Datasets:

Yeva

/

armSum

like 0

example1824

example1824

Հոդվածում ուսումնասիրվել են քաղաքական մասնակցության հիմնահարցերը։ Քաղաքական կյանքին մարդկանց մասնակցության փաստի վրա ուշադրություն է դարձվել անտիկ ժամանակներից սկսած։ Պետք է նշել, որ քաղաքական կյանքին մասնակցությունը նպաստում է անհատի քաղաքացիական հատկանիշների ձևավորմանը և պայմաններ է ստեղծում, որ անհատն իրեն զգա պետության լիարժեք քաղաքացի։ Քաղաքական մասնակցությունը (չմասնակցությունը) անհատի քաղաքական սոցիալականացման և քաղաքական ակտիվության զարգացման կարևորագույն գործոն է հանդիսանում։ Դա է պատճառը, որ ժամանակակից պայմաններում քաղաքական մասնակցության հիմնահարցը դարձել է գործնական քաղաքականության իրականացման կենտրոնական խնդիրներից մեկը։

ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ՄԱՍՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ Iողովրդավարության և քաղաքացիական հասարակության զարգացման ամենակարևոր նախապայմանն է։ «Քաղաքական մասնակցություն» նշանակում է մարդկանց, քաղաքացիների մասնակցությունը քաղաքական կյանքին, քաղաքականությանը, քաղաքական գործունեությանը։ Հինավուրց ժամանակներից ուշադրություն է դարձվել քաղաքական կյանքին մարդկանց մասնակցության փաստին։ Խոսելով քաղաքականության մասին ՝ Արիստոտելը քաղաքականությունը եզակի համարեց մարդկանց միջև իր փոխազդեցության մեջ ՝ պնդելով, որ քաղաքական հաղորդակցությունը ենթադրում է անհատների փոխհարաբերություն պետության հետ, որպես առանձին մասնիկների փոխազդեցություն ամբողջ հասարակության հետ։ Արիստոտելը ասում է, որ մարդը հասարակական-քաղաքական էակ է, որը միշտ ձգտում է ընդհանուր կյանքի։ Ըստ նրա ՝ մարդը միշտ ունի պահանջներ իշխելու և հնազանդվելու 2։ Քաղաքական կյանքին մասնակցելը պահանջում է լրացուցիչ աշխատանք, գիտելիքներ, նյութական ռեսուրսներ, մրցակցության համար անհրաժեշտ հոգեբանական պատրաստվածություն և այլն։ Արդիականացման ներկա գործընթացներում քաղաքական մասնակցության երկու հիմնական մոտեցում կա ՝ լիբերալ և պահպանողական։ Լիբերալիզմի կողմնակիցները պնդում են, որ ժողովրդավարական քաղաքական մասնակցության ընդլայնումը քաղաքական իշխանության լեգիտիմության հուսալի չափիչ է, մրցակից քաղաքական կուսակցությունների փոխադարձ անվտանգության պահպանման լավագույն միջոց։ Պահպանողականության կողմնակիցները քաղաքական մասնակցության սրումը սպառնալիք են համարում ազգային միասնության և համակարգի հիմքերը խարխլելու համար։ Նրանք կարծում են, որ քաղաքական մասնակցության մասշտաբը պետք է նվազագույնի հասցվի. քաղաքական որոշումները պետք է կայացնեն մարդիկ, ովքեր ավելի տեղեկացված են, ունակ են հետևել քաղաքական զարգացման գծին։ Քաղաքական մասնակցությունը դիտարկվում է որպես հասարակության անդամների ներգրավում քաղաքական հարաբերություններում անհատի, դասի, էթնիկ, կրոնական կամ այլ հիմքերով, քաղաքական կյանքում, մասնակցություն քաղաքական որոշումների կայացման և իրականացման գործընթացներին ՝ ելնելով շահերից, մտահոգություններից և նպատակներից 3։ 1 Տե՛ս Aristotle, Sochineniya, Moscow, 1983, vol. 4, էջ 376-383։ 2 Տե՛ս նույն տեղում։ 3 Շապաղաթյան Հ., Քաղաքական մասնակցության արդի հիմնախնդիրները, Երեւան, 2007, էջ 16-17։ Մարդկանց ներգրավումը քաղաքական գործընթացներին միանշանակ է։ Հասարակության որոշ անդամներ ակտիվորեն ներգրավված են քաղաքական կյանքում, առավել շատ հետաքրքրված են տեղի ունեցող գործընթացներով, իսկ հասարակության որոշ անդամներ դրանցով հետաքրքրված չեն։ Ոմանք ոչ ակտիվ, ոչ պասիվ չեն մասնակցում քաղաքական կյանքին։ 20-րդ դար Վերջին տասնամյակից ի վեր շատ երկրներ փնտրում են նոր մեխանիզմներ `քաղաքացիների ներգրավվածությունը կառավարման նախաձեռնություններում, կառավարման գործընթացներում` ապակենտրոնացված ինստիտուտների ստեղծումից մինչև մասնակցային խորհրդատվության բազմաթիվ ձևերի օգտագործումը մեծացնելու համար։ Ընդհանուր առմամբ, զարգացման նախաձեռնությունները հաջողակ են, եթե դրանք իրականացվում են քաղաքացիների ներգրավմամբ և ակտիվ մասնակցությամբ։ Մասնակցությունը քաղաքականությունն ավելի զգայուն է դարձնում աղքատների կարիքների նկատմամբ, իսկ ծրագրերն ՝ ավելի արդյունավետ։ «Քաղաքացիական ներգրավվածության» և «մասնակցության» մասին խոսելիս պետք է նշել, որ դրանք հաճախ օգտագործվում են որպես փոխանակվող հասկացություններ, այսինքն `դրանք գրեթե նույնական են։ Այս դեպքում դժվար է հստակ տարբերակել այս հասկացությունների բովանդակությունը։ Մի շարք մոտեցումների համաձայն `« մասնակցություն »հասկացությունը դիտվում է որպես« քաղաքացիական ներգրավվածություն »հասկացության մաս` իր առավել ինտենսիվ կազմակերպված տեսքով։ Դրանց իրագործելիության և իրական դրսևորումների չափման հարցը հրատապ է զարգացման նախաձեռնություններին մասնակցելու քաղաքականության, դրանց մաս հանդիսացող հասկացությունների `քաղաքացիական ներգրավվածության իրականացման գործում։ Որպես կանոն, քաղաքական մասնակցության երկու ձև կա ՝ ակտիվ և պասիվ։ Պասիվության դեպքում մարդիկ տեղեկություններ կամ խորհուրդներ են ստանում, մասնակցում են գործընթացին, բայց փոխադարձ կապ չկա։ Մեկ այլ տեսակ `մասնակցությունն է` հանուն նյութական խթանների։ Այս դեպքում համայնքը հավաքվում է, նյութական աջակցություն է ցուցաբերվում, մարդիկ մասնակցում են նյութական խթանների։ Քաղաքական մասնակցությունն արտահայտվում է երկու եղանակով `ուղղակի և ներկայացուցչական։ Ընտրություններն ու հանրահավաքները ուղղակի մասնակցության ձևերն են։ Ներկայացուցչական մասնակցության ընթացքում զանգվածները ընտրում են իրենց ներկայացուցիչներին ՝ տեղակալներ, պաշտոնատար անձինք, լիազորված անձինք ՝ իրականացնելու իրենց քաղաքական իշխանությունը, ներկայացնելու իրենց շահերը։ Demողովրդավարությունն իրականացվում է այն ժամանակ, երբ քաղաքացիներն ակտիվորեն նվիրված են քաղաքական կյանքին։ Քաղաքացիների ակտիվ մասնակցությունը պետության կառավարմանը քաղաքացիական հասարակության կայացման հիմնական սկզբունքներից մեկն է։ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում նշվում է. «Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի մասնակցել իր երկրի կառավարությանը, ուղղակիորեն կամ ազատորեն ընտրված ներկայացուցիչների միջոցով։ Theողովրդի կամքը պետք է լինի կառավարության հիմքը։ »1 Քաղաքացիական կամքի արտահայտումը ժողովրդավարության հիմքն է։ Այնուամենայնիվ, նշենք այն պատճառները, թե ինչու քաղաքացիները չեն մասնակցում հասարակական կյանքին. • Նրանք չեն հավատում իրենց արածի արդյունքներին, 1 «Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիր», 10.12.1948, հոդված 4։ • Հասարակական կյանքը չի ազդում նրանց անձնական կյանքի վրա։ • Այս հարցերը բարդ են թվում։ Նկարագրելով քաղաքացիական ներգրավվածության և մասնակցության հասկացությունները `փորձենք տալ դրանց սահմանումները։ Քաղաքացիական ներգրավվածությունը սահմանվում է որպես անձանց մասնակցություն հասարակական կյանքին, որը տեղի է ունենում քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների, քաղաքացիների մեծ հատվածների, պետության, բազմամասնագիտական ​​հաստատությունների և բիզնեսի միջև ուղղակի կամ անուղղակի փոխգործակցության միջոցով ՝ որոշումների կայացման վրա ազդելու կամ ընդհանուր նպատակներ հետապնդելու համար։ , Դա գործընթաց է, որը միավորում և կազմակերպում է քաղաքացիներին կամ նրանց վստահված ներկայացուցիչներին ՝ «ազդել, ձևավորել և վերահսկել հանրային խնդիրները», զարգացման նախաձեռնությունները, դրանց իրագործումը և ռեսուրսները »1։ ՄԱԿ-ի (բառարան) սահմանման համաձայն, մասնակցությունը զարգացման կամ կառավարման մոտեցում է, որում քաղաքավարության կամ միջամտության հիմնական շահագրգիռ կողմերը ներգրավված են խնդիրների և գերակայությունների որոշման և ծրագրերի պլանավորման և իրականացման վրա էականորեն վերահսկելու գործընթացում 2։ Համաձայն Հյուսիսային Իռլանդիայի Միացյալ Թագավորության միջազգային զարգացման նախարարությանը բրիտանական INTRAC ուսումնական և հետազոտական ​​կենտրոնի զեկույցի, մասնակցությունը դիտվում է որպես լայն հասկացություն մեկնաբանող լայն հասկացություն։ Մտադիր չլինելով այս հայեցակարգի հստակ հստակ սահմանում տալ, զեկույցում նշվում է, որ այն տեխնիկական կամ գիտական ​​հասկացություն չէ. այն պետք է դիտարկել որպես զարգացման քաղաքականության, պրակտիկայի կազմակերպման և շարժառիթմության սկզբունք։ Մասնակցության վերաբերյալ ՀGՆ տեխնիկական գրառումները ներկայացնում են մասնակցության չորս հիմնական տարրեր ՝ տեղեկատվություն, խորհրդատվություն, գործընկերություն, վերահսկողություն 3։ Մասնակցությունը կարող է բազմազան լինել։ Դա կարող է դրսեւորվել հետևյալով. • Տարբեր ոլորտներում (քաղաքական, սոցիալական, տնտեսական և այլն), • Տարբեր ձևերով (ուղղակի-անուղղակի), • Տարբեր ձևերով (կախված դրա կազմակերպման աստիճանից ՝ պատժամիջոցներից մինչև ձևավորում) կայուն քաղաքացիական հասարակության սուբյեկտներ), • Տարբեր խորություններում (այսինքն ՝ քաղաքացիական հասարակության դերակատարները որքանով են կարողանում ներթափանցել կառավարություն և մասնակցել որոշումների կայացման գործընթացին), • Ներգրավվածության տարբեր աստիճանի (ներառյալ ավելի բազմազան խմբերը մասնակցության գործընթաց, ընդլայնելով մասնակցությունը ՝ ներառելով տարբեր բնութագրերով կառավարման ընտրատարածքներ), 2 Տե՛ս www.un.org։ • Ազդեցության տեսանկյունից (frameworkրագրի շրջանակներում, զարգացման պլան և քաղաքականություն), • Նպատակ ունենալով որոշակի օբյեկտ (ըստ որի որոշակի գործողության հատկանիշ, որին վերաբերվում է մասնակցային գործողությունը), առարկա (բացահայտելու խնդիր և լուծված), • Հատուկ առարկաներ 1-ի միջոցով։ Մասնակցային գործընթացն անցնում է երեք փուլով. Նախապատրաստում, ուժեղացում, ինստիտուցիոնալացում։ Մասնակցության մեխանիզմները կարող են ամրագրվել օրենսդրության մեջ ՝ ստիպելով կառավարությանը կամ նրա առանձին կառույցներին ներգրավել հասարակական դերակատարների այս կամ այն ​​հանրային քաղաքականության գործընթացում։ Ընդհանուր առմամբ, մասնակցությունն անիմաստ է դառնում, քանի դեռ իշխանության մեջ գտնվողները թույլ չեն տալիս մյուսներին մասնակցել առաջնահերթությունների սահմանման, որոշումների կայացման, ռեսուրսների կառավարման և վերահսկման գործընթացին։ Քաղաքացիական մասնակցությունը, որպես դրսից կամավոր քայլ, օգնում է կառուցել համերաշխություն և ամրապնդել ժողովրդավարական կառավարումը։ Քաղաքացիների մասնակցությունը զարգացման գործընթացներին հանգեցնում է ավելի արդյունավետ, կայուն ծրագրերի իրականացմանը `մասնակիցներին տալով« սեփականության զգացում », տեղական փորձը և գերակայությունները դարձնելով նախագծերի ընտրության և ձևավորման մաս։ «Քաղաքացիական ներգրավվածություն» և «մասնակցություն» հասկացությունների փոխհարաբերությունների մասին խոսելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ «քաղաքացիական ներգրավվածություն» հասկացությունն ավելի լայն է, քան «մասնակցությունը», այսինքն ՝ մասնակցությունը հանդիսանում է դրա առավել ակտիվ դրսեւորումներից մեկը։ քաղաքացիական ներգրավվածություն։ Մասնակցությունը ջանքեր է ստեղծելու պայմաններ, որոնք կարող են օգնել հասարակության անդամներին և խմբերին, ովքեր ավելի քիչ վերահսկողություն ունեն իրենց կյանքը պայմանավորող ուժերի վրա 2։ Հասարակական կազմակերպությունները կարևոր են նաև քաղաքացիների մասնակցության մակարդակի բարձրացման առումով։ Միանալով հասարակական կազմակերպություններին ՝ քաղաքացիներն ակտիվորեն մասնակցում են հասարակական կյանքին։ Խոսելով քաղաքական մասնակցության մասին ՝ մենք չենք կարող չանդրադառնալ հաշմանդամներին։ Նրանց մասնակցության մակարդակը բավականին ցածր է։ Մեր երկրում շատ հաշմանդամների համար առաջնային խնդիրը նրանց իրավունքների իմացությունն ու դրանց օգտագործման հնարավորությունն է։ Այսօր ՀԿ-ներից մի քանիսը զբաղվում են հաշմանդամների օրինական իրավունքների պաշտպանությամբ։ Եկել է հաշմանդամների հասարակության մեջ ինտեգրվելու, հասարակական կյանքին ակտիվ մասնակցելու ժամանակը։ Պետք է նշել, որ քաղաքացիների ներգրավումը քաղաքական կյանքում կախված է կոնկրետ իրավիճակից, քաղաքական համակարգի բնույթից, որպես անձի։ Մարդը ինքը ստեղծում է քաղաքական գոյություն իր սեփական քաղաքական գործունեության միջոցով `հասարակության մեջ իր պահվածքի միջոցով։ 1 «Մասնակցային գործունեության ուղեցույց», Երեւան, 2004, էջ 23-24։ Հասարակության քաղաքական մշակույթի մակարդակը էական ազդեցություն ունի քաղաքական մասնակցության բնույթի և ուղղության վրա 1, ինչը արտացոլվում է ժողովրդավարական արժեքների և ինստիտուտների ընդունման և ընկալման մեջ։ Այստեղից կարելի է ենթադրել, որ որքան բարձր են հասարակության գիտակցության մեջ ժողովրդավարական արժեքները, այնքան բարձր է քաղաքական մասնակցության մակարդակը։ Ընդհակառակը, որքան ցածր է ժողովրդավարական իրավունքների և ազատությունների կարևորության աստիճանը, այնքան ավելի շատ համակրանք և օտարություն է նկատվում բնակչության քաղաքական կյանքից օտարվելու մեջ։ Քաղաքական կյանքում չափազանց մեծ ներգրավվածությունը նպաստում է նյարդային լարվածության առաջացմանը։ Մյուս կողմից, իշխանությունից մարդկանց երկարատև հեռացումը ստեղծում է սեփական պահանջները, ծայրահեղական հակումները և այլն կատարելու անկարողություն։ Քաղաքական մասնակցությանը մարդկանց ներգրավելու պատճառները կարող են տարբեր լինել։ Ընդհանրապես, քաղաքականությամբ հետաքրքրվողները փոքրամասնություն են կազմում։ Մարդկանց մեծ մասն անտարբեր է քաղաքականության նկատմամբ։ Այս մարդիկ կորցնում են հավատը սեփական հնարավորությունների հանդեպ, կարծում են, որ իրենց մասնակցությամբ քաղաքականության մեջ ոչինչ չի կարող փոխվել։ Հուսախաբ եղած քաղաքական կուսակցությունների տված խոստումներից ՝ դրանք ավտոմատ կերպով օտարվում են քաղաքականությունից։ Չմասնակցելու պատճառները բացատրվում են քաղաքական և սոցիալական համակարգի անբավարար գործունեությամբ, ինչը նպաստում է մարդկանց որոշակի մասի օտարմանը քաղաքականությունից, այսինքն `հասարակության մեջ անբավարար ակտիվ ուժերին, որոնք ունակ են խթանել յուրաքանչյուրի գործունեություն Մարդկանց քաղաքական կյանքին չմասնակցելը, ընդհանուր առմամբ, դրական երեւույթ չի համարվում։ Սա որևէ հիմք չի տալիս քաղաքական կյանքում չմասնակցելը բոլոր դեպքերում անընդունելի համարել «քաղաքակիրթ կյանքի համար անտեղի»։ Չմասնակցելու ֆենոմենը ներկայումս բավականին տարածված է, հատկապես ժողովրդավարական երկրներում։ Հարկ է նշել, որ չմասնակցելը գնահատվում է որպես երկիմաստ։ Շատերը դա համարում են հասարակության կայունության սպառնալիք, պետությանը սպառնացող բացասական երեւույթ, կառավարության լեգիտիմությունը նվազեցնելու միտում, իսկ ոմանք էլ դա համարում են որպես պետությունից անկախ քաղաքացիական հասարակության զարգացման արտահայտություն։ Դա ապացուցում է բնակչության ժողովրդավարական ազատության առկայությունը, քաղաքականության նկատմամբ սեփական վարքի հնարավորությունը։ Ընդհանուր առմամբ, ժողովրդավարությունը, ժողովրդավարությունը, չմասնակցելը, քաղաքացիների մասնակցությունից հրաժարվելը վատ համակցված են։ Այդ պատճառով հասարակությունը կարևորում է յուրաքանչյուր անդամի ակտիվ մասնակցությունը `ներգրավվածությունը հասարակական-քաղաքական կյանքում, քանի որ միայն ակտիվ մասնակցությամբ է հնարավոր հաղթահարել ժողովրդի և կառավարության միջև առկա բացը` ժողովրդավարական երկրների կայացումը։ 2 Շապաղաթյան Հ., Էջ 116։ Առնակ Սարգսյան ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ՄԱՍՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ EMՈOCՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՔԱIVԱՔԱԻԱԿԱՆ OCԱՐԳԱՄԱՆ MԱՐԳԱՄԱՆ Ամենակարևոր նախապայմանն է Հիմնաբառեր. Քաղաքական մասնակցություն, չմասնակցություն, ժողովրդավարություն, քաղաքացիական հասարակություն, քաղաքական հասարակություն, քաղաքացիական հասարակություն ։

example1096

example1096

ՏԻՄ հիմնական խնդիրն առկա ենթակառուցվածքների արդյունավետ կառավարման ապահովումն է, որի համար սովորաբար անհրաժեշտ են խոշոր ներդրումներ։ Հայաստանի Հանրապետությունում գործող օրենսդրությամբ համայնքների կողմից փոխառու միջոցների ներգրավման մի շարք սահմանափակումներ կան, որոնց վերանայումը հնարավորություն կտա համայնքներին կիրառել ֆինանսական նոր գործիքակազմ։

ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԿՈՂՄԻՑ ՓՈԽԱՌՈՒ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ՆԵՐԳՐԱՎՄԱՆՕՐԵՆՍԴՐԱԿԱՆ ՀԻՄՔԵՐԻ ԱՄՐԱՊՆԴՄԱՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Թեև համայնքի վճարունակությունը ոչ միշտ է կապված չափերի հետ, այնուամենայնիվ, ներդրողները սովորաբար նախընտրում են խոշոր համայնքները՝ պայմանավորված եկամուտներ հավաքագրելու, մասշտաբի էֆեկտի հնարավորություններով։ Ընդունված է առանձնացնել տեղական ինքնակառավարման միավորներիերեք հիմանական խմբեր՝ ըստ փոխառու միջոցներ ներգրավելու ներուժի՝Տեղական ինքնակառավարման միավորներ, որոնք արդեն իսկ մուտք ունեն կապիտալի շուկա՝ պայմանավորված իրենց չափերով, ֆինանսական և կառավարչական ռեսուրսներով և քաղաքական իրավիճակով։ Այս խմբում ներառվում ենտնտեսապես հզոր և քաղաքական հիմք ունեցող խոշոր համայնքները։ Տեղական ինքնակառավարման մարմիններ, որոնք կապիտալ շուկա դեռևսմուտք չունեն, սակայն բավարար եկամուտներ են հավաքագրում իրենց սեփական լիազորություններն իրականացնելու համար։ Այս խմբում ներառվում են համայնքներ, որոնք հնարավորություն ունեն առանց կենտրոնական կառավարության միջամտության ներդրումներ ներգրավելու, և չափազանց փոքր կամ կառավարչական ներուժ չունեցող համայնքները, որոնք որոշակի աջակցությամբկարող են մտնել կապիտալի շուկա։ Այս խմբում գտնվող համայնքների համարմոտեցման տարբերակ է մի քանի համայնքների կարիքների և ռեսուրսների համախմբումը։ Տեղական ինքնակառավարման միավորներ, որոնք լիազորությունների շրջանակներում ծառայությունների մատուցման համար անհրաժեշտ ֆինանսականմիջոցներ հավաքագրելու բավարար ներուժ կամ համապատասխան ենթակառուցվածքներ չունեն։ Այս համայնքները սովորաբար մեծ կախում ունեն կենտրոնական կառավարությունից, չունեն մուտք դեպի կապիտալ շուկա [1]։ Խոշոր քաղաքների զարգացման արդյունավետության ապահովման փուլից,երբ ՏԻՄ հիմնական խնդիրը առկա ենթակառուցվածքների արդյունավետ կառավարման ապահովումն է, ֆինանսական նոր գործիքակազմի ապահովման փուլի անցմանհամար անհրաժեշտ են օրենսդրական հիմքեր, որոնք հնարավորություն կտաններգրավելու փոխառու միջոցներ։ Քաղաքային համայնքների եկամտային ներուժն ուծրագրային առաջնահերությունները գալիս են փաստելու, որ համայնքները թևակոխում են ֆինանսական նոր գործիքակազմով ապահովման փուլ։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինների լիազորությունների սահմանված շրջանակը նույնպեսնպաստում է տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից ֆինանսականռեսուրսների ներգրավման տարբեր եղանակների բացահայտմանը։ Համայնքի ենթակառուցվածքների զարգացման առաջնահերթություններից են այնպիսի ծրագրեր,որոնք պահանջում են խոշոր ներդրումներ և որոնք անհնար է իրականացնել միայնսեփական եկամուտների հաշվին, ինչն էլ հանգեցնում է փոխառու միջոցներիներգրավման անհրաժեշտության ի հայտ գալուն։ Փոխառու միջոցներ ներգրավելուվերաբերյալ տարբեր շահակիրների տեսակետները տարբեր են։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինները ձգտում են որքան հնարավոր է ֆինանսական խոշորմիջոցներ ներգրավել նախընտրական խոստումները կատարելու, ենթակառուցվածքների զարգացումն ապահովելու համար։ Մյուս կողմից, համայնքի բնակիչների համար, որքան էլ գրավիչ են խոշոր ներդրումային ծրագրերը, գիտակցում են, որ ի վերջո, համայնքի պարտավորություններն իրենց վրա են կրելու տարբեր հարկերի, տուրքերի և այլ վճարների միջոցով։ Հարկ է նշել, որ երկարաժամկետ փոխառու միջոցներիներգրավումն ապահովում է ստեղծվող ենթակառուցվածքների վրա կատարվածծախսերի փոխհատուցում ոչ միայն այսօրվա հարկատուի կողմից, այլև ենթակառուցվածքից ապագա օգտվողների կողմից։ Իհարկե, որքան գրավիչ է փոխառու միջոցների ներգրավումը ծրագրեր իրականացնելու հնարավորություներ ստեղծելու տեսանկյունից, այնքան ռիսկային է պարտքի կառավարման տեսանկյունից։ ՀՀ օրենսդրությամբ հստակ սահմանված է, որ տեղական ինքնակառավարման մարմիններըսեփական պատասխանատվությամբ և օրենքի շրջանակներում ինքնուրույն են տնօրինում համայնքի ռեսուրսները, այնուամենայնիվ, անհրաժեշտ են որոշակի զսպմանմեխանիզմներ, որոնք կկանխեն ընտրված տեղական ինքնակառավարման մարմինների քաղաքական որոշումների տնտեսական նշանակության անտեսման հնարավորությունը։ Հիմնախնդիրը վերաճում է կենտրոնացման և ապակենտրոնացման բևեռների այնպիսի զուգակցմանը, որը կապահովի քաղաքի ենթակառուցվածքային զարգացմանը՝ միևնույն ժամանակ կառավարելի տիրույթում պահելով ֆինանսական ևտնտեսական ռիսկերը։ ՀՀ գործող օրենսդրությամբ համայնքի սոցիալական ենթակառուցվածքներիզարգացման նպատակով ներդրումներ կատարելու համար փոխառու միջոցներ ներգրավելու մի քանի սահմանափակումներ կան։ «ՀՀ բյուջետային համակարգի մասին»ՀՀ օրենքի հոդված 30-ով սահմանվում է՝1. Յուրաքանչյուր բյուջետային տարում վարկի մարման ծրագրով նախատեսվածգումարը, որն իր մեջ ներառում է մայր գումարն ու տոկոսավճարները, չպետք էգերազանցի համայնքի բյուջեի ֆոնդային եկամուտների 20 տոկոսը,2. Վարկային պայմանագրի գրավ կարող են լինել ՀՀ կառավարության երաշխիքները և համայնքի բյուջեի եկամուտները,3. Վարկ ստանալու պայմանագիր տեղական ինքնակառավարման մարմիններըկարող են կնքել համապատասխան պետական լիազորված մարմնի համաձայնությամբ [2]։ Թեև համայնքների կողմից փոխառու միջոցների ներգրավման օրենսդրականհիմքերը ստեղծվել են տեղական ինքնակառավարման համակարգի ներդրման հետմիաժամանակ, այնուամենայնիվ, փոխառու միջոցներով ծրագրերի իրականացմանմշակույթը Հայաստանի համայնքներում դեռևս բացակայում է։ Համաշխարհայինբանկի՝ Երևանի ծախսերի և ֆինանսական հաշվետվողականության կատարողականի ուսումնասիրության արդյունքում փորձագետները փաստում են, որ համայնքըպարտատոմսեր չի թողարկել՝ կապված օրենսդրական բացերի, հնարավոր ֆիսկալռիսկերի և ոչ բավարար կարողությունների հետ [3]։ Կարծում ենք, որ դա պայմանավորված է սահմանված սահմանափակումների և պահանջների իրագործման անիրատեսական լինելու հանգամանքով։ Անդրադառնանք սահմանված սահմանափակումներին առանձին-առանձին՝ դիտարկելով նաև փոխառու միջոցների ներգրավմանփորձ ունեցող երկրները։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից փոխառու միջոցներիներգրավման՝ պետության կողմից համաձայնություն ստանալու վերաբերյալմոտեցումները տարբեր են ամբողջ աշխարհում։ Թ. Տեր-Մինասյանը առանձնացնումէ երկրների 4 հիմնական մոտեցումներ՝Վստահություն շուկայի կարգապահությանը,Տարբեր մակարդակների միջև համագործակցություն վերահսկողությանհամակարգերը մշակելիս,Կանոնների վրա հիմնված վերահսկողություն,Վարչական վերահսկողություն [4]։ Մոլդովայում, Բուլղարիայում, Թուրքիայում պետական լիազոր մարմնի կողմիցհամաձայնություն հարկավոր չէ փոխառու միջոցներ ներգրավելու համար։ Մոլդովայիտեղական ֆինանսական հարաբերությունները կարգավորող օրենսդրությամբ սահմանված է, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինները կարող են սեփականհայեցողությամբ վարկեր ներգրավել, թողարկել արժեթղթեր։ Բուլղարիայում պետական լիազոր մարմնի կողմից համաձայնության անհրաժեշտության բացակայությանհետ մեկտեղ, Ֆինանսների նախարարությունը հատուկ ռեգիստրում հաշվառում էտեղական պարտքերը՝ այդպիսով իրականացնելով վերահսկողություն պարտքերիմարման ընթացքի նկատմամբ։ Բալկանյան երկրներում տեղական ինքնակառավարման մարմինները վարկ ներգրավելու, արժեթղթեր թողարկելու և երաշխավորագրերտրամադրելու համար պետք է ունենան պետական լիազորված մարմնի կողմիցտրված համաձայնությունը [5]։ Բոսնիա և Հերցեգովինայում օրեսնդրությամբ սահմանված է, որ պարտքի տարեկան սպասարկման վճարի՝ ընթացիկ եկամուտների 10տոկոսի գերազանցման դեպքում տեղական ինքնակառավարման մարմինները պետքէ ստանան պետության համաձայնությունը։ Տարբեր երկրներում վերը թվարկվածվերահսկողության ձևերը կարող են հանդիպել տարբեր համադրություններով։ Կարծում ենք, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինների՝ պետության կողմից ֆինանսավորումից մեծ կախում ունենալու պայմաններում, փոխառու միջոցների կառավարումը և դրանց նկատմամբ վերահսկողությունն ու կարգավորումը միայն շուկայական մեխանիզմների վրա հիմնելը խիստ ռիսկային կարող է լինել։ Միևնույն ժամանակ, պետության խիստ վերահսկողությունը, որը կենթադրի համաձայնություն տալտեղական ինքնակառավարման մարմիններին վարկային պայմանագիր կնքելու, արժեթղթեր թողարկելու համար, փոխառու միջոցներ ներգրավելու կարգերի սահմանումը, ռեգիստրի վարումը, հաշվետվությունների ընդունումը, կարող են էապես երկարաձգել գործընթացն ու սահմանափակել տեղական ինքնակառավարման մարմինների ազատությունը։ Այսպիսով, անհրաժեշտ է գտնել այն ոսկե միջինը, որը հնարավորություն կտա տեղական ինքնակառավարման մարմիններին լուծելու իրենց առջևդրված խնդիրները, միևնույն ժամանակ՝ չխարխլելով տնտեսական կայուն հիմքերը։ Վերահսկողության տարբեր ձևերի վերաբերյալ տարբեր են ոչ միայն երկրներինախընտրությունները, այլև պետական կառավարման տարբեր մարմինների դիրքորոշումները՝ կախված իրենց կարգավորման ոլորտներից և գործառույթներից։ Ֆինանսական կառույցները, ինչպիսիք են կենտրոնական բանկը, ֆոնդային բորսան,արժեթղթերի շուկայի այլ ներկայացուցիչներ, կողմ են համայնքային պարտատոմսերի թողարկմանը, այլ փոխառու միջոցների ներգրավմանը, քանի որ դրանովկխթանվի արժեթղթերի շուկայի զարգացումը, հնարավոր կլինեն նոր գործիքներ կիրառել դրամավարկային քաղաքականությունը վարելիս։ Միևնույն ժամանակ, փոխառու միջոցների ներգրավման դիտարկումը Կառավարության՝ համայնքների ֆինանսական հիմքերի ապահովման հիմնական դերակատարի տեսանկյունից խնդրահարույց է, քանի որ համայնքի ներգրաված պարտավորությունների երաշխավորն իվերջո Կառավարությունն է, հետևաբար նաև համայքնի ներգրաված պարտքն իվերջո պետության պարտքն է։ Ստացվում է, որ Կառավարությունը որևէ ենթակառուցվածքի զարգացման համար անհրաժեշտության դեպքում կնախընտրի ներգրավելփոխառու միջոցներ՝ բարձր վերահսկողություն ապահովելով գործընթացի կազմակերպման և միջոցների կառավարման նկատմամբ։ Խնդրի էությունը կարող է փոխվելայն դեպքում, երբ համայնքի կողմից պարքի ապահովման միջոցների կազմը չսահմանափակվի միայն Կառավարության կողմից տրված երաշխիքներով։ Այսպիսով, կարծում ենք, որ համայնքի կողմից փոխառու միջոցներ ներգրավելու հնարավորություններն առավել իրատեսական դարձնելու ուղիներից են՝համայնքի կողմից փոխառու միջոցների ներգրավման ապահովման միջոցներիընդլայնումը, ինչպիսիք են փոխառու միջոցներից ձեռք բերվող գույքի գրավը,ինչպես նաև վարկունակության միջազգային վարկանիշ ունեցող կազմակերպությունների տված երաշխիքները,համայնքին փոխառու միջոցներ ներգրավելու կարգերի սահմանման լիազորության փոխանցումը, որը նախապես կարող է համաձայնեցվել պետական լիազորված մարմնի հետ։ Անդրադառնալով ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված ֆոնդային եկամուտների 20 %-ի սահմանափակմանը, կարծում ենք, որ այն մանրամասնելու կարիք ունի նախև առաջ ցուցանիշի հաշվարկման առումով։ Վերջին տարիներին ֆոնդային եկամուտներում տեսակարար զգալի կշիռը համայնքների բյուջեներում կազմել են ոչ ֆինանսական ակտիվների օտարումից մուտքերը, որոնք երկարաժամկետում նվազմանմիտում ունեն, քանի որ ի վերջո համայնքային սեփականության հողն ու անշարժգույքն անսահմանափակ չեն։ Տարիների կտրվածքով համայնքների ֆոնդային եկամուտների կազմն ուսումնասիրելով՝ գալիս ենք նաև այն եզրահանգման, որ դրանցմեջ մեծ տեսակարար կշիռ ունեն պաշտոնական կապիտալ սուբվենցիաները, որոնքնպատակային հատկացումներ են և չունեն կայուն բնույթ, հետևաբար, նպատակահարմար չէ նաև բյուջեի ձևավորման այդ աղբյուրը դիտարկել որպես համայնքիվարկունակության գնահատման գործոն։ Միևնույն ժամանակ, միջազգային փորձը գալիս է նաև փաստելու, որ համայնքի բյուջեում վարչական և ֆոնդային մասերի տարանջատումը չի նպաստում բյուջեիարդյունավետության ապահովմանը, և հաճախ վարչարարական խնդիրների է հանգեցնում՝ խոչընդոտելով օպերատիվ կառավարմանը։ Հետևաբար, համայնքի վարկային ռիսկը գնահատելու և ֆոնդային եկամուտները փոխառու միջոցներ ներգրավելու որոշման մեջ ելակետային սահմանելը հեռատեսական չէ և կարող է ի վերջոհանգեցնել համայնքի անվճարունակության։ Սահմանափակումների մշակման միջազգայնորեն ճանաչված և առավել կիրառելի ցուցանիշ է համայնքի եկամուտներումվերականգնվող եկամուտների մասնաբաժինը։ Այս ցուցանաիշը կիրառվում է թե՛պարտքի շեմի սահմանման, թե՛ վարկունակության գնահատման համար։ Համաշխարհային բանկը ներկայացնում է վարկունակության գնահատման պարտքի տարեկան սպասարկման և վերականգնվող եկամուտների հարաբերության ցուցանիշը։ Պարտքի տարեկան սպասարկման գումարը յուրաքանչյուր բյուջետային տարումպարտքի մարման ծրագրով նախատեսված գումարն է՝ մայր գումարի և տոկոսավճարի հանրագումարը։ Վերականգնվող եկամուտները սեփական եկամուտների ևհստակ բանաձևով հաշվարկվող, կայուն պաշտոնական դրամաշնորհներն են համայնքային բյուջե։ ՀՀ օրենդրության պայմաններում համայնքի վերականգնվող եկամուտը կլինի սեփական եկամուտների և ֆինանսական համահարթեցման դոտացիաների հանրագումարը։ Ցուցանիշը կարող է արժեքներ ընդունել 0-1 միջակայքում,և ռիսկի ընդունելի մակարդակ է համարվում առավելագույնը՝ 0.15-ը։ Աղյուսակի օգնությամբ դիտարկենք պարտքի սպասարկման գումարի, պարտքիծավալի կիրառվող սաահմանաչափերը։ ԵրկիրըՊարտքի սպասարկման Պարտքի սահմանափակումը ԼիտվաԼեհաստանԲրազիլիաԲոլիվիաԿոլումբիա1սահմանաչափըՀամախառն եկամուտների ևՀաստատված բյուջեի եկամուտներինպատակային դրամաշնորհների30 %-ից ոչ ավելի։ տարբերության 15 %-ը։ Համախառն եկամուտների 15 %-ը։ Եթե պարտքը գերազանցում էեկամուտների 55 %-ը, պարտքիսպասարկման գումարը չպետք էգերազանցի 12 %-ը։ Պարտքի սպասարկման գումարը չի կարող գերազանցել զուտընթացիկ եկամուտների 11.5 %-ը[6]։ Պարտքի սպասարկման գումարըչպետք է գերազանցի նախորդտարվա ընթացիկ եկամուտների20 %-ը։ Հաստատված բյուջեի եկամուտների60 %-ը։ Պարտքի և զուտ ընթացիկ եկամուտների հարաբերակցությունըչպետք է գերազանցի 200 %-ը։ Պարտքի ներկա արժեքի և նախորդ տարվա ընթացիկ եկամուտներիհարաբերակցությունը չպետք էգերազանցի 200-ը [7]։ Պարտքի՝ ընթացիկ եկամուտների 80 %-ի գերազանցման դեպքում։ ՄակեդոնիաԸնթացիկ եկամուտների 30 %-ը Ընթացիկ եկամուտների Աղյուսակ 1. Պարտքի և տարեկան սպասարկման սահմանաչափերը տարբերերկրներում100 %-ը չի կարող գերազանցել։ Պարտքի տարեկան սպասարկման և վերականգնվող եկամուտների հարաբերակցության 0.15 շեմի սահմանումը, կարծում ենք, բավարար հիմքեր կստեղծի համայնքի կողմից ենթակառուցվածքների զարգացմանն ուղղված խոշոր ծրագրերի մեկնարկի համար՝ միևնույն ժամանակ ապահովելով համայնքային կյանքի բնականոնընթացքը տարբեր ռիսկերի ի հայտ գալու պարագայում։ 1 Կոլումբիայում գործում է պարտքի ներգրավման լուսացույցի համակարգ, որի միջոցովկարգավորվում են տեղական միավորների փոխառու միջոցների ներգրավման հարաբերությունները։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[2] ՀՀ բյուջետային համակարգի մասին ՀՀ օրենք, հոդված 30։ [3] Քաղաք Երևան, Հանրայն ծախսերի և ֆինանսական հաշվետվողականությանկատարողականի ուսումնասիրություն, Համաշխարհային բանկ, Հոկտեմբեր 2013, էջ25։ Ավետյան ԱրաքսՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԿՈՂՄԻՑ ՓՈԽԱՌՈՒ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ՆԵՐԳՐԱՎՄԱՆՕՐԵՆՍԴՐԱԿԱՆ ՀԻՄՔԵՐԻ ԱՄՐԱՊՆԴՄԱՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Բանալի բառեր՝ տեղական կառավարում, ենթակառուցվածքների ֆինանսավորում,համայնքային պարտք, օրենսդրական սահմանափակումներ։

example368

example368

Տնտեսական դինամիկ աճի ապահովման կարեւոր ուղղություններից մեկը արտահանման դինամիկ աճի ապահովումն է` արտահանման եւ ներմուծման դրական սալդոյի շնորհիվ։ Արտահանման աճը՝ բացի ուղղակիորն տնտեսական աճի մեծացումից, ունի տնտեսության վրա այլ ածանցյալ դրական ադեցություններ եւս, օրինակ` ազգային արտադրանքի մրցունակության բարձրացում, տեխնիկական առաջընթաց, արտաքին արժույթի հասանելիության աճ, գործոնային արդյունավետության բարձրացում եւ մասշտաբի էֆեկտ եւ այլն։ ՀՀ տնտեսության համար եւս կարեւոր է արտահանման խթանումը եւ արտահանվող ապրանքային տեսականու մեջ ՀՀ արտադրվող ապրանքների ծավալի զգալի մեծացումը։

Արտահանման ուղղվածությություն ունեցող զարգացման ռազմավարությունները հաճախ համեմատվում են ներքին ուղղվածություն ունեցող ռազմավարությունների հետ։ Արտաքին ուղղվածությունը եւ պետութայն ինտերվենցիաները տարբեր խնդիրներ են իրենցից ներկայացնում[3, p.2]։ Երկրի տնտեսական աճի ապահովման եւ բարեկեցության համար անհրաժեշտ է, որպեսզի արտահանումը գերազանցի ներմուծումը՝ հետեւյալ պատճառներով. y Փոքր շուկա ունեցող երկրների համար արտահանումը զարգացման առանցքային գործոն է։ Որքան մեծանում է շուկայի մասշտաբը եւ վաճառքի հնարավորությունները՝ արտաքին առեւտրում մասնակցության շնորհիվ, արտադրության միջին ծախսերը նվազում են եւ հետեւապես աճում է շահույթի մակարդակը։ y Միջազգային շուկայում՝ մրցակցության ավելի սուր պայման62ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ներում՝ արտաքին ուղղվածությամբ տնտեսությունը ձգտում է բարելավել իր ներկայացրած առաջարկի արդյունավետությունը։ Մրցակցային ճնշումը կարող է բերել նաեւ տնտեսության ավելի լայն դրական փոփոխությունների եւ կառավարման արդյունավետության բարձրացման՝ արագացնելով տեխնիկական առաջընթացը եւ ապահովելով մշտական կապ օտար ինստիտուտների եւ գաղափարների հետ[18 p.11]։ Արդյունաբերության եւ շուկաների աճող գլոբալիզացիան փոխել են մրցակցային պայմանները, որում գործում են ներկայիս կազմակերպությունները, որը ժամանակակից կազմակերպություններին ընձեռում է եւ՛ նոր հնարավորություններ, եւ՛ բերում նոր մարտահրավերների[5]։ Այս համատեքստում, շատ ուսումնասիրություններ են կատարվել՝ հասկանալու համար կազմակրպությունների՝ արտասահմանյան երկրներում ներկայանալու մի շարք կարեւոր գործոններ[6 p.124Տնտեսության արտաքին ուղղվածությունն ապահովելու համար անհրաժեշտ է պետության աջակցությունը՝ արտահանումը խթանելու հարցում։ Առաջին հերթին պետք է վերացնել արտահանման խոչընդոտները, որոնք ստեղծված են ներմուծումը պաշտպանելու համար։ Ներմուծման պաշտպանությունը կարող է խոչընդոտել արտահանումը՝ հետեւյալ երկու ճանապարհով՝ այն նվազեցնում է տեղական արտադրողների մրցունակությունը միջազգային շուկայում՝ բարձրացնելով ներմուծվող հումքի հետ կապված ծախսերը արտահանվողների արտադրության մեջ, որն էլ կրճատում է արտադրողի խթանումը՝ ներմուծողի համեմատ[18 p.11]։ Երկրորդ, սկսնակ տեղական արտադրողարտահանողի համար միազգային շուկա ապրանքի արտահանումը դժվար եւ ծախսատար գործընթաց է եւ կարիք ունի պետական աջակցության։ Այս պարագայում, արտահանողները, որոնք սուբիսիդավորվել են պետության կողմից կարող են ունենալ համեմատական առավելություններ միջազգային շուկայում՝ դուրս մղել մրցակից կազմակերպությանը՝ ստանալով մոնոպոլ շահույթ[8 p. 83]։ Արտահանման խթանման ռազմավարության իրացման ժամանակ պետությունը պետք է տեղափոխի իր ռեսուրսները ավելի քիչ արդյունավետ արտադրությունից դեպի ավելի արդյունավետը[17]։ Կարեւորագույն խոչընդոտը, որին հանդիպում են զարգացող երկրների կազմակերպությունները՝ իրենց արտադրանքը միջազգային շուկա ներկայացնելիս, 63ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ հանդիսանում է ապրանքի մրցունակությունը։ Միջազգային շուկայի պահանջներին համապատասխանող, մրցունակ ապրանքի արտադրության գործընթացը ՀՀ-ում եւս կարեւոր մարտահրավեր է։ Այս հարցում կարեւոր է տեղական արտադրողին արտասահմանյան շուկայի վերլուծության տրամադրումը եւ մասնագիտական օգնության ցուցաբերումը պետության կողմից, քանի որ տեղեկատվության ստացումը եւ շուկայի վերլուծությունը՝ հատկապես փոքր եւ միջին բիզնեսի համար, շատ ծախսատար եւ դժվար գործընթաց է հանդիսանում։ Կարեւր է օգտագործել բոլոր առկա հնարավորությունները, oրինակ` այսօր ինտերնետը հնարավորություն է ընձեռել մի շարք ՀՀ քաղաքացիների աշխատել արտասահմանյան կազմակերպություններում՝ օնլայն հարթակում։ Այսպիսի աշխատուժի գիտելիքները, հմտությունները, փորձը եւ հնարավորությունները պետք է օգտագործել տեղական շուկայի կազմակերպություններում՝ միջազգային շուկայում մրցունակ արտադրանք արտադրելու համար։ Արտահանումը խթանող քաղաքականություն մշակելիս, իհարկե, պետությունը պետք է մտածի նաեւ դրա իրագործմանն ուղղվող ծախսերի մասին, քանի որ այս պարագայում կրճատվում են այլ պետական ծախսերը, օրինակ` սոցիալական ոլորտ ուղղվող, կամ տեղական շուկան մատակարարող կազմակերպություններին սուբսիդիաների տրամադրումը։ Արտահանումը խթանող ռազմավարության մասին խոսելիս նաեւ հարկ է անդրադառնալ որոշ բացասական հետեւանքների, որոնք հնարավոր է ի հայտ գան ոչ ճիշտ քաղաքականության ներդրման հետեւանքով։ Այս տեսակետի համաձայն՝ ռեսուրսների ոչ ճիշտ բաշխման պատճառ կարող է հանդիսանալ շուկայում պետական ինտերվենցիաները[9 p.779]։ Տվյալ պարագայում կասկածի տակ է դրվում պետության կողմից արտահանման խթանման անհրաժեշտությունը։ Բացի այդ, խթանման քաղաքականության ժամանակ հարկային քաղաքականության մեղմացումը բերում է բյուջե հարկային մուտքերի նվազմանը։ Հաշվի առնելով, որ շատ զարգացող երկրներ չունեն բավարար հարկային բազա՝ սա կարող է մեծ կորուստների պատճառ դառնալ։ Այսպիսի քաղաքականության դեպքում մասնավոր կազմակերպություններին ֆինանսական հոսքերը կառավարվում են պետության կողմից, որի ոչ արդյունավետ իրագործումը կարող է բերել ոչ արդյունավետ նախագծերի վարկավորմանը, եւ հետեւապես 64ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ բանկային համակարգում պարտքային կապիտալի հարաբերակցության խախտմանը։ Այս ամենի արդյունքում, հնարավոր է որոշ արտահանող ընկերություններ հաջողեն, բայց կտուժեն տեղական շուկայի համար արտադրողները եւ հարկատուներն առհասարակ։ Արտահանման խթանմանն ուղղված ինտերվենցիաները ՀՀ-ում այսօր առաջնահերթություն են հանդիսանում։ Պետական բյուջեի ոչ լայն հնարավորությունները ինքնին ենթադրում են ուղղել այդ միջոցները հնարավորինս այնպիսի ուղղություններով, որոնք միջնաժամկետում եւ երկարաժամկետում կբերեն ֆինանսական մեծ հոսքերի եւ կերաշխավորեն գործարարության ակտիվացումը, երկրի տնտեսական առաջընթացը եւ, հետեւապես նաեւ, բյուջեի հնարավորությունների մեծացմանը արդեն ներքին միջոցների հաշվին։ Ելնելով այն հանգամանքից, որ արտահանումը հանդիսանում է ՀՆԱ-ի մի բաղկացուցիչը, արտահանման աճը բերում է ՀՆԱ-ի աճի, այլ հավասար պայմաններում։ ՀՆԱ-ի եւ արտահանման դրական կորելացիայի մասին են վկայում նաեւ մի շարք տնտեսագտնրի ուսումնասիրությունները[12 p. 49-53]։ Կան որոշ էմպիրիկ հետազոտություններ, որոնք ստուգում են այս կապը։ Էմպիրիկ գրականությունը սկսել է ռեգրեսիվ վերլուծությունից, որը ստուգում է կորելացիան։ Ավոկուզը կիրառեց Յոհանսոնի համախմբման թեստը եւ Գռանգերի պատճառային թեստը՝ հիմնված սխալների ուղղման մոդելի վրա, Արգետինայի, Կոլումբիայի ու Պերուի վրա եւ ցույց տվեց որ կա արտահանման վրա հիմնված տնտեսական աճի հիպոթեզի որեւէ էմպիրիկ ապացույց [21, p.161]։ Իյեռը, Ռամբադին եւ Թանգը օգտագործեցին համախմբման վեկտորի ավտոռեգրեսիվ մոդելը, լրացնելով Գռանգերի պատճառային թեստով, եւ ցույց տվեցին, որ արտահանումը էականորեն չի բնորոշում Ավստրալիայի տնտեսական աճը[10]։ Իրականում, արտահանմամբ պայմանավորված տնտեսական աճի հիպոթեզների տարբեր արդյունքները հաճախ պայմանավորված են թեստերի մեթոդների եւ ժամանակաշրջանի ընտրությունից։ Կատարվել են արտահանման աճով պայմանավորված տնտեսական աճի մի շարք հետազոտություններ, որոնք հիմնականում գալիս են հաստատելու նշված հիպոթեզը։ Հայաստանը, լինելով փոքր ներքին շուկա ունեցող զարգացող երկիր, կայուն եւ զգալի տնտեսական աճ ունենալու համար եւս պետք է որդեգրիի արտահանման խթանմանն ուղղված քաղաքականություն եւ 65ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ արտահանումը պետք է դառնա ՀՆԱ ավելացման հիմնական շարժիչ ուժը։ Տնտեսական աճի վրա ներգործության առումով, կարեւոր է նաեւ արտահանվող ապրանքի կոնկրետ տեսակը։ Կոհը եւ Մահը կիրառեցին համախմբման թեստը եւ սխալների ուղղման թեստը Կորեայի օրինակով։ Նրանց ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ ոչ տեքստիլ արտադրանքի արտահանման աճը /ինչպիսին ծանր եւ քիմիական արդյունաբերությունն է/ տեքստիլ արտադրանքի համեմատ, բերել է ավելի բարձր տնտեսական աճի մակարդակի եւ հակառակը։ Առեւտրի ազատականացումն էլ դրական ազդեցություն է ունցել Կորեայի տնտեսության վրա[16]։ Մալազիայի ուսումնասիրություննրն էլ ցույց տվեցին, որ երկրի տնտեսական աճը մեծապես պայմանավորվում է պատրաստի արտադրանքի արտահանմամբ, այլ ոչ հումքի[19, p. 213]։ Արտահանման խթանման քաղաքականություն մշակելիս պետք է հստակ սահմանել առաջնահերթությունները, նպատակները եւ մշակել ռազմավարություն։ Ռազմավարությունը մշակելիս անհրաժեշտ է ապահովել հետեւյալ կետերի իրացումը[2]. 3⁄4 Պարտավորությունների թերությունների սխեմայի ստեղծում։ Սա հատուկ սխեմայի ստեղծում է, որը մոնիթորինգի կենթարկի, օրինակ արտահանող կազմակերպություններում վերջնական արտադրանքի համար ներմուծված հումքը եւ ներմուծման համար կստեղծի արտոնյալ պայմաններ, կամ կկրճատի տուրքերի կանխավճարները արտահանող կազմակերպություւների համար՝ նպատակ ունենալով նվազեցնել անհրաժեշտ վարկերի չափը։ 3⁄4 Մեծացնել վարկերի հասանելիությունը։ Կարճաժամկետ եւ երկարաժամկետ վարկերի տրամադրումը շատ կարեւոր է արտահանող կազմակերպությունների զարգացման համար՝ հատկապես փոքր եւ միջին բիզնեսի պարագայում։ Այս առումով կարեւոր է պետությայան ջանքերով ՀՀ-ում վարկավորման համակարգի ստեղծումը, որը արտոնյալ վարկեր կտրամադրի այն կազմակերպություններին, որնոնք ունեն արտահանման պոտենցիալ կամ հանդիսանում են արտահանող կազմակերպություններ։ 3⁄4 Պետական կարգավորման համակարգերի պարզեցում։ Բյուրոկրատական քաշքշուկները ու երկար գործընթացները խոչընդոտ են արտահանման խթանման համար, դրանք պետք է հնարավո66ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րինս պարզեցնել։ Միեւնույն ժամանակ պետք է ստեղծել տեղեկատվական բազա բոլոր արտահանող կազմակերպությունների համար՝ արտասահմանյան երկրներում ներմուծման քաղաքականության, ընթացակարգերի, տեխնիկական պահանջների, շուկակյի վերլուծության եւ այլնի մասին։ . 3⁄4 Ձեռնարկատերերի միջեւ կապերի ստեղծման խթանում։ Պետությունը կարող է նաեւ հարթակներ ստեղծել ձեռնարկատերերի շփման եւ նոր համագործակցությունների ստեղծման համար, որը կնպաստի նոր գաղափարների խթանմանը եւ փորձի ու տեղեկատվության փոխանակմանը։ Շատ զարգացող երկրներ մեծապես հիմնված են հումքային արտահանման վրա, որը այդ երկրներում արտահանման ծավալի մեծ մասն է կազմում։ Որոշ հետազոտություններ փաստում են, որ երկրները որոնք շեշտադրում կատարում են պատրաստի արտադրանքի արտահանման վրա, ավելի արագ են աճում, քան հումք արտահանող երկրները[7]։ Հայաստանից ամենաշատն արտահանվում է հանքահումքային արտադրանք, պատրաստի սնունդ, թանկարժեք ու կիսաթանկարժեք քարեր եւ մետաղներ, ոչ թանկարժեք մետաղներ։ Ընդ որում՝ դրանց տեսակարար կշիռը զգալի մեծ է մյուս արտահանվող ապրանքներից։ Այսինքն՝ Հայաստանի արտահանումը շարունակում է կենտրոնացված մնալ 4 ապրանքախմբի շուրջ։ Երկրները, որոնք արտահանում են համեմատաբար ավելի տեխնոլոգիական կոնտենտ ունեցող ապրանքներ, ունենում են տնտեսական աճի այնպիսի տեմպ, որը հնարավոր չէր լինի ապահովել այլ պարագայում։ Այսպիսի դրական արդյունք հիմնականում կարող են ապահովել գիտատեխնիկական առաջընթացը եւ մասշտաբի էֆեկտը, երկիրը կարող է կիրառել նոր, ավելի արդյունավետ արտադրական տեխնիկա կամ օգուտներ քաղել որեւէ ոլորտում խորը մասնագիտացումից։ Եթե այսպես է, ուրեմն ինչու որոշ զարգացող երկրներ այդպես էլ չեն զարգացնում իրենց արտադրական սեկտորը։ Այս հարցի հնարավոր պատասխան կարող է հանդիսանալ այն, որ երկիրը պետք է լինի «համեմատաբար զարգացած», որպեսզի կարողանա առավելագույն շահույթ ապաոհովել պատրաստի արտադրանքի արտահանումից, պետք է զարգացած լինեն երկրի տնտեսության տարբեր ոլորտներ, ինչպես օրինակ 67ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կրթությունը, ներդրումները, առեւտուրը, ինչպես նաեւ զարգացած ենթակառուցվածքները, աշխատանքի շուկան եւ այլն։ Կան նաեւ արտահանման այլ դրական հավելյալ գործոններ եւս։ Օրինակ՝ Էմերին նշում է այդպիսի երեք գործոններ՝ արտաքին արժույթի հասանելիության աճ, գործոնային արդյունավետության բարձրացում եւ մասշտաբի էֆեկտ[20]։ Մեկ այլ կարծիքի համաձայն, արտահանման դրական լրացուցիչ գործոն է հանդիսանում գիտատեխնիկական առաջընթացը[22]։ Ավելին, Էդվարդսը պնդում էր, որ այդ գիտատեխնիկական առաջընթացն էլ իր հերթին կարող է բերել արտահանվող ապրանքների սեկտորի ապրանքների ավելի արդյունավետ կառավարման մեխանիզմների ստեղծմանը եւ բարելավված արտադրական տեխնիկայի կիրառմանը՝ ի տարբերություն չարտահանվող սեկտորի[15]։ Այս ամենն էլ իր հերթին բերում է յուրաքանչյուր ոլորտի ինովացիայի եւ արտադրական ընդլայնմանը, հետեւապես մեծացնելով եկամուտները եւ բերելով տնտեսական աճի։ Արտահանման եւս մեկ դրական լրացուցիչ գործոն է հանդիսանում միջազգային շուկայում տվյալ երկրի մրցունակության բարձրացումը, ներառյալ մասշտաբից էֆեկտը, աճող ինովացիան, կրթական աճը, որոնք բոլորը միասին նպաստում են տնտեսական աճին[14]։ Հայաստանի արտահանումը խթանելու նպատակով կարեւորագույն խնդիր է խթանել այն արտադրողների գործունեությանը, ովքեր կարող են մրցունակ լինել միջազգային շուկայում եւ բնական ռեսուրսների, աշխատուժ արտահանող երկրից դառնալ պատրաստի արտադրանք արտահանող երկիր։ Այս առումով կարեւոր է խնդրի պետական կարգավորումը՝ ընկերությունների պոտենցիալի խորը ուսումնասիրումը, հեռանկարային արտադրողներին տրանսֆերտների տրամադրումը, անհրաժեշտ տեղեկատվության հարցում պետության աջակցությունը, ինչպես նաեւ գիտակրթական մակարդակի բարձրացումը, որը հնարավորություն կտա աշխատուժի շուկան համալրել պահանջարկ վայելող եւ նորագույն տեխնիկայի եւ տեխնոլոգիաններին տիրապետող աշխատողներով։ Շատ կարեւոր է ապահովել մանավանդ փոքր եւ միջին բիզնեսի ներգրավումը արտաքին առեւտում ներգրավման հարցում եւ այս ուղղությամբ մշակել հատուկ ուղղորդող քաղաքականություն[4][13]։ Նաեւ հարկ է ապահովել հեռանկարային կազմակերպություններին արտոնյալ վարկավորման համակարգ, կապ ստեղծել օտարերկրյա ուղղա68ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կի ներդրումների (ՕՈՒՆ) եւ տեղական կազմակերպությունների միջեւ օպտիմալ կապերի ստեղծմանը, բիզնես հրեշտակների ներդրումների իրականացմանը։ Այսօր արտահանման ապրանքատեսականու եւ շուկաների կենտրոնացումը բարձր է, ներդրումները ցածր են արտահանման ներուժ ունեցող ճյուղերում, ցածր է արտահանումն սպասարկող լոգիստիկ ծառայությունների, ինչպես նաեւ արտահանման վարկավորման ու ապահովագրման ծառայությունների զարգացվածության մակարդակը, լիարժեք չի օգտագործվում ԵԱՏՄ-ի եւ ԵՄ-ի ընձեռնված հնարավորությունները։ Պետությունը պետք է հարկային եւ մաքսային քաղաքականության միջոցով խթանի պատրաստի արտադրանքի արտահանմանը, որպեսզի հումքային արտադրանքի եւ կիսաֆաբրիկատների փոխարեն ավելի մեծ ավելացված արժեք ունեցող ապրանքների արտահանումը ավելանա։ Անհրաժեշտ է իրականացնել քննարկումներ լոգիստիկ կազմակերպությունների հետ՝ հայկական փոքր եւ միջին ձեռնարկությունների արտադրանքի ներկայացմանն աջակցության եւ արտահանման հնարավորությունների օգտագործման համար։ Հայաստանի համար ստեղծված բարդ աշխարհաքաղաքական իրավիճակի պարագայում շատ կարեւոր է հնարավորինս մեծ թվով երկրների հետ տնտեսական փոխշահավետ հարաբերությունների ստեղծումը եւ հետեւողական զարգացումը։ Անհրաժեշտ է նաեւ շարունակեկ Իրանի հետ աշխատանքները ազատ տնտեսական գոտու ձեւավորման ուղղությամբ։

example1765

example1765

Խոշոր սալերի բախման գոտում գտնվող ՀՀ տարածքի համար սեյսմիկ վտանգի գնահատման տեսանկյունից անհրաժեշտ է որոշել հավանական վտանգի գոտիները, դրանց լայնությունը և առավելագույն պոտենցիալը։ Վեդիի վրաշարժի տարածման գոտու լայնության գնահատման համար օգտագործվել են համալիր երկրաբանա-երկրաֆիզիկական հետազոտություններ, վերլուծվել են հետազոտման գոտում տարբեր հեղինակների կողմից նախկինում կատարված աշխատանքները։ Երկրաֆիզիկական գեոռադարային հանույթի միջոցով հայտնաբերվել է վրաշարժի համալիրի նոր խզվածք՝ Վեդիի վրաշարժի գոտով դեպի հարավ-արևմուտք ուղղությամբ։ Միևնույն ժամանակ վրաշարժի որոշված գոտու շերտագրության և երկրաբանական հասակների համադրումը թույլ է տվել ենթադրել, որ Վեդիի վրաշարժը ունակ է (capable fault) առաջացնել նոր մակերեսային պատռվածքներ։

ԼԵԴԻ ԳՈՏԻ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ՎԵԴԻ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՕՐԻՆԱԿՈՎ Հայաստանի Հանրապետությունը գտնվում է տեկտոնական ակտիվ գոտում։ Ակտիվ խզվածքները տեկտոնական կառուցվածքների բաղկացուցիչ մասն են։ Վերջին 10 հազարի ընթացքում ակտիվ գործող խզվածքները ակտիվ են համարվում Հայաստանի Հանրապետության տարածքի համար։ Տարվա ընթացքում։ Ակտիվ խզվածքների դինամիկայի արդյունքում տեղի են ունենում երկրաշարժեր, որոնք հաճախ ավերիչ են։ Սեյսմիկ ակտիվությունը հնարավոր է ակտիվ խզվածքի ողջ լայնության երկայնքով, ուստի լայնության ճիշտ գնահատումը կօգնի խուսափել մարդ-նյութական կորուստներից։ Այսպիսով, սեյսմիկ ռիսկը գնահատելիս շատ կարևոր է որոշել ակտիվ խզվածքի գոտու լայնությունը։ Ակտիվ անսարքությունները, որոնք ունեն մեծ ներուժ, կարող են առաջացնել ճաքեր երկրի մակերեսին։ Այս աշխատության մեջ, հիմնվելով երկրաբանական և երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների արդյունքների վրա հիմնված վեդական շարժունակության օրինակի վրա, հնարավոր է որոշել շարժունակությունը հնարավոր մակերևույթի վրա (ընդունակ խզվածք)։ Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանի Հանրապետության տարածքը և, մասնավորապես, կենտրոնական մասը, որտեղ տեղակայված է Vedi շարժումը, բնութագրվում է բարդ խճանկար-բլոկային կառուցվածքով։ Վեդային գոտում տարածված են նստվածքային հրաբխային ապարները, որոնք հարուստ են օրգանական բրածոներով։ Դրանք բարենպաստ են շերտագրական ուսումնասիրության համար։ Դրանք երկրաբանական կառուցվածքի մի մասն են ՝ սկսած ուշ Proterozoic- վաղ Cambrian- ից մինչև մարդածին ապարներ, որոնք արտահայտված են մետամորֆիկ, հրաբխային, հրաբխային-նստվածքային-նստվածքային ապարներով։ Տեղանքի շերտագրական կոմպլեքսը բաղկացած է պրոտերոզոյական, պալեոզոյական, կավիճ, պալիոգենիկ, նեոգենի չորրորդական քարերից։ Տեկտոնիզմի տեսանկյունից վերոնշյալ շերտերն ունեն այլ կառուցվածք։ Մի մասում գերակշռում են Ստորին պրոտերոզոյան նեոգեն-չորրորդական կառույցները, մյուս մասում ՝ պալեոզոյան ավիճ ՝ կավիճ-պալեոգեն բարձրության կառույցներ։ 2010-2011թթ. Ուսումնասիրություններ են իրականացվել JICA- ի և NAS YAGI- ի կողմից, որի ընթացքում խրամատ է բացվել Նոր Ուղի գյուղի հյուսիսում (նկ. 1 բ)։ Խրամատում կատարված պեղումների արդյունքում հայտնաբերվել է տեղահանման գոտի, որտեղ էոցենի տիպի ժայռերը տեղափոխվել են չորրորդական ժայռերի վրա։ Նկար 1-ը ցույց է տալիս խրամուղու գտնվելու վայրը (ա) և նկարագրությունը (բ), որը բացվել է Նոր Ուղի գյուղի հյուսիսում։ a B Գծապատկեր 1. ՀՀ, Արարատի մարզի Նոր Ուղի գյուղի հյուսիսում բացված խրամատի գտնվելու վայրը (ա) բնութագիրը Նկարագրություն (բ) 2012-2014թթ. Գիտությունների ազգային ակադեմիայի YEG- ի ուսումնասիրությունները շարունակվեցին Վեդիի տարածքում։ Երկրաբանական-գեոմորֆոլոգիական-երկրաֆիզիկական մանրամասն վերլուծությունն ուղղված է այն հատվածների բացահայտմանը, որոնց վրա կան երիտասարդ ակտիվացման հետքեր։ Այս աշխատանքներն իրականացվել են սեյսմիկ վտանգի գնահատման համար։ Այդ նպատակով ստորգետնյա շերտերում խախտման գոտիները հայտնաբերելու համար օգտագործվել է երկրադարական արդյունահանում։ ԱՄՆ SIR3000 georadar- ն օգտագործվել է երկրաֆիզիկական հետազոտություններում, օգտագործելով ալեհավաքներ 1000 ՄՀց և 200 ՄՀց հաճախականությամբ, ինչը թույլ է տվել ուսումնասիրել երկրաբանական հատվածը մինչև 30 մ խորության վրա։ Հետազոտությունն իրականացվել է Սիսավան գյուղից հյուսիս-հյուսիս-արևելք ուղղությամբ, երկրաֆիզիկական պրոֆիլի երկարությունը 300 մ էր (նկ. 2)։ Նկար 2. Գեորադարի արդյունահանման հետագիծը (ցույց է տրված դեղին) զուգահեռ 1։ 10.000 մասշտաբով տեղագրական մասշտաբով կառուցված պրոֆիլը երկրաբանորեն պեղվել է ՝ պրոֆիլների կրկնության միջոցով հնարավոր ենթամեկուսային շերտերում խախտման գոտիները հայտնաբերելու նպատակով։ Գծապատկեր 3-ը ցույց է տալիս մեր հետազոտության երկրաբանաբանական արդյունահանման արդյունքների ընթացքում հայտնաբերված խզվածքի գոտին։ Ենթադրյալ խախտման գոտիները պատկերված են կետերով։ 2012-2014 թվականներին Վեդիի երկրաշարժի գոտու հարավային ուղղությամբ կատարված երկրաբանական-երկրաբանական-երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների արդյունքում մակերեսին հայտնաբերվել են երկու անհասկանալի կոտրվածքներ։ Համեմատելով նախորդ աշխատանքների հետ, ձեւավորվեց պրոֆիլ, որտեղ արտահայտվում են շարժման գոտիները (նկ. 4), որոնց երրորդը հաստատվեց երկրաֆիզիկական հետազոտությունների արդյունքում։ Նկար 3. Երկրաբանային արդյունահանում AB պրոֆիլով Նկար 4. Vedi- ի տեղաշարժի երկրաբանական հատվածը ըստ AB պրոֆիլի Նկար 5. Ուսումնասիրության արդյունքում Vedi- ի փոփոխության լայնության և լայնության վերջնական պատկերը։ Հետաքննությունների արդյունքում պարզվել է, որ Վեդիի խզվածքի հարավային մասում կա երկու կոտրվածք։ Հաստատելով, որ մեր տեղամասում կա առնվազն չորս ժայթքման գոտիներ, որտեղ կրաքարային ժայռերը քայքայվել են էոցենի չափի ժայռերի վրա, Eocene- ը վերանվանեց չորրորդական ապարներ (նկ. 5)։ Մասնավորապես կարելի է նշել հետևյալը .1. Վեդիի շարժումը երիտասարդանում է հարավում, 2. Վեդիի խզումը ակտիվ է և ունի սեյսմիկ ներուժ, 3. Դա խզվածք է, որն ընդունակ է առաջացնել մակերեսային պատռվածք (4)։ Շարժման ուսումնասիրված գոտին ունի առնվազն 2,5 կմ լայնություն։ Գրականություն 1. Ավանեսյան Մ., Երջան-Վեդու գրաբեն-սինկլինորիումի երկրաբանական-կառուցվածքային առանձնահատկությունները, Դիսերտացիա, 2004։ 2. Սեյսմիկ ռիսկի գնահատման և կառավարման պլանավորման ծրագիր Հայաստանի Հանրապետությունում (JICA NAS YGI, 2010-2011)։ Հայկ Իգիթյան Ակտիվ ֆրակցիոն գոտու ակտիվության գնահատում ՎԵԴԻԱ ՕՐԻՆԱԿՈՎ Հիմնաբառեր. Խզվածք, երկրաբանական ռադար, սեյսմիկ վտանգ, մակընթացային գոտի։

example2383

example2383

Սույն հոդվածը վերաբերում է քրիստոնեական դարձի գաղափարաբանությանը, վերջինիս վերաբերյալ միջնադարյան հայ իրականության մեջ տարածված պատկերացումներին։ Հոդվածի շրջանակներում մեր առաջ նպատակ ենք դրել հասկանալու, թե ինչն էր մարդուն ստիպում դարձի գալ, և ինչպես ստացվեց, որ վերջինս շարունակական բնույթ էր կրում։ Նոր լույսի ներքո փորձել ենք հասկանալ վկայուհիների և նրանց չարչարողների՝ որպես հակադիր բևեռների միջև առկա խորը հակասությունները, և չնայած այդ հակասություններին՝ այն հանգամանքին, թե վերջիններիս ինչպես դարձի եկան։ Փորձել ենք նորովի մոտենալ այս հակադիր բևեռների բնութագրիչներին, կատարվող գործողու-թյունների դրդապատճառներին։ Քանզի միայն այս ամենի ուսումնասիրության արդյունքում կարող ենք ընդհանրական պատկերացում կազմել միջնադարյան հայ իրականության մեջ բարու, բարոյականի, հասարակական բարիքի և մի շարք այլ երևույթների ու հասկացությունների մասին։

