлалтайгаар Японд анх нээлтээ хийж байжээ. Японд гарсан загвар нь бидний танил болсон энэхүү улаан загвар юм. Хожим нь хятадууд хуулбарлан олноор нь Монголд оруулж ирсэнээр хужаа гэсэн нэр зүүсэн аж. Японд гарсан нэр нь Famicom буюу Family Computer. Тухайн үед Нинтендо нь хамгийн шилдэг борлуулалтай консол байсан бөгөөд өөрийн гэсэн шилдэг тоглоомнуудтай байсан юм. Контра, Бомбермэн, Танк, Алтны хулгайч, Марио гээд асар олон тоглоомнууд уг консол дээр байсныг бүгд л санаж байгаа байх. Тэрээр ганцаархнаа шахуу 1985 - 1990 оны хооронд хаанчилсан бөгөөд энэ хугацаанд тоглоомын ертөнцийг Марио эзэгнэж байсан гэж хэлж болно. Харин удалгүй 1990 онд 16 битийн Sega гэх өрсөлдөгч гарч ирсэнээр тэдний ноёрхол дуусч харин өрсөлдөөн бий болжээ.
Тоглоомын Ертөнцийн Шинэ Эрин
Ердөө саяхан л бид тоглоомыг тоглохдоо ердөө хэдхээн л тохируулага тохируулан бага хүчин чадалтайгаар хөөрхөөн зураглалтай тоглоом тоглодог байсан шүү дээ. Гэтэл хэсэгхэн хугцаанд техник технологи асар хурдацтай хөгжихийн хэрээр тоглоомын эффект болон дүрэслэлийн чанар үнэхээр их сайжирсаар байна. Урьд та бидний зөвхөн кинон дээрээс л хардаг байсан бодит мэт дүрсүүд одоо видео тоглоом дээрээс харж болхоор болсон нь үнэхээр гайхалтай.
Тоглоомын моделууд бүгд Low Poly буюу бага цэгүүдээс бүрдсэн Low Texture буюу өнгө дүрс тиймч нарийн биш моделуудаас бүрддэг. Хэрвээ энэ бүхэнийг та High Poly маягаар хийн High Texture ашиглсан тоглоомыг тоглож үзвээс гарцаагүй таны компьютер гацах нь тодорхой. Аймшигтай их гацна. Учир нь тэр олон зүйлийн өнгө төрөх, хөдөлгөөний хувирал гэх зэрэг үйлдэлүүдийн эцэсийн дүнг энгийн компьютер гаргаж дийлэхгүй. Тийм учираас л Low Poly - г тоглоомонд хэргэлдэг юм. Харин High Poly бол биетийн үрчлээс нуглам болон нарийн ширийн зүйлүүдийг тод гарган өгсөн байдаг. Тиймээс Texure хийхэд үндсэн арьсны өнгө гаргаж өгөөд л ерөнхийдөө болдог. Гэтэл Low Poly бол Үндсэн арьсны өнгө болон сүүдэр нүүрний үрчлээс нуглам гэх зүйлүүдийг сүүдэрлэн Texture - д шингээн өгсөнөөр High Poly мэт харагддаг. Харин ойроос хараад үзвэл ирмэгээрээ хурц өнцгөтэй харагддаг. Ерөнхийдөө нэг иймэрхүү байдлаар тоглоомын моделуудыг хийж ирсэн. Гэтэл саяхан дэлхийд ноёрхолоо тогтоогоод байгаа Unreal болон CryEngine 3 гэх энэ 2 хүчирхэг хөдөлгүүрийг бий болгосон залуус нэгдэн нэгэн шинэ дэвшилт гаргасан нь TESSELLATION юм. Харин энэхүү гайхамшигтай дүрслэл нь DirectX 11 дээр суурилсан бөгөөд үнэхээр нүдэндээ ч итгэмээргүй зураглалыг бий болгож чадсан.
Тоглоомын хөгжүүлэлт
Тоглоомыг хэрхэн хийдэг вэ?
Юуны өмнө компьютерийн тоглоомыг хийнэ гэдэг хэн хүний хийгээд байдаг амар хялбар ажил биш гэдгийг хэлье. Видео тоглоомыг хийнэ гэдэг маш их ур ухаан, хүч хөдөлмөр, авъяас билиг, мэдлэг чадвар, оюун ухаан, мэдрэмж сэрэл шаардсан нарийн төвөгтэй ажил юм. Тэгэлгүй яахав цаг хугацаа, бас үнэ өртөг ч их орно. Мөн сайн тоглоомыг хийх нь бүхэл бүтэн уран сайхны кино бүтээх дайны нүсэр ажил болдог байна.
Сэдэл
Ямар ч видео тоглоом байсан бүгд хамгийн анх хэн нэгэн хүний уураг тархинд мэндэлдэг юм. Видео тоглоом нь гайхалтай санааг олсон тэр хүний оюун санаанд мэндэлж, удалгүй уран төсөөлөлөөс нь төрөгдөн гарах ажээ. Яг л өнөөх баруун тархи нь илүүтэй хөгжсөн хүмүүс л энэ бүхнийг сэдэж таараа шүүдээ. Мэдээжийн хэрэг тоглоомын зохиол, өрнөх үйл явдал, гол дүрийн баатар, тоглоом өрнөх газар орон, цаг үе гээд энэ бүхнийг нарийн тооцоолох хэрэгтэй болно. Аль болох олон хүний сонирхлыг татаж чадахуйц, басхүү урьд өмнө давтагдаж байгаагүй тийм л дүр зургийг хийсвэрлэн бодож олно. Тэгээд түүнээ хамт олонтойгоо зөвлөлдөж улам баяжуулж, өөр шинэ шинэ санаануудыг гаргаж ирнэ. Энэ бүхнийг хоорондоо зөвшилцөж, хуралдсаны дараагаар, үүнийг хэрвээ "үнэхээр сайхан санаа байнаа" хэмээн бүгд зөвшөөрсөн цагт тоглоомыг хийх төслийг эхлүүлэх аж.
Зөвшилцөл
Дээр дурдсан шиг хэн нэгэн зохиолч эсвэл уран төсөөлөлтэй нэгний оюун санаанд мэндэлсэн тэр санааг бүгдээрээ хэлэлцэх болно. Бүхий л нарийн зүйлсийг нэгд нэггүй хэлэлцэн тохирсоны үндсэн дээр уг тоглоомын зохиолыг цаасан дээр буулгах эсэхийг шийднэ. Нэгэнт нааштай хариу авсан бол бараг л ногоон гэрлээр гарлаа л гэсэн үг.
Зохиол
Удалгүй ой ухаанд нь оч харван орж ирсэн гайхалтай тэр санааг цагаан цаасан дээр буулгаж тоглоомын зохиолыг бичиж эхлэх болно. Шинжлэх ухааны зөгнөлт үү, эсвэл үлгэр домгийн сэдэвтэй байна уу гэх зэргээс шалтгаалан зохиолын найруулга, үг сонголтууд харилцан адилгүй бичигдэх аж. Мэдээжийн хэрэг гайхалтай үлгэр домгийн сэдэвтэй тансаг тоглоомуудын хувьд үгийн сангаар баялаг, элдвийн яруу тансаг найруулга болоод хэдэн арван чимэг үг орсон уран сайхны шинжтэй байх нь ойлгомжтой. Харин шинжлэх ухааны зөгнөлт тоглоомуудын хувьд орчин үеийн үг хэллэгүүдээс илүүтэй шинжлэх ухааны нэр томъёонууд их орно. Мөн энэ хоорондоо уг тоглоомын зохиолыг бичиж буй тэдгээр хүмүүс тоглоомыг чухам жанр-тай байхыг бодож олох хэрэгтэй болно. Үүнээс улбаалаад тоглоомын зохиолын хэв маяг өөр өөр байх нь дамжиггүй.
Эхний загварыг гаргах нь
Удалгүй зохиолд дүрслэгдсэний дагуу мэргэжлийн зураачид тухайн дүрийг, мөн зохиолыг цаасан дээр амилуулан зурах болно. Хэрвээ зохиолыг бичсэн хүн нь зурах авъяастай бол өөрийн санаанд төрсөн баатраа цаасан дээр буулгахад илүү амар байх нь ойлгомжтой. Дүрүүдийн ерөнхий төрхийг гаргаж, тоглоомын өрнөх газар орны ерөнхий байдлыг өнгө будаг алаглуулан гайхалтайгаар зурах болно.
Дахин зөвшилцөх нь
Энэ бүхний дараагаар тоглоомыг бүтээгч хамт олон тоглоомын зохиолыг уншиж, өөрсдийн санаа оноо, шүүмж, дүгнэлтийг гаргах бөгөөд бусад нарийн асуудлуудыг хэлэлцэх болно. Жишээ нь уг тоглоомыг хэрхэн бүтээхээсээ урьтаж уг тоглоомыг хэрвээ бүтээвэл ашиг орлого хэр олох, зардал мөнгө хэр их орох гээд л ,нийгэмд, хүүхэд залууст сөргөөр нөлөөлөх үү үгүй юу зэрэг бусад дэд асуудлуудыг хэлэлцэж нарийн төлөвлөгөө гаргах аж. Ингээд бичсэн зохиолоо, бас зохиолын ерөнхий дүр зургийг гаргасан concept зурагнуудаа, мөн нарийн судалгаа хийсэн тайлан бичгээ аваад уг тоглоомыг нийтэд түгээх компаний (Electronic Arts, Activision, Ubisoft, Rockstar гээд л. Гэхдээ эдгээр чадалтай компаниудын ихэнх нь өөрсдийн гэсэн хөгжүүлэгчидтэй байдаг) эрэлд гарнадаа. Ингээд хөгжүүлэгчид маань уг тоглоомыг хэвлүүлэх компаниа олсны дараагаар очиж өөрийн тоглоомыг танилцуулж, илтгэл тавина. Ингээд хэрвээ энэ бүхэн нь түгээгч компанид таалагдвал даруй гэрээ хэлцэл хийж уг тоглоомын төслийг эхлүүлэх ажилдаа орох болно. Зарим нэг түгээгч компаниуд хөгжүүлэгчиддээ цагийн хуваарь хязгаар бүхий болзол тавьдгаас болж чанаргүй бүтээлүүд гарах тохиолдол бас байдаг.
Судалгаа
Ер нь ихэнх туршлагатай компаниуд тоглоомоо бүтээж эхлэхийн өмнө судалгааны ажлыг маш сайн хийсэн байдаг. Жишээ нь түүхэн холбогдолтой тоглоом эсвэл шинжлэх ухааны зөгнөлт тоглоомыг бүтээхэд судалгаа шинжилгээ маш их орох бөгөөд ном судар сөхөж харахаас эхлээд их ажил орно. Хэрвээ дайны сэдэвтэй тоглоомыг хийх хэрэгтэй болбол аль нэг цэргийн анги дээр очиж харилцан ашигтай гэрээ хэлцлүүдийг хийж тохирно. Гэхдээ энэ мэт ажлуудыг тоглоомыг бүтээж байх явцдаа хийх нь элбэг.
Урлахуй
Ингээд л их ажил ундарнадаа. Нэн түрүүнд ерөнхий хэв маяг, зохиол, дүрүүд, болоод жанр (rpg, fps, rts гээд л)-ын талаар яг таг тохирсны үндсэн дээр зураачид ажилдаа орно. Тоглоом дээр ямар л байх ёстой тэр бүх орчин, дүрүүдийн ерөнхий зураглалыг гаргах аж.
График орчин, програмчлал - Үүний дараагаар компьютер графикчид ажилдаа орнодоо. Зураачдаас ирсэн дүрийг 3 хэмжээст орчинд бүтээхийн тулд тэд эхлээд дүрүүдийн араг ясыг бүтээнэ. Дараа нь түүний арьс махыг, хувцсыг гэх мэтээр хийх бөгөөд энэ хооронд программистууд тэдгээр дүрүүдийн хиймэл оюун ухаан тэргүүтэй зүйлс дээр ажиллана.Энэ үед продюссерүүдийн оролцоо тун бага байх болно. Учир нь тэд тоглоомыг бүтээж эхлэхээс өмнө тоглоомын зохиол, дүрүүдийн сонголт, хувцас загвар гээд бүхий л зүйлийг тооцоолсон байдаг.
Сүүлийн үеийн тоглоомуудад ашиглах болсон технологийн дагуу дүрүүдийн хөдөлгөөнийг бодит хүний хөдөлгөөн дээр үндэслэн бүтээдэг. Мэдээж ингэснээр тоглоом дээрх дүрүүд илүү уян хатан, илүү бодитой хөдөлнө шүүдээ. Программистууд болон компьютер графикчид ийнхүү дүрүүд дээр ажиллаж байх энэ үед тоглоомын газар орчныг, үеүүдийг бүтээгч дизайнерууд альхэдийнэ ажиллаж эхэлсэн байх аж. Үүний дараагаар компьютер графикчид тоглоомын кино хэсгүүд, интро, лого зэргийг тун гаргууд гүйцэтгэнэ.
Туршилт
Бүр нарийн чанд хийгээгүй ч тоглоомонд байх ёстой ихэнх элементүүдийг агуулсан туршилтын хувилбараа тэд шалгаж үзэх болно. Харин энэ үедээ тоглоомын зохиол болоод, дүр сонголт, найруулгын талаар, мөн тоглоомын бүтцэд өөрчлөлт оруулах талаар эцсийн удаа хэлэлцэх аж.
Үргэлжлүүлэн урлахуй
Дууны эффект - Удалгүй дууны мэргэжилтэнгүүд ажилдаа орж, тоглоомын soundtrack-г хийх бөгөөд дуу оруулагч жүжигчид тоглоомын дүрүүдэд дуу оруулах болно. Томоохон хөгжүүлэгчдийн хувьд алдартай Холливудын оддыг урьж дуу оруулах эсвэл алдартай хөгжмийн зохиолчидоор дуугаа зохиолгох явдал их байдаг. Санаж байгаа биздээ Modern Warfare 2-ийн гайхалтай хөгжмийг Hans Zimmer зохиосныг. Мөн тоглоом дахь хүрээлэн буй орчинд өрнөх бүхий л зүйлсийн дууг нэгд нэггүй бичин авч тоглоомд оруулах болно. Жишээ нь шувуудын жиргэх, нохой хуцах, машины мотор хүнгэнэх, алсад нүргэлэх аянга гээд л энэ бүхнийг бүгдийг нь бодитоор бичиж авах тул тун нарийн басхүү төвөгтэй ажил байгаа биз. Хэрвээ байлдаантай тоглоом хийж байвал аль нэг цэргийн анги дээр очиж зэвсгүүдийн нь буудах дууг бичиж авна гээд л бас ярвигтай. Заримдаа тэд бэлэн хоол ашиглах нь элбэг байдаг. Жишээ нь Спилбергийн "Saving Private Ryan" буюу "Цэрэг Райныг аварсан нь" киноны Д өдрийн Омаха эргийн тулалдааны хэсгийн байлдааны чимээг (цэргүүд орилолдох, MG42-ийн дуу тэнгэрт хадаж, сумны исгэрэх, усыг зүсэн орох чимээ, бөмбөг тэсрэх гээд л) Medal of Honor, Call of Duty, Commandos, Company of Heroes зэрэг тоглоомууд ашигласан байдаг.
SoundTrack - Гэхдээ soundtrack-г зүгээр ч нэг хийчихгүй, гол theme хөгжмийг зохионо, мэдээж энэ нь хамгийн онцгой байх ёстой, мөн тоглоомын үеүүд дээр гарах аялгуунуудыг зохионо, компьютер графикчид болоод программистуудын тусламжтай бүтээгдсэн "дуугүй" gameplay-г харж судалсны үндсэн дээр зохионо шүүдээ, яг л киноны хөгжмийг зохиохтой адил. Мөн гол хөг аялгуунуудаасаа гадна Ambient аялгуунуудыг хачир болгон нэмж өгнө. Дээр дурдсан шиг мэргэжлийн хөгжмийн зохиолчийг урьж авчрах бөгөөд тусгай зааланд симфони оркестрын хамтаар гайхалтай аялгуунуудыг амь оруулах аж.
Ерөнхийдөө 20 гаруй цаг үргэлжилдэг тоглоомны хөгжим 60 минут гаруй үргэлжилдэг байх ёстой.
Мэдээжийн хэрэг сайн Engine буюу хөдөлгүүртэй бол тоглоом илүү гайхалтай болношүүдээ. Тоглоомын дуу хөгжмийг бүтээх их ажил өрнөж байх үед программистуудын болон компьютер графикчид тоглоомын зураглал, мөн хиймэл оюун ухааныг нь улам боловсронгуй болгож төгөлдөржүүлэх аж.
Шалгалт
Ийнхүү тоглоомыг урлах үндсэн ажил дууссаны дараагаар хянан тохиолдуулагч нар ажилдаа орно. Мэдээж тоглоомыг бүтнээр нь тоглож үзнэшүүдээ, нэгэн бодлын үнэхээр зугаатай ажил шүү. Гэхдээ тэд зүгээр ч нэг тоглоомчид биш гэдэг нь ойлгомжтой. Компьютер графикчид болоод программистууд зэрэг хүмүүсийн хяналтан дор олон хоног тоглох хэрэгтэй. Учир нь тоглоом дээр бүхий л зүйлсийг шалгаж үзэх хэрэгтэй болношүүдээ. Жишээ нь тэнгэрт яваа шувууг бууддаг ч юмуу, тэгээд түүнийг газарт хэрхэн унаж байгаа, хэрхэн үхэж байгаа зэргээс эхлээд л ажиглана шүүдээ. Энэ бүх хугацаандаа тоглоомыг бүтээгчид бүтээл дээрээ гаргасан жижиг том алдаануудаа бүгдийг засах болно. Мэдээжийн хэрэг бүх алдааг 100% олж харахгүй тул сүүлд худалдаанд гарсан хойноо хэрвээ тэд алдаатай тулгарвал даруй түүнийг засах patch-уудыг гаргадаг. Мэдээж энэ нь үнэгүй байх бөгөөд gamer та уг тоглоомын албан ёсны сайтуудаас татах боломжтой. Тэхээр patch гэдэг нь ийм учиртай байх нь шүүдээ.
Тоглоомыг нийтлэн хэвлүүлэгчидтэйгээ холбоо барина
Ойлгомжтой биздээ. Бүтээсэн тоглоомоо хамгийн эхлээд нийлүүлэгчидтэйгээ танилцуулна шүүдээ. Тэгээд уг бүтээлээ хэдийд гаргах зэрэг мөнгө санхүүгийн асуудлуудыг шийдвэрлэнэ.
Сурталчилгаа
Одоо харин маркетингийн ажилтнууд жинхэнэ ажилдаа орношүүдээ. Ингээд trailer, screenshot, wallpaper-үүдийг нетээр цацах бөгөөд E3 зэрэг томоохон үзэсгэлэнгүүдэд оролцож хүмүүсийн дурыг татна. Мөн элдвийн ярилцлагуудыг сонин хэвлэл, зурагтынханд зориулж хөгжүүлэгчдийн зүгээс яриа хийнэ. Хакер кракерууд ид хүчээ авсан энэ цагт дан ганц dvd гаргах нь тусгүй тул тоглоомоо сайн борлуулахын тулд gamer-уудын дурыг татах элдвийн зүйлсийг тоглоомын саванд дагалдуулж ирүүлэх аргыг тэд л сэднэ. Жишээлбэл MW2-ийн хайрцганд дагалдаж шөнийн дуран бүхий нүдний шил, Assassin's Creed 2-г дагалдаж Ezio-ийн баримал ирэх зэрэг.
Demo буюу Beta хувилбарыг гаргах нь
Мэдээжийн хэрэг мөн л хяналт, ажиглалт хийх журмаар тоглоомын бүхий л элементүүдийг агуулсан хувилбарыг гаргах болно. Сайндаа л 1,2 үетэй байх нь бий. Ихэнхдээ үнэгүй түгээгдэх demo хувилбарыг нэг ёсондоо үзүүлэн реклам гээд ойлгочиход буруудахгүй. Ингээд л ажиглаж эхэлнэдээ, хүмүүсийн санаа оноог сонсож, тэдний хүсэл таашаалд хэр нийцэж буйг ажиглана. Ер нь demo хувилбарыг ихэнхдээ тоглоомын full буюу бүрэн хувилбарыг гаргахаас 2-3 сарын өмнө нийтэд цацдаг бичигдээгүй хууль байдаг.
Бусад зөвшөөрөл
Тоглоомыг худалдаалахаас 3-4 долоо хоног өмнө тоглоомыг бүтээгчид элдвийн лиценз, эрхээ авч, тамга тэмдэг тавиулна. Жишээ нь PEGI, ESRB зэрэг байгууллагуудаас насны ангилал заасан шошго авна. Мөн бусад хяналтын байгууллагуудаас хяналт шалгалт ирнэ. Зарим нэг азгүй тоглоомнууд шалгалтыг давж чадалгүй худалдаалагдах эрхээ хаалгадаг. Мэдээжийн хэрэг энэ бүхэн нь тоглоомын дуу, дүрслэлийн чанар, зураглалтай ямар ч холбоогүй. Зүгээр л маш их хүчирхийлэл, эсвэл үнэхээр ёс бус зүйлсийг агуулсан байдаг тул ийнхүү шийтгүүлж байгаа хэрэг.