ՎԿԱՅՆԵՐԻ ՎԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՆՐԱՆՔ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՐՈՒՅԸ ՈՐՊԵՍ վաղ չափում քրիստոնեական հասարակության ձևավորման համար `հայության ճանապարհով։ Այս պատկերը նվիրված է քրիստոնեական գաղափարախոսության վերջին հատվածին։ Հոդվածի շրջանակներում մենք նպատակ ունենք հասկանալու այն բնորոշ սցենարները, որոնց հետ համաձայնեցվել է փոխակերպման գաղափարը։ Մենք նաև փորձել ենք հասկանալ վկաների, նրանց հետապնդողների խոր հակասությունները ՝ որպես հակադիր բեռներ, ծայրահեղ տարբերություն ՝ որպես նրանց դարձի առանցքային գործոն։ Ստեղծագործությունը փորձում է նորովի մոտենալ նշված հակադրությունների բնութագրերին, գործողությունների դրդապատճառներին, տեղի ունեցած հրաշքների խորհրդանշականությանը։ Հատկանշական է, որ նման եղանակով հնարավոր է որոշակի գաղափար կազմել միջնադարյան հայկական իրականության մեջ բարի, բարոյական, սոցիալական բարիքի գաղափարների մասին։ Շատ հետաքրքիր է այս օրինակներով հասկանալ «լավ» և «վատ», «ճիշտ» և «սխալ», «լավ» և «չար» որակավորումների և ոչ հավասար էության, մասնավորապես, կետի փոխարինումները։ հեռավոր անցյալի ընդունված բարոյական սկզբունքների տեսանկյունից։ «Esisննդոց» -ի այս հարցերին անդրադառնալը պահանջում է գիտելիքներ այն պայմանների և հանգամանքների վերաբերյալ, որոնց պայմաններում այդ արժեքները ծնվել, փոխվել են, արմատավորվել կամ մոռացվել։ Միջնադարյան հայկական իրականության մեջ կան բազմաթիվ պատմություններ քրիստոնեական դարձի մասին, որոնցում առանձնահատուկ տեղ ունեն քրիստոնյա վկաները, հրեշտակները և պետական ​​պաշտոնյաները։ Այս պատմություններում հստակ երեւում են երկու հակադիր բեւեռներ, որոնց բնութագրերը տարբեր աղբյուրներում առանձնանում են իրենց ուռճացումով ու առանձնահատկությունների ծայրահեղ դրսեւորմամբ։ Extremայրահեղականության այս սկզբունքը պահպանված է մեր դարձի բոլոր պատմություններում։ Հոդվածի հիմքում ընկած են դարձի երկու ամենահայտնի պատմությունները. «Հռիփսիմե կույսերի նահատակությունը և Տրդատ թագավորի դարձի գալը» իպ «Կիպրոսի դարձը»։ Ագաթանգեղոսը իր «Հայաստանի պատմություն» աշխատության մեջ տալիս է հայ իրականության ամենահայտնի վկաներից մեկի ՝ Հռիփսիմեանկույսի հետեւյալ նկարագրությունները. «..... լեռներում մեկուսացված էին ՝ բուսակեր, բարեխիղճ, պարկեշտ, սրբազան կանայք, լի քրիստոնեական հավատքով, որոնք գիշեր ու ցերեկ, միշտ փառքով և օրհնությամբ, արժանապատիվ աղոթում էին Աստծուն։ Նրանց գլխավոր անունը Գայանե էր, ով ուներ որդի, բարեպաշտ մարդու դուստրերից մեկը, արքայական ընտանիքից, որի անունը Հռիփսիմե էր։ [1] Հակառակ այս բոլոր դրական և ազնիվ նկարագրություններին ՝ Տրդատ արքան Ագաթանգեղոսին ներկայանում է որպես ամբարտավան, հեթանոսական, ամբարտավան միապետ, ով ցանկանում է ամեն կերպ բավարարել իր ցանկությունները։ Տեսնելով Հռիփսիմեին ՝ Տրդատը հմայվում է նրա գեղեցկությամբ, ուզում է նրան բռնի ուժով տանել, բայց հրաժարվում է։ Դրանից հետո թագավորը հրամայեց սպառնալ Գայանեին, որպեսզի համոզի իր որդուն կատարել թագավորի հրամանը։ Սակայն մայրը նախատեց Հռիփսիմեին ՝ հրամայելով չվախենալ և չհնազանդվել հեթանոս թագավորին։ Այս խոսքերին ընդդիմանալու համար թագավորի մարդիկ դաժանորեն ծեծեցին նրան, քարերով հարվածեցին նրա բերանին, կոտրեցին նրա ատամները, ապա նրան քարշ տվեցին սենյակից։ Հռիփսիմեն մնում է թագավորի հետ մեն-մենակ, բայց մեծ զորությամբ և քաջությամբ հռչակված արքան գրեթե յոթ ժամ անց պարտվում է կույսին ՝ զորանալով Սուրբ Հոգով։ Պատմողը վկայում է, որ Հռիփսիմեն պալատից դուրս գալով աղոթել է մի բարձր տեղում, որտեղ նրան գտել են, և պալատի իշխանները նրան աննկարագրելիորեն խոշտանգել են։ Լսելով Հռիփսիմեի նահատակության մասին ՝ թագավորը խորապես վշտացավ, իսկ հետո հրամայեց վրեժ լուծել մայր Գայանեին։ Տիրոջ ժանտախտը հասավ թագավորին և նրա շրջապատին, և արքան վայրի խոզի տեսք ստացավ։ Նրա բոլոր հարազատները սգի մեջ էին։ Այդ ժամանակ Աստված տեսավ ծեր արքայի քրոջը ՝ Խոսրովիդուխտին, և ասաց, որ Գրիգոր Լուսավորիչը, որին 15 տարի պահել էին Խոր Վիրապում, միայն կարող էր փրկել թագավորին։ Լուսավորիչը նախ կույսերի մարմինները դրեց գետնին (չնայած նրանց մարմինները դրսում էին 9 օր ու գիշեր, բայց պահպանվել էին Աստծո զորությամբ), ապա նա հրամայեց թագավորին ապաշխարել։ 70 օր ապաշխարությունից հետո, Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի աղոթքով, Աստված վերականգնեց Տրդատը մարդկային տեսքով։ Հատկանշական է, որ երկրորդ պատմությունը իմաստաբանորեն դիմում է Հռիփսիմե կույսերի ՝ Տրդատ թագավորի նահատակությանը։ Այն պատմում է Կիպրոս Պատրիարքի և Ուստիան Հուստիանոսի մասին։ Սկզբում հեթանոս, ապա Քրիստոսի սուրբ եպիսկոպոս, որը համարվում է քրիստոնեության հպարտություն, Կիպրիանոս 1 [9], ծագումով Անտիոքից, բոլոր քրիստոնեական եկեղեցիներից Նրանց մասին պահպանված հիշողություններում կան որոշ անհամապատասխանություններ։ Խոսքը Անտիոքում ակտիվ գործունեություն ծավալած Կիպրիանոսի, իսկ մյուս դեպքում ՝ Կարթագենի Կիպրիանոսի մասին է։ Կարթագենի եպիսկոպոսը հիշատակվում է 379 թվականին, մինչդեռ նա իր տեղն ունի Անտիոք ժողովրդի տոնակատարություններում ամենավաղ շրջանից, նա լավ ծանոթ է իր թողած գրական նյութերին։ III դարում ապրած հեթանոս փիլիսոփան, որը հայտնի էր որպես «քաջ հռետոր», «մոգ», «քահանա», ստացել է Թասիկոս Կեկիլիոս մականունը։ Նրա ժամանակակիցներն այնքան հայտնի էին, որ նույնիսկ վախենում էին նրա ստվերից։ Ըստ ավանդության, նա այնքան հմուտ էր մոգության մեջ, որ համարձակորեն հրաման էր տալիս հերոսներին, ովքեր չէին հապաղում կատարել իր կամքը։ [4] Այնպես պատահեց, որ Ագլայդաս անունով մի երիտասարդ ցանկացավ ամուսնանալ Justուստիա անունով մի գեղեցիկ կույսի հետ Նա շատ թանկարժեք նվերներ, գեղեցիկ հագուստներ, ոսկի և արծաթ ուղարկեց, բայց կույս, չխանգարող հարստությունը վերադարձրեց այդ ամենը։ Երիտասարդը դիմում է Կիպրիանոսին, որն օգտագործում է իր բոլոր կախարդական հմտությունները։ Կիպրիանոսը կույր և խուլ մնաց Տիրոջ խաչի նշանի զորության համար։ Նա բազմիցս «կատաղի մարմնավաճառության» էր ուղարկում Justասթինին գայթակղելու համար, ով իր պատկերացմամբ պատկերացնում էր երիտասարդ Ագլավիդուսին (արտասահմանյան գրականության մեջ ՝ Ագլայդաս), որը փորձում էր գայթակղել նրան, բայց բուռն ցանկասիրական գայթակղությամբ։ Թուլացնելով մարմինը ծոմապահության և ծոմապահության միջոցով ՝ նա հաղթահարում է իր մեջ ծագող ցանկությունը, և ամոթալի ու պարտված հերոսները վերադառնում են Կիպրիանոսիմոտ։ Երբ դերերը կարծես գայթակղեցին Հուստինիանոսին, նա անմիջապես խաչվեց ՝ ապավինելով Քրիստոսի խաչին, իսկ հետո նա իր սրտով դիմեց Երկնային փեսային, և միևնույն ժամանակ դրանք անհետացան անչափ։ [2] Այդ պահին Կիպրիանոսը հասկացավ, որ միայն նրանք, ովքեր Քրիստոսի անունով խաչի նշանով պարտվեցին, անզոր են։ Նա կարծում էր, որ եթե խաչակնքվածը ունենար այդպիսի զորություն, որքան էր ունենալու Խաչվածը, ապա շրջվելով ՝ նա հրաժարվեց չարի արվեստից ՝ ապավինելով Փրկչին։ Հետևյալ երկու փոխակերպումները կարելի է որոնել պատմության թաքնված կողմերից։ Առաջին հետևանքն այն է, որ նախ հակասություն կա երկու հակադիր կողմերի միջև, որտեղ մի կողմում կան հասարակության մեջ բարձր պաշտոններ ունեցող մարդիկ։ Մի կողմից Տրդատ արքան և մյուս կողմից ՝ Կիպրիանոսը փնտրում են կույսերի ՝ Հռիփսիմեի և Հուստիանեի գայթակղությունը, ովքեր հավատարմության երդում են տվել քրիստոնեությանը։ Դիմադրելով բոլոր գայթակղություններին ՝ Կիպրիանոսը «Խոստովանություն» տեքստերում թվագրվում է 350-370 թվականներին։ Բացի այդ, Անտիոքի եպիսկոպոսների ցուցակում չկար Կիպրիանոս անունով եպիսկոպոս։ Այս հարցը քննարկվեց 1959 թ.-ին Օքսֆորդի համալսարանում կայացած համաժողովում։ Ի վերջո, լեգենդների պատմական ճշմարտության բացակայության պատճառով, Կիպրիանոսն ու Հուստինիանոսը հանվել են Վատիկանի սրբերի ցուցակից 1968 թվականին (նրանք սրբացվել են 4-րդ դարում)։ Այս դեպքում կույսերը հրահրում են ակնհայտ հակահերոսների բարկությունը, որին անխուսափելիորեն հաջորդում է անմարդկային խոշտանգումները։ Surարմանալիորեն, քրիստոնեական հավատքի համարակալված վկաներն են, որ դառնում են իրենց հալածիչների փրկության բանալին։ Այստեղ հատկապես ուշագրավ է այս երկու բեռների նպատակային ուղղությունը։ Կույսերն ամեն ինչ անում են, որ բարիքը տարածեն, հասարակությունը լուսավորեն, հավասարություն ու արդարություն հաստատեն ՝ ապավինելով Աստծուն։ Նրանց յուրաքանչյուր գործողություն հիմնված է հավատքի վրա, միտված է այդ հավատքի տարածմանը։ Տրդատ թագավոր իպ Կիպրիանոսի դեպքում մենք տեսնում ենք հետևյալը. Հեթանոս թագավորը հավատում էր հեթանոսական աստվածներին և իրեն համարում էր երկրի փոխարքա։ Մարդու անձնական դիրքի, հետաքրքրության և գնահատման իրազեկությունը, ինչպես նաև քրիստոնեական հավատքի նկատմամբ նման դաժանությունը հիմնականում ներկայացվում է որպես արքայի խավարի արդյունք, մինչդեռ դարձը նրա լուսավորության և փրկության ուղին է։ Կիպրիանոսի դեպքում մենք տեսնում ենք նույն ձգտումները, ինչ Տրդատ արքայի դեպքում։ Այստեղ Կիպրիանոսը օգտագործում է իր բոլոր հմտությունները գայթակղելու Հուստինիանոսին, որին նա բնազդաբար ձգտում է, բայց դատապարտված է ձախողման։ Երկրորդ հետևանքն այն է, որ վկաների մեջ գերակշռում էր անանձնականության սկզբունքը։ Այս տեսանկյունից կարելի է հետաքրքիր համեմատություն կատարել կույսի «մոմի» միջեւ։ Ինչպես շողշողացողի շուրջ մոմ է վառվում կամ «զոհաբերվում», այնպես էլ կույսը խոշտանգվում ու նահատակվում է վեհ արժեքի համար։ Նրանց սերը Աստծո հանդեպ և Նրա խոսքը տարածվեց անձնական շահերից ելնելով։ Նրանց հիմնական ձգտումը վերականգնելն էր վերեւում կանգնած տարրը ՝ այդ տարրի հաղթանակը (եթե դրան նայենք երկու հակադիր բևեռների պայքարի տեսանկյունից)։ Միայն այդպիսի հաղթանակի արդյունքում հասարակությունը կդառնար ավելի բարի, ավելի առաքինի, ավելի բարոյական։ Եթե ​​այս տեսանկյունից փորձենք վերլուծել հակառակ բեռի գործողությունները, կտեսնենք, որ ինչպես Կիպրիանոսի, այնպես էլ Տրդատ թագավորի պարագայում առաջնային է սեփական եսի գերագնահատումը, անձի կամավոր ինքնության բացարձակությունը։ Բուրգի գլխին կանգնած անհատը, որը գործում է իր սեփական շահերի համար ՝ անտեսելով հասարակության շահերը, ով միայն այդ կերպ է պատկերացնում իր հեղինակության պահպանումը։ Իհարկե, վերոնշյալ գործողությունների և դրանցից բխող հետևանքների հիմնական պատճառը տգիտությունն է, ինչը մարդուն կույր է դարձնում `ղեկավարվելով բնազդներով, թույլ, այս դեպքում` ինքնահաստատման կարիք ունենալով։ Ինչպես Եղիշեն է ասում. «... և բոլոր չարիքները մարդկային միտք են մտնում անտեղյակության միջոցով։ Կույրերը զրկված են արեւի ճառագայթներից, իսկ տգիտությունը նրանց զրկում է կատարյալ կյանքից։ Ավելի լավ է աչքերը կույր լինել, քան մտքում կույր լինել։ Ինչպես հոգին ավելի մեծ է, քան մարմինը, այնպես էլ մտքի տեսողությունը ավելի մեծ է, քան մարմնի տեսքը։ »[3] Մյուս հնարավոր հետևանքն այն է, որ դա Կիպրոսի ՝ Տրդատ արքայի շարունակական և անշրջելի գործընթացն է։ Վերոհիշյալ պատմություններում կա շրջելի գործընթաց. Վկաների նվիրում քրիստոնեական հավատքին։ Պատմության մեջ նման դեպք, երբ կույսերը հերքում են քրիստոնեությունը և դիմում հեթանոսական դավանանքին։ Կույսերն ունեին նաև մի շարք առանձնահատկություններ, որոնցից ամենակարևորը, թերևս, բուժման պարգևն էր։ Վառ օրինակներից մեկը Սուրբ Նունեն է, որը քրիստոնեություն էր քարոզում Վրաստանում։ Սուրբ Նունեին հաջողվում է բուժել վրաց Նանա թագուհուն, նրա որդուն և թագավորին ՝ այդպիսով հավատքի բերելով ամբողջ արքունիքը։ Նա հրաժարվում է բոլոր թանկագին նվերներից և քարոզում Տիրոջ Ավետարանը։ Նա հայտնի է իր բժշկությամբ ՝ Հերմինա կույսին, որը հիմնադրել է կլինիկա, որտեղ բուժում է բոլոր կարիքավորներին ՝ քարոզելով Տիրոջ խոսքը։ Այս տեսակետից բազմաթիվ օրինակներ կան։ Վերափոխման պատմությունների, վկաների վարքի պատմությունների անբաժանելի մասը տեսիլքներն են ՝ հրեշտակները, որոնք անհրաժեշտության դեպքում առաջնորդում կամ փրկում են կույսերին։ Օրինակ ՝ Սուրբ Եվֆեմիան կույսը, որին քարկոծեցին մահվան ՝ քրիստոնեական հավատքին հավատարիմ մնալու համար, խոշտանգեցին «փորձելով ճզմել անիվների տակ, բայց միևնույն ժամանակ հրեշտակները իջան երկնքից ՝ կույսին կտտանքներից ազատելու համար»։ Ամփոփելով, վաղ քրիստոնյա վկաների շուրջ տեղ գտած բազմաթիվ իրական կամ անիրական պատմությունները նպատակ ունեին ընդգծել հեթանոսական աշխարհի մեղավոր, դաժան, մութ բնույթը ՝ ակնհայտ հակասություններ ներկայացնելով, ցույց տալով Աստծո լուսավորության, մաքրման և փրկության ճանապարհը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Ագաթանգեղոս, Հայաստանի պատմություն, Երեւան, 1977, էջ 67-99։ [2] Բաբաջանյան Մ., Կիպրիանոս, Երեւան, 2014, URL։ //www.irates.am/hy/1396943729 (հղումը կատարվել է 07.06.2018)։ [3] Եղիշե, Վարդանի և հայկական պատերազմի մասին, Երևան, 1994, էջ։ 59 [4] hazազարյան Դ., Կիպրոսյան և Virgin Hustiane պատրիարք 15-16-րդ դարեր ժապավենը հմայքների գեղարվեստական ​​զարդարում, Երեւան, 2014, էջ 244-8։ [5] Մաքուր երանելի վկաներ, Երեւան, 2013, URL։ //www.holytrinity.am/posts/view/941 (հղումը կատարվել է 06.06.2018)։ [6] Սուգիասյան Կ., Ս. Նունե և Ս. Մանե կույսեր, Երևան, 2014, URL։ //www.surbzoravor.am/post/view/surb-nune-ev-surb-mane-kuyserihishatakutyan- կամ (հղումը ՝ 04.06.2018)։ [7] Saint Hermone և The Nectarine Virgins, Երեւան, 2018, URL։ //www.qahana.am/am/holidays/2018-10-02/1 (հղումը կատարվել է 05.06.2018)։ [8] Saints of Saints, Volume B, S. Էջմիածին, 2010, URL։ //www.surbzoravor.am/post/view/vkayabanutyun-surb-epimia-kuysi-ev-qristosiqarasuniny-vkaneri (հղումը ՝ 04.06.2018)։ Հարությունյան ԻՆԳԱՈՒ ԿԱՆԱՆ ՆԱՀԱԳՈՐ ANDՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՆՐԱՆՔ ՆԱԽԱԳԱՀՆԵՐԻ VՐՈՒՅԸ ՈՐՊԵՍ ՎԱAR ՔՐԻՍՏՈՆՅԱ. ։

example2367

example2367

Գեղամա լեռնաշղթայի երկայնքով կատարվել են որոնողահետախուզական լայնածավալ ուսումնասիրություններ էլեկտրահետախուզական, այն է՝ ուղղաձիգ էլեկտրական զոնդավորման (ՈՒԷԶ) մեթոդով։ Չափվել են մոտ 1000 կետեր, օգտագործվել են տարածքում փորված ջրաերկրաբանական հորատանցքերի տվյալները, վերամշակվել են երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների՝ նախկինում կատարված տվյալները, որոնց արդյունքում կառուցվել է Գեղամա լեռնաշղթայի արևելյան և արևմտյան լանջերի ռեգիոնալ ջրամերժ շերտի կամ պալեոռելիեֆի քարտեզը։ Կառուցված պալեոռելիեֆի քարտեզի վրա առանձնացվել են ստորերկրյա կենտրոնացած ջրհոսքերը, ստորերկրյա ջրավազանները, ինչպես նաև հայտնաբերվել է լեռնաշղթայի երկայնքով ժամանակակից ու հին (թաղված) ջրբաժանների փոխհարաբերակցությունը։

ԳԵAMԱՄԱ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՏԱՐԱԱՇՐ WԱՆԱՅԻՆ BՐԵՐԻ ԱՌԱՆՈՐԴՈՒՄԸ ԷԼԵԿՏՐԱՏԵԽՆԻԿԱՅԻ ԴԻԱՅՆԻ ՄԵԹՈԴՆԵՐՈՎ High Shana Lake- ն աշխարհի եզակի լողավազաններից մեկն է։ Այն մեծ հեղինակություն է ձեռք բերել ջրի անսովոր պարզության և բնական հատուկ պայմանների շնորհիվ։ Շոնը Հայաստանի հանգստի անփոխարինելի վայրերից մեկն է, հանրապետության ջրամատակարարման միակ հեռանկարային աղբյուրը։ Սանա լճի ջրային ռեսուրսների նպատակահարմար օգտագործման խնդրի երկարամյա պատմությունը դրա իրականացման ընթացքում անցել է մի շարք փուլեր։ Լճի ավազանի արևմտյան մասում ՝ Գեղամա լեռնաշղթայի երկայնքով, տարածված են միոցենի հրաբխային կազմավորումները և պլիոցենի չորրորդական լավաները, իսկ կիրճերում ՝ էոցենի տուֆերի և դեզիտոբոբասալտային լավաների ելքեր։ Սանա լճի ավազանի տարածքում ամենահին կառույցը համարվում է էկոցիտ-պալեոգեն չափի Հորսանտիկլինալը, որը գտնվում է Շան Ամասիայի օֆիոլիտային գոտում և հարավ-արևելքից սահմանափակվում է Սարիբաբինի սինքլինգով։ Արծվաքարի համախտանիշը, որը բաղկացած է Սարմատի նստվածքներից, համարվում է ամենամեծը Գեղամա լեռնաշղթայի հարավ-արևելյան ծալքավոր կառույցներից։ Հաջորդ հորիզոնական հատվածի ասիմետրիկ վերելքը ձգվում է Գեղարքունիք գետի հովտի միջով, Սանա լճի արևմտյան ափին, որը հայտնի է որպես Դաշքենդի վերելք։ Ընդարձակ հետախուզական, նախագծային և հիդրոերկրաբանական աշխատանքներ են իրականացվել Սն ջրհավաք ավազանի արևմտյան մասում գտնվող Գեղամա լեռնաշղթայի երկայնքով `հանրապետության այնպիսի կազմակերպությունների մասնակցությամբ, ինչպիսիք են` ВСЕГИНГЕО, ГГИ, ПНИИС և այլն [1, 2 ] Resourcesրային ռեսուրսների, մասնավորապես, Գեղամա լեռնաշղթայի երկայնքով ստորգետնյա հոսքերի ուսումնասիրության ընթացքում կատարվել են բազմաթիվ հիդրոլոգիական, հիդրոերկրաբանական և երկրաֆիզիկական աշխատանքներ։ Առաջին նման աշխատանքները վերաբերվում են VK Davidov- ին, BD Zaykov- ին, AP Sokolov- ին, IA Bear- ին `այլոց անուններով։ Գեղամա լեռնաշղթայի երկայնքով մենք իրականացրել ենք նաև լայնածավալ հետախուզական ուսումնասիրություններ էլեկտրահետախուզության, այսինքն ՝ ուղղահայաց էլեկտրական զոնդավորման (UEZ) մեթոդով։ Չափվել է շուրջ 1000 միավոր, օգտագործվել են տարածքում փորված ջրաբանական երկրպագուների տվյալները, մշակվել են նախորդ երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների տվյալները, որի արդյունքում Գեղամա լեռնաշղթայի արևմտյան լանջերի տարածաշրջանային ջրազերծող շերտը կամ պալեորիզացման քարտեզ կառուցվել է. Կառուցված paleorelife քարտեզի վրա առանձնացվել են ստորգետնյա կենտրոնացված հոսքերը, ստորերկրյա ջրերի ավազանները, հայտնաբերվել է լեռնաշղթայի երկայնքով ժամանակակից և հին (թաղված) ջրբաժանների փոխհարաբերությունը։ Դաշտային աշխատանքի մեթոդներ և տեխնիկա։ Սանաա լճի ջրահավաք ավազանի արևմտյան մասում, Գեղամա լեռնաշղթայի երկայնքով խնդիրներ լուծելու համար, ուղղահայաց էլեկտրական զոնդավորման մեթոդով, դրանք վերցվել են առանձին պրոֆիլներով 1։ 50,000 մասշտաբի էլեկտրահետախուզական աշխատանքներ `լավայի ապարների ուժը որոշելու և ընդարձակ ռելիեֆը քարտեզագրելու համար։ Հաշվի առնելով ուսումնասիրված 250-500 մ խորությունը, որպես գծի առավելագույն բացում, ընդունվում է AB = 1600 մ։ AJ-72 տիպի կոմպրեսորը որպես չափիչ սարք օգտագործվել է դաշտային աշխատանքներում, իսկ GRMC-69 և BAS-80 չոր մարտկոցները ՝ որպես էլեկտրամատակարարում։ Դաշտային աշխատանքների ընթացքում կատարվել են խաչաձեւ ստուգման չափումներ, որոնք կազմում են դիտարկվող կետերի ընդհանուր թվի 3-5% -ը [3]։ Աշխատանքի արդյունքները. Գեղամա լեռնաշխարհը հսկայական է ՝ 2800 կմ 2 տարածքով։ Theրհավաք ջրբաժանը գտնվում է մոտավորապես 28003600 մ բարձրության վրա։ Դա լավայի հոսքերով առանձին ծածկով սարահարթ է, որի վրա բարձրանում են առանձին հրաբխային գագաթներ ՝ արտամղված գմբեթներ։ Գեղամա լեռնաշղթայի տարածքը բնութագրվում է խիտ հիդրոգրաֆիկ անհարթությամբ։ Այսպիսով, եթե լեռնաշղթայի հյուսիսային մասը հիդրոգրաֆիկ տեսանկյունից առանց նստվածքային հոսքի նստվածքային ավազան է, ապա հարավային մասը բաժանվում է բազմաթիվ գետահովիտներով, ինչպիսիք են Ազատը, Վեդը, Գավառագետը և այլն [4 ] Ստորերկրյա ջրերի առաջացման և բաշխման հիմնական դերը պատկանում է ջրով հագեցած ջրազրկող շերտերի լիթոլոգիական կազմին։ Գեղամա լեռնաշխարհի մակերեսի ավելի քան 70% -ը ծածկված է անդեզիտային, անդեզիտոբոբալտիկ, անդեզիտոդացիտային կազմի կոտրված լավաներով։  Որոշել լեռնաշղթայի հին (թաղված) ջրբաժանի տարածական դիրքը. որոշել տարածաշրջանային ջրազրկող շերտի ռելիեֆային կառուցվածքը. Վերոնշյալ տվյալների միջոցով գծագրվել է Գեղամա լեռնաշղթայի ջրագծի (Պալեորելիեֆ) քարտեզը (Նկար 1), և BB երթուղին առանձնացվել է (Նկար 2)։ 1. Բացարձակ ռելիեֆի բարձրությունը մետրերով, 2. Ստորերկրյա ջրերի հիմնական ուղիները, 3. Modernամանակակից ջրբաժան, 4. Թաղված ջրբաժանը, 5. Թաղված ջրբաժանը, 6. Սահմանի թաղված ջրբաժանի սահմանը, 7. Աղբյուրները, 8. Հիդրոէլեկտրակայանները։ Նկար 1. Գեղամա լեռնաշղթայի տարածաշրջանային ջրազերծող շերտով ռելիեֆի քարտեզը։ Այս քարտեզի ուսումնասիրությունները, հիդրոերկրաբանական տվյալների հետ միասին, թույլ են տալիս ուսումնասիրություններ կատարել լեռնաշխարհի որոշակի լանջերին ստորգետնյա ջրերի հնարավոր բաշխման վերաբերյալ։ Այս դեպքում հիմնական հիդրոերկրաբանական տարրերը ստորերկրյա ջրերի հոսքերն ու թաղված ջրային ավազաններն են։ Ըստ քարտեզի ՝ նկատվում է ընդհանուր թաղված ջրբաժանի շեղում։ Ընդհանուր շեղման ֆոնին նկատվում են ջրի հոսքեր, որոնցից հյուսիսային ջրերը հոսում են դեպի Սյանալիճ, իսկ կենտրոնական-հարավային մասը բեռնաթափվում է Սարուխան-Գավառ տարածքում։ Այստեղ, հնագույն կյանքի վրա, 1850 մ խորության վրա, ընդգծված են փոքր լողավազաններ։ Ըստ ավազանի ներսում բարձր օհմական լավայի (ρ = 1500-2000 օմմ) տակ նկատվող էլեկտրազգայունության կորերի տվյալների ՝ ամենուրեք կան նաև ցածր օմմային գոտիներ, որտեղ ρ = 250-450 օմ։ Հորատման արդյունքների համաձայն, դիտարկված միկրոավազանում հայտնաբերվել է 50-110 մ ճնշված ջուր։ Այստեղ առանձնահատուկ հետաքրքրություն են առաջացնում գեոէլեկտրական շփումները, որոնք հայտնաբերվել են ներ-լավային ապարների միջև։ Հենց այս փաստն է բացատրում արեւմտյան լանջերի ստորգետնյա լանջերի համեմատաբար բարձր մոդուլային արժեքը։ Գծապատկեր 2. Գեղամա լեռնաշղթայի ժամանակակից և թաղված ջրբաժանների շեղման հատվածը։ 1. Modernամանակակից կազմավորումներ, 2. Andesitobasalts - համեմատական, 3. Andesitobasalts- ջրատար, 4. Թաղված ռելիեֆ, 5. Էլեկտրալրման կետեր, 6. RT իզոտոպներ, 7. Ապարների հատուկ էլեկտրական դիմադրություն (Օմմ) միրամատակարարման լրացուցիչ աղբյուրների որոնման հետ կապված մի շարք խնդիրներ մնացել են չլուծված կամ լրացուցիչ պարզաբանումներ են պահանջում, չնայած այն բանին, որ կատարվել են բավականին ծավալուն ուսումնասիրություններ։ Իրականացված ուսումնասիրությունների արդյունքում մենք եկել ենք հետևյալ եզրակացությունների. • Հրաբխային կառույցների վիմաբանական հատվածի լավագույն շերտավորումը պարզեցվել է ավազանի ստորգետնյա հոսքի բաշխման ուսումնասիրությամբ ՝ բնութագրելով ապարների էլեկտրական հատկությունները։ Դա հնարավորություն տվեց դաշտային աշխատանքների ընթացքում օգտագործել ուղղահայաց էլեկտրահետազոտման մեթոդը։ • Ուսումնասիրվող տարածքի տարածաշրջանային ջրազերծող շերտի ռելիեֆի համար 1։ Վերջնական քարտեզը կազմվեց 100000 մասշտաբով։ Ստորգետնյա հոսքի բաշխումը հատկապես նկատվել է Գեղամա լեռնաշղթայի արևելյան լանջերին։ • Առանձնացվել են ստորերկրյա ջրերի շարժման կենտրոնացված ճանապարհները, ստորերկրյա ջրերի կուտակման տարածքները, հիմնական և տեղական ջրբաժանները։ Հրաբխային լեռնաշղթաների ստորգետնյա հոսքի բաշխումը այլ գործոնների հետ միասին պայմանավորված է հնագույն կյանքի բնույթով։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [3] Վարդանյան Վ.Պ., Էլեկտրական հետախուզության մեթոդներ, ուղիղ հոսանք, ԵՊՀ հրատարակություն, Երեւան, 2013, 193 էջ։ Մատրիոսյան Հռիփսիմե ԳԵGԱՄԱ ՏԱՐԱԱՇՐԱՆԱՅԻՆ -ՐԻ LՐԱՅԻՆ Շերտ ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՆ ՀԵՏԱՈՏՈՒԹՅԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐ, մեթոդ ՝ բանալաքար ։

example1820

example1820

Դատաիրավական համակարգում շարունակաբար տեղի ունեցող բարեփոխումների գլխավոր նպատակը մարդու իրավունքների պաշտպանությունն առավել իրական, հուսալի և արդյունավետ դարձնելն Է, ինչի համար գործիքակազմերի համակարգում արագացված դատաքննությանը էական դեր է վերապահված։ Դրա արդյունավետ կիրառումը հանգեցնում է որոշակի կատեգորիայի գործերով դատական ընթացակարգերի հիմնավորված պարզեցմանը, մատչելիությանը, անհարկի դատական քաշքշուկների և ծանրաբեռնվածության նվազմանը։ Աշխատանքում պարզվել են արագացված դատաքննության ինստիտուտին բնորոշ առանձնահատկությունները, հասկացությունը, էությունը։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԱՐԱԳԱՀԱՏՎԱ ԴԱՏԱԿԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ՔԱILԱՔԱ PROԻԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻԱԿԻ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Այս հաստատության իրավական բնույթի վերաբերյալ դիրքորոշումները հիմնականում տարբեր են։ Որոշ հեղինակներ դա անվանում են բացառիկ փորձարկում 1։ Օ.Դիորդիան նշում է, որ այն կիրառելի է միայն այն բնույթի դեպքերի համար, որոնք ապացույցների լայն բազա չեն պահանջում։ Թ. Սախնովան և Թ. Շիշմարյովան այն նկարագրում է որպես հատուկ դատական ​​գործընթաց, որն ուղղված է նյութական իրավական հարաբերությունների սուբյեկտի անվիճելի նյութական իրավական շահերի պաշտպանությանը 3։ Հեղինակներից ոմանք դա նկարագրում են որպես գործի քննության «լուծում», որն իրականացվում է դատարանի որոշման կայացման ընթացքում ամբաստանյալի բացակայության պայմաններում։ Մեր գնահատմամբ, այս հաստատության իրավական բնույթը ընկալելու դժվարությունը մեծապես պայմանավորված է նրա տարբերություններով `դատական ​​ակտ, փաստաթղթային վարույթ և այլն։ Կարծում ենք, որ անկախ նրա անվանումից, ընդհանուր նպատակի առկայությունն ակնհայտ է բոլոր վերոհիշյալ անունների համար։ ստեղծել դատական ​​կառույցներ, որոնք կնպաստեն արդարադատության շուտափույթ իրականացմանը որոշակի կատեգորիաների դեպքերում։ Հեղինակներից յուրաքանչյուրն իր «տեսանկյունից» է մոտենում արագացված դատաքննության ինստիտուտին, և գոյություն չունի ընդհանուր դիրքորոշում այն ​​մասին, թե որն է դա։ Նման դեպքերի առանձնահատկությունը պայմանավորված է նրանով, որ դրանք պահանջում են անհապաղ լուծում, և պարտավորվող կողմը չի հերքում իրավասու կողմի հետ համապատասխան իրավունքի առկայությունը և դրա բավարարման օրինականությունը։ Ինչպես նշվում է մասնագիտական ​​գրականության մեջ, օրենքով սահմանված արագացված դատաքննության կիրառման հիմքերը. Այս հաստատության էությունն այն է, որ նրանցից յուրաքանչյուրը կարող է նաև ընդհանուր հայցի առարկա դառնալ, բայց ոչ բոլոր քաղաքացիական հայցերը, որոնք կարող են դիտարկվել արագացված դատաքննության միջոցով 4։ Այստեղ, ըստ էության, գնահատվում է գործի բնույթը և վեճի բացակայությունը, այսինքն ՝ արագացված դատաքննությունը 1 Տե՛ս Korshunov N., Mareev J., Civil Process, դասագիրք, Մոսկվա, 2009, էջ։ 2 Տե՛ս Diordieva O., քաղաքացիական գործընթացում նախնական դատական ​​նիստ, «Խաղաղության դատարան», 2005, № 6, էջ։ 13 3 Տե՛ս Սախնովա Թ., Շիշմարևա Թ., Քաղաքակրթական գործընթացում կամ այդ գործընթացի և գործադիր արտադրության գործընթացների ճակատագրական ընթացակարգերի մասին », էջ։ գիտության արձանը, Կրասնոդար - SPb., 2005 թ., էջ 53։ 4 Տե՛ս Petrosyan R., Հայաստանի քաղաքացիական դատավարություն, 3-րդ հրատարակություն, Երեւան, 2007, էջ։ 494 թ. Դիմումը թույլատրելի է համարվում միայն գործի որոշակի բնույթին համապատասխան, պայմանով, որ դրա շրջանակներում պահպանվեն արագացված դատաքննության նպատակահարմարության պայմանները։ Ըստ էության, արագացված դատաքննություն մտցնելու նպատակն էր անհապաղ կամ անվիճելի գործերով այս կարգի գործերում մեղմացնել դատական ​​ընթացակարգը, ապահովել գործի ողջամիտ ժամկետում լուծում, բարձրացնել խախտված կամ պաշտպանվածության պաշտպանության արդյունավետությունը։ վտանգված իրավունքներ 1. Վերոգրյալից կարելի է եզրակացնել, որ արագացված դատաքննության ինստիտուտի առաջնային հատկանիշներն են ՝ 1. Հայցի քննության հրատապությունը, 2. Օրենքի հետ կապված վեճի բացակայություն։ Ավելին, մինչեւ 25.05.2011 թ. Օրենսդրական փոփոխություն ՔԴԿ-ում Այս պաշտոնը ամրագրվեց նաև օրենսդրորեն։ Այսպիսով, ՔԴՕ 127-րդ հոդվածը նախատեսում էր, որ եթե արագացված դատաքննության ընթացքում դատարանը գա այն եզրակացության, որ գործը անհապաղ անհրաժեշտ չէ արագացված դատաքննության համար, կամ պարզվում է, որ վեճ է ծագել օրենքի շուրջ, դատարանը որոշում կկայացնի բեկանել որոշումը։ ստիպում է Նման որոշում կայացնելու դեպքում դատարանը գործի դատաքննությունն իրականացնում է ընդհանուր կարգով։ Արդյունքում, գործող օրենսդրական կարգավորումներում, երբ նշված իրավական կարգավորումը այլևս չի գործում, դժվար է միանշանակ պնդել, որ բոլոր դեպքերում դատարանի կողմից արագացված դատաքննություն վարելու հրատապությունը հայցի քննության հրատապությունն է և իրավունքի շուրջ վեճի բացակայություն։ Կարծում ենք, որ հայցի քննության հրատապության մասին խոսելիս պետք է հիմք ընդունվի իրավունքների պաշտպանության արդյունավետ միջոցի պահպանման հարցը, եթե հայցի անհապաղ չլուծումը անհրաժեշտություն կդարձնի ակտիվ իրավունքների պաշտպանության անիմաստ և անիմաստ գործողություններ։ Մենք պետք է անվերապահորեն համաձայնվենք քննարկվող ինստիտուտի վերաբերյալ Երևանի պետական ​​համալսարանի քաղաքացիական դատավարության ամբիոնի բացատրություններում արտահայտված իրավական դիրքորոշման հետ, համաձայն որի գործի անհապաղ քննության անհրաժեշտությունը կարող է քննարկվել այն դեպքերում, երբ ոչ որոշումը կարող է հանգեցնել անվերադարձ դատաքննության։ շահերի համար, մասնավորապես `բացասաբար ազդել դատավարության մասնակիցների` օրինական շահերի իրավունքների պաշտպանության վրա, բողոքարկելն անիմաստ դարձնել, դատավարության իմաստն անիմաստ դարձնել, դիմումատուին անդառնալի վնաս պատճառել։ դատարանին կամ այն ​​անձին, որի իրավունքները պաշտպանված են. , այլ կերպ ասած, անարդյունավետ դարձնել օրենքի դատական ​​պաշտպանությունը 2։ Կարծում ենք, որ սա բացատրում է այն փաստը, որ Քրեական օրենսգրքի 140-րդ հոդվածի 3-րդ մասը սահմանում է, որ բացառիկ դեպքերում գործը լուծող ընդհանուր իրավասության դատարանի դատական ​​ակտերը կարող են օրինական ուժի մեջ ճանաչվել հրապարակման պահից, եթե դա 1 Տե՛ս ԵՊՀ Արագացված դատաքննության ինստիտուտի քաղաքացիական դատավարության ամբիոնի պարզաբանումները և պատճառները, էջ 3։ 2 Տե՛ս նույն տեղում, Պ. Դա չկատարելը անխուսափելիորեն լուրջ հետևանքներ կունենա կուսակցության համար։ Փաստորեն, օրենսդիրը բացառիկ դեպքերում անձի համար միանգամայն արդարացիորեն ապահովել է ոչ միայն գործի քննության արագությունը, այլև դատական ​​ակտի հատկությունների, պարտավորության, արդյունքի կատարելիության վաղ ձեռքբերումը։ Իհարկե, հարկ է նշել, որ նման դեպքերում (հատկապես, երբ գործի հրատապությունը պահանջում է անհապաղ քննություն), օրենսդիրի համար շատ ավելի նպատակահարմար է այլ մոտեցում ցուցաբերել դատավճռի կայացման ժամկետի վերաբերյալ ՝ նախատեսելով հրապարակել դատավճիռը ՝ նիստից հետո 3 օրվա ընթացքում։ հերթապահություն Դատավճռի հրապարակման համար 15-օրյա ժամկետ սահմանելը այնքան էլ ճիշտ չէ, եթե կողմի համար անհրաժեշտ լինի շուտափույթ ուժի մեջ մտնելը։ Ինչ վերաբերում է իրավունքի շուրջ վեճի բացակայությանը, ապա այն պետք է հասկանալ երկու իմաստով ՝ բովանդակային-դատական։ Առարկայական իմաստով անվիճելիություն գոյություն ունի, երբ նյութական օրենսդրության տեսակետից անձի հայցի վավերությունը չի վիճարկվում մյուս կողմի կողմից, օրինակ ՝ անձը բռնագանձման շրջանակներում ներկայացրել է այդ փաստը հաստատող համապատասխան անդորրագիր։ վարկի գումարի չափով։ Իրավաբանական իմաստի շուրջ վեճի բացակայության դեպքում դատավարական օրենսդրության նորմերը պետք է ընդունվեն որպես ելակետ։ CPC- ի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ արագացված դատաքննության հետ կապված նորմերը, մեղմ ասած, անհամակարգված են։ Ռ.Պետրոսյանը նշում է, որ ՀՀ օրենսդիրը, չխորանալով այն հարցի մեջ, որ ԵԽ «Երաշխիքների» մեջ խոսքը վերաբերում է արագացված կամ պարզեցված, բայց անկախ կառույցների ներդրմանը, և նույն հարցին կարգավորող արտասահմանյան օրենսդրության բովանդակությանը հակառակ , մի կառույց։ Սա անտեսում է այն փաստը, որ արագացված կամ կարճացված դատաքննության դեպքում քաղաքացիական դատավարության գիտությունը պատմականորեն դասակարգել է ոչ միայն փաստաթղթային կամ հրամայական դատավարության (դատական ​​կարգի) վարույթները, այլ նաև պարզեցված կամ մուրհակի վրա հիմնված դատավարությունները, հատուկ վարույթները և ոչ իրավունքների դատական ​​պաշտպանություն։ քաղաքացիական գործերի միջնորդական առաքելությունը, իրավունքների նոտարական պաշտպանությունը, հեռակա դատաքննությունը և ներկայումս հայցադիմումը Մեր կարծիքով, արագացված դատաքննության հիմքերը չպետք է սպառիչ լինեն օրենսգրքում։ Սա այն հաստատություններից մեկն է, որի կիրառումը պետք է հիմնված լինի օրինականության ընդհանուր պայմանների վրա, որոնց պահպանմամբ դատարանը որոշում կկայացնի կիրառել այն, կարիք չկա օրենսգրքի այլ հոդվածներում ուղղակիորեն շեշտել, որ սա կամ այդ կատեգորիայի գործերը քննվում են արագացված դատաքննությամբ։ Կարծում ենք, որ դատական ​​հայեցողությունը այստեղ պետք է թողնել ՝ պահպանելով օրինականության պայմանները։ Սա կապահովի քննարկվող հաստատության համակարգված օրենսդրական մոտեցում։ Իրավաբանական գրականության մեջ փորձեր են արվել պարզել արագացված դատաքննության որոշակի առանձնահատկություններ։ 1 Տե՛ս Petrosyan R., p. 483։ 1. Դատավարության անցկացում առանց դատական ​​նիստի կամ առավելագույնը մեկ դատական ​​նիստի, 2. Դատավարության անցկացում զուտ գրավոր հիմունքներով, 3. Ապացույցների որոշ միջոցների, հայտարարությունների կամ բանավոր բացատրությունների բացակայություն և այլն։ 1. Մ. Cheremin- ն առանձնացնում է հետևյալ հատկությունները .1. Դատաքննության փուլի բացակայություն կամ դրա զգալի կրճատում 2. Վեճը լուծելու իրական հնարավորություն միայն գործի գրավոր ապացույցներով 2։ I. Չեռնիխը որպես այդպիսի հատկանիշ նշում է դատավարական գործողությունների բացառումը (հակընդդեմ հայց ներկայացնելը, գործով երրորդ կողմ ներգրավելը, գործի քննությունը հետաձգելը և այլն) 3։ Չնայած այս հատկանիշները որոշ չափով արտացոլում են արագացված դատաքննության բնույթը, դրանք միևնույն ժամանակ արագացված դատավարության բոլոր դեպքերում չեն կարող բացահայտվել։ Սխալ է միանշանակ ասել, որ նման դեպքերում նախնական դատական ​​նիստի անհրաժեշտություն չկա։ Ենթադրենք, որ անձը, ներկայացնելով վճարման պահանջը, հիմնավորում է, որ իրականում կողմը չի կատարել իր հանդեպ ստանձնած պարտավորությունը։ Նույնիսկ նման փաստաթղթերի առկայության դեպքում տեսականորեն չի բացառվում, որ մյուս կողմը ապացուցի իր կողմից ստանձնած պարտավորության կատարման փաստը։ Այդ պատճառով ՄԹ-ն որդեգրել է այն մոտեցումը, որ արագացված դատաքննությունը կարող է տեղի ունենալ առանց լսումների, եթե նախագահող դատավորը գտնի, որ գործով ապացուցելի փաստերը կարելի է եզրակացնել գործի ապացույցների հետազոտման և գնահատման հիման վրա։ հնարավորություն չունի 4։ Այս առումով, Գերմանիան ունի արժեքավոր գիտական ​​ավանդույթներ քաղաքացիական դատավարություններում։ Հայցը, դատավարական իրավունքի այլ ինստիտուտները հաստատվել են հենց այստեղ, ինչը որոշում է գերմանական դատավարական իրավունքի դպրոցի ուսումնասիրության կենսունակությունը 5։ Այսպիսով, այն փաստը, որ արագացված դատաքննությունը հիմնականում փաստաթղթային վարույթ է, ամրագրված է նաև Գերմանիայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում 6։ Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 592 1 1-ին հոդվածի համաձայն `որոշակի դրամական հայց, որոշակի գույքի արժեթղթերի վերադարձման ենթակա պահանջները կարող են քննվել արագացված կարգով, եթե հայցը հիմնավորող բոլոր փաստերը կարող են ապացուցվել համապատասխան փաստաթղթերով։ Նույն օրենսգրքի 595-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ նշված վարույթի շրջանակներում չի թույլատրվում հակընդդեմ հայց ներկայացնելը։ Նախատեսվում է արժեթղթերի առանձին վարույթ, որի շրջանակներում արժեթղթերի պահանջների հետ կապված վեճերը քննվում են պարզեցված, տարբերակված ձևով։ 1 Տե՛ս Sivak N., Պարզեցված արտադրությունը արբիտրաժային գործընթացում, Մոսկվա, 2011, էջ։ 12 2 Տե՛ս Չերեմին Մ., Պատմության արտադրությունը Ռուսաստանի քաղաքացիական գործընթացում, դիս. կանդ .ռ. գիտություն, Իվանովո - Մոսկվա, 1999 թ., էջ 32։ 3 Տե՛ս Chernykh I., Enhanced production in քաղաքացիական գործընթացում, դիս. կանդ .ռ. Գիտություն, Մոսկվա, 1998, էջ 16-17։ 4 Տե՛ս Sime S., Practical մոտեցումը քաղաքացիական դատավարությանը, Oxford, 2003, էջ. 250 5 Տե՛ս Davtyan A., Civil Procedure Law Germany, Moscow, 2000, p. 4 6 Տե՛ս ԳԴՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը, հասանելի է www.albookerk.ru կայքում։ Ինչ վերաբերում է որոշակի ապացուցողական գործողությունների սահմանափակմանը, ապա դա հիմնականում վերաբերում է փորձաքննության անցկացմանը, փորձագետ վկաների հարցաքննությանը, գործով դատական ​​կարգադրություններ տալու անհրաժեշտության բացակայությանը։ Այսպիսով, արագացված դատաքննությունը կարող է սահմանվել որպես գործի լուծում որոշակի կատեգորիայի դեպքերում, ՍԴՊ-ի 125 1 1-ին հոդվածով սահմանված օրինականության պայմանների պահպանմամբ, նպատակ ունենալով արդյունավետ միջոց ապահովել ` պարզեցված դատական ​​պաշտպանության համակարգ։ Տիգրան Խաչիկյան ՀՀ ԴԱՏԱԿԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ՔԱILԱՔԱ PROԻԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Արագացված դատավարություն, դատական ​​համակարգ, արդյունավետ կիրառում։

example1783

example1783

Մեր նպատակն է ուսումնասիրել կ եղանակիչով և ըղձական եղանակի ներկայի ու անցյալի ձևերով բաղադրված բայաձևերի խնդիրը հայերենում։ Ուսումնասիրելով հայագիտության ականավոր ներկայացուցիչների՝ Մ. Աբեղյանի, Ա. Ղարիբյանի, Գ. Սևակի, Հ. Բարսեղյանի, Գ. Ջահուկյանի, Է. Աղայանի, Մ. Ասատրյանի, Ս. Աբրահամյանի տեսակետները՝ պարզեցինք, որ ենթադրական եղանակի շուրջ եղած կարծիքները տարաբնույթ են։ Համեմատելով եղած տեսակետները՝ հակված ենք ընդունելու, որ կ եղանակիչով և ըղձականի ձևերով կազմված բայաձևերը ավելի շատ հաստատողական իմաստ ունեն, իսկ մյուս իմաստները երկրորդական են և դրսևորվում են որոշակի շարահյուսական կառույցներում։

ՀԱՅՈ ԼԵUՎՈՎ ՊԱՅՄԱՆԱՅԻՆ ԵՐԿՐԻ ՀԱՐIONԸ եղանակ Գնալ, գնալ բայի ներկա և անցյալ ժամանակի ձևերից կազմված բայերին Աշխարհբարի քերականության մեջ տրվել են տարբեր անվանումներ։ Ես կտեսնեի, որ Ս. Պալասանյանում երազած անցյալով Կ-ից կազմվածները դա պայմանական են անվանում, իսկ ներկայումս, կտեսնեմ, նա քերականական կազմով բայերը դնում է սահմանային մասնիկում։ Աբեղյանի խոսքով ՝ այս բայերը կոչվում են հիպոթետիկ։ Նա միավորվում է, ես կտեսնեմ, ես կտեսնեմ ձեզ և նա պնդում է, որ իրենց գործողությունը հիպոթետիկ է։ Նա չի բացառում վերոհիշյալ ձիերի մուտքը ղձդականի ենթատեսակ, որպես կատարյալ ղձիկա, «որը արտահայտում է, որ ղձձականի վրա մասնիկ դնելով ՝ ես կգնամ, կգնամ» 1։ Ըստ Ա. Ghaարիբյանի, «դա ցույց է տալիս մի գործողություն, որի կատարումը հաճախ պայմանական է կամ ենթադրական» 2։ Ըստ Գ. Այնուամենայնիվ, այս մեթոդը ցույց է տալիս մի գործողություն, «որի կատարումը, խոսնակի կողմից, ենթադրաբար ասվում է» 3։ Ս. Աբրահամյանը k- ով բայերը համարում է սահմանային բայեր, քանի որ նրա կարծիքով երկուսն էլ ցույց են տալիս կատարման ճշգրիտ գործողությունը։ Ուսումնասիրելով, ես կգնամ, կգնամ բայերի, Ս. Աբրահամյանը կարծում է, որ առաջին դեպքում խոսողի ուշադրությունը ոչ թե գործողությունը կատարելու հնարավորության վրա է, այլ դիտավորության, իսկ որոշիչ ճշգրիտ գործողությունների համար `հիպոթետիկ կամ պայմանական ձևեր։ հիմնականում օգտագործվում են 4։ Այս երկու բայերը ՝ սահմանի անցյալ դերբայը և պայմանական ներկաը, նույնացնում են, որի տարբերությունը երեւում է միայն k- ով տառերի անխուսափելիության մեջ։ Այստեղ (ես կգամ) կանխատեսման իմաստը կանխատեսվում է։ «Այս տեսանկյունից ավելի ճիշտ կլինի օգտագործել հիպոթետիկ անվան փոխարեն լռելյայն անուն»։ Հ. Բարսեղյանի կարծիքով, անցյալ դերբայում արտահայտված բայերի առանձնահատկությունը խոսնակի համոզումն է կատարվելիք գործողության մեջ։ «Պայմանական կամ ենթադրական տրամադրության հաջորդ օրը արտահայտում է ելույթի պահից հետո կատարվելիք գործողություն, որի կատարման իսկությունը հաստատում է բանախոսը հաստատ համոզմամբ, երբեմն` պայմանականորեն կամ ենթադրաբար »։ Գ Ahահուկյանը նախընտրում է հիպոթետիկ անվանումը, օգտագործելով ավանդական անունը, k (h) - ով օժտված բայերը կարելի է անվանել Abbeyan M. sub. 1, Հայոց լեզվի տեսություն, Երեւան, 1965, էջ 5։ 2 Ghaարիբյան Ա., Հայոց լեզվի քերականություն, Երեւան, 1949, էջ։ 3 ՍԳ, Armenianամանակակից հայոց լեզվի դասընթաց, Երեւան, 1955, էջ։ 198 թ. 4 Աբրահամյան Ս., Armenianամանակակից հայերենի պայմանական կամ հիպոթետիկ մեթոդ, ԽՍՀՄ ԳԱ հասարակական գիտությունների տեղեկագիր, 1953 9 9, էջ 245։ 5 Բարսեղյան Հ., Արդի հայերենի հոլովման ու հոլովման տեսություն, Երեւան, 1953, էջ. 245 թ. դրական Քանի որ k (h) հաստատ ենթադրություն արտահայտող մասնիկի արժեք է, ուստի ես կգնամ և կգրեմ, որ բայերը ստանան սահմանային արժեք։ Մյուս կողմից, յուրաքանչյուր ենթադրություն հիմնված է որոշակի պայմանի վրա, այնպես որ, երբ զուգորդվում է հոլովակի բայերի հետ, վերջիններս արտահայտում են պայման, իսկ c- ն հավասար է մի պայմանի, որը կարող է կատարվել որոշակի պայմանով (օրինակ ՝ «ես կգնամ») կամ «Եթե« Եկեք, ես կգնայի »)), այստեղից էլ ձիերի պայմանական անվանումն է k։ Ըստ Մ.Ասատրյանի, «Այս բայերը ցույց են տալիս գործողություն, որը անպայման կկատարվի խոսողի հիման վրա ելույթի պահից հետո ընկած ժամանակահատվածում» 1։ Հաշվի առեք հետևյալ օրինակները. Ես նորից քաղաքը կթողնեմ աղմկոտ, և ես ընդմիշտ կմեկնեմ միայնակ, Լուռ երեկոն կթողնի, ես պառկելու եմ դաշտում, կանաչ ծառի տակ։ (Վ.Տ.) Քնարական հերոսը գիտի իր գործողությունների հաջորդականությունը։ Դա ոչ ենթադրություն է, ոչ էլ պայման, որ մեկնողը անպայման լքելու է քաղաքը, այս էվկայի մեջ առաջին բառը կրկին, ինչը ցույց է տալիս, որ իրավիճակը կրկնվում է։ Աղմկոտ քաղաքը և հավերժ միայնակ կապերը ցույց են տալիս, որ մեկնելու համար բավարար հիմքեր կան։ Վերջին երկու տողերում կա ցանկություն, որը կրկին հաստատ է։ Խաղաղ գիշեր դու կգաս ինձ մոտ, ես կհամբուրեմ քո քնքուշ ձեռքերը, կսփռեմ կյանքի ցավալի հիշողությունները, Եվ կվառեմ հեքիաթային լույսեր։ Պ.Պողոսյանը, օգտագործելով այս մեթոդի կատեգորիկ հաստատումն ու ամրապնդումը, նշում է նաև ոչ վերբալ, թատերական հիպոթետիկ իմաստները։ Ենթադրությունը հայերենում արտահայտվում է համապատասխան բառերի միջոցով (երևի, գուցե և այլն), որոնք կարող են դրվել ցանկացած եղանակի վրա։ Ըստ Պ.Պողոսյանի հնարավորության զգացումը արտահայտվում է «կատեգորիկ գոգնոցի» ներկայացրած օրինակում. «Նա կգա պարզելու, թե քանի գյուղ է մնացել նրա գլխում», կասկած չի հայտնում, տողերը երկիմաստ չեն իմաստը, բայց նույնիսկ համոզված են, ապացուցում է, որ փորձությունը եկել է (կատարողն օգտագործվում է այդ նպատակով)։ Գյուղացիներին ճանաչելու պատճառը։ Պայմանական նշանակության արտահայտությունը երեւում է հետևյալ օրինակում։ «Ով անմար կրակ է բերում, նա ընտրել է իմ որդուն» (ՀՏ)։ «Հիպոթետիկ ձիերը հաճախ արտահայտում են իրադարձություններ, որոնց կատարումը կախված է պայմանից, եթե պայմանը բավարարվի, գործողությունը կկատարվի»։ «Այդ տեսակի կինը, եթե ես ունենայի իմ հոգին կամ աշուղը, առանց զենքի, առանց ուժի, դեմ կլիներ շահերին»։ Լեզվաբանների բերած դիտված բայերում գործողությունն իրականացնելու (կդառնա) վճռականությունն ակնհայտ է։ Ըստ Է.Աղայանի `« ճիշտ չէ պայմանականության պայմանական իմաստը վերագրել հիպոթետիկ մեթոդին, պայմանականությունը այդ մեթոդի շարահյուսական մասնավոր մասն է։ 2 Նույն տեղում, Պ. իմաստն է, որը կապված է շարահյուսական նշանակության հետ »1։ Սա Հ.Բարսեղյանի կարծիքն է։ «Նույնիսկ այն դեպքում, երբ պայմանական կետով արտահայտված գործողության կատարումը կապված է ցանկացած պայմանի հետ, պայմանագրի գաղափարը այնտեղ արտահայտվում է ոչ թե հիմնական նախադասության տողատակում, այլ երկրորդ նախադասությամբ»։ Հետևյալ օրինակը բացատրում է. «Եթե դա չգա, վաղը լավ օր կլինի», մենք իրականության կատարումը կապում ենք պայմանի հետ, պայմանի գաղափարը արտահայտվում է երկրորդական նախադասությամբ։ Մեր կարծիքով, այս բայերը նույնպես չունեն պայմանական նշանակություն։ Եկեք վերլուծենք երկրորդական նախադասության մեջ օգտագործված բանաստեղծությունների բառերը։ «Եթե դուք նույնիսկ լսել եք, որ ես այս աշխարհում չեմ, ես նույնն եմ գալու, գալու եմ անկախ ամեն ինչից, ես գալու եմ որտեղ էլ լինեմ»։ Հեղինակը հայտարարում է գալու իր որոշման մասին ՝ առանց պայմանները հաշվի առնելու։ Ապառնիի ձիեր, ես կգամ, կբերեմ, օգտագործվում են սահմանային ժամանակի ներկա ունցիայի փոխարեն, որպես սովորույթի կրկնություն։ «Նա ուտում ու խմում է ամեն ծանր աշխատանքից հետո։ Լավ որսորդը դա չի փնտրի, նա կպահի որսը »,« Ձկները պոչից չեն բռնի, նրանց գլուխը կբռնի »ներկայիս սահմանումը, երբ օբյեկտի հատուկ առանձնահատկությունը« շունը կեղեւը »պետք է արտահայտվի։ Այս նույն ձևերով ես կդնեմ, ես կասեի, որ հայ-հայկականն արտահայտում է իր սահմանային ներկան, անցյալի անկատարը։ P. Պողոսյանի դիտած օրինակներում երկիմաստությունը, երբեմն նույն իմաստը, նկատելի է։ «Սիրո երկինք է, aաղկի հոտ է գալիս, Կույսի պես սեր է սիրում, Չոր անապատում կյանք է ուտում», իսկ երկրորդ ՝ «Լավ չեմ ուտի, հող եմ ոտքերիդ տակ, յար «, օրինակով, որ կա բարբառային ազդեցություն, բայց հնարավոր է հասկանալ ոչ միայն ներկա պահի իմաստը, այլև ընդհանուր ներկայի գոյությունը։ Մեր կարծիքով, հեղինակի նվիրումը կապված չէ պահի հետ, բայց սիրահարի «միջին սիրտը» չի արձագանքում լավին։ Երկրորդ անձը համարվում է կատեգորիկ պարծենկոտ։ «Նրանք ինձ կկանչեն Արտեմ Պետրովիչ» կամ «Դե, նրանք ինձ PanTilis կկանչեն»։ Ներկայ գաղափարը արտահայտող օրինակներն ու զուգահեռները միանգամից ապացուցում են այս մեթոդի հստակ իմաստի գերակայությունը։ Երկրորդ անձը օգտագործվում է հրամայական տրամադրության իմաստով։ «Վաղն առավոտ առանց այլ պատճառի կվճարես Բարսեղին իմ պարտքը, կվերցնես հաշիվը, ինձ համար հինգ հազար ռուբլի կպատրաստես»։ Հաստատության բացասականը ձեւավորվում է բացասական դերբիով, օժանդակ դերբիի բացասական ձվերով, որը դրվում է դերբիից առաջ, ես չեմ գա, չեմ կարդալու։ Նրանք արտահայտում են այս վճռական, հաստատուն որոշումը։ «Ես չեմ դավաճանի իմ Նուարդին, որքան էլ կախարդական լինես, օh, Շամիրամ» (ՎՏ)։ Այս բայերի արտահայտած իմաստային նրբությունները. Ես կգնամ-կգնամ (կներկայացնեմ), ինչպես կգամ-կտամ, կտամ (ածական դերբի) - կտամ (ներկա-հայերեն), զուգահեռները ցույց են տալիս խոսողի համոզվածությունը այսպես. Ես չեմ թողնի, որ դու մեռնես, և ես կկանչեմ, ես կհաղթահարեմ չար մահը (Av. Is.) »։ Այս եղանակի հիմնական իմաստները մենք արտահայտում ենք հետևյալ ձևանմուշներով. Aparni d + em oj. բայ - անխուսափելիություն Անկատար ներկա - գնում եմ (համոզմունք) Հրամայական տրամադրություն - որոշում Դրական նշանակությունը նկատելի է անցյալ ժամանակում, որը «արտահայտում է խոսողի կամավոր սուբյեկտիվ վերաբերմունքը անցյալում կատարված արարքի նկատմամբ»։ Գործում են գործվում դրական ձևերը 1 Աղայան Ե., Armenianամանակակից հայերենի և համատեքստի համատեքստը, Երևան, 1967, էջ։ եթե դա չի արվել, և մերժման դեպքում ՝ եթե գործողությունն արվել է։ «Գիտությունից չէիք ձանձրանա, չէիք ձանձրանա սիրուց ու կյանքից, եթե ունենաք մեծ թշնամիներ» (Է. Չարենց)։ Լեզվաբանները ներկան համեմատում են անցյալի հետ `նայելով հիպոթետիկին։ Այսպես է բացատրում Հ. Բարսեղյան. «Նա, ով անցյալ ժամանակներով է խոսում, պայմանականորեն կամ ենթադրաբար հաստատում է անցյալ ժամանակով դրա իրականացման հնարավորությունը»։ Միրանուշ Կեսոյան Ներկայացված եղանակի հարցը հայերենում Հիմնաբառեր. K մոդերատոր, հիպոթետիկ մեթոդ, պայմանական մեթոդ։

example16

example16

Հատկապես անցումային տնտեսություն ունեցող երկրներում, ինչպիսին է Հայաստանը, տնտեսական աճի ապահովման և պետական բյուջեի պակասորդի նվազեցման գործընթացում կարևոր են հարկային եկամուտների ավելացումը և ծախսերի նպատակային իրականացումը։ Այդ իսկ պատճառով նշված նպատակներին հասնելու համար կարևոր են արդյունավետ հարկային քաղաքականության մշակումը և իրականացումը, ինչին և նվիրված է այս հոդվածը։

Հարկման արդյունավետության գնահատականի հարցը մինչ օրս վերջնական պատասխան չունի։ Հստակ չէ, թե հարկատուի եկամտի որ մասի գանձումն է արդյունավետ` մեկ քառորդը, մեկ երրորդը, թե կեսը։ Այդ իսկ պատճառով էլ հարկման արդյունավետության վերաբերյալ քննարկումները շատ հաճախ կառուցվում են միջազգային համեմատությունների վրա` հիմք ընդունելով մակրոտնտեսական մակարդակում պլանային կամ փաստացի վճարվածհարկերի ընդհանուր գումարի և համախառն ներքին արդյունքի, իսկ միկրոմակարդակում` պլանային կամ փաստացի վճարված հարկերի ու համախառնեկամտի տոկոսային հարաբերակցության ցուցանիշները։ Մեր կարծիքով, այդ ցուցանիշները նշված մոտեցմամբ հաշվարկելուդեպքերում հարկման իրական վիճակն արտացոլել չեն կարող, քանի որ հաշվարկին մասնակից չի դարձվում հարկային մուտքերի պահուստ հանդիսացողհարկային ապառքների ներուժը, որի հաշվառման և միջազգային համեմատությունների պարագայում պատկերը էապես կարող է փոխվել։ Այդ առումով միջազգային համեմատությունների դաշտ պետք է տեղափոխել նաև փաստացիգանձված հարկերի ու հարկային ողջ պոտենցիալի (փաստացի գանձվածհարկեր/փաստացի գանձված հարկեր+հարկային ապառքներ) տոկոսային հարաբերակցության ցուցանիշները, որոնք պատկերացում են տալիս անբարեխիղճ հարկատուների վարքի, «ստվերային տնտեսության», կոռուպցիայի չափերի, հարկային համակարգի արդյունավետության և այլնի մասին։ Մինչդեռմիայն փաստացի գանձված հարկերի հաշվառմամբ որոշված ցուցանիշներն ենպատկերացում տալիս օրինապահ հարկատուների և հարկային վարչարարության արդյունավետության մասին։ Հարկման արդյունավետությունը բնութագրող և այն ընդհանրացնող ումիջազգային համեմատություններում կիրառվող ցուցանիշ է համարվում նաևբնակչության մեկ շնչին ընկնող համախառն ներքին արդյունքի ցուցանիշը։ Որպես կանոն՝ որքան բարձր է այս ցուցանիշը, այնքան մեծ է նաև հարկայինեկամուտների և համախառն ներքին արդյունքի տոկոսային հարաբերակցության ցուցանիշը։ Դա վկայությունն է նաև այն փաստի, որ հարկման արդյունավետության մակարդակը մեծապես պայմանավորված է երկրի զարգացածության ու հարկատուների վճարունակության աստիճանով։ Հարկման արդյունավետությունը բնութագրող և այն ընդհանրացնող ումիջազգային համեմատություններում կիրառվող ցուցանիշներից է անուղղակիև ուղղակի հարկերի տոկոսային հարաբերակցության ցուցանիշը, որը պատկերացում է տալիս հարկման արդարացիության սկզբունքի կիրառման մասին։ Որքան բարձր լինի անուղղակի հարկերի մասնաբաժինը, այնքան պակասուշադրություն դարձված կլինի հարկման արդարության սկզբունքի պահպանմանը, քանի որ անուղղակի հարկերը ներառվում են ապրանքների ու ծառայությունների գների մեջ` հարկային բեռը տեղափոխելով սպառողների վրա,որի գերակշիռ մասը ազգաբնակչությունն է։ Հարկման արդյունավետությունը բնութագրող և այն ընդհանրացնող ուհամեմատություններում կիրառվող ու ոչ ավանդական ցուցանիշ են համարվում «ոչ թափանցիկ հարկերը», այսինքն` հարկատուների կողմից տրվող կաշառքներն ու պետական տարբեր մարմինների հետ շփումներում ժամանակիկորուստը, որոնց առկայությունը, առավել ևս դրանց աճը նվազեցնում ենհարկման արդյունավետության մակարդակը։ Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկի գնահատականների համաձայն՝ անցումային տնտեսությամբ երկրներում հարկատուներիեկամուտների 2.1-6.8 տոկոսը (ինչը կարելի է համարել կաշառային հարկի«դրույքաչափ» 1 ) տարբեր երկրներում օգտագործվում է զանազան պաշտոնյաներին կաշառելու («կաշառային հարկ» վճարելու) համար, իսկ այդ հարկի1 Պետական պաշտոնյաներին տրվող ապօրինի վճարումների տեսակարար կշիռը հարկատուների ընդհանուր եկամուտներում։ վճարման հաճախականությունը1 տատանվում է 8-60% միջակայքում2։ Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկի գնահատականներով թե՛ կաշառային հարկի դրույքաչափը և թե՛ դրա վճարման հաճախականությունը հետազոտված բոլոր երկրներում առավել բարձր են փոքր և միջին ձեռնարկատիրական կազմակերպություններում, իսկ խոշոր տնտեսավարող սուբյեկտներում այդ ցուցանիշները համեմատաբար փոքր են։ Պակաս կարևոր չէ նաև այնժամանակը, որը տնտեսավարող սուբյեկտների ղեկավար անձինք կորցնում ենպետական պաշտոնյաների հետ տարբեր շփումներում։ Անցումային տնտեսությամբ երկրների համար այդ ցուցանիշը, այսինքն` ժամանակային հարկի (որըբնութագրում է հարկատուի ղեկավար անձանց ընդհանուր աշխատաժամանակում պետական պաշտոնյաներին հատկացվող աշխատաժամանակի տեսակարար կշիռը) գնահատականները ևս հաստատում են հարկման ոչ ավանդական եղանակներին պատշաճ ուշադրություն դարձնելու անհրաժեշտությանմասին3։ Հարկ է նշել, որ հարկման արդյունավետությունը բնութագրող և այնընդհանրացնող ու միջազգային համեմատություններում կիրառվող ցուցանիշների հաշվարկումը անհրաժեշտ է, բայց բավարար չէ հարկման արդյունավետության մակարդակն ըստ էության գնահատելու համար, քանի որ տարբերերկրներում կիրառվող հարկման մեխանիզմները միմյանցից տարբերվում եննույնիսկ ըստ հարկատեսակների` կապված տվյալ երկրում կիրառվող հարկային արտոնությունների տեսակների և դրանց ընդգրկվածության աստիճանի,հարկման բազայի որոշման ու հարկման օբյեկտի ընդգրկման շրջանակների,հարկադրույքների տարբերակման ու հարկի մեծությունը կանխորոշող այլգործոնների հետ։ Այդ առումով անհրաժեշտ է կարևորել ու հաշվառել առանձին հարկատեսակների հաշվարկման առանձնահատկությունները, որոնքնվազեցնում կամ մեծացնում են հարկման արդյունավետությունն ըստ առանձին հարկատեսակների։ Հարկման արդյունավետության բարձրացմանը զուգընթաց՝ հարկայինեկամուտների մասնաբաժինը պետական բյուջեի եկամուտներում կարող էաճել։ Դրան կարող է նպաստել նաև տնտեսական քաղաքականության մեջհարկային շրջանայնացման հիմնարար սկզբունքների կիրառումը, որը թույլկտա սահմանամերձ, լեռնային և գործարարության ծավալման տեսանկյունիցպակաս հրապուրիչ բնակավայրերում կիրառել հարկերի նվազեցման որոշակիգործակիցներ։ 1 Պետական պաշտոնյաներին ապօրինի վճարումներ տվող հարկատուների տեսակարար կշիռըհարկատուների ընդհանուր թվում։ Անկախ պետականության հռչակումից հետո Հայաստանում ձևավորվեցին շուկայական հարաբերություններով ենթադրվող կազմակերպական,կառուցվածքային և օրենսդրաիրավական բնույթի որոշակի նախադրյալներ,որոնք պարտադիր պայման էին վերափոխումների գործընթացի շարունակականության ապահովման համար։ Համակարգային փոփոխություններ իրականացվեցին նաև հանրապետության հարկաբյուջետային համակարգում` նպատակ հետապնդելով այդ ոլորտում արդյունավետ և գործուն մեխանիզմի ստեղծումը։ Ու չնայած վերջին տարիներին հանրապետության հարկային ոլորտումիրականացված բարեփոխումներն էականորեն նպաստեցին հանրապետության հարկաբյուջետային համակարգի կայացմանը, այնուհանդերձ ներկայումս այդ ոլորտում առկա են մի շարք հիմնախնդիրներ, որոնք նվազեցնում ենհարկային համակարգի արդյունավետությունը, ինչը պայմանավորված է միշարք օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ գործոններով։ Ներկայումս հարկային քաղաքականության վրա ազդող օբյեկտիվ գործոնների շարքին կարելի է դասելհետևյալները.• օրենսդրությամբ սահմանված ծավալով եկամուտների կենտրոնացման գործում հարկային համակարգի ցածր հնարավորությունները, • հարկային բեռի ծավալը ՀՆԱ-ում,• հարկային բեռի բաշխումը հարկատուների առավել նեղ շրջանակի վրա, որիարդյունքում մեծանում է վերջիններիս վրա հարկային ճնշումը, և բարձրանում է հարկային բեռը,• հարկային համակարգի վերափոխումը՝ որպես տնտեսական աճին խանգարող, ներդրումային ակտիվությունը նվազեցնող գործոն,• տնտեսության իրական հատվածի` որպես գլխավոր հարկատուի հնարավորությունների նվազումը, որը տնտեսավարող սուբյեկտների վնասով աշխատելու և շահութաբերության անկման հետևանք է,• տնտեսության քրեականացումը, որի արդյունքում մեծանում է հարկումիցխուսափողների բանակը, • ձեռնարկատիրական ակտիվության ուղղությամբ հարկային մեխանիզմիկարգավորիչ ու խթանիչ լծակների թուլացումը և այլն։ Կան նաև հարկային քաղաքականության վրա ազդող սուբյեկտիվ գործոններ.• հարկային քաղաքականության մշակման և իրականացման հարցում տնտեսապես չհիմնավորված քայլերը, սխալներն ու բացթողումները,• ֆինանսատնտեսական քաղաքականության տարբեր ուղղությունների (մասնավորապես հարկաբյուջետային և դրամավարկային քաղաքականությունների) միջև չհամաձայնեցված քայլերի առկայությունը,• արդյունավետ հարկաբյուջետային քաղաքականության համար օրենսդրության գնահատման և փորձաքննության մեխանիզմների և պրակտիկայի բացակայությունը,• հարկաբյուջետային քաղաքականության արդյունքների կանխատեսման համակարգի բացակայությունը,• հարկաբյուջետային քաղաքականության կախվածությունը միջազգային ֆինանսական կազմակերպություններից,• լոբբիստական գործունեությունից հարկային քաղաքականության ապահովագրման մեխանիզմների բացակայությունը,• օրենսդրական դաշտի անկայունությունը և անկատարությունը,• հարկային վարչարարության ցածր աստիճանը, հարկային մարմիններումընդգրկված աշխատակիցների ոչ բավարար մասնագիտական մակարդակը։ Ակնհայտորեն, վերը թվարկված գործոնների ազդեցությունը խիստ բացասաբար է անդրադառնում երկրի տնտեսության և ֆինանսական համակարգի վրա` հանգեցնելով պետական բյուջեի եկամտային մասի կրճատմանը, պետության կողմից գործառույթների իրականացման ֆինանսական ապահովվածության աստիճանի նվազմանը։ Այդ առումով, երկրում ֆինանսական կայունացմանն ուղղված միջացառումները չեն կարող լինել արդյունավետ, քանի դեռորակական տեղաշարժեր չեն արձանագրվում հարկերի հավաքելիության ևբյուջեի կատարման գործում։ Ներկայումս հանրապետության հարկային համակարգում առավելսրությամբ է դրսևորվում հարկերի չվճարման խնդիրը, որն, ըստ էության,կարող է պայմանավորված լինել տնտեսության իրական հատվածում ընդհանուր ֆինանսական ճգնաժամով, արտադրության ստագնացիայով և եկամուտների չհայտարարագրմամբ։ Հարկերի հավաքելիությունը ամբողջ պետական իշխանության գործունեության գնահատման կարևորագույն չափանիշն է, հարկային համակարգի ևհարկային ծառայությունների աշխատանքի արդյունավետության կամ անարդյունավետության ուղղակի ցուցանիշը։ Միևնույն ժամանակ, միջազգային ֆինանսական մի շարք կազմակերպությունների կողմից այն դիտարկվում է որպես երկրի վարկունակության գնահատման կարևորագույն միջոց։ Ընդհանրապես, հարկերի հավաքելիության վրա ազդող գործոններըխմբավորվում են ըստ տնտեսության ճգնաժամային իրավիճակի, կառավարման ու կարգավորման գործունեության և հարկատուների վարքագծի մոտիվների։ Հարկերի հավաքելիության վրա իր առարկայական ազդեցությունն էթողնում նաև շրջանառության մեջ գտնվող կանխիկ փողի մեծ բաժինը, ինչնինքնըստինքյան դժվարացնում է տնտեսական գործընթացների ֆինանսականվերահսկողությունը և յուրօրինակ պատճառ հանդիսանում ստվերային գործունեության ընդլայնման համար։ Այդ առումով, պետք է նշել, որ պետությանֆինանսական կարիքների ապահովման համար խիստ վտանգավոր երևույթ է հարկատուների կողմից եկամուտների թաքցման պրակտիկան։ Հարկայինիրավահարաբերություններում տեղի ունեցող խախտումները խիստ մեծվտանգ են ներկայացնում ոչ միայն հարկային, այլ նաև ամբողջ երկրի սոցիալտնտեսական և քաղաքական համակարգի համար։ Որպես կանոն՝ եկամուտների չհայտարարագրման և այդ ոլորտի թույլ վերահսկողության առումովհատկապես առանձնանում են առևտրի և փոքր բիզնեսի ոլորտները։ Ընդորում, հենց այդ ոլորտներում է առավել մեծ կանխիկ դրամաշրջանառությանծավալը։ Իրավիճակն ավելի է բարդացնում այն հանգամանքը, որ ներկայումսհանրապետությունում հստակ հաշվարկներ չեն իրականացվում, օրինակ,առևտրի ոլորտի շահութաբերության միջին մակարդակի որոշման ուղղությամբ, ինչը թույլ կտար որոշակի պատկերացումներ կազմել այդ ոլորտի հարկային ներուժի վերաբերյալ։ Այդ առումով, պետք է նշել, որ հրատապ հիմնախնդիր է դառնում այն ոլորտների նկատմամբ հարկային վարչարարությանուժեղացումը, որտեղ առավել լայն հնարավորություններ կան ստվերայինգործունեության համար։ Հարկային համակարգի գործունեության ցածր արդյունավետության էական պատճառ է նաև հարկային մարմիններում ընդգրկված աշխատակիցներիորակավորման մակարդակի, աշխատանքի կազմակերպման, սոցիալականբնույթի խնդիրների հետ կապված հարցերը։ Հանրապետությունում այդ նպատակի համար ստեղծված նյութական խրախուսման միջոցները, կարելի է ասել,բնավ չեն ծառայում այդ նպատակին։ Այդ առումով, խիստ կարևոր է համակարգում ընդգրկվածների նկատմամբ որակական նոր պահանջների սահմանումը` համապատասխան երաշխիքների տրամադրմամբ։ Գաղտնիք չէ, որ յուրաքանչյուր երկրում վարվող տնտեսական քաղաքականության վերջնական նպատակը պետք է հանդիսանա տնտեսականկայուն աճի ապահովումը։ Ուստի, այդ առումով, ռազմավարական խնդրի լուծման համար երկրում պետք է ձևավորվի շուկայական տնտեսության պահանջներին համապատասխանող հարկային համակարգ։ Անշուշտ, նոր հարաբերությունների ձևավորման սկզբնական փուլում պետական բյուջեի համար որպեսեկամուտների հիմնական աղբյուր ծառայում են անուղղակի հարկերը, որը, մերկարծիքով, օբյեկտիվ է, քանի որ դրանք ֆինանսական միջոցների սղությանպայմաններում առավել հաջողությամբ են կարողանում կատարել բյուջեի համալրման դերը։ Փաստորեն, այդ փուլում հարկային բեռի ծանրությունը հիմնականում ընկնում է բնակչության առավել քիչ ապահովված խավերի վրա։ Սակայն պետք է նշել, որ այդ իրավիճակի երկարատև շարունակումը կարող էխիստ վտանգավոր դառնալ երկրի համար, առավել ևս այն պարագայում, երբդրանք չեն կարողանում անգամ ամբողջությամբ ապահովել պետության առավել կարևոր գործառույթների ֆինանսական ապահովվածության խնդրի լուծումը։ Արդյունավետ շուկայական տնտեսություն ունեցող երկրներում բյուջեիեկամտային մասը հիմնականում ձևավորվում է իրավաբանական և ֆիզիկական անձանցից գանձվող ուղղակի հարկերի, այսինքն՝ աշխատանքի և ձեռնարկատիրության հարկման հաշվին1։ Հանրապետության հարկային համակարգում բարձր հարկերը հանդեսեն գալիս որպես ընդհանուր պահանջարկի զսպման գործոն, ինչը տնտեսության անկման պատճառ է դառնում։ Անուղղակի հարկերը, ըստ էության, ուղղակիորեն կապված չեն աշխատանքի և կապիտալի արդյունավետության հետ,և ինչ-որ տեղ հակասում են դրան, քանի որ դրանց հաշվարկման հիմքում հիմնականում հաշվի չեն առնվում արտադրության շահութաբերությունը պայմանավորող գործոնները։ Որոշ առումներով դրանք կրում են հակաշուկայականբնույթ, այդ իսկ պատճառով դրանց տեսակարար կշիռը չպետք է մեծ լինի։ Հանրապետության հարկային համակարգում անուղղակի հարկերի տեսակարար կշռի աստիճանական և ոչ թե կտրուկ կրճատումը, մեր կարծիքով, պետք էդառնա տնտեսական վերափոխումների հիմնական ուղղություններից մեկը։ Հարկային համակարգի արդյունավետության որակական բնութագրիչներից է նաև հարկային բեռի գնահատումը։ Իհարկե, պետք է նշել որ դեռևս չկահստակ մշակված մեթոդիկա հարկային բեռի գնահատման համար։ Ուղղակիգոյություն ունեն որոշ ցուցանիշներ, որոնք կարող են անուղղակի պատկերացում տալ այս կամ այն ոլորտում հարկային բեռի ծանրության մասին։ Պաշտոնական շատ աղբյուրներ չեն հերքում հանրապետությունում հարկային բեռիծանր լինելու հանգամանքը, որը դառնում է ձեռնարկատիրության ընդլայնմանը և ներդրումային միջավայրի բարելավմանը խոչընդոտող գործոն։ Չնայածդրան՝ հանրապետությունում ՀՆԱ-ում հարկային բեռի ծանրությունը կազմումէ մոտ 14%*։ Այդ առումով պետք է նշել, որ հարկային քաղաքականությանգլխավոր խնդիրը պետք է հանդիսանա հարկային բեռի հավասարաչափբաշխումը` հաշվի առնելով սոցիալական արդարության ապահովման ևտնտեսության զարգացման անհրաժեշտությունը։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ հանրապետության տնտեսությանորոշ ճյուղերում ու ոլորտներում հարկային բեռը բավականաչափ ծանր է, ևհարկերը կատարում են իրենց ոչ բնորոշ, այն է՝ տնտեսավարող սուբյեկտներիմիջոցների կոնֆիսկացման գործառույթ, խիստ անհրաժեշտություն է դառնումավելացված արժեքի հարկի դիֆերենցված դրույքաչափի կիրառումը հատկա* ՀՀ օրենքը «2012 թվականի պետական բյուջեի հաշվետվությունը հաստատելու մասին»։ պես այն ճյուղերում և ոլորտներում, որոնք օբյեկտիվ պատճառներով ունենշահութաբերության ցածր մակարդակ։ Անհրաժեշտ է նաև տեխնոլոգիականշղթայի որոշ տեղամասերի համար նվազեցնել ավելացված արժեքի հարկիդրույքաչափը, իսկ առավել ցածր շահութաբերությամբ և վնասով աշխատողոլորտներում կիրառել զրոյական դրույքաչափ։ Հարկային մեխանիզմը պետք է արդյունավետ փոխգործունեության մեջգտնվի նաև դրամավարկային քաղաքականության հետ՝ որոշակի արտոնություններ տրամադրելով այն ֆինանսական և վարկային հաստատություններին, որոնք օգտագործում են երկարաժամկետ փոխառությունները ներդրումային նպատակներով։ 1 Անհրաժեշտ է նաև դիֆերենցված եղանակով կարգավորել արժեթղթերի շուկայում գործող սուբյեկտների գործունեությունը` արտոնություններ տալով ներդրումային նպատակային գործունեությամբ զբաղվողներին։ Միաժամանակ անհրաժեշտ է նաև որակապես նոր մոտեցումներ ցուցաբերել հարկային արտոնությունների ինստիտուտի նկատմամբ՝ սկզբունքսահմանելով դրանց խիստ նպատակայնությունը և ժամկետայնությունը։ Դրանք պետք է տրամադրվեն միայն այն ոլորտներին, որոնք տնտեսությանզարգացման համար ունեն առաջնային նշանակություն։ Արտոնություններիտրամադրումը պետք է համապատասխանի պետական ներդրումային այնծրագրերին, որոնց արդյունավետության կանխատեսելիության աստիճանըբավականաչափ բարձր է։ Հանրապետությունում ներկայումս առկա հիմնախնդիրներից խիստկարևորվում է նաև կառուցվածքային վերափոխումների իրականացումը։ Այդառումով, կարծում ենք, կապիտալ ներդրումներին ուղղված ցանկացած ներդրումների հարկումից ազատումը չի կարող նպաստել տվյալ խնդրի լուծմանը,քանի որ կառուցվածքային վերափոխումները ենթադրում են տնտեսականտեսանկյունից անհեռանկարային որոշ արտադրությունների փակում։ Այդառումով նման արտադրությունների ընդլայնմանն ուղղվող շահույթի հարկումից ազատմամբ, փաստորեն, հարկային համակարգը անուղղակիորեննպաստում է ոչ շահութաբեր արտադրությունների ծավալմանը։ Բոլոր տնտեսավարող սուբյեկտների ներդրումային ակտիվության բարձրացումը չի կարողհանդիսանալ պետության տնտեսական հետաքրքրությունների առարկա։ Այդիսկ պատճառով, կարծում ենք, խիստ հրատապ է դարձել հանրապետությանտնտեսության զարգացման գերակայությունների սահմանումը, որից հետոմիայն՝ այդ ոլորտներում ներդրումների խթանման համար համապատասխանհարկային արտոնությունների տրամադրումը։ Ամփոփելով պետք է նշել, որ միայն պետության շահերի և հետաքրքրությունների պահպանմանը, տնտեսության ընդլայնված վերատադրությանապահովմանը, մրցակցային միջավայրի ձևավորմանը և ներդրումային ակտի1 Սուվարյան Յու. Մ. Ռազմավարական կառավարում. մեթոդաբանություն և արդի հիմնահարցերը, ԵրԺՏԻ, Երևան, «Տնտեսագետ», 1996, 152 էջ։ վության բարձրացմանն ուղղված հարկաբյուջետային քաղաքականությունըկարող է ապահովել տնտեսական զարգացման համար կայուն տեմպեր։ Ընդորում, այդպիսի քաղաքականությունն իր հերթին պահանջում է հարկային ևբյուջետային քաղաքականության սկզբունքների համակողմանի իմաստավորում ու գնահատում, ինչպես նաև դրանցով պայմանավորված միջոցառումների իրականացման ծրագրային հիմքերի ստեղծում։

example737

example737

Մերօրյա քաղաքական ակտիվության և տեղեկատվական հոսքի պայմաններում մեծ կարևորություն է ներկայացնում հասարակական գործիչների հեղինակության պաշտպանության հավասարակշռումը խոսքի ազատության իրավունքի հետ։ Վերջին տասնամյակում աճեց պատվի և արժանապատվության պաշտպանության հայցով դատարան դիմող հասարակական գործիչների թիվը։ Դատաիրավական պրակտիկայի շրջանակներում դիտարկելով ուշադրության արժանի այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են՝ արդյո՞ք հասարակական գործչի պատիվն ու արժանապատվությունն արատավորելուն ուղղված դիտավորության փաստն ազդում է պատասխանատվության չափի վրա, ի՞նչ սկզբունքներով պետք է առաջնորդվել գործչի իրավունքները պաշտպանելիս, երբ վիրավորանքը կամ զրպարտությունն ուղղված է նրան՝ որպես մասնավոր անձի և որպես հասարակական հեղինակության, ինչպե՞ս տարբերակել փաստերն ու գնահատող դատողությունները, ինչպես նաև հայցային վաղեմության ժամկետների որոշման և բարոյական վնասի հատուցման առանձնահատկությունները՝ կարելի է գալ այն եզրահանգմանը, որ ներպետական օրենսդրությունն ունի հասարակական գործիչների պատվի և արժանապատվության պաշտպանության իրավակարգավորման էական բացեր, և դրանց հաղթահարումը կարող է արդյունավետորեն իրականցվել միայն կուտակված իրավակիրառ փորձի նորմատիվացման և օրենսդրական ամրագրման միջոցով։

ԽՈՍՔԻ ԱԶԱՏՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ԵՎ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԳՈՐԾԻՉՆԵՐԻ ՊԱՏՎԻ ՈՒԱՐԺԱՆԱՊԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸՄիջազգային և ՀՀ ներպետական իրավական համակարգերի վերջին զարգացումների և բարեփոխումների, դատական պրակտիկայի ուսումնասիրությունների հիման վրա կազմված վիճակագրական տվյալների դիտարկումից ակնհայտ է դառնում, որ մարդու և քաղաքացու անձնական ոչ գույքային իրավունքների իրացումն ու պաշտպանությունը մեծ կարևորություն են ներկայացնում մեր օրերում։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի (այսուհետ` ՀՀ քաղ. օր.) 162 հոդվածի 1-ին կետով սահմանվում է ոչ նյութական բարիքների հասկացությունը՝ որպես ուրույն կատեգորիա ներառելով անձնական ոչ գույքային իրավունքները։ Վերջիններս ամրագրելով որպես անօտարելի և անփոխանցելի՝օրենսդիրն առանձնացնում է այնպիսի հիմնարար արժեքներ, ինչպիսիք են անձի կյանքը, առողջությունը, արժանապատվությունը, մասնավոր կյանքի և անձնական անձեռնմխելիությունը, պատիվն ուբարի անունը, գործարար համբավը և այլն1։ Այս շարքից ցանկանում ենք առանձնացնել անձի պատիվն ու արժանապատվությունը։ Վերջիններիս առնչվող հասարակական հարաբերությունների իրավական կարգավորումը, թերևս, իրավունքի ամենանուրբ հարցերից է։ Դրանց պաշտպանության ակտիվ միջոցների կիրառման անհրաժեշտությունն առավել հաճախ առաջանում է խոսքի ազատությանիրավունքի չարաշահման առնչությամբ։ Թե՛ անձի պատիվն ու արժանապատվությունը, թե՛ խոսքիազատության իրավունքը ունեն հստակ սահմանադրական ամրագրում և ճանաչված են ՀՀ կողմիցվավերացված միջազգային իրավական ակտերով, սակայն դրանց իրացման շրջանակները լայն են ուխրթին, և պրակտիկայում դժվարություն է առաջանում անձի պատիվն ու արժանապատվությունըպաշտպանելու համար ոտնձգողի ազատ արտահայտման իրավունքի սահմանափակման հարցում.կարծում ենք՝ այս է պատճառը անձի պատվի ու արժանապատվության պաշտպանության ինստիտուտի շուրջ ստեղծված իրավագիտական մեկնաբանությունների բազմազանության և տեսագործնականթեժ քննարկումների։ Ուշադրության է արժանի այն փաստը, որ վերջին տասնամյակում աճեց պատվի և արժանապատվության պաշտպանության հայցով դատարան դիմող հասարակական-քաղաքական գործիչների, պաշտոնատար անձանց թիվը։ Այդ մասին են վկայում վիրավորանքի և զրպարտության հիմքերովդատական գործերի վերաբերյալ հայաստանյան կազմակերպությունների անցկացրած մշտադիտարկումների արդյունքները, որոնց համաձայն՝ լրատվամիջոցների դեմ պետական պաշտոնյաները, քաղաքական գործիչներն ու պետական կազմակերպությունները պատվի և արժանապատվությանպաշտպանության հայցապահանջներ ներկայացնողների շարքում զիջել են միայն քաղաքացիներին ևոչ պետական կազմակերպություններին2։ Նույն միտումը նկատվել է նաև Ռուսաստանի Դաշնությունում3։ Կարծում ենք՝ նման ակտիվությունը հասարակական-քաղաքական գործիչների շրջանում չիկարելի պայմանավորել միայն իրավագիտակցության բարձրացմամբ կամ «իրավական նորաձևության» թելադրմամբ։ Վերջիններիս հետ մեկտեղ էական նշանակություն ունեն քաղաքական դաշտիխնդիրները կամ զանգվածային լրատվության միջոցների կողմից խոսքի ազատության իրավունքիհաճախակի չարաշահումները։ Հասարակական գործիչների4 պատվի և արժանապատվության դատական պաշտպանության ևխախտված իրավունքների վերականգնման գործընթացում դատարանի առաջնահերթ խնդիրներիցեն պարզել՝ կա արդյոք դիտավորություն՝ նսեմացնելու անձի պատիվն ու արժանապատվությունը,1 ՀՀ քաղ. օր., ՀՀՊՏ 1998.08.10/17(50), 162 հոդված, 1-ին կետ։ 2 Մոնիթորինգ զրպարտության և վիրավորանքի հիմքերով դատական գործերի, «Իրավունքի գերակայություն» հկ, Երևան,2012։ 3 Տե՛ս “Союз правых сил”, “Новые известия։ Была бы честь”, “Новые известия”, 08.07.2010, հասանելի է՝http։ 4 Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ պաշտոնատար անձանց, քաղաքական և հասարակական գործիչների պատվի, արժանապատվության և բարի համբավի պաշտպանությունն իր բնույթով նույնական է, վերոնշյալ սուբյեկտների դեպքում էականտարբերություններ չկան, և վերջապես, նրանց միասնական նպատակն է (պետք է լինի) գործել՝ ի շահ հասարակության, պաշտոնատար անձանց և քաղաքական գործիչներին կդիտարկենք հասարակական գործիչների շարքում։ արդյոք դրանք ուղղված են գործչին կամ պաշտոնյային՝ որպես մասնավոր անձի, թե հասարակականհեղինակության, և հստակորեն տարանջատելը՝ արդյոք վիճարկվող արտահայտությունը փաստ է(փաստական տեղեկություն - Լ.Դ.), թե գնահատող դատողություն։ Ինչ վերաբերում է իրավախախտի դիտավորությանը՝ նսեմացնելու տուժողի պատիվն ու արժանապատվությունը, ապա ՀՀ քաղ. օր.-ը վիրավորանք է դիտում «խոսքի, պատկերի, ձայնի, նշանի կամայլ միջոցով կատարված հրապարակային արտահայտությունը, որի նպատակն է արատավորել այլանձի պատիվը, արժանապատվությունը կամ գործարար համբավը», մինչդեռ «զրպարտությունն անձի վերաբերյալ այնպիսի փաստացի տվյալներ հրապարակային (հրապարակայնորեն - Լ.Դ.) ներկայացնելն է, որոնք չեն համապատասխանում իրականությանը և արատավորում են նրա պատիվը, արժանապատվությունը կամ գործարար համբավը»1։ Այսինքն՝ օրենսդիրն իրավախախտի դիտավորությունը կամ նպատակը բառացիորեն չի համարում արարքը զրպարտություն որակելու անհրաժեշտնախապայման՝ ի տարբերություն վիրավորանքի։ Սակայն պետք է կարևորել այն փաստը, որ ՀՀսահմանադրական դատարանն (այսուհետ՝ ՀՀ ՍԴ) անհրաժեշտ է համարել իրավակիրառ պրակտիկայում «վիրավորանք» և «զրպարտություն» եզրույթները դիտարկել դիտավորության, անձին անվանարկելու մտադրության առկայության համատեքստում»2։ Միաժամանակ, ՀՀ քաղ. օր.-ի 1087.1հոդվածի 5-րդ կետի 2-րդ ենթակետով սահմանվում է, որ «եթե փաստացի տվյալները հրապարակայնորեն ներկայացրած անձն ապացուցի, որ ողջամտության սահմաններում ձեռնարկել է միջոցներ՝պարզելու դրանց ճշմարտացիությունը և հիմնավորվածությունը, ինչպես նաև հավասարակշռված ևբարեխղճորեն է ներկայացրել այդ տվյալները», ապա դրանք չեն համարվի զրպարտություն։ Պրոֆ. Տ.Բարսեղյանի գնահատմամբ՝ մեղադրվող կողմին նման հիմնավորմամբ պատասխանատվությունիցազատելը արդարացի չէ, քանի որ, միևնույն է, «արարքի շարժառիթներն ու նպատակը չեն փոխվում»3։ Սակայն գտնում ենք, որ օրենսդրական նման կարգավորումը պայմանավորված է խոսքիազատ արտահայտման իրավունքի արդյունավետ կենսագործումը ապահովելու անհրաժեշտությամբ։ Մի դեպքում մեղադրվողը կարող է ունենալ անձի պատիվն ու արժանապատվությունն արատավորելու ուղղակի նպատակ, մեկ այլ դեպքում՝ չունենալ և ընդամենը ցանկություն ունենալ՝ ներկայացնելու իր համոզմամբ արժանահավատ փաստացի տվյալներ այս կամ այն անձի, մասնավորապես՝ հասարակական գործչի վերաբերյալ։ Հետևաբար, վերոնշյալ դեպքերի շարժառիթներն ու նպատակներընույնը չեն, այլ միայն հետևանքները կարող են նույնական լինել (խնդրո առարկա հայտարարությունըկարող է միևնույն ազդեցությունը թողնել տուժողի պատվի, արժանապատվության ու բարի անվանվրա՝ անկախ մեղադրվողի դիտավորությունից կամ նպատակից)։ Եթե այս տեսանկյունից դիտարկենք միջազգային իրավական համակարգը, ապա լավագույն օրինակներից մեկը ԱՄՆ-ն է։ Այն ունիպատվի և արժանապատվության պաշտպանությանը վերաբերող օրենսդրական ակտերի հսկայական բազա և ավելի մեծ փորձ։ ԱՄՆ-ում իրավախախտի դիտավորության ապացուցումը անհրաժեշտէ միայն այն գործերում, որոնցում որպես տուժող հանդես է գալիս հասարակական գործիչը, մինչդեռմասնավոր անձանց պարագայում իրավախախտի դիտավորության առկայությունը կամ բացակայությունը որևէ ազդեցություն չի ունենում գործի ելքի վրա4։ Սա, անշուշտ, երաշխիք է՝ ապահովելու քաղաքական բանավեճի ազատության և հասարակությանը հետաքրքրող հարցերի շուրջ ազատ արտահայտվելու իրավունքը՝ հեղինակության և բարի համբավի պաշտպանությունը չստորադասելով խոսքի ազատության իրավունքին։ Անվանարկելու և անունը արատավորելու դիտավորություն ունեցող և նման դիտավորությունչունեցող անձանց պատասխանատվության հարցում որևէ հստակ տարբերակում չնախատեսելը,կարծում ենք, իրավաչափ չէ։ Թեև ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախադեպային պրակտիկայում առանձին անդրադարձ չի կատարվել վիրավորանքի և զրպարտության որակման հարցում իրավախախտիդիտավորությանը կամ նպատակին, սակայն այդ հանգամանքը հստակ կարգավորում չի ստացել նաևՀՀ քաղ. օր.-ում։ Արդյո՞ք կարելի է ՀՀ քաղ. օր.-ի 1087.1 հոդվածի 5-րդ կետի 2-րդ ենթակետի բովանդակությունից եզրակացնել, որ եթե փաստացի տվյալները հրապարակայնորեն ներկայացրած անձըողջամտության սահմաններում ձեռնարկել է միջոցներ՝ պարզելու դրանց ճշմարտացիությունը և հիմնավորվածությունը, ինչպես նաև հավասարակշռված և բարեխղճորեն է ներկայացրել այդ տվյալները, ապա չի ունեցել անձի պատիվը և արժանապատվությունը արատավորելու դիտավորություն կամնպատակ։ Տրամաբանական և բարոյական տեսանկյուններից հենց այդպես էլ պետք է հասկանալ,քանի որ անձի կողմից նման գործողությունները չեն կարող բարեխղճորեն կատարվել և միաժամանակ ենթադրել «հասցեատիրոջ» պատիվն ու արժանապատվությունը նսեմացնելու դիտավորություն։ 1 ՀՀ քաղ. օր., ՀՀՊՏ 1998.08.10/17(50), 1087.1 հոդված, 2-րդ և 3-րդ կետեր։ 2 ՀՀ ՍԴ ՍԴՈ-997 որոշում, կետ 11, Երևան, 15.11.2011։ 3 Բարսեղյան Տ., «Անձի պատվի, արժանապատվության և գործարար համբավի քաղաքացիաիրավական պաշտպանությունը», Բանբեր Երևանի Համալսարանի, Իրավագիտություն, 138.3, Երևան, 2012, էջ 7։ //vz.ru/politics/2012/7/16/588701.html.Վերոգրյալից ելնելով՝ գտնում ենք, որ արժե բոլոր փաստական հանգամանքների հետ հաշվի առնելդիտավորությունը և նպատակը, այսինքն՝ իրավախախտի սուբյեկտիվ վերաբերմունքն ու գնահատականը իր արարքին և՛ վիրավորանքի, և՛ զրպարտության համար պատասխանատվություն սահմանելիս։ Ինչպես նշվեց, հասարակական գործիչների պատվի ու արժանապատվության դատական պաշտպանության կարևոր խնդիրներից է պարզելը՝ վիրավորանքը կամ զրպարտությունն ուղղված է գործչին՝ որպես մասնավոր անձի, թե կատարվել է քաղաքական ենթատեքստում։ «Մարդու իրավունքներիև հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» 1950 թ. կոնվենցիայի (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) 10-րդ հոդվածի 2-րդ պարբերությամբ նախատեսված պաշտպանությունը վերագրվում է բոլոր անհատներին՝ ներառելով քաղաքական գործիչներին և պաշտոնատար անձանց։ Ավելին՝ ՀՀ Սահմանադրության 14, 14.1 հոդվածներով և ՀՀ կողմից վավերացված միջազգային իրավական ակտերով, մասնավորապես՝ Կոնվենցիայի 11 հոդվածով` պետությունը պարտավորվում է հարգել և պաշտպանել բոլորի իրավունքներն ու ազատությունները։ Եվ այդ պաշտպանության հնարավորությունը կիրառելիս անձի՝ հասարակական գործիչ կամ պաշտոնատար անձ լինելու փաստը որևէ կերպ չպետք էանդրադառնա պաշտպանության ծավալի վրա, եթե վիրավորանքը կամ զրպարտությունն ուղղված էեղել անհատին՝ որպես մասնավոր անձի, և «քննադատության նկատմամբ պետք է ամբողջ ծավալովկիրառելի լինեն Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի 2-րդ կետի սահմանափակումները»1։ Սակայն իրավիճակը փոխվում է, երբ խնդրո առարկա արտահայտությունը կամ արարքն ուղղված է լինում անհատին՝ որպես հասարակական գործչի՝ քննադատության ենթարկելով նրա գործողությունները, խոսքերը կամ հայացքները։ Այս պարագայում կշեռքի մի նժարին դրվում են հասարակական գործչի հեղինակությունը, իսկ մյուսին՝ քաղաքական կամ հանրությանը հետաքրքրող հարցերի շուրջ բանավեճիազատության իրավունքը և «քաղաքական հարցերը բաց կերպով քննարկելու շահերը»2։ Թույլատրելի քննադատության շրջանակների սահմաններն ավելի լայն են. դա են թելադրում քաղաքական գործունեության բնույթը և «մտքի ազատության», «առանց միջամտության սեփական կարծիք ունենալու», «ազատ արտահայտվելու» իրավունքները, որ բովանդակվում են Կոնվենցիայի 9-րդ, 10-րդ, «Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին» միջազգային դաշնագրի 18-րդ և 19-րդ, ինչպես նաև՝ ՀՀ սահմանադրության 26-րդ և 27-րդ հոդվածներում։ Այս հարցին անմիջականորենառնչվում են ՄԻԵԴ՝ «Թամերն ընդդեմ Էստոնիայի և Կարհուվաարան» և «Իլտալեհտին ընդդեմ Ֆինլանդիայի» գործերով որոշումները։ Վերջիններիս առնչությամբ դատարանի եզրակացությունները կարելի է դիտարկել որպես նույն խնդրի երկու հակադիր բևեռներ։ Մի դեպքում ՄԻԵԴ-ի վճռով արձանագրվել է «քաղաքական գործչի հասցեին արված մեկնաբանության ընդունելի սահմանների խախտում», մյուս դեպքում՝ Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի խախտում3։ Վճիռների կայացման մեջ ավելի մեծդեր է խաղում գործերի փաստական հանգամանքների և հարաբերությունը կարգավորող իրավականնորմերի վերաբերյալ դատարանի մեկնաբանությունը, քան փաստական հանգամանքներն ու իրավական նորմերը։ Միաժամանակ այս ոլորտում ծագող քաղաքացիաիրավական հարաբերություններիներպետական կարգավորիչների շարքում, թերևս, առաջնային դիրքում են շարունակում մնալ ՀՀվճռաբեկ դատարանի կողմից ընդունված նախադեպերը, ՄԻԵԴ-ի նախադեպային որոշումները։ Խնդիրը, որն օրենսդրական բաց է հասարակական գործիչների պատվի ու արժանապատվությանպաշտպանության և խոսքի ազատության իրավունքի սահմանափակման ոլորտում, մեծ հայեցողություն է վերապահում դատարաններին, և դրա լուծումը օրենսդրական բարեփոխումների միջոցովմնում է այժմեական խնդիր։ Անհրաժեշտ է հանգամանորեն և, անշուշտ, օրենսդրորեն կարգավորելայս ինստիտուտը։ Ընդ որում, նման կարգավորումը կարող է կատարվել ինչպես առանձին իրավական ակտի ընդունմամբ, այնպես էլ՝ գործող իրավակարգավորման շրջանակներում նոր դրույթներավելացնելով, ինչն առավել նախընտրելի է իրավական համակարգվածության տեսանկյունից։ Նմանիրավակարգավորումն ավելի հասանելի ու մատչելի կդարձնի նախադեպային իրավունքի դրույթներըհանրության լայն շրջանակներին։ Պաշտպանելով ՄԻԵԴ դատավոր Գրիվի այն դիրքորոշումը, որ «ժողովրդավարական հասարակությունում քաղաքական բանավեճի սկզբունքի համաձայն՝ ոչ թե քաղաքական հայացքների, այլ զուտ անձնական ոտնձգությունների ենթարկված գործիչները չպետք է ավելի անբարենպաստ դիրքում հայտնվեն, քան լրատվամիջոցները, փոխարենը նրանք պետք է օգտվենազատության բավականաչափ լայն շրջանակից լրագրողների քննադատությանն արձագանքելու հա1 ՀՀ վճռաբեկ դատարան, «Քաղաքացիական և վարչական պալատ. տարեկան հաշվետվություն», «ՀՀ վճռաբեկ դատարանիՔաղաքացիական և վարչական պալատի կայացրած որոշումներում ամրագրված իրավական դիրքորոշումները», «Վնաս պատճառելու հետևանքով ծագած պարտավորություններ», «Պաշտոնատար անձանց քննադատությունը», Երևան, 2013թ., էջ 67։ 2 «Լինգենսն ընդդեմ Ավստրիայի» գործով ՄԻԵԴ 08.07.1986 թ. վճիռ, կետ 42։ 3 Մոուբրեյ Էլ., «Գործեր և նյութեր. Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիա», «Հոդված 10(1) Ազատ արտահայտվելուիրավունքի շրջանակը. քաղաքական հարցերի շուրջ ազատ արտահայտվելու իրավունք», Երևան, 2010, էջ 678։ մար»1` գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է սահմանել իրավական այնպիսի կառուցակարգեր ու երաշխիքներ, որոնք կապահովեն այդ ազատության շրջանակը։ Հասարակական գործիչների պատվի և արժանապատվության քաղաքացիաիրավական պաշտպանության գործընթացում բարդությունների առաջացման գլխավոր պատճառներից մեկն այն է, որհասարակական հեղինակություն վայելող «գործիչների ընդունելի քննադատության շրջանակն ավելիլայն է, քան մասնավոր անձանց պարագայում»2։ Ժողովրդավարական հասարակության կենսունակության գլխավոր նախադրյալներից մեկը բազմակարծությունն է, որի ապահովման կարևոր երաշխիք է քաղաքական բանավեճի իրավունքը3։ Հասարակական գործիչների հայացքներն ու մոտեցումները, նրանց կողմից հնչեցված տեսակետներն ու կատարված քայլերը հասարակության լայն շերտերի և հատկապես՝ ԶԼՄ-ի ուշադրության կենտրոնում են, ենթակա են նրանց ուսումնասիրությանն ուքննադատությանը։ Հետևաբար, հասարակական-քաղաքական գործունեություն ծավալող անձինքպետք է հանդուրժողաբար մոտենան իրենց հայացքների, գործունեության կամ զբաղեցրած պաշտոնեական դիրքին տրվող գնահատականներին4։ Այնուամենայնիվ, պետք է համաձայնել, որ ներկայիսմամուլը, հատկապես՝ համացանցային և տպագիր, ողողված է հասարակական գործիչներին ուղղված ոչ այնքան քննադատական, որքան անձնական վիրավորանք պարունակող արտահայտություններով։ Եթե ԶԼՄ-ով քննադատվում են հասարակական գործչի հայացքները, վարքը կամ խոսքերը,ապա դա պետք է լինի բացառապես հիմնավորված, լրագրողական էթիկայի սահմանններում և առավելապես վերաբերի անձին՝ որպես հասարակական գործչի5։ Լրատվական հսկայական հոսքի պայմաններում անձանց պատիվն ու արժանապատվությունըոտնձգություններից պաշտպանելու նպատակով ԱՄՆ-ի բարձրագույն դատական ատյանը որոշում էկայացրել, որ հրապարակված տեղեկությունները պետք է համարվի կարծիք միայն այն դեպքում, երբհոդվածի տեքստում կամ հանրային ելույթում կա ուղղակի հղում այդ մասին6։ Նման կանոնակարգՀՀ-ում չի գործում։ Սակայն քաղաքակիրթ ժողովրդավարական հասարակությունում պետք է հենցնման կառուցակարգերի միջոցով ապահովվի մի կողմից՝ որակյալ լրատվություն, մյուս կողմից՝ հասարակական գործիչների պատվի և արժանապատվության պաշտպանությունը դրանց նկատմամբհաճախակի դարձած անհարկի ոտնձգություններից։ Ավելին՝ ԱՄՆ-ի բարձրագույն դատական ատյանի կողմից ընդունված վերոնշյալ որոշումն արդարացված է նաև նրանով, որ մամուլը պետք է կատարի որոշակի կարևոր գործառույթ՝ ապահովելու հասարակությանը հավաստի տեղեկություններով ևնրան հուզող հարցերի վերաբերյալ հնարավորինս օբյեկտիվ մեկնաբանություններով։ Մինչդեռ«Զանգվածային լրատվության» մասին ՀՀ օրենքով որպես դրա հիմնական նպատակ՝ սահմանվում էմիայն ազատորեն, անկախ պետական սահմաններից՝ տեղեկություններ ու գաղափարներ փնտրելու,ստանալու և տարածելու՝ մարդու սահմանադրական իրավունքի ապահովումը։ Կարծում ենք՝ զանգվածային լրատվության հասկացությունը վերոնշյալ օրենքում այս մասով թերի է։ Արժանահիշատակ էնաև այն փաստը, որ վերոնշյալ օրենքը, նախատեսելով լրատվության ոլորտում խոսքի ազատությանսահմանափակումները, չի մատնանշում այնպիսի տեղեկատվության տարածումը, որը խախտում էանձի պատիվն ու արժանապատվությունը։ ՀՀ քաղ. օր.-ը ոչ նյութական բարիքների հասկացությունըսահմանելիս հստակ տարանջատում է մտցրել անձի մասնավոր կյանքի անձեռնմխելիության, անձնական ու ընտանեկան կյանքի գաղտնիության և անձի պատվի ու արժանապատվության միջև, մինչդեռ«Զանգվածային լրատվության» մասին օրենքի 7-րդ հոդվածում վերոնշյալներից նշված են միայնառաջին երկուսը։ Այս օրենքն ընդունվել է 2004 թվականի հունվարի 14-ին, երբ վիրավորանքն ուզրպարտությունը դեռևս քրեականացված էին (ապաքրեականացնող օրենքն ընդունվել է 2010 թ.մայիսի 18-ին)։ Գտնում ենք, որ օրենսդրական ոլորտում նման հիմնարար փոփոխությունները պետքէ իրենց արտահայտությունը գտնեին դրանց հետ առնչվող իրավական ակտերում։ Արդյո՞ք հասարակական գործչի մերձավոր ազգականների կամ ընտանիքի անդամների վերաբերյալ՝ գործչի անձի և նրա գործողությունների կամ հայացքների առնչությամբ կատարված ոչ արդարացի դիտողությունները ևս դիտարկվում են հանրության տեղեկացված լինելու իրավունքի տեսանկյունից։ Այս հարցադրմանն անդրադարձ է կատարվել «Բելա և Սեդրակ Քոչարյաններն ընդդեմ«Սկիզբ Մեդիա Կենտրոն» ՍՊԸ-ի» (ԵԿԴ/2479/02/10) գործում։ Մասնավորապես՝ դատարանը վկայակոչել է քաղաքական գործչի վերաբերյալ տեղեկատվության նկատմամբ «հանրային հետաքրքրությունը», սակայն չի դիտել այն գործի փաստական հանգամանք՝ գտնելով, որ «գործն իր փաստականհանգամանքներով էականորեն տարբերվում է քաղաքական գործչի նկատմամբ տեղեկատվության1 Մոուբրեյ Էլ., էջ 684։ 2 «Ինկալն ընդդեմ Թուրքիայի» գործով ՄԻԵԴ 09.06.1999 թ. վճիռ, կետ 54։ 3 Մոուբրեյ Էլ., էջ 675։ 4 Նույն տեղում, էջ 683։ 5 Sunday Times v UK, A.30 (1979) 2 EHHR, 245 գործով վճռի շարք A, թիվ 30, էջ 40, պարբ. 65։ 6 “На западе даже жестче”, “Взгляд” деловая газета, 16.07.2012, հասանելի է՝ http։ տարածման ավելի լայն ծավալի բնույթից, քանի որ տվյալ պարագայում խոսքը ոչ թե քաղաքականգործչին է վերաբերում, այլ ՀՀ Սահմանադրության 56.1 հոդվածով սահմանված անձեռնմխելիությամբ օժտված ՀՀ երկրորդ նախագահի ընտանիքի անդամներին…»1։ Ուշագրավ է այն փաստը, որխնդրո առարկա արտահայտությունը կարող է քաղաքական գործչի հասցեին ուղղակիորեն արտահայտված վիրավորանք կամ զրպարտություն չպարունակել, սակայն իրավախախտը կարող է գիտակցաբար թույլ տալ, որպեսզի դա անուղղակիորեն ազդի և բացասական հետևանքներ ունենագործչի հեղինակության վրա։ Այս պարագայում, թերևս, անհրաժեշտ է հանգամանորեն ուսումնասիրել խնդրո առարկա փաստի կամ գնահատող դատողության ուղղակի և անուղղակի ազդեցությունըգործչի պատվի և արժանապատվության վրա։ Այնուամենայնիվ, սրանք հարցեր են, որոնց արդարացի և արդյունավետ լուծման գլխավոր երաշխիքը դրանց կարգավորումն է օրենսդրական մակարդակում։ ՀՀ քաղ. օր.-ի 1087.1 հոդվածում առկա հաջորդ օրենսդրական բացը վերաբերում է փաստերի ևգնահատող դատողությունների սահմանազատմանը։ Վերջինիս ՄԻԵԴ-ը մեծ նշանակություն է տալիս։ Մասնավորապես՝ ««Յուքրենիեն մեդիա գրուփ» ընկերությունն ընդդեմ Ուկրաինայի» գործումԴատարանը քննադատել է Ուկրաինայի «Զրպարտության մասին» օրենքը՝ փաստերի և սուբյեկտիվգնահատականների տարբերակում չնախատեսելու համար2։ ՀՀ ՍԴ-ն իր որոշման մեջ ընդգծել է, որ«զրպարտությանն առնչվող իրավակարգավորումը պետք է հստակ տարանջատում կատարի գնահատող դատողության և փաստի միջև»3։ Ենթադրվում է, որ այդ տարանջատումը պետք է կատարեր ՀՀքաղ. օր.-ի 1087.1 հոդվածի 5-րդ կետը, որով սահմանվում են այնպիսի փաստացի տվյալներ հրապարակային ներկայացնելը, որոնք չեն համարվում զրպարտություն։ Սակայն այն շարունակում է կատարվել նախադեպային մակարդակում։ ՀՀ ՍԴ-ն, «ելնելով վիճարկվող նորմերում արարքի՝ որպես«զրպարտություն» և (կամ) «վիրավորանք» որակելու (գնահատելու) վերաբերյալ միջազգային իրավական չափորոշիչների բովանդակությունից և դրանց ճշգրիտ կիրառման անհրաժեշտությունից, գտնումէ, որ իրավակիրառ պրակտիկայում դատարաններն անձի պատիվն ու արժանապատվությունն արատավորող գործողությունների փաստը քննելու յուրաքանչյուր գործով չպետք է կիրառեն նորմատիվմեկնաբանության հայեցողական այնպիսի ազատություն, որի արդյունքում միակերպ չտարանջատվիփաստը և գնահատող դատողությունը, հակառակ դեպքում՝ չի կարող արդար, հիմնավոր և սահմանադրականության տեսանկյունից իրավական համարվել վիճարկվող հոդվածի նորմերի կիրառմամբազատ խոսքի ամեն մի սահմանափակում»4։ ՄԻԵԴ-ը Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի համատեքստումձևավորել է հետևյալ սկզբունքը. «Եթե փաստերի առկայությունը կարելի է ապացուցել, ապա գնահատող դատողությունների ապացուցումն անհնարին խնդիր է, և նման պահանջը խախտում է կարծիքի արտահայտման ազատությունը…»5։ Այսինքն՝ որքան էլ խնդրո առարկան փաստ (փաստականտեղեկություն) չլինելով հանդերձ վիրավորական արտահայտություն է և օբյեկտիվորեն այդպես է ընկալվում, եթե ունի փաստական հիմքեր, ապա կարող է որակվել գնահատող դատողություն՝ կարծիք,որի համար պատասխանատվություն չի նախատեսվում՝ վկայակոչելով Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածը։ Սակայն վիճահարույց է այս սկզբունքը. դրան անդրադարձ է կատարվել ՄԻԵԴ-ում «Լինգենսնընդդեմ Ավստրիայի» և «Օբերշլիքն ընդդեմ Ավստրայի» գործերի առնչությամբ։ Վերջինիս կապակցությամբ դատավորներ Մաթշերը և Վիլջաուլմսոնը դատարանի եզրակացության հետ չհամընկնողկարծիք են արտահայտել՝ գտնելով, որ «վիրավորանքը երբեք չի կարող 10-րդ հոդվածի դրույթներովպաշտպանվող սուբյեկտիվ գնահատական համարվել»։ Մինչդեռ «Վաբլն ընդդեմ Ավստրիայի» գործով՝ դատավոր Մակբրայդը գտել է, որ «վիրավորանքը հնարավոր է պաշտպանել, սակայն այդ դեպքում վիճահարույց կլինի որոշել՝ վիրավորանքը հիմնավորվա՞ծ է եղել, թե՞ ոչ»6։ Հաշվի առնելով այսմոտեցումները՝ կարծում ենք, որ «փաստ», «գնահատող դատողություն», «դատարանի հայեցողականազատություն» և նման հասկացությունները պետք է ստանան իրավական ձևակերպում և ամրագրում։ Այնուամենայնիվ, խնդրո առարկան վիրավորանք կամ զրպարտություն որակելու մեջ իրենցներազդեցությունն ունեն ազգային մտածելակերպը, բարքերը և ազգային այլ առանձնահատկություններ։ Մասնավորապես՝ ՄԻԵԴ-ը նացիստական գաղափարախոսությունը սատարող հայացքներիվրա չի տարածում Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածով սահմանված պաշտպանության շրջանակը։ Միաժամանակ՝ հայկական ազգային մտածելակերպում ազգությամբ հային «թուրք» կոչելը ենթադրվում էվիրավորանք, մինչդեռ դա նույն կերպ կարող է չմեկնաբանվել ՄԻԵԴ-ի կողմից։ 1 Զրպարտության և վիրավորանքի գործերով Հայաստանի դատական պրակտիկայի վերլուծություն, Երևանի մամուլի ակումբ,Երևան, 2012, էջ 7։ 2 Մոուբրեյ Էլ., էջ 679։ 3 ՀՀ ՍԴ ՍԴՈ-997 որոշում, կետ 8, Երևան, 15.11.2011։ 4 Նույն տեղում։ 5 Մոուբրեյ Էլ., էջ 676։ 6 Նույն տեղում, էջ 677։ Հասարակական գործիչների պատվի և արժանապատվության պաշտպանության կարևոր ինստիտուտներից է հայցային վաղեմությունը։ ՀՀ քաղ. օր.-ի 1087.1 հոդվածի 13-րդ կետով՝ պատվի,արժանապատվության ու գործարար համբավի պաշտպանության հայց կարող է ներկայացվել դատարան՝ վիրավորանքի կամ զրպարտության մասին անձին (տուժողին) հայտնի դառնալու պահից հետո մեկ ամսվա ընթացքում, սակայն ոչ ուշ, քան վիրավորանքի կամ զրպարտության պահից վեց ամսվա ընթացքում։ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի մեկնաբանությամբ՝ այդ ժամկետի մեջ ներառվում է նաև«Զանգվածային լրատվության» մասին ՀՀ օրենքով սահմանված մեկամսյա ժամկետը, որի ընթացքում անձն իրավունք ունի տարածված տեղեկատվության մեջ տեղ գտած փաստացի անճշտությունները հերքելու պահանջ ներկայացնել լրատվական գործունեություն իրականացնողին՝ հաշված իրավունքները խախտող տեղեկատվության տարածման օրից։ Դատարանը գտել է նաև, որ 1087.1 հոդվածի 13-րդ հոդվածով նախատեսված ժամկետները ենթակա են վերականգնման ՀՀ քաղ. օր.-ի 342հոդվածով սահմանված կարգով1։ Մասնավորապես՝ «մեկամսյա ժամկետը, ներառված լինելով վեցամսյա ժամկետում, ենթակա է վերականգնման… Մինչդեռ վեցամսյա ժամկետի բացթողնման դեպքում այն վերականգնման ենթակա չէ»2։ Սա բացատրվում է Դատարանի այն մեկնաբանությամբ, որվիրավորանքի և զրպարտության տարածման մակարդակը ժամանակի ընթացքում նվազում է՝ կորցնելով իր բացասական ազդեցությունն անձի հեղինակության վրա։ Հետևաբար՝ առարկայազուրկ էդառնում նման պահանջի ներկայացումը դատարան։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը՝ պետք է նկատել, որօրենսդիրը պատվի և արժանապատվության պաշտպանության հայցային վաղեմության կրկնակիժամկետային չափանիշներ է սահմանել, իսկ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը հայցային վաղեմության վերականգնման ընդհանուր կանոնակարգումները տարածել միայն մեկամսյա ժամկետի վրա։ Դատարանիայս մեկնաբանությունից կարելի է ենթադրել, որ եթե ՀՀ քաղ. օր.-ի 342 հոդվածով նախատեսվածբացառիկ հանգամանքները առաջ են եկել այն օրից սկսած մեկամսյա ժամկետում, երբ անձն իմացելէ իր իրավունքների խախտման մասին, և միաժամանակ դա տեղի է ունեցել վեցամսյա ժամկետիվերջին ամսում, ապա այդ հարգելի հանգամանքների պատճառով վեցամսյա ժամկետը բաց թողնելուդեպքում հայցային վաղեմության ժամկետն այլևս չի վերականգնվում։ Հատկանշական է նաև այն, որՀՀ քաղ. օր.-ը անձնական ոչ գույքային իրավունքներից միայն պատվի, արժանապատվության և գործարար համբավին պատճառված վնասի հատուցման կարգը և պայմանները սահմանելիս է նախատեսում հայցային վաղեմության ժամկետներ։ Պրոֆ. Տ. Բարսեղյանի համոզմամբ՝ «անձնական ոչգույքային իրավունքների պաշտպանությանն ուղղված պահանջների վրա վաղեմություն տարածելըոչ միայն հակաիրավական, այլև հակաբարոյական է»3։ Իրավամբ, հայցային վաղեմության ընդհանուր ժամկետից զգալիորեն սեղմ ժամկետներ սահմանելը անձնական ոչ գույքային այնպիսի իրավունքների վրա, ինչպիսիք են պատիվն ու արժանապատվությունը, արդարացված չի կարող լինել միայն այն մեկնաբանությամբ, որ վիրավորանքի ու զրպարտության տարածման մակարդակը սահմանափակվում կամ նվազում է ժամանակի ընթացքում։ Դիցուք՝ հասարակական գործչի հեղինակությունն արատավորող տեղեկատվության տարածման մակարդակը ժամանակի ընթացքում աճում է,և միաժամանակ առկա են օրենքով սահմանված բացառիկ հարգելի պատճառներ, որոնք թույլ չենտալիս նախատեսված առավելագույն վեցամսյա ժամկետում դիմել դատարան։ Արդյո՞ք օրենքի միատեսակ կիրառման անհրաժեշտությունից ելնելով գործիչը կմնա առանց խախտված իրավունքներիպաշտպանության։ Կարծում ենք՝ նման պարագայում հարկ կլինի վեցամսյա ժամկետի բացթողումըհամարել հարգելի և խնդրո առարկա տեղեկատվության վերջին հրապարակման օրը համարել հայցային վաղեմության ժամկետի սկիզբ։ Հասարակական գործիչների պատվի և արժանապատվության պաշտպանության ամենակարևոր կողմերից է բարոյական վնասի հատուցումը։ Վերջինս ՀՀ օրենսդրությամբ նախատեսվում էկոնվենցիոն իրավունքների խախտման և անարդարացի դատապարտման հետևանքով պատճառված ոչ նյութական վնասի դեպքերում4։ Ոչ նյութական (բարոյական) վնասի հատուցման ինստիտուտըդեռևս նորամուծություն է ՀՀ իրավունքի համակարգում։ ՀՀ քաղ. օր.-ի 1087.2 հոդվածն ամբողջությամբ նվիրված է դրա հատուցման կարգի և պայմանների սահմանմանը։ Օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու հիմք է ծառայել «Արթուր Խաչատրյանի դիմումի հիման վրա՝ ՀՀ քաղ. օր.-ի 17-րդհոդվածի 2-րդ մասի՝ ՀՀ սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը որոշելու վերաբերյալ» գործով ՍԴՈ-1121 ՀՀ ՍԴ-ի որոշումը։ Ըստ այդմ էլ՝ ՀՀ քաղ. օր.-ը լրացվել է նաև 162.1 հոդվածով, որ հստակորեն սահմանում է ոչ նյութական վնասի հասկացությունը, այն է՝ «անձի ֆիզիկական կամ հոգեկան տառապանքը, որն առաջացել է անձին ի ծնե կամ օրենքի ուժով պատկանող ոչ1 ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, հոդված 342։ 2 «Թաթուլ Մանասերյանն ընդդեմ «Սկիզբ Մեդիա Կենտրոն» ՍՊԸ-ի», քաղ. գործ թիվ ԵԿԴ/2293/02/10, 24.07.2012։ «Վանո Եղիազարյանն ընդդեմ Բորիս Աշրաֆյանի», քաղ. գործ թիվ ԼԴ/0749/02/10, 24.07.2012։ 3 Բարսեղյան Տ., էջ 8։ 4 ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, 1087.2 հոդված։ նյութական բարիքների դեմ ոտնձգող կամ նրա անձնական ոչ գույքային իրավունքները խախտողորոշմամբ, գործողությամբ կամ անգործությամբ»1։ Հատկանշական է այն փաստը, որ օրենսդիրն այսհոդվածի 4-րդ կետով պատվին և արժանապատվությանը հասցված վնասը չի դիտում ոչ նյութական(բարոյական) վնաս, որն ինքնին հակասում է օրենսգրքի 162.1-րդ հոդվածի 1-ին կետի և 162-րդ հոդվածի բովանդակությանը։ Ավելին՝ այս հիմքով ոչ նյութական վնասի հատուցման՝ 1087.2 հոդվածովսահմանված կարգն ու պայմանները չեն տարածվում 1087.1 հոդվածով սահմանված պատվին, արժանապատվությանն ու գործարար համբավին պատճառված վնասի վրա։ Ակնհայտ է, որ պատվին ևարժանապատվությանը վնաս հասցնելով՝ անձին պատճառվում են բարոյական տառապանքներ2,իսկ ՀՀ քաղ. օր.-ով նման բարոյական վնասի հատուցման ինստիտուտ նախատեսված չէ, այլ սահմանված է վիրավորանքի և զրպարտության դեպքերում համապատասխանաբար նվազագույն աշխատավարձի 1000-ապատիկի և 2000-ապատիկի չափով փոխհատուցում, որ թեև կատարում է բարոյական վնասի հատուցման պրեվենտիվ և կոմպենսացիոն գործառույթները, սակայն ՀՀ օրենսդրությամբ չի համարվում բարոյական վնասի հատուցում։ Այսպիսով՝ կատարված օրենսդրական փոփոխություններն ու լրացումները ոչ միայն, ինչպես նշվեց, հակասություն են առաջացրել օրենսգրքիդրույթների միջև, այլև դրանց ընդունմամբ չի վերացվել այն օրենսդրական բացը, որ ՄԻԵԴ-ը մատնանշել է պատվին և արժանապատվությանը հասցված վնասի հատուցման գործերով ՀՀ դեմ կայացրած մի շարք որոշումներում, այն է՝ «անձին պատճառված բարոյական վնասի դիմաց նյութականփոխհատուցում չտրամադրելը դիտել է Կոնվենցիայի համապատասխան դրույթների խախտում»3։ Ինչ վերաբերում է հասարակական գործիչների պատիվն ու արժանապատվությունն արատավորելուհամար ԶԼՄ-ների փոխհատուցմանը, ապա ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, արձանագրելով, որ քննարկմանառարկա հարցի շրջանակներում գործ ունենք մի կողմից տեղեկատվություն տարածելու և խոսքիազատության, մյուս կողմից՝ անձի՝ պատվի և արժանապատվության նկատմամբ հարգանք պահանջելու Կոնվենցիայով և ՀՀ սահմանադրությամբ ամրագրված և երաշխավորված իրավունքների հետ,անհրաժեշտ է համարում, որ փոխհատուցման չափ սահմանելիս հաշվի առնվի վիրավորողի կամզրպարտողի ֆինանսական վիճակը և բացառվի այնպիսի չափերի և ձևերի սահմանումը, որոնք կարող են վճռորոշ նշանակություն ունենալ պատասխանողի համար, հատկապես, եթե վերջինս ԶԼՄ է՝նրա հետագա գործունեությունը շարունակելու առումով։ Դատարանը մատնանշել է փոխհատուցմանչափի ողջամտության և համաչափության անհրաժեշտությունը, բայցև արդարացիորեն անհրաժեշտ էհամարել հաշվի առնել կոնկրետ գործի հանգամանքներն ու առանձնահատկությունները4։ Եթե ԶԼՄն վայելում է հասարակական մեծ հեղինակություն, իր գործունեության ընթացքում չի բախվել նմանխնդիրների՝ հանրությանը ներկայացնելով միայն լրատվական էթիկային պատշաճ և վստահելի տեղեկություններ, ապա փոխհատուցման ավելի մեղմ չափ սահմանելը, անշուշտ, իրավաչափ է՝ ի տարբերություն այնպիսի դեպքի, երբ ԶԼՄ-ն իր տեղեկատվության մեջ հաճախակիորեն և շարունակաբարանհիմն անվանարկում է հասարակական գործիչներին և արատավորում նրանց պատիվն ու արժանապատվությունը։ Գտնում ենք, որ նման դեպքերում փոխհատուցման բավական բարձր չափ սահմանելու համար դատարանին չպետք է կաշկանդեն ԶԼՄ-ի սնանկության և գործունեության հարկադրված դադարեցման հանգամանքները։ Այսպես կապահովվի հասարակական գործիչների հեղինակությունն անհարկի ոտնձգություններից, իսկ ԶԼՄ-ներն առավել հետևողական և աչալուրջ կլինենտեղեկատվություն հրապարակելիս։ Այսպիսով, պետք է փաստել, որ հասարակական գործիչների պատվի և արժանապատվությանպաշտպանության գործող իրավակարգավորումները մեծամասամբ համահունչ են Հայաստանիստանձնած միջազգային պարտավորություններին։ Ձևավորված իրավակիրառ պրակտիկան կարճժամանակահատվածում շտկել է տարաբնույթ մեկնաբանությունները, որոնք առաջ էին գալիս իրավանորմերի ոչ միանշանակ ընկալումից։ Այդուհանդերձ, միայն իրավակիրառ պրակտիկայով հնարավոր չէ արդյունավետորեն հաղթահարել այն բացերը, որոնք առկա են գործող իրավակարգավորումներում։ Մի կողմից՝ հասարակական գործիչների պատվի և արժանապատվության պաշտպանությունը, մյուս կողմից խոսքի ազատության իրացումը պահանջում են, որպեսզի իրավակիրառ պրակտիկայի հիման վրա կատարվող ընդհանրացումները տեղ գտնեն գործող իրավակարգավորումներում`դարձնելով վերջինս որոշակի և ամբողջական։ 1 ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, 162.1 հոդված։ 2 «Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության մեկնաբանություններ», ընդհանուր խմբագրությամբ՝ Գ. Հարությունյանի, Ա. Վաղարշյանի, Երևան, 2010, էջ 165։ 3 ՀՀ սահմանադրական դատարանի որոշում ՍԴՈ-1121, Երևան, 5.11.2013։ 4 ՀՀ վճռաբեկ դատարան, «Քաղաքացիական և վարչական պալատ. տարեկան հաշվետվություն», «ՀՀ վճռաբեկ դատարանիՔաղաքացիական և վարչական պալատի կայացրած որոշումներում ամրագրված իրավական դիրքորոշումները», «Վնաս պատճառելու հետևանքով ծագած պարտավորություններ», «Վնասի փոխհատուցումը վիրավորանքի և զրպարտության դեպքում»,Երևան, 2013, էջ 64։ Լիլի ԴրմեյանԽՈՍՔԻ ԱԶԱՏՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ԵՎ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԳՈՐԾԻՉՆԵՐԻ ՊԱՏՎԻ ՈՒ ԱՐԺԱՆԱՊԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր՝ խոսքի ազատություն, հասարակական գործիչների պատիվ և արժանապատվություն,հեղինակություն և բարի համբավ. անձնական ոչ գույքային իրավունք, փաստ և գնահատող դատողություն,քաղաքական բանավեճի իրավունք, լրատվության ազատություն, վիրավորանք և զրպարտություն,հասարակական գործիչների ընդունելի քննադատություն։

example1340

example1340

Հոդվածում ուսումնասիրված են գծային հավասարումների համակարգերի լուծման ուղիղ և թվային մեթոդները, ներկայացված են այդ մեթոդներով կոնկրետ գծային հավասարումների համակարգերի ստացված արդյունքների լուծումները համեմատական և վերլուծությունը։