Үйлдвэрлэхүй
Аль хэдийнэ хавцасны зураг, cd, dvd-ний эхийг гаргасан тэд удалгүй шинэ үнэр ханхалсан, дөрвөлжин савтай бөгөөд дотроо гайхамшгийг агуулсан dvd-нүүдээ хүлээн авах бөгөөд тоглоомны дискнүүд бөөн бөөнөөрөө урсан гарч ирэх болно.
Худалдаа
Тоглоомын дэлгүүрүүдээр явж өөрсдийн бараа бүтээгдэхүүнүүдийг байрлуулна. Зарим томоохон хөгжүүлэгчдийн хувьд тоглоомын нээлтээ сүр дуулиантайгаар хийдэг. Фенүүд нь нээлт эхлэхээс бүр хэдэн цагийн өмнө дугаарлан жагсаж, гайхалтай бүтээлийг гар дээрээ барих цагийг тэсэн ядан хүлээнэ. Зарим нэг нь баярласандаа болоод бүр нулимс дуслуулж байгаа хүртэл харагддаг шүү. Зарим сайн сурталчилгаа хийсэн томоохон тоглоомнууд худалдаанд гарсан даруйдаа л ёстой нүд ирмэхийн зуурт зарагдаж дуусдаг. Мөн энэ бүхнээс олсон орлогоо ажилчиддаа өгөх нь зүйн хэрэг.
Өрсөлдөөн
IGN, GameSpot зэрэг томоохон үнэлгээний сайтууд өөрийн нь бүтээлийг хэрхэн үнэлэх болоо гэж хөгжүүлэгч бүр догдлон хүлээдэг. Учир нь эдгээр оноонуудаас шалтгаалаад мөн эдгээр сайтууд дээр бичигдсэн review-үүдээс үүдээд тоглоомыг худалдаж авах эсэхээ шийддэг gamer-үүд олон байдаг. Тэхээр тоглоомын ашиг орлоготой шууд холбоотой байх нь. Цаашлаад энэ бүхэн нь хөгжүүлэгчдийн сэтгэл санаанд хүртэл нөлөөлнө шүүдээ. Үнэхээр сайн бүтээл хийгээд түүнийг нь хүмүүс тун таатайгаар хүлээж авбал, хэрвээ хийсэн тоглоом нь gamer-уудын дунд шуугиан дэгдээж чадвал, мөн шүүмжлэгчдийн зүгээс магтаал сайшаалыг сонсвол....энэ бүхэн нь хөгжүүлэгчдийн хувьд дараагийн тоглоом дээрээ ажиллах асар их урам зоригийг бэлэглэх болно.
Мөн сайн бүтээл гарах бас нэгэн шалтгаан нь өрсөлдөөн юм. Жишээ нь: Infinity Ward-ийнхан гадна ертөнцөд EA-ийн Medal of Honor-той өрсөлдөх бол дотроо Treyarch-ийнхантай уралдана. Мөн EA-аас эрхлэн гаргадаг NBA нь NBA2K-тай өрсөлдөнө, харин FIFA нь ProEvolutionSoccer-тай тэмцэлдэнэ. Ерөөс тоглоомын ертөнц нь тэр чигтээ өрсөлдөөн дунд оршиж байдаг юм. Зөвхөн 2005 оны байдлаар гэхэд л Нэгдсэн улсад 1000 гаруй хөгжүүлэгч компаниуд байгаа гэсэн судалгаа гарсан байдаг. Одоо ч энэ тоо бараг x2 өсөө байлгүй. Өрсөлдөөнөөс болж зарим нэг "яарсан" компаниуд муу бүтээл гаргадаг бол зарим нь шарандаа маш сайн бүтээлүүдийг хийдэг. Гэхдээ ямар ч өрсөлдөгчгүй монополь тогтоож бараг л бренд болсон тоглоомууд их олон бий. Жишээ нь StarCraft, WarCraft гээд л.
Тоглоомын төрлүүд
ActioN - Adventure - Өрнөлт болоод Адал явдалт
Энэ бол видео тоглоомын ертөнцөд хамгийн түгээмэл байдаг төрөл жанруудын нэг нь юм. Таны тоглож байгаа тоглоом дээр бөмбөг тэсэрч, буун дуун сонсогдож, нум сум харваж, ирт сэлэм харшилдан огтлолцож байвал энэ бол ActioN тоглоом.
ActioN төрөл маань ч дотроо асар олон зүйлд хуваагддаг. Тухайлбал 2 хэмжээст ActioN-оос эхлээд Stealth ActioN, 3D Action, Historical ActioN гэх мэт.... Shooter хэмээх ойлголт ActioN жанрдаа ордог юм.
FPS буюу First Person ShooteR - Нэгдүгээр биеийн Буудагч
Яагаад Нэгдүгээр бие гэсэн юм бол ... учир нь энэ камерын харагдах байрлал буюу өөрөөр хэлбэл тоглогч та тухайн тоглоом дээр удирдаж буй гол дүрийнхээ биед орж, түүний хоёр нүдээр нь орчныг харж тоглоноо гэсэн үг. Энэ төрлийн тоглоомууд виртуаль ертөнцөд маш эрт орж ирсэн юмшүү. Тухайлбал : Call of Duty, Medal of Honor, Riddick : Escape from ButcheR Bay, Counter Strike, Half Life, Quake, METRO 2033.... Сүүлийн үеийн тоглоомнуудын хувьд тоглолтыг улам бодитой болгохын тулд тоглогч танд удирдах дүрийн тань их бие болоод хөл тэргүүтэн харагдахаар хийдэг болсон юм. Мөн нэмэлт гоёмсог эффект хөдөлгөөнүүд ч их нэмэгдэх болжээ. Тухайлбал газарт суух үедээ гараар тулах, цагаа харах, хамтрагчийнхаа гарнаас барих, хаданд авирах гээд л гэхдээ энэ бүхнээс гадна, үндсэн тоглолтын бус хөдөлгөөнүүдийг ч оруулж өгдөг болсон шүү. Тухайлбал нийт тоглолтын туршид ганц хоёрхон гардаг буюу таны өөрийн тань хийж болохгүй хөдөлгөөнүүд юм.
2-nd Person ShooteR - Хоёрдугаар биеийн Буудагч
2-р биеийн буудагч ... Энэ төрлийн тоглоомнууд маш олон байдаг ч харин сүүлийн үед гарах нь бага болжээ. Учир нь 2-р бие гэдэг бол тухайн тоглоомын гол дүрийн зөвхөн нуруу хэсгээс нь нийт тоглолтыг харуулдаг онцлогтой бөгөөд тоглогч та хулганаараа орчин тойрныг харах үед уг дүр тань бүтэн биеэрээ дагаж эргэнэ гэсэн үг. Жишээлбэл : Freedom Fighters, Max Payne, MAFIA, Hitman гэх мэт ...
3-rd Person ShooteR - Гуравдугаар биеийн Буудагч
3-р биеийн тоглолт. Энэ бол тоглогч та өөрийн удирдах дүрээ гуравдугаар биеэс буюу эргэн тойрон, хаанаас нь л бол хаанаас харж тоглох боломжтой төрөл юм. Энэ төрлийн тоглоомнууд ч сүүлийн үед ихээр гарах болжээ. Тухайлбал : GTA4, Mafia 2,Dead Space, Dead RisinG гэх мэт ...
Жич : Дээрх 1 2 3-р биеийн тоглолтуудын хувьд зөвхөн ShooteR тоглоомнуудаар хязгаарлагдахгүйэ. Assassin'S CreeD, Prince of Persia, BlooDRaynE, Elder Scrolls, Mass Effect гэх мэт эдгээр action тоглоомнууд бүгдээр энэхүү гурван тоглолтын төрөлд хуваагдах юм. Нэг ёсондоо 1 2 3-р биеийн тоглолт гэдэг маань ерөнхий ойлголт юм.
Tactical ShooteR - Тактикын Буудагч
Багаар явж, өөрийн тусгай салааныхны хамтаар дайснуудтай таарвал юу юугүй буудалцахаас илүүтэй тэднийг ямар аргаар буулган авбал зохих талаар элдвийн арга тактикыг боловсруулах хэрэг гарнадаа. Таны гарт зөвхөн өөрийн тань амь нас биш нийт багийнхны амь нас, тэдний аюулгүй байдал байх болно. Энэ төрлийн толоомнууд гэвэл жишээ нь : SWAT4, Ghost RecoN, OperatioN FlashPoint зэрэг тоглоомнууд болно.
Stealth ActioN - Нууц Өрнөлт
Энэ бол нууцаар тагнуулын даалгавар биелүүлдэг, эд зүйлс хулгайлдаг ч юмуу ер нь л сүүдрийн дайчидын тухай өгүүлэх тоглоомнуудын төрөл юм. Хамгийн сонгодог жишээ бол : Splinter Cell, Hitman, Thief III, StoleN, Metal Gear Solid-ын цувралууд байна. Мэдээжийн хэрэг Устган сөнөөгч GaMeR-үүдээс илүүтэй тэвчээртэй, басхүү илүү туршлагатай чадвартай тоглогч нар энэ төрлийн тоглоомыг сонирхон тоглодог билээ.
Historical ActioN - Түүхэн Өрнөлт
Энэ бол сүүлийн үед тун эрчтэй дэлгэрч буй тоглоомын төрөл юм. Мэдээжийн хэрэг адалт явдалт өрнөлт тоглолттой бөгөөд гол онцлог нь гэвэл түүхэн үйл явдал дээр суурилсан байдагт оршино. Энэ талын хамгийн сонгодог жишээ бол : Тэгэлгүй яахвээ гайхамшигт Assassin'S CreeD байна. Мөн Saboteur, Red Dead RedemptioN, GUN, Mafia II гэх мэтийн гайхалтай тоглоомнууд орно. Магадгүй MasterPiece хэмээх жанр байдаг бол гарцаа байхгүй AC орохсон.
Open World (Sand Box) - Нээлттэй Ертөнц
Энэ төрлийн тоглоомнуудыг ч жинхэнэ цагийн алуурчид гэж хэлж болно шүү. Учир юу вэ гэвэл, та хаашаа л бол хааш нь явж, ямар л бол ямар даалгаврыг биелүүлж, хүссэн юмаа хийж, дураараа дургиж дунд чөмгөөрөө жиргэх боломжтой юм шүү. Ингэхэд SandBox гэсэн нэрийн тухайд гэвэл, ер нь та элсэн хайрцаг байхыг харж байсан уу, хэрвээ элсээр хийвэл тал тал тийшээ урсчихна шүүдээ. Зүгээр л нэг хэвийн зүйлд баригддаг гэсэн утгаараа ийм нэр томъёог гарган иржээ. Нөгөөтэйгүүр эдгээр тоглоомнуудын олонхи нь 18+ насны ангилалд хамаарагддаг юм. Яагаад гэдгийг нь мэдэж байгаа байлгүйдэ. Нөгөөтэйгүүр тоглож чаддаггүй, тоглоомонд амархан донтдог овлигогүй нөхдүүдийн хувьд эдгээр тоглоомноос үүдэж хэрэг төвөгт орооцолдох нь их байдаг юм шүү. Харин энэхүү төрөлд ямар тоглоомнууд ордог вэ гэвэл, жишээ нь : Тэгэлгүй яахвээ, GranD Theft Auto цуврал болон Minecraft Fallout, MassEffect. Elder Scrolls, L.A Noire, Red Dead RedemptioN, Assassin'S CreeD мөн саяхан гарсан WitcheR II гэх мэтийн тоглоомнууд ордог
Hack and Slash - Цавчаад бас Хэрчээд
Энэ төрөлд ихэвчилэн гардан тулаан бүхий тоглоомнууд ордог байна. Гэхдээ гол онцлог нь гэвэл гараар тулалдахдаа бус гарт атгагдсан зэвсгэндээ гол утга учир нь бас тоглолт нь оршдог тийм тоглоомнууд ордог юм байна шүү. Тухайлбал : Ninja GaideN, Devil May Cry, OnimushA, God of War, Final Fantasy-ийн зарим нэг цуврал, Dynasty Warriors гэх мэт ийм тоглоомнууд ордог байх нь. Нийтлэг хэв шинж нь гэвэл мэдээжийн хэрэг цус хөөргөм хурц хэмнэл байдаг аж.
Isometric Platform - Платформын тоглоомнууд
Энэ төрлийн тоглоомнууд нь ихэвчилэн 2 хэмжээст байх нь элбэг бөгөөд алтан үе нь гэвэл 90-ээд оны дунд үе байлаа. Гол онцлог нь гэвэл тоглогч та орчин тойронтойгоо харьцаж тоглох тоглолт давамгайлсан тийм тоглоомнууд уг жагсаалтанд ордог байна. Тухайлбал : Super Mario Bros, Mystic Towers, Legend of Zelda, Sonic гээд л хөвөрч өгнө. Хамгийн сүүлд гэхэд л Legend of Zelda : Ocarina of Time гарч байх шиг байна. Нийтлэг онцлог гэвэл ихэвчилэн үсэрч цовхорсон, эд зүйлс цуглуулсан хөгжилтэй тоглолт байх болно.
Survival Horror - Амь гарахын төлөөх Айдаст тоглоом
Энэ төрөлд ихэвчилэн аймшигийн тоглоомнууд орох болно. Бусад аймшигийн тоглоомнуудын дэргэд өрнөлт үйл явдал маш ихээр агуулсан байдаг тул энэ төрөлдөө орсон байна. Онцлог гэвэл танд хязгаарлагдмал хэмжээний сум, эмнэлэгийн тусламж тэргүүтэй хангамжууд байх бөгөөд аймшигт зомби нар, араатнууд, мангасуудаас амьд мултрах нь таны зорилго байх юм. Өөрөөр хэлбэл тулаант тэгсэн мөртлөө аймшигийн уур амьсгал бүхий бүтээлүүд энэ жагсаалтанд орох нь байнашүү. Тухайлбал : Left 4 Dead, Resident Evil, Silent Hill, F.E.A.R гээд л ...
Adventure - Адал Явдалт
Puzzle AdventurE - Оньсого бас Тааварт
Энэ ангилалд ихэвчилэн өрнөлт тоглолтоос илүүтэй таавар, оньсого тэргүүтэй замд учирах элдэв хүнд хэцүү бодлогуудыг бодох, тэднийг даван туулахад гол тоглолт нь оршсон тийм тоглоомнууд багтдаг байх нь. Жишээ нь : Миний хайртай цуврал DRAWN, мөн гайхамшигт Mystery Case FIles, тэгэлгүй яахвээ MYST, мөн COGS, SafeCrackeR гэх мэтийн тоглоомнууд орно. Мөн ихэнх адалт явдалт-өрнөлт тоглоомнуудын хувьд дунд нь заавал ч үгүй Puzzle үеүүд байх нь бийшүүдэ. Хамгийн тод жишээ нь гэвэл гайхамшигт Персийн Хунтайж гэдгийг та бүхэн мэдэж байгаа биздээ.
Text AdventurE - Харилцан яриат тоглоомнууд
Энэ төрлийн тоглоомнууд нь өрнөлт тоглолтоос илүүтэй дүрүүдийн харилцан яриа, мөн сонголтон дээр суурилсан байдаг юм. Мөн энэ төрлийг Interactive FictioN гэдэг бөгөөд товчоор IF гэж дууддаг. IF гэдэг маань компьютерийн хэлэнд нөхцөлт комманд байдаг шүүдээ. Тиймээ, яг л дээр дурьдсан шиг зөвхөн текст төдий биш, тухайн харилцан ярианд гарч ирэх асуулт хариултуудаас та сонголтыг хийж, үүнээс тань шалтгаалаад тоглоомын зохиолд өөрчилөлт орон хувьсдаг тийм нэгэн тоглоомнууд уг төрөл ангилалд багтдаг юм. Тухайлбал : Fallout, MassEffect, WitcheR гэх мэт ... ер нь сүүлийн үеийн тоглоомнуудын хувьд иймэрхүү Text Adventure тоглолтыг ихээхэн оруулж байгаа юмшүү. Мөн MAFIA2-ыг орчуулж байхад минь ч гэсэн уг тоглоом анхнаасаа Text AdventurE байхаар хийгдэж байсан нь шууд л харагдаж байлаа, хоёр янзын төгсгөлтэй бас тоглоом дээр гардаггүй харилцан ярианууд ихээр гарч ирж байлаа. Тэрбүү хэл такси дуудах, цонхоор буудах тэргүүтэй сонирхолтой тоглолтуудыг нь хассан болох нь ч илэрсэн.
Visual Novel - Зурагт тоглоом
Энэ төрлийн тоглоомыг жинхэнэ утгаар нь хийдэг улс гэвэл Япон байнадаа. Харамсалтай ихэнх нь насанд хүрэгчидэд зориулсан байдаг нь тоогүй хэрэг. Мөн та бүхэн санаж байгаа бол манай монголын нэг ийм тоглоом байдаг шүүдээ. УЧРАЛ гэдэг нэртэй. Тэхээр эдгээр тоглоомны гол онцлог гэвэл бүхий л тоглолт нь зурагнуудаас тогтох болно. Мөн харилцан яриа, текст хүүрнэмж тун ихтэй, тэгэлгүй яахав бас дуутай, мөн хааяа хааяа зураг тань хөдөлж танд бодит мэт сэтгэгдлийг төрүүлэх болно.
Point-and-Click AdventurE
Энэ төрлийн тоглоомнуудын хувьд та тоглоом дээр гарах гол дүрээ ихэнх тохиолдолд өөрийн хүссэнээр чөлөөтэй удирдаж болохгүй байх бөгөөд хамгийн гол онцлог нь гэвэл уг төрлийн тоглоомнууд нь хулганы үйл ажиллагаанд төвлөрсөн байх нь элбэг. Өөрөөр хэлбэл та ихэнх тохиолдолд хулганаараа тоглоно гэсэн үгшүүдээ. Тоглолтын хувьд та тоглоомын дүрээ хөтлөөд явдаг байж болно эсвэл тухайн дүрийн нэгдүгээр биеийн байрлалд өөрөө ороод нуугдсан эд зүйлс хайдаг хэлбэрийн ч байж мэднэ. Тухайлбал : Cүүлд гарсан HEctoR and Badge of Carnage билүүдэ мөн, тэгэлгүй яахвээ гайхамшигт MachinariuM байна, мөн Amanita-ийн эгэлгүй бүтээл Samorost тэргүүтэй тоглоомнууд ордог юм шүү. Мөн энэ төрлийн тоглоомнууд нь видео тоглоомны ертөнцөд тун эрт дэлгэрсэн юм шүү.
Role Playing Game [RPG] - Үүрэг гүйцэтгэгч тоглоом
ActioN Role Playing Game буюу ARPG - Өрнөлт үүрэг гүйцэтгэгч тоглоом
Тиймээ, үүрэг гүйцэтгэгч тоглоом гэж орчуулах нь дээр байх. Тэхээр ActioN буюу Өрнөлт тоглолт бүхий RPG нь ямар байх нь ойлгомжтой биз. Гол онцлог нь гэвэл эд зүйлс цуглуулж тэднийг хэрэглэх нүсэр сонголтоос илүүтэй дээр дурьдаад өнгөрсөн ShooteR болон Hack and Slash тоглолтын тулааны системүүдийг өөрт агуулсан байдгаараа онцлог юм. Жишээ нь : Mass Effect, FallOut, мөн сүүлд гарсан WitcheR зэрэг шиг ийм тоглоомнууд уг ангилалд орох юм шүүдээ. Мөн Role-Playing Shooter ч гэж байдаг. Гадарлаж байна уу, RPG + FPS = RPS болох нь байна.
DungeoN Crawl
Энэ ангилалд фентези орчинд өрнөх RPG тоглоомнууд ордог байна. Виртуаль ертөнц гэдэг маань тэр чигээрээ фентези юмшүүдэ, гайхамшигтай. Тэхээр уг төрөлд ордог тоглоомнууд гэвэл тэгэлгүй яахвээ Diablo, Dungeons and Dragons, Never Winter Nights, WitcheR, Final Fantasy, Avabel online тэргүүтэй мааш олон гайхамшигт бүтээлүүд ордог юм.
Massively multiplayer online role-playing game буюу MMORPG
Эдгээр тоглоомнуудын хамгийн гол онцлог нь гэвэл тэгэлгүй яахав Интернет холболтыг шаарддаг байна. Дэлхийн өнцөг булан бүрээс асар олон тооны тоглогчид өөр хоорондоо холбогдон тоглох сонирхолтой байдаг бөгөөд тэр ч үүднээс энэ төрлийн тоглоомнуудыг ихээр гаргадаг билээ. Мэдээжийн хэрэг та үнэгүй тоглож болно, а харин тусгай эрхийг авч эсвэл бүртгүүлэх юм бол тухайн серверт таны тоглолтын статус хадгалагдах болно. Тухайлбал : World of WarCraft, Guild Wars, LOL, HON гэх мэт.
Japanese Style RPG = Япон маягийн RPG = JPRPG
Тэхээр энэ талаар танд тодорхой хэмжээний төсөөлөл бууж байгаа бизээ. Хөөрхөн царай, будагтай үс, хурц өрнөлтэй басхүү дуу чимээ ихтэй тоглолт. Ер нь анхнаасаа RPG урсгал маань хоёр чиглэлд хуваагдсан байдаг юм. Өрнийн болон дорных. А харин бидний ярьж байгаа энэхүү дорнын RPG-нүүдийн нийтлэг шинж нь аниме маягийн дүрслэлтэй байдаг бөгөөд тулаант хэсгүүд хэвийн хэмжээнээс илүүтэй орсон байх нь бий. Энэ талын хамгийн том төлөөлөгчид гэвэл : Final Fantasy, Шин Мегами Тэнсэй, The Temple of Elemental Evil, Avabel online гэх зэрэг орох юм. Япон RPG-нүүдийн хувьд харилцан ярианууд харьцангуй бага байдаг төдийгүй ихэнх нь фентези орчинд үйл явдал нь өрнөдөг байна.
Role Playing - EROGE - Эротик тоглоом
Энэ төрлийн тоглоомнуудын гол төлөөлөгч нь Япон юм. Мэдээжийн хэрэг насанд хүрэгчидэд зориулсан байдаг бөгөөд ялангуяа хүүхэлдэйн кинонд дуртай хийгээд элдвийн хэнтай үздэг улсууд уг төрлийн тоглоомыг ихээхэн сонирхдог юм. Нийтлэг хэв шинж нь дээр дурьдсан Visual Novel хэлбэртэй байх нь элбэг. Мөн өөрийн орны бусад RPG-нүүдийг бодвол харилцан яриа асар ихтэй байдаг. Сонирхуулахад энэ төрлийн тоглоомнууд нь тэртээх 1980-аад оны эхэн үед л гарч эхэлсэн байгаа юмдаа.
Strategy - Стратегийн тоглоомнууд
4X тоглоомнууд
Тэхээр 4X гэдэг маань = "explore, expand, exploit, and exterminate" хэмээх 4 Ex буюу X-ийн товчлол юм. Орчуулах юм бол : Судлаж нээ, өргөтгөн хөгжүүл, ашигла тэгээд устган сөнөө гэсэн утгатай. Ийм төрлийн тоглоомнууд нь эзэнт гүрнийг байгуулан хөгждөг стратегийн тоглоомнуудын хувьд л хамаатай ойлголт юм. Өөрөөр хэлбэл та эзэнт гүрнээ байгуулж, хөгжүүлж, газар орны ашигт малтмал худалдаа наймаа тэргүүтэй нарийн зүйлсийг ашиглах бөгөөд хөрш зэргэлдээ улс оронтойгоо дайн хийсэн ч болно. 4X хэмээх нэр томъёоны хувьд 1970 оноос л яригдаж эхэлсэн төдийгүй анхны тоглоомнууд мөн л тэр үед гарч байсан гэдэг. Уг төрлийн тоглоомын хамгийн том төлөөлөгчид нь гэвэл : Age of Empies, Sid Meier's CivilizatioN, Clash of clans, Clash of lords зэрэг бүтээлүүд орно. Мөн turn-based болон text-based 4X-үүд байх бөгөөд өдрийн од гэлтэй ховор байдаг байна.
Artillery - Артиллер
Энэ төрлийн тоглоомнуудын нийтлэг шинж нь хулганы оролцоо их байдгаараа онцлог. Уул толгод төрөл бүрийн саадын цаана орших эсрэг талын объектыг устгахын тулд өөрийн удирдаж буй танк эсвэл минамёт юу ч байж болно, түүгээрээ газрын өнцөг градус, буунаас гарах сумны хүчийг тохируулж байгаад гал нээх юм. Анх 1990-ээд оны эхэн үеэс л Scorched Earth хэмээх MSDOS-д зориулж, Борланд C++ объект хандалтат хийгээд Ассемблер Турбо компьютерийн хэл дээр бичигдсэн тоглоом гарч байсан билээ. Scorched Earth бол миний амьдралдаа тоглож байсан хамгийн анхны PC тоглоомнуудын нэг байсандаа. За энэ яахав, удалгүй энэ төрлийн тоглоомнууд хүчээ авч маш олон гайхалтай тоглоомнууд бий болсон юм. Сүүлийн үеийн бүтээлүүдийг дурьдвал Scorched 3D, Pocket Tanks гэх мэтийг дурьдаж болно.
Real time Strategy - Бодит цагийн стратеги
Энэ бол хамгийн түгээмэл байдаг төрлүүдийн нэг нь юмшүү. Товчхондоо бол таны тоглож буй тухайн стратегийн тоглоомын хувь заяа таны сонголт хийгээд шийдвэрээс шууд шалтгаалах болно. Өөрөөр хэлбэл байшин барилга барьж, байгалийн болоод бусад хүчин зүйлсийн нөөц бололцоог ашиглаж, дайснуудын эсрэг довтолж эсвэл тэдний довтолгоог тогтоон барьж, цэрэг, машин техник бүхий нэгжүүдийг үйлдвэрлэдэг тоглоомнууд гэсэн үг. CivilzatioN, Total War гэх мэт стратегийн тоглоомнууд шиг далдуур биш, шууд хөгждөг тул ийнхүү нэрлэсэн байна. Нийтлэг шинж чанар нь : уг төрлийн тоглоомнууд таниас ихээхэн хэмжээний ур чадвар, бас тэр дайны ухаан шаардах болно. Мэдээж бүгд биш л дээ. Харин жишээ болговол : C&C Red Alert, Generals, StraCraft, WarCraft гэх мэтийн асар олон тоглоомыг дурьдаж болох юмшүү.
Tower Defense
Өгөгдсөн объектыг хамгаалах зориулалт бүхий тоглоомнууд, тухайлбал iBomber Tanks, Clash of Clans, Tower of Defense зэрэг орно
MOBA
MOBA(Multiplayer Online Battle Arena) д DOTA, League of Legends, Smite, Clash Royale зэрэг бүтээлүүд орох юм.
Real-time Tactic - Бодит байдал бүхий Тактикын тоглолт
Мэдээжийн хэрэг дээр өгүүлсэн RTS-ийн нэгэн төрөл юм. Гэхдээ уг жанрын тоглоомнууд нь ихэвчилэн цэрэг дайны сэдэвтэй байх бөгөөд танд хязгаарлагдмал нөөц бүхий цэрэг армийн нэгж мөн бусад хүчин зүйлсийг өгдгөөрөө ялгаатай юм. Иймд та өөрт өгөгдсөн хязгаарлагдмал нөөц баялгийг хэрхэн зөв зүйтэй ашиглах талаар нэн түрүүнд бодох хэрэгтэй юмшүү. Мөн газарзүйн онцлог байр байдал, бүр цаг агаар гээд л бусад хүчин зүйлсийг ашиглах хэрэгтэй болно. Жишээ нь : World in Conflict, WarHammeR : Dark Omen болон Close Combat-ын цувралуудыг дурьдаж болно.
Turn-Based Strategy - Шатарчилсан Стратеги
Мэдээжийн хэрэг энэхүү жанрыг хөлөгт тоглоом шатар, даамнаас санаа аван хийсэн юм. Ерөнхий онцлог гэвэл та өрсөлдөгч талаа нүүдэл хийхийг нь хүлээх бөгөөд, харин нөгөө тал тань үйлдлээ дуусгасан бол сая нэг таны ээлж ирэх болно. Тэгэлгүй яахав, таныг стратеги боловсруулж байхаад дайсан таль чинь ямар ч үйлдэл хийхгүй. Энэ төрлийн хамгийн тод жишээ гэвэл : Heroes of Might and Magic байна. Мөн CivilizatioN, Advance Wars, Master of Orion тэргүүтэй бусад гайхалтай бүтээлүүдийг дурьдаж бас болно. Мөн Turn-based Tactical Game гэж бас бий. Шатарчилсан тактикын тоглолтын хувьд ихэвчилэн орчин үеийн дайн байлдааныг харуулсан байх нь их байдаг.
Sport Games - Спорт тоглоомнууд
За энэ төрөлд бол ээдээ мөн найгүй олон төрөл жанрууд бийдээ. Бараг л спорт төрөл бүр дээр нэг жанр харгалзах вий. Мэдээжийн хэрэг хамгийн өргөн тархсан төрөл бол Racing, Football, BasketBall гэх мэт дэлхийд даяарчилагдсан спортын төрлүүд байх юм.
Physical Movement Sport Games
PS-ийн Move, Xbox-ийн Kinect бас Wii-ийн технологиудыг хэлж байнаа. Та өөрийн биеийн хөдөлгөөний тусламжтайгаар уг тоглоомоо удирднаа гэсэн үг. Үнэхээр ч Wii-ийн хувьд ихэнх тоглоомнууд нь спорт шинж чанартай төдийгүй бүр тусгайлан зориулсан бэйсболын цохиур, гитар, гольфийн цохиур, машины хүрд хүртэл бий. Гэхдээ дээрх нэр томъёо нь зөвхөн спорт төрлийн тоглоомнуудад хамаарахгүй гэдгийг бас ойлгох хэрэгтэй.
Simulation - Симуляци төрлийн тоглоомнууд
Vehicle Simulation - Машин техникийн Симуляци
Энэ төрлийн тоглоомнууд нь мэдээж хэрэг машин техникүүдтэй харьцахад зориулагдсан болно. Машин, трактор, нисэх онгоц, усан онгоц завь, галт тэрэг, галзуу хулгана өөр юу ч байж болох юм шүү. Хамгийн гол нь тэдгээрийг тун реалистикаар харуулж, бүхий л шаардлагатай зүйлсийг өгүүлдэгээрээ онцлог юм. Жишээ болгож гал тэргийг авъя л даа, тэгвэл тухайн тоглоом дээр галт тэрэг ямар зарчимаар ажилладаг, нүүрсийг хаана нь хийдэг, доторх удирдлагууд нь ямар байдаг, ямар нарийн хувиараар ажилладаг, ямар ямар төрлийн галт тэрэгнүүд байдаг вэ, уг түүх нь юу гэхчилэн танд галт тэрэгтэй холбоотой бүхнийг өгүүлэх болно. Гайхалтай биш гэж үү. Ийм ч учираас уг төрлийн симуляци тоглоомонд хөвгүүд дуртай байдаг юм. Та зүгээр л гэртээ сууж байгаад онгоц бас галт тэргийг жолоодож сурна гээд боддоо.
Зөвхөн жолоодож, явган зорчигчдыг нэг газраас нөгөөрүү тээвэрлэхгүйэ. Бас тулалдаж болно !!! Харин энэхүү тулааны төрлийн симуляцийг Vehicular Combat SimulatioN гэдэг байна.
Social SimulatioN - Олон нийтийн Симуляци
Тэхээр уг төрөлд хүний амьдрал, тэдний харилцаа холбоонд гол цөм нь оршсон тоглоомнууд ордог байх нь. Ганцхан л үг хэлье - Sims. Иймээс та уг төрлийн тоглоомуудын тусламжтайгаар хүнийг удирдаж, өдөр тутмын амьдралыг нь зохицуулж, хэрэгцээг нь хангаж, байр байшинг нь засварлан шинэчилж, шинэ тавилга авахаас эхлээд өөрийн симийг хувцаслаж, хооллож ундалж, унтуулж, дурлуулж, ажилд оруулж, дасгал хийлгүүлж, бүр үхүүлж ч болно. Ертөөс виртуаль хүмүүсийн хувь тавилан таны гарт байх нь.
Сонирхуулахад, SIms цуврал тоглоом маань бүр өөрийн гэсэн Sims жанртай болсон юм шүү.
Мөн Dating Sims хэмээх салбар жанр бас бий. Дурлалт хосуудын болзоон дээр, тэдний харилцаа холбоон дээр гол утга учир нь оршдог байх нь. Тод жишээ гэвэл : Singles
Arcade Games - Arcade төрлийн тоглоомнууд
Уг нэр томъёог та бүхэн сонсч байсан л биздээ. Тэгвэл Arcade гэдэг маань зоос хийж тоглодог буюу хүний хөл их байдаг ресторан, тоглоомын төвүүд, парк, цэцэрлэгт хүрээлэн, бар мухлаг зэрэг газруудад түгээмэл тархаж асан эртний нэгэн тоглоом байх нь. Аркаде тоглоомуудын хувьд алтан үе нь 1970 - 1980 оны хооронд байсан юм. Удалгүй 1990 он гарч анхны 2D болон 3D тоглоомнуудыг гарах хүртэл аркаде тоглоомын хаанчлал оршин тогтносон байна. Харин өнөөдөр аркаде тоглоом туйлын ховор болжээ.
Тоглоомын насны ангилал
6
Тоглоомонд насны ангилал байдаг талаар тэр болгон эцэг эхчүүд мэддэггүй. Үүнээс үүдэн тоглоомыг хортой хүүхдэд муугаар нөлөөлдөг гэсэн ерөнхий буруу дүгнэлттэй явдаг. Тоглоомыг үйлдвэрлэгчид гаргахдаа ямар насныханд тохирсон, ямар насныханд тохирохгүй талаар дэлхийн хэд хэдэн байгууллагаас үнэлгээ авдаг. Энэ төрлийн үнэлгээ аваагүй тохиолдолд тухайн улсын бүр цаашлаад олон улсын зах зээл дээр тоглоомоо гаргах боломжгүй болдог.
Дэлхий дээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн хэд хэдэн насны ангилал тогтоогч байгууллага байдаг бөгөөд тэдгээрээс хамгийн том нь ESRB болон PEGI нар юм. Эдгээр байгууллагууд нь бусдаас хараат бус байдлаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг бөгөөд тэднийг хахуульдах, үйл ажиллагааг нь зогсоох эрх хэнд ч байдаггүй тул хамгийн үнэн зөв үнэлгээг тоглоомонд тогтоож чаддаг.
ESRB нь Entertainment Software Rating Board гэсэн үгний товчлол бөгөөд Канад болон АНУ-д гаргасан тоглоомнуудад хяналт тавидаг. Тоглоомын зах зээлийн хамгийн том худалдан авагч буюу үйлчлүүлэгчид нь АНУ -д байдаг тул энэ байгууллагаас үнэлгээ авалгүйгээр худалдаанд гарсан тоглоом бараг байхгүй гэж хэлж болно. 1994 онд байгуулагдсан.
Харин PEGI нь Pan European Game Information гэсэн үгний товчлол бөгөөд Европын холбооны улсуудад гаргах тоглоомнуудад үнэлгээ өгдөг юм. Дэлхийн худалдан авагч зах зээлийн 2 дох томоохон төлөөлөгч нь европын холбооны улс гэдгийг та бүхэн надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа байх. Гэхдээ энэ үнэлэмжийн системийг зөвхөн европт худалдаалагдаж буй тоглоомнууд дээрээс л олж харах боломжтой юм. 2003 онд байгуулагдсан.
Тоглоомын эдгээр байгууллагууд үнэлэхдээ бараг адилхан үнэлгээ өгдөг. Зарим улсуудын онцлог, шашин шүтлэг, ёс заншилаас үүдэн арай өөр үнэлгээ өгөх нь ч бий. Гэхдээ энэ бол маш ховог тохиолдол юм.
Эдгээр байгууллагууд үнэлэмжээ тоглоомны хайрцагны нүүрэн талд, дискэн дээр хүний нүдэнд шууд тусах газар тусгай тэмдэглэгээгээр тавьдаг.
Бага насныханд зориулсан
Бага насныханд. Энэ ангилалд 3 - 10 насны хүүхдүүд хамаарах бөгөөд 1994 оноос эхлэн мөрдөж эхлэсэн байна. 3 -с доош насны ангилалд багтсан тоглоомонд Сургалтын гэсэн үнэлгээ өгдөг бөгөөд тийм үнэлгээ авсан тоглоомонд тусгай тэмдэглэгээ хэрэгцээгүй байдаг байна. Энэ төрлийн тоглоомнууд нь ойлгомжтой өнгө дүрс нь хүүхдэд зориулагдсан байдаг бөгөөд тоглох хэлбэр нь ч мөн адил энгийн бяцхан хүүхдэд зориулагдсан байдаг. Мөн ямар нэг хүчирхийлэл, согтууруулах ундаа, мансууруулах эм бэлдмэл гэх мэт зүйлсийг огт агуулааагүй байдаг байна.
Бүх насныханд зориулсан
Энэ ангилал нь бараг хамгийн түгээмэл байдаг бөгөөд 6-с дээш бүх насныханд тохиромжтой гэсэн утга агуулдаг. Энэ ангилалд багтсан тоглоомнууд дээрхийн адил ямар нэг хүчирхийлэл, ёс бус зүйл огт агуулдаггүй. Гэхдээ хүүхэлдэйн баатрууд, уран зөгнөл, маш бага хэмжээний хүчирхийлэл агуулдаг. Бага хэмжээний хүчирхийлэл гэдэг нь тоглоомны баатрууд эсрэг талынхнаа цохих дээр нь гарах гэх мэт. Энэ ангилалыг 1998 оноос мөрдөж эхэлжээ
10-с дээш насныханд зориулсан
Энэ ангилал сүүлийн үед их түгээмэл болсон. Учир нь дээрх ангилл 6-с дээш насныханд зориулагдсан байдаг бол энэ ангилал нь 10 -с дээш насныханд буюу арай учир ойлгодог болсон хүүхдэд зориулсан юм. Энэ ангилалын тоглоомнууд бага хэмжээний хүчирхийлэл, уран зөгнөл, хиймэл цусны зураглал, ёс бус үг хэллэг зэргийг агуулдаг. Гэхдээ таны хүүхэд 10-с дээш насных бол ямар нэг хортой эсвэл буруу зуршил өгөх зүйл байхгүй. Энэ ангилалыг 2005 оноос эхлэн хэрэгжүүлсэн.
өсвөр насныханд зориулсан
Өсвөр насныханд зориулсан ангилал буюу 13 болон түүнээс дээш насныханд зориулсан тоглоомыг илтгэнэ. Энэ төрлийн тоглоом нь дунд зэргийн хүчирхийлэл, бохир хошигнол, цус, хийсвэр мөрийтэй тоглоом, бага зэрэг ёс бус үг хэллэг агуулдаг. Гэхдээ энэ нь тийм их санаа зовохоор хэмжээнд биш бөгөөд 13 насны хүүхдүүд тоглоом гэдгийг ойлгохуйц болсон байдаг тул хор нөлөө үзүүлэх нь бага.
17-с дээш насныханд зориулсан
17 болон түүнээс дээш насныханд зориулагдсан тоглоомыг илтгэнэ. Энэ үнэлэмж бол тоглоом бүтээгчдийн хамгийн их айдаг үнэлэмж боловч зарим тоглоомнууд яах ч аргагүй энэ үнэлгээнд багтдаг. Энэ ангилалд секс дүр төрх, цус, ёс бус үг хэллэг, согтууруулах ундаа зэрэг зүйлс агуулсан тоглоомнууд багтана. Хэрвээ энэ төрлийн тоглоомыг таны 17-с доош насны хүүхэд тоглохыг хүсвэл та хажууд нь байж хүүхдэд тоглоом гэдгийг ойлгуулж эдгээр зүйлсийн талаар зөв ойлголт өгөх хэрэгтэй. Харин эцэг эхийн зөвшөөрөл хараа хяналтгүйгээр энэ ангилалын тоглоомыг 17 -с доош насныханд тоглуулахгүй байх нь зөв юм.
зөвхөн насанд хүрэгчдэд
Тоглоомын ертөнцөд маш ховор хэрэглэгддэг ангилал. Энэ ангилалд багтсан тоглоомнууд нь зөвхөн насанд хүрэгчдэд зориулагдсан байдаг бөгөөд зөвхөн насанд хүрэгчдийн зугаа цэнгэлд тохирдог. Ийм төрлийн тоглоомнуудыг дэлгүүрүүд хүүхдэд худалдаалах ёсгүй бөгөөд архи, тамхины адилаар зөвхөн насанд хүрэгчдэд л худалдаалах боломжтой. Энэ төрлийн тоглоомнууд бусад тоглоомноосоо хамаагүй бага бөгөөд энэ төрлийн тоглоомнууд амжилт олж их хэмжээний орлого авчирсан удаа байхгүй. Ийм тоглоомнууд нь хүчирхийлэл, секс, ёс бус үг хэллэгийг дээд хэмжээнд агуулах бөгөөд энэ ангилалд 2010 он хүртэл ердөө 25 тоглоом л багтсан юм. Хэрвээ тоглоомнууд энэ үнэмлэмжийг авахуйц болсон байвал үйлдвэрлэгчид тоглоомноосоо ямар ч эргэлзэлгүйгээр тэдгээр элемэнтүүдийг авч хаяж ядахнаа М ангилалд багтаахыг хичээдэг.