Ներածություն Գծային հավասարումների համակարգերի լուծումը մաթեմատիկայի հետ կապված մի շարք գիտությունների ամենատարածված խնդիրներից մեկն է։ Քանի որ գծային ֆունկցիաները ամենալավ ուսումնասիրված մոդելներն են, կախվածության ամենատարածված մոդելները գծային մոդելներն են, որոնք իրենց հերթին հանգեցնում են գծային հավասարումների համակարգերի լուծմանը։ Ուստի գծային հավասարումների համակարգերի արագ լուծումը արդիական է դառնում գիտության տարբեր ճյուղերում տարբեր խնդիրներ ուսումնասիրելիս։ Եվ դրանց արագությունը կարելի է լուծել թվային մեթոդների միջոցով։ ապա ֆունկցիոնալ գծային հավասարումների համակարգերի լուծման պարզ մեթոդներ։ Գաուսի մեթոդ (փոփոխականների վտարում)։ Դիտարկենք անհայտի համար գծային հավասարումների համակարգ։ Եկեք դիտարկենք հավասարումների համակարգերի լուծման ամենատարածված մեթոդներից մեկը ՝ Գաուսյան մեթոդը, որը կոչվում է նաև փոփոխական արտաքսման մեթոդ [1-3]։ Գաուսյան մեթոդի միջոցով հաշվարկները կատարվում են 2 հիմնական փուլերում, որոնք կոչվում են ուղիղ-հակառակ քայլեր։ Գաուսի քայլ առ քայլ մեթոդի էությունը կայանում է հաջորդական տեղահանման մեջ, որի արդյունքում ելակետային համակարգին համարժեք համակարգ է ՝ համապատասխան վերին անկյունային մատրիցով։ Փոփոխականների որոշումը կատարվում է հակառակ քայլով։ Ուղղակի քայլը բաղկացած է վտարման քայլերից։ Մասնավորապես. Քայլ 1 Այս քայլի նպատակն է փոփոխականը բացառել հավասարումներից։ Եկեք այն անվանենք առաջին քայլի հիմնական տարրը։ Գտեք մեծությունները, որոնք կոչվում են 1-քայլանոց արտադրողներ։ (1) Գծային հավասարումների համակարգի 2, 3,…, -1 հավասարումները ՝ համապատասխան հավասարումներից մեծությունները մտովի բազմապատկած քանակներից հանելով։ Բացառությամբ Սատուրնի գծային հավասարումների համակարգը, մենք համակարգը դուրս կմղենք հավասարումների, փոփոխականի միջև։ Արդյունքում, (1) համարժեք է ելակետային համակարգին և բոլոր smsmsssmmmmbxaxaxaxaxxaxaxaxaxaxxaxaxaxaxaxa ............ 33221122323222121113132121111 m1xsi, ..., 3,2011asiaaii, ..., 3,21111s11312 ... ,,, s1x Sm 31131321212123123212211313212111 ............ smsmssmmmmbxaxaxabxaxaxaxabxaxaxaxa որտեղ և մեծությունները որոշվում են բանաձևերով։ Մյուս քայլերն արվում են նույն կերպ։ Նկարագրեք հաջորդ քայլը։ Քայլ Այս քայլի նպատակը գծային հավասարումների համակարգն է, որտեղ փոփոխականը դուրս է մղվում հավասարումներից։ Գործակիցը կոչվում է-րդ քայլի հիմնական տարր։ Գտեք քայլ արտադրողներին։ Նախորդ քայլի ընթացքում ստացված գծային հավասարումների համակարգի համակարգային հավասարումը `հանել հավասարումներից` բազմապատկելով դրանք իրենց մեծություններով և թողնելով 1, 2,…, հավասարումները `անփոփոխ։ Դա թույլ կտա համակարգի բոլոր հավասարումները, բացառությամբ 1-ին, 2-րդ,…, - հավասարությունների, շարունակելով արտաքսումը - արտաքսման ընդհանուր դեպքում - մենք կստանանք հետևյալ համակարգը գծային հավասարումների հետ։ փոփոխական Նման հավասարում Ինչպես տեսնում ենք, արդյունքում ստացված համակարգն (3) արդեն պարունակում է, քանի որ փոփոխությունների արդյունքում որոշ հավասարումներ կարող են նետվել այնտեղ ՝ դառնալով ինքնություններ։ Ավելին, ենթադրվում է, որ հերթափոխի ընթացքում չի ստացվել ոչ մի հավասարություն, որի գործակիցները ձախից են 0 և աջից, քանի որ այդ դեպքում ստացված համակարգը, ինչպիսին է գծային հավասարումների մեկնարկի համարժեք (1) համակարգը, անհամատեղելի կլիներ Եվ քննարկվող դեպքում (3), ինչպես eline1 ija1ibmjsi բազային գծային հավասարումների համակարգում, ..., 3,2, ... ,, 3,2jiijijaaa111  111bbbiiikkkxski, ..., 101kkka1kkkakk11kkkkikikikaikaski, ..., 1, Sk, ..., 1kskkkkk, ... ,,, 2,11k1kkxx1m  111112123123212211313212111 ............ mtmmtmtmttmmmmbxaxabxaxaxabxaxaxaxatst կլինի համատեղելի Ավելին, եթե, ուրեմն, անորոշ է։ Օրինակ 1. [4], ապա այն կլինի որոշակի, և համակարգը որոշակի է և ունի միայն մեկ լուծում. Օրինակ 2. [4] Համակարգը համատեղելի է և ունի անթիվ բազմաբնույթ լուծումներ։ Օրինակ 3. [4] Համակարգն անհամատեղելի է։ Գաուսյան մեթոդը միավորի բաժանման սխեմայի համակարգին համապատասխան մատրիցի LU վերլուծության դեպքում։ Այժմ մենք կանդրադառնանք Գաուսիմեթ մեթոդին ավելի ընդհանուր տեսանկյունից, ինչը թույլ կտա ոչ միայն ավելի խորը ընկալել մեթոդը, այլև ստեղծել բարձր արդյունավետ մեխանիկական ալգորիթմներ, ինչպես նաև ուսումնասիրել այլ ճշգրիտ մեթոդներ [5, 6]։ Ենթադրենք գծային հավասարումների տվյալ համակարգ, որը մատրիցային հավասարման միջոցով կունենա հետևյալ տեսքը. 010122001518300561003421 variable փոփոխականի նկատմամբ  0000000000000561003421  50560342 4324321xxxxxxx 6560334 ~ 423421xxxxxx 272543 ~ 113214xxxxxxx43212523223124321432143214321xxxxxxxxxxxxxxxx  3143112121152322311112 ~ 234220713301977011112 ~ ~ 100191000052200001977011112 1019105220197712 444324321xxxxxxxxxxxmm, որտեղ։ (4) Ինչպես տեսանք, Գաուսյան մեթոդի առաջին ուղիղ քայլի հաշվարկման արդյունքում մատրիցայի տեսքով գրված (4) գծային հավասարումների համակարգը կրճատվում է հետևյալ ձևով, որտեղ։ (5) Մյուս կողմից, ներմուծեք հետևյալ մատրիցը։ (6) Հեշտ է ստուգել, ​​որ մատրիցի հավասարումները ճշմարիտ են, այսինքն ՝ հավասարումների համակարգի վերափոխումը (5) արտաքին տեսքով համարժեք է մատրիցայի աջից ձախ մասերին համապատասխան մատրիցների բազմապատկմանը , Նախավերջին քայլում ստացված գծային հավասարումների համակարգը կատարվում է գծային Գաուսյան մեթոդի ուղիղ քայլի ուղիղ հաշվարկների կատարման արդյունքում։ 11312131331321212312211312111 ... 0 ...... 0 ... 0 ... mmmmmmmaaaaaaaaaaaAA  1131211 ... mbbbbb1 ... 00 .. .0 ... 100 ... 010 ... 001113121mM bMbAMA1111, 1M1m11mmbxA 31232331213212213121111 ... 000 ...... 00 ... 0 ... mmmmmmmaaaaaaaaaA 31231211 ... mmmbbbbb Մյուս կողմից, եկեք ներկայացնենք հետևյալ մատրիցան։ Այստեղ նույնպես կան իրական մատրիցային հավասարումներ, այսինքն ՝ նախավերջին քայլից ստացված գծային հավասարումների համակարգի վերափոխում (7) Մասերի տեսքին համապատասխան մատրիցների բազմապատկումը հավասար է աջի մատրիցին ներդրված համակարգը։ Այսպիսով, մենք կարող ենք ապացուցել, որ մատրիցայի բազմապատկմամբ մենք կարող ենք ապացուցել, որ դա այդպես է։ Դա հեշտ է ստանալ։ մատրիցներով մատրիցը ստացվում է հաջորդաբար։ Նմանապես, կարելի է ածանցյալից-։ Մենք նշանակումները կկատարենք։ Որոշելով մատրիցը ՝ կտեսնենք, որ այն ունի հետեւյալ տեսքը. , Այդ դեպքում մենք կստանանք։ մատրիցա Սա ստորին եռանկյուն վերլուծության արդյունքում ստացված մատրիցի ներկայացումն է, այսինքն 1 ... 00001 ... 000. ..00 ... 01000 ... 0011,1mmmM211211, mmmmmmbMbAMA1mM1mAA121, ... ,, MmMMM AMMMAmm1211 ... bMMMbmm1211 ... AMMMAmm1211 ... 1111211 ... mmAMMMA 1 ... 00 ... 0 ... 100 ... 010 ... 0011131211mM։ .. 000 ... 00 ... 01000 ... 0011,11mmmM1112111 ..., mmMMMLAUL 1 ...... 0 ... 10 ... 010 ... 001321231312mmmmLLUAALUA ից վերին եռանկյուն մատրիցների արտադրանքից։ Գաուսյան մեթոդի ուղիղ քայլը, այսպիսով, կարելի է համարել որպես գծային հավասարումների համակարգի համաձայն վերլուծության հաշվարկման գործընթաց, որի առաջին փուլում որոշվում են մատրիցային գծի սյունակի տարրերը։ մատրից Օրինակ 4. [5] որոշված ​​սիմետրիկ Համակարգը որոշակի է և ունի միայն մեկ լուծում. Գծային հավասարումների համակարգված վերլուծության մեթոդը (Հոլեցկումետի մեթոդ)։ Ենթադրենք, որ լուծում-հանրահաշվական հանրահաշվական հավասարումների համակարգ է պահանջվում (4)։ Խոլեցկի մեթոդը հաճախ օգտագործվում է այդ տպագրական համակարգերը լուծելու համար, որը կոչվում է քառակուսի արմատի մեթոդ [5, 6]։ Մեթոդի հիմքում ընկած ալգորիթմը վերլուծության կառուցումն է, որի արդյունքում ստացվում է փոխադրված մատրիցը։ Ստորին եռանկյուն մատրիցի վերլուծության մեջ մատրիցան արդեն նշվում է, որտեղ մատրիցն է LUALUkLkUk222625374258261043243214321321xxxxxxxxxxxxxxxxx  2222602115374215802610 ~ 505.00004.44.54.40034320802610 ~ ~ 05.04.44.54.4343282610 ~ 443432321xxxxxxxxx 100101 ~ 4321xxxx, 15.230016.13.00015.00001L, 5.00004.54.400432002610 U, 2,2,7,8b, 385.07112212bbb, 4.083.02113313 bbb , 2802114414bbb։ 11,4.4,3,82b, 04.45.21123342434bbb. 0,4,4,3,83b) 0,1,0,1 (ALAALUTLLATLLL- ը պարտադիր չէ, որ հիմնական անկյունագծի վրա պարունակի միայն 1-ներ, ինչպես Գաուսի մեթոդով։ Միայն պահանջվում է, որ մատրիցայի անկյունագծային տարրերը լինեն դրական։ Եթե ​​վերլուծությունն արդեն ստացվել է, ապա (4) գծային հավասարումների համակարգի լուծումը հանգեցնում է հետևյալ համակարգերի հաջորդական լուծմանը եռանկյուն մատրիցներով։ Նախ գտեք մատրիցայի տարրերը։ Դա անելու համար մենք որոշում ենք մատրիցայի տարրերը և, համապատասխանաբար, հավասարեցնում դրանք հավասարեցումների համապատասխան համակարգին։ Լուծելով մատրիցը Համակարգը լուծելով (11) մենք կգտնենք հետևյալը. Ստացված բանաձևերով որոշելով մատրիցայի տարրերը (12), մենք նախ կլուծենք (10) -ի առաջին համակարգը, ապա երկրորդը, որի արդյունքում մենք կստանա նախնական (4) գծային հավասարումների Liil- ը։ ...... ,,, ..., 1, ..., ..., ... ,, ..., 4,3 ,,,, ..., 3,2 ,, 21, Քառակուսի արմատային համակարգ. Նշենք, որ անկյունագծային տարրերը որոշելու համար օգտագործվում է քառակուսի արմատների արդյունահանման գործողությունը։ Այդ պատճառով մենք Խոլեցկի մեթոդ ենք անվանում համապատասխան արմատային արտահայտությունների դրականությունը մատրիցայի դրական որոշման արդյունք է։ Խոլեցկի մեթոդը ունի մի շարք հետաքրքիր հատկություններ, որոնց շնորհիվ այն ավելի նախընտրելի է, քան Գաուսյան մեթոդը `դրականորեն որոշված ​​սիմետրիկ մատրիցով գծային հանրահաշվական հավասարումների համակարգերի լուծման դեպքում։ մեթոդ Ապացուցված, օրինակ 5։ [5] Գծային հավասարումների համակարգված վերլուծության թվային մեթոդներ։ Ինչպես տեսանք, գծային հավասարումների համակարգված վերլուծության Գաուսյան ալգորիթմը կարող է ներկայացվել հետևյալ կերպ. PASCAL ծրագրավորման լեզվով ներկայացված ալգորիթմին համապատասխանող ծրագիրը կունենա հետևյալ ձևը ՝ Var n, i, j, k։ ամբողջ թիվ; tmp իրական; բ, x զանգված [1..100] իրական; ա զանգված (1..100,1..100) իրական; Համար i. = 1-ից n անել j- ի համար. = 1-ից n կարդում ենք (a [i, j]); Համար i. = 1-ից n կարդում ենք (b [i]); K- ի համար. = 1-ից n անել j- ի համար. = k + 1-ից n անել tmp։ = a [j, k] / a [k, k]; Համար i. = k to n անել a [j, i]։ = a [j, i] - tmp * a [k, i]; b [j] = b [j] -tmp * b [k]; K- ի համար. = n 1-ից մինչև tmp։ = 0; J- ի համար. = k + 1-ից n անել tmp։ = tmp + a [k, j] * x [j]; x [k] = (b [k] -tmp) / a [k, k]; Համար i. = 1-ից n անել գրավոր (x [i]։ 0 5) environmentրագրի միջավայրում ներկայացված ծրագիրը, մենք կարող ենք լուծել քննարկված օրինակները 3-4 վայրկյանում, երբ անհայտների քանակը հավասար է հավասարումների թվին։ մուտքագրելով Օրինակ 1։ ,) 1 () 1 () (kkkkkjkkjaaa,) 1 () 1 () (kkkkkkkkabb,) () 1 () 1 () (kkjkikkijkijaaaa,) () 1 () 1 () (kkkikkikibaaba ;, 1,;, 1nkjink, nnnnabx, 1nijjijiixabx. 1,1ni Օրինակ 4։ Օրինակ 5. Ինչպես տեսնում ենք, PASCAL ծրագրավորման լեզվով գրված ծրագրի արդյունքում պատասխանը համընկնում է ուղղակի մեթոդով լուծված արդյունքի հետ։ Այնուամենայնիվ, նշենք, որ գրավոր ծրագիրը թույլ չի տալիս լուծելի գծային հավասարումների համակարգեր, որոնց անհայտների քանակը համընկնում է հավասարումների քանակի հետ։ Նշված գործի ալգորիթմի ստացումը և ծրագրի ձևավորումը կապված են բավականին մեծ դժվարությունների հետ և կարող են լուծվել համապատասխան ոլորտի մասնագետների `ծրագրավորողների կողմից լուրջ աշխատանքի դեպքում։ Այնուամենայնիվ, վերջին տարիներին համապատասխան մասնագետների կողմից մշակվել են համակարգչային մաթեմատիկայի հավաքածուներ, որոնք հզոր գործիք են տարբեր մաթեմատիկական խնդիրների գծային հավասարումների համակարգերի լուծման համար [15-18]։ Նման փաթեթներն են MAPLE, MATHEMATICA, MATLAB, MACSYMA և այլ համակարգչային փաթեթներ, որոնք թույլ են տալիս լուծել առանց խորանալու ծրագրավորման նրբությունների մեջ։ Մենք կօգտագործենք Mathematica փաթեթը։ Տարբեր բնույթի մաթեմատիկական խնդիրների լուծումը հանգեցնում է տարբեր լուծումների արմատների կամ հավասարումների որոշման համակարգերի լուծմանը [15-18]։ Այդ նպատակով փաթեթը տրամադրում է բավականին արդյունավետ միջոցներ, որոնցից այս դեպքում կարող ենք նշել լուծել, նվազեցնել, վերացնել մաթեմատիկական խնդիրները `օպերատորներ։ Օգտագործելով նշված օպերատորները, եկեք լուծենք համեմատական ​​վերլուծության նպատակով ուղղակի մեթոդներով լուծված գծային հավասարումների համակարգերը։ Օրինակ 1. Օրինակ 2. Օրինակ 3. Օրինակ 4. Օրինակ 5. Ինչպես տեսնում ենք, երկու օպերատորների կողմից օգտագործված բոլոր օրինակների դեպքում էլ պատասխանը ստացվում է ակնթարթորեն `Լուծված արդյունքի հետ։ Լիովին համընկնում է ուղիղ մեթոդով գծային հավասարումների համակարգերի լուծման արդյունքների համեմատական ​​վերլուծությանը։ Ներկայացնենք գծային հավասարումների համակարգերի լուծման ուղղակի և թվային մեթոդների կիրառման արդյունքում ստացված լուծումների համեմատական ​​վերլուծությունը (աղյուսակ 1)։ Վերլուծության արդյունքում կարող ենք արձանագրել, որ .1. Գծային հավասարումների համակարգերի լուծման ուղղակի և թվայնորեն ստացված արդյունքները համընկնում են մեթոդների հետ։ օգտագործելով 2. Գծային հավասարումների համակարգերի վերլուծության համար թվային մեթոդների առաջնային առավելությունը ժամանակի խնայողությունն է `կիրառելով ուղիղ մեթոդներ։ Իհարկե, PASCAL ծրագրավորման լեզվով գծային հավասարումների համակարգերը լուծելու համար անհրաժեշտ է նախօրոք գրել ծրագիրը, բայց ունենալով այն, ցանկացած համակարգ կարող է լուծվել 4-5 վայրկյանում, իհարկե, երբ անհայտների թիվը հավասար է հավասարումների թվին։ Իսկ MATHEMATICA համակարգչային փաթեթի պարագայում հնարավոր է լուծել կամայական գծային հավասարումների համակարգ ՝ ուղղակի ներմուծելով համապատասխան օպերատոր։ 3. PATCAL ծրագրավորման լեզվի նկատմամբ MATHEMATICA համակարգչային փաթեթի առավելությունն այն է, որ վերջինիս միջոցով հնարավոր է լուծել ցանկացած տեսակի գծային հավասարումների համակարգ, իսկ PASCAL ծրագրավորման լեզվի միջոցով հնարավոր էր լուծել միայն գծային հավասարումներ, երբ անհայտների թիվը հավասար էր հավասարումների թվին։

example1681

example1681

Չնայած բազմաթիվ դժվարությունների՝ եվրոպական ինտեգրացիան համարվում է փաստ։ Եվրոպական ինտեգրացիոն քաղաքականության հիմնական նպատակը կայանում է անվտանգության ապահովումը եւ կայուն փոխհարաբերությունների հաստատումը եվրոպական երկրների միջեւ։ Սակայն, բացի եվրոպական անվտանգության ապահովումից, ԵՄ-ն կարեւորում է նաեւ եվրոպական երկրներին վերահսկողության տակ պահելը, մասնավորապես այն երկրներին, որոնցում ավելի շատ է անջատողական դրսեւորումների վտանգը։ Չնայած ինտեգրացիան ժամանակակից Եվրոպայում մեծ թափ է հավաքել, սակայն այն չի կարող զսպող գործիք դառնալ ազգայանականությանը, որի հետ է կապվում նաեւ անջատողական շարժումների ակտիվացումը։

Յուրաքանչյուր անջատողական շարժման հիմքում կան որոշակի պատճառներ, որոնք հիմք են հանդիսանում որոշ խմբերի անջատողական շարժումներ սկսելու համար։ Ուսումնասիրելով այս խնդիրները ՝ մենք կարող ենք պարզել, թե ինչու են որոշ խմբեր ցանկանում բաժանվել պետությունից։ Յուրաքանչյուր անջատողական շարժում ունի իր սեփական պատճառներն ու նպաստող գործոնները, ուստի մենք կփորձենք ուսումնասիրել դրանցից ամենատարածվածը։ Կ.Սանշտեյնը առանձնացրեց անջատողականության մի քանի պատճառներ, ինչպիսիք են քաղաքացիական իրավունքների կամ քաղաքացիական ազատությունների սահմանափակումները, տնտեսական շահագործումը, պատմական գործընթացները, մշակութային ինտեգրումը և այլն [6, էջ 654-655]։ Մենք կփորձենք ուսումնասիրել նաև նշված պատճառները, քանի որ դրանք համարվում են անջատողական շարժումների 333 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ հիմնական պատճառները, չնայած այդ պատճառները կարող են ուղեկցվել նաև շատ նպաստող այլ գործոններով։ Անջատողականության պատճառներից մեկը քաղաքացիական իրավունքների կամ քաղաքացիական ազատությունների սահմանափակումն է։ Ենթամիությունը կարող է առանձնացվել բուն պետությունից, քանի որ քաղաքացիները ենթարկվում են պետության ճնշման, սահմանափակվում է քաղաքացիների ազատությունը։ Վառ օրինակը Խորհրդային Միության ժամանակաշրջանն է, երբ լայնորեն սահմանափակվում էին ազատ խոսքի իրավունքը և քաղաքացիների ազատությունը, որոնք պետության անջատմանը նպաստող գործոններ էին։ Կառավարության ճնշումը կարող է սահմանափակել բնակչության մի մասի ազատ խոսքի իրավունքը, ինչը կհանգեցնի խտրականության այդ խմբի նկատմամբ։ Եթե ​​ճնշումները լայն տարածում ունեն այդ խմբի վրա, ապա անջատողականության դրսեւորումը կարելի է համարել համապատասխան արձագանք։ Անջատողական շարժումներն այդ դեպքում փորձում են կանխել ճնշումները և բարելավել նրանց նախկին կարգավիճակը։ Միայն քաղաքական ճնշումը չի կարող բավարար հիմք լինել անջատման համար, բայց անջատման իրավունքը պետք է առավելագույնս օգտագործվի, քանի որ նույնիսկ եթե ստորաբաժանումը չի կարող առանձնանալ, այն կարող է որոշակի արտոնություններ ստանալ։ Պետությունից առանձնանալու սահմանադրական իրավունքը կարող է իրականացվել, երբ սահմանափակվում են քաղաքացիների քաղաքացիական իրավունքներն ու ազատությունները։ Ըստ argumentեֆերսոնի, «Եթե միության մեջ մի պետություն հայտարարի, որ նախընտրում է առանձնանալ, ես առանց երկմտելու կասեմ, որ նրանք անջատվում են» [6, p. 657]։ Քաղաքացիական իրավունքների և ազատությունների սահմանափակումները տեղիք տվեցին անջատողական շարժումներին Արևելյան Եվրոպայում։ Անջատողականության առավել լուրջ պատճառը տնտեսական շահագործումն է, քանի որ այս դեպքում ենթամիությունը կորցնում է որոշակի եկամուտներ, որոնք տրվում են կենտրոնական կառավարությանը։ Տնտեսական շահագործումն աստիճանաբար քայքայում է 334 ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԱՍՈԻԱԻԱների ռեսուրսները ՝ կրճատելով նրանց եկամուտները։ Այս քայլում եկամուտներն օգտագործվում են ընդհանուր նպատակների համար։ Կենտրոնական իշխանությունների նման քաղաքականությունը կարող է նպաստող գործոն հանդիսանալ անջատմանը։ Հարավսլավիայի փլուզման հիմնական պատճառը այս փաստն էր, երբ տնտեսապես հարուստ Սլովենիան և Խորվաթիան վախենում էին, որ ապագայում իրենց միջոցները կարող են տրամադրվել Հարավսլավիայի մաս կազմող այլ պետություններին։ Ներկայումս Կատալոնիայի դեպքը կարելի է համարել տնտեսական շահագործման վառ օրինակ, երբ Իսպանիան օգտագործում է իր եկամուտները և փոքր բաժին հատկացնում Կատալոնիայի բնակչության կարիքների համար։ Թերեւս սա կարելի է համարել կատալոնական անջատողականության դրսեւորման հիմնական պատճառը։ K. Sunstein- ը պնդում է, որ տնտեսական շահագործումն իսկապես կարող է էական դեր ունենալ տարանջատման հարցում, բայց մյուս կողմից հնարավոր չէ ավելի ճշգրիտ հաշվարկել եկամուտներն ու ծախսերը, քանի որ ենթաբաժինները տնտեսապես փոխկապակցված են [6, p. 661]։ Ենթադրելով, որ որոշ դեպքերում ենթաբաժինները ենթակա են տնտեսական շահագործման, ապա այս խնդրի միակ լուծումը չի կարող համարվել անջատում, բայց այդ դրույթների լուծումը կարող է հստակ սահմանվել որոշակի դրույթների փոփոխությամբ։ Անջատողականությանը նպաստող գործոններից մեկը «պատմական անարդարության» գաղափարն է, այսինքն ՝ մի պետություն, որը նախկինում անկախ էր և ինքնիշխան, պատերազմի միջոցով դարձավ այլ պետության մաս, ինչը նրան ստիպում է անջատման միջոցով շտկել պատմական սխալը։ Այս գաղափարը հետագայում խթան հանդիսացավ Բալթյան երկրներում անջատողական շարժումներ սկսելու համար, որոնք բռնի կերպով միացվեցին ԽՍՀՄ-ին, որի փլուզումից հետո ոչ միայն այդ երկրներն անկախացան, այլ նաև այն պետությունները, որոնք բռնությամբ բռնակցվեցին ԽՍՀՄ-ին։ Այս փաստարկի հիման վրա պետությունները բաժանվելու բարոյական իրավունք ունեն։ Անջատողականության պատճառներից մեկը նաև մշակութային ինտեգրումն է, որտեղ, ըստ Սունշտեյնի, 335 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Պետության ենթաբաժինը իրեն ընկալում է որպես էապես տարբեր նորմերի ու սովորույթների կրող [6, էջ. 664]։ Այս փաստը կարելի է համարել անջատողականության նպաստող գործոն, ինչպես եղավ Չեխոսլովակիայում, մասնավորապես Սլովակիայում, որն ավելի ջերմ վերաբերմունք ուներ կաթոլիկ եկեղեցու նկատմամբ և համարվում էր ավելի գյուղատնտեսական զարգացած երկիր, քան Չեխիան։ Իհարկե, մշակութային միատարրությունը կարող է մեծ ռիսկեր պահանջել, բայց տարբեր խմբերի միջև շփումը կարող է բերել այլ նորմերի և, որ ամենակարևորն է, կարող է լուրջ խթան հանդիսանալ ժողովրդավարական կարգի հաստատման համար։ Չի կարելի ասել, որ անջատվելու դեպքում նրանց քայլը արդարացված կլինի, քանի որ ապագայում կարող են խնդիրներ առաջանալ, որոնք տվյալ ստորաբաժանումը կամ խումբը ի վիճակի չեն լուծել միայնակ։ Երբեմն անջատման կոչերը հնչում են հուզական հիմքերով, որոնք հաճախ հրահրում են որոշակի խմբեր։ Մշակութային ինտեգրումը, համեմատած այլ պատճառների հետ, անջատման ավելի թույլ պատճառ է, բայց այս դեպքում նախընտրելի կլինի թույլ չտալ, որ լարվածությունն աճի բանակցությունների միջոցով։ Որոշ տեսաբաններ նաև առանձնացնում են կենտրոնական կառավարության նկատմամբ անվստահությունը որպես անջատողականության հիմք, երբ կառավարությունը վարում է այնպիսի քաղաքականություն, որը կարող է հանգեցնել ճգնաժամային իրավիճակի [5]։ Այս դեպքում ենթամիությունը առանձնանում է և սկսում է ինքնուրույն լուծել իր առջև ծառացած խնդիրները։ Կենտրոնական կառավարության նկատմամբ անվստահության պակասը հաճախ արտահայտվում է դաշնային կամ դաշնային կառավարման համակարգ ունեցող երկրներում, սակայն այդ գործոնի առկայությունը համարվում է շատ թույլ, ուստի այն հաճախ չի հանգեցնում անջատման։ Ուսումնասիրելով անջատողական դրսեւորումների պատճառներն ու նպաստող գործոնները, կարելի է փաստել, որ չնայած անջատողականության յուրաքանչյուր շարժում հիմնված է որոշակի պատճառների վրա, դրանք կարող են ունենալ նաև հարակից շատ այլ գործոններ։ 336 ՔԱITԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Այս ենթագլխում մենք փորձեցինք ներառել ամենատարածված պատճառները, որոնք այժմ շատ տարածված են ոչ միայն եվրոպական անջատողականների, այլև ամբողջ աշխարհում։ Այնուամենայնիվ, եվրոպական պետությունները օրենսդրական կամ սահմանադրական փոփոխությունների միջոցով փորձում են հանդարտեցնել ազգայնական տրամադրությունները, որի հիմնական նպատակը իրենց երկրի տարածքային ամբողջականության պահպանումն է։ Ավելի քան հիսուն տարվա ԵՄ պատմության մեջ ինտեգրումը համարվում է խաղաղության հիմնական երաշխիքը։ Դրա հիմնական նպատակը նոր պատերազմների կանխարգելումն է, ինչպես նաև միջազգային իրավունքի նորմերին համապատասխան ինքնորոշման իրավունքի իրացումը։ ԵՄ ինստիտուցիոնալ համակարգի հիմնաքարը դրեց եվրոպական ինտեգրման «հիմնադիր հայրը» ՝ By. Բ. Մոնեն։ Այդ քարը դարձավ այն սկզբունքը, որը հետագայում պաշտոնապես հնչեցրեց Ֆրանսիայի ԱԳ նախարար Ռ. Շումանը 1950 թ. Մայիսի 9-ի հռչակագրում։ «Դեպի միավորված Եվրոպա հաջող շարժման ամենակարևոր պայմանը ինտեգրման համակարգի և ընդհանուր ինստիտուտների իրավական հիմքի ձևավորումն է, որոնք մասամբ միջպետական ​​են, մասամբ ՝ վերազգային» [1, էջ. 58]։ Այսինքն ՝ համակարգը օժտված է լինելու պարտավորեցնող որոշումներ կայացնելու և դրանց կատարումը վերահսկելու իրավունքով։ Սառը պատերազմից հետո եվրոպական ինտեգրման գործընթացը տեղի ունեցավ մի քանի փուլով, և Հարավսլավիայի, Չեխոսլովակիայի մասնատումը և ԽՍՀՄ փլուզումը նոր ինտեգրացիոն գործընթացների տեղիք տվեցին Եվրոպայում, քանի որ Արևելյան Եվրոպայում հայտնվեցին նոր ինքնիշխան պետություններ։ Եթե ​​նախկինում Արևելյան Եվրոպան համարվում էր ԽՍՀՄ ազդեցության գոտի, ապա ԽՍՀՄ փլուզումից հետո հետաքրքրությունն այս տարածաշրջանի նկատմամբ մեծացավ, և ԵՄ-ն սկսեց այդ երկրներին ներառել եվրոպական ազդեցության տակ։ Վերջին իրադարձությունները ցույց են տալիս, որ Արեւելյան Եվրոպայի համար պայքարում կողմերը շատ խիստ գործողություններ են ձեռնարկում։ Վառ օրինակ է Ուկրաինայի դեպքը, երբ ուկրաինացի ժողովրդի մի մասը փորձեց անդամակցել Եվրամիությանը, բայց, ի պատասխան, Ուկրաինայի արևելքում սկսվեցին անջատողական շարժումներ, որին հաջորդեց deրիմի անջատումը, որը փաստացի Ռուսաստանում է։ Բայց դե յուրե նրա անկախությունը չի ճանաչվել այլ երկրների կողմից, նույնիսկ Ռուսաստանին մոտ գտնվող երկրները ՝ Kazakhազախստանը, Հայաստանը, Բելառուսը, չեն ճանաչել րիմի անջատումը։ Եվրոպական երկրները միշտ դեմ են եղել միակողմանի անջատողականությանը, քանի որ նոր պետությունների առաջացումը կարող է խնդիրներ առաջացնել եվրոպական համայնքի համար, բայց երբ հարցը քննարկվում է այդ պետության շահերից ելնելով, պետությունը կարող է փոխել իր կարծիքը անջատողականության և նոր պետությունների ստեղծման վերաբերյալ։ Այս փաստի օրինականությունը կարելի է ապացուցել Ռուսաստանի օրինակով, երբ նա հանդես եկավ Crimeanրիմի ժողովրդի ազատ ինքնորոշման օգտին, բայց, մյուս կողմից, այդ պետությունը չի ճանաչում ազատ ինքնորոշման օրինակը Արցախի ժողովրդի։ Նույնը կարելի է ասել ԵՄ-ի դեպքում, որ այս կառույցը ճանաչում է Կոսովոյի անկախությունը, բայց, մյուս կողմից, անտեսում է Արցախի ինքնիշխանությունը։ Սա ապացուցում է այն փաստը, որ յուրաքանչյուր պետություն կամ միջազգային կազմակերպություն անջատումը դիտում է միայն իր շահերից ելնելով, այլ ոչ թե ցանկացած տարածաշրջանում բնակվող մարդկանց ինքնորոշման իրավունքի հարգումից ելնելով։ Ֆ. Լետամենդիան կարծում է, որ ԵՄ – ն փորձում է լուծել ազգային ինքնորոշման հարցը ՝ հակամարտությունների կարգավորման տեսանկյունից, սակայն դրա հիմնական նպատակն է կանխել լարվածությունը և կանխել դրանց վերաճումը պատերազմների [4, p. 5]։ Այս քաղաքականությունը միշտ եղել է եվրոպական երկրների օրակարգում, բայց եվրոպական երկրները չունեն վերահսկողական և կանխարգելիչ միջոցառումներ `կանխելու համար այդ դրսեւորումները զինված հակամարտության վերաճելը և Եվրոպայի անվտանգությունն ու կայունությունը խաթարելը։ 338 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Եվրոպական անջատողականության վառ օրինակը Կոսովոյի նախադեպն է, որն այսօր սկսեց պետականաշինության գործընթացը համարվել եվրոպական լիարժեք պետություն, քանի որ դրա անկախությունն արդեն ճանաչել են ավելի քան 100 երկրներ։ Այնուամենայնիվ, նախկին Հարավսլավիայում, բացի Կոսովոյի խնդրից, կան բազմաթիվ այլ տարածքային վեճեր, այդ թվում ՝ Կոսովոյի հյուսիսային մասը ՝ Պրիշտինա, Հյուսիսային Սերբիայի Վոյվոդինա, Խորվաթիայի Իստրիա, Ռիեկա և այլն։ Ինտեգրման գործընթացների համատեքստում ԵՄ-ն մտադիր է Կոսովոյի հետ Ասոցացման և կայունացման համաձայնագիր ստորագրել, ասաց Պրիշտինայում ԵՄ ընդլայնման և հարևանության քաղաքականության հարցերով հանձնակատար Յ. Հանը [2]։ Ֆ. Լատամենդին կարծում է, որ այս ուղղությամբ ԵՄ քաղաքականությունը կառուցված է «եվրոպականացման» տրամաբանության վրա, այսինքն ՝ դա գործընթաց է, որը ենթադրում է հակամարտությունների լուծում եվրոպական կառույցների միջոցով [4, p. 6]։ Սա նշանակում է ինտեգրվել եվրոպական կառույցներին, որոնք փորձելու են ապահովել անջատման պատճառած վեճերի խաղաղ կարգավորումը։ Սակայն, ինչպես ցույց է տալիս փորձը, այդ կառույցները ոչ մի լուրջ աշխատանք չեն կատարում, քանի որ չունեն հակամարտության կարգավորման պարտադիր մեխանիզմներ։ Որոշ տեսաբաններ հիմնականում օգտագործում են ԵՄ պետությունների ինքնորոշման և դրանցում ծագած հակամարտությունների կառավարման 3 ձևեր. 1. պետության ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության պահպանում, 2. հակամարտությունների կարգավորում բանակցությունների միջոցով և համաձայնությունների ձեռքբերում, 3 Անջատման ընդունում]։ Տարածքային բաժանումներից յուրաքանչյուրում և դրանից բխող հակամարտությունում ԵՄ-ն օգտագործում է այս երեք մեթոդներից մեկը ՝ հաշվի առնելով եվրոպական անվտանգության հիմնական սպառնալիքները։ 339 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՄ-ի դերը անջատողականության մեջ կարելի է քննարկել հետևյալ հարցով. Ինչպե՞ս հանգստացնել ազգայնականներին։ Ոմանք կարծում են, որ իրենց գործունեությունը վտանգում է եվրոպական քաղաքականության ինքնակառավարումը, իսկ ոմանք էլ կարծում են, որ յուրաքանչյուր այլ գերակայությունից ազատված յուրաքանչյուր ժողովուրդ հնարավորություն ունի ստեղծել «նոր Եվրոպա» [3, էջ 76-77]։ Այնուամենայնիվ, «նոր Եվրոպա» ստեղծելու գաղափարն այնքան էլ տարածված չէ, քանի որ այսօր Եվրոպայում անջատողականության շատ շարժումներ չեն խրախուսվում եվրոպական հանրության կողմից։

example446

example446

ՀՀ պետական բյուջեի եկամուտների շուրջ 89-91%-ը կազմում են հարկերը, իսկ մնացած եկամտատեսակների տեսակարար կշիռները բավականին փոքր են։ Անհրաժեշտ է կատարել որոշակի քայլեր հատկապես այլ եկամուտների ավելացման ուղղությամբ։ Պետական բյուջեի հարկային եկամուտների հավաքագրման արդյունավետությունը բարձրացնելու խնդիր կա, որը պետք է լուծվի նախ եւ առաջ ստվերային տնտեսության նվազեցմամբ։ Այդ խնդիրը կարող է լուծվել դրույքաչափերի փոփոխությամբ։

Կարեւորելով հարկերը՝ որպես պետության կարիքների համար հանրային ծախսերի իրականացման անհրաժեշտ միջոց, հարկային մարմիններին հաջողվել է նոր նշաձողեր սահմանանել պետական եկամուտների կատարման եւ գերակատարման, ինչպես նաեւ ստվերի կրճատման գործում։ ՀՀ Պետական եկամուտների կոմիտեն 2019 թվականին շարունակել է սկսած բարեփոխումները եւ գործնական քայլեր է կատարել ենթակառուցվածքների արդիականացման, հաշվետվողականության եւ թափանցիկության ապահովման ուղղությամբ։ Բյուջեի եկամուտների ապահովմանը զուգահեռ՝ ՊԵԿ-ը կարողացել է էականորեն բարելավել նաեւ հարկ վճարողների մատուցվող ծառայությունները՝ որակապես նոր մակարդակի բարձացնելով հարկային մարմին-հարկ վճարող գործընկերաին հարաբեությունները։ Այս վերջին 3 տարիներին բավականին լուրջ ձեռքբերումներ են արձանագրվել հարկային վարչարարական գործընթացների ավտոմատացման, էլեկտրոնային համակարգերի զարգացման եւ հարկ վճարողների սպասարկման ոլորտի բարելավման ուղղություններով։ Այսօր վստահորեն կարող ենք փաստել, որ տարածաշրջանում ունենք հարկային եւ մաքսային տեղեկատվության հավաքագրման, վարչարարության տեսանկյունից ավ296ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տոմատացված լավագույն համակարգերից մեկը, որի առանձնանահատկություններից է ավտոմատացված բիզնեսի գործընթացը եւ մարդկային գործոնի բացառումը։ Վարչարարության տեսանկյունից կարեւոր իրադարձություն է ՀՀ Կառավարության կողմից ՀՀ պետական եկամուտների զարգացման եւ վարչարարության 2020-2024թթ ռազմավարության ընդունումը, որով հաստատվել են կոմիտեի գործունեության առաջիկա 5 տարիների առաջնահերթությունները։ Ռազմավարության գաղափարը «Թվային ՊԵԿ» կոնցեպտի ներդրումն է տեխնոլոգիական լուծումների եւ կառավարման նոտարական մոդելների կիրառմամբ հարկային եւ մաքսային գործընթացներ արդյունավետության բարձացման, գործարար միջավայրի համար բարենպաստ պայմանների ձեւավորման, բարձրորակ եւ միջազգայնորեն մրցունակ ծառայությունների մատուցման, «անտեսանելի», բայց արդյունավետ հսկողության իրականացման եւ մարդկային գործոնի նվազեցման ապահովման նպատակով։ 2019 թվականին կատարված աշխատանքները հետեւյալն են. 1. ՊԵԿ հյուսիսային արտաքին տնտեսական գործունեության մասնակիցների սպասարկման կենտրոնի կառուցումը Գյումրիում, 2. Հարակային եւ մաքսային ոլորտներում միջազգային համագործակցության ընդլայնումը, մասնավորապես՝ միջազգային կառույցների հետ համագործակցության նոր մակարդակի ապահովումը, պետության համար կարեւոր փաստաթղթերի ստորագրումը, 3. Ստվերային շրջանառությունների կրճատման ուղղությամբ տարվող աշխատանքները։ 4. Կոռուպցիայի մինիմալիզացումը եւ աշխատակիցների վերապատրաստումը։ Ինչպես գիտենք, հաշվետու տարիների հարկային եկամուտների փոփոխությունները նախորդ տարիների նկատմամբ պայմանավորված են մի շարք հանգամանքներով եւ որպեսզի իմանանք թե որքան է դրա մեջ Հարկային վարչարարության դերը, պետք է կատարենք խորը գործոնային վերլուծություն։ Այսպիսով, 2019 թ հարկային եկամուտները եւ պետական տուրքերը կազմել են 1464,3 մլրդ դրամ, որը 206,2 մլրդ դրամով կամ 16,4% ավել է նախորդ տարվա նույն ցուցանիշից։ Իսկ հարկային եկամուտներն ըստ առանձին հարկատեսակների ներկայացված է ստորեւ բերված գծապատկերի տեսքով։ 297ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ԱԱՀ Ակցիզային հարկ Շահութահարկ Մաքսատուրք Շրջ.հարկ Եկամտային հարկ Արտոնագրային հարկ Բնապահպանական եւ բնօգտ. Վճ. Սոցիալական վճար Գծապատկեր 2.3.1. 2019 թվականի հարկային եկամուտներն ըստ առանձին եկամտատեսակների 2017-2019 թվականների հարկային եկամուտները կազմել են համապատասխանաբար՝ 1158, 1258.1 եւ 1464.3 մլրդ դրամ, ինչը նշանակում է, որ 2019 թվականի հարկային եկամուտները 2017 թվականի համեմատ աճել են 306.3 մլրդ դրամով։ 2018 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ հարկ վճարողների հանդեպ ունեցած պարտքը կազմել է 275.7 մլրդ դրամ, որից՝ 132.7 մլրդ դրամը նախորդ ժամանակաշրջաններում հավաքագրված կանխավճարների գծով գերավճարն է, իսկ 143 մլրդ դրամը՝ ԱԱՀ-ի գծով դեբետային գերավճարների գծով պարտքը։ 2020 թվականի հունվարի մեկի դրությամբ հարկ վճարողների հանդեպ ունեցած պարտքը կազմում է 76.6 մլրդ դրամ, ինչը նշանակում է, որ 2018 թվականի հուվարի 1-ի դրությամբ առկա պարտքը նվազել է 199.1 մլրդ դրամով։ Ակներեւ է, որ հարկ վճարողների հանդեպ ոնեցած պարտքը մարվել է հայտարարագրված հարկային եկամուտներ ի հաշվին։ Վերոգրյալից հետեւում է, որ 2018 եւ 2019 թվականներին հարկային եկամուտները ավելացել են 505.4 մլրդ դրամով, որոնց մի մասը ուղղվել 298ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ է հարկ վճարողների պարտքի մարմանը 199.1 մլրդ դրամի չափով, իսկ մյուս մասն ավելացրել է պետական բյուջեի փաստացի հոսքերը 306.3 մլրդ դրամով։ Աղյուսակ 2.3.1. 2017-2019թթ հարկային եկամուտներ եւ պետական տուրքեր, հարկային եկամուտների ու պետական տուրքերի եւ ՀՆԱ-ի հավելաճի տեմպը (մլրդ ՀՀ դրամ) Ցուցանիշ Հարկայի եկամուտներ եւ պետական տուրքեր Հարկային եկամուտներ եւ պետական տուրքերի հավելաճի տեմպ ՀՆԱ (շուկայական գներով) ՀՆԱ-ի իրական աճ Անվանական ՀՆԱ-ի հավելաճի տեմպ Հարկային եկամուտներ եւ պետական տուրքեր/ՀՆԱ Չափման միավոր 2017 2018 2019 մլրդ 1158 1258,1 1464,3 մլրդ 2019 թվականի անվանական ՀՆԱ-ն կազմել է 6551.8 մլրդ դրամ, իսկ անվանական ՀՆԱ-ի աճը՝ 546.7 մլրդ դրամ կամ 9.1%, ինչը 106.1 մլրդ դրամով կամ 1.2 տոկոսային կետով ավելին է քան նախորդ տարվա ցուցանիշը։ 2019 թվականի ՀՆԱ-ի 7.6%, որը 2018 թվականի համեմատ աճել է 2.4 տոկոսային կետով։ 2019 թվականի հարկեր/ՀՆԱ հարաբերակցության ցուցանիշը կազմել 22.35%, ինչը նախորդ տարվա փաստացի ցուցանիշից ավել է 1.4 տոկոսային կետով (20.95%)։ Եթե այս ցուցանիշի հաշվարկման համար հաշվի առնենք 20182019թթ հարկ վճարողներին վերադարձրած ԱԱՀ-ի եւ եկամտային հարկի գումարները, որոնք համապատասխանաբար՝ 95.7 եւ 171.1 մլրդ դրամ, ապա համադրելի հարկեր/ՀՆԱ հարաբերակցության ցուցանիշը 2019 թվականին կկազմի 24.96%, ինչը նախորդ տարվա փաստացի ցուցանիշից ավել է 2.42 տոկոսային կետով (22.54%)։ 2.42 տոկոսային կետը կազմում է 158.6 մլրդ դրամ, ինչը այլ հավասար պայմանների 299ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ պարագայում ապահովել է հարկունակ ոլորտների ստվերի կրճատման հաշվին։ Հարկային եկամուտների եւ պետական տուրքերի հավելաճի տեմպ ՀՆԱ-ի հավելաճի տեմպ Գծապատկեր 2.3.2. 2017-2019թթ հարկային եկամուտների եւ պետական տուրքերի հավելաճի տեմպը, անվանական ՀՆԱ հավելաճի տեպը, հարկային եկամուտները պետական տուրքեր/ՀՆԱ ցուցանիշը։ 1 2017-2019թթ ՀՀ պետական բյուջեով նախատեսվել էր ապահովել համապատասխանաբար 1135, 1248.5 եւ 1401.9 մլրդ դրամ հարկային եկամուտներ եւ պետական տուրքեր, սակայն դրանք գերակատարվել են համապատասխանաբար՝ 1158, 1258.1 եւ 1464.3 մլրդ դրամի չափով, ի հաշիվ ԱԱՀ-ի, եկամտային հարկի, ակցիզային հարկի եւ շահութահարկի գումարների ավելացմամբ։ Գծապատկերը կազմվել է հեղինակի կողմից ՀՀ Ազգային Վիճակագրական Կոմիտեի հրապարակած տվյալների հիման վրա 300ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ԱԱՀ Ակցիզային հարկ Շահութահարկ Եկամտային հարկ Շրջ.հարկ Բնապահպանական հարկ եւ բնօգտագործման վճար Մաքսատուրք Պետական տուրք Այլ հարկային եկամուտներ Հարկերի անցումային գերավճար Գծապատկեր 2.3.4. 2017-2019 թթ. հարկային եկամուտներն ըստ առանձին հարկատեսակների 2 Պետության հարկային եւ մաքսային համակարգի արդյունավետ լինելու հանգամանքն ուղղակիորեն կախված է պետության կողմից հարկային եւ մաքսային վարչարարության արդյունավետ մեթոդների եւ մոտեցումների կիրառման կայուն մեխանիզմների առկայությունից։ Հարկային եւ մաքսային վարչարարությունը որեւէ երկրի գործող հարկային եւ մաքսային համակարգում օրենսդրության շրջանակներում հարկային եւ մաքսային մարմինների որոշակի գործառույթների համախումբն է, որոնք ուղղված են հարկ վճարողներ հաշվառմանն ու սպասարկմանը, հարկային եւ մաքսային օրենսդրության եւ հարկային եւ մաքսային հարաբերությունները կարգավորող այլ իրավական ակտերի պահանջների կատարման նկատմամբ օրենքով սահմանված կարգով հսկողության իրականացմանը, այդ պահանջների խախտումների կանխմանը Գծապատկերը կազմվել է հեղինակի կողմից ՀՀ Ազգային Վիճակագրական Կոմիտեի հրապարակած տվյալների հիման վրա 301ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ եւ (կամ) բացահայտմանն ու օրենքով սահմանված կարգով եւ չափերով պատասխանատվության միջոցների կիրառմանը, առաջացած հարկային եւ մաքսային վճարների վճարման պարտավորությունների գանձման ուղղությամբ անհրաժեշտ միջոցառումների իրականացմանը եւ այլն։ Հարկային եւ մաքսային վարչարարության իրականացումն այնքանով է արդյունավետ, որքանով որ ՊԵԿ-ին հատկացված, հնարավորինս քիչ միջոցներով ապահովվում է հարկային եւ մաքսային օրենսդրության պահանջների պահպանումն ու պետական բյուջեով նախատեսված հարկային եւ մաքսային եկամուտների հավաքագրումը (գանձումը), միաժամանակ «անտեսանելի» վարչարարության միջոցով նպաստելով հարկ վճարողների օրինապահության մակարդակի բարձրացմանը եւ վերջիններիս վարչարարական բեռի կրճատմանը։ Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը կարեւորում է պետական կառավարման համակարգի բարեփոխումները, որոնց հիմնական նպատակն է բարձրացնել պետական գործառույթների արդյունավետությունը եւ բարելավել պետության կողմից մատուցվող ծառայությունների որակը։ ՊԵԿ-ը շարունակաբար նախաձեռնում, մշակում եւ ներդնում է հարկային եւ մաքսային վարչարարության եւ ներդրված ընթացակարգերի օպտիմալացման ու արդյունավետության բարձրացման ապահովման համար էլեկտրոնային կառավարման համակարգեր։ Այսօր ներդրված եւ գործող տեխնոլոգիական լուծումներն ապացուցել են իրենց արդյունավետությունը եւ հնարավորություն են տալիս, հիմնվելով առկա ձեռքբերումների վրա, նախանշել հետագա զարգացման եւ էլեկտրոնային կառավարման համակարգերի ընդլայնման հեռանկարները։

example252

example252

Որո՞նք են այն առանձնահատկությունները, որոնցով բնորոշվում են Լեռ Կամսարի պիեսները, եւ ըստ այդմ էլ՝ ինչպե՞ս ուսուցանել երգիծաբանի այս գործերը բուհում։ Այս եւ մի քանի այլ հարցեր են դրված սույն հոդվածի հիմքում, որոնց անդրադարձել ենք հնարավորինս հանգամանորեն։ Այս հոդվածը առաջին փորձն է, որը վերաբերում է բուհում Լեռ Կամսարի պիեսները առանձին դասընթացի շրջանակներում ուսուցմանը, այն է՝ երգիծաբանի պիեսները բուհական ծրագրերում ներգրավելուն, իսկ ավելի լայն առումով, վերանայելու բուհական դասընթացներում ներառված հեղինակների ցանկը։ Նյութը ներկայացվում է պատմականության ծիրում՝ մի կողմից, մյուս կողմից՝ գրողի կենսագրության տվյալ հատվածը՝ կրկին պատմականության հենքով, ասել է՝ նյութը մատուցելու համար ընտրված մեթոդը պատմական իրադարձությունների մեկ մեծ շրջանի վերլուծությունն է եւ գրողի կենսագրության վերլուծության համադրությունը, ընդ որում, քանի որ որոշ փաստեր, կամ, որ նույնն է, փաստական նյութը՝ արտահայտված գեղարվեստորեն, բերված է գրողի օրագրային էջերից, ուստի պիեսների որոշ էջեր ըստ էության ունեն ինքնակենսագրական հիմք։ Ասել է՝ հոդվածում նաեւ խոսք է գնում Լեռ Կամսար երգիծաբանի ինքնակենսագրական մանրամասների մասին, բնականաբար, ոչ ամբողջությամբ, այլ՝ որքանով աղերսվում է ներկայացվող ստեղծագործության այս կամ այն էջին։ Ուսուցման ընտրված մեթոդը՝ պատմահամեմատական, պատմողականվերլուծական։ Առավել արդյունավետ կլինի, եթե տրվի հնարավորություն օգտագործելու որոշ դիդակտիկ միջոցներ, այն է՝ ունկնդրել հատվածներ Լեռ Կամսարի մանրապատումներից (ռադիոունկնդրում)։