үнэлгээ авч амжаагүй
Үнэлгээ авч амжаагүй тоглоомонд энэхүү тэмдэглэгэ явдаг. Худалдаанд энэ тэмдэглэгээтэй гарах бараг үндэсгүй бөгөд зөвхөн тоглоом гарахаас өмнөх Трэйлер, богино хэмжээний танилцуулга зэрэгт л олгогдоно.
Special Edition буюу Онцгой Багц гэж юу вэ?
Special Edition гэдэг нь ерөнхий ойлголт бөгөөд тоглоомын publisher болоод developer-уудын зүгээс тухайн тоглоомныхоо фенүүдэд зориулж стандарт тоглоомын дискэн дээр нэмж элдвийн бэлэг дурсгалын хийгээд нэмэлт материалуудын хамтаар багцалж гаргасан хувилбар юм. Энэ нь тоглоомоо борлуулах гэсэн онцгой нэгэн арга бөгөөд фенүүдийнх нь хувьд мааш том бэлэг болдог байна. Жинхэнэ фенүүд бол өөрийн дуртай тоглоомоо хакдаж, крекдсэн хувилбарыг нь нэтээс татахаас илүүтэй cd, dvd-ыг нь худалдаж авахыг илүүд үздэг бөгөөд харин энэхүү Special Edition-ыг нь бол авахгүй өнгөрнө гэж байхгүй л болов уу.
Special Edition
Тоглоомын стандарт дискэн дээр нэмээд бэлэг дурсгалын хийгээд бусад материалуудыг хавсаргасан багц юмаа гэж.
Director's cut болон Director' Edition
Энэ бол ихэвчилэн кинон дээр яригддаг ч гэлээ тоглоомонд ч бас нилээдгүй бий. Тухайн тоглоомын зохиол дээр, найруулга дээр ажилласан уран бүтээлчидийн зүгээс тэдний хүсэл сонирхолд нийцүүлэн, хасах зүйлийг нь хасч, нэмэх зүй лийг нь нэмж оруулсан хувилбар юм. Мөн тоглоомыг хэрхэн бүтсэн болоод тайзны ард хүмүүс хэрхэн ажиллаж байсан талаарх материалуудыг түлхүү оруулж өгсөн байдаг. Medal of Honor : Pacific Assault нь яг ийнхүү гарч байсаншүүдээ.
Collector's Edition
Яг л Special Edition-тай адилхан. Гэхдээ түүнийг бодвол энэхүү Collector's Edition нь жинхэнэ фенүүддээ зориулж тусгайлан гаргасан хувилбар байх юм.
Limited Edition
Энэ бол тодорхой тоо ширхэгийн хязгаартайгаар үйлдвэрлэн гаргасан хувилбар болно.
мөн Gold Edition, Platinum Edition, Game of the Year Edition гэж маш их байдаг бөгөөд ерөнхийдөө бол тухайн тоглоомыг дахин хэвлэлтэнд оруулж үйлдвэрлэн гаргаж буй хувилбар болно. Зүгээр ч нэг үйлдвэрлэхгүй бас л нэмэлт материалуудын хамтаар гаргадаг байна.
Томоохон тоглоомуудын хувьд 10th Anniversary, 20th Anniversary ч юмуу өөрсдийн "төрсөн өдрийн" хувилбарыг гаргадаг бөгөөд дотор нь тухайн тоглоомын бүхий л анги цуврал нь багтсан байх нь олонтаа.
Мэдээж энэ бүхэн нь тоглоом доторх бүтэц, агуулгаасаа илүүтэй тухайн тоглоомын багц савлагаан дээр яригдах зүйл юм шүүдээ. Гэхдээ зарим нэг иймэрхүү Special Edition бүхий тоглоомууд нь багц савнаасаа гадна тоглоом дотроо ч нэмэлтүүдтэй байх нь бий.
Мөн хөгжүүлэгчдийн зүгээс өөрийн Special Edition бүхий тоглоомууддаа онцгойлон нэр өгөх нь элбэг. Тухайлбал Assassin's Creed II-ийн хувьд White Edition, Black Edition, Codex Edition харин Dead Rising 2 дээр гэхэд Zombrex Edition -тэй байх жишээтэй.
Ажиглаад байхад ихэнх сонирхолтой тоглоомнууд нь консолиуд дээр гарсан байх бөгөөд харин PC-ний хувьд RPG болон элдвийн стратегийн тоглоомуудын Special Edition-ууд олон гарсан байна.
Цахим холбоос
Computer game museum in Berlin
Museum of soviet arcade machines in Moscow
Pervasive Technology Lab (CIC)
Эшлэл
Хэвлэл мэдээллийн сэтгэл судлал |
1328 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%8D%D1%80%20%D0%B1%D2%AF%D0%BB | Гэр бүл | Гэр бүл гэж хамтдаа амьдардаг, бие биетэйгээ ямар нэгэн холбоотой (цусан холбоотой, гэрлэсэн г.м.) бүлэг хүмүүс буюу амьтдыг (зарим амьтад нь үр төлөө асарч гэр бүлтэй төсөөтэй зүйлийг бүрдүүлдэг) хэлнэ. Гэр бүлийн анхдагч үүрэг нь үр удмаа нөхөж үйлдвэрлэх, өсгөж хүмүүжүүлэх явдал юм.
Гэрлэлт болон үрчлэлтэд суурилсан, хүмүүсийн харилцааг гэр бүл гэнэ. Гэр бүл нь нийгмийн бичил хэлбэр мөн. Гэр бүлийн зохион байгуулалт буюу гэр бүлийн тогтолцоог чулуун зэвсгийн үеэс үүсэлтэй гэж үздэг бөгөөд үүнээс өмнө гэр бүл болох явдал замбараагүй байснаас цус ойртолт элбэг байжээ.
Ханиа сонгох ёс буюу гэр бүл болох ёсыг:
Экзогами буюу овог дотроос гэр бүл болохыг хориглох ёс
Эндогами буюу овог дотроос гэр бүл болохыг дэмжих ёс гэсэн 2 хэсэгт
үздэг.
Гэр бүл болсноор гэр бүл дотор хэн нэгний ноёрхол тогтдог. Үүнд:
Эцгийн тал ноёрхохыг патриархаль
Эхийн тал ноёрхохыг матриархаль
2 тал харилцан тэгш эрхтэй байхыг эгалитар гэсэн төрлүүд орох юм.
Гэр бүлийн оршиж буй хэлбэрийг:
Нуклеар буюу голлох гишүүдээс бүрдсэн гэр бүл
Өргөжсөн буюу хоёроос дээш үеийг хамарсан гэр бүл гэж ангилна.
Гадаад холбоос
Гэр бүлийн судалгааны лаборатори
Нийгмийн бүлгийн хэлбэр
Хамтын амьдралын хэлбэр
Ардын урлаг судлал
Хүмүүсийн бүлгийн нэршил |
1329 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%B0%D1%85%20%D1%83%D1%85%D0%B0%D0%B0%D0%BD | Анагаах ухаан | Анагаах ухаан нь хүн болон бусад амьтныг өвчнөөс сэргийлэх, эрүүл мэндийг хамгаалах, эмчлэн эдгээх тухай судалдаг шинжлэх ухаан юм.
Шинжлэх ухааны мэргэжлийн салбар |
1336 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D0%B7%D0%BD%D0%B5%D1%81 | Бизнес | Бизнес нь эдийн засгийн ойлголтоор, хүмүүсийг ашиг олохын төлөө зохион байгуулж коллектив бүтээмжийг барьж сахин удирдаx нийгмийн ухаан юм.
Үндсэн үг нь худалдаа наймаа гэсэн утгийг агуулж байгаа бөгөөд, өнөө үед бизнес нь асар өргөн хүрээтэй болоод байна.
Өмчлөх эрхийн үндсэн хэлбэрүүд
Дангаар өмчлөх: ганц хүн эзэмшдэг бизнес юм. Өр төлбөр гээд бүхий л зүйлд дангаар хариуцлага хүлээнэ.
Түншлэл: хоёр ба түүнээс дээш хүмүүс эзэмшдэг бизнесийг хэлнэ. Ихэнхдээ өр төлбөр гээд бүхий л зүйлийг түнш болгон хязгаартайгаар хариуцдаг. Гурван төрлийн түншлэл байдаг: ерөнхий түншлэлүүд, хязгаарлагдмал түншлэлүүд, мөн хязгаарлагдмал өр төлбөртэй түншлэлүүд.
Нэгдэл:
Хоршоолол: |
1768 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%BE%D1%82%D0%BE%D0%BE%D0%B4%D1%8B%D0%BD%20%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D1%82%20%D0%B1%D2%AF%D1%82%D1%8D%D1%8D%D0%B3%D0%B4%D1%8D%D1%85%D2%AF%D2%AF%D0%BD | Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн | Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн (англ. gross domestic product), товчилсон үг - ДНБ (англ. GDP) — тодорхой хугацаанд тухайн оронд шинээр бүтээгдсэн бараа болон үйлчилгээнүүдийн зах зээлийн үнийн нийлбэр юм. Өдгөө цагт энгийнээр Нэг хүнд оногдох ДНБ нь улс орнуудын амьжиргааны түвшинг заагч болдог. ДНБ-ийг үйлдвэрлэлтийн, ашиглалтын, хyваарилалтын гэсэн гурван аргаар тооцдог.
Өөрөөр хэлбэл Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд тухайн улсын хил дотор байгаа бүх үйлдвэрлэлийг оруулж тооцно. Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн гэдэг нь гадаадад байгаа тухайн улсын иргэн аж ахуйн нэгжийн үйлдвэрлэлийг оруулж тооцдог юм.
Үйлдвэрлэлтийн арга
Нийт үйлдвэрлэл - Нийт завсрын хэрэглээ = Нийт нэмэгдэл
Зардлын арга
ДНБ = Хувийн хэрэглээний зардлууд + Дотоодын хөрөнгө оруулалт + Засгийн газрын хэрэглээний зардлууд ба нийт хөрөнгө оруулалт + (Экспорт - Импорт)
гэж тооцохыг зардлаар ДНБ-ийг тооцох арга гэнэ.
Хуваарилалтын арга
Хөдөлмөрийн хөлс, үндсэн хөрөнгийн элэгдэл, ашиг түүнтэй адилтгах орлого, шууд бус татвар зэрэг орлогын элементүүдийн нийлбэрээр тооцохыг хуваарилалтын арга гэнэ.
Зогсоох, ашиг олохоо зогсоох нь худалдаагаа автоматаар хаах зориулалттай хамгаалалтын захиалга юм. Зогсоох алдагдал нь худалдаачдын болзошгүй алдагдлыг хязгаарладаг, ашиг авах нь ашгаа хүссэн хэмжээнд хүрэхэд тусална.
Тэмдэглэл
Макро эдийн засгийн онол
Макро эдийн засгийн үзүүлэлт
Орлого
Үнэ цэнийн утга |
1769 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8D%D0%B9%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D1%85%D1%83%D1%83%D0%BB%D1%8C | Сэйгийн хууль | Энэ үзэгдэл нь "нийлүүлэлт өөрийн эрэлтийг бий болгодог" гэдгээрээ алдартай бөгөөд Францын эдийн засагч Жан-Батист Сэйгийн (1767-1832), нэрээр нэрлэжээ.
Макро эдийн засаг
Эдийн засгийн теоремууд |
1770 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D1%8F%D0%B3%D1%82%D0%BB%D0%B0%D0%BD%20%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D1%85%20%D0%B1%D2%AF%D1%80%D1%82%D0%B3%D1%8D%D0%BB | Нягтлан бодох бүртгэл | Нягтлан бодох бүртгэл /accounting/ нь аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн мэдээллийг тооцон хэмжих, боловсруулах түүнчлэн дамжуулах үйл ажиллагааг эрхэлдэг систeм юм.
Нягтлан бодох бүртгэлийг дотор нь санхүүгийн, удирдлагын, татварын гэж ангилдаг.
Санхүүгийн нягтлан бодох бүртгэл нь байгууллагын санхүүгийн үйл ажиллагааг бүртгэн нэгтгэн боловсруулж нийтэд тайлагнах зорилготой.
Удирдлагын нягтлан бодох бүртгэл нь байгууллагын дотоод үйл ажилллагаанд хэрэглэгддэг ба санхүүгийн үйл ажиллагаанд шинжилгээ хийсний үндсэн дээр эрх бүхий хүмүүс тодорхой шийдвэр гаргах зорилготой хийгддэг.
Татварын бүртгэл нь татварын газрын шаардлагын үндсэн дээр түүнд тохируулан хийгдэх бүртгэл юм.
Цахим холбоос
Нягтлан бодох бүртгэлийн нэгдсэн портал
Татварын эрх зүй |
1784 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B6%D0%B8%D0%BB%D0%B3%D2%AF%D0%B9%D0%B4%D1%8D%D0%BB | Ажилгүйдэл | Ажилгүйдэл (Англи: Unemployment; Орос: Безработица) гэдэг нь ажилгүй байх явдал юм. Ажилгүй байснаас өөрийн хэрэгцээт зүйлсээ авахад хэцүү, эсвэл боломжгүй болдог ба үүнээс болж сэтгэл санааны хямралд орж, эрүүл мэндэд сөрөгөөр нөлөөлж болно. Ажилгүй хүн гэдэгт албан ёсоор хийсэн ажилгүй боловч ажил идэвхтэй хайж байгаа хүнийг хэлэх бөгөөд ажил хайхгүйгээр сууж байгаа хүнийг албан ёсны ажилгүй хүний тоонд оруулдаггүй. Цалингийн тухайн түвшинд хөдөлмөрлөх эрмэлзэлтэй, ажил идэвхтэй эрж хайж байгаа хүнийг ажилгүй хүн гэнэ
Ажилгүйдэл бий болох шалтгаан
Эдийн засаг уналт, бууралт, хямрал, өсөлтийн байдлаар хөгждөг учир үйлдвэрлэлийн уналтын үед ажилгүйдэл бий болох бөгөөд ө.х нийт эрэлтийн бууралтаас хамаараад ажилгүйдэл бий болно.
Нийт нийлүүлэлтийн бууралтаас хамаараад Хэрэв үйлдвэрлэл уналтын үед байх юм бол хүн ам, үйлдвэр, аж ахуйн газрууд бүтээгдэхүүн ба үйлчилгээг худалдан авахад зарцуулах хөрөнгийн хэмжээ багасна. Энэ үед удаан эдэлгээтэй барааг худалдан авах явдал багасах бөгөөд үйлдвэр аж ахуйн газруудын хөрөнгө оруулалтын хэмжээ багасч, хуучин тоног төхөөрөмжүүдээр үйлдвэрлэл явуулахыг хичээнэ. Үүний үр дүнд үйлдвэрлэлийн бодит хэмжээ, түвшин буурч ажилгүйдэл болж эхэлнэ. Энэ ажилгүйдэл эдийн засгийн уналт бууралтын үед зайлшгүй бий болдог байна.
Ажилгүйдлын төрлүүд
Түр зуурын ажилгүйдэл (завсрын, шилжилтийн, сайн дурын)
Ажлын байр хомсдосноос шинэ ажлын байр хайх үед
Хүмүүс сонирхолтой ажилд шилжих үед
Улирлын шинж чанартай ажил гүйцэтгэж байснаас
Хүмүүс богино хугацааны сургалтад хамрагдах үед
Зарим пүүс хаагдаж, зарим нь шинээр байгуулагдаж хүмүүс нэгээс нөгөөд шилжих үед шилжилтийн улмаас үүссэн ажилгүйдлийн мэргэжил дадлага нь урьдын адил эрэлт хэрэгцээтэй байгаа учраас ажиллах хүчээ шууд худалдах боломжтой байх ба богино хугацаатай сайн дурын ба түр зуурын шинжтэй байна.
Ихэнх хүмүүс ажил солих үед үүсэх түр зуурын ажилгүйдлийг завсрын ажилгүйдэл гэх бөгөөд гэхдээ ажилчид шинэ ажилд ороход тодорхой хугацаа шаарддаг тул түр зуурын ажилгүйдэл үүсдэг байна.
Ихэнхдээ өөрсдийн хүсэлтээр ажлаа сольж байгаа хүмүүс хамрагдах учир сайн дурын шинжтэй зүй ёсны ажилгүйдэл байна.
Бүтцийн ба албадлагын ажилгүйдэл
Тухайн хүний ажил мэргэжил, амьдралд эрэлтгүй болох эсвэл дадлага чадвар дутах үед гарч байгаа ажилгүйдлийг бүтцийн ба албадлагын ажилгүйдэл гэнэ. Энэ нь дараах хүчин зүйлээс хамаарна.
Хэрэглэгчдийн хэрэгцээ, тоо, чанарын хувьд байнга өөрчлөгдөж байдаг учир
Үйлдвэрлэлийн технологийн шинэчлэлийн улмаас
Үйлдвэрлэлийн бүтээмжийг дээшлүүлэх шинэ шинэ бүтээлч нээлтүүд бий болсноос үйлдвэрийн технологийг өөрчлөх шаардлагатай учир.
Нийгмийн хөгжил, шинжлэх ухаан технологийн дэвшлийн үр дүнд хэрэглэгчдийн эрэлт, түүний бүтэц, техник технологи байнга өөрчлөгдөж байдаг.
Иймд хуучин мэргэжил шаардлагагүй болж шинэ мэргэжлүүд шаардлагатай болдог учир бүтцийн ажилгүйдэл бий болдог байна.
Мөчлөгийн ажилгүйдэл
Үйлдвэрлэлийн уналтын үед буюу нийт гарцын бууралтын үед гарч байгаа ажилгүйдлийг мөчлөгийн ажилгүйдэл гэнэ.
Улс орны эдийн засаг хямралд орох
Үйлдвэрлэлийн уналт ба бууралтаас хамаараад
Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний эрэлт эрс буурсан учир гэх мэт
Бүрэн ажил эрхлэлт
Энэ нь нийгмийн ажиллах хүчийг бүрэн дүүрэн ашиглаж байгаа гэсэн үг биш. Түр зуурын буюу бүтцийн ажилгүйдэл, хэсэгчилсэн ажилгүйдлийн хэлбэрээр байгаа үед бүрэн ажил эрхлэлттэй байна гэж тооцно.
Ажиллах хүч
Улс орны ажиллах хүч нь 16-аас дээш насны, хөдөлмөрийн чадвартай ажил эрхлэгчид ба ажилгүйчүүдээс бүрдэнэ. Иймд ажиллах хүчийг эдийн засгийн идэвхтэй хүн ам ч гэж нэрлэдэг. Эдийн засгийн идэвхтэй хүн амд хөдөлмөрийн чадвартай боловч ажил хайдаггүй хүмүүс хамаарагддаггүй,
Статистикт иргэний ажиллах хүч гэсэн нэр томъёог байгагүй хэрэглэгддэг. Үүнийг эдийн засгийн идэвхтэй хүн амаас цэргийн албан хаагчдыг хасч тооцно.
Бүх ажил эрхлэгчдийг
Бүрэн
Бүрэн бус ажлын өдөртэй ажиллагсад гэж ангилна.
Нийт хүн ам:
Эдийн засгийн идэвхтэй хүн ам (ажиллах хүч)
Ажиллагсад
Ажилгүйчүүд
Эдийн засгийн идэвхтэй бус хүн ам
16 хүртэлх насны хүүхдүүд
Тэтгэврийн насны хүн ам
Ажил эрж хайхаа больсон хүмүүс
Ажилгүйдлээс бий болох эдийн засгийн ба нийгмийн сөрөг үр дагавар
Ажилгүйдлийн улмаас үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг дутуу ашиглаж, ДНБ-ийг нэмэгдүүлэх боломж алдах. Хэчнээн хэмжээний бүтээгдэхүүн, боломж алдаж байгааг Артур Оукерийн хуулиар илэрхийлнэ. Ө.х ажилгүйдлийн түвшин хэвийн ажилгүйдлийн түвшнээс 1%-иар их байх юм бол ДНБ-ий хэмжээг 2.5%-иар нэмж үйлдвэрлэх боломж алддаг гэж үздэг байна. Жишээ нь, ажилгүйдлийн түвшин хэвийн ажилгүйдлийн түвшнээс 3.5%-иар их байвал ДНБ-ий үйлдвэрлэл 8.75%-иар хоцорсон гэсэн үг. (2.5% х 3.5%)
Хүмүүс орлогогүй болж наад захын хэрэгцээт зүйлээ хангаж чадахгүй болох (эрүүл мэндээ хамгаалах, боловсролоо дээшлүүлэх)
Хүн амын дунд ажилгүйдлээс хамаараад ядуурлын хэмжээ ихсэх
Тухайн хүн ажилгүй байна гэдэг нь өөртөө болон нийтэд орлого олох боломжоо алдах
Ажилгүйдлийн түвшинд нөлөөлөх хүчин зүйл
Ажилгүйдэл өссөнөөр нийгэмд ихээхэн хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлчилгээ үйлдвэрлэх боломж алдагдахаас гадна нийгмийн олон сөрөг үр дагаврыг бий болгодог учраас аль ч улсын төр, засгийн газраас ажилгүйдлийг аль болох бууруулах зорилгыг өмнөө тавин ажилладаг. Гэхдээ шилжилтийн ба бүтцийн ажилгүйдэл нь нийгэмд зайлшгүй байх ёстой зүй ёсны үзэгдэл учраас ажилгүйдлийн түвшинг тэглэх тухай асуудал байж болохгүй юм. Ажилгүйдлийн ерөнхий болон зүй ёсны түвшин нь улс орны эдийн засгийн хөгжлийн түвшин болон бусад олон хүчин зүйлээс шалтгаалан орон бүрд харилцан адилгүй байна.
Ажилгүйдлийн тэтгэмж
Энэ нь нэг талаас ажилгүйдлийн улмаас гарах нийгмийн сөрөг үр дагаврыг бууруулах ач холбогдолтой боловч нөгөө талаас шилжилтийн ажилгүйдлийг нэмэгдүүлэх талтай. Тэтгэлэг авч байгаа ажилгүйчүүд нь богино хугацаанд ажилтай болохын тулд ажил эрж хайх идэвх нь сулардаг.
Цалин
Хөдөлмөрийн зах зээлийн бусад зах зээлээс ялгагдах нэг онцлог бол уг зах зээл дэх хөдөлмөрийн үнэ буюу цалин нь бараа үйлчилгээний үнийг бодвол харьцангуйгаар тогтвортой, уян хатан бус шинжтэй байдаг. Ө.х бараа үйлчилгээний зах зээлд үнэ нь эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэр дээр ихэнхдээ тогтож байдаг бол хөдөлмөрийн зах зээлд үнэ болон цалин нь ямагт эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэрийн цэгээс дээгүүр тогтдог. Үүний улмаас хөдөлмөрийн эрэлт буурч, нийлүүлэлт нь эрэлтээсээ давна.
Цалин өсөхөд хөдөлмөрийн нийлүүлэлт нэмэгдэх боловч хөдөлмөрийн нөөцийн хэмжээгээр хязгаарлагдах учир цалин хичнээн нэмэгдлээ ч нийлүүлэлт нь L2 цэгээс цааш нэмэгдэхгүй.
Иймээс S2 нь босоо тэнхлэгтэй ll шулуун хэлбэртэй болно.
Ажилгүйдэлийн хэмжээ нь эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүүгээр тодорхойлогдоно. Ө.х ажилгүйдэл нь хөдөлмөрийн зах зээл дэх эрэлтээс давсан нийлүүлэлт юм. Ц1 хэмжээний цалин нь (L1 – L2) хэмжээний ажилгүйдлийг бий болгож байна. |
1785 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%BD%D0%BA | Банк | Банк нь хадгаламж хүлээн авах, хөрөнгийн шилжүүлэг (төлбөр тооцоо) болон зээл олгох（санхүүжүүлэлт）, вексель, чек хэвлүүлэх зэрэг үйл ажиллагаа явуулдаг санхүүгийн байгууллага юм.
Банкны үүсэл
Банк гэдэг нэр томъёо нь `banco`\итали-мөнгө солих ширээ\ гэдэг үгнээс гаралтай гэж үздэг бөгөөд энэ нь дундад зууны үед италичууд өөрийн мөнгийг солилцдог байсан газрыг хэлдэг байжээ. Банкны үйл ажиллагаа хэдэн мянган жилийн өмнөөс үүсэж хөгжсөн түүхтэй. Эртний Ассир, Вавилон, Герег, Ромын эзэнт улсын үед банкны үйл ажиллагаа анхны хэлбэр болох үнэт зүйлс хадгалах, гадаад орны зоосон мөнгө солих, арилжаа наймааны зориулалтаар зээл олгох зэрэг үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Харин худалдаа наймаа ид цэцэглэж эхэлсэн дундад зууны үед банк олноор бий болж эхэлсэн байна. Дэлхийн хамгийн эртний банкны систем Италид бий болсон гэж үздэг бөгөөд арилжааны анхны банкууд Венецэд 1171 онд, Генусд 1320 онд байгуулагдсан гэж үздэг
Үйл ажиллагааны хүрээ
Банк нь дараах үйлчилгээнүүдийг эрхэлнэ.
Хадгаламж （Ердийн хадгаламж, хугацаат хадгаламж гэх мэт)
Хөрөнгийн зээл олгох
Дотоод валютын гүйлгээ
Гадаад валютын гүйлгээ
Бондын баталгаа гаргах
Үнэт цаасны арилжаа
Үнэт цаасны зээл
Засгийн газрын бондыг зарахад зуучлах
Хөрөнгийн шилжүүлэг
Үнэт цаас, үнэт эдлэл, бусад хөрөнгийн хадгаламж
Валют солих
Банкны төрөл
Төв банк
Арилжааны банк
Мөн үзэх
Монголын банкны жагсаалт
Цахим холбоос
Монголбанк
Эшлэл
Зээлийн байгууллага |
1813 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D1%80%D0%BE%20%D1%8D%D0%B4%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D0%B7%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%B3 | Макро эдийн засаг | Макро эдийн засаг(Грекээр "макро" гэдэг нь "том" гэсэн утгатай) гэдэг нь эдийн засгийн бүтэц, үйл хөдлөл, шийдвэр гаргалт, үр дүнг бүхэлд нь нэгтгэдэг эдийн засгийн салбар юм. Үүнд улс орны, бүс нутгийн, дэлхийн эдийн засаг багтана. Макро болон микро эдийн засаг нь эдийн засгийн хамгийн нийтлэг хоёр салбар юм. Макро эдийн засагтай харьцуулахад микро эдийн засаг нь хувь хүн болон пүүсүүдийн шийдвэр гаргалтын үйл хөдлөлийг судалдаг.
Макро эдийн засаг нь эдийн засаг хэрхэн ажилладагийг судлахын тулд дотоодын нийт бүтээгдэхүүн, инфляци, үндэсний орлого, үнийн индекс болон салбаруудын хамаарал зэрэг том үзүүлэлтүүдийг судалдаг. Макро эдийн засагчид үндэсний орлого, гарц, хэрэглээ, ажилгүйдэл, инфляци, хадгаламж, хөрөнгө оруулалт, олон улсын худалдаа, олон улсын санхүү зэрэг хүчин зүйлсийн хамаарлыг судлах гэж загваруудыг хөгжүүлдэг.
Макро эдийн засаг нь маш өргөн салбар боловч хоёр сэдвийг энэ салбарт их судалдаг: тухайн орны орлогын богино хугацааны хэлбэлзэлийн(бизнес цикл) учир шалтгааныг ойлгох, урт хугацааны эдийн засгийн өсөлтийн хүчин зүйлсийг ойлгох. Макро эдийн засгийн загварууд болон таамаглалуудыг засгийн газар эдийн засгийн бодлого тодорхойлоход ашигладаг.
Ерөнхий макро эдийн засгийн ойлголтууд
Макро эдийн засагт олон янзийн ойлголтууд байдаг хэдий ч ерөнхийдөө макро эдийн засгийн судалгаанд гурван гол ойлголт байдаг. Макро эдйин засгийн онолуудад ихэвчлэн гарц, ажилгүйдэл болон инфляцыг оруулсан байдаг. Эдгээр ойлголтууд нь макро эдийн засгаас өөр салбарт ч чухал байдаг.
Үйлдвэрлэл ба орлого
Үндэсний орлого нь улс орон тухайн хугацаанд үйлдвэрлэсэн бүх зүйлийн хэмжээ юм. Үйлдвэрлэгдээд, борлуулагдсан юмс бүр тэнцүү орлогыг бий болгож байдаг. Тийм ч учраас үйлдвэрлэл ба орлогыг адил хэмээн авч үздэг. Нийт гарц гэдгийг нийт орлого гэж үзэж ч болно. Эцсийн бүтээгдэхүүн болон үйлчилгээний нийт үнэ цэнэ эсвэл эдийн засагт нэмэгдсэн нийт өртөгийн нийлбэр юм.
Макро эдийн засгийн гарц нь ихэвчлэн [[ДНБ|ДНБ-ээр[[ эсвэл бусад үндэсний хэмжээний үзүүлэлтүүдээр хэмжигддэг. Эдийн засагчид урт хугацаанд эдийн засгийн өсөлтийн талаар их сонирхдог. Технологийн шинэчлэл, капиталын хуримтлал, илүү сайн боловсрол болон хүн капитал нь эдийн засгийн гарцыг нэмэгдүүлдэг. Гэсэн хэдий ч гарц нь байнга нэмэгдээд байдаггүй.Бизнес цикл богино хугацааны бууралтыг үүсгэж болох бөгөөд үүнийг эдийн засгийн уналт гэдэг. Эдийн засагчид эдийн засгийг уналтад оруулахгүй харин илүү хурдацтай урт хугацааны өсөлтөд хөтлөх макро эдийн засгийн бодлогыг эрэлхийлж байдаг.
Ажилгүйдэл
Эдийн засгийн ажилгүйдлийн хэмжээг ажилгүйдлийн түвшингээр тогтоодог, ажиллах хүчний хэдэн хувь нь ажилгүй байгааг илэрхийлнэ. Ажиллах хүчний ажилгүйдлийн түвшинд зөвхөн ажил хийж байгаа хүмүүсийг оруулдаг. Тэтгэвэрт гарсан, сурч байгаа эсвэл ажил хайхаа больсон хүмүүсийг оруулдаггүй.
Ажилгүйдлийг учир шалтгааных нь хувьд хэд хэд ангилдаг:
Ихэнх хүмүүс ажил солих үед үүсэх түр зуурын ажилгүйдлийг завсрын ажилгүйдэл гэх бөгөөд гэхдээ ажилчид шинэ ажилд ороход тодорхой хугацаа шаарддаг тул түр зуурын ажилгүйдэл үүсдэг байна. Ихэнхдээ өөрсдийн хүсэлтээр ажлаа сольж байгаа хүмүүс хамрагдах учир сайн дурын шинжтэй зүй ёсны ажилгүйдэл байна. Түр зуурын ажилгүйдэл, түүний үүсэх нөхцөлүүд:
Ажлын байр хомсдосноос шинэ ажлын байр хайх үед
Хүмүүс сонирхолтой ажилд шилжих үед
Улирлын шинж чанартай ажил гүйцэтгэж байснаас
Хүмүүс богино хугацааны сургалтад хамрагдах үед
Зарим пүүс хаагдаж, зарим нь шинээр байгуулагдаж хүмүүс нэгээс нөгөөд шилжих үед шилжилтийн улмаас үүссэн ажилгүйдлийн мэргэжил дадлага нь урьдын адил эрэлт хэрэгцээтэй байгаа учраас ажиллах хүчээ шууд худалдах боломжтой байх ба богино хугацаатай сайн дурын ба түр зуурын шинжтэй байна.
Нийгмийн хөгжил, шинжлэх ухаан технологийн дэвшлийн үр дүнд хэрэглэгчдийн эрэлт, түүний бүтэц, техник технологи байнга өөрчлөгдөж байдаг. Иймд хуучин мэргэжил шаардлагагүй болж шинэ мэргэжлүүд шаардлагатай болдог учир бүтцийн ажилгүйдэл бий болдог байна. Тухайн хүний ажил мэргэжил, амьдралд эрэлтгүй болох эсвэл дадлага чадвар дутах үед гарч байгаа ажилгүйдлийг бүтцийн ба албадлагын ажилгүйдэл гэнэ. Энэ нь дараах хүчин зүйлээс хамаарна.
Хэрэглэгчдийн хэрэгцээ, тоо, чанарын хувьд байнга өөрчлөгдөж байдаг учир
Үйлдвэрлэлийн технологийн шинэчлэлийн улмаас
Үйлдвэрлэлийн бүтээмжийг дээшлүүлэх шинэ шинэ бүтээлч нээлтүүд бий болсноос үйлдвэрийн технологийг өөрчлөх шаардлагатай учир.
Үйлдвэрлэлийн уналтын үед буюу нийт гарцын бууралтын үед гарч байгаа ажилгүйдлийг мөчлөгийн ажилгүйдэл гэнэ.
Улс орны эдийн засаг хямралд орох
Үйлдвэрлэлийн уналт ба бууралтаас хамаараад
Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний эрэлт эрс буурсан учир гэх мэт
Инфляци ба дефляци
Эдийн засгийн ерөнхий үнийн түвшин өсөхийг инфляци гэдэг. Харин үнэ унавал дефляци үүсдэг. Эдгээрийг хэмжихдээ үнийн индексийг ашигладаг. Эдийн засаг хэтэрхий хурдан өсөхөд инфляци үүсэх магадлалтай байдаг бол уналттай үед дефляци үүсгэх магадлалтай байдаг.
Төв банк мөнгөний бодлогоор үнийн хэлбэлзэлийг хянахыг эрмэлздэг. Бодлогын хүүг нэмэх эсвэл мөнгөний нийлүүлтийг багасгаснаар инфляцыг бууруулдаг. Инфляци нь тодорхой бус байдал болон өөр бусад сөрөг үр дагаваруудад хүргэх боломжтой байдаг. Харин дефляци эдийн засгийн гарцыг бууруулдаг. Төв банк үнийн хэлбэлзлээс эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс эдийн засгийг хамгаалахын тулд үнийг тогтвортой байлгах гэж хичээдэг.
Макро эдийн засгийн загварчлал
Нийт эрэлт - нийт нийлүүлэлт
Нийт эрэлт, нийлүүлэлтийн загвар(AD-AS загвар) нь макро эдийн засгийг тайлбарладаг стандарт сурах бичгийн загвар болсон. Энэхүү загвар нь нийт эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэрийн хувьд үнийн түвшин болон гарцын(үйлдвэрлэл) түвшинг харуулдаг.
Уламжлалт Кэйнсийн онолоор бол нийт нийлүүлэлтийн муруй потенциал үйлдвэрлэлийн(бүрэн ажил эрхлэлттэй үе) түвшинд мэдрэмжгүй болдог. Эдийн засаг потенциал үйлдвэрлэлээс илүүг үйлдвэрлэх боломжгүй учир нийт эрэлт илүү их нэмэгдэх нь илүү их үйлдвэрлэлийг бий болгохоос илүүтэй үнийг өсгөдөг байна.
Нийт эрэлт, нийлүүлэлтийн загвар нь макро эдийн засгийн олон үзэгдлийг загварчилж чадна. Үнийн бус хүчин зүйлсийн өөрчлөлт нь нийт эрэлтийн муруйг шилжихэд нөлөөлнө. Тухайн барааны эрэлт нь нийлүүлтээс их байх үед эрэлтээс үүдэлтэй инфляци үүсдэг. Үүний улмаас нийт эрэлтийн муруй илүү өндөр үнийн түвшинрүү шилждэг. Эдийн засагт зардал их болоход зардалаас үүдэлтэй инфляци үүсэж нийт нийлүүлтийн муруй илүү өндөр үнийн түвшинрүү шилждэг.
IS-LM загвар
IS-LM загвар нь бүтээгдэхүүн болон мөнгөний зах зээлүүдийн тэнцвэрийг хангадаг хүү болон үйлдвэрлэлийн хэмжээг харуулдаг. Бүтээгдэхүүний зах зээл нь хөрөнгө оруулалт болон хадгаламжийн(IS) тэнцвэрээс, мөнгөний зах зээл нь мөнгөний нийлүүлэлт болон эрэлтийн тэнцвэрээр илэрхийлэгддэг. IS муруй нь хүү өгөгдсөн үеийн хөрөнгө оруулалт, үйлдвэрлэл өгөгдсөн үеийн хадгаламжтай тэнцэх цэгүүдийг агуулдаг. Энэхүү загвар нь мөнгөний болон төсвийн бодлогын нөлөөг харуулахын тулд ашиглагддаг.
Өсөлтийн загварууд
Солоугийн өсөлтийн загвар нь урт хугацааны эдийн засгийн өсөлтийг тайлбарладаг хамгийн энгийн, ерөнхий загвар юм. Загвар нь үйлдвэрлэлийг капитал болон хөдөлмөрөөс хамааруулдаг үйлдвэрлэлийн функцыг ашигладаг. Загварт ажилгүйдэл болон капиталын өөрчлөлт байхгүй үед хөдөлмөр болон капитал нь тогтмол түвшинд ашиглагддаг гэж үздэг.
Эдийн засгийн өсөлт нь капиталын хэмжээ нэмэгдэх, хүн ам ихсэх эсвэл технологийн дэвшил гарсан үед л гарна. Хадгаламжийн хэмжээ ихсэх нь капиталын хэмжээг нэмэгдүүлж эдийн засагт түр зуурын өсөлтийг бий болгодог. Гэхдээ элэгдлийн хувь капиталын өсөлтийг хязгаарладаг. Солоугийн загварын дагуу нэг хүнд ногдох үйлдвэрлэлийн өсөлт нь зөвхөн бүтээмжийг нэмэгдүүлдэг технологийн дэвшилээс хамаардаг гэж үздэг.
Макро эдийн засгийн бодлого
Макро эдийн засгийн бодлого ерөнхийдөө төсвийн болон мөнгөний бодлогоор дамжин хэрэгждэг. Хоёулаа л эдийн засгийг тогтвортой өсөлттэй буюу бүрэн ажил эрхэлттэй эдийн засгийн хэмжээнд хүргэхийг эрмэлздэг. Макро эдийн засгийн бодлого нь бизнес циклын нөлөөг хязгаарлаж үнийн тогтвортой байдал, бүрэн ажил эрхлэлт болон өсөлт зэрэг эдийн засгийн зорилгуудад хүрэх тал дээр анхаардаг.
Мөнгөний бодлого
Төв банк хэд хэдэн арга замаар мөнгөний нийлүүлэлтийг хянаж мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлдэг. Төв банк бонд худалдан авч зах зээл дээрх мөнгөний нийлүүлтийг ихэсгэж, хүүг бууруулдаг. Мөн эсрэгээрээ төв банк бонд гарган худалдаалж зах зээл дээрх мөнгийг хумидаг.
Төв банк зорилтод бодлогын хүүг барьж байхын тулд мөнгөний нийлүүлэлтэнд нөлөөлж байдаг. Харин зарим нь хүүг хэлбэлзэхийг зөвшөөрч оронд нь инфляцийн түвшинг онилж байдаг. Төв банк ерөнхийдөө аль болох бага инфляцын түвшинд илүү их үйлдвэрлэлийг бий болгохыг зорьдог.
Уламжлалт мөнгөний бодлого зарим үед үр дүнгүй болдог. Хүү болон инфляци бараг "0"-тэй ойролцоо үед төв банк мөнгөний бодлогыг уламжлалт арга барилаар хэрэгжүүлж болохгүй. Харин уламжлалт бус quantitative easing гэх бодлогыг хэрэгжүүлж болно. Төв банк өвхөн засгийн газрын бонд худалдаж авахаас гадна байгууллагын бонд, хувьцаа болон бусад үнэт цаас худалдан авч эдийн засгийг дэмжиж болно.
Төсвийн бодлого
Төсвийн бодлого нь засгийн газрын орлого болон зарлагыг хэрэгсэл болгон ашиглаж эдийн засагт нөлөөлөх бодлого юм. Жишээ нь хэрэглээ, татвар, өр зээл гэх мэт..
Хэрвээ эдийн засаг потенциал үйлдвэрлэлээс багийг үйлдвэрлэж байвал засгийн газрын нэмэлт зардал ашиглагдаагүй байгаа нөөц хөрөнгийг зах зээлд оруулж үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх боломжтой. Засгийн газрын хэрэглээ үйлдвэрлэлийн бүхий л зөрүүг хангах шаардлагагүй. Засгийн газрын хэрэглээний нөлөө нь үржигддэг. Жишээлбэл засгийн газар гүүр барьлаа гэе. Энэхүү төсөл нь гүүрийн өртөгийг үйлдвэрлэлд нэмэхээс гадна ажилчид өөрсдийн хэрэглээ болон хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх боломж олгодог.
Мөн засгийн газар олон төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлбэл хувийн салбарын хэрэглэх нөөцийг хязгаарладаг. Эдийн засагт нэмэлт үйлдвэрлэл нэмэхийн оронд хувийн салбарын хийх юмыг засгийн газар хийдэг. Мөн засгийн газрын хэрэглээ хүүгийн түвшинг нэмэгдүүлж улмаар хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлах явдал ч бий. Зарим хүмүүс эдийн засгийн уналтад орсон, нөөц бүрэн ашиглагдаагүй болон хүү бага үед энэ нь асуудал биш хэмээн маргадаг.
Мөн үзэх
Микро эдийн засаг
Эдийн засаг |
1834 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD%20%D1%82%D3%A9%D1%81%D3%A9%D0%B2 | Улсын төсөв | Улсын төсөв гэдэг нь нийгэм, эдийн засгийн зорилгыг хэрэгжүүлэх хэрэгсэл бөгөөд улсын мөнгөн хөрөнгийн төвлөрсөн хуримтлалыг бий болгож хуваарилж буй явдлыг хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл парламентаас баталж, Засгийн газар бүрдүүлэн зарцуулдаг мөнгөн хөрөнгийг хэлдэг.