20-րդ դարում գրական ասպարեզ եկավ հայ երգիծաբանությանսյուներից մեկը՝ Լեռ Կամսարը։ Նրա ստեղծագործության մեջ նկատելի էկարևորագույն գիծը. երգիծաբանի սատիրան կրում է քաղաքականբնույթ՝ քաղաքական վիճակին բնորոշ հետևանքների բացահայտարտահայտությամբ։ Գիծն անընդհատական է. գրեթե երբեք գրողըկապը չի կորցնում երկրի ներքին և արտաքին իրադարձություններիհետ, ինչը արտահայտվում է նրա բոլոր գործերում՝ անկախ ժանրայինտարանջատումներից։ 2013 թվականին՝ Լեռ Կամսարի ծննդյան 125-ամյա հոբելյանինընդառաջ, լույս տեսավ նրա «Թատերախաղերը»։ Նախկինում՝ 2001թ.,առանձին գրքով լույս էր տեսել հեղինակի «Սաստիկ կոմունիստներ(Երգիծանք 7 պատկերով)» թատերակը։ Թատերգությունները՝ իբրևառանձին«Երկեր»-ում՝գրողի«Կատակերգություններ փոքր բեմի համար» խորագրով։ երևումշարք,նաևենԱվելացնենք միայն, որ գրողի ձեռագրերը դեռևս վերծանման ևտպագրության փուլում են, և այդ ամենը ի մի բերվելու արդյունքում իվերջո պարզ կդառնա՝ երգիծաբանի ֆելիետոննե՞րը, օրագրայիննյութե՞րը, թե՞ պիեսները ավելի մեծաթիվ կլինեն։ Ինչ խոսք, դրանցմեծարժեքությունը անժխտելի փաստ է։ Հոդվածիշրջանակներում,կարողանդրադառնալ գրողի բոլոր գործերին անխտիր։ Սակայն այն, ինչիմասին կլինի խոսքը, խոշոր պլանով կբացահայտի երգիծաբանիպիեսներիբովանդակայինհիմնական շեշտադրումները։ բնականաբար,նկարագիրը,ընդհանուրէությունը,չենքՄասնավորապես առանձնացրել ենք «Կասկածոտ ամուսինը կամհնարագէտ կինը» (հավանաբար 1916-1918թթ.), «Մահափորձ մի հինհեղինակի վրա» /1957թ./, «Դեպի պրոլետ գրականության հեգեմոնիան»(1926թ.),հիմնականումպայմանավորված այն հանգամանքով, որ սրանցից ամեն մեկըյուրօրինակ հանգուցակետ կարելի է համարել՝ կապված գրողիկենսագրության հետ։ գործերը՝«Պլենար(1926թ.)նիստ»Բնականաբար, այստեղ տրվում են ընդհանուր տեղեկություններպիեսների, նրանց գրվելու, հետապնդած նպատակի, ինչո՞ւ չէ, նաևբնագրի և տպագրվածների տարբերությունների, բովանդակային մասիվերաբերյալ, իսկ վերլուծական խոսքը կատարվում է լսարանի հետհամատեղ։ Մի քանի կարճառոտ ծաղրախաղերից հետո Լեռ Կամսարը գրում է«պղպջակային»«Կասկածոտ ամուսինը»՝ թեթև, այսպես ասած,չէր, սակայնկատակերգությունը, որն առանձնապես խորքայինհեղինակի կենդանության օրոք բեմադրված և բազմաթիվ անգամներխաղացված գործն է՝ Թավրիզ(1921թ.), Երևան, Ալեքսանդրապոլ(1923թ.), 1939թ. սիբիրյան աքսորից հետո արդեն արևելահայերենիվերածված տարբերակով՝ Արմավիր։ Սա կատակերգություն էր՝ ոչքաղաքական, անմեղ պիես, որը չէր կարող խոցել ժամանակի որևէգաղափարախոսություն [3, էջ 9]։ «Կասկածոտ ամուսինըգործըկատակախաղ է 5 արարով։ Դեպքերը զարգանում են այնտեղ, որտեղ որ«մարդ մը և կին մը գտնուած է» [3, էջ 116]։ Կատակերգությունը գրելուտարեթիվը ստույգ հայտնիչէ. ըստ բնագրի տետրի կազմի ևուղղագրության՝ հավանաբար 1916-1918թթ. է։ հնարագէտկամկինը»Լսարանի համար ավելի հստակ լինելու նպատակով պետք է նշել,որ գոյություն ունեն այս պիեսի մի քանի տարբերակներ՝ տարբերուղղագրություններով։ Ժողովածուի համար ընտրվածը առավելամբողջական է, թեև այստեղ էլ առկա է որոշակի կրճատում, խոսքըմասնավորապես վերաբերում է գործի առաջին արարին։ «Մահափորձ մի հին հեղինակի վրա» տրագիկոմեդիան ԼեռԿամսարը գրել է 1957թ. հոկտեմբերի 24-ին։ Այս պիեսը անմիջականորեն պետքգրողիկենսագրության, հատկապես ծննդյան օրվա հետ՝ նշելով՝ քանի որերգիծաբանի ծննդյան օրը ստույգ հայտնի չէ, հավանաբար հենց այսգործն է հիմք հանդիսացել խմբագիր Խ. Պողոսյանի համար, ով այդ օրըմտցրել է օրացույց՝ որպես Լեռ Կամսարի ծննդյան օր [տե՛ս 3, էջ 617]։ կապելէԵրեք պատկերով տրագիկոմեդիայում գործող անձինք են՝ «ԼեռԿամսար-70 տարեկան, Հայ ժողովուրդ-2000 տարեկան, Վ. Ամիրբեկյանչգիտեմ քանի տարեկան, Մի սկսնակ գրող» [3, էջ 606]։ ԳրաքննադատՎազգեն Ամիրբեկյանի և Լեռ Կամսարի երկխոսությունը ուշագրավպատկեր է ներկայացնում. առանց կարդալու երգիծաբանի գործերը՝քննադատը ամեն ինչ նետել է տալիս կոշկակարի աղբի արկղը՝ վստահ,որ երգիծաբանի 45 տարվա գրական վաստակի արժանի տեղը միայնայդ է։ Քննադատության արժանի կետերից մեկը Վ. Ամիրբեկյանըհամարում է գրքում տեղ գտած ստեղծագործությունների ժամանակագրական կարգի խախտումը։ Լեռ Կամսարը տալիս է դիպուկպատասխանը. «…Ճշմարտությունները ետ ու առաջ ասվելով իրենցարժեքները չեն կորցնում» [3, էջ 609]։ Ապա գրողը ստիպված է մեկիկմեկիկ ներկայացնել իր ստեղծագործությունների վերաբերյալ հնչածբոլոր դրական կարծիքները (Հ. Աճառյան, Ավ. Իսահակյան, Հ. Քոչար, Ե. Չարենց, Հ. Թամրազյան, վերջապես՝ «Արև», «Ոզնի» թերթերը և այլն)։ Երկրորդ տեսիլում հայ ժողովուրդն է միջնորդում, որ իր ընդամենըերեք երգիծաբաններից շատ սպասված Լեռ Կամսարին Ամիրբեկյանընախ մի փոխարինող գտնի, հետո սպանի։ Արդյունքը երկար չիսպասեցնում. Լեռ Կամսարին դուրս են շպրտում գրական ասպարեզից։ Երրորդ տեսիլում երգիծաբանը, իր ապրած կյանքի դառն փորձըվկայակոչելով, դիմում է սկսնակ գրողին՝ հնչեցնելով հայտնի խոսքը.«Գրելու համար տաղանդ է պետք, իսկ գրվածքը լույս աշխարհ հանելուհամար՝ հանճար։ Եթե ունես այդ հանճարը՝ հաճախ առանց գրիչշարժելու էլ գրող ես…» [3, էջ 616]։ Պետք է շեշտել, որ սրանք երգիծաբանի համար կենսագրականառանցքային նշանակություն ունեցող կետեր են, որոնք կարող են հիմքհանդիսանալբոլորստեղծագործությունները ուսումնասիրելու ժամանակ։ միայն պիեսները, այլևհեղինակիոչէներկայանումգրքում առաջին անգամ«Թատերախաղեր» ստվարածավալ ժողովածուն ընդգրկում է երկուտասնյակից ավելի կատակերգություններ և մեկ դրամա։ Լեռ Կամսարնայսմեծածավալստեղծագործություններով։ Գիրքը, ի հավելումն ասելիքի, ունի «ՆամակԵրևանի Պետական թատրոնի ռեժիսոր Վարդան Աճեմյանին»արխիվային նյութը, որտեղ գրողը խոսում է իր «Հոգու զավակ» դրամայիճակատագրի մասին։ Ի դեպ, գրողը նամակին կից՝ թատրոնի ռեժիսորինուղարկել է նաև հետևյալ երկտողը. «Սիրելի՛ Վարդան, այս պիեսը մտելէ Պետհրատի 65 թվի պլանի մեջ և հավանաբար տպվի։ Իր ռեցենզիայումԱդո Ադոյանը գերազանց գնահատական է տալիս։ Եվ երևակայիր, ես, որոչ մի բանի չեմ հավանում, ինքս էլ եմ հավանել։ Բայց որովհետև բոլորպիեսները քո թրի տակով պիտի անցնեն՝ մեր կարծիքը ի՞նչնշանակություն ունի։ Վերջը կարդա ու ասա, բեմ հանելիս առանցբռնելու կկանգնի՞…» [3, էջ 701]։ Առաջին հանրապետության օրերին գրողը թերևս չի ցանկացել կամգուցե և չի հասցրել ստեղծել քաղաքական հենքով իր ծաղրախաղերը՝բավարարվելով միայն փոքրածավալ երգիծանովելներով։ Սակայնտեսնելով բոլշևիկյան աբսուրդը՝ հեղինակը բարձրաձայնումէիրականության մասին իր մտքերը՝ նաև ինչ-որ տեղ սթափությանկոչելու։ Ամբողջ 1926թ. երգիծաբանի համար դարձավ հարուստժամանակաշրջան. մեկը մյուսի հետևից ծնվում են նրա «Ամենակարճճամբան»,«Դեպի պրոլետգրականության հեգեմոնիան» և այլ ստեղծագործություններ։ Ասել է՝1926թ. Լեռ Կամսարի համար թատերագրության տարի էր։ հեղափոխություն»,«Հոկտեմբերյան«Դեպի պրոլետ գրականության հեգեմոնիան» հեղինակը անվանելէ «Պրոյեկտ-պիես երեք պատկերով»։ Գործող անձինք ժամանակիգրողներն են՝ Ն. Զարյանը, Գ. Աբովը, Վ. Ալազանը, Ե. Չարենցը, Գ. Մահարին, Ա. Վշտունին և այլք։ Նրանք զբաղված են«ստեղծագործական գործունեությամբ»՝ հանգեր են միացնում իրար ևստանում «հանճարեղ» գործեր։ Ներս մտած միլիցիոները տանում էմտքեր այս կամ այն գրողից, որից հետո մեկին ոչինչ չի մնում, մյուսինմնում է միայն այն, ինչը… Ե. Չարենցինն էր։ Սրան հետևում է Աբովիբողոք-խրատը. «Բա որ ես ձեզի կըսեմ՝ ընկերնե՛ր, գրվածքներուդ մեջմիտք մի՛ դնեք՝ չեք լսեր։ Տեսա՞ք ինչ անակնկալներ կպատահին» [3, էջ 336]։ Երկրորդ պատկերում Լեռ Կամսարը խոսում է հին ու նորգրականության նմանությունների և տարբերությունների մասին՝մասնավորապես նշելով. «Հիմա ընթերցողն այնքան վստահ է իր ծոցենելած բանաստեղծին վրա, որ առանց կարդալու բանաստեղծ կհռչակեամեն անոնց, որոնք իրենց բանաստեղծ կհամարեն։ Մենք այսօրունինք ապառնի բանաստեղծներու կադր մը, որոնք միայն ազնիվ խոսքկուտան վերջեն բանաստեղծ ըլլալու» [3, էջ 337]։ Ժամանակի գրողներին վերաբերող տողերից երգիծաբանիեզրակացությունը մեկն է. բոլոր պրոլետգրողները տաղանդներ են, ևնրանց տաղանդը հաճախ հասնում է հանճարի։ Ահա և այս գրողներըընթերցողներ են փնտրում։ Կամսարյանի երգիծանքը հասնում էգագաթնակետին, երբ վերապատմում է Դանչոյի պատմածը. «Ասկեշաբաթ մը առաջ Աբովը փողոցին մեջ պառկած հիվանդ մարդ մըն էրգտեր, տարեր տուն, կերակրեր, մաքրեր, առողջացուցեր ու շաբաթ մըամբողջ կարդացեր էր գլխուն։ Կանչեց՝ գնացինք տեսանք։ Քաղցրդեմքով մարդ մըն էր։ Ինչքան կարդաս՝ կխնդա։ Ութը հոգի հանեցինքստեղծագործություններս և երեք ժամ անընդհատ կարդացինք։ Շա՜տվերջը միայն հասկցանք, որ այդ մարդը ի ծնե… խուլ է եղեր» [3, էջ 352]։ Իսկ երբ պրոլետգրողները սկզբում լսողներ հավաքելու համար կարդումեն Թումանյանի «Անուշը», ապա դրանից հետո միայն վերցնում իրենցգրքերը, ժողովուրդն անմիջապես գլխի է ընկնում՝ «Տղե՜ք, փախե՛ք,պրոլետգրող է սա…» [3, էջ 353] բացականչելով։ Գործն ավարտում էՎշտունին՝ առաջարկելով անցորդներից մեկի «գլխին», ով չէր ուզում լսելիրենց, անխնա կարդալ իրենց գործերը, «թող սատկե»՝ ավելացնելով.«Անզգամնե՜ր, սովրե՞ր եք չլսել։ Ահա այսպես կհաստատեն պրոլետգրականության հեգեմոնիան…» [3, էջ 354]։ Ծայր էր առնում ներգրական պայքար, որի կենտրոնական հարցընոր գրականության կառուցման հնարավորությունն ու սպասելիքն էր։ Հաճախլսվում այն մասին, թե նորգրականությունը զարգացման հեռանկարներ չունի։ էին խոսակցություններ1920-ական թվականներին հանդես են գալիս մի շարք գրականխմբավորումներ, որոնք հրապարակ են բերում իրենց գեղագիտականնոր ծրագրերը՝ հաճախ անորոշ ու մշուշապատ բովանդակությամբ։ Պրոլետարական գրական խմբակներից առաջ կազմակերպվում են միշարք միավորումներ, որոնց շուրջը համախմբվում են անցյալից եկածգրողները (Թիֆլիսի «Հայ գրչի մշակների ընկերությունը», Երևանի «Հայգեղարվեստական աշխատավորների միությունը»)։ Դրան զուգահեռ լայնծավալ է ստանում պրոլետարական գրական շարժումը։ 1922-1923թթ.ձևավորվում են պրոլետարական գրական առաջին խմբակները՝«Մուրճը», «Դարբնոցը», «Քուրան»։ Երբ սրանք գտնվում էին դեռևսձևավորման պրոցեսում, հանդես եկավ «Երեքի» խմբակը (Ե. Չարենց, Գ.Աբով, Ա. Վշտունի)։ 1922թ. հունիսի 6-ին (հունիսի 14 (Դ. Գասպարյան))«Խորհրդային Հայաստան» թերթում տպագրվեց «Երեքի» դեկլարացիան՝գրական առաջին մանիֆեստը Սովետական Հայաստանում [6, էջ 59]։ Կարևոր է ներկայացնել դեկլարացիայից մեկ հատված.«Մենքպահանջում ենք. Դուրս հանել բանաստեղծությունը սենյակներից դեպիփողոցներն ու մասսաները և գրքերից՝ դեպի կենդանի խոսքը։ …Արտահայտել այն, ինչը այժմեական է՝ շարժում, դասակարգայինպայքար, երկաթ ու կարմիր…» [6, էջ 59]։ Այսժամանակաշրջանիբնորոշող այլտեսակետներ ևս կարելի է մեջբերել։ Կոստան Զարյանը նշում է.«Կառավարութեանորոշումովգրականութիւն են ստեղծում և ատրճանակի ուժով բանաստեղծութիւնգրականությունըհրամանովևկուսակցականպարտադրում։ Ոչ ոք չի համարձակւում քննադատել-բացի արտօնեալմի երկու կուսակցականներից-վախենալով, որ հակայեղափոխականիտեղ կ՚անցնի և բանւորա-գիւղացիութեան կուլտուրական աշխատանքըկը խանգարի» [1, էջ 209]։ Քաղաքականության մեջ կանայք են, ովքեր ակամա են միանումհասարակարգի կառուցմանը, ինչն էլ պետք է արտացոլվեր ժամանակիգրականության մեջ։ Լեռ Կամսարը գրում է. «Մինչև 1926 թիվը պրոլետգրականության մեջ ոչ մեկ աղջիկ չկար, ու ամենայն իրավամբ որձգրականություն կարելի էր կոչել։ Հետո, սակայն, մեր գրողներըհասկացան, որ ոչ միայն սոցիալիզմը, այլ նաև սոցիալիզմեն շատ ավելիհամամարդկային գաղափարները առանց աղջկա երկու քայլ չեն կրնարառնել, ու իրենց դուռները լայն բացին կանանց առջև… Բայց ի՞նչ օգուտ։ Աղջկա ու«սոցիալիզմի» խառնուրդը քիմիական ըլլալե ավելիֆիզիքական է» [4, էջ 159]։ Իսկ գրականության՝ կյանքից կտրված լինելու պատճառներիցմեկը, ըստ Լեռ Կամսարի, «գրելը մրցանակով» լինելն է։ Միտքնամփոփվում է ժամանակաշրջանը բնորոշող ասույթով. «Երկրի մեջ, երբգրելը մրցանակով կըլլա, այդ կնշանակե տվյալ երկրին գրականությունըգյուղացիի ավանակին նման նստեր է կես ճանապարհին» [4, էջ 198]։ Մեկ այլ դեպքում Լեռ Կամսարը խոսում է պրոլետգրողներիոտանավորների հերոսների մասին։ Պահպանելով պարտադրվածօրինաչափությունը, թե բոլոր հարուստները և կուլակները մարդիկ չեն,տրվում է նրանց արտաքինի բնորոշումը. «Բոլոր հարուստները ևկուլակները դուրս են բերված մեծ, լոշտակ ականջներով, այլանդակքիթերով ու ճարպոտ մարմիններով» [4, էջ 24]։ Ըստ գրողի՝ ճշմարիտ է,որ արտաքինըէությունըբացահայտելիս։ Իսկ մյուս պարբերությունն ուղղակի ձևակերպումն էնրանց միտումնավոր խաթարած-աղավաղած դիմագծի արտահայտության. «Եթե ճշմարիտ է, որ բոլոր հարուստները այդպիսի այլանդակմարմին կունենան, ապա թողեք իրենց հանգիստ, վասնզի այդքանտգեղությունն արդեն կբավե իրենց՝ ատկե ավելին պատժելըանխղճություն ըսել է» [4, էջ 24]։ չափազանց խոսունէ մարդկայինԱպա հեղինակն իր անկեղծ խորհուրդն է հղում բոլորժամանակների գրողներին՝ կարդալ, անվերջ կարդալ։ Ինչին հետևում էհակադրությունը. թեպետ, ճիշտ է, որ կան մարդիկ, ովքեր գրում ենառանց երբևիցե կարդացած լինելու, «ատոնք ալ բացառիկ պրոլետգրողներն են» [4, էջ 29]։ էլսարանիլինեն, անհրաժեշտՈրպեսզի ժամանակաշրջանի գրականության մասին այս մտքերըհասունաևնախապատրաստական աշխատանք՝ նշելով, որ, իհարկե, անհերքելի էփաստը, որ այդ տարիներին իբրև գրողներ գրական ասպարեզում«փայլել» են նաև գրականության հետ ոչ մի կապ չունեցող, այսպեսասած, նրանից պատշաճ հեռավորության վրա գտնվող մարդիկ։ Եվնույնպես անհերքելի է, որ հեղինակի խոսքը վերաբերում է հենց այսգրողներին։ հետ տանելԵվ ահա պրոլետգրողները,«Դեպի պրոլետգրականության հեգեմոնիան» թատերակի և մի շարք այլ պամֆլետներիսարկազմը, 1931թ. կազմակերպում են երգիծաբանի «զտումը» իրենցից ևհասարակությունից։ չմարսելովԻ՞նչ է «զտումը». հարց, որի վերաբերյալ կրկին հանգամանալիցխոսք պետք է ներկայացնել լսարանին, ի՞նչ ասել է «զտում»՝ բառի սոսկայդ ժամանակաշրջանին բնորոշ իմաստով և ընդհանրապես։ Խոսել Լեռ Կամսար գրողի ազատազրկման հանգամանքներիմասին՝ շրջանցելով նրա «Մի զտման պատմություն» գործը, ուղղակիանհնարին է։ Սա այն գործն է, որտեղ երգիծաբանը, պահպանելովժանրին բնորոշ առանձնահատկությունները, ներկայացնում է 1931թ.սեփական՝ «առաջին կարգով զտված» լինելը [2, էջ 35-49] գրողներիշարքերից (միությունից) [տե՛ս նաև՝ 5, էջ 111. Ալ. Սոլժենիցինը ևսանդրադառնում է այս երևույթին՝ նշելով. «…Այնինչ ամենագրավիչըկոլեկտիվներիծույլերից,անարժաններից, փսփսացողներից… (Իրապաշտ արվեստագետներ։ Օ՜,պատկերեք այդ կտավը. «Զտումը աշխատանքային կոլեկտիվում»…)]։ պարբերականզտումներնէինԻ դեպ, գործն ունի երեք պատճեն։ Առաջին երկուսը ուղարկված ենբանգյուղտեսչությանը կից հանրապետական հանձնաժողովին ևԿենտկոմին, իսկ երրորդը, որը թերևս պահի կարևորությամբ ամենիցպատասխանատուն է, հղված է պատմությանը։ Գործն ամբողջապեստպագրվել է «Գարուն» ամսագրի 2007թ. 1-2 համարներում։ Կազմված էառանձին մասերից. առաջինը իրադրության նկարագրություն է այնմասին, թե դատարանում ի՛նչ «գեղեցիկ սովորույթ» է գործում, և արդյո՞քդա գործադրվեց իր նկատմամբ՝ չգրված օրենքի տեսքով։ Այստեղ գրողնիբրև օրենք բերում է հայտնի ասացվածքը՝ որոշ փոփոխությամբ. «Իրաչքի մեջ գերան ունեցող դատավորն ուրիշի աչքից շյուղ հանելուիրավունք ունենա…» [2, էջ 35]։ Այնուհետև հեղինակը խոսում էդատավորների մասին՝ Սիմակ, ապա հաջորդ և գլխավոր դատավորը՝ Ե. Չարենց։ Երգիծաբանն ամփոփում է կրկին մեկ ասացվածքնախադասությամբ. «Այսօր բոլոր ուղտ կլանողները մժղուկ քամելու ենհավաքվել» [2, էջ 37]։ Ե. Չարենց-Լեռ Կամսար հարաբերության մասին խոսելիս պետք էնկատի ունենալ երկու մեծերի՝ նույն ժամանակաշրջանի զոհ լինելուհանգամանքը և շեշտը դնել գրողի երգիծանքի բնույթի վրա՝գնահատելով նրա ստեղծագործության գեղարվեստական արժեքը։ ժամանակաշրջանԱնդրադառնալով բուն «զտման» արարողությանը՝ գրողն այնհամեմատում է Հիսուսի դատավարության հետ։ Սա միջնադարյանհավատաքննությանբնորոշիրադարձություններով ու հետևանքներով, այստեղից էլ՝ հեղինակի՝աստվածաշնչյան «Խաչ հա՜ն զդա» [2, էջ 39] արտահայտությունը։ «Զտմանը» տրամաբանորեն հաջորդում է վտարումը Գրողներիմիությունից, նաև տնանկությունը՝ բառի բուն իմաստով։ Գրողըկանգնած է սովամահության առջև. սա նրա արած գործերի«գնահատականն է»։ դրանէր՝Չմոռանանք միայն, որ սա դեռ սկիզբն էր նրա անցնելիքԳողգոթայի երկարուձիգ ճանապարհի։ Իսկ Լեռ Կամսարի բանտայինկյանքի «վեպը» սկսվում է 1935թ. նոյեմբերից։ Գրողի ձերբակալությանհիմնավոր մեղադրանքներից մեկը «Պլենար նիստ» ծաղրախաղն էր, որըխուզարկության ժամանակ գտել էին չեկիստները։ Նրան մեղադրումէին, որ փորձել է իր հակահեղափոխական գրվածքը «մաքսանենգորեն»«Խորհրդային Հայաստան» թերթ խցկել՝ անվանարկելու խորհրդայիներկիրը։ Դատավարության ամբողջ ընթացքում դատավորը թաշկինակովհազիվ էր զսպում փռթկոցը, երբ մեջբերում էր հատվածներ «Պլենարնիստից»։ Եվչնայած Լեռ Կամսարը մեղադրվում էր ֆաշիզմի,հակահեղափոխականության, լրտեսության և այլ մեղքեր գործելուհամար, այնուամենայնիվ, պատժաչափը նվազագույնն էր՝ երեք տարիբանտ, ապա՝ աքսոր՝ դեպի Սիբիր. «Պլենար նիստը» գոնե այդ պահին իրգործն արել էր՝ ստեղծելով որոշակի նախատրամադրվածություններկաների, հատկապես դատավորի մոտ։ «Պլենար նիստ» պիեսի բնագիրը (գրված 1926թ.) 1935թ. նոյեմբերի25-ին՝ գրողի ձերբակալության օրը, Չեկան բռնագրավել է և չիվերադարձրել։ Հետագայում հեղինակը փորձել է հիշողությամբվերականգնել այն, որը, սակայն, ըստ նրա, բնագրի նման հաջող չիստացվել. պիեսըԺողովածուումսրությունըչունի։ նույնթատերգությունը ներկայացված է այնպես, ինչպես սևագրել է հեղինակը։ Գործը երկու մասով է՝ շարունակաբար։ «Համագումարիմը արձանագրությունն»է։ Նախագահը,Ժողովուրդը և Փոթորիկը խոսում են պետական բյուջեի աղքատությանմասին։ Փոթորիկը տիրող անգրագիտությունը,բնակարանայինշինարարության դանդաղ ընթացքը և մի շարք այլ իրողություններկապում է դրամ չլինելու հետ։ Եվ, ըստ նրա, աղքատության դեմ միակմիջոցը… հարուստ լինելն է։ Զեփյուռը, Փոթորկին հակառակ, այլառաջարկ ունի. ըստ նրա՝ բյուջեի աղքատությունը պետք է ավելիխորքերում փնտրել՝ հայերենի քերականության մեջ. «նալոգ», «փաթենթ»և այլ բառերից ոչ մեկը հայերեն չէ։ Կամ՝ ինչո՞ւ մշտապես գլխահարկհավաքել և ոչ թե, ասենք, ոտքերի հարկ, որը ավելի շատ կարող էր լինել։ Մանավանդ որ «գլուխը մարմնի ամենեն վնասակար մասն է… ինչու որգլխուն մեջ բուն կդնեն վնասակար գաղափարներ և ատով պատճառկդառնան ողջ մարմնի կործանման» [3, էջ 201]։ Ահա այսպես, Լեռ Կամսարըբերումիրականությունը՝ հականե-հանվանե, նաև հստակորեն գիտակցելով, որեթե ժամանակաշրջանը պատժում էր լռողներին, ապա անպայմանանտարբերբացորոշարտահայտողների հանդեպ։ լինել խոսողների, մտքերըգրականությունչէր կարողէ(երգիծաբանիՊետք է ներկայացնել նաև պիեսների այն ոչ ամբողջական ցանկը,որը խաղացվել է տարբեր ժամանակներում՝ «Կասկածոտ ամուսինը»,«Զոհը»Հայաստանիանկախացումից հետո Համազգային թատրոնը, Լեռ Կամսարի ազգայինմանրապատումների վրա հիմնվելով, բեմադրել է «Մենք» ներկայացումը(բեմադրող՝ Երվանդ Ղազանչյան)։ 2011թ. «Սաստիկ կոմունիստներ»՝Հենրիկ Մալյանի թատրոնը (բեմադրող՝ Մովսես Ստեփանյան) [3, էջ 5]։ կենդանությանօրոք)։ Լսարանը նախապատրաստելու կարևորագույն թեմաներից ևսմեկը. Լեռ Կամսարը շռայլորեն է օգտվել արվեստի իր ընտրած ձևինբնորոշ բոլոր միջոցներից՝ խոսքը, ասելիքը դարձնելով առավել հյութեղև կենդանի՝ չափազանցություն և հակադրություն, կատակերգականիգրական ձևերից՝ հումոր ու սատիրա։ Հումորի այս տեսակից անբաժան են թախիծը, տխրությունն ուարցունքները, ափսոսանքի, ցավի զգացողությունը, և գործն ստանում էինքնօրինակ երանգ՝ բնորոշվելով«ծիծաղ արցունքների միջից»արտահայտությամբ։ Խոսքի ամեն մի շեղումը իր սովորական ընթացքիցդեպի անմտությունը, իմաստային ու քերականական կապերիխախտումը, հնաբանությունը, նորաբանությունը, չափազանցությունը,խոսքի տոնի անհամապատասխանությունըբովանդակությանը,կողմնակիկատակերգականբարձրացումը կամ իջեցումը. իրակություններ, որոնք բնորոշ ենկատակերգական խոսքին։ երկխոսությունները, խոսքի տոնիՀեղինակի գործերում հանդիպում են նշվածներից բոլորը։ ԼեռԿամսարն ունի մի շարք կատակերգություններ, և, բնականաբար,դրության կոմիզմը առկա է գրողի այս գործերում ևս։ Իբրև ասվածիտիպիկ«Դեպի պրոլետգրականության հեգեմոնիան» պիեսից վերոհիշյալ հատվածը։ օրինակներից մեկը կարելիէ նշելԱմփոփելով նշենք, որ հայ երգիծաբաններից մեկի՝ Լեռ Կամսարիպիեսները ևս այսօր արդեն դրված են ընթերցողի սեղանին, ավելին,քանի որ արդեն բացված են բոլոր արխիվները, և դյուրին է նաևուսանողներին հասցնել գրական նորույթը կամ ինչ-որ ժամանակ փակգաղտնի մնացած նյութերը,«Լեռ Կամսարի պիեսները» իբրևուսումնասիրության նյութ, անհրաժեշտ է ներգրավել բուհականծրագրերում։

example2098

example2098

Հոդվածը անդրադառնում է 20-րդ դարի վերջին Հարավային Կովկասում տեղի ունեցող իրադարձություններին։ Մասնավորապես անդրադարձ է կատարվել Խորհրդային Միության փլուզումից հետո տարածաշրջանի երեք հանրապետություններում՝ Հայաստանում, Վրաստանում և Ադրբեջանում, տեղի ունեցող իրադարձություններին։ Հոդվածում քննարկվել է Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության նոր կուրսը և դրա կիրառումը տարածաշրջանի երեք հանրապետություներում։ Առանձին-առանձին քննարկվել է Թուրքիայի և երեք հանրապետությունների հարաբերույթունները, դրանց ձևավորման ընթացքը, հաջողումը և ձախողումը։ Հոդվածում մասնավորապես անդրադարձ է կատարվել նաև տարածաշրջանի երկու կարևոր կոնֆլիկտներին՝ Արցախ և Աբխազիա, և Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության վերաբերմունքը այդ կոնֆլիկտներին։ Հոդվածում եզրակացություն է կատարվում, որ Թուրքիան չկարողացավ լիարժեքորեն իրագործել իր արտաքին քաղաքականության առջև դրված խնդիրները Հարավային Կովկասում։

ԽՍՀՄ Փլուզումից հետո ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ԿՈՎԿԱՍՈՒՄ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ԱՐՏԱՔԻՆ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1990-ականների սկիզբը նշանավորվեց աշխարհաքաղաքական նշանակալի փոփոխություններով։ Արդյունքում, Հարավային Կովկասի նկատմամբ Թուրքիայի քաղաքականությունը կրկին ակտիվացավ։ Թուրքիան միշտ մեծ հետաքրքրություն է ցուցաբերել տարածաշրջանի նկատմամբ, բայց խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո ստիպված էր մի կողմ դնել իր հավակնությունները։ Դեռ 1921 թվականին։ Խորհրդային-Կարսյան պայմանագրով հստակեցվեց սովետա-թուրքական սահմանը, որն ապահովեց 70 տարվա կայունություն 1։ Սառը պատերազմի տարիներին, երբ Արեւմուտքը պայքարում էր Խորհրդային Միության դեմ, Թուրքիան ներգրավված էր այդ պայքարի մեջ և համարվում էր տարածաշրջանի ամենաուժեղ հենակետը։ Դա ավելի սրվեց, երբ 1952 թ.-ին Թուրքիան վերջապես դիմեց դեպի Արևմուտք ՝ ապրիլի 2-ին դառնալով ՆԱՏՕ-ի անդամ։ Նման պայմաններում Թուրքիան բացառիկ կարևոր դեր խաղաց Արևմուտքի համար ՝ կանխելով Խորհրդային Միության մուտքը Միջերկրական-Միջին Արևելք ՝ այդպիսով իրականացնելով դաշինքի «զսպման ռազմավարությունը» 3։ Այնուամենայնիվ, իրավիճակը փոխվեց, երբ ԽՍՀՄ փլուզվեց, որի արդյունքում Թուրքիան կորցրեց իր կարևորությունը Արևմուտքի համար։ Մասնավորապես, 1990 թ. ԱՄՆ Կոնգրեսի կողմից։ 1989 թ. Ընդունված որոշման համաձայն `Թուրքիային տրամադրվող տնտեսական և ռազմական օգնության չափը կրճատվել է։ Եվրոպական համայնքը մերժեց Թուրքիայի անդամակցությունը։ Այդ պայմաններից ելնելով ՝ Թուրքիան քայլեր ձեռնարկեց նախկին դիրքերը վերականգնելու ուղղությամբ։ 1991 թ. Օգոստոսին ԽՍՀՄ-ում հեղաշրջման ձախողված փորձից հետո անջատողական գործընթացներն արագացան, և Թուրքիան 1 Արշակյան Գ., Թուրքիայի քաղաքականությունը Հարավային Կովկասում 1991-2001թթ., Երևան 2009, էջ։ 51 2 Մինասյան Ն., Թուրքիայի քաղաքականությունը Կենտրոնական Ասիայում 1991-2007, Երեւան 2013, էջ 23։ 3 Հովսեփյան Լ., Թուրքական քաղաքականությունը Կենտրոնական Ասիայում 1990-ականներին ՝ որպես եվրասիական քաղաքականության հիմնական նվաճում, նվաճում կամ ձախողում, թուրք – օսմանյան ուսումնասիրություններ V, Երևան։ 2008, էջ 158 թ. հնարավորություն ունեցավ ակտիվացնել իր քաղաքականությունը Հարավային Կովկասում և Կենտրոնական Ասիայում։ Թուրքիային թվում էր, որ եկել է ժամանակը, երբ հնարավոր կլինի ստեղծել Մեծ Թուրան պետությունը, որը ձգվելու է Ադրիատիկ ծովից մինչ Չինաստան։ Այս տարածքները կներառեին Կենտրոնական Ասիան, Բալկանները և Կովկասը 4։ Ստեղծվեց մի իրավիճակ, որը ժամանակի արևմտյան վերլուծաբանները բնութագրեցին որպես Թուրքիայի համար «աննախադեպ հնարավորություններով և ռիսկերով» լի իրավիճակ 5։ Թուրքիայի կառավարությունը 1991 թ. Սեպտեմբերին նա երկու պատվիրակություն ուղարկեց հետխորհրդային տարածաշրջան։ Նրանցից մեկը գլխավորում էր դիվանագետ-պատմաբան Բիլալ Շիմշիրը, ով այցելում էր խորհրդային թյուրքախոս երկրներ։ Մյուս պատվիրակությունը `ԽՍՀՄ-ում նախկին դեսպան Իսմեթ Բիրսելի գլխավորությամբ, այցելել է հետխորհրդային քրիստոնեական հանրապետություններ, այդ թվում` Հայաստան։ Այս պատվիրակությունների հիմնական խնդիրն էր պարզել, թե անկախությունից հետո երկրներն ուր են կողմնորոշվելու ՝ Թուրքիա՞ն, թե՞ Իրան։ Այնուամենայնիվ, ավելի ուշ պարզ դարձավ, որ Իրանի նկատմամբ նման վերաբերմունքը չափազանցված է, քանի որ ԱՄՆ-ը անբարենպաստ իրավիճակ ստեղծեց Իրանի համար ՝ այն ենթարկելով քաղաքական և տնտեսական մեկուսացման 6։ Այցը ցույց տվեց, որ 1991-ին Կենտրոնական Ասիայի և Հարավային Կովկասի երկրների ղեկավարները, որոնք գնացել էին անկախության ճանապարհով, մեծ ուշադրություն էին դարձնում Թուրքիային։ Այսպիսով, Թուրքիան 90-ականներին։ Այն վերանայեց իր տարածաշրջանային առաջնահերթությունները ՝ ձգտելով թափանցել Հարավային Կովկաս և Կենտրոնական Ասիա։ Այցը ցույց տվեց, որ հատկապես թյուրքալեզու երկրները ավելի շատ հետաքրքրություն են ցուցաբերում Թուրքիայի նկատմամբ։ Բացի այդ, Թուրքիան այլընտրանքային երկիր էր հետխորհրդային երկրների համար, որոնց հետ հնարավոր էր հաստատել բազմակողմ հարաբերություններ, որոնց միջոցով այդ երկրները կարող էին վերականգնել իրենց տնտեսությունը ի դեմս Թուրքիայի, նրանք կարող էին ունենալ ռազմական դաշնակից, ինչը որոշ երկրներում հիմնված ազգային անվտանգության վրա։ Ուստի Թուրքիան սկսեց ավելի ակտիվ քաղաքականություն վարել։ Եվ վերջապես Հարավային Կովկասի համալսարանը նոր Կենտրոնական Ասիա, Մամլո 1996, http։ //poli.vub.ac.be/publi/ContBorders/arm/ch0801.htm 5 Սաֆրաստյան Ռ., Ռուսաստան և Թուրքիա Հարավային Կովկասում։ Երկրառազմավարական հրադադար 21-րդ ԴԱՐ, թիվ 4 (10), 2005, էջ. 35 6 Հովհաննիսյան Ն., Հայաստանը, Անդրկովկաս-Մերձավոր Արևելքի աշխարհաքաղաքական տարածաշրջանի գործոն, Մերձավոր Արևելքի ժողովուրդներ, հատոր XVIII, Երևան։ 1999, էջ 20։ Կախված թյուրքալեզու հանրապետությունների վրա ունեցած իր ազդեցությունից ՝ Թուրքիան ցանկանում էր ոչ միայն վերականգնել իր ռազմավարական ուժը Արևմուտքի համար, այլ նաև օգտագործել այդ գործոնը Եվրամիությանն իր վերջնական անդամակցության մեջ։ Հարավային Կովկասի «Կենտրոնական Ասիան տնտեսական նշանակություն ուներ նաեւ Թուրքիայի համար»։ Նորանկախ իսլամական հանրապետությունները թուրքական արտահանման նոր շուկա էին, ինչպես նաև Թուրքիային խիստ անհրաժեշտ գազի և նավթային ռեսուրսների աղբյուր։ Քաղաքական տեսանկյունից `1989 թվականին Եվրամիությանը Թուրքիայի անդամակցությունը հայտնի մերժելուց հետո, Թուրքիայի հնարավոր նոր դերը որպես Թուրքական հանրապետությունների համայնքի ղեկավար զգալիորեն կբարձրացներ դրա մեկուսացման վախը։ Այսպիսով, ներկայիս քաղաքական պայմաններում Թուրքիան ստիպված էր որոշակի շրջադարձ կատարել իր արտաքին քաղաքականության մեջ ՝ փորձելով հստակեցնել իր տեղն ու դերը։ Դա հանգեցրեց լուրջ քննարկումների Թուրքիայի ղեկավարության, ինչպես նաև հասարակական-քաղաքական շրջանակներում `բարձրացնելով նոր արտաքին քաղաքականության մշակման անհրաժեշտության հարցը։ Սակայն այս գործընթացում Թուրքիան բախվեց որոշակի խնդիրների։ Թուրքիայում լուրջ քննարկումներ էին ընթանում արտաքին քաղաքական գերակայությունների որոշման հարցի շուրջ, տարբեր դիրքորոշումներ կային նոր աշխարհակարգում Թուրքիայի դերի վերաբերյալ։ Թուրքիան, գտնվելով իր արտաքին քաղաքական գերակայությունների ընտրության փուլում, առանձնացրեց արտաքին քաղաքականության երեք կողմերը։ Արդիականացման կողմնակիցները ցանկանում էին, որ Թուրքիան դառնա եվրոպական պետություն, ուստի նրանք նայեցին դեպի Արևմուտք, ծայրահեղ իսլամիստները հակված էին դեպի Մերձավոր Արևելք, այնպես որ նրանք նայեցին դեպի հարավ, իսկ ազգայնականները, վկայակոչելով պատմությունը, տեսան Կասպից ծագում թուրք ժողովուրդների նոր դերը , Կենտրոնական Ասիա և Կենտրոնական Ասիա։ դեպի Արևելք Այս երեք ուղղությունների կողմնակիցների բախումները որոշակի անվստահության պատճառ դարձան Թուրքիայի տարածաշրջանային դերի հարցում 7։ 90-ականների սկզբին Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության նոր գերակայությունների մշակման գործընթացում ակտիվացան «Եվրասիական» ուղղության կողմնակիցները։ սկիզբ 7 Մինասյան Ն., նշվ. աշխատանք, էջ 28։ «Եվրասիական ռազմավարությունը», որը համարվում էր Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական ռազմավարությունը, նրա միջազգային հարաբերությունները և ազգային անվտանգությունը արտահայտող հիմնական ռազմավարություններից մեկը, կարևոր դեր խաղաց երկրի քաղաքական քննարկումներում։ Այնուամենայնիվ, «Եվրասիա» տերմինը հիմնականում քաղաքականացված էր, գիտականորեն սահմանված էր անվերջ։ Որոշ քաղաքագետներ և գիտնականներ Եվրասիան համարում էին հիմնականում թյուրքական ժողովուրդներով բնակեցված շրջան, որն ընդգրկում էր Թուրքիան, Բալկանների և Կովկասի մի մասը, Կենտրոնական Ասիայի նախկին խորհրդային հանրապետությունները, Ռուսաստանի Վոլգայի շրջանը և Աֆղանստանի հյուսիսը։ Turkeyամանակակից Թուրքիայի քաղաքական և գաղափարական քննարկումներում «Եվրասիա» եզրույթին տրվում է ոչ թե հստակ գիտական, այլ քաղաքական իմաստ։ Օրինակ, Նախագահ Սուլեյման Դեմիրելը Բալկանները, Կովկասը, Կենտրոնական Ասիան, Մերձավոր Արևելքը, Թուրքիան, Իրանը և Իրաքը համարեց այս տարածաշրջանի մի մասը, իսկ նախկին վարչապետը ՝ Դանթ Բահչելին, «Պանթյուրքական ազգային շարժում» կուսակցության առաջնորդ , ընդգրկում էր Բալկանները, Մերկով։ Թուրք վերլուծաբաններն ու հետազոտողները, օգտագործելով Եվրասիայի վերաբերյալ արեւմտյան հեղինակների աշխարհաքաղաքական մոտեցումները, փորձեցին ձեւակերպել իրենց սեփական ռազմավարությունը։ Մասնավորապես, Մարմարա համալսարանի պրոֆեսոր Ռամզան Օզեյը մշակեց կենտրոնական Թուրքիայի ինքնիշխանության գաղափարը, ըստ որի ՝ Անատոլիան համարվում էր աշխարհի ամրոց, ուստի Անատոլիան տիրող Թուրքիան հնարավորություն ունեցավ վերահսկելու Բալկանները ՝ Եվրոպան 9։ ԽՍՀՄ գալարքի փլուզում Հարավային Կովկասում ինքնիշխան պետությունների ի հայտ գալը հիմնովին փոխեց Թուրքիայի եվրասիական քաղաքականությունը։ Հարավային Կովկասը Թուրքիայի համար շատ կարևոր էր աշխարհաքաղաքական և ռազմավարական անվտանգության տեսանկյունից։ Ուստի Թուրքիան սկսեց ակտիվ քայլեր ձեռնարկել Հարավային Կովկաս թափանցելու համար։ Այդ ուղղությամբ առաջին քայլերից մեկը Ադրբեջանի, Հայաստանի և Վրաստանի հետ սերտ հարաբերությունների հաստատման քաղաքականությունն էր։ Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում Թուրքիայի աշխարհատնտեսական շահերը հիմնականում պայմանավորված էին Թուրքիայի ձգտումներով, ոչ միայն հասնել 8 Hovsepyan L., op. աշխատանք., էջ 162։ 9 Մինասյան Ն., Նշվ. աշխատանք էջ 29։ արդյունաբերական ապրանքների արտահանմանը բերել նոր արդյունաբերական շուկաներ, բայց բավարարել դրա աճող էներգիայի պահանջարկը Կասպից-Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանի նավթի և գազի պաշարների հաշվին։ Եվրոպայի միջոցով վերոնշյալ տարածաշրջանում էներգիայի տարանցիկ ուղիների ստեղծումը մեծացրեց Թուրքիայի ռազմավարական նշանակությունը ՝ որպես կամուրջ Արևմուտքի և «Կասպից-Եփրատի տարածաշրջանի» միջև։ Քանի որ Կասպից ծովից Կենտրոնական Ասիա տանող ճանապարհը անցնում էր Հարավային Կովկասով, Թուրքիան հետաքրքրված էր այդ տարածաշրջանների քաղաքական կայունությամբ և տարածաշրջանային ամբողջականությունը համարում էր իր ռազմավարական նպատակներից մեկը։ Այս համատեքստում, անվտանգության տեսանկյունից, խորհրդային գերտերության կողմից Թուրքիային սպառնացող վտանգը վերացել էր, այնուամենայնիվ, Հարավային Կովկասում միջէթնիկական հակամարտությունը լուրջ սպառնալիք էր տարածաշրջանում երկարաժամկետ անկայունություն ստեղծելու տեսանկյունից։ Դա, իհարկե, անցանկալի էր ոչ միայն Թուրքիայի, այլ նաև նրա արեւմտյան գործընկերների համար։ Հարավային Կովկասում և Կենտրոնական Ասիայում իր քաղաքականությունը վարելիս ՝ Թուրքիան ստացավ Արևմուտքի աջակցությունը, ինչը վկայում է 1992 թ. Նոյեմբերին, ԱՄՆ լրատվամիջոցները հաղորդեցին, որ Թուրքիան փորձում է օգնել նոր մահմեդական երկրներին դառնալ աշխարհիկ պետություններ ՝ գործելով որպես կամուրջ։ Արեւմուտքի եւ Բալկանների «Մերձավոր Արեւելքի» միջեւ։ «Խորը էթնիկական տարաձայնություններ և թշնամանք ունեցող տարածաշրջանում Թուրքիայի հետ բարեկամությունն անհրաժեշտ է Արևմուտքի համար»։ Հետխորհրդային շրջանում Թուրքիայի աճող աշխարհաքաղաքական և ռազմավարական նշանակությունը և Արևմուտքի կողմից այդ փաստի ընդունումը որոշիչ գործոններ էին Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության ձևավորման համար։ Օգտվելով Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Ռուսաստանի «թուլացող ազդեցությունից», Արևմուտքի աջակցությամբ, Թուրքիայի ղեկավարները սկսեցին հավակնոտ հայտարարություններ անել այն մասին, որ թուրքերենի տակ կստեղծվի նոր թյուրքական աշխարհ ՝ 120 միլիոն թյուրքախոս մարդկանցով։ ղեկավարություն Մասնավորապես, Թուրքիայի նախագահ Թուրգութ Օզալը ամբողջ աշխարհին հայտարարել է, որ 21-րդ դարը կլինի «թուրքական դար» 11։ 10 Արշակյան Գ., Նշվ. աշխատանք., էջ 20։ 11 Հովսեփյան Լ., Նշվ. Աշխ. Էջ. 162։ Որոշ աշխարհաքաղաքական փոփոխությունների համատեքստում Թուրքիան մեծապես օգտագործեց այն փաստը, որ Խորհրդային Միության փոխարեն Հարավային Կովկասում հայտնվեցին երեք նորանկախ հանրապետություններ ՝ Հայաստանը, Վրաստանը և Ադրբեջանը, իսկ Կենտրոնական Ասիայում ՝ հինգ մահմեդական հանրապետություններ ՝ Kazakhազախստան, Kyrրղզստան , Ուզբեկստանը և Թուրքմենստանը։ Թուրքիան էթնիկ, կրոնական, լեզվական, պատմական և տոհմաբանական կապեր ուներ հետխորհրդային հինգ հանրապետությունների ՝ Kazakhազախստանի, Kyrրղզստանի, Ուզբեկստանի, Թուրքմենստանի և Ադրբեջանի հետ։ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո այդ տարածքներում տիրում էր քաղաքական իրավիճակ։ 90-ականներին այդ վակուումը լրացնելու համար լուրջ մրցակցություն էր ընթանում Թուրքիայի և Իրանի միջև։ Այդ պայքարում Արեւմուտքը զգալի աջակցություն ցույց տվեց Թուրքիային, քանի որ Արևմուտքը վախենում էր, որ նորանկախ իսլամական երկրները կարող են ընկնել Իրանի իսլամիստական ​​ռեժիմի ազդեցության տակ։ Ուստի ԱՄՆ-ի կողմից առաջ քաշվեց «թուրքական մոդելը» ՝ որպես հակակշիռ իրանական կրոնին։ «Թուրքական մոդելը», ըստ էության, կլիներ գերակշռող մահմեդական բնակչություն, ժողովրդավարական համակարգ ունեցող աշխարհիկ պետություն, որը սերտորեն համագործակցելու էր Արևմուտքի հետ 12։ Խթանելով «թուրքական մոդելի» գաղափարը ՝ ԱՄՆ – ը ցանկանում էր ոչ միայն վերացնել իրանական սպառնալիքը հետխորհրդային տարածաշրջանում իր ամենավստահելի դաշնակիցներից մեկի ՝ Թուրքիայի օգնությամբ, այլև օգտագործել Թուրքիան ՝ մեկին հասնելու համար նորաստեղծ ԱՊՀ-ում Ռուսաստանի ազդեցությունը թուլացնելու նրա հիմնական նպատակները։ Թուրքիայի և ԱՄՆ-ի շահերը համընկնում էին այս հարցում, քանի որ Թուրքիան ոչ միայն զգալիորեն շահագրգռված էր Հարավային Կովկասում, Կենտրոնական Ասիայում իր դիրքերի ամրապնդմամբ, այլ նաև հետխորհրդային տարածաշրջանում Ռուսաստանի համար հակակշիռ գործելու հարցում։ Հետևաբար, Թուրքիան ողջունեց Արևմուտքի դիրքորոշումը, ինչը նրան հնարավորություն տվեց ամրապնդել իր դիրքերը միջազգային ասպարեզում, մասնավորապես Ռուսաստանի և Իրանի հետ տարածաշրջանային մրցակցությունում։ «Թուրքական մոդելի» գաղափարը առաջ է քաշել ԱՄՆ պետքարտուղար Jamesեյմս Բեքերը։ Նա ծնվել է 1992 թ.-ին։ 19-րդ դարի սկզբին Կենտրոնական Ասիա կատարած այցի ժամանակ նա նորանկախ հանրապետությունների ղեկավարներին խորհուրդ տվեց օգտագործել «թուրքական մոդելը» իրենց երկրների քաղաքական և տնտեսական զարգացման համար։ Սակայն «Սուր 12 Հովսեփյան Լ., Նշվ. Գործ էջ 160։ «Մոդել» ռազմավարության հեղինակը իրականում ամերիկյան RAND վերլուծական կենտրոնի առաջատար մասնագետներից է, պրոֆ. Գրեմ Ֆուլերը։ Շուտով ամերիկյան և եվրոպական բարձրաստիճան այլ պաշտոնյաներ իրենց աջակցությունը կհայտնեն «թուրքական մոդելին»։ Թուրքիան գործնական քայլեր էր ձեռնարկում զարգացնելու իր հարաբերությունները նորանկախ թյուրքալեզու հանրապետությունների հետ։ Մասնավորապես, 1945 թ.-ին հոկտեմբերին ստեղծվեց Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարարության հատուկ ստորաբաժանում, որը պետք է զբաղվեր նորանկախ թյուրքալեզու հանրապետությունների հետ կապերով 1992-ը 19-րդ դարի սկզբին Թուրքիան ստեղծեց Թուրքիայի համագործակցության և զարգացման գործակալությունը 14, որի նպատակն էր բարելավել հարաբերությունները թյուրքալեզու հանրապետությունների հետ, ինչը կօգնի ամրապնդել հարաբերությունները տնտեսական, մշակութային և հեռահաղորդակցման ոլորտներում։ Հետխորհրդային տարածաշրջանում ակտիվ քաղաքականություն վարելով ՝ Թուրքիան ձգտում էր կամուրջ հանդիսանալ Արևմուտքի, Հարավային Կովկասի և Կենտրոնական Ասիայի միջև, ինչը Թուրքիայի նախագահ Սուլեյման Դեմիրելի այն հայտարարության ամենավառ դրսևորումներից էր, որ Թուրքիան ծառա է ԱՊՀ-ի թյուրքալեզու աշխարհը։ » Թուրքիան շատ էր հետաքրքրված ԱՊՀ-ի թյուրքալեզու երկրների հետ տնտեսական հարաբերությունների զարգացման մեջ։ Այսպիսով, ԽՍՀՄ փլուզման առաջին տարիներին Թուրքիան, օգտվելով բարենպաստ պայմաններից, որոշակի հաջողություններ ունեցավ Հարավային Կովկասի և Կենտրոնական Ասիայի նորանկախ թյուրքալեզու հանրապետությունների հետ հարաբերությունների զարգացման գործում։ «Թուրքական մոդելի» մեկ այլ հնարավոր նպատակն էր հետխորհրդային տարածաշրջանում Ռուսաստանի ազդեցության թուլացումը։ Հետևաբար, հետխորհրդային հանրապետություններում Թուրքիայի ակտիվ քաղաքականությունը լուրջ անհանգստություն առաջացրեց Ռուսաստանում, ինչը հանգեցրեց լարվածության ռուս-թուրքական հարաբերություններում։ Ռուսաստանի ակտիվ ներգրավվածությունը ԱՊՀ ողջ տարածաշրջանում հանգեցրեց Թուրքիայի դիրքի թուլացմանը։ Այսպիսով, նշում են ռուսական զորքերի ներկայությունը Վրաստանում, Հայաստանում և Տաջիկստանում, հզոր 13 Արշակյան Գ. աշխատանք., էջ 24։ 14 Օնիս iyaիյա, Թուրքիա և նախկին սովետական ​​երկրներ։ Տարածաշրջանային ուժի ազդեցության ներուժը և սահմանները։ Միջին գործերի MiddleEast Review, Vol. 5. No 2 (ամառ 2001), էջ. 67, http։ //edoc.bibliothek.uni տնտեսական լծակները ՝ գազը ՝ էներգիան և տարածաշրջանային հակամարտությունները վերահսկելու նրա կարողությունը, ստիպեցին տարածաշրջանի ղեկավարներին ուշադրություն դարձնել Ռուսաստանի ցանկություններին։ 1990-ականների սկզբին Հարավային Կովկասում Թուրքիայի վարած քաղաքականության կարևոր բաղադրիչներից մեկը պանթուրքիզմի գաղափարախոսության ուսուցումն էր, որը Թուրքիայում սկսվեց ԽՍՀՄ փլուզումից հետո նոր թափով։ 1990-ականների սկզբին մի շարք թուրք գիտնականներ, քաղաքագետներ և պաշտոնյաներ սկսեցին հայտարարել պանթուրքիզմի քաղաքականության անհրաժեշտության մասին։ Թուրքական դիվանագիտական ​​շրջանակները զգուշորեն ձևակերպեցին պանթուրքական հայեցակարգի վերածնունդը ՝ այն բնութագրելով ոչ թե որպես սերտորեն փոխկապակցված թուրքական քաղաքական միություն, այլ որպես թյուրքական երկրների մի խումբ, որտեղ Թուրքիան կխաղար տնտեսական, քաղաքական և առաջատար դեր։ Թուրք ծայրահեղ ազգայնականների ՝ պանթուրքիիստների հրապարակումները ավելի արմատական ​​երանգներ էին պարունակում, ըստ որոնց ՝ ԽՍՀՄ փլուզման արդյունքում «թուրքական աշխարհի» միավորման ծրագրերը իրական հեռանկարներ էին ստացել։ Հատկապես կարևոր էին պանթուրքիզմի քաղաքականության իրականացման գործում Ռուսաստանի մաս կազմող ինքնավար մահմեդական հանրապետությունները։ Թուրքիայի որոշ շրջանակներ ակտիվ քայլեր ձեռնարկեցին ուժեղացնելու իրենց ազդեցությունը Ռուսաստանի մահմեդական շրջաններում, մասնավորապես Թաթարստանում, Բաշկորտոստանում, Յակուտիայում և հատկապես Հյուսիսային Կովկասի հանրապետություններում 15։ Մասնավորապես, թուրքական հատուկ ծառայությունները և պանթյուրքական կազմակերպությունները մեծ ջանքեր գործադրեցին տարածաշրջանային ինտեգրման տարբեր նախագծերի `« Կովկասյան միություն »,« Կովկասյան իսլամական համադաշնություն »,« Կովկասյան տուն »իրականացման համար, որոնց հիմնական նպատակը Հյուսիսային Կովկասի համադաշնության ստեղծումն էր։ կամ Միություն Ռուսաստանից դուրս 16։ Ռուսաստանը Ռուսաստանից բացի, Հայաստանը համարում էր Հարավային Կովկասում իր պանթուրքիզմի քաղաքականության իրականացման հիմնական խոչընդոտը 17։ Թուրքիան խնդիր ուներ թափանցել Կենտրոնական Ասիա ՝ ամրապնդելով իր դիրքերը Հարավային Կովկասում ՝ օգտագործելով Ադրբեջանը որպես ցատկահարթակ, թյուրքախոս հանրապետությունների տնտեսական վիճակը, 15 Arshakyan G., նշվ. աշխատանք., էջ 29։ 16 Արշակյան Գ., Նշվ. Աշխ., Էջ 11։ 17 Դեմոյան Գ., Նշվ. աշխատանք էջ 29։ քաղաքական և մշակութային զարգացման երկարաժամկետ նպատակով։ Ուստի Հայաստանի Հանրապետությունը համարվում էր խոչընդոտ իր երկարաժամկետ շահերի համար։ Այսպիսով, իր գոյությամբ Հայաստանի Հանրապետությունը խոչընդոտ հանդիսացավ թուրքական տրամադրություն ունեցող թյուրքալեզու ժողովուրդների միավորմանը։ Սակայն այստեղ հարցը ոչ միայն թուրքերին ադրբեջանցիներից տարանջատելն էր, այլև Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի թուլացման ամերիկյան ծրագրերը, որոնց իրականացման համար Թուրքիան մեծ պատրաստակամություն էր հայտնել։ ԽՍՀՄ փլուզման նախօրեին Թուրքիան բավականին լուրջ մտահոգություններ ուներ Հայաստանի անկախության հնարավոր հետեւանքների վերաբերյալ։ Ուստի պատահական չէ, որ 1990 թ.-ին 19-րդ դարի սկզբին թուրք հայտնի հրապարակախոս Իլհամ Սելչուկը գրեց, որ եղբայրական Ադրբեջանի անկախությունը հիանալի նպատակ է 18։ Այնուամենայնիվ, նման նպատակը նշանակում էր խրախուսել Հայաստանը անկախության ճանապարհին։ Վերջինիս անկախության դեպքում Թուրքիան անխուսափելիորեն կհայտնվեր Հունաստան-Հայաստան բռնության մեջ 19։ Վերջինս պահանջներ ուներ Անատոլիայի նկատմամբ։ Այդ օրերին Իլհամ Սելչուկի վախերը, մասնավորապես, կիսում էին Թուրքիայի կառավարությունը։ Արտաքին գործերի նախարար Մեսութ Յըլմազը թուրքական հեռուստատեսությամբ հայտարարեց. «Աստված չանի» Խորհրդային Միությունը փլուզվում է։ Մեզ համար գերադասելի է ունենալ գերտերություն Թուրքիայում կայուն քաղաքական կարգավիճակ ունեցող, այլ ոչ թե մի քանի անկախ, բայց անկայուն հանրապետություններ։ ”20 Այնուամենայնիվ, ՀՀ Գերագույն խորհրդի նախագահ Լեոն Տեր-Պետրոսյանը հանդես եկավ հայտարարությամբ, որը մեղմացրեց Թուրքիայի վախերը։ Նա մասնավորապես նշեց, որ Հայաստանը պետք է քաղաքակիրթ երկրին արժանի հարաբերություններ հաստատի իր բոլոր հարևանների, այդ թվում `Թուրքիայի հետ։ Քանի որ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Հայաստանը կորցրեց իր խորհրդային պաշտպանական վահանը, անկախություն ստանալուց հետո Հայաստանը կանգնեցրեց իր անվտանգությունը վերականգնելու խնդիր, ուստի խելամիտ որոշում կայացավ «բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատել իր բոլոր քաղաքացիների, այդ թվում նաև Թուրքիայի հետ։ « Թուրքիա 18 Չաքրյան Հ., Karabakhարաբաղի հարցը հայ-թուրքական հարաբերությունների համատեքստում, Եր. 1998, էջ 12։ 19 Նույն տեղում։ 20 Չաքրյան Հ., Karabakhարաբաղի հարցը հայ-թուրքական հարաբերությունների համատեքստում, Եր. 1998, էջ 11։ 21 Չաքրյան Հ., Հայ-թուրքական հարաբերությունները Մերձավոր Արևելքի քաղաքական զարգացումների համատեքստում, 21-րդ դար, թիվ 1, 2003, էջ։ 21 Պատկերային պատմություն, Հայաստան-Թուրքիա։ Մեծ բանավեճ, Եր. 2009, էջ 6։ Նախագահ Թուրգութ Օզալը դրականորեն արձագանքեց Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի հայտարարությանը ՝ մասնավորապես նշելով, որ Թուրքիան նախատեսում է տնտեսական կապեր հաստատել Հայաստանի հետ։ Այս պարագայում Թուրքիան չի առաջնորդվել տնտեսական շահերով։ Միևնույն է, Հայաստանի հետ առևտուրը պետք է լիներ նրա ընդհանուր առևտրաշրջանառության մի փոքր մասը։ Հայաստանի հետ առևտրատնտեսական կապեր հաստատելու պատրաստակամությամբ `նա փորձեց շահել միջազգային հանրության համակրանքը, հասնել Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման ուղղությամբ աշխատանքների կասեցմանը, չեզոքացնել սփյուռքի« հակաթուրքական »գործունեությունը։ ՀՀ իշխանությունների միջոցով։ Իհարկե, Լ.Տեր-Պետրոսյանի հայտարարությունը կարող էր դրական ազդեցություն ունենալ հայ-թուրքական հարաբերությունների վրա, բայց Թուրքիան դեռ հստակ դիրքորոշում ուներ Հայաստանի նկատմամբ։ Հայաստանի նկատմամբ դիրքորոշումը մասնակիորեն պարզելու համար, 1991-ին ապրիլին ՍՍՀՄ-ում Թուրքիայի դեսպան Վոլքան Վուրալը եռօրյա պաշտոնական այց կատարեց Հայաստան։ Վուրալի հետ հանդիպման ժամանակ Լեոն Տեր-Պետրոսյանը հայտարարեց. «Հայաստանը փոխվում է, այս նոր աշխարհում մենք պետք է հարեւան երկրներ լինենք աշխարհայացքի տեսանկյունից։ Մենք ուզում ենք ընկերներ լինել։ Մենք պատրաստ ենք ցանկացած փոխշահավետ համագործակցության, որը տարածքային պահանջներ չունի։ ”22 Այս հանդիպման ընթացքում կանխորոշված ​​էին հարաբերությունների զարգացման գործում երկու երկրների առաջնահերթությունների միջև տարաձայնությունները։ Եթե ​​տնտեսական հարաբերությունների զարգացմանը վերաբերող հարցերը Հայաստանի համար առաջնային էին երկկողմ հարաբերությունների օրակարգում, ապա թուրքական կողմի համար առանձնահատուկ նշանակություն ունեին Լ the հիմնախնդրի կարգավորումը և առկա հայ-թուրքական սահմանի ճանաչումը։ Սակայն շուտով լուրջ տարաձայնություններ հայտնվեցին հայ-թուրքական հարաբերություններում։ 1991 թ. Մայիսի 11-ին «Փաստարկներ և փաստեր» օրաթերթում հրապարակվեց Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի հարցազրույցը, որտեղ նա, անդրադառնալով հայ-թուրքական հարաբերություններին, նշեց, որ Եվրոպայում 1920-1921թթ. Տևական հեղափոխության գաղափարի տապալումից հետո Խորհրդային Ռուսաստանը իր հայացքը ուղղեց դեպի Արևելք ՝ փնտրելով Թուրքիայի մահմեդական ժողովուրդների համակրանքը։ Այդ նպատակին հասնելու համար Հայաստանը մասնատվեց։ Ռուսաստանը Կարսի շրջանը զիջեց Թուրքիային, իսկ Լեռնային Karabakhարաբաղը ՝ Ադրբեջանին։ Այս մեկնաբանությունները լուրջ դժգոհություն առաջացրեցին թուրքական շրջանակներում։ Թուրքիայի և Հայաստանի հարաբերությունների որակապես նոր փուլը սկսվեց Հայաստանի անկախության հռչակումից հետո։ 1991 թ. Սեպտեմբերի 21-ին Հայաստանում անցկացվեց անկախության հանրաքվեն, որին հաջորդեց Գերագույն խորհրդի կողմից անկախության հռչակումը։ 1991 թ. Դեկտեմբերի 16-ի որոշմամբ ՝ Թուրքիայի կառավարությունը ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետության անկախությունը, բայց չհաստատեց դիվանագիտական ​​հարաբերություններ։ Բացի այդ, Թուրքիան կարծում էր, որ Հայաստանն ավելի շատ շահագրգռված է իր հետ հարաբերությունների հաստատման մեջ, քանի որ Հայաստանը ելք չուներ ծով, պատերազմական գործողությունների մեջ էր Ադրբեջանի հետ ՝ կրելով զգալի տնտեսական դժվարություններ։ Վարչապետ Սուլեյման Դեմիրելը դեկտեմբերի 24-ին ուղերձ է հղել ՀՀ նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանին `մաղթելով նրան առաջընթաց և բարեկեցիկ ապագա 23։ Չնայած Թուրքիան ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետության անկախությունը, բայց դիվանագիտական ​​հարաբերություններ չհաստատեց Հայաստանի Հանրապետության հետ ՝ վկայակոչելով ՀՀ տարածքային պահանջները։ Նման նախապայմաններով Թուրքիան փորձում էր Հայաստանը դարձնել վասալ, իր կամքը թելադրել Արցախի հայերին և հայկական սփյուռքին։ Այս քայլով Թուրքիան ձեռք էր բերում ոչ միայն ռազմավարական առավելություն։ Դիվանագիտական ​​հարաբերությունների հաստատումը, որոշակի նախապայմանների կատարման պայմանով, հնարավորություն տվեց նրան հաստատել և պահպանել «ոչ պայմանագրային հարաբերություններ» Հայաստանի հետ տարբեր մակարդակներում, ներառյալ `ամենաբարձր, օգտագործելով դրանք, ի վերջո, տարբեր մակարդակներում դրա վրա ազդելու համար 24։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ Հայաստանի հետ դիվանագիտական ​​հարաբերությունների հաստատման հարցում թուրքական կողմը անհրաժեշտ նախապայման համարեց Հայաստանի կողմից Թուրքիայի նկատմամբ տարածքային պահանջներից պաշտոնապես հրաժարվելու համար, կամ Լ. Փաստորեն, Տեր-Պետրոսյանը հրաժարվեց ճնշում գործադրել Արցախի վրա ՝ դադարեցնելու համար պայքարը, ընդունել Ադրբեջանի գերակայությունն ու տարածքային ամբողջականությունը։ Միևնույն ժամանակ, նա պահանջեց երաշխիքներ, որ Հայաստանը զերծ կմնա Թուրքիայի շահերին հակասող գործողություններից և չեզոքացնի Սփյուռքում հայկական լոբբիի «հակաթուրքական» գործունեությունը։ Այս առնչությամբ «Հուրիեթը» գրում է. «Սրանք այն նախադրյալներն են, որոնց պարտադրումը, եթե ոչ այսօր, ապա 23 Չաքրյան Հ., Karabakhարաբաղի հարցը հայ-թուրքական հարաբերությունների համատեքստում, Երեւան, 1998, էջ 14։ 24 Սաֆրաստյան Ռ., 21-րդ դարում հարևանների միջև հնարավոր չէ խոչընդոտներ ստեղծել, Երևան, 2003, էջ։ 36 Վաղը բոլորովին անհնար կլինի։ Թուրքիային հարկավոր չէ բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատել Հայաստանի հետ։ Ընդհակառակը, հենց հայերն են նման խնդիր ունենում։ Ավելին, Թուրքիայի աջակցությունը Հայաստանի համար կենսական անհրաժեշտություն է։ »25 Կամ Թուրքիան հրաժարվեց դիվանագիտական ​​հարաբերություններ հաստատել Հայաստանի հետ, բայց միևնույն ժամանակ ձգտում էր որոշակի հարաբերություններ հաստատել Հայաստանի հետ, մասնավորապես տնտեսական ոլորտում։ 1992 թ. Նոյեմբերին Թուրքիայի և Հայաստանի միջև կնքվեց պայմանագիր, համաձայն որի `Թուրքիան պետք է 300 կմ / ժամ վատ էլեկտրաէներգիա տրամադրեր Հայաստանին, որն այդ ժամանակ անհրաժեշտ էր Հայաստանին։ Սա մեծ դժգոհություն առաջացրեց Թուրքիայում։ Թուրքիայի այս քայլը դժգոհության ալիք բարձրացրեց Ադրբեջանում և չեղյալ հայտարարվեց Ադրբեջանի միջամտության պատճառով։ Եթե ​​այդ գործարքն իրականություն դառնար, ապա չեղյալ կհայտարարվեր Ադրբեջանի մտադրությունը ՝ Հայաստանին տնտեսական շրջափակում մտցնել։ Ադրբեջանը նույնիսկ հայտարարեց, որ Թուրքիան իրեն հռչակում է Ադրբեջանի եղբայր, բայց հաց է տալիս մեր թշնամիներին 26։ Չնայած Թուրքիայի «Հայաստանի Հանրապետության» միջեւ առկա լարվածությանը, հետագայում մի շարք հանդիպումներ տեղի ունեցան Թուրքիայում «Հայաստանի Հանրապետության պաշտոնատար անձանց» միջեւ, և մեկ անգամ ևս բարձրացվեցին թուրք-դիվանագիտական ​​հարաբերությունների հաստատման վերաբերյալ արդեն իսկ ներկայացված պահանջները։ Հետխորհրդային հայ-թուրքական հարաբերությունների առաջին շրջանը ավարտվեց 1994 թ.-ին։ Լեռնային Karabakhարաբաղում հրադադարը ստորագրվեց 2012 թ. Մայիսի 12-ին `Ռուսաստանի միջնորդությամբ։ Եվ այդպիսով, Մոսկվայի ազդեցությունը Հարավային Կովկասում սաստկացավ։ 90-ականների սկզբին Հարավային Կովկասում իր դիրքերն ամրապնդելու իր քաղաքականությունը վարելիս `Թուրքիան շեշտեց Վրաստանի աշխարհագրական դիրքը, որը էներգետիկ ռեսուրսների փոխանցման միակ կամուրջն էր, քանի որ հնարավոր մյուս կամուրջը` ՀՀ տարածք, բացառված Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունից։ Ուստի հենց սկզբից Թուրքիան սկսեց առանձնահատուկ հետաքրքրությամբ հետեւել Վրաստանում տեղի ունեցող գործընթացներին, հատկապես վրաց-աբխազական հակամարտությանը։ Վրաստանը ճանաչեց Վրաստանի անկախությունը 1991 թ.-ին։ 25 Չաքրյան Հ., Karabakhարաբաղի հարցը հայ-թուրքական հարաբերությունների համատեքստում, Երևան, 1998, էջ։ 15 26 Cornell Svante E., Թուրքիա և հակամարտություն Լեռնային Khaարաբաղում։ Նուրբ հավասարակշռություն, MiddelEastern Studies, vol 34, N1, London, Frank Cass Publishers, հունվար, 1998, էջ։ 67 գիտական ​​կապեր հաստատեց միայն 1992 թ.-ին։ ԱՄՆ-ի կողմից մայիսին Վրաստանի անկախությունը ճանաչելուց հետո Վրաստանի առաջին նախագահ G. Գամսախուրդիայի տապալումից և Շ. Շարդնաձեի Վրաստան վերադառնալուց հետո Z. Խնդիրն այն է, որ մինչ այդ Վրաստանում քաղաքացիական պատերազմ էր, միայն հեղաշրջումից հետո, երբ 1992-ին էր։ Մարտին Վրաստանում ստեղծվեց Պետական ​​խորհուրդ, որը հրավիրեց ղեկավարել այն։ Շարդնաձե, երկրում հաստատվեց կայունություն։ Վրացական կողմը Թուրքիայի ակտիվացման հարցը դիտարկել է երկու հարթությունում։ Նախ `տարածաշրջանում թուրքական գործոնի դերի բարձրացումը թույլ կտա թուլացնել Ռուսաստանի դիրքերը Հարավային Կովկասում։ երկրորդ ՝ Վրաստանը Թուրքիային համարում էր տարածաշրջանում կարևոր դաշնակից. այն ցանկանում էր ապահովել ավելի շատ շուկաներ և ներդրումների աղբյուրներ, որոնք կարող են հակազդել Վրաստանի ազդեցությանը վրացական տնտեսության վրա։ Բացի այդ, Վրաստանը ցանկանում էր զարգացնել հարաբերությունները ՆԱՏՕ-ի հետ `ամրապնդելով հարաբերությունները Թուրքիայի հետ։ Վրաստանը համարեց, որ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների ամրապնդումը էական ազդեցություն կունենա Վրաստանի և ՆԱՏՕ-ի հարաբերությունների զարգացման վրա։ Հաշվի առնելով վերջին երկու իրողությունները ՝ նա Վրաստանի նախագահն է։ Շարդնաձեն 1992 թ.-ին 2007-ի մարտին Անկարա կատարած այցից հետո նա հայտարարեց, որ «վրաց-թուրքական հարաբերությունները մոտ են ռազմավարական լինելուն»։ Տեսնելով, որ Վրաստանում աստիճանաբար կայունություն է հաստատվում, Թուրքիան կոնկրետ քայլեր ձեռնարկեց իր ծրագրերը կյանքի կոչելու համար։ 1992 Պաշտոնական այցով Վրաստան ժամանեց Թուրքիայի վերջին վարչապետ Ս. Դեմիրելը։ Ս. Դեմիրելի այցը վերջին պաշտոնական անկախացումից հետո առաջին պաշտոնական այցն էր Վրաստան։ Այս փաստը ցույց տվեց, որ Վրաստանը կարևոր էր Թուրքիայի համար։ Այցի ընթացքում նա և Է.Շարդնաձեն ստորագրել են բարեկամության և համագործակցության համաձայնագիր։ 1992 թ. Դեկտեմբերին Թուրքիան $ 50 միլիոն վարկ տրամադրեց Վրաստանին ցորեն և այլ ապրանքներ գնելու համար։ 27 Կիլով Ալեքսանդր, վրաց-աբխազական հակամարտություն http։ 28 Արշակյան Գ., Եղիազարյան Ա. Թուրք-վրացական հարաբերությունները Թուրքիայի տարածաշրջանային քաղաքականության համատեքստում 1991-2001, 21-րդ դար, թիվ 2 (48), 2013, էջ. 44 էջ 33 թիվ 29։ Դրանով իսկ Թուրքիան նպատակ ուներ խթանել թուրք-թուրքական մասնավոր ներդրումները Վրաստանում։ Անկախ նրանից, թե Թուրքիան իր տարածաշրջանային ծրագրերում օգտագործում էր Վրաստանի աշխարհագրական դիրքը, թուրք-վրացական հարաբերություններն ի սկզբանե լարված էին։ Թուրքիան չէր շտապում ամրապնդել կապերը Վրաստանի հետ ՝ սպասելով Վրաստանին 1992 թվականին։ հակամարտության լուծում։ Բացի այդ, վրաց-աբխազական հակամարտությունը, որը սկսվել է 1992 թ.-ին։ 1945 թ. Օգոստոսի 14-ին վրացական զորքերի կողմից Աբխազիա ներխուժմամբ, Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունը հնարավոր երկընտրանքի առջև դրեց։ 1993 Վերջերս Վրաստանի նկատմամբ Թուրքիայի ուշադրությունը մեծացավ Կովկասում իր գերիշխող դիրքի վերականգնման գործում Ռուսաստանի գործունեության շնորհիվ։ Լուրջ մտահոգություն ունենալով Վրաստանի շուրջ զարգացումների կապակցությամբ ՝ Թուրքիան փորձում է իր տարածքով ադրբեջանական էներգետիկ ռեսուրսները տեղափոխել Վրաստան։ Ուստի Թուրքիան սկսեց քայլեր ձեռնարկել բարելավելու թուրք-վրացական հարաբերությունները, որոնք էապես ցուրտ էին դարձել Թուրքիայում վերոհիշյալ խմորումների պատճառով։ 1994 Հունվարին Վրաստանի նախագահ Է. Շարդնաձեն պաշտոնական այցով ժամանեց Թուրքիա։ Այցի ընթացքում նա հանդիպել է Թուրքիայի նախագահ Ս. Դեմիրելի հետ Անկարայում հռչակագիր է ստորագրել ՝ վերահաստատելով իրենց նվիրվածությունը «աջակցել անկախությանը, խաղաղությանը, կայունությանը և ժողովրդավարությանը»։ Երկու ղեկավարները հայտարարել են, որ իրենց համագործակցությունն ուղղված է լինելու Անդրկովկասի տարածաշրջանի կայունացմանը։ Բացի այդ, կնքվել են մի շարք առևտրատնտեսական համաձայնագրեր 30։ Կարելի է փաստել, որ չնայած Աբխազիայի օգտին Թուրքիայի որոշ ազգային փոքրամասնությունների քարոզչությանը, Թուրքիան պաշտոնապես ճանաչեց Վրաստանի տարածքային ամբողջականությունը, ինչը թելադրված էր ադրբեջանական էներգետիկ ռեսուրսները Վրաստան տեղափոխելու ցանկությամբ, ինչպես նաև Ռուսաստանի առաջընթացին հակադրվելու անհրաժեշտությունից։ այն դեպքում, երբ 1994 թ. 1945 թ. փետրվարի 3-ին Վրաստանը և Ռուսաստանը ռազմական բարեկամություն կնքեցին։ 29 Վերանյան Կ., Աբխազիան աշխարհաքաղաքական շահերի խաչմերուկում, 21-րդ դար, թիվ 4 (10), 2005, էջ։ 30 Արշակյան Գ., Եղիազարյան Ա., Նշվ. աշխատանք., էջ 47։ համագործակցության համաձայնագիր, ինչպես նաեւ 24 այլ համաձայնագրեր։ Պայմանագրերի համաձայն ՝ Աբխազիայում տեղակայվելու են ռուսական խաղաղապահ զորքեր, թուրք-վրացական սահմանին ՝ ռուսական սահմանապահ զորքեր, իսկ Վրաստանի տարբեր շրջաններում ՝ ռուսական ռազմաբազաներ։ Վրաստանը նույնպես ստիպված էր անդամակցել ԱՊՀ-ին։ Վրաստանի համար կենսական դաշնակցի դերը ստանձնելուց հետո Թուրքիան սկսեց գերագնահատել Վրաստանի համար նրանց ներուժը։ Թուրք հետազոտողները նույնիսկ սկսել են պնդել, որ Վրաստանը պարտական ​​է իր անկախությանը Թուրքիային, քանի որ դրանց գոյությունը Վրաստանին թույլ տվեց հաղթահարել իր նախկին առևտրային համակարգի փլուզման հետևանքները ՝ ստեղծելով նոր տնտեսական կապեր։ Ըստ նրանց ՝ 1988-ին թուրք-վրացական սահմանի հատումը Սարպի-Բաթումիում հսկայական ազդեցություն ունեցավ Վրաստանի արտաքին տնտեսական հարաբերությունների վրա։ Թուրքիայի հետ շարունակվող հակամարտությունների պայմաններում այս մյուս սահմանային կետերը Վրաստանի համար պատուհան դարձան դեպի արտաքին աշխարհ։ «Այս ամենը ինչ-որ չափով համապատասխանում էր իրականությանը, բայց դրա դիմաց Թուրքիան, ձգտելով սերտ հարաբերություններ հաստատել Ադրբեջանի հետ, վերջինիս հետ ուղղակի սահմանի բացակայության պայմաններում, բախվեց« միջանկյալ »Վրաստանի հետ բարեկամական հարաբերությունների հաստատման անհրաժեշտության»։ Այսպիսով, բարելավելով հարաբերությունները Վրաստանի հետ, Թուրքիան ակնկալում էր ուժեղացնել իր ազդեցությունը Հարավային Կովկասի ողջ տարածաշրջանում։ Վերջինս այս քաղաքականությունը զարգացրեց հատկապես վրաց-աբխազական պատերազմի ավարտից հետո։ Հարավային Կովկասում երեք հանրապետությունների անկախացումից հետո Թուրքիան հենց սկզբից նախապատվությունը տալիս էր Ադրբեջանին։ Թուրքիան Ադրբեջանի անկախությունը ճանաչեց 1991 թվականին։ Նոյեմբերի 9-ին։ Ադրբեջանում իր ազդեցությունն ուժեղացնելու համար Թուրքիան փորձում է օգտագործել այն փաստը, որ երկու երկրներն էլ ունեն ընդհանուր լեզվամշակութային առանձնահատկություններ։ Նշենք, որ Ադրբեջանի առաջին նախագահ Այազ Մութալիբովի նախագահության տարիներին (1990-1992) թուրք-ադրբեջանական հարաբերություններն այնքան էլ հարթ չէին։ Ա.Մութալիբովի նախագահության տարիներին Թուրքիան աջակցում էր Ադրբեջանին Լեռնային Karabakhարաբաղի հակամարտության ընթացքում, բայց դժգոհ էր նրա արտաքին քաղաքականությունից, մասնավորապես ՝ ռուսամետ դիրքորոշումից։ Ա. Մութալիբովի օրոք ռուս-ադրբեջանական հարաբերությունները բավականին ջերմ էին, ինչը լուրջ անհանգստություն պատճառեց Թուրքիային։ 1992 Փետրվարի 25-ին Ադրբեջանում սկսվեց լուրջ հակակառավարական շարժում, որի արդյունքում 1992 թ.-ին Ա. Մութալիբովը։ Նա 1931 թ. Մայիսի 14-ին ստիպված եղավ հրաժարական տալ։ 1992-ին Ադրբեջանում թուրք-ադրբեջանական հարաբերությունների ընդլայնման և ամրապնդման կարևոր գործոն էր Աբուլֆաս Էլչիբեյի գլխավորած Ազգային ճակատի իշխանության գալը հունիսին։ Նրա օրոք Թուրքիայի և Ադրբեջանի միջև սկզբունքային համաձայնություն է ձեռք բերվել Բաքու-eyեյհան նավթամուղի կառուցման վերաբերյալ։ Նախագահ ընտրվելուց հետո Ա. Էլչիբեյը սկսեց վարել խիստ թուրքամետ, հստակ հակառուսական քաղաքականություն, գուցե այդ քաղաքականությունն ուղղված էր Անկարայի ախորժակը բացելուն։ Այս ժամանակահատվածում ձևավորվեց «երկու պետություն, մեկ ժողովուրդ» դրույթը 32։ Նրա հակառուսական կեցվածքը էապես նպաստեց Ադրբեջանում Թուրքիայի ազդեցության ուժեղացմանը։ 1991-1994 թվականները վճռորոշ նշանակություն ունեցան թուրք-ադրբեջանական հարաբերություններում։ Արցախում շարունակվող հակամարտությունը. Թուրքիան անվերապահորեն աջակցում էր Ադրբեջանին Լեռնային Karabakhարաբաղի հակամարտության հարցում ՝ Ադրբեջանին տրամադրելով ոչ միայն դիվանագիտական, քաղաքական, ֆինանսական, այլեւ լուրջ ռազմական օգնություն։ 1993-ի հունիսի 4-ին Ադրբեջանում հեղաշրջում տեղի ունեցավ։ Գյանջայում Սուրեթ Հուսեյնովի գլխավորած ապստամբության արդյունքում Ա.Էլչիբեյի իշխանությունը ձախողվեց Ադրբեջանում։ Գնդապետ Ս. Հուսեյնովի գլխավորած զորքերը տեղափոխվեցին Բաքու, ստիպեցին Ա. Էլչիբեյի հրաժարականը, որի արդյունքում Աբուլֆաս Էլչիբեյին փոխարինեց Նախիջևանի Մեջլիսի նախագահ և Ադրբեջանի Կոմունիստական ​​կուսակցության նախկին քարտուղար Հեյդար Ալին։ Թուրքիայում Ալիի իշխանության գալը դիտվում էր որպես Ռուսաստանի հաղթանակ։ Ըստ մի շարք թուրք վերլուծաբանների և քաղաքագետների, Էլչիբեյի հեռացումը Ադրբեջանում իշխանությունից ոչ միայն լուրջ հաղթանակ էր Ռուսաստանի համար ռուս-թուրքական մրցակցության մեջ, այլև Թուրքիայի բազմակողմանի դիվանագիտական ​​նահանջ։ Թուրք-ադրբեջանական հարաբերությունների լարվածության պատճառներից մեկն այն էր, որ Թուրքիայում Ալիին ի սկզբանե դիտում էին որպես ռուսամետ գործիչ, որի պատճառով Ալիի բարձր պաշտոնները աշխատում են Արշակյան Գ., Եղիազարյան Ա. 31 էջ 36։ 32 Ռոհոզինսկի Եժի, Ադրբեջան և Թուրքիա։ «Թուրքական» բրեդերության լույսն ու ստվերը, CESReport, Վարշավա, հուլիս, 2008, էջ. 10 Նրանք ԽՍՀՄ-ում էին Ադրբեջանի ՝ ԱՊՀ անդամակցության ժամանակ։ Հ. Ալիի կառավարման ընթացքում որոշ ճշգրտումներ են մտցվել չափազանց միակողմանի արտաքին քաղաքականության մեջ ՝ վերջ դնելով մի շարք նավթային պայմանագրերի իրականացմանը, որոնցում գերակշռում էին արևմտյան նավթային ընկերությունները։ Սա թուլացրեց լարվածությունը Բաքու-Մոսկվա հարաբերություններում։ Միաժամանակ թուլացավ Թուրքիայի միջամտությունը Ադրբեջանի ներքին կյանքին։ 1993 թ. Հունիսի 23-ին Ալիի հրամանով չեղյալ հայտարարվեց բոլոր նավթային պայմանագրերը, որոնք նախկինում կնքվել էին Ադրբեջանի կառավարության `Բաքու-eyեյհան միջազգային կոնսորցիումի կողմից։ 1993 թ. Սեպտեմբերին Ալին չեղյալ հայտարարեց Էլչիբեյի վարչակազմի կողմից կնքված մի շարք «Թուրքիայի» պայմանագրերը, վիզա տրամադրեց թուրք ազգայնականներին Ադրբեջան մուտք գործելու համար և աշխատանքից հեռացրեց Ադրբեջանում աշխատող շուրջ 1600 թուրք ռազմական փորձագետների, ովքեր պատրաստում էին ադրբեջանական բանակը։ Ալին Ռուսաստանի հետ բանակցություններ սկսեց ռուսական «Լուկօյլ» նավթային ընկերությանը Կասպյան նավթը շահագործող Ադրբեջանի միջազգային նավթային ընկերության նախագծում ներգրավելու համար, որի համաձայն 1994 թ. Մարտին Բաքուն իր բաժնետոմսերի 10% -ը վաճառեց Ռուսաստանին 34։ Էլչիբեյի գլխավորած Ազգային ժողովրդական ճակատի անդամների ձերբակալությունները սկսվեցին Ադրբեջանում։ Իրադարձությունների նման կտրուկ փոփոխությունը մեծ զայրույթ առաջացրեց Թուրքիայում։ Այդ կապակցությամբ 1993 թ. Հուլիսի 21-ին Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարարի առաջին տեղակալ Օզդեմ Սանբերկը ժամանեց Ադրբեջան ՝ Հեյդար Ալիին փոխանցելու Թուրքիայի նախագահ Սուլեյման Դեմիրելի նամակը։ Ադրբեջանի նոր իշխանություններին հանձնված նամակում հետևյալն էր. «Եկեք ապավինենք ժողովրդավարությանը, խուսափենք գործողություններին, որոնք հակասում են օրենքներին, իրավունքներին և մարդու ազատություններին, գանք ներքին համաձայնության, միավորվենք և կռվենք ընդհանուր արտաքին թշնամու դեմ»։ Ադրբեջանի արտգործնախարար Հասան Հասանովը 1993 թ. Դեկտեմբերի 28-29-ին այցելեց Թուրքիա։ Այս հանդիպման երկու կողմերը պայմանավորվեցին ուժ կիրառել Նախիջևանի հետ Ադրբեջանի սահմանը փոխելու համար, որը 1921 թ. Կարսի պայմանագիր 36։ Ելնելով այս իրավիճակից ՝ Թուրքիան վերանայեց իր դիրքորոշումը Ադրբեջանին ռազմական օգնություն ցուցաբերելու հարցում 33 Արշակյա Գ., Եղիազարյան Ա., Նշվ. աշխատանք էջ 39։ 34 Արշակյա Գ., Եղիազարյան Ա., Նշվ. աշխատանք, էջ 40։ 35 Նույն տեղում։ 36 DePauw Freddy, նշվ. աշխատել 37 զուգավորման հարցում։ Թուրքիան դադարեցրեց նվիրատվությունների միջոցով զենք մատակարարել Ադրբեջանին, փոխարենը որոշեց վարկեր տրամադրել Ադրբեջանին։ Նրանց ընդհանուր ծավալը կազմել է 30 միլիոն ԱՄՆ դոլար։ Սակայն վարկերն օգտագործելու համար Ադրբեջանի իշխանությունների առջև դրվեցին հետևյալ նախապայմանները. Բացառել թուրքական ռազմական օգնության ցրումը, ապահովել Թուրքիայի ռազմական խորհրդարանների ակտիվ մասնակցությունը Ադրբեջանում ազգային բանակի ձևավորմանը։ Ըստ Hurriyet- ի ՝ նախապայմանների դրումը բացատրվում է Ադրբեջանի ռազմական իշխանությունների անպատասխանատու վերաբերմունքով թուրքական ռազմական օգնության նկատմամբ։ Ըստ Hurriyet- ի, եթե Ադրբեջանի նախորդ իշխանությունները անտեսում էին Թուրքիայից զենք և զինամթերք, ինչը հանգեցնում էր զորամասերի քայքայմանը, ապա նորընտիր իշխանություններն ուղղակի անտեսում էին թուրքական պետության օգնությամբ Ադրբեջան ուղարկված ավելի քան 150 թուրք ռազմական խորհրդականներ։ Ադրբեջանում զենքի ու զինամթերքի փոշոտման փաստերն անընդունելի էին թուրքական տեսանկյունից։ Բայց ավելի անընդունելի էր անտեսել թուրք խորհրդականներին, երբ նույն իշխանությունները հետևողականորեն խրախուսում էին Ռուսաստանից, Աֆղանստանից և այլ երկրներից հրավիրված խորհրդականների գործունեությունը։ Թուրքիայի կառավարությունն ուներ հավաստի փաստեր իր տրամադրության տակ եղած ռազմական օգնության չարաշահման վերաբերյալ ՝ նախազգուշացնելով Բաքվին, որ չի կարող հանդուրժել դրա կրկնությունը ՝ նախապայմաններ դնելով։ Ադրբեջանն ընդունեց Թուրքիայի նախապայմանները։ Վերսկսվեց թուրքական ռազմական օգնության մուտքը Ադրբեջան։ 1994 թ. Փետրվարի 8-9-ը Հ. Ալին այցելեց Թուրքիա։ Նախագահ Դեմիրելը հայտարարել է, որ Թուրքիան շարունակելու է աջակցել Ադրբեջանին։ Դեմիրելը դատապարտել է հայերի գործողությունները Արցախում, հայտարարել է. «Օգնել մեր ադրբեջանցի եղբայրներին ՝ իրենց քաղաքակիրթ ժողովրդավարությունը վերականգնելու յոթանասուն տարվա ջանքերում» 39, որի ընթացքում երկու առաջնորդները օգտագործեցին «մեկ ժողովուրդ, երկու պետություն» 37 Կարսի պայմանագիրը ստորագրվեց 1921 թ. Հոկտեմբերի 13-ին քեմալական Թուրքիայի և «Սովետական ​​Ռուսաստան»։ 38 Չաքրյան Հ., Karabakhարաբաղի հարցը հայ-թուրքական հարաբերությունների համատեքստում, Երեւան, 1998, էջ։ 28 39 DePauw Freddy, նշվ. աշխատել Հայտնություն 40։ Այս հանդիպման ընթացքում Ալին հայտարարել է, որ ցանկանում է վերադարձնել կորցրած տարածքները, կփորձի աջակցություն ստանալ Թուրքիայից, ԱՄՆ-ից և Ռուսաստանից ՝ resolveարաբաղի հարցը խաղաղ ճանապարհով լուծելու համար։ «Ադրբեջանը շարունակում է ապրել միայն իր զորքերով, ես կշարունակեմ այդպես։ Ես դա նորից եմ ասել մեր եղբորը` Թուրքիային, մեր եղբորը », - կասկած չպետք է լինի, որ դա միշտ էլ այդպես կլինի ՝ անկախ հանգամանքներից, Ադրբեջանի անկախությունից։ չի խախտվի։ « 1994 Մայիսի 5-ին Ալին այցելեց Թուրքիա։ Ավելի վաղ ՝ մայիսի 4-ին, Ադրբեջանը Բրյուսելում համաձայնագիր էր ստորագրել «Գործընկերություն հանուն խաղաղության» կազմակերպության անդամ դառնալու ՝ հետագա քաղաքական և ռազմական հարաբերությունների քննարկման համար, հայտնում են թուրքական լրատվամիջոցները։ Թուրքիայի նախագահի մամուլի ծառայությունը հայտարարել է, որ հանդիպման ընթացքում կողմերը որոշել են վերանայել հարաբերություններն ու նրանց տեսակետները տարածաշրջանային խնդիրների վերաբերյալ։ Այս հանդիպման ընթացքում Դեմիրելը կրկին անդրադարձավ Հայաստանին և դատապարտեց նրա գործողությունները։ Այնուամենայնիվ, Ադրբեջանին օգնելու Թուրքիայի ջանքերը բախվեցին ռուսական գործոնի հետ, և դրանց արդյունավետությունը կասկածի տակ դրվեց։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ Թուրքիան չէր կարող լիարժեք ազդեցություն ունենալ Հարավային Կովկասում։ Հայաստանը Հարավային Կովկասի միակ երկիրն է, որը չունի դիվանագիտական ​​հարաբերություններ Թուրքիայի հետ, բայց պետք է նշել, որ հենց Թուրքիան էր, որ փակեց իր դռները Հայաստանի առջև ՝ դնելով նախապայմաններ և փակելով սահմանը։ Մենք արդեն նշել ենք, որ Հայաստանը բազմիցս պատրաստակամություն է հայտնել բարելավել հարաբերությունները Թուրքիայի հետ, բայց միշտ բախվել է Թուրքիայի կողմից դրված նախապայմանների հետ։ Թուրքական ոճի դիրքորոշումը ենթադրում է, որ Հայաստանին անհրաժեշտ է Թուրքիան `իրեն անհրաժեշտ էներգետիկ ռեսուրսները փոխանցելու համար, որպեսզի Հայաստանը պահպանի իր ազդեցության կենտրոնում և վերջապես ազատվի« հայկական արատից », որը գտնվում էր Թուրքիայի համահայկական ծրագրի իրականացման ճանապարհին։ -Թուրքիստական ​​ծրագրեր։ Դեմիրելի կողմից Հայաստանին տրված «անիծյալ սեպ» անվանումը `հասնելու համար, որ դադարեցվի Մեծ եղեռնի քաղաքականությունը։ Մինչ օրս Հայաստանի և Թուրքիայի միջև դիվանագիտական ​​հարաբերություններ չեն հաստատվել, և սահմանը մնում է փակ։ Ինչ վերաբերում է Ադրբեջանին, ապա թվում է, որ Թուրքիան այս երկրի հետ է, որը խնդիրներ չունի և նշեց 40 Rohozinski-Jerzy։ աշխատանք., էջ 10։ 41 DePauw Freddy, նշվ. աշխատել քանի որ երկուսն էլ ունեին մշակութային և լեզվական ընդհանրություններ։ Թուրքիայում ամրապնդվեց Ադրբեջանի անկախությունը, բացի այդ, Թուրքիան սկսեց ակտիվորեն խառնվել Ադրբեջանի ներքին կյանքին, սկսեց մեծ ռազմական-դիվանագիտական ​​աջակցություն ցուցաբերել Արցախի հարցում, բայց, ինչպես տեսանք, Ադրբեջանի կողմնորոշումը դեպի Թուրքիա մի քանի անգամ փոխվեց, ինչը կասկածի տակ է դնում Թուրքիայի ձգտումները Հարավային Կովկասում։ Ինչպես տեսանք, ղարաբաղյան պատերազմում կրած պարտությունից հետո Ադրբեջանը վերանայեց իր արտաքին քաղաքականությունը և, ի վերջո, վերադարձավ միակողմանի թուրքամետ քաղաքականությանը, որը նշանակում էր դեպի Արևմուտք տեղափոխվել ՆԱՏՕ։ Ինչ վերաբերում է Վրաստանին, ապա մենք կարող ենք տեսնել, որ վերջինիս կողմնորոշումը դեպի Թուրքիան ավելի հստակ էր, քան Ադրբեջանը։ Դա պայմանավորված էր նրանով, որ Վրաստանի համար անկախությունը նշանակում էր անկախություն Ռուսաստանից, և Թուրքիան Վրաստանի համար մի երկիր էր, որը կդառնար հուսալի դաշնակից։ Բացի այդ, Վրաստանն ուներ արևմտյան ուղղվածություն. Թուրքիան իդեալական տարբերակ էր այդ հարցում, քանի որ Վրաստանում Թուրքիան ընկալվում էր որպես Արևմուտք։ Բայց ասել, որ Վրաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունները միշտ եղել են սահուն, սխալ կլիներ, քանի որ Աբխազիայի դեպքերի հետ կապված երկկողմ հարաբերություններում որոշակի լարվածություն կար, բայց երկու կողմերն էլ կարողացան հաղթահարել այդ տարաձայնությունները։ այսօր Վրաստանը և Թուրքիան համագործակցում են շատ ոլորտներում։ Լարիսա Թաջոսյան ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ԱՐՏԱՔԻՆ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ԿՈՎԿԱՍՈՒՄ ԽՍՀՄ Փլուզումից հետո Հիմնաբառեր. Հարավային Կովկաս, ԽՍՀՄ, Թուրքիա, Հայաստան, Վրաստան, Ադրբեջան, նոր քաղաքական կուրս, Արցախ խ աբխազական հակամարտություններ։