Улсын төсвийн нийт орлогыг дотор нь:
1. Урсгал орлого
2. Тусламжийн орлого гэж 2 ангилдаг.
Улсын төсвийн урсгал орлого - цэвэр дотоод эх үүсвэрээс бүрдэх бөгөөд а. татварын орлого, б. татварын бус орлого гэж ангилдаг.
Улсын төсвийн тусламжийн орлого - гадаад орон, олон улсын байгууллагын буцалтгүй тусламжийн орлогоос бүрддэг.
Улсын төсвийн нийт зарлагыг дотор нв:
1. Урсгал зардал
2. Хөрөнгийн зардал
3. Эргэж төлөгдөх цэвэр зээл гэж ангилдаг.
Төсөв гэж юу вэ?
1. Төсөв, түүний эдийн засгийн мөн чанар
2. Төсвийн орлого, түүний бүтэц, бүрэлдэхүүн
3. Төсвийн зарлагын мөн чанар, түүний гүйцэтгэх үүрэг
4. Төсвийн алдагдал, улсын өр тэдгээрийн удирдлага
1. Төсөв, түүний эдийн засгийн мөн чанар
Төрөөс өөрийн үүргийг гүйцэтгэх чухал хэрэгсэл болгож төсвийг ашиглагдагтай уялдуулж үзвэл төрийн үүсэлтэй холбогдож төсөв анх бий болсон гэж үзэх бүрэн үндэстэй юм. Дэлхийд анх удаа Англи улс төсөв зохиож түүнийгээ хууль тогтоох байгууллагаар батлуулан хэрэгжүүлж эхэлсэн байдаг. 1686-1689 оны Английн хөрөнгөтний хувьсгалын дараагаар олон нийтийн шаардлагын дагуу Английн хатан хаан арга буюу ард иргэдээс авах татварын хэмжээг парламенттай зөвшилцөн тогтоож байж болсон байна.
Хувьсгалын өмнөх Монгол улсад өөрийн гэсэн улсын төсөв байгаагүй. Зөвхөн 1921 оны ардын хувьсгалын дараа Ардын засгийн газар өөрийн төсвийг зохиож эхэлсэн бөгөөд улмаар 1925 оноос Улсын Их Хурлаар батлах болсон байна. 1921 онд анх төрийн таван яам байгуулсны нэг нь Сангийн яам байсан бөгөөд тус яамны үндсэн нэг үүрэг нь төсөв зохиох, түүнийг хэрэгжүүлэх явдал байсан юм. Ардын засгийн газар 1927 он хүртэл зөвхөн улсын төсөв зохиож байсан байна.
Улсын гуравдугаар их хурал 1926 онд орон нутгийн төсөв зохиох тухай журам баталж, хошууны ноёдоос дураараа ард иргэдээс элдэв татвар, өргөл барьц авахыг хориглосон байна. 1927 оноос орон нутгийн улсын төсвийн бүрэлдэхүүн хэсэг болгон зохиож байх болсон байна. Өөрөөр хэлбэл энэ үеэс Монгол улсын төсөв нь улсын ба орон нутгийн төсвөөс бүрдэх болжээ. 1921 онд анх төсвийн орлого 1,7 сая төгрөг байсан бол 1929 онд 19,9 сая төгрөг болж өсчээ.
Төр засгийн зүгээс өөрийн үндсэн үүргээ гүйцэтгэхийн тулд иргэд, байгууллага, аж ахуйн нэгжийн орлогын тодорхой хэсгийг улсын төсөвт төвлөрүүлж, түүнийг үйлдвэрлэлийн болон үйлдвэрлэлийн бус хүрээний хэрэгцээнд зориулан дахин хуваарилахтай холбогдсон мөнгөний харилцааг төсөв гэнэ.
Хэлбэрийн хувьд төсөв нь орлого, зарлагын төсөвлөсөн хөрөнгөөс бүрдэх бөгөөд жил бүр хууль тогтоох дээд байгууллагаар түүнийг баталснаар төсөв нь хуулийн хүчин төгөлдөр санхүүгийн баримт бичиг болно.
Төсвийн бүтцийг бүрдүүлж байгаа улсын ба орон нутгийн нэгж, хэсгүүдийн төсвийн тогтолцоог төсвийн систем гэнэ. Төсвийн бүтцийг хуульчлан тогтоох ба түүнд төсвийн ангилал, төсвийн эрх, төсвийн тодотгол зэрэг ойлголтууд хамаарна. Мөн төсвийн бүтцэд орлого, зарлагыг улсын болон орон нутгийн төсвийн хооронд хуваарилах, төсвийн тэгшитгэл хийхтэй холбогдсон асуудал орно. Төсөв зохиох, батлах, түүнийг хэрэгжүүлэх талаар төрийн захиргааны төв, орон нутгийн байгууллагын эрх, үүргийг хуульчлан тогтоохыг төсвийн эрх гэнэ.
Төсвийн систем, төсвийн бүрэлдэхүүн нь тухайн улсын төрийн байгуулалтын тогтолцооноос шууд хамаарна. Засаглалын эрхийг төв болон орон нутгийн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хооронд хуваах зарчмын дагуу дэлхийн улсууд бүгд найрамдах, холбооны тусгаар улсуудын холбооны гэсэн төрийн байгууллын бүтэцтэй байдаг. Бүгд найрамдах улсад нэг үндсэн хууль үйлчилж, төр захиргааны болон эрх зүйн нэгдсэн тогтолцоотой байдаг ба төсвийн систем нь улсын ба орон нутгийн гэсэн хоёр хэсгээс бүрдэнэ. Холбооны улсын хувьд бие даасан үндсэн хуультай төр, захиргаа хууль зүйн тогтолцоо бүхий олон бүгд найрамдах улсаас холбооны улс бүрэлдэх тул төсвийн систем нь гол төлөв гурван хэсгээс бий болдог байна. Үүнд холбооны улсын төсөв, холбооны гишүүн бүгд найрамдах улсуудын төсөв, орон нутгийн төсөв тус тус болно. Харин тусгаар тогтносон улсуудын холбоо нь өөрийн гэсэн нэгдсэн төсөвтэй байдаг. Төсвийн орлого нь тус холбоонд орсон тусгаар орнуудаас холбооны төсөвт оруулах хувь хөрөнгөөс бүрддэг байна. Монгол улс нь бүгд найрамдах засаглал бүхий улс учир Монгол улсын төсөв нь улсын төвлөрсөн төсөв, орон нутгийн төсвөөс бүрдэнэ.
Төсөв нь төр, засгийн зүгээс эдийн засгийн үйл амьдралд хөндлөнгөөс оролцох нэг зэвсэг болдог байна. Үндэсний орлогын тодорхой хэсгийг улсын төсөвт төвлөрүүлэн түүнийг төрийн бүх шатны албан хаагчдын цалин хөлс болон тэтгэвэр, тэтгэмжийг нэмэгдүүлэхэд зарцуулах, эдийн загсийн тодорхой салбарт хөрөнгө оруулалт хийх, шинжлэх ухааны тодорхой салбарыг дэмжих зэргээр төрөөс эдийн загсийн амьдралд төсвөөр дамжиулан оролцдог. Мөн шинэ захзээл олж авах, зарим салбарт гадаад орнуудтай өрсөлдөх, өөрийн найдвартай түнш орнуудад санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх зэргээр гадаад орны эдийн засагт хөндлөнгөөс оролцоход төсөв чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.
Улсын санхүүгийн үндсэн төлөвлөгөө болохын хувьд төсөв нь дараах үндсэн 4 зарчмыг хангасан байх шаардлагатай.
1. Бүрэн төгс байдал. Төр засгийн зүгээс өөрийн үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэхэд шаардагдах хөрөнгө тухайн жилийн төсөвт бүрэн тусгагдсан байх нь чухал.
2. Нэгдсэн байдал. Төсөв нь нэгдсэн аргачлалын дагуу зохиогдохын зэрэгцээ төр, засгийн үйл ажиллагаатай холбоотой орлого, зарлага нэг л төсөвт тусгалаа олсон байхыг төсвийн нэгдсэн байдал шаардана. Нөгөө талаар төсвийн орлого, зарлагыг тэдгээрийн ижил төстэй байдлын дагуу тус тусад нь /орлого, зарлагаар нь/ ангилах нь энэ зарчимд нийцнэ
3. Бодит байдал. Төсвийн орлого, зарлагын төлөвлөсөн хэмжээ улсын бодит бололцоо, шаардлагад үндэслэсэн байх бөгөөд бодитой хэрэгжих үндэстэй байх ёстой.
4. Ил тод байдал. Хууль тогтоох байгууллага төсвийг хэлэлцэж батлах үйл ажиллагааг ил тод явуулах нь энэ зарчмын гол шаардлага мөн
Бүрэн төгс байдал. Төр засгийн зүгээс өөрийн үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэхэд шаардагдах хөрөнгө тухайн жилийн төсөвт бүрэн тусгагдсан байх нь чухал. Бүрэн төгс байдлыг хангах зарчмын үүднээс төсвийг брутто буюу бохир төсөв, нетто буюу цэвэр төсөв гэж ангилдаг. Бохир буюу брутто төсөв нь нийт орлого, зарлагын дүнгээс бүрдэнэ. Харин цэвэр орлого, зарлагаас бүрдсэн төсвийг нетто буюу цэвэр төсөв гэнэ. Жишээ нь улсын үйлдвэр аж ахуйн газрын зардал бохир төсөвт тусгагдах ба цэвэр төсөвт түүнийг орлого, зарлагын зөрүүгээр тусгадаг.
Нэгдсэн байдал. Төсөв нь нэгдсэн аргачлалын дагуу зохиогдохын зэрэгцээ төр, засгийн үйл ажиллагаатай холбоотой орлого, зарлага нэг л төсөвт тусгалаа олсон байхыг төсвийн нэгдсэн байдал шаардана. Нөгөө талаар төсвийн орлого, зарлагыг тэдгээрийн ижил төстэй байдлын дагуу тус тусад нь /орлого, зарлагаар нь/ ангилах нь энэ зарчимд нийцнэ. Мөн орон нутгийн төсвийн бие даасан байдлыг дээшлүүлэх, тухайлбал орлогоороо зарлагаа нөхөх зарчимд шилжүүлэх арга хэмжээг улсын төсөв зохиох явцад анхаарах нь төсвийн нэгдсэн байдлыг хангахад чухал үүрэгтэй.
Бодит байдал. Төсвийн орлого, зарлагын төлөвлөсөн хэмжээ улсын бодит бололцоо, шаардлагад үндэслэсэн байх бөгөөд бодитой хэрэгжих үндэстэй байх ёстой. Энэ зарчмыг хэрэгжүүлж чадалгүй бодит байдлаас тасархай зохиосон төсөв биелэгдэхгүйд хүрвэл төр, засгийн зүгээс үүрэг, амлалтаа бүрэн биелүүлж чадахгүй болж улмаар ард түмний зүгээс төр загсийн үйл ажиллагаанд итгэх явдал суларч, улс төр, эдийн засгийн тогтворгүй байдал үүсэхэд хүрэх үр дагавартай.
Ил тод байдал. Хууль тогтоох байгууллага төсвийг хэлэлцэж батлах үйл ажиллагааг ил тод явуулах нь энэ зарчмын гол шаардлага мөн. Иргэд аж ахуйн нэгж, байгууллага нь татвар төлөгчийн хувьд улсын төвлөрсөн санд тэднээс оруулсан хөрөнгө ямар зориулалтаар ашиглаж байгаа болон татвар төлөгчийн хувьд ашиглагдаж байгаа болон татвар төлөчийн нуруун дээр ямар ачаалал ногдож байгааг тэд ил тодоох мэдэж байх эрхтэй. Ил тод байдлыг хангах гол нөхцөл нь төсвийн орлого, зарлагыг зүйл, анги бүрээр нь задалж олон түмний “нүүрэн дээр” ил тодоор хэлэлцэх явдал юм. Нөгөө талаар төсөл боловсруулах явцад яамд, орон нутаг, бизнесийн байгууллагын төлөөлөгчидтэй санал солилцож, тэдний саналыг авах нь төсвийн ил тод байдлыг хангах чухал нөхцөл мөн.
Төсвийн мөн чанар нь түүний гүйцэтгэх үүргээр дамжин илэрнэ. Улсын төсөв нь төр засгаас үйл ажиллагаа явуулах чухал хэрэгсэл болохын хувьд дараах үүргийг гүйцэтгэнэ.
Үүнд:
1. Үндэсний орлого болон ДНБ-ийг дахин хуваарилах
2. Төрийн эдийн засгийн хөгжлийг дэмжих, зохицуулах хэрэгсэл болох
3. Төрийн нийгмийн бодлогыг санхүүгийн эх үүсвэрээр хангах
4. Улсын төсвийг бүрдүүлэх, төсвийн хөрөнгийн зарцуулалтанд тавих хяналтыг хэрэгжүүлэх.
Өөрөөр хэлбэл төсөв нь төрийн санг бүрдүүлэх үүрэг, төсвийн хөрөнгийг хуваарилах зарцуулах, хяналтын үүрэг, зохицуулалтын гэсэн үүрэг гүйцэтгэнэ.
Улсын төсөв нь тодорхой хугацааг хамарч зохиогдож, хэрэгждэг бөгөөд энэ хугацааг төсвийн жил гэнэ. Ихэнх улсууд улсын төсвөө нэг жилийн хугацаатай зохиодог. МУ-н төсвийн жил нь хуанлийн хугацаатай давхцдаг.
Улсын төсөвт тухайн жилд төр засгийн зүгээс хэрэгжүүлж эдийн засаг, нийгмийн бодлогын чанартай арга хэмжээнүүд тусгагдах бөгөөд түүнийг төсвийн бодлого гэнэ.
Төсвийн зарлагын хэмжээ болон аж ахуйн нэгж, иргэдийн төсөвт төлөх татварын хувийг өөрчлөх замаар эдийн засаг дахь эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэрт байдалд зохицуулалт хийх явдал төсвийн бодлогод чухал байр эзэлдэг билээ.
Төсвийн бодлогыг нөлөөлөх үр дагаварын байдалтай нь уялдуулж өргөтгөх (экстенсивный), хязгаарлах (рестриктивный) гэж хоёр ангилна.
- Төсвийн зарлагыг нэмэгдүүлж, татварын хувь хэмжээг бууруулахад чиглэсэн буюу өргөтгөх нөлөө бүхий төсвийн бодлогын үр дүнд эдийн засгийн хямралыг гэтлэн давж, эдийн засгийн өсөлтийг түргэтгэх боломжтой. Энэ нь төсвийн өргөтгөх нөлөө бүхий бодлого юм.
- Төсвийн хязгаарлах нөлөө бүхий бодлого нь төсвийн зарлагыг бууруулж, татварыг нэмэгдүүлэхэд чиглэдэг бөгөөд энэ бодлогын үр дүнд инфляцийг бууруулж, бизнесийн таатай орчин бүрдэх боломжтой.
Төсвийн бодлогын дээр дурдсан хоер аргын аль нэгийг дангаар нь бус гагцхүү мөнгө зээлийн бодлогын холбогдох механизмтай нягт уялдуулан хэрэглэсэн нөхцөлд үр дүнтэй арга хэмжээ болдог болно.
Төсвийн өргөтгөх үйлчилгээ бүхий бодлогыг мөнгөний нийлүүлэлтийг хязгаарлах арга хэмжээтэй хослуулан явуулахгүй бол инфляци өсөх сөрөг үр дагавартай болно. Мөн хязгаарлах үйлчилгээ бүхий бодлогыг мөнгө зээлийн хатуу арга хэмжээтэй хослуулан хэрэгжүүлбэл эдийн засагт сөрөг үр дагаврууд гарч эдийн засгийн хямралт байдалд хүрэх магадлалтай байдаг байна.
Олон улсын практикт төсвийн орлого, зарлагыг тооцож төлөвлөхөд дараахь гурван аргыг хэрэглэдэг болно. Үүнд:
• Автомат арга
• Мажорицын ба минорацийн арга
• Шууд үнэлгээ өгөх арга.
Автомат арга. Төсвийн орлого, зарлагын зарим зүйл ангийн хэмжээг дараагийн жилд өөрчлөхгүйгээр төсөвт шууд тусгахыг автомат арга гэнэ.
Мажорицын ба минорацийн арга. Төсвийн гүйцэтгэлийн олон жилийн тухайлбал, 10-15 жилийн тайлан дээр үндэслэж орлого, зарлагын өсөлт, бууралтын чиг хандлагыг тодорхойлж, төсвийн төлөвлөлтөд ашиглана. Төсвийн гүйцэтгэлийн олон жилийн чиг хандлагыг үндэслэн тогтоохыг хэлнэ. Олон жилийн судалгааны дагуу орлого, зарлага өсөх хандлагатай бол мажорицын, хэрэв судалгааны дагуу орлого, зарлага буурах чиглэлтэй бол минорацийн гэж тус тус нэрлэдэг болно.
Шууд үнэлгээ өгөх арга. Зах зээлийн тухайн үеийн нөхцөл, үнэ ханшийн байдалд судалгаа хийж, үнэлгээ өгч төсвийн орлого, зарлагын хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлийг тооцох, эсвэл орлого, зарлагыг шууд тооцох явдал энэ аргын гол зарчим мөн.
Улсын Их Хурлаас 1992 онд Монгол Улсын төсвийн тухай шинэ хуулийг баталсан нь зах зээлийн харилцаанд шилжих үеийн төсвийн харилцааг зохицуулсан эрх зүйн тулгуур акт болсон байна. УИХ-аас 2002 онд уг хуулийг шинэчилж, Монгол улсын нэгдсэн төсвийн тухай хуулийг баталсан байна. Энэхүү хууль нь улсын нэгдсэн төсөв, төсвийн захирагчийн эрх, үүрэг, төсвийн орлого, зарлагын ангилал, төсвийн гүйцэтгэлийг зохион байгуулах, тайлагнах, төсвийн бүртгэлтэй холбогдсон харилцааг зохицуулна. Монгол улсын нэгдсэн төсвийн тухай хууль, төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай хууль болон тэдгээртэй нийцүүлэн гаргасан хууль эрхийн актууд нь төсвийн тухай хууль тогтоомжийг бүхэлд нь бүрдүүлж байна. '
Зах зээлийн харилцааны үеийн Монгол Улсын төсвийн систем нь дараахь үндсэн зарчмуудад тулгуурлан хөгжиж байна. Үүнд:
1. Төсвийн системийн нэгдэл.
2. Төсвийн системийн шат бүрд төсвийн орлого, зарлагыг зааглан хуульчлан тогтоох зарчим.
3. Бүх шатны төсвийн бие даасан байдал.
4. Төсвийг бүрдүүлэхэд иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллага бүр адил тэгш оролцох.
5. Төсвийн хөрөнгийг зориулалтын дагуу үр дүнтэй ашиглах.
6. Төсөв батлах, төсвийн хөрөнгийг зарцуулах үйл ажиллагааг ил тод явуулж, төсвийн гүйцэтгэлийн талаар татвар толөгчдөд тайлагнаж байх явдал юм.
Эдгээр зарчмуудыг хэрэгжүүлэх эрх зүйн үндэс төсөв, татварын холбогдох хуулиудад тусгалаа олсон байна.
Төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах санхүүгийн эх үүсвэрийг бий болгох зорилгоор тухайн төсвийн жилд өөрийн мэдэлд хуримтлуулан хуваарилж, зарцуулах мөнгөн хөрөнгийн орлого, зарлагын тэнцлийг Монгол улсын нэгдсэн төсөв гэнэ. Монгол улсын нэгдсэн төсөв нь улсын төсөв, орон нутгийн төсвөөс бүрдэнэ.
- Улсын Их Хурлаас баталж, Засгийн газрын мэдэлд төвлөрүүлэн зарцуулах төсвийг улсын төвлөрсөн төсөв гэнэ. Засгийн газрын тусгай зориулалтын сангууд, тухайлбал нийгмийн даатгалын сангууд нь улсын төсвийн бүрэлдэхүүн хэсэг юм.
- Иргэдийн төлөөлөгчийн хурлаас баталсан аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн засаг даргын мэдэлд төвлөрүүлэн зарцуулах улсын төвлөрсөн төсвийн хэсгийг орон нутгийн төсөв гэж нэрлэдэг билээ. Орон нутгийн төсөв нь аймаг, нийслэлийн төсөв, сум, дүүргийн төсвөөс бүрдэнэ.
Монгол улсын нэгдсэн төсөв нь улсын санхүүгийн үндсэн төлөвлөгөө бөгөөд түүнийг Улсын Их Хурлын чуулганаар батална. Төсөв зохиох, түүнийг биелүүлэх ажлыг зохион байгуулах үүрэг засгийн газарт буюу Сангийн яам, аймаг, хотын засаг даргын тамгын газрын эрх бүхий албан тушаалтан хариуцах бөгөөд түүнийг төсвийн захирагч гэнэ.