example1331

example1331

Գրաբարի կրկնասեռ բայերի բացարձակ մեծամասնությունը պատկանում է ե լծորդությանը։ Ելնելով կրկնասեռ բայերի կառուցվածքային գործոններից` ուսումնասիրել ենք գրաբարի ե լծորդության ոչ բայական ածանց ունեցող բայահիմքով մոտ 50 կրկնասեռ բայեր։ Այստեղ գործածության հաճախականությամբ աչքի է ընկնում –աւոր ածանցը /17 բայ/, մոտ 20 բայերի սկզբնահիմքերն ունեն հին հայերենին հատուկ այլ ածանցներ, ևս 11 բայերի սկզբնահիմքում հանդիպում են հունաբան դպրոցի ածանցները։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ բայի կրկնասեռությունը գերազանցապես պայմանավորված է վերջինիս իմաստային կառուցվածքով և ոչ սկզբնահիմքի կազմությամբ, որում առկա բառակազմական ածանցները բայի համար առանձնակի նշանակություն սովորաբար չունեն։

Երկսեռությունը կապված է սեռի բայի քերականական կարգի հետ, մասնավորապես սեռի փոփոխությունները տեղայնացված են բառաբանական միավորով, որը միավորում է տարբեր սեռերի գաղափարը ՝ առանց լրացուցիչ բառարան-քերականական փոփոխությունների [1, 672]։ Երկսեռությունը, որպես սեռ բայի քերականական կարգի հատկանիշ, կամ հատուկ է հայկական բայական համակարգին պատմական զարգացման բոլոր ժամանակաշրջաններում, ամբողջությամբ չի ուսումնասիրվել և շարունակում է պահանջել խորը և ամբողջական քննություն գործնական-տեսական ընդհանրացումներով։ Հետերեքսուալ բայերի քննությունը կարող է իրականացվել ըստ տարբեր սկզբունքների, որոնցից մեկը նախնական հիմքի կազմի ուսումնասիրությունն է։ Ելակետը, ինչպես գիտենք, բառակազմական տեսանկյունից կարող է լինել պարզ բաղադրություն ՝ ներկայացնելով հայերենի բոլոր բառակազմական տեսակները։ Մեր ուսումնասիրության նպատակն է տարանջատել հին հայերենի բայերը բառակազմական ածանցներով սկզբնատառերով `ստուգելու համար գրաբարի հատուկ քաշը մոտ 500 երկսեռ բայերից 1-ում (ճնշող մեծամասնությունում և կազմի մեջ պարզ), ինչպես նաև ցույց տալ այս կամ այն ​​ընդհանուր հայկական վերջածանի տարբերությունը։ ենթաշրջաններում։ Բնօրինակ օրինակներն ընտրելիս մենք օգտագործել ենք մեր ուսումնասիրած աղբյուրները, 5-7-րդ դարերի ստեղծագործությունների բարբառները, ինչպես նաև Նոր Հայկազյան բառարանի բառարանային հոդվածները։ Մենք փորձեցինք խնդրո առարկա գրաբարյան բայերը խմբավորել դասական-հետ-դասական-նախ-միջին-շրջանների 2։ Այս բաժանումը մենք վերապահումով ենք արել ՝ առաջին անգամ փորձելով որոշակի դասակարգմամբ ներկայացնել դասական Գրաբարի և հետևյալ շրջանների դասական բայերը։ Նման մոտեցմամբ կարելի է պարզել, արդյոք հնարավո՞ր է հետերոսեքսուալիզմը ձևավորել կամ չեզոքացնել լեզվի պատմական զարգացման համեմատաբար կարճ ժամանակահատվածում, ինչպիսին է դասական-հետդասական ժամանակաշրջանը, թե ոչ։ 1 Տե՛ս Հ. Zakաքյան, հին հայերեն երկսեռ բայեր։ Timeամանակի քննություն, Գյումրի, 2015 թ. 2 Այս մոտեցումը, իհարկե, կարող է վիճարկվել, քանի որ Մխիթարյանների լեզվական բաժինը որոշ լեզվաբանների կողմից ընդունված չէ ՝ պնդելով, որ նման բաժանման համար բերված փաստարկները չեն քննվում [3, 28]։ Այսպիսով, գրաբարի և բաղաձայնի բաղաձայն բայերում բաղաձայն բայերը բառակազմական (ոչ բառային) ածանցներով կազմում են որոշակի թիվ։ Ապացուցված է, որ ածանցները հիմնականում հայտնվում են լեզվի նշանակման շրջանում `անկախ բառերից, վերջինիս« մաշվածության »արդյունքում։ Լեզվի նշանակման շրջանում հայտնված ածանցները գրավոր լեզվում դառնում են ավելի ամուր և կայուն։ Այդ պատճառով գրավոր լեզվով ստեղծվում են համեմատաբար փոքր թվով ածանցներ [2, 177]։ Հին հայերեն ածանցների մեծ մասն առաջացել է նախահայկական շրջանում։ Այդ ածանցների շարքում են `-ավոր, -ատ, -աց, -ական, -գին, -յան, -i, -urd, vet, -ot, -ak, -ayn, -aran, -ord, -ich և այլն։ Նման ածանցներով բայերը կազմավորվում են հին հայերենում, որոնցում կազմվում են մի շարք կրկնակի բայեր `համատեղելով nb և ch համապատասխան նշանակությունները։ Վերջինս, ինչպես ցույց է տալիս ուսումնասիրությունը, դասական գրերով գրված աղբյուրներում կազմում է 1 փոքր թիվ։ -2 ածանցով. լուսավորել, ուղղորդել, ստիպել, զինել, հավերժացնել ,- և ar- նախադրյալներով. առաջ տանել, առաջ տանել, դադար տալ, -at։ կրճատել, բաժանել, -րդ `հետեւել, հանգեցնել, հայտարարել, -ոտ, -աք, վերջածանցներով. ժանգոտել, կուտակել, շփոթել, անարդար և այլն։ Բերենք համապատասխան բնօրինակ օրինակներ. Լուսավորել- nb- լույս, լցնել լույսով, պարզել։ Լուսավորիր իմ բազմությունը մկրտությամբ (Ag., 426), թույլ մի տուր, որ այն փայլի։ Դրանք խառնվեցին անթիվ իրերի հետ և լուսավորվեցին Աստծուն (Ագ., 352)։ Ուղղել-nb- ուղղորդել, կարգավորել ուղղորդել։ Irsիրսը հրահանգեց, որ չպետք է շտկվի օրենքով [4, 457]։ Առաքինությունը, չնայած մենք չենք շտկում այն, բայց մենք զարմանում ենք [4, 547]։ Becomeինվոր դառնալ, զինվել։ Նա մտածում էր ընդգրկել Հայկական կայսերական կենսաթոշակի (ՊԲ, 198) բոլոր ազատամարտիկներին, դառնալ ոչ զինվորականներ, զինվել։ Ո՞վ է թոշակ ստանալու զինվորի կողմից (1 Կորնթացիներ 9։ Մշտական ​​- nb- երկարաձգել։ Թող ձմեռն այսպիսին լինի, երբ հարավում արեւը հավերժացնում է իր զգայարանները։ 1 նկատի ունենք Հր. Աճառյանով առանձնացված շուրջ 40 աղբյուր։ 2 Այս վերջածանցը հայ գրավոր ժամանակաշրջանում առավել հաճախ օգտագործվող ածանցներից է։ Վ.Առաքելյանը Աստվածաշնչում հաշվել է վերջածանցով 114 բառ (տե՛ս Վ. Առաքելյան, Հինգերորդ դարի հայերեն թարգմանված գրականության լեզուն և ոճը, Երևան, 1984, էջ 95)։ [4, 291], դառնալ հավերժ, լինել հավերժ… միայն նույն հավերժականին [4, 291]։ Shorten-nb-Կարճացնել, ամփոփել։ Կտրեք բառը և կրճատեք [4, 1074]-ը `չկրճատել, հետաձգել, երեկոյան։ Վայ մեզ, քանի որ նա կրճատեց (Երեմիա 6.4)։ Rust-nb- ժանգոտել։ Գինին ժանգոտեց [4, 831], չժանգոտեց։ Մի ժանգոտեք կորստի կորստի դեմ քարը (պարոն 29,13) և այլն։ Նկատենք, որ բայերի հիմքում ընկած ոչ վերբառ բառերը ունեն մեծ օգտագործման հաճախություն գրաբարում `կազմելով, պայմանավորվում է ոչ վերբառ բառի իմաստային կառուցվածքը։ Հայտնի է, որ գոյականներից բայական բառերի կազմությունը հայերենում լեզվական-քերականական միջոցներից մեկն է [1, 58]։ Ավելի հետաքրքիր է այն փաստը, որ այս նոր կազմավորումները, որոշ դեպքերում, կրկնում են։ երբ, օրինակ, օբյեկտիվ իմաստը «սկսում է» արտահայտել ակտիվ գործողություն մի դեպքում, իսկ պասիվ գործողություն ՝ մյուս դեպքում։ Վերոնշյալ բայերից շատերի նման, այս խմբին պատկանող ընդմիջում արեք (բաժանեք մեջտեղից, բաժանեք։ Նրանք ճանապարհ բացեցին [4, 772], մի ընդհատեք, կիսով չափ կիսեք։ Եվ ինչ էլ որ ընդհատեց գիշերը իր մեղեդին (իմաստ. 18 ։ 14), առաջնորդել (nb- Ուսուցանել. Ոչ ոք չպետք է առաջնորդի իրենց քահանայությունը (Հմմտ. 15), չլինի առաջնորդ, Հոգին ՝ ձեզ դեպի ճշմարտություն առաջնորդելու համար (Հովհաննես 16։ 13), հետևելու (nb- շարունակել, օրինակ, դեպի իրենց հաջորդող խավարը (նկատի ունի 17։ 20), կանգնել ինչ-որ բանի ետևից. ով հետևեց առաքելական կանոններին (Կ. Վ. Մ., 86), առաջ գնալու համար 4, 337], չառաջանալու, առաջնորդ լինելու համար. Բայց թող իմ տերը բարգավաճի իմ ծառայից (.ննդ. 33։ 14) Բայերը նաև պահպանել են հետերոսեքսուալությունը հետեդարյան շրջանի աղբյուրներում և կուտակվել են, խառը, մշակված,Ասմունքող բայերը ժամանակակից հայերենում երկսեռ են (այսինքն ՝ երկսեռ են հայերենի ողջ պատմական զարգացման ընթացքում) և հիմնականում պահպանել են գրաբարյան իմաստները։ Այսպիսով, Հին գրաբարյան ժամանակաշրջանի աշխատություններում առկա է ոչ բառային ածանցով մոտ 20 բայ, որոնք հետադասական շրջանի աղբյուրներում հիմնականում երկսեռ են։ Անցնենք հետադասական շրջանի համապատասխան բայերի քննությանը 1։ Այս ենթախմբում ընդգրկված բայերը կա՛մ ընդհանրապես չեն հանդիպում դասական շրջանում, կամ քերականորեն օգտագործվում են միայն մեկ սեռով 2 (բնօրինակ օրինակները բերված են նաև միջին շրջանից)։ Արժանի-նբ-արժանի դարձնել։ Amամանեսյանը արժանի է իր հանգստին (Գ. 14), և նա ինքն իրեն արժանի չէր [4, 356] ՝ արժանի չդարձնելու համար։ Բդեշխության կողմը արժանի էր գրավել (ՄԳ, 71)։ Veառայել-nb- ծառայել, ծառայել։ Երբ նա երեխա էր, նա ծառայում էր իմ եղբայրներին [4, 737], այլ ոչ թե ծառա էր։ Որ բոլորին ծառայելու փափագով նա մեծ կկոչի Աստծո արքայություն (JP, 80)։ Փայլ Թույլ մի տվեք, որ աստղերի լույսը շողա [4, 928]։ Թող լույսը շողա ձեր դիմացի մարդկանց վրա [4, 928] և այլն։ Այս խմբում ներառված են նաև ըմբոստություն, սեփականաշնորհում, բնութագրում, գոտիավորում, վիշտ, ցասում, բարեգործություն, միջնորդություն բայերը։ Ինչպես գիտենք, 5-րդ դարի երկրորդ կեսից բացի հին հայերենին հատուկ ածանցներից, հույն գիտնականների կողմից ստեղծված շուրջ երկու տասնյակ ածանցներ են գործածվել, որոնց հետ հիմնական ծագում ունեցող բայերի որոշակի քանակը կազմում է թիվը։ երկսեռ բայերի։ Այս խմբում կան երկբեռ սեռի բայեր `վեր-, բաց-, փոփոխություն-, պար-, հակա-վերջածանցներով, օրինակ` պայծառացնել- nb- պայծառացնել։ Zanանապակի ճառագայթը ստվերային լույս է մտավոր լուսավորված աշխարհում (MG, 246), չփայլելու համար։ Ամեն առաքինությամբ կլանված ՝ նա ավելի քան ուրախ էր վերադարձնել այն, ինչ Քրիստոսի աշխատանքն էր (MG, 246), փոխանակ փոխհատուցելու, վերադառնալու։ Թող երկիրը փոխադարձաբար ուղարկվի ՝ ուղարկելով երկնային օրհնություն [4, 946], մի վերադարձեք։ Որպես աղոթք կատարված խնդրանքը ժողովուրդը պետք է պատասխան տա [4, 946] ՝ լցնել լցոնումը։ Nանցերս օրորվում էին ցանցի վրա [4, 639], ոչ թե ուռչելու, ուռելու համար։ Նախքան նրանք ուռճացան իրենց ցանցերը (ukeուկ. 5։ 6, 6), հակառակ կողմը շրջելու համար n. Նույնը հետ շրջելու համար [4, 5], որպեսզի հակառակ դեպքում չլինի։ 1 Դասական, ինչպես գիտենք, դա ընդունված է զանգահարել 461-ից 8-ը Կես դարաշրջանը։ 2 Մենք վերը նշեցինք, որ նման պնդումը կարող է վերացական թվալ, բայց մենք առաջնորդվում ենք մեր ուսումնասիրած աղբյուրների տրամադրած փաստերով։ Առաջինը հակառակը չէ, և սա հակառակն է [4, 5], whom ում պետք է շրջեմ [4, 5] և այլն։ Այսպիսով, հետադասական ժամանակաշրջանի բնօրինակներում առկա են հիմնական ոչ հիմնարար բայական ածանցներով մոտ 20 բայեր, որոնցից 7-ը հիմնված են հույն գիտնականների կողմից ստեղծված ածանցների ծագման վրա 1։ Նախամիջին ժամանակահատվածը ներառում է տասնմեկերորդ դարի կեսերին գրված գործեր։ Հարկ է նշել, որ գրաբարյան դասական աղբյուրներում այս բայերից մի քանիսը հանդիպում են, բայց քերականորեն միայն մեկ սեռով, իսկ երկրորդ սեռի նշանակությամբ օգտագործումը (ներ) ը հանդիպում է միայն նախամիջյան շրջանի աշխատություններում։ Բնական օրինակները, սակայն, ցույց են տալիս, որ քննարկվող բայերի մեծ մասը հանդիպում են միայն նախամիջնադարյան աղբյուրներում։ Նախ ներկայացնենք երկսեռ բայերը, որոնք հիմնված են հին հայերենին հատուկ նախդիրների վրա։ Այդ բայերը պետք է շահեն nb-win։ Վաճառեք այն շատ շահույթներով, շահեցրեք ձեր հոգին [4, 458], մի օգուտ բերեք, օգտագործեք։ Ուտեք և խմեք այնպես, որ ուտողը ոչինչ չշահի [4, 458], չափավոր nb- չափավոր. Եկեք չափենք մեզ, և չափենք [4, 574], չլինենք չափավոր, որ խոնարհ լինի։ Iardիարդի գերեզմանը չափավոր [4, 574], վարձակալել։ Հմայված վարձով արծաթով… [4, 796] ՝ չվարձել, ստանալ։ Պետրոսի նստավայրը նահատակին, և իսկապես վարձկան [4,796]։ Նույն խմբում նրանք վարժեցնում էին, հավասարեցնում, զուգավորում, հնարավոր էին դարձնում 2 երկսեռ բայեր և այլն։ Հասկանալի է, որ այս բայերը, ի տարբերություն մյուսների, պարզապես հնարավոր չէ գտնել դասական շրջանում։ 2 Dashnakt-nb- դաշնակից դնել, դաշնակցել։ Կատարել միասնության խոստումը, որը նա դաշնակցեց ծովի հետ, դառնալ ոչ դաշնակից, հաշտվել։ Այժմ ծովերն ալիքով շարժվում են դեպի դաշնային [4, 595]։ Airույգ- nb- միավորել, միավորել, խառնել։ Դուք մաքրել եք իմ արարածները հանուն կենդանի արարածի, ոչ թե միանալու։ Համապատասխանեցեք Քրիստոսի արյունին [4, 749]։ Կարողանալ ինչ-որ բան գտնել հաջողության հասնելու համար, օդից ազատվել այծի մաշկով այծից, չանհանգստացնել։ Մի՛ արեք հնարավոր ամեն բան, որ ծածկեք [4, 107]։ Վարսահարդարում, մեխում, մեխում, բեռնում։ Սիսարա ծամելիս փայտով սափրվել, խիտ տերևավոր չդարձնել։ Թզենին մազերով սաղարթ էր [4, 798] և այլն։ Եկեք դիմենք հույն գիտնականների ստեղծած ածանցներով գոյացություններին։ Այս շրջանում կան երկսեռ բայեր սկզբնատառերով, ձայնավոր-, պար-, արվեստ-, ​​har-, tar-, ham-, pre-, shar- և ստորին ածանցներով, օրինակ `re-sound-nb- բարձրաձայն զանգել։ Նրանք հարություն առան իրենց վերակացուների աստծու հետ [4,807], որպեսզի չլսվեն, որպեսզի ուժեղ աղմուկ բարձրացնեն։ Ընդհանուր առմամբ, բարբառը արձագանքում էր գիշերը [4, 807], տարակուսանք, տարակուսանք, տարակուսանք։ Քահանան տարակուսած է, փարիսեցին վտանգված է [4, 854], մի՛ վախեցիր, տարակուսիր։ Երբ Պարսից արքան տեսավ բոլոր չարիքները, անհանգստացավ (Գ. 19)։ Նույն խմբում նրանք վերցրեցին նաև բայերը, նախաձեռնեցին, վերածնվեցին, միացան, միացան, բայերն ընդգծեցին և այլն։ Երրորդ ենթախմբում կան 16 երկսեռ բայեր, որոնցից 9-ը հիմնված են հունական դպրոցի ստեղծած ածանցների վրա։ Այսպիսով, վերոհիշյալ քննությունը ցույց է տալիս, որ գրաբարում (բոլոր երեք ենթաշրջաններում) գոյություն ունի ոչ բառային ածանցյալ ծագում ունեցող մոտ 50 երկսեռ բայեր, որոնք կազմում են հին հայերեն-գեյ բայերի մոտ 10% -ը։ –Ավոր ածանցը աչքի է ընկնում օգտագործման հաճախականությամբ (17 բայ), մոտ 20 բայի սկզբնատառերը ունեն հին հայերենին հատուկ ածանցներ, հունական դպրոցի ստեղծած ածանցները հանդիպում են այս 11 բայերի սկզբնատառերում 1։ Ընդհանրապես, դասական ժամանակաշրջանից հետո նկատվում է նախածանցով նախածանցային բայերի քանակի աճ ՝ նախածանցների ընդհանուր քանակի և օգտագործման հաճախականության աճով։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ բայի կրկնությունը հիմնականում պայմանավորված է վերջին կազմի իմաստային կառուցվածքով `նախնական հիմքի կազմով, որում առկա բառակազմական ածանցները, արդեն կազմելով անվանական բառի իմաստային կառուցվածքը, սովորաբար ունենում են բայի համար հատուկ նշանակություն չկա։ 1 Որոշ դեպքերում բայի բազան ունի երկու վերջածանց, օրինակ ՝ միջնորդել, կատաղած բայերի դեպքում և այլն։ Գրաբարի դասական շրջանում կրկնակի սեռով բայերը սովորաբար պահպանում են այս հատկությունը նաև այլ ենթաշրջաններում, որից կարելի է ենթադրել, որ կրկնակի սեռի կազմավորումը վերացնելու կամ չեզոքացնելու համար շատ ավելի երկար ժամանակ է պետք։ Ամփոփագիրներ Ագ.- Ագաթանգեղոս, Հայաստանի պատմություն, Տփղիս, 1909 / բնագիր բարբառ, գիրք 1, ԱԿ /, Երեւան, 1973։ K. VM - Հայ բարբառ, Կորյուն, Վարք Մաշտոց, Երեւան, 1972։ JP - Հայ բարբառ, 6 hazազարայ Փարպեցու Հայաստանի պատմություն, գիրք 2, / IY /, Երեւան, 1978։ ՄԳ - Հայ բարբառ, 7, Մովսիս Խորենացու հայերենի պատմություն, գիրք 1, / ԱԼ /, Երեւան, 1975։ NHB - Հայոց լեզվի նոր բառարան, հ. 1, Երեւան, 1979, հ. 2. Երեւան, 1981 թ. ՓԲԸ - Պատմություն Ֆաուստուս Բուզանդացի հայի, Ս. Պետերբուրգ, 1883։ nb - անփոփոխ սեռի բայ - օգտագործվող չեզոք սեռի բայը կցվում է -ավոր (17 բայ) ածականով, նույնիսկ իմաստային բայի հետ կապված բայական բայի 11 բայերի մեջ։ Օգտագործման հաճախականության համաձայն ՝ ածանցը ամենաօգտագործվողն է (17 Բայի գրավականը կապված է միայն դրա իմաստաբանության հետ։ Grakan- ի համատեղ գոյության հետ 1. Աբրահամյան Ա.Ա., Բայը ժամանակակից հայերենում, Երեւան, Հայկական ՍՍՌԳԱ հրատարակչություն, 1962, 729 էջ։ 2. hazազարյան Ս.Ռ., Հայ գրական լեզվի պատմություն, Երեւան, Հայպետհրատ, 1961, 472 էջ։ 3. Առաքելյան Վ.Դ., Դասական և հետդասական հայերեն, Երևան, Հայպետհրատ, 1976։ 198 էջ։ 4. Հայոց լեզվի նոր բառարան, հ. 1, Երեւան, 1979, հ. 2. Երեւան, Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն, 1981, 2235 էջ։

example307

example307

Ներկայացվող թեմայում առաջադրանքների լուծման գործընթացի ամբողջական է համակարգչային պարզ ծրագրերի միջոցով դասավանդման համալիր մեթոդ, որտեղ ուսուցման մեթոդները՝ տեսական նյութի հաղորդումը, վարժությունների լուծումները, վիկտորինաները, համակարգչային թեստերը, ներկայացվում են փոխկապակցված, որոշակի հերթականությամբ որոշակի բաշխվածությամբ։ Ներկայացված նյութը հնարավորություն ցանկացած ծանոթացողին՝ լինի ուսուցիչ թե աշակերտ, առանց համակարգչային հատուկ լեզուների իմացության ստեղծագործաբար զարգացնել ուսումնասիրվող թեման։

Այսօրվա աշակերտը, առօրյա կյանքում անընդհատ կապվածլինելով տեղեկատվական տեխնոլոգիաներին, ուսուցման գործընթացում շատ քիչ է շփվում դրանց հետ, կարծես գտնվում է իր իրականաշխարհից օտարված միջավայրում [1, 2, 3]։ Դասավանդման գործընթացում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ակտիվ կիրառումը նպաստում է ուսուցման արդյունավետությանև որակի բարձրացմանը [4, 5, 6]։ Փորձը ցույցժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաներիէ տվել, որ դասավանդման գործընթացումկիրառումընպաստումնկատմամբ հետաքրքրության կտրուկ աճին [5]։ է աշակերտների կողմից ուսումնասիրվող նյութի Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացումն ու մասսայական11 և 12-րդհասանելիությունը ներկայումս թույլ են տալիս«ֆիզիկա» առարկայից մշակել դասավանդմանդասարաններումնորանոր մոտեցումներ` հնարավորություն տալով մեղմել ավանդականդժվարությունները և դասընթացը դարձնել մատչելի, գրավիչ ուպատկերավոր։ Ներկայումս կան ինչպես առաջադրանքների լուծումներներկայացնող, այնպես էլ առաջադրանքների լուծումներին նպաստողբազմաթիվ աշխատանքներ [7, 8, 9, 10], որոնցում կիրառված ենտեղեկատվական տեխնոլոգիաներ, որոնք նվիրված են ֆիզիկայիխնդիրներիժամանակակիցտեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառմամբ ֆիզիկա առարկայիդասավանդմանգործընթացին,որոնցում կամ ներկայացվում ենառաջադրանքների լուծումը նյութերի հաջորդական ցուցադրմամբ, կամշարժապատկերների միջոցով ներկայացվում են Ms Power Pointծրագրով պատրաստված ֆիզիկայի որոշ խնդիրների[9, 10, 12], որտեղ վեր են հանվում միջառարկայական կապերը։ Երբեմն նաև աշխատանքներ, որտեղ առաջադրանքներըհանդիպում ենքննարկված, ներկայացված ևլուծված են համակարգչային բարդծրագրերի օգնությամբ [11, 12, 13]։ մեթոդաբանությանըլուծմանևլուծումներ կերպովսովորողներինհնարավորությունՎերոնշյալ աշխատանքներըեն տալիսպատկերավորհաղորդել փաստականգիտելիքներ և տեղեկատվություն, սակայն չեն կարող ներկայացնելխնդրում արծարծվողգործընթացի դինամիկան, ինչպես նաև պահանջում են համակարգչային խոր գիտելիքներ, ինչը լուրջ խոչընդոտէ հանդիսանում մասսայական կիրառման տեսակետից։ Բացի այդ՝ նմանդեպքերում կատարողի հիմնական ուշադրությունն ու ջանքերըկենտրոնացվում են ծրագրավորման հարցերի վրա, և խնդրի էությունըմնում է ստվերում։ Ներկայումս ժամանակի հրամայականով թելադրված կենսունակ ևկարևոր հետազոտությունների իրականացումը գործնականում անհնարկլինի առանց ծանոթանալու տարբեր առարկաների հետազոտականեղանակների ընդհանրություններին և միջառարկայական կապերին։ Ներկայացվող թեմայում առաջադրանքների լուծման գործընթացիամբողջականէհամակարգչային պարզ ծրագրերի միջոցով դասավանդման համալիրհամար առաջարկվումընկալմանև խորմեթոդ, որտեղ ուսուցման մեթոդները` տեսական նյութի հաղորդումը,վարժություններիլուծումները, վիկտորինաները, համակարգչայինթեստերը, ներկայացվում են փոխկապակցված, որոշակի հերթականությամբորոշակիբաշխվածությամբ։ մուլտիմեդիայինմիջոցներիկշիռներիևՆերկայացվածնյութը հնարավորությունցանկացածծանոթացողին (լինի ուսուցիչ, թե աշակերտ) առանց համակարգչայինհատուկլեզուների իմացության ստեղծագործաբարզարգացնել ուսումնասիրվող թեման։ ծրագրայինկտաՆերկայացվող աշխատանքի հիմնական նպատակներն են` • բարձրացնել ուսուցման գործընթացի արդյունավետութունն ուորակը,• ստեղծելհնարավորությունծրագրավորմանզարգացնել այս թեման,լեզուներիառանցիմացությանհամակարգչայինստեղծագործաբար• ստեղծել միջառարկայական կապեր, դասընթացը դարձնել առավելամբողջական և նպատակաուղղված։ Այդ իսկ պատճառովառաջարկվում է մշակել առաջադրանքներ և առաջադրանքներիլուծման մոտեցումներ, որոնք ի ցույց կդնեն ֆիզիկայի ևտեղեկատվական տեխնոլոգիաների, մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի,ֆիզիկայիկապերը։ լուծումների անիմացիոն ներկայացումները Առաջադրանքներիպետք«ֆիզիկա» առարկայիշրջանակով և հետագայում հնարավորություն ընձեռվի կիրառելնաև մաթեմատիկական մյուս առարկաների համար՝ ապահովելովդասավանդմանևհամաձայնեցում։ չսահմանափակվեն միայնփոխկապակցվածությունգծագրության միջևմեթոդներիսերտեղածևէԱշխատանքում առաջարկվում«Մոլեկուլային ֆիզիկա»,«Ջերմադինամիկա», «էլեկտրադինամիկա», «Քվանտային ֆիզիկա» և«Օպտիկա» բաժինների դասավանդման գործընթացը իրականացնել հետևյալ կերպ.է- կատարել գրականության և այլ աղբյուրների վերլուծություն, - կատարել առաջադրանքների ընտրություն, աստիճանականբարդացման սկզբունքով կազմված խնդրաշարքերի մշակում,լուծում և լուծումների վերլուծություն, - պատրաստել համառոտ տեսական նյութի մուլտիմեդիայիններկայացում՝ Microsoft Office Power Point և/կամ iSpring Suiteծրագրերով, որոնք վերոնշյալ բաժինների համար համապատասխանաբար կազմված են 4; 6; 20; 9 և 12 մասերից, յուրաքանչյուրմասի տևողությունը 15 րոպե,- պատրաստել խնդիրների համար շարժապատկերներով լուծմանդինամիկան ի ցույց դնող մուլտիմեդիային ներկայացում՝ MicrosoftOffice Power Point ծրագրով, որոնք վերոնշյալ բաժինների համարհամապատասխանաբար կազմված են 5; 7; 24; 10 և 14 մասերից,յուրաքանչյուր մասի տևողությունը 10 րոպե,- պատրաստել վիկտորինաներ Microsoft Office Power Point և/կամiSpring Suite ծրագրերով, որոնք վերոնշյալ բաժինների համարհամապատասխանաբար կազմված են 1; 2; 7; 3 և 4 մասերից,յուրաքանչյուր մասի տևողությունը 20 րոպե,- պատրաստել համակարգչային թեստեր iSpring Suite ծրագրով,որոնք վերոնշյալ բաժինների համար կազմված են համապատասխանաբար 8; 12; 40; 18 և 10 թեստերից, որոնցումյուրաքանչյուր թեստ բաղկացած է 20 հարցից։ 11 և 12-րդ դասարաններում ֆիզիկա առարկայից մուլտիմեդիայինցուցադրումները պատրաստելու համար առավել նպատակահարմար էուշադրություն դարձնել հետևյալ հիմնական պահանջներին`  ներկայացումը պետք է լրացնի դասավանդողի խոսքը, ոչ թեկրկնօրինակի,  ներկայացվող նյութերը պետք է լինեն հակիրճ և պարունակենհիմնական դրույթները, որոնք արտահայտում են ուսումնասիրվողնյութի էությունը,  ընթեռնելի տառատեսակների և միատարր ոճի պահպանումը (3-իցոչ ավել միևնույն գունային երանգների և տառատեսակներիօգտագործում),  յուրահատուկ և արդյունավետ հնարքների, լուծումների միջոցովմշակել որոշակի հստակ գործողություններ սովորողների վրաներգործելու, տպավորություն թողնելու համար,  ճշգրիտ հաշվարկել ցուցադրման ժամանակամիջոցը,  մատուցվող նյութում պահպանել մուլտիմեդիային միջոցների ճիշտհաշվեկշռը, ներկայացվող նյութը չպետք է գերբեռնել թեմային չվերաբերողտարբեր էֆեկտներով, որովհետև սովորողների ուշադրությունըկենտրոնանում է այդ էֆեկտների վրա` շեղելով բուն թեմայից,  փոփոխությունները և դրանց հիմքի վրա նոր ներկայացմանստեղծումը ցանկալի է իրականացվեն հնարավորինս պարզ,  ներկայացումը սովորողների մեջ պետք է տպավորվի որպես լուրջկատարված աշխատանքի արդյունք՝ մեջբերումների, հղումների,ճանաչված ստեղծագործությունների, օրինակների ներգրավմամբ։  խնայվում է բավականին ժամանակ, որը հնարավորություն էտալիսյուրաքանչյուր դասի ընթացքում բոլոր սովորողներինգնահատել, ինչպես նաև անհրաժեշտ պահին օգնություն ցույց տալայս կամ այն աշակերտին։  Ուսուցիչը հնարավորություն ունի հաշվի առնելու նաև այնժամանակամիջոցը, որի ընթացքում այս կամ այն աշակերտըհանգում է ճիշտ պատասխանի։  Թեստավորման անցկացման ժամանակ բացառվում է սուբյեկտիվմոտեցման վտանգը։  Կարող է օգտագործվել գիտելիքների գնահատման լայն սանդղակ։  Առաջադրանքների պատահականընտրությամբթեստերիձևավորման հնարավորությունը։ Վերոնշյալ ժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաներովդասավանդման մեթոդը ցանկալի է զուգակցել ինչպես ավանդական,այնպես էլ առցանց դասավանդման մեթոդի հետ. այսինքն կունենանքհիբրիդմեթոդներիզուգակցմամբ։ ուսուցում՝ ավանդականնորարականև11 և 12-րդ դասարաններում «ֆիզիկա» առարկայից պատրաստված մուլտիմեդիային ներկայացումները, վիկտորինաները և թեստերըուսումնական գործընթացում համալիր և որոշակի հերթականությամբկիրառման դեպքում կունենան հետևյալ առավելությունները. ժամանակակից մուլտիմեդիային տեխնոլոգիաների առկայությունըդասավանդման ժամանակ չի ծնում ձանձրալի, պասիվ մթնոլորտ,ինչպես ավանդական դասավանդման դեպքում,  սովորողներն ավելի հեշտությամբ են ինտեգրվում ուսուցմանգործընթացին, քան ավանդական դասավանդման դեպքում, նյութն ավելի լավ է ընկալվում, զարգացնում են սովորողի ստեղծագործական, վերլուծականմտածողությունը, նպաստում բարդ իրավիճակներում լուծումներգտնելու ունակության զարգացմանը,  նպաստում է ուսուցման ինտերակտիվության աճին, սովորողին հնարավորություն է տալիս ավելի խորությամբյուրացնելու նյութը,  սովորողինհնարավորությունէ տալիսհամադրելուիրգիտելիքներն ու հմտությունները,  մուլտիմեդիային ներկայացումների կառուցվածքը զարգացնում էհամակարգված, անալիտիկական մտածողությունը,  զարգացնում է տեղեկատվության հետ աշխատելու կարողությունները, զարգացնում է միջառարկայական կապերը։

example2234

example2234

Սույն գիտական հոդվածում ներկայացված են չճանաչված պետության միջազգային օդային հաղորդակցության նկատմամբ «Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի մասին» 1944 թ. Չիկագոյի կոնվենցիայի կիրառման արդի հիմնախնդիրները` կապված օդանավի գրանցման և Կոնվենցիային միանալու առանձնահատկությունների հետ։ Քննարկման առարկա են ԼՂՀ օդանավակայանի միջազգային օդային հաղորդակցության իրականացման իրավական մեխանիզմների վերլուծությունը և այդ համատեքստում մարդու հիմնարար իրավունքների պաշտպանության հիմնախնդիրները։

ՉCOԱՆԱՉՎԱ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻATIONԱԳԱՅԻՆ ՕԴԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԻՐԱԿԱՆԱՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Չճանաչված պետության միջազգային օդային հաղորդակցության իրականացումը միջազգային իրավունքի արդի խնդիրներից է։ Միջազգային իրավունքի ոգուն համապատասխան, դեկլարատիվ տեսությունը նշում է, որ այլ պետությունների կողմից ճանաչումը որևէ որակ չի հաղորդում միջազգային իրավունքի սուբյեկտին, այլ ընդամենը հայտարարում է միջազգային իրավունքի սուբյեկտի համար անհրաժեշտ հատկությունների առկայության, հարաբերությունները այդ հիմքի վրա։ Այս տեսանկյունից քննարկման առարկա է դառնում հարցը, թե որքանով պետության չճանաչման փաստը կարող է ազդել այդ պետության բնակչության հիմնարար իրավունքների վրա, ներառյալ ազատ տեղաշարժի իրավունքի արդյունավետ իրականացումը։ , Չճանաչված պետությունում օդանավակայանի վերաբացումը պետության ինքնիշխան իրավունքն է. Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը, 1966 թ.-ի Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագիրը և մարդու հիմնարար այլ իրավունքների խախտումը, որոնք ամրագրված են այլ առանցքային միջազգային պայմանագրերում 1։ «Քաղաքացիական միջազգային ավիացիայի մասին» 1944 Չիկագոյի կոնվենցիան (այսուհետ `Կոնվենցիա) պահանջում է, որ օդանավերը ունենան միայն այն պետության քաղաքացիությունը, որտեղ գրանցված է ինքնաթիռը։ Ինքնաթիռի կրկնակի գրանցումը համարվում է անօրինական։ Այս նորմերը հաստատում են օդանավի անմիջական իրավական կապը այն պետության հետ, որտեղ այն գրանցված է 2։ Այս եղանակով միջազգային քաղաքացիական ավիացիան անմիջականորեն կապված է օդանավի հետ, որը պետությունը 1 Տե՛ս D. И. Ֆելդման, Մ. Ավակով, Միջազգային իրավունք, Մոսկվա, 1981, էջ 5-11։ 2 Տե՛ս В. Դ. Բորդունով, Միջազգային ավիացիոն իրավունք, Մոսկվա, 2007, էջ. 115 Ներքին օրենսդրության համաձայն, իշխանությունները իրավասու են միջազգային թռիչքներ իրականացնել։ 3 Այսինքն ՝ ինքնաթիռի գրանցման առկայությունը անհրաժեշտ նախապայման է չճանաչված պետության միջազգային օդային հաղորդակցության իրականացման համար։ Այս խնդիրը կարող է լուծվել չճանաչված պետությանը պատկանող ինքնաթիռ գրանցելով `Կոնվենցիայի մասնակից պետության անունից։ Չճանաչված պետության միջազգային օդային հաղորդակցության իրականացման համար անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ հաջորդ կարևոր գործոնին `չճանաչված պետության` Կոնվենցիային անդամակցելու հնարավորության քննարկմանը։ 4 Կոնվենցիայի 92-րդ հոդվածի համաձայն, սույն Կոնվենցիային միանալու իրավունք ունեն ՄԱԿ-ի անդամ պետությունները և նրանց հարակից պետությունները և այն պետությունները, որոնք չեզոք դիրք են զբաղեցրել համաշխարհային հակամարտությունում։ Միացումը տեղի կունենա Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Կառավարությանը ծանուցելուց հետո և ուժի մեջ կմտնի Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Կառավարության կողմից այդպիսի ծանուցումն ստանալու օրվանից երեսուներորդ օրը։ 5 Անհրաժեշտ ենք համարում վկայակոչել վերոհիշյալ հոդվածում նշված «Մասնակից պետություններ» հայեցակարգի վերլուծությունը `Կոնվենցիային Լ NKՀ միանալու տեսանկյունից։ Մենք գտնում ենք, որ ՄԱԿ-ի անդամ պետության հետ Կոնվենցիայի միացման չափանիշները, ներառյալ այլ չճանաչված պետություններ, կարող են լինել աշխարհագրական դիրքը, բնակչության ազգային-էթնիկական կազմը, լեզուն, կրոնական համոզմունքները, իրավական, տնտեսական, մշակութային -մշակութային կապեր, ռազմական փոխօգնություն և այլն։ Մեր կարծիքով, Լ NKՀ-ն որպես Հայաստանի հետ կապված պետություն համարելու վերոնշյալ չափանիշները քաղաքացիների ազատ տեղաշարժն է սահմանային անցումներով, բնակչության ճնշող մեծամասնության հայ լինելը, նույն քրիստոնեությունը, առաքելական կրոնը, պետական ​​լեզվի և լեզվի կարգավիճակ։ , Ա. Բատալով, Օդային երթևեկությունը կարգավորող ժամանակակից միջազգային իրավունքի հիմնախնդիրները։ Մոսկվա, 2004, էջ 123-126։ 4 Տե՛ս A. Н. Բրիլով, Քաղաքացիական ավիացիայի հիմնական պայմանագրեր // Քաղաքացիական ավիացիա, 1994, էջ 88-93։ 5 Տե՛ս «Քաղաքացիական միջազգային ավիացիայի մասին» 1944 թ. Չիկագոյի կոնվենցիա, ՀՀՀ ԽՎ 2004.12.20 / 5 (13)։ Իրավաբանական անձանց առկայությունը երկու հայկական պետությունների իրավական, առևտրա-տնտեսական, մշակութային-մշակութային հարաբերությունների ոլորտում, Լ ,Հ զորամասերում ՀՀ մեծ թվով ՀՀ քաղաքացիների կամավոր զորակոչում և այլն։ Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք կարծում ենք, որ Լ legalՀ համար կան բավարար իրավական նախադրյալներ ՝ Կոնվենցիային միանալու գործընթաց նախաձեռնելու համար։ Միաժամանակ անհրաժեշտ ենք համարում նշել, որ Լ authoritiesՀ իշխանությունները, ի դեմս ԼRՀ արտաքին գործերի նախարար Կարեն Միրզոյանի, քայլեր են ձեռնարկել Լ structuresՀ օդանավակայանի շահագործման գործում միջազգային կառույցների աջակցությունը ստանալու համար։ Մասնավորապես, 26.10.2012 թ. Լ NKՀ արտաքին գործերի նախարարը դիմել է ՄԱԿ-ին, նրա մասնագիտացված գործակալություններին, ՄԱԿ-ի Գլխավոր քարտուղարին և բոլոր խաղաղասեր անդամ պետություններին `օգնելու Ստեփանակերտի օդանավակայանի վերաբացմանը, որպեսզի ժողովուրդը Լեռնային արաբաղի Հանրապետությունը կարող է օգտագործել իրենց հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները։ Կարեն Միրզոյանը համոզմունք հայտնեց, որ Ստեփանակերտի օդանավակայանի վերաբացումը կնպաստի Քաղաքացիական ավիացիայի միջազգային պայմանագրի նպատակների և խնդիրների իրագործմանը, կարող է ծառայել որպես վստահության ամրապնդման միջոց ՝ նպաստելով ԵԱՀԿ Մինսկի հովանու ներքո բանակցությունների առաջընթացին։ Խմբի համանախագահներ։ Ադրբեջանի բարձրաստիճան պաշտոնյաների ռազմատենչ հայտարարությունները, մասնավորապես քաղաքացիական ինքնաթիռների ոչնչացման սպառնալիքը, վերջինիս ստանձնած միջազգային պարտավորությունների լուրջ խախտում են։ Չիկագոյի կոնվենցիայի դրույթներ 7. Չի բացառվում, որ որոշ ժամանակ անց Ստեփանակերտ-Երեւան չվերթին հաջորդեն Ստեփանակերտ-Մոսկվա կամ Ստեփանակերտ-Փարիզ թռիչքները։ Վրաստանը դեմ էր Աբխազիայի Սուխումի քաղաքում «Բաբուշերա» օդանավակայանի շահագործմանը, բայց Սուխումի-Մոսկվա առաջին թռիչքից հետո Վրաստանն այլեւս այդ հարցը չբարձրացրեց։ 6 Տե՛ս Լ NKՀ արտաքին գործերի նախարարի նամակը `ուղղված ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին / էլեկտրոնային աղբյուր, http։ //www.nkr.am/hy/news/2012-11-12/465/, դիտման ամսաթիվը ՝ 15.03.2016։ 7 Տե՛ս Լ NKՀ արտաքին գործերի նախարարի նամակը ՝ ուղղված ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին / էլեկտրոնային աղբյուր, http։ //www.nkr.am/hy/news/2012-11-12/466/, դիտման ամսաթիվը ՝ 15.03.2016։ Ռուս տնտեսագետ Բեսլան nնարիան նշում է, որ Սուխումի Բաբուշերայի մեծ օդանավակայանը, որը փակվել էր 1992-1993 թվականներին։ Պատերազմից հետո ռուսական ինքնաթիռները կրկին կարող էին դառնալ հիմնական տրանսպորտային հանգույցը։ «Աբխազական ավիաուղիներ» ավիաընկերության ինքնաթիռները տեղակայված են օդանավակայանում 8։ Քաղաքացիական ավիացիայի միջազգային կազմակերպությունը (այսուհետ ՝ ICAO) չի ճանաչում Սուխումի Բաբուշերայի օդանավակայանը որպես միջազգային կարգավիճակ ունեցող օդանավակայան, քանի որ Աբխազիայի օդային տարածքը համարում է Վրաստանի տարածքային ամբողջականության մաս։ ICAO- ն գտնում է, որ միջազգային թռիչքների իրականացումը կհանգեցնի միջազգային իրավունքի նորմերի խախտմանը 9։ Այնուամենայնիվ, Աբխազիան քայլեր է ձեռնարկում միջազգային թռիչքներ իրականացնելու համար։ Այս գիտական ​​հոդվածում անհրաժեշտ ենք համարում քննարկել Ստեփանակերտի օդանավակայանի շահագործման հարցը `Ադրբեջանի համաձայնության պայմաններում։ Ստեփանակերտի օդանավակայանում միջազգային թռիչքների և վայրէջքների փաստը Լ stepՀ միջազգային ճանաչման առաջին քայլն է, քանի որ դա նշանակում է Արցախի օդային տարածքը Ադրբեջանի օդային տարածքից փաստացի անջատել։ Ադրբեջանը գիտակցում է, որ առանց վերջինիս համաձայնության Ստեփանակերտի օդանավակայանի շահագործումը նշանակում է դե յուրե ավելացնել Լ NKՀ ցամաքային տարածքի կորուստը `օդային տարածքի կորուստ։ Այնուամենայնիվ, եթե հայկական կողմը շահագործի Ստեփանակերտի օդանավակայանը Ադրբեջանի համաձայնությամբ կամ ուղղակի թույլտվությամբ, որին կողմ են Մինսկի խմբի որոշ համանախագահներ, Ադրբեջանը կհայտնվի բավականին բարենպաստ դիրքում։ Առաջին հերթին, Ադրբեջանը շահարկում է, որ իր լիազորությունները տարածվում են Լ theՀ օդային տարածքի վրա, այդ առումով նրա տարածքային ամբողջականությունն ընդունվել է հայկական կողմից։ Երկրորդ, Ադրբեջանը կարող է իր շահերից ելնելով օգտագործել Ստեփանակերտի օդանավակայանի շահագործումը `Կոնվենցիայի 93-րդ հոդվածի համաձայն։ Մասնավորապես, Կոնվենցիայի 93-րդ հոդվածի 92-րդ և (ա) ենթակետի համաձայն, բացի նշված պետություններից, այլ պետություններ 8 Տե՛ս Աբխազիայի օդանավակայան, http։ // www. //www.glebzverev.ru/abkhazia/aeroport-suhum.htm,/ էլեկտրոնային աղբյուր, դիտված ՝ 25.03.2016 թ. 9 Տե՛ս http։ //www.icao.int/Search/pages/results.aspx?k=abkhazia&s=Բոլոր% 20 կայքերը։ Խաղաղության պահպանման համար որևէ միջազգային կազմակերպության կողմից հաստատված լինելու դեպքում կարող է միանալ սույն Կոնվենցիային `Վեհաժողովի անդամների ձայների չորս հինգերորդով ընդունված բանաձևով` Վեհաժողովի կողմից սահմանված պայմանների համաձայն։ պետության համաձայնությունը 10. Այլ կերպ ասած, Ադրբեջանին հնարավորություն է ընձեռվում շահարկել այն փաստը, որ վերջինս բազմիցս ենթարկվել է Լ attackedՀ հարձակման կամ հարձակման։ Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք գտնում ենք, որ Լ theՀ օդանավակայանի շահագործումը Ադրբեջանի համաձայնությամբ անթույլատրելի է, «անհիմն» ՝ հետևյալ հիմքերով։ Կոնվենցիայի 1-ին հոդվածը սահմանում է «պետության ինքնիշխանություն» հասկացությունը։ «Պայմանավորվող պետությունները ընդունում են, որ յուրաքանչյուր պետություն ունի իր բացառիկ ինքնիշխանությունը իր օդային տարածքի նկատմամբ»։ Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածը սահմանում է լիարժեք և բացառիկ ինքնիշխանության տարածքը։ «Սույն Կոնվենցիայի նպատակների համար պետությունների տարածքը սահմանվում է որպես ցամաքային տարածքներ և դրանց հարակից ջրեր, որոնք գտնվում են այդ պետության ինքնիշխանության, պրոտեկտորատի կամ մանդատի ներքո»։ Այսինքն ՝ Կոնվենցիայի իմաստով ստատուս քվոն կամ փաստացի կարգավիճակը ճանաչվում է որպես բացառիկ ինքնիշխանության աղբյուր այդ տարածքի նկատմամբ, և այդ օդային տարածքից դուրս։ Լեռնային Karabakhարաբաղի Հանրապետության տարածքը, որի օդային տարածքը փաստացի չի հայտնաբերվել, գտնվում է Ադրբեջանի ինքնիշխանության, պրոտեկտորատի կամ մանդատի տակ։ Համաձայն ՄԱԿ-ի միջազգային իրավունքի սկզբունքների հռչակագրի ՝ «Պետությունները պարտավոր են հարգել այն սահմանազատման-հրադադարի միջազգային գծերը, որոնց մասնակից են» 11։ Ըստ այդմ, Ադրբեջանի ինքնիշխանությունը Լ NKՀ տարածքի և այդ օդային տարածքի նկատմամբ սահմանափակ է ոչ միայն Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի իմաստով, այլև այն չափազանց կարևոր է 1994 թ. Հակամարտության գոտում։ Ադրբեջանում հաստատված հրադադարի ռեժիմի մասին 10 Տե՛ս «Քաղաքացիական միջազգային ավիացիայի մասին» Չիկագոյի կոնվենցիա, HHAS ԽՎ 2004.12.20 / 5 (13)։ 11 Տե՛ս http։ լիարժեք համաձայնագրերով, որոնց ճանաչված կողմ է հանդիսանում Լեռնային Karabakhարաբաղի Հանրապետությունը։ 12 Պետության ինքնիշխանությունը, պրոտեկտորատը կամ մանդատը Կոնվենցիայի իմաստով տարածքի նկատմամբ ներառում է պետության ինքնիշխանության սահմանում `վերգետնյա օդային տարածքի վրա։ Այլ կերպ ասած, եթե ցամաքային տարածքը ոչ մի պետության ենթակայության տակ չէ, իսկ Լ theՀ-ի դեպքում դա այդպես է ոչ միայն իրականում, այլև հրադադարի համաձայնագրերի իրավական ուժի կողմից, ապա նույնը վերաբերում է նաև նախնական տարածքի վերեւում գտնվող օդային տարածքը։ Այսպիսով, մենք կարող ենք փաստել, որ չճանաչված պետության օդանավակայանի վերաբացումը հետապնդում է զուտ քաղաքացիական նպատակներ, որոնց իրագործումը հնարավոր է չճանաչված պետությանը պատկանող ինքնաթիռ գրանցելով ՝ Կոնվենցիայի մասնակից պետության անունից կամ գործընթացը նախաձեռնելով։ չճանաչված պետության կողմից Կոնվենցիային միանալու մասին։ Անի Խլղաթյան ՉCOԱՆԱՉՎԱ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻERNԱԳԱՅԻՆ ՕԴԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԻՐԱԿԱՆԱՄԱՆ ԱՅՍՕՐ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Միջազգային օդային հաղորդակցություն, չճանաչված պետություն, ԼRՀ օդանավակայան, 1944 թ. Չիկագոյի կոնվենցիա, ԻԿԱՕ ամփոփագիր ։

example517

example517

Հոդվածը վերաբերում է Hypericum elongatum Ledeb մեր կողմից ստացված մեկուսացված կուլտուրայի կենսաբանական ակտիվության ուսումնասիրությանը։ Մեկուսացված կուլտուրայի ստացումը իրականացվել է ՄՍ սննդամիջավայրում (Մուրասիգե-Սկուգ)։ Արմատագոյացումը դիտվել է 0.1 մգ/լ նաֆթիլքացախաթթու պարունակող սննդամիջավայրում։ Հայտնի է դարձել, որ հետազոտված կուլտուրան օժտված է բարձր հակաօքսիդանտային և հակաբակտերիական ակտիվությամբ։ Ցույց է տրվել, որ սննդամիջավայրում իդոլիլ-եռքացախաթթվի և արգինինի հարաբերությունը ազդում է H. Elongatum in vitro բույսում պրոլինի սինթեզին, որն իր հերթին նպաստում է բույսերին հող փոխադրելու պայմանների ադապտացմանը։