Төсвийн захирагчийг ерөнхийлөн захирагч, шууд захирагч гэж ангилна. Өөрийн эрхлэх асуудлын хүрээнд төсвийн байгууллага болон бусад этгээдээс нийлүүлэх бүтээгдэхүүний хэрэгцээг тодорхойлон, гэрээ байгуулах эрх бүхий албан тушаалтныг төсвийн ерөнхийлөн захирагч гэнэ. Төсвийн ерөнхийлөн захирагчтай гэрээ байгуулсны үндсэн дээр төсвийн байгууллагыг өдөр тутмын удирдлагаар хангах үүрэг бүхий албан тушаалтан - ерөнхий менежер нь шууд захирагч мөн.
2. Төсвийн орлого, түүний бүтэц, бүрэлдэхүүн
Үндэсний орлогыг хуваарилах, дахин хуваарилахтай холбогдсон эдийн засгийн харилцааны илрэл нь төсвийн орлого мөн. Өөрөөр хэлбэл улсын төвлөрсөн мөнгөн хөрөнгийн санг бүрдүүлэхтэй холбогдон үүсч байгаа эдийн засгийн харилцааг төсвийн орлого илэрхийлнэ. Энэ харилцааны илрэл нь үйлдвэр, аж ахуйн нэгж, иргэдээс төсөвт төлж байгаа төрөл бүрийн татвар, төлбөр, хураамжийн орлого юм.
Нийгмийн хөгжлийн үе шат бүр өөртөө тохирсон төсвийн орлого бүрдүулэлтийн харилцааг агуулж байжээ. Иймээс төсвийн орлого нь эдийн засгийн чухал категори юм. Нөгөө талаар төсвийн орлого нь төрөөс өөрийн үүргийг гүйцэтгэх зорилгоор улсын гарт төвлөрүүлж байгаа мөнгөн хөрөнгийн илэрхийлэл мөн. Төсвийн орлого нь хуулийн дагуу төвлөрдөг ба үнэ төлбөргүй, эргэлт буцалтгүй байдаг онцлогтой.
Төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх зорилгоор бүх шатны төсөвт зохих хууль тогтоомжийн дагуу бүрдүүлэн хуримтлуулж байгаа албан татвар, төлбөр, хураамж, хүү, торгууль болон гадаад, дотоод бусад эх үүсвэрээс бүрдэх орлогыг төсвийн орлого гэнэ.
Улсын төсвийн орлогыг бурдүүлэх үндсэн эх уүсвэр нь тухайн жилд бий болсон үндэсний орлогын тодорхой хэсэг юм. Өөрөөр хэлбэл цэвэр бүтээгдэхүүний эхний хуваарилалтын үр дүнд үйлдвэр, аж ахуйн нэгжид бий болсон орлого нь төсвийн орлогын гол эх үүсвэр мөн. Үүнд:
• Аж ахуйн нэгжийн ашиг;
• Үйлдвэрлэлийн болон үйлдвэрлэлийн бус салбарт ажиллагсадын цалин, хөлс;
• Зээл, хадгаламжийн хүүгийн орлого;
• Газрын түрээс гэх мэт.
Улсын үндэсний баялаг нь мөн төсвийн орлогыг бүрдүүлэхэд чухал үүрэгтэй. Тухайлбал, улсын өмчийг худалдсан, хувьчилснаас орох орлого, улсын алт, валютын нөөцийг худалдсаны орлого нь төсөвт орно. Мөн улсын зээллэгийн хэлбэрээр гадаад болон дотоод зах зээл дээрээс түр хугацаагаар хөрөнгө зээлдэж, төсвийн орлогод оруулж ашиглаж болно. Үүний тулд засгийн газрын бонд, өрийн бичиг гаргах зэрэг түргэн борлогдох чадвар бүхий санхүүгийн арга хэрэгслэлийг ашигладаг. Төсвийн орлогын гол эх үүсвэр дутагдах үед цаасан мөнгө гүйлгээнд нэмж гаргах замаар төсөвт орлого оруулах арга байдаг. Гэвч энэ нь бараа, үйлчилгээний ямар ч баталгаа байхгүй учраас эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэрийг алдагдуулж, инфляцийг бий болгодог сөрөг үр дагавартай.
Эдийн засгийн утга агуулгын хувьд төсвийн орлогыг татварын ба татварын бус гэж хоёр ангилна.
- Татварын орлого нь татварын ерөнхий хуулиар тодорхойлсон албан татвар, төлбөр, хураамжаас бүрдэнэ.
o Албан татвар – хууль тогтоомжийн дагуу хувь хүн хуулийн этгээдийн орлого, эд хөрөнгө, бараа, ажил үйлчилгээнд тодорхой хугацаанд тогтоосон хувь, хэмжээгээр ногдуулж, хариу төлбөргүйгээр улс, орон нутгийн төсөвт оруулж байгаа мөнгөн хөрөнгийг албан татвар гэнэ.
o Хураамж – төрийн зохих байгууллагаас хувь хүн, хуулийн этгээдэд хууль тогтоомжийн дагуу үйлчилсний төлөө тэднээс тухай бүр авч улс, орон нутгийн төсөвт оруулж байгаа мөнгөн хөрөнгийг хураамж гэнэ.
o Төлбөр – төрийн өмчийн газар, түүнчлэн газрын хэвлий, эрдэс баялаг, ой ургамал, рашаан, усны нөөц ашиглуулсны, агаар, ус хөрс бохирдуулсны, ан амьтан агнуулсны төлөө хувь хүн, хуулийн этгээдээс авч улс, орон нутгийн төсөв, тусгай зориулалтын санд төвлөрүүлж байгаа мөнгөн хөрөнгийг төлбөр гэнэ.
- Татварын бус орлого төрийн болон орон нутгийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгжийн төрийн болон орон нутгийн өмчид ногдох хувьцааны ногдол ашиг, төрийн болон орон нутгийн өмчийн эд хөрөнгийг ашигласны төлбөр болон борлуулсны орлого, хүү, торгуулийн орлого болон хууль тогтоомжийн дагуу төсөвт орох бусад орлогоос бүрдэнэ.
Монгол улсын нэгдсэн төсвийн тухай хуульд тодорхойлсоноор улсын ба орон нутгийн төсөв нь дараах орлогоос бүрдэнэ.
Улсын төсвийн орлого:
1. Улсын төсвийн татварын орлого
a. аж ахуйн нэгж, байгууллагын орлогын албан татвар;
b. нэмэгдсэн өртгийн албан татвар;
c. онцгой албан татвар;
d. гаалийн албан татвар;
e. автобензин, дизелийн түлшний албан татвар;
f. ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн 70 хувь;
g. ашигт малтмалын хайгуулын болон ашигт малтмал ашиглах тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийн 50 хувь
h. зарим бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татвар.
2. Улсын төсвийн татварын бус орлого
a. төрийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгж, байгууллагын төрийн өмчид ногдох хувьцааны ногдол ашиг;
b. төрийн өмчийн эд хөрөнгийг ашигласны төлбөр болон борлуулсны орлого;
c. хууль тогтоомжийн дагуу улсын төсөвт орох бусад орлого.
Орон нутгийн төсвийн орлого
1. Аймаг, нийслэлийн төсвийн татварын орлого дараахь орлогоос бүрдэнэ:
a. хотын албан татвар;
b. ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн 20 хувь;
c. газрын төлбөр;
d. үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татвар;
e. авто тээврийн болон өөрөө явагч хэрэгслийн албан татвар.
f. ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийн 25 хувь;
g. цалин, хөдөлмөрийн хөлс, шагнал, урамшуулал болон тэдгээртэй адилтгах хөдөлмөр эрхлэлтийн орлогод ногдох албан татвар.
2. Аймаг, нийслэлийн төсвийн татварын бус орлого дараахь орлогоос бүрдэнэ:
a. орон нутгийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгж, байгууллагын орон нутгийн өмчид ногдох хувьцааны ногдол ашиг;
b. орон нутгийн өмчийн эд хөрөнгийг ашигласны төлбөр болон борлуулсны орлого, хүү, торгуулийн орлого;
c. улсын төсвийн ерөнхийлөн захирагчийн захиалгат бүтээгдэхүүний санхүүжилт;
d. хууль тогтоомжийн дагуу аймаг, нийслэлийн төсөвт орох бусад орлого.
3. Сум, дүүргийн төсвийн татварын орлого дараахь орлогоос бүрдэнэ:
a. Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 8.1.1-д заасан орлогод ногдох албан татвараас бусад хувь хүний орлогын албан татвар;
b. бууны албан татвар;
c. улсын тэмдэгтийн хураамж;
d. агнуурын нөөц ашигласны төлбөр, ан амьтан агнах, барих зөвшөөрлийн хураамж;
e. байгалийн баялаг ашиглахад олгох зөвшөөрлийн хураамж;
f. байгалийн ургамал ашигласны төлбөр;
g. ойгоос хэрэглээний мод, түлээ бэлтгэж ашигласны төлбөр;
h. түгээмэл тархацтай ашигт малтмал ашигласны төлбөр;
i. ус, рашаан ашигласны төлбөр;
j. орлогыг нь тухай бүр тодорхойлох боломжгүй ажил үйлчилгээ хувиараа эрхлэгч иргэний орлогын албан татвар.
k. ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийн 25 хувь;
l. ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн 10 хувь.
4. Сум, дүүргийн төсвийн татварын бус орлого дараахь орлогоос бүрдэнэ:
a. орон нутгийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгж, байгууллагын орон нутгийн өмчид ногдох хувьцааны ногдол ашиг;
b. орон нутгийн өмчийн эд хөрөнгийг ашигласны төлбөр болон борлуулсны орлого, хүү, торгуулийн орлого;
c. хууль тогтоомжийн дагуу сум, дүүргийн төсөвт орох бусад орлого.
Ихэнх оронд төсвийн тухай хуулиас гадна татварын ерөнхий хууль, татварын багц хуулиуд үйлчилж төсвийн орлогыг бүрдүүлэх эрхзүйн үндэс болж байдаг билээ. Татварыг шууд ба шууд бус гэж ангилдаг.
- Татвар төлөгч аж ахуйн нэгж, байгууллага болон иргэний орлого, ашгийн хэмжээ, эзэмшиж буй хөрөнгийн үнийн дүнгээс шууд хамааралтайгаар ноогдуулж байгаа татварыг шууд татвар гэнэ.
- Аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэн, үйлдвэрлэгчийн үйл ажиллагааны үр дүнгээс үл хамаарах, тодорхой бараа, үйлчилгээний нэр төрөлд голчлон тогтоож байгаа татварыг шууд бус татвар гэж нэрлэнэ. /Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар/
Төсвийн орлогыг дараах байдлаар ангилна.
1. Татварын нэр төрлөөр
2. Төсвийн орлогын нэр төрлөөр
3. Төсвийн орлогыг төвлөрүүлэгч байгууллагаар
3. Төсвийн зарлагын мөн чанар, түүний гүйцэтгэх үүрэг
Улсын зардлын чухал бүрэлдэхүүн хэсэг нь төсвийн зарлага мән. Төрөөс өөрийн үүргийг гүйцэтгэх зорилгоор төсөвт төвлөрүүлсэн хөрөнгийг зарцуулахтай холбогдон үүсч байгаа эдийн засгийн харилцааны илрэл нь төсвийн зарлага, санхүүжилт юм. Төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэхийн тулд батлагдсан төсвөөс төсвийн захирагчийн үйл ажиллагаа, түүний үр дүнг санхүүжүүлэхээр хуваарилж, зарцуулж буй төсвийн хөрөнгийг төсвийн зарлага гэнэ.
Нийгмийн үйлдвэрлэлийн явцад нөлөөлөх талаас нь төсвийн зарлагыг урсгал болон хөрөнгийн зардал гэж ангилна.
- Цалин хөлс, нийгмийн даатгалын шимтгэл гэх зэрэг бараа үйлчилгээний зардлууд, зээлийн үйлчилгээний төлбөр, татаас ба шилжүүлэг нь урсгал зардалд орно.
- Хөрөнгө оруулалтын шинж чанартай буюу үйлдвэрлэлийг өргөтгөхөд чиглэсэн арга хэмжээнд төсвөөс зарцуулах хөрөнгө нь хөрөнгийн зардалд хамаарна. Хөрөнгийн зардалыг дотоод болон гадаад эх үүсвэрээр гэж ангилдаг.
Монгол улсын нэгдсэн төсвийн тухай хуульд төсвийн зарлагыг дараах байдлаар ангилдаг. Үүнд:
- Эдийн засгийн ангиллаар хуваарилсан төсөв
- Бүтээгдэхүүний ангиар хуваарилсан төсөв
- Төсвийн ерөнхийлөн захирагчийн төсөв
- Төсвийн ерөнхийлөн захирагчид хуулиар харъяалуулсан байгууллагын төсөв
Төсвийн зарлагын хуулийн ангилал
Зах зээлийн нөхцөл дэхь төсвийн зарлагын нэг онцлог нь түүний шин мийн хамгаалалын үүрэг юм.
Төсвийн зардлыг мөн нутаг дэвсгэрийн шинж чанараар улсын, аймаг, хотын, сум, дүүргийн төсвийн зарлага санхүүжилт гэж ангилж болно. Төсвийн зарлагын зарцуулалт нь төсвийн санхүүжилтээр дамжин хэрэгжинэ. Төсөвт тусгагдсан арга хэмжээнд зориулан төсвийн зардлыг холбогдох байгууллагад олгох системийг төсвийн санхүүжилт гэнэ. Төсвийн санхүүжилт нь дараахь зарчимыг хангаж хийгдсэн байх ёстой. Үүнд:
- Бага зардлаар илүү үр дүнд хүрэх
- Зориулалтын дагуу төсвийн хөрөнгийг зарцуулах
- Төсөвт хөрөнгийн зардлыг гүйцэтгэлээр нь санхүүжүүлэх.
- Төсвийн санхүүжилтийг буцалтгүй олгох.
- Төсвийн зарим санхүүжилт үнэ төлбөртэй байх.
Төрийн гүйцэтгэх үүрэг хэдий чинээ их байх тусам төсвийн зарлага нэмэгдэх хандлагатай байдаг.
Төсвийн зарлагыг олон улсын стандартын дагуу зориулалтын ерөнхий байдлыг харгалзан 5 бүлэт хуваадаг. Үүнд:
- Бараа үйлчилгээний зардал. Цалин, тэтгэмж, шимтгэлүүд, бичиг хэрэг, хоол, эм боох материал, албан томилолт, түлш халаалт зэрэг үндсэндээ нийгмийн чиг хандлагатай арга хэмжээний зардлууд орно. Эдгээр зарлууд нь эргэж төлөгдөхгүй бүрэн зарцуулагддаг.
- Зээлийн үйлчилгээний төлбөр. Засгийн газрын шугамаар гадаад орон, олон улсын санхүүгийн байгууллагаас авсан зээл, төсвийн алдагдлыг нөхөх зориулалтаар гаргасан үнэт цаас, өрийн бичиг, Төв банкнаас авсан зээлийн хүүгийн төлбөр энэ бүлэгт тусгагдана.
- Урсгал шилжүүлэг. Төрийн өмчийн аж ахуйн нэгж, байгууллагын алдагдлыг нөхөх зориулалтаар төсвөөс буцалтгүй зориулалтаар олгох , хөрөнгө болон төвлөрсөн төсвөөс орон нутгийн төсөвт олгох татаас энэ бүлэгт хамаарна
- Хөрөнгийн зардал. Төсвөөс материаллаг үйлдвэрлэлийн салбарт хийх хөрөнгө оруулалтын зардал энэ бүлэгт төлөвлөгдөнө. Мөн төсвөөс эргэж төлөгдөх нөхцөлөөр олгосон мөнгөн хөрөнгийг энэ бүлэгт тусгана
- Дотоод гадаад зээлийн үндсэн төлбөр
Төсвийн хөрөнгийн хуваарилалт, санхүүжилт, зарцуулалт, гүйцэтгэл, гайлан гаргахтай холбогдсон харилцааг манай улсад Төсвийн байгууллагын Vаирдлага, санхүүжилтийн тухай хуулиар зохицуулж байна.
4. Төсвийн алдагдал, улсын өр тэдгээрийн удирдлага
Улсын төсвийн байдлын нэг онцлог нь орлого. зарлагын харьцаа бөгөөд төсөв зохиох, батлах, гүйцэтгэлийг зохион байгуулах явцад төсвийн орлого, зарлага тэнцэж баланслагдаж болно. Эсвэл зарлага нь орлогосоо давж болно. Тухайн санхүүгийн жилийн зарлага нь орлогоос хэтэрч байвал түүнийг төсвийн алдагдал гэнэ. Хэрэв төсвийн орлого нь зарлагаасаа илүү байвал төсөв ашиг гэнэ. Төсвийн алдагдал нь улсын эдийн загсийн байдлыг илтгэн харуулдаг нэг үзүүлэлт мөн.
Улсын төсвийн алдагдал бий болоход олон хүчин зүйл нөлөөлдөг бөгөөд үүнд:
- үйлдвэрлэлийн уналт,
- хир хэмжээнээс хэтэрсэн нийгмийн бодлого явуулах,
- цэргийн болон удирдлагын зардлын өсөлт,
- далд эдийн засаг газар авч, их хэмжээний мөнгөн хөрөнгө улсын хяналтаас гадуур эргэх,
- татвар цуглуулах ажил хангалтгүй зохион байгуулагдах.
- Улс төрийн байдал, эдийн засгийн гадаад харилцаа зэрэг нөлөөлнө.
Төсвийн алдагдлыг нөхөх үүсвэрийг тогтоож, мән төсөвт тусгадаг бөгөөд түүнийг дотор нь эмиссийн болон эмиссийн бус гэж ангилна. Мөн төсвийн алдагдлыг нөхөх эх үүсвэрийг гадаад болон дотоод гэж ангилна.
- Төв банкны зээлээр төсвийн алдагдлыг нөхөхийг эмиссийн санхүүжилт гэдэг.
- Санхүүгийн зах зээл дээрээс мөнгө зээлж, төсвийн алдагдлыг нөхөх нь эмиссийн бус санхүүжилт гэнэ.
Төсвийн алдагдлыг төлөвлөж, хэмжээг хуульчлан тогтоож, түүнийг нөхөх арга зам, эх үүсвэрийг заасан байдаг. Төсвийн алдагдлыг дараах арга замаар нөхдөг. Үүнд:
1. Төсвийн зарлагыг хорогдуулах замаар алдагдлыг нөхөх. Онолын хувьд энэ аргаар төсвийн алдагдлыг нөхөж болохоор боловч практик амьдрал дээр хэрэгжүүлэхэд ихээхэн хүндрэлтэй тулгардаг. Төсвийн зарлагыг хорогдуулах нь олон түмний зүгээс эсэргүүцэлтэй тулгарч нийгэмд тогтворгүй байдал бий болгоход хүргэх талтайгаас гадна төсвийн зарлагыг хорогдуулах нь нийт эрэлтийг бууруулж. улмаар үйлдвэрлэлийн өсөлтөд сөргөөр нөлөөлөхөд хүргэнэ.
2. Татварын хувь хэмжээг өсгөх замаар төсвийн алдагдлыг нөхөх., Татвар төлөгчид татварын нэмэгдэл дарамт үзүүлэх нь хэрэглээ, хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлахад хүргэнэ. Нийт хэрэглээ буурах нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлтөд сөргөөр нөлөөлнө.
3. Төсвийн алдагдлыг улсын өр болгон хувиргаж нөхөх. Дараахь аргаар төсвийн алдагдлыг улсын өр болгон нөхөж болно Үүнд:
a. Төсвийн алдагдлын хэмжээгээр банкнаас хүүтэй зээл авч уг алдагдлыг нөхөөд зээлээ тодорхой хугацааны дараа төлөхөөр тохирох. Өөрөөр хэлбэл, төсвийн алдагдлын хэмжээгээр тодорхой хугацаанд Засгийн газар банкинд өртэй болох явдал юм
b. Төсвийн алдагдалтай тэнцэх хэмжээний зээлийг гадаад орнуудаас авч алдагдлыг нөхөж, тодорхой хугацааны дотор зээлийг хүүгийн хамт төлөх
c. Төсвийн алдагдлын хэмжээгээр дотооддоо үнэт цаас, облигац гарган ард иргэд, аж ахуйн нэгжид борлуулах.
4. Цаасан мөнгө гүйлгээнд нэмж гарган мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлж улсын өрийг төлөх. Энэ аргаар төсвийн алдагдлыг нөхөх нь эдийн засагт ихээхэн хор нөлөөтэй, аюултай алхам юм. Цаасан мөнгө үйлдвэрлэж гүйлгээнд гаргах нь үнийг өсгөж, инфляцийг хөрөөгдөхөд хүргэнэ.
Тодорхой хугацааны дараа хүүтэйгээр буцааж өгөх нөхцөлөөр иргэд, аж ахуй нэгжийн гар дээр байгаа сул чөлөөтэй мөнгөн хөрөнгийг төвлөрүүлэх болон олон улсын санхүүгийн зах зээл дээрээс зээл авч төсвийн алдагдал, улсын өр төлбөрийг барагдуулахтай холбогдон үүсч байгаа санхүүгийн харилцааг улсын зээллэг гэнэ.
Улсын өрийг хуримтлагдсан болон урсгал өр гэж хоёр ангилна. Тодорхой цаг хугацааны байдлаар бий болсон, төлөгдөөгүй өглөгийг хуримтлагдсан өр гэнэ. Харин тайланд онд төлөх өр, төлбөр нь урсгал өр болно.
Зах зээл өндөр хөгжсөн ихэнх орнуудад төсвийн алдагдал дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 2-5 хувьтай тэнцэх хэмжээнд байна.
Төсвийн алдагдлын төсөвт болон дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх хувь хэмжээ харьцангуй өндөр байгаа нь улсын санхүүгийн чадвар сул, улсын өрийн хэмжээ өсч байгааг харуулахаас гадна гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэхэд сөрөг нөлөө үзүүлнэ.
Улсын төсвийн эрх зүй |
1835 | https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D0%B3%D1%80%D3%A9%D0%B3 | Төгрөг | Төгрөг нь Монгол Улсын мөнгөн тэмдэгт юм.
Түүх
Монгол Ардын засгийн газраас 1925 оны 2 дугаар сарын 22-ны өдөр мөнгөний шинэчлэл хийх тухай түүхэн тогтоол гаргаж, 1925 оны 12 дугаар сарын 9-нд анх 200 100 төгрөгийг гүйлгээнд гаргаснаар төгрөг Монгол улсын газар нутагт гүйлгээнд оров.
Монголын үндэсний шинэ мөнгөн тэмдэгтээр 900 сорьцын 18 граммын жин бүхий цагаан мөнгөн зоосыг батлан гаргаж "төгрөг" гэж нэрлэн цагаан мөнгөн зоос болон цаасан тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргаж байжээ. Дан ганц цагаан мөнгийг гүйлгээнд гаргах нь энэ хүнд металлыг хадгалах, зөөх, тээвэрлэх явдалтай холбогдсон тохиромжгүй байдлыг өөрчлөх шаардлагатай уялдсан ажээ.
Төгрөгийг эхлээд гүйлгээнд гаргахдаа цалингаар дамжуулан гаргаж дараа нь улсын хэмжээний бүх албан газруудын төсөвт зардлуудыг төгрөгөөр тооцох болгожээ.
Төгрөг гүйлгээнд гарангуут гадаадын мөнгөн тэмдэгтүүдийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарсан юм. Гадаадын мөнгөн тэмдэгтүүдийн дотроос зах зээлд эзлэх жин багатай мөнгүүдийг гүйлгээнээс татаж авах ажил түргэн хугацаанд амжилттай хийгдсэн байна. Харин хятадын янчаан нь тоогоор олон, зах зээлийн гүйлгээнд зонхилох үүрэгтэй байснаас хууль ёсны төлбөрийн хэрэгслийн үүргийг гүйцэтгэж, улсын төсвийн орлого, зарлага, үйлдвэр, аж ахуйн газар, банкны бүртгэл тооцоог түүгээр хөтөлж байснаас эхэн үедээ төгрөгтэй зэрэгцэн гүйлгээнд хэрэглэгдэж байв.
Ард түмэн металл мөнгийг хэрэглэж заншсан, орос хятадын цаасан тэмдэгтийн ханш буурч итгэл алдсан нөхцөлд үндэсний шинэ цаасан тэмдэгтийг гүйлгээнд нэвтрүүлнэ гэдэг хүнд байлаа.
1925 оны байдлаар тус улсын гүйлгээний эргэлтэнд Монголын эд хэрэглэгчдийн хоршоо болон гадаадын худалдаачдын нийт 20 гаруй сая гадаадын мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд явж байжээ.
Төгрөгийг гүйлгээнд гаргасан үеэс үндэсний валют төгрөг, хятадын янчаан хоёрын хооронд ширүүн тэмцэл өрнөж байлаа.
Мөнгөний шинэчлэлт явуулах нь ард түмний ашиг сонирхолд нийцсэн хувьсгалт арга хэмжээ байсан учраас Монголын нийт ард түмний ухамсартай дэмжлэгийг хүлээсэн байна.
Засгийн газар Төв банкнаас үндэсний мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргах бэлтгэл ажлыг далайцтай зохиож, мөнгөн тэмдэгтийн ач холбогдлыг өргөн сурталчилж, мөнгөний шинэчлэлт хийхэд онцгой анхаарал тавьж байсан бөгөөд, үүнийг хэр амжилттай хэрэгжүүлснээс эдийн засгийн бусад арга хэмжээний үр дүн шалтгаалах ёстой байв.
Зах зээл дээр явагдсан төгрөг, янчааны хороондын тэмцлийн явцад янчааны ханш буурч төгрөгийн худалдан авах чадвар дээшилж байв. Төгрөгийн нэр хүнд, эзлэх жин нь түргэн өсч анх гаргахдаа хятадын 0.88 янчаантай тэнцүү байсан нэг төгрөг, жилийн дараа тодруулбал 1926 оны сүүлчээр нэг янчаантай тэнцэх болсон нь шинэ мөнгөн тэмдэгт зах зээлд амжилттай нэвтэрснийг харуулж байна. Ингэж шинэ мөнгөн тэмдэгт "төгрөг" зах зээл дээр ноёлох чанартай үндсэн валют болон хувирчээ.
Шинэ мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд орсноор 6.8 сая янчаантай тэнцэх гадаадын мөнгийг хурааж гадаадын мөнгөн тэмдэгтийн гүйлгээнд том цохилт өгчээ.
1927 оноос тус орны бүх албан газар, үйлдвэр, аж ахуйн байгууллагын бүртгэл, тайлан баланс, хоорондын тооцоо, үнэ, татвар хураамжийг төгрөгөөр тооцоолон бодох болж улсын зах зээлээс хятадын янчаан бүрэн шахагдан төгрөг дангаараа үйлчлэх болов.
Мөнгөний шинэчлэлт хийх хугацаанд (1926-1927) Монголбанкны эрдэнэ металлын нөөц 4.2 дахин нэмэгджээ.
1925-1927 оны хооронд олон улсын байдалд зарим өөрчлөлт гарч дэлхийн зах зээлд цагаан мөнгөний үнэ буурч алтны эрэлт хэрэгцээ өсч ирсэнтэй уялдуулан төгрөгийн бат тогтвортой байдлыг хангах зорилгоор 1927 онд хуралдсан Улсын бага хурлын шийдвэрийн дагуу тэр үед Монголбанкинд хуримтлагдсан Улсын алт болон валютын фондод түшиглэн 1928 оны 4 дүгээр сарын 15-наас төгрөгийг алтан баталгаанд оруулжээ.
Ингэснээр Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын үндэсний валют "Төгрөг" бат найдвартай валют болох үндэс тавигдаж 1928 оны 8 дугаар сарын 1 гэхэд төгрөг нь албан ёсны алтан баталгаанд орж 51.8 америк центтэй тэнцэх болжээ.
Үүгээр мөнгөний шинэчлэлтийн ажил үндсэндээ төгсч шинэ валют төгрөг нь БНМАУ-ын мөнгөний хууль ёсны бат бэх нэгж болж чаджээ.
Засгийн газраас мөнгөний шинэчлэлттэй холбогдуулан 1924-1928 онд авч явуулсан шат дараалсан арга хэмжээний дүнд Англи, Америк болон бусад орны худалдаачид, хятадын томхон пүүсүүд Монголын зах зээлээс шахагдан гарсан байна.
Мөнгөний шинэчлэлтийг амжилттай явуулж, үндэсний мөнгөн тэмдэгттэй болсон нь эдийн засаг, улс төрийн ихээхэн ач холбогдолтой юм.
Ингэж үндэсний мөнгөн тэмдэгт "төгрөг" улс ардын аж ахуйн хөгжлийн бүхий л үе шатанд амжилттай үйлчилж, мөнгөн гүйлгээ, төлбөрийн хэрэгсэл, өртгийн хэмжүүр, хадгаламжийн үндсэн нэгж, олон улсын мөнгөний үүргийг бүрэн чанартай гүйцэтгэж ирлээ.
Улсын банкны мөнгөний фондыг өргөтгөж сэлбэх зорилгоор 1939, 1941, 1955, 1996 онуудад төгрөгийг шинээр хэвлүүлэн гүйлгээнд гаргажээ.
Анх 1925 онд гүйлгээнд гаргасан цаасан тэмдэгт дээрх бүх бичиг тоог монгол үсгээр бичиж, 1, 2, 5, 10, 25, 50, 100-тын дэвсгэрттэйгээр бүтээсэн байна.
1925 оны цаасан дэвсгэртүүдийн 100, 50, 25 төгрөгийн дэвсгэртүүд дээр Монголын худалдаа аж үйлдвэрийн банк (Монголбанк)-ны дарга Микилман, гишүүн Амар, Шигунов, Бат-Очир, Дугар, нярав Большаков нар, бусад жижиг дэвсгэртүүд дээр дарга Микилман, гишүүн Амар, Шигунов, нярав Большаков нар гарын үсгээ зурсан байдаг.
1939 онд төгрөгийн дэвсгэртүүдийн хэмжээг өөрчлөхгүйгээр бүх дэвсгэртэд Д.Сүхбаатарын хөрөгтэйгээр монгол үсгээр хэвлүүлж, 2-тын дэвсгэртийг 3-тын дэвсгэртээр сольж гаргасан бөгөөд 1941 онд төгрөгийн хэмжээ, өнгө, хээг өөрчлөхгүйгээр зөвхөн бичиг тооны зарим хэсгийг крилл (шинэ) үсгээр хэвлэж, 1955 онд дэвсгэртүүдийн хэмжээг томсгож зураг хээг өөрчлөн бүх бичиг тоог крилл үсгээр хэвлэж, 1966 онд төгрөгийн ханшийг өөрчлөхгүйгээр дэвсгэрт бүрийн хэмжээг гүйлгээнд хэрэглэхэд тохиромжтой болгон жижигрүүлж, өнгө, зураг урлалыг цоо шинээр өөрчлөн бүтээж, хэвлэн гаргасныг одоо гүйлгээнд хэрэглэж байна. 1966 оны шинэ тэмдэгтийг гүйлгээнд оруулахдаа урьд нь гүйлгээнд явж байсан бүх цаасан тэмдэгтүүдийг богино хугацаанд сольж олгох замаар гүйлгээнээс татсан байна. Тэгэхдээ ханшийн өөрчлөлт хийгээгүй ажээ. 1966 оны мөнгөн тэмдэгтийн нөөцийг хуучин зураг загвараар нь 1981, 1983 онд сэлбэн хэвлүүлж, 1981 онд 20-тын дэвсгэртийг шинээр бүтээн гүйлгээнд нэмж хэрэглэсэн байна.
1925, 1939, 1941, 1955 онуудын мөнгөн тэмдэгтэд хуурамчаар үйлдэхээс хамгаалсан тусгай хийц байгаагүй, зөвхөн цаас, зураг хээ нь мөнгөн тэмдэгтэд зориулагдсан онцлог хийцээр бүтсэн байжээ. 1966 оны мөнгөн тэмдэгтийн цаасыг үйлдвэрлэхдээ хуурамчаар үйлдэхээс хамгаалсан усан хээний аргаар өлзий хээг бүтээн оруулсан бөгөөд цаасны найрлагын 3/5-ийг хөвөн, 2/5-ийг нийлэг эд, маалинга, бусад хольц эзэлдэг. Иймээс төгрөгийг томруулж нарийвчлан харвал улаан, цэнхэр болон бусад өнгийн зураасыг ажиглан харж болно.
1993 оны шинэ мөнгөн тэмдэгтийн дэвсгэрт дүрс нь өөр өөр өнгө, хэмжээтэй, 500, 1000, 5000, 10000-тын дэвсгэртэд их эзэн Чингис хааны хөрөг, 10-аас 100-тын дэвсгэртэд Д.Сүхбаатарын хөрөгтэй, түүхэн болон байгалийн зураг, төрийн туг, соёмбо, үндэсний хээ угалзаар чимэглэж бүтээсэн.
Шинэ мөнгөн тэмдэгтийг 100 хувийн хөвөн цаасаар бүтээж, хуурамчаар үйлдэхээс хамгаалах зорилгоор усан хээ, металл утас, байнга давхцах дүрс, микро үсгэн шугам, ультра гэрэлд тодрох дүрс, гарт тэмтрэгдэх товгор хээ, скайнер болон бүх төрлийн хувилагчаар олшруулбал тодрох юмуу хувилагдахгүй байх дүрс, гэрлийн ойлтоор тодорч харагдах дүрс зэрэг нууц тусгай хийцийг оруулан бүтээсэн болно. 2002 онд дахин хэвлүүлсэн 10000-ын дэвсгэртэд хамгийн сүүлийн үеийн нууц хийц болох өнгөө сольж гялалздаг "колограмм" хийцийг оруулсан. Шинэ мөнгөн тэмдэгтийн дэвсгэртүүд дээр Монголбанкны Ерөнхийлөгч Д. Моломжамц гарын үсэг зурсан. 1998 онд гүйлгээнд гарсан 1000-тын дэвсгэрт дээр Монголбанкны ерөнхийлөгч Ж.Үнэнбат гарын үсэг зурж 2000 оноос хойш гадаадад хэвлүүлж буй дэвсгэртүүдэд Монголбанкны ерөнхийлөгч О. Чулуунбат гарын үсгээ зуржээ.
Зоосон мөнгийг 1925, 1937, 1945 онд Зөвлөлт Холбоот Улсад, 1959 онд Хятад улсад хэвлүүлж гүйлгээнд гаргасан бөгөөд 1970 оноос хойш жилийн хэрэгцээгээр жил бүр өөрсдөө үйлдвэрлэн гүйлгээнд гаргаж байжээ.
1925 онд гаргасан зоосон мөнгөний 10, 15, 20, 50-тын зоос, 1937 онд 10, 15, 20-тын зоосыг цэвэр цагаан мөнгөөр цутгаж гүйлгээнд гаргасан. 1959 онд хөнгөн цагаанаар 1, 2, 5-тыг голдоо нүхтэй зоос гаргажээ.
Одоо 1970 онд гаргасан зоосон мөнгө юм уу энэ хэлбэр хэмжээгээр түүнээс хойш үйлдвэрлэсэн зоосон мөнгөнүүд гүйлгээнд хэрэглэгдэж, 1970 оноос өмнө үйлдвэрлэж гаргасан зоосуудыг гүйлгээнээс хасагджээ.
Гүйлгээнд яваа төгрөг зоосон мөнгөний гүйлгээнд тэнцэх эсэхийг төв орон нутгийн банкны бүх байгууллагууд шалган тогтоож ялган, муудсан мөнгөн тэмдэгтийг Төв банкинд татан авч, Тусгай комиссын хяналттайгаар шалгаж зориулалтын машинаар хигэж үртэс болгон устгадаг.
1970 оноос хойш нэг төгрөгний зоосон мөнгийг Карл Маркс, Д. Сүхбаатарын хөрөг, соёмбо, сансрын билэг тэмдэг зэрэг 8 төрлийн зураг дүрстэйгээр хэвлэж гаргажээ.
БНМАУ-ыг тунхагласны 50 жилийн ойгоор нэг төгрөгний цагаан өнгөтэй зоосон мөнгө, Улсын банк байгуулагдсын 50 жилийн ойгоор 10 төгрөгний зоосон мөнгө цөөн тоогоор үйлдвэрлэн гаргаж байжээ.
Монголбанк дэлхийн улс орнуудын жишгийг харгалзан зоосон мөнгөнөөс гадна 20, 50, 100, 200 төгрөгийн зоосон төгрөг үйлдвэрлүүлэн 1996 онд гүйлгээнд гаргасан. 200 төгрөгний зоос нь Засгийн газрын ордны зурагтай, 100 төгрөгний зоос нь Жанрайсэг сүмийн, 20, 50 төгрөгний зоос нь дэвсгэртийн үнийн дүнгээр чимэглэсэн зурагтай. Өнгөрсөн 2001 онд Ардын хувьсгалын 81 жилийн ойд зориулан 500 төгрөг болон Сүхбаатарын хөрөгтэй зоосыг гүйлгээнд нэмж гаргав.
Монгол улсын хэрэглээнд байгаа мөнгөн тэмдэгт
Он оны мөнгөн тэмдэгт
1925 оны мөнгөн тэмдэгт
1924 онд батлагдсан манай улсын анхны үндсэн хуулийн дагуу "соёмбо" сүлдтэй монгол үсгээр бичигдэн хэвлэгдсэн байна. Энэ оны мөнгөн тэмдэгтийг ЗХУ-д үйлдвэрлэжээ. Эдгээр мөнгөн тэмдэгтийг 1966 онд гүйлгээнээс албан ёсоор хассан боловч үнэн хэрэгтээ 1940-өөд оноос гүйлгээнээс бараг хасагдсан байна.
1939 оны мөнгөн тэмдэгт
Энэ оны мөнгөн тэмдэгт нь "соёмбо" сүлдтэй мөн нүүрэн талдаа 1921 оны Ардын хувьсгалын удирдагч, жанжин Дамдины Сүхбаатарын хөрөг зурагтай хэвлэгдсэн байна.Эдгээр мөнгөн тэмдэгтийг ЗХУ-д үйлдвэрлэжээ. Энэ оны мөнгөн тэмдэгтийг 1966 онд албан ёсоор гүйлгээнээс хассан боловч үнэн хэрэгтээ 1955 оноос гүйлгээнээс гарчээ.
1955 оны мөнгөн тэмдэгт
Энэ оны мөнгөн тэмдэгтийг зураач Ши-бу, Д.Амгалан нарын зургаар 1940 онд батлагдсан сүлд, Д.Сүхбаатарын хөрөгтэй гаргасан байна. Улсын албан ёсны бичиг өөрчлөгдсөнтэй холбогдон мөнгөн тэмдэгт дээрхи бүх үг үсгийг кирилл үсгээр бичжээ. Эдгээр мөнгөн тэмдэгтийг ЗХУ-д үйлдвэрлэжээ. Энэ оны мөнгөн тэмдэгтийг 1966 онд гүйлгээнээс хасчээ.
1966, 1981, 1983 онуудын мөнгөн тэмдэгт
1966 онд 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 төгрөг, 1981 онд 3, 5, 10, 50, 100 төгрөг, 1983 онд 1, 3 төгрөгийн дэвсгэртүүд тус тус гарсан байна. Эдгээр оны мөнгөн тэмдэгтүүдийг зураач Ц.Минжүүр, Д,Цэрэнпил нарын зургаар 1966 онд батлагдсан шинэ сүлдтэйгээр хийжээ. Эдгээр мөнгөн тэмдэгтийг ЗХУ-д үйлдвэрлэжээ. 1981 онд 20 төгрөгийн мөнгөн тэмдэгтийг анх удаа зураач Р.Алтанхуягийн зургаар ЗХУ-д үйлдвэрлэн гаргасан байна. 20 төгрөгийн дэвсгэрт гарсантай холбогдон 1966 онд үйлдвэрлэгдсэн 25 төгрөг нь албан ёсоор гүйлгээнээс хасагдаагүй боловч 1981 оноос гүйлгээнээс татагдаж эхэлсэн байна.
Нууцлал
1. Металл утас.
2. Серийн дугаар 2 үсэг 7 тоотой 2 өнгөтэй нэг нь хэт ягаан гэрлээр шарахад гэрэлтэнэ.
3. Усан хээгээр бүтээсэн Чингис хааны хөрөг.
4. Зуйван дугуй дотор гэрлийн ойлтод морь унаж сэлэм барьсан баатрын дүрс болон дэвсгэртийн үнэ солигдож үзэгдэнэ.
5. Ар өврийн бүх талбайн хээ угалзад офсет скайнер, фото хувилагчийн эсрэг хийц хийсэн.
6. Хэт ягаан туяанд гэрэлтэнэ
7. Нүдэнд үл үзэгдэх бичил үсгэн шугаманд "Mongol Bank" гэсэн бичиг гарна.
8. Үндсэн хээ, тоо үсгүүдийг гарт тэмтрэгдэхээр товгор хэвлэсэн.
9. Хэт ягаан гэрлээр шарахад дэвсгэртийн үнэ 5000 гэж тодорно.
10. Дэвсгэртийн 2 талд байгаа дугуй дүрс заавал давхцаж харагдана.
БНХУ-ын төгрөг
ӨМБ-ын төгрөг (1947-1948)
Өвөр Монголын Бангхи (Өвөр Монголын Банк), 1947.6.1
ЗМБ-ын төгрөг (1946-1947)
Зүүн Монголын Бангхи (Зүүн Монголын Банк), 1946.3.1
ӨМАБ-ын төгрөг (1948-1951)
Өвөр Монголын Ардын Бангхи (Өвөр Монголын Ардын Банк), 1948.6.1
Мөн үзэх
Монголын мөнгөн тэмдэгт
Эx сурвалж
Монголын эдийн засаг
Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж
Монголын зоосон мөнгө
Монголбанк |
Subsets and Splits