HYPERICUM ELONGATUM LEDEB ՄԵԿՈՒՍԱՑՎԱԾ ԿՈՒԼՏՈՒՐԱՅԻ ԵՎՄԻԿՐՈԲԱԶՄԱՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԵրկարավուն սրոհունդը(Hypericum elongatum) բազմամյա խոտաբույս է,պատկանում է Hypericaceae ընտանիքին։ Ունի բուժիչ կարևոր նշանակություն և կիրառվում է հատկապես ավանդական բժշկության մեջ։ Սրոհունդ երկարավունի բուժիչնշանակությունը կապված է դրա քիմիական բաղադրության հետ։ Պարունակում էդաբաղանյութեր, խեժանյութեր, անտոցիաններ, եթերայուղեր, անտրաքինոններ (հիպերիցին, պսևդոհիպերիցին, պրոտոպսևդոհիպերիցին), ֆլավոններ, ռուտին, կվերցիտին, տերպեններ, նիկոտինաթթու, վիտամիններ (C, P, E), ալկալոիդներ և այլն։ Կլինիկական հետազոտությունները ցույց են տվել, որ Hypericum elongatum-ն ունի հակաընկճախտային հատկություն, օժտված է հակամանրէական ազդեցությամբ, իսկ օրգանական նյութերը ակտիվորեն մասնակցում են նյութափոխանակության գործընթացներին, բարձրացնում քրտնարտադրությունը։ Սրոհունդ երկարավունը օգտագործում են գաստրիտի, ստամոքսի խոցի, դեղնախտի, մալարիայի, լյարդի քաղցկեղիբուժման ընթացքում (Caraci F., 2011)։ Ներկայումս ամբողջ աշխարհում մեծ խնդիր է համարվում բժշկական նշանակություն ունեցող և անհետացման եզրին գտնվող բույսերի պահպանումը։ Այդ խնդրիլուծմանը կարող են օգնել կենսատեխնոլոգիական ժամանակակից մեթոդները։ Այդմեթոդներից մեկն էլ կլոնային միկրոբազմացումն է (Бутенко Р., 1964)։ Միկրոբազմացման արդյունքում ստացված մեկուսացված կուլտուրաներում անհրաժեշտ է խթանել արմատագոյացումը in vitro պայմաններում և առաջացած միկրոբույսերը հարմարեցնել հողում աճեցմանը։ Արմատագոյացման խթանման համար օգտագործում են տարբեր բնույթի նյութեր, այդ թվում` ինդոլիլ-եռքացախաթթու և արգինին (Nasibi F., 2013)։ Արգինինը կարևորագույն ամինաթթուներից մեկն է, համարվում է արգինինի դեկարբօքսիլացման արդյունքում առաջացող պոլիամինների նախորդ։ Պոլիամինները և դրանց նախորդ արգինինը բարձրակարգ բույսերում համարվում են աճի համար կենսական մոդուլյատորներ և ներգրավվում ֆիզիոլոգիական ուզարգացման գործընթացներում (Amira M., 2009)։ Ենթադրվում է, որ Լ-արգինինըկարգավորող ազդեցություն ունի in vitro պայմաններում արմատագոյացման վրա,ներգրավվում է ֆոտոսինթետիկ ապարատի գործառույթների մեջ, ազդում տերևներում քլորոֆիլի քանակության վրա, մասնակցում ածխաջրերի փոխանակությանը ևմետաբոլիզմին, նպաստում պրոլինի կուտակմանը բույսերում (Carlsson J., 2012)։ Պոլիամինները մասնակցում են բջջի ցիկլի կարգավորման, բջջի բաժանման, ֆիտոքրոմի մորֆոգենեզի, բույսերի հորմոնների փոխարինման գործընթացներին և բույսերի ծերացման կարգավորմանը, քանի որ դրանք նաև բույսերի սթրեսի կարգավորմանգործոններ են։ Պրոլինն ու պոլիամինները բույսի համար կարևորագույն օսմոլիտներեն, սինթեզվում են բույսի ցիտոպլազմայում սթրեսային պայմաններում և մասնակցում օսմոկարգավորմանը։ Պրոլինը արգելակում է ֆերմենտների ինակտիվացումը,պաշտպանում կենսապոլիմերների հիդրատացման թաղանթը վնասվելուց, հսկումսթրեսային սպիտակուցների սինթեզը մակածող գեների ակտիվության փոփոխությունը, ունի նաև հակաօքսիդանտային հատկություն (Hassanein R.A.)։ Ներկայացվող աշխատանքի նպատակն է սննդամիջավայրի կազմի ընտրությամբբարձրացնել միկրոկլոնային բազմացման ճանապարհով ստացված բույսերի կայունությունը հողին հարմարվելու պայմաններում, ինչպես նաև` ուսումնասիրել H. elongatum մեկուսացված կուլտուրայի աճի և նյութափոխանակության որոշ առանձնահատկություններ։ Նյութ և մեթոդ։ H. elongatum մեկուսացված կուլտուրան ստացվել է ավանդական մեթոդով (Бутено, 1964) ՄՍ սննդամիջավայրում (Moorashige and Skoog, 1962) ևՄՍ սննդամիջավայրի ձևափոխված տարբերակներում։ Սրոհունդ երկարավունի կալուսային կուլտուրայի աճման առանձնահատկությունները ուսումնասիրելու համարկատարվել է կալուսի, չոր նյութերի քանակի (%) և աճման ինդեքսի որոշում։ Միկրոկլոնային բազմացման խթանման համար մերիկլոնները աճեցվել են ՄՍսննդամիջավայրերի վրա, որոնք պարունակել են տարբեր կոնցետրացիաներով արգինին և ինդոլիլ-եռքացախաթթու (ԻՔԹ)` 1մգ/լ ԻՔԹ և 0.5մգ/լ արգինին, 1մգ/լ ԻՔԹ և1մգ/լ արգինին, 2մգ/լ արգինին, 0.5 մգ/լ ԻՔԹ և 2մգ/լ արգինին, 2մգ/լ ԻՔԹ և 2մգ/լ արգինին։ Որպես ստուգիչ կիրառվել է առանց հորմոնների և արգինինի ՄՍ սննդամիջավայրը։ Պրոլինի քանակությունը որոշվել է մերիկլոնների վերգետնյա մասում՝ ըստԲեյթսի մեթոդի` հաշվի առնելով մաքուր պրոլինի տարբեր կոնցենտրացիաներովկազմած կալիբրման կորը (Bates et al., 1996)։ Այդ նպատակով օգտագործվել է 100մգ թարմ բուսական նյութ։ Հակաօքսիդանտությունը որոշվել է էքսպրես-թեստի (ազատ ռադիկալների կապման) մեթոդով` ԴՖՊՀ (2.2-դիֆենիլ-1-պիկրիլհիդրազիլ) կիրառմամբ (Kalita et al.,2013)։ Այս մեթոդի համար 1 գր. չոր հյուսվածքը էքստրակցվել է 70 % էթանոլում` 10°C ջերմաստիճանում։ Ստացված հոմոգենատը կենտրոնախուսվել է, վերնստվածքային հեղուկը չորացվել սենյակային ջերմաստիճանում։ Լուծամզված նյութերի չոր մնացորդը պահպանվել է 7 °C պայմաններում հետագա օգտագործման նպատակով։ Լուծամզված նյութերի վերալուծումը կատարվել է 96 % էթանոլում։ Որպես դրականստուգիչ՝ օգտագործվել է ասկորբինաթթուն։ Հակաբակտերիական ակտիվությունը որոշվել է ագարում դիֆուզիայի մեթոդով`օգտագործելով 0.1 մլ ծավալով և 10մգ/մլ կոնցետրացիայով հետազոտվող սպիրտային (70 %) լուծամզվածք (Bauer A. W., 1973)։ Որպես թեստ-օրգանիզմներ ենկիրառվել Bacilus subtilis A1 WT, Pseudomonas aeruginosa GRP3 Esherichia coliWDCM M 17, Staphylococcus aureus VKPM 5233 շտամերը։ Ագարի վրա արվածփոսիկների տրամագիծը կազմել է 8 մմ։ Որպես բացասական ստուգիչ կիրառվել է 70% էթանոլը։ Արդյունքների ամփոփում։ H. elongatum մեկուսացված կուլտուրան ստացվել էավանդական մեթոդով։ Որպես էքսպլանտ կիրառվել են բույսի ծաղիկները` օգտագործելով Մուրասիգե-Սկուգ (ՄՍ) սննդամիջավայրը։ Սրոհունդ երկարավունի ՄՍ սննդամիջավայրում աճեցված կալուսը ունի բացդեղնավուն գունավորում, աճն ուղղված է դեպի վեր, կալուսը միջին փխրունության է։ Աճման ընթացքում օրգանոգենեզի արդյունքում կալուսի վրա ձևավորվում ենընձյուղներ (նկ. 1)։ H. elongatum կալուսի աճի առանձնահատկությունների ուսումնասիրման համարնախ որոշվել են աճի ինդեքսը և չոր նյութերի կուտակումը՝ աճեցման մեկ փուլում` 5,10, 15, 20, 30 օրերի ընթացքում (նկ. 2, 3)։ Նկար1. H. elongatum կալուսըՆկար 2. H. elongatum կալուսային հյուսվածքում չոր նյութերի պարունակությունըԻնչպես երևում է նկ. 2-ից, կալուսի չոր զանգվածի ամենաբարձր կուտակումըգրանցվել է աճեցման է 5-15-րդ օրերի ընթացքում։ Աճեցման 20-25-րդ օրերումդիտվել է չոր նյութերի կուտակման նվազում, իսկ հետագայում այն ավելացել է (30-րդօր), սակայն չի հասել չոր նյութի կուտակման առավելագույնին (10-րդ օր)։ Նկար 3. H. elongatum կալուսային հյուսվածքի աճման ինդեքսH. elongatum կալուսային հյուսվածքի աճի ինդեքսի որոշումը ցույց է տվել, որկալուսի աճն առաջին հինգ օրերի ընթացքում համաչափ է եղել, աճեցման 10-րդ օրըայդ չափորոշիչը փոքր-ինչ նվազել է, իսկ այնուհետև աճել է (20-րդ օր), 25-րդ օրումփոքր-ինչ նվազել է, վերջում` 30-րդ օրը ավելացել է՝ հասնելով 1.2-ի։ Արմատագոյացման համար օգտագործվել է մեր կողմից ձևափոխված ՄՍսննդամիջավայրը, որը ֆիտոհորմոններից պարունակել է միայն նաֆթիլքացախաթթու` 0.1 մգ/լ կոնցենտրացիայով։ Այս միջավայրում աճեցման ընթացքում դիտվել էոչ միայն ակտիվ արմատագոյացում, այլև ձևավորվել են զարգացած վերգետնյա մասով մերիկլոններ (նկ. 4)։ 11,051,11,151,2010203040աճի ինդեքսօրերH. elongatum կալուսային հյուսվածքը և՛ լուսավորության, և՛ մթության պայմաններում ձեռք է բերում վառ կարմրադարչնագույն գունավորում, որը պայմանավորվածէ երկրորդային արգասիքների սինթեզի ակտիվացման հետ (նկ. 5)։ Նկար 4. H. elongatum աճը in vitro Նկար 5. H. elongatum կալուսի աճը լուսավորության պայմաններումՀայտնի է, որ Hypericum ցեղի բույսերն օժտված են բարձր հակաօքսիդանտայինակտիվությամբ, և հիմնվելով ֆիլոգենետիկ ազգակցական կապերի սկզբունքի վրա՝իրականացվել է մեր կողմից ստացված H. elongatum կալուսային հյուսվածքի հակաօքսիդանտային ակտիվության որոշում (կալուսի աճեցման 10-րդ, 20-րդ և 30-րդ օրերին)։ Այս նպատակով կիրառվել են 10, 50, 100, 500, 1000 մկգ/մլ կոնցենտրացիայովլուծամզվածքներ, որոնց ակտիվությունը համեմատվել է ասկորբինաթթվի նույն կոնցենտրացիայով լուծույթների ակտիվության հետ (աղ. 1)։ H. elongatum մեկուսացված կուլտուրայի հակաօքսիդանտային ակտիվությունը կոնցետրացիա1000մկգ/մլ500մկգ/մլ100մկգ/մլ50մկգ/մլ10մկգ/մլԱղյուսակ 1. օրեր10-րդ20-րդ30-րդստուգիչՊարզվել է, որ ընդհանուր առմամբ հետազոտվող կալուսային հյուսվածքն օժտված է բարձր հակաօքսիդանտային ակտիվությամբ, սակայն ամենաբարձր հակաօքսիդանտությամբ աչքի է ընկնում աճման փուլի 30-րդ օրում գտնվող կալուսայինհյուսվածքը։ Այս օրինաչափությունը պահպանվում է հետազոտվող լուծամզվածքիբոլոր կոնցենտրացիաների կիրառմամբ։ H. elongatum-ը, որպես հակաօքսիդանտայինակտիվությամբ նյութերի արտադրիչ, գրեթե ուսումնասիրված չէ։ Այն իր կենսաբանական ակտիվությամբ չի զիջում և երբեմն նաև գերազանցում է այս ցեղի այլներկայացուցիչների (Dimitrov D., Nedialkov P., 2010)։ Սա հիմք է տալիս ենթադրելու, որ սրոհունդ երկարավունի կալուսային հյուսվածքն աճման բնականոն ցիկլի ավարտին (30-րդ օր) կարելի է կիրառել օրգանիզմում հակառադիկալային պաշտպանության մեխանիզմների խախտմամբ պայմանավորված մի շարք հիվանդությունների կանխարգելման և թերապիայի համար։ H. elongatum կալուսային հյուսվածքի հակաբակտերիական ակտիվությունըԹեստ-միկրոօրգանիզմների աճման բացակայության գոտի (Φ, մմ)Աղյուսակ 2. ՇտամՕրեր10-րդ20-րդ30-րդH. elongatum մեկուսացված կուլտուրայի հակաբակտերիական ակտիվությունըորոշվել է կալուսի աճեցման նույն փուլերում (10-րդ, 20-րդ և 30-րդ օրեր), ինչի արդյունքում պարզ դարձավ, որ հակաբակտերիական ակտիվությամբ օժտված նյութերիառավելագույն կուտակումը հյուսվածքում տեղի է ունենում աճման ցիկլի ավարտին`30-րդ օրը (աճման բացակայության գոտիների տրամագիծը հասնում է 13-15 մմ,տե՛ս՝ աղ. 2)։ H. elongatum կալուսային հյուսվածքի նյութափոխանակության արգասիքների նկատմամբ ամենաբարձր զգայունություն է ցուցաբերել Pseudomonas aeruginosa GRP3 գրամբացասական միկրոօրգանիզմը։ Տարբեր սննդամիջավայրերի վրաերկու փոխացանքերի ընթացքում աճեցված H. elongatum in vitro բույսերում աճեցման30-րդ օրն ուսումնասիրվել է պրոլինի սինթեզի ակտիվությունը՝ կախված միջավայրիգործոններից։ Այս ամինաթթվի պարունակության ուսումնասիրման արդյունքումպարզ դարձավ, որ դրա առավելագույն քանակությունը դիտվել է 1 մգ/մլ ԻՔԹ և 1մգ/մլ արգինին պարունակող սննդամիջավայրում աճեցված բույսերի մեջ (գր. 1)։ Դանշանակում է, որ սննդամիջավայրում ԻՔԹ-ն և արգինինի այս հարաբերությունն էնպաստավոր եղել բույսում պրոլինի կուտակման համար, իսկ ինչպես վերը նշվեց,պրոլինը համարվում է օսմոկարգավորիչ։ Այս նյութի բարձր սինթեզի ունակությամբ invitro պայմաններում աճեցված բույսերը հեշտությամբ կարող են տեղափոխվել հող ևդիմակայել այս գործընթացում ներգործող տարբեր սթրեսորների, մասնավորապես`ջրազրկման ազդեցությանը։ Գրաֆիկ. 1. Պրոլինի քանակությունը սրոհունդ երկարավունի մերիկլոններումԱյսպիսով, հաշվի առնելով վերոհիշյալը, H. elongatum մեկուսացված կուլտուրանկարելի է առաջարկել որպես կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի աղբյուր, որ կարող էփոխարինել վայրի աճող բույսերից ստացվող նյութերին։ Դա թույլ կտա բավարարելբուսական ծագման դեղամիջոցների պահանջարկը և այդ կերպ պահպանել անընդհատ կրճատվող բնական ռեսուրսները։ Գրականությունand anticancer drugs։ Focus on selective serotonin reuptake inhibitors and hypericum extract //Սևաննա Իսաջյան, Նաիրա Սահակյան, Անուշ Բաբայան, Մարգարիտ ՊետրոսյանHYPERICUM ELONGATUM LEDEB ՄԵԿՈՒՍԱՑՎԱԾ ԿՈՒԼՏՈՒՐԱՅԻ ԵՎՄԻԿՐՈԲԱԶՄԱՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Բանալի բառեր՝ Hypericum elongatum, ինդոլիլ-եռքացախաթթու, արգինին, պրոլին։

example838

example838

Հոդվածում քննարկված է այն հարցը, թե արդյոք գործարարությամբ զբաղվող սուբյեկտների համար առավել շահեկան է կնքել ֆակտորինգի պայմանագիր, թե ցեսիայի գործարք։ Առաջադրված հարցին պատասխանելու նպատակով իրականացվել է երկու ինստիտուտների համեմատական վերլուծություն, վերհանվել են յուրաքանչյուրի դրական ու բացասական կողմերը։ Աշխատանքը գրելիս և եզրակացությունների հանգելիս հաշվի է առնվել նաև ֆակտորինգի պայմանագրի կնքման հայրենական փորձը և ՌԴ արբիտրաժային դատարանների փորձը քննարկվող բնագավառում։

ԻՆՉՈ՞Ւ ԿՆՔԵԼ ՖԱԿՏՈՐԻՆԳԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐ, ԵԹԵ ԿԱՐԵԼԻ Է ԿՆՔԵԼ ՑԵՍԻԱՅԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԴրամական պահանջի զիջման դիմաց ֆինանսավորման (այսուհետ նաև՝ ֆակտորինգի) պայմանագրի իրավական կարգավորումը Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգում առաջին անգամ նախատեսվել է 1998 թ. ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով1 (այսուհետ՝ նաև Քաղ. օր.)։ Չնայած նրան, որ արդեն տասնյոթ տարի է՝ ֆակտորինգի ինստիտուտը առկա է ՀՀ իրավական համակարգում, ֆակտորինգի հայաստանյան շուկան դեռևս գտնվում է զարգացման սկզբնական փուլում,մինչդեռ առաջավոր երկրների փորձը ցույց է տալիս, որ ֆակտորինգի ինստիտուտը և դրա զարգացածշուկան մեծ տնտեսական ներուժ ունեն։ ՀՀ շուկայում ֆակտորինգի ինստիտուտի ամբողջ ծավալով ներդրման համար անհրաժեշտ էստեղծել համապատասխան իրավական և գործնական նախադրյալներ, ինչի նպատակով անհրաժեշտէ ուսումնասիրել ֆակտորինգի ինստիտուտը և վերհանել դրա առանձնահատկությունները։ Սույն գիտական հոդվածում ընթացքում համեմատական մեթոդի կիրառմամբ փորձ է կատարվել՝ ուսումնասիրել ֆակտորինգի պայմանագիրը՝ այն համեմատելով ցեսիայի գործարքի հետ։ Այսպես, Քաղ. օր. 892-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Դրամական պահանջի զիջման դիմաց ֆինանսավորման պայմանագրով մի կողմը (ֆինանսական գործակալը` ֆակտորը) մյուս կողմին (հաճախորդին)հանձնում կամ պարտավորվում է հանձնել դրամական միջոցներ` ի հաշիվ հաճախորդի (վարկատուի)`երրորդ անձից (պարտապանից) ունեցած դրամական պահանջի, որը բխում է հաճախորդի կողմից` երրորդ անձին ապրանքներ տրամադրելուց, նրա համար աշխատանքներ կատարելուց կամ ծառայություններ մատուցելուց, իսկ հաճախորդը ֆինանսական գործակալին զիջում է կամ պարտավորվում էզիջել այդ դրամական պահանջը»։ Քաղ. օր. 25-րդ գլխի 1-ին պարագրաֆը նախատեսում է պարտատիրոջ իրավունքներն այլ անձիանցնելու (այսուհետ՝ ցեսիա) իրավական կարգավորումը։ Մասնավորապես՝ Քաղ. օր. 397-րդ հոդվածիհամաձայն. «Պարտատիրոջը պարտավորության հիման վրա պատկանող իրավունքը (պահանջը) կարող է նրա կողմից այլ անձի փոխանցվել գործարքով (պահանջի զիջում) կամ անցնել այլ անձի՝ օրենքիհիման վրա»։ Ստացվում է, որ Քաղ. օր. տարբեր գլուխներում ամրագրված նորմեր կարգավորում են, կարծեք,նույնանման իրավահարաբերություններ։ Ե՛վ ֆակտորինգի պայմանագրի, և՛ ցեսիայի գործարքի հիմքըպահանջի զիջումն է մեկ սուբյեկտից մյուսին։ Ֆակտորինգի պայմանագրով հաճախորդը երրորդ անձիհանդեպ ունեցած դրամական պահանջի իրավունքը, որը հիմնվում է ապրանքներ տրամադրելու,աշխատանքներ կատարելու կամ ծառայություններ մատուցելու պարտավորության վրա, փոխանցում էֆինանսական գործակալին՝ նրանից դրամական միջոցներ ստանալու նպատակով, իսկ ցեսիայի պայմանագրով՝ պարտատերը պարտավորության վրա հիմնված իր պահանջի իրավունքը զիջում (փոխանցում) է այլ անձի, և դա կարող է պայմանավորված չլինել հանդիպական կատարմամբ։ Քաղ. օր. 892-րդ և 893-րդ հոդվածների վերլուծությունից հետևում է, որ ֆակտորինգի պայմանագիրը գործարարական հարաբերություններում կիրառվող պայմանագրի տեսակ է։ Քաղ. օր. 397-րդ հոդվածը իմպերատիվ պահանջ չի ներկայացնում ցեսիայի հատուցելի կամ անհատույց բնույթի վերաբերյալ, հետևաբար՝ ցեսիայի գործարքը կարող է լինել ինչպես անհատույց, այնպես էլ հատուցելի։ Սույն աշխատանքում ցեսիայի գործարքին անդրադառնալիս կենթադրվի միայն ցեսիայի վճարովի գործարքը։ Ընդ որում, չնայած Քաղ. օր. 25-րդ գլխի տառացի վերլուծությունից չի հետևում, սակայն պրակտիկայում գործարարական գործունեության սուբյեկտների միջև կնքվում է հատուցելի ցեսիա։ ՌԴ դատական պրակտիկան, օրինակ, ունի միտում առևտրային կազմակերպությունների միջև կնքել ցեսիայի հատուցելի գործարք, այլապես այն համարվում է նվիրատվության պայմանագիր2։ Գտնում ենք, որ նման մոտեցումը ընդունելի է նաև ՀՀ պրակտիկայի համար։ Քաղ. օր. 598-րդ1 ՀՀՊՏ 1998/17 (50), 10.08.98։ 2 Տե՛ս Постановление Президиума ВАС РФ от 15 июня 1999г. N 1134/99. www.consultant.ru 10.05.2015 թ. դրությամբ։ հոդվածի համաձայն՝ առևտրային կազմակերպությունների միջև հարաբերություններում նվիրատվությունն արգելվում է։ Այս պարագայում իրավացիորեն հարց է առաջանում, թե ինչ դրդապատճառներից ելնելով քաղաքացիական շրջանառության սուբյեկտները պետք է ֆակտորինգի պայմանագիրը գերադասեն ցեսիայից։ Ի՞նչ առավելություն ունի ֆակտորինգի պայմանագիրը ցեսիայի նկատմամբ, որ քաղաքացիաիրավական շրջանառության սուբյեկտները իրենց հարաբերությունների մեջ ներգրավեն ֆինանսականգործակալին։ Ֆակտորինգի պայմանագրի և ցեսիայի համեմատական վերլուծությունից կարելի է հանգել հետևության, որ դրանք հարաբերակցվում են՝ որպես ընդհանուր և հատուկ ինստիտուտներ։ Երկու դեպքում էլ տեղի է ունենում դրամական պահանջի փոխանցում մի սուբյեկտից մյուսին։ Ի տարբերությունցեսիայի, որի դեպքում փոխանցման ենթակա է ցանկացած պարտավորությունից առաջացած պահանջի իրավունքը (հաշվի առնելով Քաղ. օր.-ով նախատեսված բացառությունները), ֆակտորինգի պայմանագրով փոխանցման ենթակա է միայն ապրանքներ տրամադրելուց, աշխատանքներ կատարելուցկամ ծառայություններ մատուցելուց բխող դրամական պահանջի իրավունքը։ Այսպես, ցեսիայի վերաբերյալ իրավանորմերով կարգավորվում են ավելի լայն հարաբերություններ՝ պահանջի իրավունքի զիջման բոլոր հարաբերությունները, որոնք բխում են (բացի ֆակտորինգիպայմանագրի համար օրենքով սահմանված դեպքերից) ցանկացած պարտավորական հարաբերությունից։ Ցեդենտը ցեսիոնարին կարող է զիջել ինչպես մեկ, այնպես էլ մի քանի պահանջներ։ Պարտավորության առարկայի բաժանելիության դեպքում հնարավոր է նաև մասնակի ցեսիա՝ ցեդենտը զիջումէ պահանջի մի մասը, իսկ մյուս մասը մնում է իր մոտ կամ զիջում է մի քանի ցեսիոնարների1։ Ֆակտորինգի պայմանագրով վարկավորման դիմաց կարող է փոխանցվել միայն ապրանքներտրամադրելուց, աշխատանքներ կատարելուց կամ ծառայություններ մատուցելուց բխող պահանջիիրավունքը (Քաղ. օր. 892-րդ հոդված)։ Քաղ. օր. 894-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ «Տրամադրված ֆինանսավորման համար զիջման առարկա կարող է լինել ինչպես այն դրամական պահանջը, որի վճարման ժամկետը վրա է հասել(ներկա պահանջ), այնպես էլ դրամական միջոցներ ստանալու` ապագայում ծագելիք իրավունքը (ապագա պահանջ)։ Զիջման առարկա դրամական պահանջը ֆինանսական գործակալի հետ հաճախորդի կնքած պայմանագրում պետք է որոշվի այնպես, որ հնարավորություն ընձեռվի նույնացնել գոյություն ունեցածպահանջը պայմանագիրը կնքելու, իսկ ապագա պահանջը` ոչ ուշ, քան այն ծագելու պահին»։ Ինչպես երևում է Քաղ. օր. 894-րդ հոդվածի վերլուծությունից, ֆակտորինգի պայմանագրի շրջանակներում հնարավոր է ապագա պահանջի փոխանցումը։ Այս հատկանիշով ցեսիայի գործարքը տարբերվում է ֆակտորինգի պայմանագրից, քանի որ Քաղ. օր. 25-րդ գլխի վերլուծությունից հետևում է,որ ցեսիայի գործարքով կարող է փոխանցվել միայն առկա, արդեն իսկ ծագած պահանջի իրավունքը։ Ֆակտորինգի պայմանագիրը վարկավորման առանձնահատուկ եղանակ է, որտեղ հաճախորդիպահանջի իրավունքի զիջումը հանդես է գալիս՝ որպես ֆինանսական գործակալի կողմից տրամադրվող ֆինանսավորման ապահովման միջոց։ Սակայն ֆակտորինգի կառուցակարգը չի հանգումդրամական պահանջից բխող պահանջի իրավունքի փոխանցման ցանկացած դեպքի, այլ ենթադրում էֆինանսական գործակալի կողմից հաճախորդի գործունեության ֆինանսավորման հետ կապված որոշակի ծառայությունների մատուցման և երրորդ անձանց հանդեպ հաճախորդի պահանջի իրավունքիձեռքբերում2։ Ֆակտորինգը միջոցառումների համալիր է, որն ուղղված է կազմակերպության արագաճին։ Այն թույլ է տալիս կարճ ժամանակում ապահովել վաճառքի ծավալների ավելացում մի քանիանգամ և հնարավորություն է տալիս կազմակերպությանը՝ զարգանալ առավել արագ, քան վարկավորման ժամանակ։ Բանկի կողմից իրականացվող ֆակտորինգային ծառայության հիմնական նպատակն է՝ ապահովել կազմակերպության զբաղվածությունը իր հիմնական գործառույթով` վաճառքով,ծառայությունների մատուցմամբ, առանց ֆինանսական խնդիրների անընդհատ լուծում փնտրելու։ Այս տեսանկյունից՝ ֆակտորինգի պայմանագիրը, կարծեք, ավելի շահավետ է գործարարությամբզբաղվող սուբյեկտների համար. գործարարն իր պահանջի իրավունքը զիջում է ֆակտորին, որը փոխանցված և պահանջելու ենթակա գումարը տրամադրում է գործարարին, զբաղվում է դեբիտորականպարտավորությունների կառավարմամբ, իսկ գործարարը զբաղվում է իր հիմնական գործունեությամբ։ Սակայն ավելի ուշադիր դիտարկելիս պարզ է դառնում, որ ֆակտորինգի պայմանագիրը ևցեսիայի գործարքը զուգահեռ հարթություններ են նաև այս պարագայում։ Այդ երկու ինստիտուտներիտարբերությունն այն է, թե որ սուբյեկտի գույքային զանգվածում են գտնվում փոխանցված դեբիտորական պարտավորությունները պայմանագիրը (գործարքը) կնքելուց հետո։ Եթե ցեսիայի գործարքի ժա1 Տե՛ս “Очерки по торговому праву” Сборник научных трудов под редакцией кандидата юридических наук Е.А. Крашенникова. Выпуск 6, Ярославль, 1999, էջ 14.2 Տե՛ս Габов А., Некоторые проблемные вопросы уступки права // Хозяйство и право, №4, 1999 էջ 53-60.մանակ ցեդենտի դեբիտորական պարտավորություններն անցնում են ցեսիոնարին և մտնում նրա գույքային զանգվածի մեջ, դառնում ցեսիոնարի սեփականությունը, ապա ֆակտորինգի պայմանագրիդեպքում այդ դեբիտորական պարտավորությունները շարունակում են մնալ հաճախորդի պարտավորությունները։ Ֆինանսական գործակալն ուղղակի իրականացնում է այդ դեբիտորական պարտավորությունների կառավարման գործառույթ՝ իր առավել բանիմացության, փորձառության և համապատասխան կադրերի առկայության շնորհիվ։ Դեբիտորական պարտքերի վերաբերյալ հոգսերը ֆակտորին փոխանցելը գործունեության օպտիմալացման լավ տարբերակ է փոքր կազմակերպության համար1։ Քաղ. օր. կարգավորմամբ, սակայն, հնարավոր են դեպքեր, երբ հաճախորդն իր դեբիտորականպարտավորությունների կառավարման գործառույթը չի փոխանցում ֆակտորին։ Այսպես, Քաղ. օր.892-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ «Դրամական պահանջի զիջման դիմաց ֆինանսավորմանպայմանագրով ֆինանսական գործակալի պարտավորությունները կարող են ներառել հաճախորդիհամար հաշվապահական հաշվառում վարելը, ինչպես նաև հաճախորդին` զիջման առարկա համարվող դրամական պահանջների հետ կապված այլ ֆինանսական ծառայություններ մատուցելը»։ Վերոնշյալ հոդվածի շարադրանքում «կարող են ներառել» արտահայտությունը վկայում է, որ հաճախորդի դեբիտորական պարտավորությունների կառավարման գործառույթը ֆակտորին փոխանցելը ֆակտորինգի պայմանագրի էական պայման չէ։ Առանց դեբիտորական պարտավորություններըֆակտորի կողմից կառավարման տարրի ֆակտորինգի պայմանագիրն, ըստ էության, ավելի է նմանվում ցեսիայի գործարքին։ Քաղ. օր. 892-րդ հոդվածի 2-րդ մասի և ֆակտորինգի ինստիտուտի էության համալիր վերլուծության արդյունքում գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է՝ հաճախորդի դեբիտորականպարտավորությունների կառավարման գործառույթը ֆակտորին տրամադրվի իմպերատիվ կարգով։ Այստեղ խոսքը ոչ թե հաճախորդի բոլոր դեբիտորական պարտավորությունների, այլ միայն ֆակտորինգի պայմանագրով ֆակտորին զիջված պարտավորությանը վերաբերող դեբիտորական պարտավորությունների մասին է։ Այս առաջարկը հիմնվում է ֆակտորինգի զարգացած շուկա ունեցող երկրներիփորձի վրա։ Արտասահմանում ֆակտորինգի ֆունկցիաները ավելի լայն են ընկալվում, և ֆինանսավորումը դրա միակ ֆունկցիան չէ։ Ավելին, պահանջի գնումը կարող է իրականացվել ոչ այնքան ֆինանսավորման նպատակով, որքան վաճառողին գնորդի կողմից վճարումից խուսափելուց պաշտպանելունպատակով2։ Հաճախորդից դեբիտորական պարտքերը ձեռք բերող ֆինանսական գործակալն ինքը պետք էհետաքրքրված լինի նման պարտավորությունների ստանձնմամբ, ինչը նրան հնարավորություն է ընձեռում հսկողություն իրականացնել հաճախորդի գործունեության նկատմամբ (դեբիտորական պարտավորության մասով) և հետևել նրա պարտապանների վճարունակության նկատմամբ3։ Այս առանձնահատկությունը ֆակտորինգի պայմանագրի և ցեսիայի միջև, թերևս, ամենակարևոր տարբերություններից մեկն է։ Եթե ֆակտորինգի պայմանագրով չի նախատեսվում ֆինանսական գործակալի կողմիցհաճախորդի համար հաշվապահական հաշվառում և այլ ֆինանսական ծառայություններ մատուցելուպարտականություն, ապա ֆակտորինգի պայմանագիրը նույնանում է հատուցելի ցեսիայի հետ։ Բացի վերոնշյալից՝ հաճախորդին հաշվապահական և այլ ֆինանսական ծառայություններ մատուցելու՝ ֆակտորի պարտականության իմպերատիվ կարգ նախատեսելով Քաղ. օր.-ով տրված՝ ֆակտորինգի պայմանագրի բովանդակությունն ավելի կմոտենա միջազգային ֆակտորինգի պայմանագրիհասկացությանն ու բովանդակությանը և ներպետական շուկայի զարգացման նոր ուղիներ ու հնարավորություններ կառաջանան, մինչդեռ ներկայումս Քաղ. օր.-ում ամրագրված ֆակտորինգի պայմանագրի հասկացությունն ամբողջությամբ չի արտացոլում իրավահարաբերության բովանդակությունը։ Փաստորեն, ֆակտորինգի իրավահարաբերության անբաժանելի մաս է ֆինանսական գործակալիկողմից բացի դրամական միջոցների տրամադրումից` նաև ֆինանսական այլ ծառայությունների մատուցումը հաճախորդին, այն է՝ պարտքերի կառավարում, անհուսալի պարտքերի առանձնացում ուկառավարում և այլն։ Սա առավելապես ապահովում է շուկայի կայունությունը, քանի որ հաճախորդնստիպված չի լինում պարտքերի կառավարման համար առանձին միջոցներ ծախսել, այլ ֆինանսականգործակալի կողմից այդ գործունեության իրականացման շնորհիվ հստակ պատկերացում է ունենումիր պարտապանների ու պահանջների կարգավիճակի մասին, իմանում է՝ որ պարտքերն են ժամկետանց, որոնց պահանջի համար դիմելու դեպքում կունենա խնդիրներ և այլն։ Ֆինանսական գործակալի համար այս գործունեության իրականացումը ևս կարևոր է, քանի որ այդ դեպքում նա պատկերացում է ունենում իր կողմից ձեռք բերվելիք պարտքերի վերաբերյալ և նվազում է անհիմն կամ անհու1 Տե՛ս Солнцев М., Факторинг становится хорошей альтернативой кредитам для малого и среднего бизнеса”, “Ведомости”19.11.2013, www.factorings.ru, մատչելի էր՝ 05.05.2015։ 2 Տե՛ս Фомкин К․, Можно ли российский рынок факторинга назвать отсталым?, “Компания”, 26.11.2013, www.factorings.ruմատչելի էր՝ 05.05.2015։ 3 Տե՛ս Брагинский М.И., Витрянский В.В., Договорное право, Книга пятая, том 1, Договоры о займе, банковском кредите ифакторинге. Договоры, направленные на создание коллективных образований М., 2011, էջ 262։ սալի պահանջների ձեռքբերման ռիսկը։ Փաստորեն, ֆինանսական գործակալը հնարավորություն էունենում առավել խորը և հստակ գնահատել իր ռիսկերը։ Ցեսիայի գործարքի և ֆակտորինգի պայմանագրի հիմնական տարբերությունը դրանց սուբյեկտային կազմն է։ Ցեսիայի սուբյեկտների նկատմամբ օրենսդրի կողմից որևէ պահանջ ներկայացված չէ,ինչը նշանակում է, որ ցեսիայի գործարք կարող է կնքել քաղաքացիական շրջանառության ցանկացածլրիվ գործունակ սուբյեկտ։ Ինչպես նշվեց, ֆակտորինգի պայմանագիրը գործարարական հարաբերություններում կիրառվող պայմանագրի տեսակ է, ինչը ենթադրում է ֆակտորինգի պայմանագրի հատուկ սուբյեկտային կազմ։ Ֆակտորինգի պայմանագրի վերաբերյալ նորմերով՝ ֆինանսական գործակալի նկատմամբ սահմանված առանձնահատուկ պահանջով կարգավորվում են միայն որոշակի շրջանակի հարաբերություններ, որտեղ որպես ցեսիոնար՝ հանդես են գալիս բանկերը կամ այլ վարկային կազմակերպությունները,ինչպես նաև նման տեսակի գործունեության իրականացման թույլտվություն (լիցենզիա) ունեցող այլառևտրային կազմակերպություններ1։ Քաղ. օր. 893-րդ հոդվածի համաձայն՝ որպես ֆինանսական գործակալ` դրամական պահանջիզիջման դիմաց ֆինանսավորման պայմանագրեր կարող են կնքել բանկերը և այլ վարկային կազմակերպությունները, ինչպես նաև նման տեսակի գործունեության իրականացման թույլտվություն ունեցող այլ առևտրային կազմակերպությունները։ Քաղ. օր. 893-րդ հոդվածի տառացի մեկնաբանությունից հետևում է, որ բացի բանկերից ու այլ վարկային կազմակերպություններից՝ որպես ֆակտոր կարողէ հանդես գալ ցանկացած առևտրային կազմակերպություն, որն ունի ֆակտորինգային գործունեություն իրականացնելու լիցենզիա, մինչդեռ «Լիցենզավորման մասին» ՀՀ օրենքի2 43-րդ հոդվածով, որտեղ սահմանված են լիցենզավորման ենթակա գործունեության տեսակները, ֆակտորինգային գործունեությունը՝ որպես լիցենզավորման ենթակա գործունեության առանձին տեսակ առկա չէ։ «Լիցենզավորման մասին» ՀՀ օրենքի 43-րդ հոդվածի 6-րդ կետով որպես բանկային և ֆինանսավարկային գործունեության տեսակ՝ նախատեսված է վարկային կազմակերպության գործունեության լիցենզավորումը։ «Վարկային կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի3 3-րդ հոդվածի 6-րդ մասում նշված է․«Սույն օրենքի և վարկային կազմակերպությունների գործունեությունը կարգավորող ՀայաստանիՀանրապետության այլ օրենքների ու նորմատիվ իրավական ակտերի իմաստով վարկային կազմակերպությունների տիպեր (խմբեր) են համարվում՝ դ) դրամական պահանջի զիջման դիմացֆինանսավորում (ֆակտորինգ) իրականացնող ֆակտորինգային կազմակերպությունները, որոնցհիմնական գործունեությունը դրամական պահանջի զիջման դիմաց ֆինանսավորման (ֆակտորինգ)գործարքների կնքումն է՝ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի 48-րդ գլխովսահմանված կարգով և պայմաններով»։ Վերոնշյալ հոդվածից հետևում է, որ ֆակտորինգային կազմակերպությունները ևս հանդիսանումեն վարկային կազմակերպություններ։ Այս պարագայում գործնականում անհասկանալի է Քաղ. օր.893-րդ հոդվածի «ինչպես նաև նման տեսակի գործունեության իրականացման թույլտվություն (լիցենզիա) ունեցող այլ առևտրային կազմակերպություններ» արտահայտությունը։ Ֆինանսական գործակալը մի շարք պահանջներ է սահմանում, որոնց՝ հաճախորդի համապատասխանելու դեպքում միայն նրա հետ կնքվում է ֆակտորինգի պայմանագիր։ Այդպիսի պահանջներ են, օրինակ՝ • հաճախորդի/պարտապանի գործունեության փորձը ոլորտում,• գործընկերոջ հետ համագործակցության փորձը, • ֆինանսական տվյալները, բանկային հաշիվների շրջանառությունը, • գործարքների հաճախականությունը, վարկային պատմությունը։ Անհրաժեշտ է հաշվի առնել, ֆինանսական գործակալի կողմից սահմանվող միասնական պահանջներ սահմանված չեն։ Դա նշանակում է, որ հաճախորդի հետ ֆակտորինգի պայմանագիր կնքելիստարբեր ֆինանսական գործակալներ կարող են սահմանել տարբեր պահանջներ։ Օրինակ, պրակտիկայում հնարավոր են դեպքեր, երբ ֆակտորինգի պայմանագրի կնքման համար բավարար լինի միայն1 Տե՛ս Քաղ. օր. 893-րդ հոդված։ Մեր կարծիքով՝ այս հոդվածը խմբագրման կարիք ունի։ «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀօրենքի 45-րդ հոդվածի 10-րդ կետի 2-րդ պարբերության համաձայն՝ այն պայմանների թվարկման ժամանակ, երբ բոլորթվարկված պայմաններից բավական է միայն մեկի առկայությունը, չի կարող կիրառվել «և» կամ «ու» շաղկապը։ Քաղ. օր.նշված հոդվածում, սակայն, կիրառված է «բանկերի և այլ վարկային կազմակերպությունների» արտահայտությունը, որի պարագայում բանկերի մասնակցության հետ միաժամանակ հոդվածի կիրառման պարտադիր պայման է դառնում նաև այլ վարկային կազմակերպությունների մասնակցությունը։ Նման իրավիճակի շտկման համար անհրաժեշտ է խմբագրել հոդվածը ևշարադրել հետևյալ կերպ՝ «որպես ֆինանսական գործակալ՝ դրամական պահանջի զիջման դիմաց ֆինանսավորման պայմանագրեր կարող են կնքել բանկերը կամ այլ վարկային կազմակերպությունները, ինչպես նաև նման տեսակի գործունեությանիրականացման թույլտվություն (լիցենզիա) ունեցող այլ առևտրային կազմակերպությունները»։ 2 ՀՀՊՏ 2001.08.08/26(158)։ 3 ՀՀՊՏ 2002.07.03/23(198)։ ապրանքների մատակարարման, ծառայությունների մատուցման կամ աշխատանքների կատարմանվերաբերյալ հաշիվ-ապրանքագիրը՝ որպես հաճախորդի մոտ պահանջի իրավունքի առկայությանապացույց։ Քաղ. օր. 403-րդ հոդվածի համաձայն՝ պարտատիրոջ պահանջի զիջումն այլ անձի թույլատրվումէ, եթե դա չի հակասում օրենքին, այլ իրավական ակտերին կամ պայմանագրին։ Քաղ. օր. 398-րդ հոդվածի համաձայն՝ պարտատիրոջ անձի հետ անխզելիորեն կապված իրավունքների` ներառյալ ալիմենտի և կյանքին կամ առողջությանը պատճառված վնասների հատուցմանպահանջների անցնելն այլ անձի չի թույլատրվում։ Ինչպես տեսնում ենք, ցեսիայի գործարքի դեպքում ևս օրենսդրորեն նախատեսված չեն գործարքի կնքման համար պարտադիր պայմաններ, որոնք պետք է հավաստվեն փաստաթղթային ձևով։ Ցեսիայի գործարքի կնքման միակ խոչընդոտն այն է, որ օրենքով կարող է արգելված լինել համապատասխան պահանջի զիջումը։ Իսկ թե ինչ համագործակցության փորձ ունի գործարարն իր գործընկերոջհետ, ինչպիսի փորձ ունի նա գործունեության համապատասխան ոլորտում և այլն, դա ցեսիոնարի հետաքրքրության առարկա չէ։ Ըստ էության, ցեսիայի գործարքի դեպքում ևս, ինչպես ֆակտորինգի պայմանագրի ժամանակ,կողմերն են որոշում, թե պահանջի իրավունքը զիջող կողմը ինչ փաստաթղթեր պետք է ներկայացնիմյուս կողմին՝ ի հավաստումն իր մոտ զիջման առարկա հանդիսացող պահանջի իրավունքի առկայության։ Լ.Ա. Նովոսյոլովան ֆակտորինգի պայմանագրի առավելությունները ուսումնասիրելիս նշում է՝պարտքը զիջող կողմի տնտեսական շահագրգռվածությունն այն է, որ նա անմիջապես ստանում է գումարը, նվազում է դեբիտորական պարտքերի սպասարկման ծախսերը և մասնակի կամ ամբողջությամբ ազատվում է պարտապանի անվճարունակության ռիսկից։ Ֆինանսավորող կողմը (ֆակտորը)ստանում է մատուցած ծառայությունների համար վարձատրություն և մի շարք դեպքերում լրացուցիչօգուտ է քաղում պարտատիրոջը վճարված և պարտապանից ստացված գումարների տարբերությունից1։ Չի կարելի ասել, որ նման դրական արդյունքներից կողմերը զուրկ են ցեսիայի կնքման ժամանակ։ Ավելին, այս տեսանկյունից ցեսիան ունի կարևոր մի առավելություն ֆակտորինգի պայմանագրինկատմամբ. ցեսիայիով փոխանցման ենթակա պահանջի իրավունքի առաջացման հիմք հանդիսացողպարտավորությունների շրջանակը սահմանափակ չէ։ Բացի դրանից, ցեսիայի գործարքի դեպքում,ըստ կողմերի համաձայնության, ցեդենտը, ըստ էության, վաճառում է իր պահանջի իրավունքը ևմիանգամից ստանում է դրա ամբողջ գումարը, այն դեպքում, երբ ֆակտորինգի պայմանագիր կնքելիս,որպես կանոն, հաճախորդը չի ստանում փոխանցվող պահանջի գումարի հարյուր տոկոսը։ ՀՀ բանկային ոլորտի պրակտիկայի ուսումնասիրությունից երևում է, որ բանկերը ֆակտորինգի պայմանագրիկնքման ժամանակ հաճախորդին տրամադրում են պահանջի իրավունքի արժեքի 90℅-ը, իսկ մնացած10℅-ը տրամադրում են պարտապանի կողմից պարտավորության կատարումից հետո (10℅-ից բանկընախապես վերցնում է իրեն հասանելի վարձավճարը)։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ Քաղ. օր. 399-րդ հոդվածի համաձայն՝ սկզբնական պարտատիրոջ իրավունքը նոր պարտատիրոջն է անցնում իրավունքի անցման պահին գոյություն ունեցողծավալով և պայմաններով, Քաղ. օր. 894-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ տրամադրված ֆինանսավորման համար զիջման առարկա կարող է լինել ինչպես այն դրամական պահանջը, որի վճարմանժամկետը վրա է հասել (ներկա պահանջ), այնպես էլ դրամական միջոցներ ստանալու՝ ապագայում ծագելիք իրավունքը (ապագա պահանջ)։ Ֆինանսական գործակալի կողմից հաճախորդին ներկայացվող պահանջների պատճառը, թերևս,ինքն իրեն ռիսկերից ապահովագրելն է։ Քանի որ ֆակտորինգի շրջանակներում թույլատրվում է նաևապագա պահանջի զիջումը, և օրենսդրական ձևակերպումից անհասկանալի է ապագա պահանջ ասելով՝ օրենսդիրը նկատի է ունեցել արդեն իսկ կնքված պայմանագրից ծագելիք պահանջի իրավունքը,ուստի, ֆինանսական գործակալի համար ռիսկերի հաշվարկման համար կարևոր է դառնում հաճախորդի և նրա կոնտրագենտի միջև հարաբերությունների փորձը, որից ելնելով էլ նա կկարողանա գնահատել հաճախորդի կոնտրագենտից պահանջվող գումարը ստանալու հնարավորությունը։ Հետագայում առաջանալիք դրամական պահանջներ, մեր կարծիքով, պետք է դիտարկել նրանք,որոնք հիմնված են տարաժամկետ վճարմամբ պայմանագրերի վրա, չնայած գիտական գրականությանմեջ սրա վերաբերյալ միասնական կարծիք առկա չէ։ Ամփոփելով վերոգրյալը՝ նշենք, որ ֆակտորինգի պայմանագիրը կոմերցիալիզացված ցեսիայիպայմանագիր է։ Ինչպես նշում են ֆակտորինգի ոլորտի մասնագետները, ցեսիան ֆակտորինգիխորհրդային ժամանակաշրջանի տարբերակն է։ Արդի արագ զարգացման պայմաններում, թերևս,1 Տե՛ս Дереш С., Значение факторинга в предпринимательской деятелсности // Актуальные проблемы Российского права.N1(10) 2009, էջ 215-221։ ֆակտորինգն առավել հարմարավետ է գործարարների, հատկապես մանր և միջին ձեռնարկատերերիհամար, քանի որ այն ապահովում է դրամական միջոցների անընդհատ հոսքը կազմակերպություն ևկազմակերպությանը տալիս է գործունեության անընդհատությունն ապահովելու հնարավորություն։ Բացի այդ, ֆակտորինգի պայմանագիրը հնարավորություն է տալիս հաճախորդներին իրենց կոնտրագենտներին առաջարկել վճարման առավել ճկուն համակարգ՝ առանց վտանգելու հաճախորդի գործունեության անընդհատությունը կոնտրագենտի կողմից կետանցի դեպքում։ Այս ամենի հետ միասին,հարկավոր է բարելավել ֆակտորինգի պայմանագրի կարգավորման առկա օրենսդրական բազանֆակտորինգի շուկայի անխափան և արագ զարգացումն ապահովելու նպատակով։ Աղյուսակ 1․ Ֆակտորինգի պայմանագրի և ցեսիայի գործարքի ընդհանրությունները և տարբերություններըդրամականպահանջիփոխանցումպահանջիհիմքիսահմանափակվածությունապագապահանջիզիջմանհնարավորությունհատուկսուբյեկտայինկազմլրացուցիչծառայություններիմատուցմանհնարավորությունփաստաթղթայինծանրաբեռնվածությունֆակտորինգիպայմանագիրցեսիայիգործարքԱննա ԱվետիսյանԻՆՉՈ՞Ւ ԿՆՔԵԼ ՖԱԿՏՈՐԻՆԳԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐ, ԵԹԵ ԿԱՐԵԼԻ Է ԿՆՔԵԼ ՑԵՍԻԱՅԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԲանալի բառեր՝ ֆակտորինգ, ցեսիա, ֆակտոր, ֆինանսավորում, պահանջ։

example2480

example2480

Հոդվածում դիտարկվել է կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության կարևորությունը բիզնեսում և զբոսաշրջության ոլորտում, դրա կողմից առաջացած դրական և բացասական ազդեցությունները։ ԿՍՊ-ն զբոսաշրջությունում սահմանվում է որպես ղեկավարվող բիզնես քաղաքականություն, որի միջոցով զբոսաշրջային ընկերությունները իրենց բիզնես առաքելության մեջ ներառում են սոցիալական և բնապահպանական հիմնախնդիրներ։ Արդյունքում միջազգային կազմակերպությունների կողմից կազմակերպվում են մի շարք բնապահպանական միջոցառումներ, որոնցից նշանավորվում է մասսայականից դեպի կայուն զբոսաշրջության անցումը։

ORԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ԿՈՐՊՈՐՏԱՅԻՆ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ Կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվությունը ինքնակարգավորվող գործընթաց է, որն օգնում է ձեռնարկությանը լինել սոցիալական պատասխանատու, քանի որ այն վերաբերում է շահագրգիռ կողմերին և հասարակությանը։ Որպես կազմակերպության ռազմավարության մաս, ԿՍՊ-ն ապահովում է ինքնակարգավորման հնարավորություն ՝ օգնելով վերահսկել գործարար գործունեության վարումը ՝ էթիկայի նորմերին և միջազգային ստանդարտներին համապատասխան։ ԿՍՊ-ի էությունն ավելի լավ հասկանալու համար անհրաժեշտ է մանրամասն ուսումնասիրել մի քանի տերմին։ Դրանք են ՝ կորպորատիվ պատասխանատվություն, կորպորատիվ սոցիալական կատարողականություն, կորպորատիվ բարեգործություն և այլն [1]։ Կորպորատիվ քաղաքացիության հասկացությունը հասկանալու համար կարելի է պարզապես զուգահեռ մտածել անհատի և ընկերության մասին։ Անհատ քաղաքացի ունի իրավունքներ և պարտականություններ։ Օրենքի նկատմամբ հարգանքը և իրավական պարտավորությունների կատարումը քաղաքացի լինելու նվազագույն, բայց պարտադիր բաղադրիչներից մեկն է, այլ ոչ թե քաղաքացիության հիանալի դրսևորում։ Գործարարը նույնպես չի կարող իրեն լավ կորպորատիվ քաղաքացի համարել, եթե ենթարկվում է օրենքին կամ հարկեր է վճարում։ Անհատը կհամարվի գերազանց քաղաքացի, եթե նա նպաստի իր համայնքի կամ երկրի զարգացմանը, ակտիվ է հասարակական կյանքում, չի հանդուրժում անարդարությունը և այլն։ Նույնը վերաբերում է լավ կորպորատիվ քաղաքացուն։ Հասարակական ակտիվությունը կարող է դրսեւորվել բարեգործության կամ ԿՍՊ-ի, կոռուպցիայի, խտրականության, այլ անօրինական, անբարո երեւույթների դեմ պայքարի միջոցով և այլն։ Որոշ փորձագետներ կարծում են, որ կորպորատիվ պատասխանատվություն տերմինը ունի երկու բաղադրիչ ՝ կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվություն և կորպորատիվ բնապահպանական պատասխանատվություն։ Առաջինը ներառում է սոցիալական խնդիրներ, ինչպիսիք են կրթությանն առնչվող հակակոռուպցիոն նախաձեռնությունները և այլն, մինչդեռ վերջինս անդրադառնում է զուտ բնապահպանական խնդիրների [2, p. 375]։ Կորպորատիվ սոցիալական գործունեության հասկացությունը նկարագրում է ընկերության աշխատանքի ազդեցությունը հասարակության և բնապահպանական ոլորտներում։ Այսինքն ՝ այս տերմինն օգտագործելիս ընկերության աշխատանքը բաժանվում է երկու մասի ՝ ֆինանսական կատարողականություն (շահույթ ստանալու գործառույթ), կորպորատիվ սոցիալական կատարում (հասարակության համար կատարված աշխատանք, շրջակա միջավայր) [2, էջ. 376]։ Կայուն բիզնեսի կամ կորպորատիվ կայունության գաղափարը հիմնված է ռեսուրսների տնտեսական օգտագործման, շրջակա միջավայրի պաշտպանության և ապագա խնդիրների կանխարգելման վրա ՝ այժմ կատարելով ողջամիտ քայլեր։ Կորպորատիվ բարեգործության հիմնական նպատակը հասարակությանը օգուտ բերելն է, որին կարելի է հասնել որոշակի միջոցառումների միջոցով։ Օրինակ, ընկերությունն իր ռազմավարության մեջ կարող է նշել, որ ցանկանում է օգնել առողջապահության ոլորտի զարգացմանը ՝ նվիրատվությունների և այլ նախաձեռնությունների միջոցով աջակցելով, հովանավորելով և աջակցելով բժշկական հաստատություններին։ Սովորաբար, այս բարեգործությունը սերտորեն կապված չէ ընկերության գործունեության ոլորտի հետ։ Օրինակ ՝ առողջապահական հաստատություններին օգնող ընկերությունը կարող է լինել ՏՏ ընկերություն, բջջային օպերատոր կամ լեռնահանքային ընկերություն։ Բարեգործության նպատակն է կարճ ժամանակահատվածում, թեկուզ փոքր չափով, որոշակի դրական ազդեցություն ունենալ հասարակության վրա։ Հիմնական օգուտը, որ ընկերությունը կարող է ստանալ նման դեպքերում, լավ հեղինակությունն է `« լավ ընկերության »իմիջը։ Սակայն, որպես կանոն, գործողությունները չեն ներառվում ընկերության գործունեության ամբողջ մոդելի մեջ, այդ իսկ պատճառով ճգնաժամային իրավիճակներում, երբ անհրաժեշտ է նվազեցնել ծախսերը, հաճախ նախ բարեգործությունը տուժում է [2, p. 377]։ Ըստ կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության տեսության, բիզնեսի կազմակերպիչները և գործարարները հաշվի են առնում հասարակության շահերը և դրանց ազդեցությունը հաճախորդների, մատակարարների, բաժնետերերի կողմից շահառուների, ինչպես նաև շրջակա միջավայրի վրա։ Յուրաքանչյուր ձեռնարկություն, ԿՍՊ ծրագրերի շրջանակներում իրականացնելով որոշակի գործողություններ, ընդլայնում է ձեռնարկություն-միջավայր կապը և նպաստում բացասական ազդեցությունների վերացմանը։ ԿՍՊ-ն լայն հասկացություն է, որը կարող է ունենալ տարբեր ձևեր `կախված ձեռնարկությունից, արդյունաբերությունից կամ երկրից։ Շատ ընկերություններ բարեգործական և կամավորական գործունեություն են իրականացնում ԿՍՊ ծրագրերի շրջանակներում։ Դրանք ուղղված են հասարակությանը, միևնույն ժամանակ սկսում են բարձրացնել սեփական գործունեության մակարդակը։ Այդ պատճառով ԿՍՊ-ն կարևոր է ինչպես հասարակության, այնպես էլ ձեռնարկության համար։ ԿՍՊ-ի գործունեությունը նպաստում է աշխատակիցների միջև ամուր «կորպորատիվ» կապի հաստատմանը, որն ուղղված է ձեռնարկության և աշխատողների բարոյահոգեբանական աջակցությանը `հնարավորինս կապվելու շրջակա միջավայրի հետ։ Այսպիսով, ԿՍՊ-ն հիմնականում խոշոր, միջին ձեռնարկությունների ռազմավարություն է, ըստ որի, որքան տեսանելիորեն հաջողակ ձեռնարկությունն է, այնքան ավելի պատասխանատու է էթիկայի, մրցակցության և ամբողջ արդյունաբերության էթիկական ստանդարտների համար։ Ձեռնարկությունների ԿՍՊ-ն համայնքի զարգացման մեջ ներառում է այնպիսի գործողություններ, ինչպիսիք են. [3]. • Համագործակցել տեղացիների, տեղական համայնքի հետ։ • Սոցիալապես պատասխանատու ներդրում, որն ավելի հայտնի է որպես կայուն սոցիալական գիտակցություն, «կանաչ» կամ էթիկական, բարոյական և հոգեբանական պատասխանատվություն։ • Բարելավել և կատարելագործել աշխատողների աշխատողը։ հաճախորդների հետ կապեր։ • Իրականացնել բնապահպանական գործունեություն և ապահովել կայունություն։ ԿՍՊ-ն լայն հասկացություն է, որը կարող է անընդհատ փոխվել `կախված ձեռնարկության գործունեությունից և այլ արտաքին, ներքին գործոններից։ Նման ձեռնարկություններում նվիրատվությունները հաճախակի են, և իրականացվում է կամավորական աշխատանք, որը շահույթ չի հետապնդում։ Այն նպաստում է աշխատավայրում բարոյահոգեբանական մթնոլորտի հաստատմանը, ինչպես նաև միջավայրի և ձեռնարկության միջև ներդաշնակ հարաբերությունների հաստատմանը։ ԿՍՊ-ն նպատակ ունի ապահովել ձեռնարկության բարոյահոգեբանական մասը։ Այն մեծ ուշադրություն է դարձնում մարդու իրավունքներին։ ԿՍՊ-ի խնդիրն է ապահովել շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը, հասարակության կենսամակարդակի բարելավումը ինչպես այժմ, այնպես էլ ապագայում։ ԿՍՊ ձեռնարկությունների հայեցակարգն այլևս չի կարող հասարակության մեջ մեկուսացված տնտեսվարող սուբյեկտներ լինել, այսինքն ՝ դրանք չեն կարող մեկուսացվել հասարակությունից։ Հարկ է նշել, որ ԿՍՊ-ն ունի մի շարք սոցիալական, բնապահպանական, բիզնես և այլ առանձնահատկություններ [4]։ Սոցիալական առանձնահատկություններն են. • բարեգործական ներդրումներ, • կամավորներ ներգրավելու հնարավորություն, • հասարակության կրթության մակարդակի բարձրացում կորպորատիվ գործունեության շրջանակներում, զբաղվածության ապահովում, • որակի անվտանգության ապահովում։ Բնապահպանական առանձնահատկությունները ներառում են. • Նյութերի լայն տեսականի վերամշակելու ունակություն. Արտադրության տևողություն և արդյունավետության արդյունավետ ապահովում; • Վերականգնվող աղբյուրների օգտագործումը։ Օգտագործում; • Բնապահպանական կառավարման գործիքների ինտեգրում բիզնես ծրագրերին։ Բիզնեսի առանձնահատկությունները ներառում են. • Ֆինանսական արդյունքների բարելավում; • Գործառնական ծախսերի նվազեցում; և այլն ԿՍՊ-ի բազմաթիվ սահմանումներ կան, որոնցից ամենատարածվածը Եվրոպական հանձնաժողովի կողմից տրված սահմանումն է, համաձայն որի `ԿՍՊ-ն սահմանվում է որպես ուղեկցող կամ ուղղորդող բիզնես քաղաքականություն, ըստ որի ձեռնարկությունը սոցիալական և բնապահպանական խնդիրները ներդնում է իր բիզնեսի մեջ։ ինչպես կամավոր հիմունքներով են ամրապնդվում նրանց հարաբերությունները շահագրգիռ կողմերի միջև։ ԿՍՊ-ն թույլ է տալիս մեծացնել ձեռնարկության շահույթը, միևնույն ժամանակ, լուծում է բազմաթիվ բնապահպանական և սոցիալական խնդիրներ։ Ֆրիդմանի խոսքով ՝ սոցիալական պատասխանատու ընկերությունն ուղղված է տվյալ ընկերության բաժնետերերի շահույթի ավելացմանը ՝ իրավական և բարոյական նորմերի շրջանակներում։ Ըստ Ֆրիդմանի տեսության, շահառուները այն խմբերն ու անհատներն են, որոնք կազմակերպության արտաքին միջավայրի հիմնական բաղադրիչներն են և կարող են դրական կամ բացասական ազդեցություն ունենալ ձեռնարկության վրա և հակառակը։ 1991 Քերոլը առաջարկել է ԿՍՊ բուրգի մոդելը, որը բաղկացած է 4 հիմնական կատեգորիաներից [5, էջ. 42]։ Տնտեսական պատասխանատվություն։ Սա համարվում է կատեգորիաների հիմնարար մասը։ Տնտեսական պատասխանատվության գնահատման համար հարցվողները հիմք են ընդունում ընկերության տարեկան հաշվետվության արդյունքները։ Իրավական պատասխանատվություն Դա ենթադրում է հնազանդություն ընդունված օրենքներին։ Ընկերության հայցերն ու տուգանքները հիմք են ծառայում իրավական պատասխանատվության գնահատման համար։ Բարոյական պատասխանատվություն։ Դա ենթադրում է լինել բարոյական, խուսափել վնասներից, պարտավորվել անել այն, ինչ արդար է և ճիշտ։ Բարոյական պատասխանատվության գնահատումն իրականացվում է սպառողների շրջանում անցկացված հարցումների հիման վրա։ Հայեցողական պատասխանատվություն։ Դա նշանակում է լինել արդյունավետ կորպորատիվ պատասխանատու, ներդնել անհրաժեշտ ռեսուրսներ, բարելավել կյանքի որակը։ Հայեցողական պատասխանատվությունը ձևավորվում է բարեգործական հիմունքներով `ընկերության հաշվին։ Այսպիսով, պարզ է դառնում, որ ընկերության ԿՍՊ արդյունավետության գնահատումը բաղկացած է երեք հիմնական փուլերից. Առաջին փուլում ընկերությանը տրված գնահատականները հավաքվում են փորձագիտական ​​հետազոտությունների ընթացքում։ Երկրորդ փուլում, տեղեկատվական entropy- ի միջոցով, որոշվում է վերը նշված չորս բաղադրիչներից յուրաքանչյուրի կշիռը։ 3-րդ փուլում ստացված կշիռների հետ վերահաշվարկված միավորները ներկայացվում են «ՎԻԿՈՐ» (որոշումների կայացման բազմապրոֆեկտային մեթոդ) մոդելում։ Ստացված արդյունքները հնարավորություն են տալիս դասակարգել ընկերություններն ըստ ԿՍՊ մակարդակի (ԿՍՊ բուրգի մոդելի 1-4 կետեր)։ Կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվությունը տարածվում է ոչ միայն խոշոր միջին ձեռնարկությունների, այլև զբոսաշրջության ոլորտի վրա, որը ներդաշնակորեն համատեղում է կայուն ձևավորման գաղափարախոսությունը կայուն զբոսաշրջության հետ։ Ըստ ՄԱԿ-ի Tourismբոսաշրջության համաշխարհային կազմակերպության (UNWTO) `զբոսաշրջությանը բաժին է ընկնում համաշխարհային ՀՆԱ-ի 7-8% -ը։ Երկրագնդի բնակչության 16-ից մեկը զբաղվում է զբոսաշրջությամբ։ Այսպիսով, պարզ է դառնում, որ զբոսաշրջությունը ծառայությունների համալիր է, որը նախատեսում է 1 օրից մինչև 6 ամիս ժամանակահատվածով փոխադրումներ `հանգստի, առողջության և այլ նպատակներով։ Հարկ է նշել, որ ներկայիս համաշխարհային զբոսաշրջությունը մասսայականից անցում է կատարում կայուն և 1950 թ. 1992 թ. «Կայուն զբոսաշրջություն» արտահայտությունն առաջին անգամ օգտագործվեց «XXI դարի օրակարգ» անվանումով կայուն զարգացման հայեցակարգում։ ՄԱԿ-ի Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությունն ընդունեց այն հայտարարությունը, որ «զբոսաշրջության կայուն զարգացումը բավարարում է ներկայիս զբոսաշրջիկների և հյուրընկալող տարածքների կարիքները, միևնույն ժամանակ պահպանում և ամրապնդում է ապագա հնարավորությունները» [7]։ Հարկ է նշել, որ այս փոփոխությունների շնորհիվ ԿՍՊ ոլորտը հայտնվեց կայուն զբոսաշրջության մեջ ՝ արդյունավետ կառավարում իրականացնելու համար։ Այն ներառում էր Կայուն զարգացման 17 նպատակ (Գ SDG)։ Նշենք, որ տուրիզմի ոլորտում ԿՍՊ-ն գործարկվել է 2015-2016 թվականներին, իսկ ԿՍՊ-ն ՝ որպես առանձին մաս, 1990-ականներին։ [8] Հիմա նույնիսկ զբոսաշրջության ոլորտում հստակորեն տարանջատված են «Գրինֆիլդ» և «Բրաունֆիլդ» հասկացությունները։ Գրինֆիլդը ենթադրում է գործընթաց, որը տեղի է ունենում նոր «կանաչ» տարածքում, այսինքն ՝ հիմնված է նոր ռեսուրսների ներդրման միջոցով նոր արդյունքներ ստանալու վրա։ Օդ ստեղծելու համար Բրաունֆիլդը օգտագործում է առկա ռեսուրսները և պայմանները։ Դա շատ հաճախ նկատվում է զբոսաշրջության ոլորտում, հյուրանոցային արդյունաբերության մեջ։ Օրինակ ՝ ՀՀ հրապարակում առկա ենթակառուցվածքների օգտագործմամբ բացվեց «Մարիոթ Արմենիա» հյուրանոցը։ Tourismբոսաշրջության ոլորտում ԿՍՊ-ն սահմանվում է որպես առաջնորդվող բիզնես քաղաքականություն, որի միջոցով տուրիստական ​​ընկերություններն իրենց բիզնես առաքելության մեջ ներառում են սոցիալական և բնապահպանական խնդիրներ։ Քանի որ ձեռնարկությունները հասարակության մի մասն են, շահառուներն իրենց գործունեության մեջ ներառում են երկարաժամկետ հեռանկարում հասարակության օրինական ֆինանսական պարտավորության ապահովում։ Այս դեպքում գրեթե բացառվում է միջնաժամկետ կամ կարճաժամկետ գործունեությունը։ Յուրաքանչյուր գործունեության համար, ներառյալ զբոսաշրջությունը, մշակվում է ԿՍՊ արդյունավետ ռազմավարություն։ Շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը, ազնիվ աշխատանքային պայմանների ստեղծումը, ինչպես նաև հասարակության կենսամակարդակի և բարեկեցության բարելավումը միջազգային զբոսաշրջային ձեռնարկությունների ռազմավարության խնդիրներն են։ Ձեռնարկության ռազմավարության մեջ կան ԿՍՊ-ին ինտեգրման բազմաթիվ շրջանակներ և ուղեցույցներ, որոնք պայմանավորված են ձեռնարկության առանձնահատկություններով և սոցիալական պատասխանատվության ընկալմամբ։ ԿՍՊ-ն այսօր ընկալվում է որպես համապարփակ մոտեցում, որի միջոցով շահագրգիռ կողմերը համարվում են ոչ միայն «ստացողներ», այլև «գործընկերներ» ԿՍՊ ռազմավարության իրականացման համար։ Քանի որ զբոսաշրջությունը արագ և դինամիկ զարգացող ոլորտ է, անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել դրա դրական և բացասական ազդեցություններին։ Արդյունքում ՝ 2000-ականներին։ UNWTO- ն և UNEP- ը (UNEn Environmental ծրագիրը), համագործակցելով ՄԱԿ-ի շրջակա միջավայրի ծրագրի հետ, առաջարկել են կայուն զբոսաշրջության զարգացման նպատակները։ Նպատակները հիմնված են տնտեսական աճի, սոցիալական հավասարության, աշխատանքային բարենպաստ պայմանների ապահովման, աշխատանքի որակի բարձրացման, հասարակության կենսամակարդակի բարձրացման, մշակութային և ազգային արժեքների պահպանման և գնահատման վրա։ 2004 թ. ԵՄ հանձնաժողովի կողմից ստեղծված Tourismբոսաշրջության կայուն խումբը որոշեց ութ հիմնական մարտահրավեր [9, էջ 8-17]. • Նվազեցնել պահանջարկի սեզոնայնությունը։ • Բացահայտել տուրիստական ​​տրանսպորտային համակարգի կողմից առաջացած խնդիրները։ • Բարելավել տուրիստական ​​գործունեության որակը։ • բարելավել հասարակության բարեկեցությունը և կյանքի որակը դրական փոփոխությունների արդյունքում։ • Ռեսուրսների օգտագործման և թափոնների արտադրության կրճատում։ • Պահպանել և գնահատել բնական և մշակութային ժառանգությունը։ • tourismբոսաշրջությունը մատչելի դարձնել բոլորի համար։ Tourismբոսաշրջությունն օգտագործեք որպես Գլոբալ կայուն զարգացման (GST) հզոր գործիք։ Համաձայն Travelամփորդության և զբոսաշրջության համաշխարհային խորհրդի 2013 թ. Զեկույցի համաձայն, զբոսաշրջության ոլորտը համարվում է ամենամեծ ամառային դինամիկ զարգացող հատվածը [10, p. 14]։ Դրանից առաջ հարկ է նշել, որ զբոսաշրջության ոլորտը կարող է ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական ազդեցություն ունենալ տնտեսական, սոցիալական և բնապահպանական ոլորտների վրա։ Արդյունքում, 2005 թ.-ին UNWTO- ն UNEP- ի (Բնապահպանական ծրագիր) հետ համատեղ առաջարկեց Կայուն զբոսաշրջության զարգացման նպատակները [11, էջ. 42]։ Այս նպատակները հիմնված են տնտեսական կենսունակության, սոցիալական հավասարության, աշխատանքային պայմանների բարելավման, կենսաբազմազանության հասարակության աճի, մշակութային արժեքների ապահովման, պահպանման և գնահատման, ինչպես նաև շրջակա միջավայրի պաշտպանության վրա։ կենսամակարդակ Կան միջազգային նշանակության մի շարք փաստաթղթեր, որոնք կարող են ծառայել որպես զբոսաշրջության գործունեության ուղեցույց և միաժամանակ ինտեգրել ԿՍՊ-ի ծրագրերը իրենց աշխատանքում։ Նման փաստաթղթերից մեկը Tourismբոսաշրջության էթիկայի գլոբալ օրենսգիրքն է։ Այն հիմնադրվել է 1999 թվականին։ UNWTO- ի կողմից, որը ներառում է զբոսաշրջության համար պատասխանատու կայուն զարգացման ուղեցույցներ։ Դավոսի հռչակագիրը։ Այն պարունակում է զբոսաշրջության համար հարմարվողականության և մեղմացման ռազմավարական ծրագրեր, որոնք ուղղված կլինեն կլիմայի գլոբալ փոփոխությանը և այլ խնդիրների լուծմանը։ «Տուրօպերատորների նախաձեռնությունները կայուն զբոսաշրջության զարգացման համար»։ Այն հիմնադրվել է 2000 թ.-ին `որպես տուրօպերատորների ցանց, որն իրականացնում է կայուն հիմունքներով զբոսաշրջության զարգացման շուկայավարման ռազմավարություն։ Ներդրումներ է ակնկալում բնական, մշակութային, տնտեսական և ոլորտներում։ Հյուրընկալության և զբոսաշրջության ոլորտում նման ներդրումները կնպաստեն մեծ շահույթների ՝ միևնույն ժամանակ չվնասելով տեղի համայնքների կյանքի պայմաններին։ Գոյություն ունեն մի շարք կամավոր գործիքներ, որոնք աջակցում են բիզնեսին ԿՍՊ գործունեությունն իրականացնելու համար։ Ամենապարզ, բայց փոխարինելի միջոցը ԿՍՊ-ի պարտավորությունն է ՝ որպես կառավարման և շահառուների ուղեցույց։ Վարքական օրենսգիրք և Ընկերության ԿՍՊ ծրագրերը ԿՍՊ ռազմավարության իրականացման ամենատարածված ձևերից մեկն են։ Դեռ 1990-ականներին մի քանի միջազգային հյուրանոցային ընկերություններ իրականացրեցին ԿՍՊ ռազմավարական ծրագրեր։ Որպես օրինակներ կարելի է նշել «Մարիոթ» հյուրանոցների ցանցերը, «Միջմայրցամաքային հյուրանոցներ» -ը, «Հիլթոն» հյուրանոցային կորպորացիան, «Ակումբ», «Միջերկրածովային հյուրանոցներ», «Սթարվուդ» հյուրանոցային ծրագիր և այլն։ Ձեռնարկություններում ԿՍՊ-ի ծրագրերն իրականացվում են մի շարք կամավորական գործիքների, օրինակ ՝ «Սթարվուդ» -ի աջակցությամբ, որն ուղղված է էկոլոգիապես և սոցիալականապես պատասխանատու տուրիստական ​​գործողություններին։ Theբոսաշրջության բիզնեսը խթանելու համար ԿՍՊ-ն իրականացնում է շրջակա միջավայրի համար պատասխանատու և սոցիալական պատասխանատու տուրիստական ​​գործողություններ կամ միջոցառումներ, ինչպիսիք են Tourismբոսաշրջության մրցանակը (Future Award for Tomorrow), որը կազմակերպում է Tourismբոսաշրջության խորհուրդը։ Tourismբոսաշրջություն Ամենաֆորմացված գործիքները ԿՍՊ կառավարման համակարգերն են, որոնք հիմնված են մի շարք միջազգային ստանդարտների վրա, ինչպիսիք են `Բնապահպանական կառավարման միջազգային ստանդարտը (ISO-14.000), սոցիալական պատասխանատվության ստանդարտը (ISO-26.000) կամ էկո-կառավարման սխեման (EMAS, անգլերեն) , , էկո-կառավարում ցանցի աուդիտի սխեմա)։ և այլն Պետք է նշել, որ ISO կամ EMAS ստանդարտները միշտ չէ, որ համապատասխանում են փոքր կամ միջին տուրիստական ​​ընկերություններին։ Ընդհանուր առմամբ ընդունված է առանձնացնել սերտիֆիկացման երկու սխեմաներ. 1. Դինամիկ։ Դրանք գործընթացների վրա հիմնված սխեմաներ են, որոնց նպատակն է ընթացքը բարելավել ընթացիկ ԿՍՊ ձեռնարկություններում։ 2. Ստատիկ։ սրանք արդյունքի վրա հիմնված սխեմաներ են, որոնք չափում են կանխորոշված ​​ցուցանիշի ձեռքբերումը [13, p. 41]։ Այսօր սերտիֆիկացման շատ սխեմաներում նկատվում է երկու մոտեցման շարք։ 2010 թվականին ստեղծվեց Կայուն տուրիզմի տնտեսության կառավարման խորհուրդը (STSC), որը գործում է որպես էկոլոգիական պիտակավորման հավատարմագրման մարմին (GSTC)։ [14] Գլոբալ կայուն զբոսաշրջության չափանիշներ։ Կայուն զբոսաշրջության գլոբալ ստանդարտները հյուրանոցների և տուրօպերատորների համար սահմանում են պահանջներ, որոնք նրանք պետք է կայուն աշխատեն։ Հյուրընկալության արդյունաբերությունը մեծ դեր ունի համաշխարհային զբոսաշրջության արդյունաբերության մեջ։ Ներկայիս հյուրընկալության ոլորտում ԿՍՊ ռազմավարության և պրակտիկայի մշակումը համարվում է անհրաժեշտություն։ Այստեղ է, որ գործի է դրվում նախագծի պլանավորումը։ Ընդհանուր առմամբ, ծրագրի պլանավորումը ներառում է տեղանքի ընտրություն, ճարտարապետական ​​կառույցներ, արտաքին օբյեկտներ, էլեկտրաէներգիա, ջրամատակարարում, կապի միջոցներ և այլն։ Եվրոպացի հյուրանոցատերերի խորհրդի տվյալներով ՝ հյուրանոցատերերի 85% -ը պնդում է, որ ներգրավված է նման բնապահպանական գործունեության մեջ։ Հիմնական շեշտը դրվել է էլեկտրաէներգիայի, ջրային ռեսուրսների նպատակային օգտագործման, թափոնների կրճատման վրա։ Հյուրընկալության կայուն կառավարման գործընթացը ներառում է էլեկտրաէներգիայի, ջրային ռեսուրսների կառավարում, քիմիական նյութերի օգտագործման սահմանափակումներ, կենսաբազմազանության ապահովում, համայնքների զարգացում, ինչպես նաև արդար և բարենպաստ աշխատանքային պայմանների ստեղծում։ Այստեղ մեծ ուշադրություն է դարձվում սոցիալական ասպեկտին։ Նման ձեռնարկությունները թողարկում են վերապատրաստման ծրագրեր, որոնք նպաստում են տեղական աշխատանքային ռեսուրսների զարգացմանը։ ԿՍՊ գործունեության միջոցով ձեռնարկությունները սոցիալական աջակցություն են ցուցաբերում հասարակության կենսամակարդակը բարելավելու համար։ Վերջին մի քանի տարիների ընթացքում տուրիստական ​​գործակալությունները և պեր-օպերատորները սկսել են ակտիվորեն իրականացնել ԿՍՊ գործունեություն, ինչը պայմանավորված է շրջակա միջավայրի և սոցիալական հարցերի նկատմամբ հաճախորդների տեղեկացվածության և զգայունության բարձրացմամբ։ Travelամփորդական փաթեթ ստեղծելու համար տուրօպերատորներն օգտագործում են ճանապարհորդության այնպիսի բաղադրիչներ, ինչպիսիք են տրանսպորտը, գիշերային ծառայությունները, տեսարժան վայրերը և այլն։ Այս դեպքում տուրօպերատորները գնահատում են ԿՍՊ-ի միջոցները ոչ միայն ընկերության արժեքային շղթայում, այլ նաև դրանցից դուրս, այսինքն `հաշվի են առնում արտաքին-ներքին արժեքները։ Էլեկտրոնային տուրիզմի համար պոտենցիալ տարրերն ու ռեսուրսները պահպանելու համար գործընթացը պետք է կառավարվի ՝ կայունության սկզբունքներին համապատասխան։ Այս դեպքում խրախուսվում է կայուն արտադրանքի արտադրությունը, որն ուղղված է ինչպես շրջակա միջավայրի պահպանությանը, այնպես էլ համայնքի զարգացմանը։ ԿՍՊ-ն կարող է զգալի ներդրումներ կատարել զարգացման գործընթացում `կայունություն ապահովելու համար։ Ներկայումս խելացի կամ խելացի կայուն աճը ԿՍՊ «Եվրոպա 2020» ռազմավարության մի մասն է։ Tourismբոսաշրջային ձեռնարկությունների ԿՍՊ միջոցներն ընկալվում են որպես բնական և մշակութային ռեսուրսների պատասխանատու օգտագործում։ Դրանք ներառում են աղտոտման, թափոնների նվազեցման, կենսաբազմազանության, ինչպես նաև մշակութային և ազգային ժառանգության պաշտպանության, աշխատակիցների արդար և պատասխանատու վերաբերմունքի գործընթացներ։ ԿՍՊ-ն դարձել է տուրիստական ​​գործունեության ռազմավարության կենտրոնական բաղադրիչը, որոնք հիմնականում ուղղված են բնապահպանական, սոցիալական և տնտեսական խնդիրների լուծմանը։ Դրանք էական ազդեցություն են ունենում միջազգային, տարածաշրջանային սոցիալ-տնտեսական զարգացման վրա։ Այսպիսով, կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվությունը կարող է համարվել հասուն բիզնեսի առանձնահատկություններից մեկը, ըստ ամենայնի, ինչպես զբոսաշրջության, այնպես էլ բիզնեսի այլ ոլորտներում, այն դարձել է ձեռնարկության ռազմավարության կարևոր բաղադրիչներից մեկը։ Որպեսզի զբոսաշրջային ձեռնարկությունները նշանակալի հաջողությունների հասնեն, անհրաժեշտ է շարունակաբար իրականացնել ԿՍՊ գործունեություն, այն ներառել բիզնեսի ռազմավարության մեջ։ Պարզ դարձավ, որ ԿՍՊ-ն մեկնաբանվում է որպես կազմակերպության և կառավարման բարոյական ընտրության խնդիր, որը հիմնված է մարդու իրավունքների, համայնքի զարգացման, բնապահպանական միջոցառումների իրականացման, ինչպես նաև ներքին կազմակերպչական հարցերի, ինչպիսիք են բիզնեսի փոխվստահությունը, բիզնեսի պատասխանատվություն, գործարար պատասխանատվություն։ ազնվություն և այլն Դրանից առաջ ԿՍՊ-ն սահմանվում էր որպես զբոսաշրջության առաջնորդվող բիզնես քաղաքականություն, որի միջոցով տուրիստական ​​ընկերություններն իրենց բիզնեսի առաքելության մեջ ներառում են սոցիալական և բնապահպանական խնդիրներ, ինչը, իր հերթին, արդյունավետորեն ճանապարհ է հարթում կայուն զբոսաշրջության համար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] URL. https։ //www.investopedia.com/terms/c/corp-social-responsibility.asp (Հղումը ՝ 17.04.2019)։ [2] MODԱՐԳԱՄԱՆ ERNամանակակից մարտահրավերները, ՀՊՏՀ 24-րդ ԳԻՏԱՈՈՎ. էջ 375377։ //www.researchgate.net/profile/Maimunah_Ismail/publication/40426284_CORPORATE_SOCI ԴԵՐ-ՀԱՄԱՅՆՔՈՒՄ-VԱՐԳԱՈՒՄ-ՄԻERNԱԳԱՅԻՆ-ՏԵՍԱՇԱՐՔ. Pdf (Հղումը ՝ 17.04.2019)։ //www.iisd.org/topics/responsible-business (Հղումը ՝ 17.04.2019)։ //www.unwto.org/Eu- ուղեցույց-կայուն-տուրիզմի-զարգացման-զարգացում #։ տեքստ = Արտահայտված% 20 պարզ% 2C% 20 կայուն% 20 տուրիզմ% 20 կարող է, շրջակա միջավայր% 2C% 20 (Հղումը կատարվել է 17.04.2019)։ //www.unwto.org/archive/europe/event/international-conference-universal-values-and (Կապված ՝ 17.04.2019)։ //www.europeancitiesmarketing.com/corporate-social-responsibility-and (հղում ՝ 17.04.2019)։ ֆայլ։ /Users/User/Downloads/tsg_final_report_237%20(2).pdf (Հղումը ՝ 17.04.2019)։ //www.e-unwto.org/doi/pdf/10.18111/97892844161610 (Հղումը ՝ 17.04.2019)։ //ec.europa.eu/DocsRoom/documents/3683/attachments/1/translates/en/renditions/pdf (Հղումը ՝ 17.04.2019)։ //www.researchgate.net/publication/240259792_Corporate_social_responsibility_What_t_t (Հղումը կատարվել է 17.04.2019)։ //www.gstcouncil.org/ գործընկերություն-գլոբալ-կայուն-տուրիստական-չափանիշներ-և-կայուն (հղում ՝ 17.04.2019)։ Մարիկ Մելիքյան ORԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ Հիմնաբառեր. Կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվություն, կորպորատիվ քաղաքականություն, կորպորատիվ սոցիալական-գործադիր, կայուն բիզնես կամ կորպորատիվ կայունություն, կորպորատիվ բարեգործություն , ։

example1735

example1735

Gaussian 03 քվանտաքիմիական ծրագրի օգնությամբ ուսումնասիրվել է էթիլմեթիլսուլֆոնի պոտենցիալ էներգիայի կախվածությունը SCCH երկնիստ անկյունից։ Էթիլմեթիլսուլֆոնի ամենակայուն կոնֆորմերի երկրաչափական պարամետրերի և տատանողական հաճախությունների հաշվարկը կատարվել է Հարտրի-Ֆոկի սահմանափակ մեթոդով` RHF/6-311G(d,p) բազիսով։ Ցույց է տրվել, որ S=O խմբի վալենտական տատանման հաճախությունները էթիլմեթիլսուլֆոնի դեպքում, համեմատած դիմեթիլսուլֆոնի, տեղաշարժվում են դեպի ցածր հաճախության տիրույթ` պայմանավորված S=O կապերի ավելի բևեռային բնույթով։

ԳԱՈՒՍԱԿԱՆ 03 GRՐԱԳՐԻ ՕԳՆՈՒԹՅԱՄԲ ԷԹԻԼՄԵԹԻՍՈՒԼՈՆԻ ՀԵՌԱԽՈՍԻ ՔԱՆՏՈՔԻՄԻԱԿԱՆ Հաշվարկը .ծմբ պարունակող միացությունների, սուլֆօքսիդ ֆ սուլֆոնների ուսումնասիրությունը մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում։ Dimethylsulfone- ը մթնոլորտային dimethylsulfide- ի օքսիդացման արդյունք է։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ դիմեթիլ սուլֆոնը կարող է փոխազդել ջրի հետ `նպաստելու ամպերի հիմքը հանդիսացող մթնոլորտում աերոզոլների առաջացմանը։ Dimethylsulfone- ը նույնպես ունի մեծ կենսաբժշկական նշանակություն [6], այն տրանսպորտային մոլեկուլ է մարմնում տարրական ծծմբի համար, ծծմբի աղբյուր մեթիոնին և ցիստեին ամինաթթուների համար։ Դիմեթիլսուլֆոնի կառուցվածքային և սպեկտրալ հատկությունները ուսումնասիրվել են տարբեր հեղինակների կողմից [1, 3, 4], բայց գրականության մեջ հետագա հոմոլոգների, մասնավորապես ՝ էթիլմեթիլսուլֆոնի վերաբերյալ տվյալներ չկան։ Վերջին տարիներին էլիտիլմեթիլսուլֆոնը լայնորեն օգտագործվում է էլիտար մարտկոցներում ՝ որպես էլեկտրոլիտ։ Մեր աշխատանքի նպատակն է հաշվարկել էթիլմեթիլսուլֆոնի երկրաչափական-սպեկտրալ պարամետրերը Gaussian 03 ծրագրային փաթեթի միջոցով։ Արդյունքները համեմատվել են դիմեթիլ և դիէթիլսուլֆոնի հատկությունների հետ։ Փորձարարական մաս։ Էթիլմեթիլսուլֆոնի մեկուսացված մոլեկուլի քվանտաքիմիական հաշվարկները կատարվել են HyperChem և Gaussian 03 ծրագրակազմի միջոցով։ HyperChem- ում մոլեկուլի նախնական երկրաչափության օպտիմալացումն իրականացվեց MM + և AM1, PM3, MNDO մոլեկուլային մեխանիկայի կիսաէմպիրիկ մեթոդներով։ Կիսէմպիրիկ մեթոդով օպտիմիզացված էթիլմեթիլսուլֆոնի Z- մատրիցը մտցվեց Գաուսյան 03 ծրագրի մեջ։ Gaussian 03-ում օպտիմալացումը կատարվեց օգտագործելով սահմանափակ Hartree-Fock (RHF) մեթոդը հետևյալ հիմքերով. 6-31G (դ), 6-311G (դ), 6-311G (դ, էջ)։ 6-31G (դ) բեռնիչ սարքերի համար օգտագործվել են պարզ գաուսյան գործառույթներ `խորը ուղեծրերը նկարագրելու համար, 3 և 1 գործառույթներ` վալենտային և- p օրբիտալների համար, և վեց գործառույթների շարք `դ-օրբիտալների համար։ Բազային հավաքածուների ավելացման հաջորդ քայլը Hydրածնի և հելիումի ատոմների գործառույթների ավելացում։ Օպտիմալացնելու համար տրվել է հետևյալ հրահանգը. # RHF / 6-31G (d) opt. Opt հիմնական բառը նշանակում է օպտիմալացման գործողություն։ Երկրաչափական պարամետրերի հաշվարկից բացի, հաշվարկվել են նաև նշված մոլեկուլի տեսական տատանումների սպեկտրները։ Այդ գործողության հրամանին ավելացվել է Freq հիմնաբառը։ GaussView ծրագիրը օգտագործվել է մոլեկուլների տարածական ներկայացման համար։ Արդյունքները և դրանց քննարկումը։ Աշխատանքի առաջին փուլում էթիլմեթիլսուլֆոնի մեկուսացված մոլեկուլի երկրաչափությունը օպտիմիզացվել է MM + և կիսաէմպիրիկ մոլեկուլային մեխանիկայի AM1, PM3, MNDO մեթոդների միջոցով HyperChem ծրագրի միջոցով։ Այնուհետև, էթիլմեթիլսուլֆոնի կայուն կոնֆորմացիաների տարածական կառուցվածքը բացահայտելու համար, կատարվեց մոլեկուլային-կոնֆորմացիոն վերլուծություն և որոշվեց պոտենցիալ էներգիայի կախվածությունը երկկենցաղի անկյունից։ Նկար 1-ը ցույց է տալիս էթիլմեթիլսուլֆոնի (որը հաշվարկված է կիսաէմպիրիկ AM1 մեթոդով) էթնիկական պոտենցիալ կախվածությունը S1C5C6H13 երկանունից։ Ինչպես երեւում է գծապատկերից, անկայուն փոխակերպիչները նկատվում են 69, 129, 250 S1C5C6H13 երկկողմանի անկյունների դեպքում, իսկ կայուն փոխակերպիչները ՝ 70, 190, 310 S1C5C6H13 երկկողմանի անկյունների դեպքում։ Հաջորդ քայլում էթիլմեթիլսուլֆոնի երկրաչափական պարամետրերը հաշվարկվել են Hartrey-Fock սահմանափակ մեթոդով `տարբեր հիմքերով` Gaussian03 ծրագրի միջոցով։ Նկ. 2-ը ցույց է տալիս RHF / 63111G (d, p) մեթոդով օպտիմիզացված էթիլմեթիլսուլֆոնի առավել կայուն կոնֆորմալների տարածական կառուցվածքը։ Հաշվարկված երկրաչափական պարամետրերը (կապի երկարություններ, վալենտային և երկնային անկյուններ, էներգիաներ, դիպոլային պահեր և լիցքեր) ամփոփված են աղի մեջ։ 1-ում։ Նկար 1. Էթիլմեթիլսուլֆոնի մոլեկուլի պոտենցիալ էներգետիկ կախվածությունը S1C5C6H13 ամպլիտուդում։ Նկար 2. RHF / 6311G (դ) մեթոդով օպտիմիզացված էթիլմեթիլսուլֆոնի տարածական կառուցվածքը։ 1-ից RHF / 6-311G (d, p) հիմքի կիրառմամբ դիտվում են էթիլմեթիլսուլֆոնի մոլեկուլի ամենա կայուն կայուն ձևավորումները (նվազագույն էներգիա ունեցող)։ Հիմքի ընդլայնման հետ մեկտեղ դիպոլի իմպուլսը մեծանում է, S = O և SC կապերը կարճանում են, և OSO անկյունը նվազում է։ Պետք է նշել, որ dimethylsulfone մոլեկուլի երկրաչափության օպտիմիզացումը RHF / 6-311G (d, p) հիման վրա բավականին լավ է վերարտադրում փորձարարական տվյալները, մասնավորապես, կապի երկարության առավելագույն ճշգրիտ արժեքը S = O է համարվել Հետևաբար, dimethylsulfone- ի, ethylmethylsulfone- ի և diethylsulfoniometer- ի երկրաչափական սպեկտրալ պարամետրերը համեմատելու համար հետհաշվարկն իրականացվել է միայն RHF / 6-311G (d, p) հիմքի միջոցով։ Աղյուսակ 1. Էթիլմեթիլսուլֆոնի մոլեկուլի երկրաչափական պարամետրերը, որոնք հաշվարկվել են Hartrey-Fock մեթոդով, E, Hartley μ, Dag։ Նկար 2-ում ամփոփված են դիմեթիլսուլֆոնի, դիէթիլսուլֆոնի, էթիլմեթիլսուլֆոնի երկրաչափական պարամետրերը, որոնք հաշվարկվել են RHF / 6-311G (d, p), ինչպես նաև ծծմբի թթվածնի լիցքերի հիման վրա։ Ինչպես երեւում է աղյուսակից, շարքերում dimethylsulfone, ethylmethylsulfone, diethylsulfone, S = O երկար SC կապերը երկարում են, OSO անկյունը նվազում է, ծծմբի լիցքը մեծանում է, և թթվածնի լիցքը նվազում է։ Դիպոլի իմպուլսի արժեքը ամենաբարձրն է էթիլմեթիլսուլֆոնի դեպքում։ Երկրաչափական պարամետրերից բացի, dimethylsulfone, diethylsulfone և ethylmethylsulfone- ի IC սպեկտրները հաշվարկվել են RHF / 6-311G (d, p) մեթոդով։ Դիմեթիլսուլֆոնն ունի 27 նորմալ տատանում, դիէթիլսուլֆոնը ՝ 45, իսկ էթիլմեթիլսուլֆոնը ՝ 36։ Նկ. 3-ը ներկայացնում է էթիլմեթիլսուլֆոնի տեսական EC սպեկտրը։ Աղյուսակ 2. Դիմեթիլ-, էթիլմեթիլ- և դիէթիլսուլֆոն մոլեկուլների երկրաչափական և սպեկտրալ պարամետրերը, որոնք հաշվարկվել են Hartrey-Fock վերջավոր RHF / 6-311G (d, p) մեթոդով E), սմ -1 Նկար 3. Էթիլմեթիլսուլֆոնի տեսական EC սպեկտրը, հաշվարկված է Hartrey-Focus- սահմանափակված RHF / 6-311G (d, p) մեթոդով։ 13 սմ-1 (8 սմ -1) հակասիմետրիկ և սիմետրիկ տատանումների հաճախականությունները `էթիլմեթիլսուլֆոնի դեպքում, էթիլմեթիլսուլֆոնի համեմատությամբ տեղափոխվում են դեպի ցածր հաճախականության տիրույթ` S = O կապերի ավելի բևեռական լինելու պատճառով։ Գրականության զույգերը և Li + իոնի լուծումը սուլֆոններում։ փուլային դիագրամներ, հաղորդունակություն, Raman Spectra և Աշոտ Մխիթարյան։

example2336

example2336

Եկեղեցին ունի բազմաթիվ ծեսեր և ծիսական ծածկոցներ։ Յուրաքանչյուր ծածկոցի կիրառությունը հասկանալու համար կարևոր է իմանալ, թե որ ծեսի մաս է այն կազմում։ Քանի որ ուղղափառ, կաթոլիկ և առաքելական եկեղեցիների ծեսերը տարբերվում են, ծիսական ծածկոցները ևս տարբերվում են՝ չափերով, պատկերագրությամբ։ Այսպես, օրինակ՝ մարմնակալի վրա հաճախ հանդիպում են Քրիստոսի կյանքի հետ կապված տեսարաններ՝ Խաչելություն, Թաղում։ Մարմնակալները չափերով ավելի մեծ են, քան սկիհի ծածկոցները։ Սկիհի ծածկոցների վրա հանդիպում են հաղորդության հետ կապված տեսարաններ՝ հրեշտակներ, սերովբեներ, հրեշտակապետեր, Աստծո գառ։ Սկիհի ծածկոցները կարող են լինել ուղղանկյուն, քառակուսի, շրջանաձև։ Դրանք հիմնականում մետաքսից էին՝ ոսկեթել և արծաթաթել ասեղնագործությամբ, երբեմն նաև մարգարիտներով հարդարված։

ԵԿԵCHԵՈՒ ԿՐՈՆԱԿԱՆ OWԱERSԻԿՆԵՐ Քրիստոնեական եկեղեցին ունի բազմաթիվ ծեսեր, որտեղ օգտագործվում են մի շարք ծիսական ծածկոցներ։ Նրանց գործնական և իմաստային նշանակությունը հասկանալու համար նախ անհրաժեշտ է պարզաբանել, թե որ ծեսերն են դրանք կազմում։ Կաթոլիկ, Ուղղափառ և Առաքելական եկեղեցիների ծեսերի տարբերությունների պատճառով ծիսական ծածկույթները որոշակի տարբերություններ ունեն։ Այն փաստը, որ Հայկական լեռնաշխարհը դեռ ծանոթ է գործվածքին, վկայում են պեղումների ընթացքում հայտնաբերված իրերը (հնագույններից մեկը հայտնաբերվել է Արենիիկավարձում 2010 թ.-ին և թվագրվում է մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակ)։ Պատմաբաններ Եղիշեի, Մ. Խորենացու, Քսենոփոնի կողմից հյուսվածքին կան հիշատակումներ, բայց Կիրակոս Գանձակեցին (ապրել է 13-րդ դարում) նշում է եկեղեցուն վերաբերող գործվածքը։ Նա գրել է, որ ՆորԳետիկ (Գոշավանք) վանքի օծման արարողությունների ժամանակ (1197) Հաթերքցի իշխան Վախթանգի կինը «դուստրերի հետ պատրաստեց գեղեցիկ վարագույր ՝ ծածկելով սուրբ խորանը, ինչը զարմացնում էր դիտողներին. Պատրաստված շատ փափուկ ոչխարի մորթուց զանազան գույներ, ասեղնագործված և ներկված Փրկչի և այլ սրբերի մարդկությունը կրկնօրինակող պատկերներով, որոնք զարմացնում էին դիտողներին։ Հաղպատի, Մակարավանքի և Դադի վանքի եկեղեցիները, քանի որ այս բարեպաշտ կինը շատ էր սիրում եկեղեցիները… "[1]։ Ասեղնագործ բառը այստեղ չի օգտագործվում, բայց նկարագրությունը ցույց է տալիս դա։ Բացի այդ, մենք կարող ենք հստակ եզրակացնել, որ եկեղեցուն նվիրաբերված տարբեր ծածկոցներ և վարագույրներ իշխող տների կանանց ձեռքի գործն էին։ Na և p ակ k բառը օգտագործվել է եկեղեցական գործվածքներին վերաբերելու համար [2]։ Սուրբ Պատարագը Հայ Առաքելական եկեղեցու հիմնական ծիսակատարությունն է, որը կոչվում է նաեւ անարյուն պատարագ։ «Պատարագ» բառը պահլավական ծագում ունի և նշանակում է զոհաբերություն, նվեր, ընծա։ Isոհվողը Քրիստոսն է, որի Մարմինն ու Արյունը ծիսական արարողության ընթացքում բաշխվում են իմ մահկանացուներին հացի նախանշի տեսքով։ Պատարագը ներկայացնում է դրվագներ Հիսուսի կյանքից, նրա ծնունդից մինչ Համբարձում, որոնք արտացոլված են Աստվածաշնչի ընթերցանություններում, սաղմոսներում, շարականներում, քարոզներում և աղոթքներում։ Պատարագի գիրքը կոչվում է Պատարագ կամ Խորհուրդների գիրք։ Հայ Առաքելական եկեղեցին օգտագործում է Սուրբ Բարսեղի պատարագը, որը Կեսարիայից բերել է Գրիգոր Լուսավորիչը, դարերի ընթացքում մշակվել է Հայ եկեղեցու հայրերի կողմից Ըստ հայկական պատարագի `Սուրբ պատարագը բաժանված է չորս մասի։ Պատրաստում (հագնվելու, լվանալու, խոստովանության, ներածության, Նարեկացու աղոթք, առաջադրում)։ Բ. Unchաշի դիրքը (խունկ, ընթրիք, ընթերցանություն, Հավատք), Գ. Կանոնի Ս. Պատարագ (մեծ մուտք, ողջույն, օծում, հիշողություն, համտեսում), Դ. Թողարկում։ Համաձայն Հայ եկեղեցու Սահմանադրության ՝ Սուրբ Պատարագը մատուցվում է առավոտյան, իսկ Ս. Birthdayննդյան և Easterատկի պատարագը ՝ երեկոյան [3]։ Միակ վայրը եկեղեցին է, տաճարը `օրհնված մատուռները, օծված զոհասեղանի ժայռով։ Պատարագը կատարվում է միայն շաբաթ և կիրակի օրերին, ինչպես սրբերի տոների ժամանակ։ Պատարագը չի նշվում Աղի, այսինքն ՝ Մեծ պահքի օրերին, բացառությամբ շաբաթ և կիրակի օրերի, Մեծ պահքի յոթ օրվա հինգ օրերին, հինգ տաղավարների պահքի շաբաթների ընթացքում, քանի որ այդ օրերը սգո և ապաշխարության օրեր են։ , մինչ Պատարագը ուրախության տոն է. այն կոչվում է «Հարսանիք»։ , Պատարագը մատուցվում է ձեռնադրված (օծված) քահանայի կամ քահանայապետի բարձրագույն կոչում ունեցող հոգևորականի կողմից, որը սեղանի խորհրդանիշն է Հիսուս Քրիստոսը։ Նա պատրաստվում է արարողությանը մի քանի օր առաջ, մաքրում է իր խիղճն ու միտքը։ Արարողությանը, բացի պատարագիչից, մասնակցում են սարկավագներ, կիսասարկավագներ և դպիրներ։ Դպիրները ներկայացնում են ժողովրդին, նրանց գործունեությունը ժողովրդի անունից, իսկ սարկավագը հովվի օգնականն է, ծառան ՝ նրա և դպիրների (մարդկանց) միջնորդը։ Ինչպես պատարագիչը, այնպես էլ մյուսները, մարդիկ նույնպես պետք է մասնակցեն Պատարագին խորհրդի գիտակցմամբ և պատասխանատվությամբ, լինեն ներքին աղոթքի վիճակում, մասնակցեն արարողությանը, ինչը հարգանքի և խոնարհության նշան է։ Mayողովուրդը կարող է ցածր ձայնով լսել դպիրներին, բայց ոչ քահանա-սարկավագներին։ Հացը ՝ մնացորդները, պետք է պատրաստվեն մաքուր ալյուրից ՝ բաղարջ (բաղարջ)։ Չի թույլատրվում այդ ալյուրը խառնել այլ իրերի հետ, ինչպիսիք են գարին, բազուկը և այլն։ Հաղորդության գինին պետք է լինի մաքուր, այսինքն ՝ խաղողի մաքուր հյութ ՝ առանց ջրի հետ խառնվելու։ Խորհրդի բանաձևը Հիսուսի հայտնի խոսքերը Վերջին ընթրիքի ժամանակ։ Նա օրհնեց հացը, կոտրեց այն և տվեց աշակերտներին ՝ ասելով. սա իմ մարմինն է։ Ապա բաժակը վերցնելով գինին ՝ նա բավարարեց աշակերտներին և ասաց. «Բոլորս խմեք դրանից, որովհետև սա է Նոր Կտակարանի իմաստությունը, որը շատերի համար թափվում է իրենց մեղքերի թողության համար» (Մատթ. 26)։ Եկեղեցիներում հաղորդության մեջ կան որոշակի տարբերություններ։ Պատարագի ընթացքում Առաքելական եկեղեցին օգտագործում է բաղարջ հաց, չխառնված չոր գինի, իսկ մնացորդները ներծծում գինու մեջ։ Մնացորդը մաքուր ցորենի ալյուրից պատրաստված բաղարջ հացն է և խորհրդանշում է Քրիստոսի անաղարտ մարմինը, իսկ առանց ջրի գինին ՝ խաչի վրա Քրիստոսի արյունը ՝ որպես փրկության աղբյուր։ Կաթոլիկ եկեղեցում օգտագործվում է բաղարջ հաց, ջուրը խառնվում է գինու հետ։ Կաթոլիկները չեն ներծծում մնացորդները գինու մեջ ՝ առանց հաղորդություն հաղորդելու երեխաներին։ Ուղղափառ եկեղեցին օգտագործում է թթխմորով հաց և գինի խառնված ջրի հետ։ Պատարագներին օգտագործվող յուրաքանչյուր առարկա, սպասք կամ հագուստ կարող է խորհրդանշական լինել։ Ըստ ծիսական կանոնի, այս բոլոր բաները օրհնվում են նախքան դրանք օգտագործելը։ Ոմանք աղոթք կարդալով օրհնվում են հասարակ օրհնությամբ, ոմանք օծվում են ջրով և գինով։ Կենցաղային իրերի մասնակցությունը պատարագին խստիվ արգելված է։ Պատարագի ժամանակ օգտագործվում են ուրնիները, որոնք ոսկուց կամ ոսկեզօծ արծաթից պատրաստված սրբազան անոթներ են։ Գավաթը գինու համար է և խորհրդանշում է Հիսուսի տառապանքը, ինչպես նաև գինու գավաթը, որը Հիսուսը առաջարկեց Վերջին ընթրիքին։ Մաղաքիա Օրմանյանը իր «itիսական բառարանում» հետևյալ կերպ մեկնաբանեց. «SKIH» - ը գավաթի ընդհանուր անվանումն է, և հատկապես `գավաթը ոտքով կամ պատվանդանի հետ, և այժմ այն ​​ամբողջությամբ օգտագործվում է ընդհանուր առմամբ և օգտագործվում է հատկապես պատարագի գավաթի համար։ , Թասը պատրաստված կլինի արծաթից, եթե ոչ պատվանդանից, գոնե գավաթից և ներսից ոսկեզօծ լինի, և ձևն ու զարդերը կտարբերվեն ըստ չափի և ունակության։ Հին վանքում կան շատ մեծ դագաղներ, որոնց մեջ կարող է թաթախվել հազարավոր ուխտավորների հաղորդության համար բավականաչափ մեծ մասունք։ »[8] Դա տապակի կափարիչն է, որի վրա տեղադրված են մնացորդները։ Դա Փրկչի ծննդյան տնկարանի նշան է։ Այսպես է բացատրում բառը Մաղաքիա Օրմանյանը։ «MAZZMAI» - տափակ ափսե, որը ամանի կամ բաժակի ուղեկիցն է և տեղադրված է դրա վրա, բաժակի բերանի հատվածն ավելի խորն է, որպեսզի այն սահի գավաթի վրա։ Այն ծառայում է որպես պալպ ՝ զոհաբերական մասունքը դրա վրա դնելու համար, ինչպես սրբադասումից առաջ, այնպես էլ դրանից հետո։ Pulելյուլոզը նույնպես պետք է արծաթապատ լինի, ներսից ոսկեզօծ լինի։ Չափը համամասն է ամանի հետ, միջին մասը մոտավորապես իր բերանի չափի է, իսկ շրջապատը ՝ մոտ 3 կամ 4 կամ 5 հարյուր մետր։ Մեր եկեղեցու ուռանները պետք է մեջտեղից ավելի խորը լինեն, որպեսզի սրբագործումից հետո ամանի ծածկը դրվի դրա վրա, որպեսզի այն անմիջական շփման մեջ չգա սրբադասված մարմնի հետ։ «[8] Ritualիսական ամենակարևոր ծածկոցներից մեկը ամանի ծածկն է։ Քարոզչության ընթացքում թասը ծածկված է վերմակով, և քահանան երեք անգամ ասում է. «Սուրբ Հոգին քեզ վրա կգա ...» (ukeուկաս 1.35)։ Հետեւաբար, ամանի ծածկը Սուրբ Հոգու խորհրդանիշն է։ «FLԱERԻԿ» - Ընդհանրապես, ցանկացած կտավ, պատկեր և առարկա, որը նա հեռու է պահում աչքից, կոչվում է «վերմակ», բայց եկեղեցում այդ բառը կոչվում է հատկապես ամանի և ընտրական պատի անունով պատարագի ընթացքում զոհասեղանին փռված։ Կազմերը սեղանի սպասքի ամենածանր և գեղարվեստական ​​մասն են և դրանք սովորաբար ասեղնագործվում են մետաքսով ոսկուց։ Նրանք նույնպես շատ փոքր քաշ չունեն, քանի որ կրկնակի են, իսկ երբեմն էլ մեջտեղում ունենալու են ամուր հյուսվածք։ Theածկոցը ներելի չէ, որ օգտագործվի այդ նպատակից բացի այլ բանի համար, և պաշտպանությունը պետք է զգույշ լինի, մանավանդ մեր եկեղեցում, քանի որ մենք հագնում ենք սրբադասված մասունքը, առանց դնելու մեկ այլ խուփ, ինչպես լատինները և հայերը, կամ դնում մեկ այլ երկաթե ցանց ՝ ցանցի պես։ Մենք ծածկում ենք այն և անմիջական շփման մեջ ենք պահում մնացորդի հետ։ Կափարիչ բառը օգտագործում ենք նաև սեղանի ժայռը ծածկող կտավը նույնացնելու համար, բայց դա ոչ թե ճիշտ անունն է, այլ բառն իր ընդհանուր իմաստով։ »[8] Հաշվի առնելով կաթոլիկ և ուղղափառ եկեղեցիների պատարագների միջև եղած տարբերությունը `հարկ է նշել, որ ծիսական վարագույրները տարբեր են։ Կաթոլիկ ուղղափառ եկեղեցիներում դագաղը ծածկված է առանձին կտորով, դագաղը ՝ առանձին կտորով, ապա միայն մեկ ընդհանուր ՝ ավելի մեծ չափսերով։ Դահուկի փոքր ծածկը հիմնականում օգտագործվում է կաթոլիկ եկեղեցում, անգլերեն ՝ purificator, French le purificatoire։ Այն չունի ծիսական նշանակություն, ունի միայն ֆունկցիոնալ բնույթ։ Սովորաբար այն ուղղանկյուն է կամ քառակուսի։ Այն հաղորդությունից հետո դրվում է էսկիհի վրա `գինու հետքերը մաքրելու համար, այնուհետև այդ ծածկույթը դրվում է զտիչի վրա։ Ուղղափառ եկեղեցում այն ​​ունի մեծ չափսեր, ունի բաժակի տեսք, որը ծածկված է առանձին, ուստի վերը նշված ծածկույթը չի օգտագործվում։ Դահուկների միջին ծածկույթը բնորոշ է կաթոլիկ ուղղափառ եկեղեցիներին. Ռուս. ՝ Покровцы́, покрова́, անգլ. ՝ Pall, ֆրանսերեն ՝ la pale։ Սկզբում այն ​​ուներ պաշտպանիչ նշանակություն։ Հատկապես արևելյան երկրներում գինին ճանճերից և փոշուց պաշտպանելու համար ամանը ծածկված էր փոքրիկ կտորով։ Հետագայում, այնուամենայնիվ, այն ձեռք բերեց ծիսական նշանակություն ՝ հաղորդության ընթացքում ծածկեց ծաղկամանը։ Հիմնականում ուղղանկյուն կամ քառակուսի։ Skih և խարիսխները ծածկված են մեկ ընդհանուր մեծ ծածկով հիմնականում Ուղղափառ եկեղեցում։ Քանի որ urn- ն այստեղ տարեկանի առանձին կանգուն էր, երկուսն էլ ծածկված էին առանձին, ապա միայն ընդհանուր մեծ ծածկով։ Հունարեն - ἀήρ, ռուսերեն - Воздýх, անգլերեն - Aër, ֆրանսերեն - l'Aër, հայերենում համարժեք բառ չկա։ Ի տարբերություն նախորդ փոքր ծածկոցների, որոնք զարդարված էին պարզ ասեղնագործ խաչերով, խոշորները զարդարված էին Հին և Նոր Կտակարանի տեսարաններով, սրբերի և հրեշտակների պատկերներով։ Սրանք հիմնականում ուղղանկյուն են։ Հայկական կաշվից պահպանված ամենավաղ նմուշները 17-րդ դարի են (նմուշներից մեկը թվագրվում է 1688 թվին և պահվում է Էջմիածնի գանձարանում ՝ ասեղնագործությամբ ոսկեզօծ)։ Պահպանված ռուսական օրինակը սկիզբ է առնում 14-րդ դարից (1389 թվական, Քրիստոսի ձեռքով նկարված պատկերակ, պահվում է Ռուսաստանի պատմության պետական ​​թանգարանում)։ Հունական ամենավաղ նմուշը թվագրվում է 13-րդ դարի վերջին (Բենակի թանգարանում, Քրիստոսը աման էր բռնում, երկու կողմերից ՝ քերովբեներ, 1270-1299)։ Դժվար է զուգահեռ անցկացնել Հայ եկեղեցու դագաղի և Ուղղափառ կաթոլիկ եկեղեցու դագաղի հետ։ Ո՞ր տեսակն է ավելի մոտ ՝ Aër- ը կամ Pall- ը։ Հայերի համար կազմը մի տեսակ է, սովորաբար շրջանաձեւ կամ ուղղանկյուն։ Կախված դեկորացիայից, պատկերային թեմաները որոշ վերապահումներով կարելի է նույնականացնել Aër- ի հետ։ Դիակը (նույնպես ՝ Գորպուրա, բայց այս բառը ոչ մի օգուտ չունի), ռուսերեն ՝ плащаница, հունարեն ՝ Ἐπιτάφιος (epitapios, բառացիորեն «գերեզմանի վրա»), անգլերեն ՝ մարմնավոր, ֆրանսերեն ՝ le corporal), տեղադրված է տակ դագաղ Այն օգտագործվում է «Առաքելական», «Կաթոլիկ» և «Ուղղափառ» եկեղեցիներում։ Հայկական եկեղեցին, ի տարբերություն լատինական եկեղեցու, մարմնի վրա չի դնում մնացորդները, նույնիսկ փշրանքները, այլ միայն փայտի վրա։ Ըստ Մաղաքիա Օրմանյանի, «մարմնական» բառը լատիներեն նշանակում է «մարմին», բայց այն ավելի սերտորեն թարգմանվում է որպես մարմնական։ Քառակուսի սպիտակ կտորը, որը լատինական ժամացույցը փռում է իր դիմացի սեղանի վրա և ոչ միայն գավաթը դնում վրան, այլ նաև օծում է սրբագործված մասունքը առանց մշկընկույզի։ Նույն կտավի համար նույնիսկ ավելի մեծ պատիվ է անմիջական կապ ունենալ խորհրդատվական մարմնի հետ, և սրբազան մասունքի բեկորները կասկածվում են նույն կտավի վրա կցված լինելու մեջ։ «[18] «ՄԱՐՄԻՆ» - Մաքուր կտորը, որը տեղադրված է հատկապես դահուկների տակ պատարագի ժամանակ կամ զարդարում է փոքրիկ բռնակը։ Մենք ավելի մանրամասն խոսեցինք Gorpura անվան տակ։ «[18] Մարմինը նույնացվում է այն մարմնի հետ, որում Josephոզեֆը ծածկում էր Քրիստոսի մարմինը։ Այս վարագույրը Քրիստոսի հարության խորհրդանիշն է։ Այնուհետև Քրիստոսի արյունը (գինով անոթը) դրվում է մարմնի վրա և Քրիստոսի մարմինը (մնացորդը)։ Մարմինն օգտագործվում է եկեղեցում Ավագ Ուրբաթ և Ավագ շաբաթ օրերին։ Ավագ ուրբաթ օրը Հիսուս Քրիստոսի ձերբակալության, խաչելության և մահվան հիշատակի օրն է։ Առավոտյան ավետարանական ծառայություն է ընթերցվում Ավետարանները, որոնք պարունակում են Հիսուսի երկրային կյանքի վերջին ժամերը. Դավաճանություն, ձերբակալում, Պետրոսի ժխտումը, Պիղատոսի մոտենալը, մահվան դատավճիռ, տանջանք և վիրավորանք, խաչելություն Գողգոթայի վրա, արևի խավարում, մահ, թաղում։ Ավագ ուրբաթ օրը ոչ մի պատարագ չի նշվում, քանի որ Քրիստոսը զոհաբերվեց խաչի վրա։ Երեկոյան արարողությունը խորհրդանշում է Հիսուս Քրիստոսի հուղարկավորությունը և կոչվում է հուղարկավորության կարգ։ Հիսուս Քրիստոսի խորհրդանշական գերեզմանը, որը պատրաստված է ծաղիկներից և ճյուղերից, շրջապատված է եկեղեցու շուրջ `հավատացյալի հայացքում։ Դժոխքի կործանման Ավագ շաբաթ, Սուրբ galրագալույցի Պատարագի օր է։ Եկեղեցու վարդապետության համաձայն ՝ Քրիստոսն իր մահից հետո դժոխք ընկավ ՝ ոչնչացնելով այն ՝ փրկություն պարգևելով արդարների հոգիներին։ Շաբաթ երեկոյան, Սբ Պատարագ. Ndահեր Սբ Պատարագին զուգահեռ, երբ ազդարարվում է Հիսուսի հարության բարի լուրը, ավարտվում է Մեծ պահքը։ Սբ Պատարագից հետո, Սբ հաղորդության նախօրեին։ Խաչ, ավետարան կամ աման բռնելու համար բռնած կամ շողշողացող Շուշպա։ Ըստ ծիսական բառարանի, «SHUSHPA- Մաքուր կտորի մի կտոր, որը ես դնում եմ ամանի տակ, ծառայում է ամանը մաքրելու համար, որը նույնականացվում է մարմնի և մաքրողի հետ։ Բայց այն օգտագործվում է նաև դաստրակ բառի իմաստով, երբեմն ՝ սփռոցի իմաստով։ Հետեւաբար, կարող ենք ասել, որ shushpa- ն ընդհանուր իմաստ ունի իմանալ սեղանի վրա օգտագործված բոլոր նկարները։ Այսպիսով, ծիսական ծածկոցները տարբեր են ըստ իրենց օգտագործման։ Նրանք կարող են տարբերվել միմյանցից չափերով, հատկապես զարդարանքով։ Coverածկույթի յուրաքանչյուր տեսակ ունի իր պատկերային առանձնահատկությունները։ Օգտագործված հիմնական հումքը հայկականն էր, քանի որ հայերն ունեին արտադրության բոլոր պայմանները։ Նրանք աճեցնում էին կտավատի, բամբակի և մետաքսի։ Անգորայի ոչխարները պատրաստվում էին բավականին բարակ ոլորված բրդյա թելերից։ Նրանք նույնիսկ թելեր էին ստանում այծի մազից։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Գանձակեցի Կ., Հայոց պատմություն, թարգմանություն, առաջաբան և նշումներ Վարագ Առաքելյանի կողմից, Երևան, 1982, էջ. 157 թ. [2] Kurdian Y., Armenian Eyepieces, «Zion», Երուսաղեմ, 1968-ի սեպտեմբեր-դեկտեմբեր, էջ. 448։ [3] Աղանյանց Գ., Բարեպաշտության կարգ Հայ եկեղեցում։ Եկեղեցի, 6-րդ հրատարակություն, Թիֆլիս (Վրաստան), 1907, էջ 46-47։ [4] Հայոց Սուրբ եկեղեցու պատարագ, էջ 2։ [5] Սուրբ Պատարագը խորհրդանշում է Աստծո երկնային և երկրային կյանքը ՝ իր ծեսերով, առարկաներով և մանրամասներով։ //holytrinity.am/posts/view/60 (հասանելի է։ [6] Պողոսյան Վ., Մկրտչյան Շ., Հայ ազգային-կրոնական խորհրդանիշներ, Երեւան, 2003, էջ 21։ [7] Բաղումյան.., Ապակու խնդիրը հայկական եկեղեցում, Էջմիածին, 2013, էջ։ 125 թ. [8] Օրմանեան Մ., Itիսական բառարան, Անթիլիաս, 1979, էջ 182, 153, 139-140, 106,157, 166։ [9] Էջմիածնի գանձերը, ալբոմ, 1984, էջ։ ՕՆԱՆՅԱՆ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԲԱՆԿԵՐԻ ՀՈԳԵՎՈՐ FLԱERSԻԿՆԵՐ Հիմնաբառեր. Ծեսեր, պատարագ, հաղորդություն, ծիսական վերմակներ, դագաղի ծածկոցներ, մարմին, շուշպա։

example671

example671

Սույն հոդվածում քննարկվել են թանգարանների ստեղծման և ձևավորման պատմական հիմքերը, վիճակագրական տվյալների և հետազոտությունների հիման վրա ներկայացվել են զբոսաշրջային գրավչություն ունեցող թանգարանները, այդ տվյալների բազայով կազմվել են քարտեզներ, որոնք արտացոլում են թանգարանների տարածական տեղաբաշխվածությունը և այցելությունների թվաքանակը` ըստ մարզերի և Երևան քաղաքի։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում բացահայտվել են թույլ կողմերը և դրանց լուծման հնարավոր ուղիները ներկայացվել են առաջարկությունների տեսքով։ Թանգարանային զբոսաշրջությունը Հայաստանում նախադրյալներ ունի զարգանալու և զարգացնելու նաև հարակից ոլորտները։

ԹԱՆԳԱՐԱՆԱՅԻՆ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄԹանգարանային զբոսաշրջությունն զբոսաշրջության ավանդական ուղղություն չէ։ Այն մշակութային-ճանաչողական զբոսաշրջային ուղղություններից մեկն է` ներառելով նաև այցելություն թանգարաններ, պատմամշակութային արժեք ներկայացնող օբյեկտներ։ Հաշվի առնելով զբոսաշրջության աճիտեմպերը և դինամիկան Հայաստանում` կանխատեսելի էր այն փաստը, որ Հայաստանի թանգարանները ևս կներգրավվեն այդ գործընթացում` դառնալով երկրի մշակույթի, արվեստների ու արհեստների,ինչու ոչ, նաև ավանդական տնտեսության յուրովի ներկայացման միջոց։ Հասկանալու համար, թե ինչպիսի գործառույթ ունի թանգարանը, ինչպես է ներգրավված զբոսաշըրջության մեջ, ինչպես կարող է թանգարանային զբոսաշրջությունը դառնալ զբոսաշրջության առանձին ուղղություն, և, ի վերջո, ոլորտի զարգացման համար ինչպիսի նախադրյալներ ու հեռանկարներկան, անհրաժեշտ է մանրամասն հետազոտել «թանգարան» երևույթը։ Ըստ «Թանգարանների և ՀՀ թանգարանային ֆոնդի մասին» ՀՀ օրենքի [7]` թանգարանը (պատկերասրահ, երկրագիտական թանգարան, տուն-թանգարան, մատենադարան, գանձարան, արգելոցթանգարան, հուշարձան-թանգարան և այլն) մշակութային կազմակերպություն է, որն ունի կանոնակարգված թանգարանային առարկաների հավաքածու, դրանց պահպանության և ցուցադրությանկազմակերպման համար համապատասխան շենք-շինություններ կամ բացօթյա ցուցադրության հնարավորություն, իրականացնում է գիտահետազոտական գործունեություն, կոչված է ծառայելու հասարակությանը և նպաստելու նրա զարգացմանը, հասանելի է հանրությանը և իրականացնում է այլ գործառույթներ։ Հայաստանի թանգարանային գործի զարգացման պատմությանը համառոտ անդրադառնալը կարևորվում է թանգարանային զբոսաշրջության համալիր ուսումնասիրության համար։ Այն հնարավորություն է տալիս գնահատել թանգարանների և այնտեղ պահվող ցուցանմուշների արժեքը,որոնք իրենց տեսակով բացառիկ են, կամ այն թանգարանների ուսումնասիրությունը, որոնք զբոսաշըրջային գրավչություն են ներկայացնում։ Հայաստանում շատ թանգարանների ֆոնդերի գերակշռող մասը ստացվել է հին հայկական բնակատեղիների և հեթանոսական տաճարների մնացորդների պեղումներից, ուստի, ուսումնասիրողներնայն նմանեցրել են բաց երկնքի տակ գտնվող թանգարանի։ Հին Հայաստանում ի սկզբանե «թանգարանային գործառույթ» են կատարել հեթանոս աստվածների տաճարները։ Միջնադարյան Հայաստանի«թանգարանները» երեք տարբեր կարգերի են բաժանվել՝ արքունի, իշխանական տներ և եկեղեցական[1, 21]։ «Եկեղեցական թանգարանների» առաջացումն ու կատարած գործառույթները կապված էինեկեղեցիներում առկա ավանդատների հետ, որոնց մեջ սկսեցին պահվել եկեղեցական թանկարժեքզգեստներ, ոսկե և արծաթե սպասք, արծաթակազմ մագաղաթյա ձեռագրեր և այլ իրեր։ Մի մասն էլունեցել է ձեռագրատներ և մատենադարաններ։ Իսկ վանքերը կամ վանական համալիրները (Սանահինի վանքը, Հաղպատը, Հավուց թառը) ունեցել են հատուկ այդ նպատակի համար կառուցված գանձատըներ, որոնց մեջ պահվել է եկեղեցու հարստությունը։ Նոր ժամանակներում հայկական առաջին թանգարանը հիմնվել է Անդրկովկասում Խ. Աբովյանի կողմից, ով 1846 թ. Երևանի գավառական դպրոցինկից ստեղծել է, այսպես կոչված, «Հայկական հնությունների կաբինետ» [1, 24]։ Հայաստանի միջնադարյան թանգարաններից մեկն էլ նշանավոր Էջմիածնի եկեղեցական թանգարանն էր (15-րդ դ. կես)1։ Ժամանակի ընթացքում պարզ դարձավ, որ անհրաժեշտ են ժողովրդի պատմական անցյալը, նրակենցաղը, մշակույթն ու սովորություններն առավելագույնս արտացոլող թանգարանների ստեղծում,որոնք եկեղեցական թանգարանները չէին կարող ապահովել։ Այդ նպատակով Մ. Խրիմյանն էջմիածնում հիմնեց թանգարան` պատմահնագիտական և ազգագրական բաժիններով, որը 1920 թ.-ին պետականացվեց, իսկ 1930 թ. նրա գույքը հանձնվեց Հայաստանի կուլտուր-պատմական թանգարանին`դնելով Հայաստանի պատմության թանգարանի ստեղծման հիմքերը։ 1 1868 թ. Գևորգ 4-րդ կաթողիկոսի կողմից հիմնադրվեց Էջմիածնի Գևորգյան թանգարանը` խորանի հետևում երեք սրահներիցբաղկացած [2, 26]։ Ուսումնասիրելով թանգարանների ստեղծման և ձևավորման պատմական աղբյուրները` գալիսենք այն եզրակացության, որ հեղինակները ներկայացրել են թանգարանների ստեղծման հիմքերը,որոնք համարվում են սկզբում հեթանոսական տաճարներում, հետո եկեղեցիներում և արքունիքումհավաքված իրերը։ Սակայն դրանք չեն եղել «թանգարանային նմուշներ», դրանք շատ դեպքերում արտացոլել են միայն վերջիններիս հարստությունը և թանգարանները «թանգարանային ֆունկցիաներ»չեն կատարել։ Եվ միայն 19-րդ դ. լուրջ ուշադրություն են դարձրել ցուցանմուշների հավաքմանն ուպահպանմանը, և թանգարանները հանդես են եկել որպես տարաբնույթ սոցիալ-մշակութային գործառույթներ իրականացնող հաստատություններ։ Ըստ վիճակագրական ծառայության տվյալների` ՀՀ-ում վերջին տասնամյակի ընթացքում թանգարանների թիվն էականորեն չի փոխվել, (2000 թ.` 93 թանգարան, 2012 թ.` 100 թանգարան), սակայնայցելությունների ընդհանուր թիվը 2000 թ. համեմատությամբ գրեթե կրկնապատկվել է` 875 հզ-իցդառնալով 1 մլն 950 հզ [4]։ Սա դրական միտում է, ինչը վկայում է այն մասին, որ զբոսաշրջայինհոսքերի մեծացմանը զուգընթաց ավելացել են նաև թանգարանային հոսքերը։ Հայաստանի թանգարանային զբոսաշրջության պատմությունը հին արմատներ չունի, այն ձևավորվել է գրեթե զբոսաշրջային այցելությունների հետ միաժամանակ։ Հաշվի առնելով այցելությունների մեծ թվաքանակը՝ սույն հոդվածի շրջանակներում քննարկվելեն հետևյալ թանգարանները` Մատենադարանը, Հայաստանի պատմության թանգարանը, Հայաստանիազգային պատկերասրահը, Ս. Փարաջանովի, Հովհ. Թումանյանի, Ե. Քոչարի թանգարանները, Էրեբունի պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանը, Երևան քաղաքի պատմության թանգարանը, Էջմիածնի Մայր տաճարի թանգարանը և գանձատունը։ Խոշոր թանգարան համարվող Մատենադարանում1 պահվում է մեզ հասած հայերեն 25.000 ձեռագրերից 18.400-ը։ Հայաստան այցելող զբոսաշրջիկների գերակշռող մասը, անկախ այցելությաննպատակից և երթուղուց, լինում է Մատենադարանում։ 2012 թ. Երևանը Համաշխարհային գրքի մայրաքաղաք ճանաչվելու առթիվ միայն 3 ամսվա ընթացքում Մատենադարան է այցելել 25.000 այցելու,որոնց գերակշիռ մասն զբոսաշրջիկներ են եղել։ Մատենադարանի զբոսաշրջային հոսքերը կապված ենվերջինիս բացառիկության հետ, որն էլ գրավչության հիմնական միջոցն է։ Այցելուներն այստեղ լինումեն նաև գիտական հետազոտություն կատարելու նպատակով։ Հայաստանի պատմության թանգարանը2 բացվել է 1921 թ.։ Տարեկան այցելությունների թվովառաջատարներից է` շնորհիվ իր աշխարհագրական դիրքի։ Գտնվելով մայրաքաղաքի կենտրոնում ևշրջապատված լինելով հարակից սպասարկման օբյեկտներով՝ ապահովում է այցելությունների կանոնավոր թվաքանակ։ Հայաստանի պատմության թանգարանը համագործակցում է զբոսաշրջային գործակալությունների հետ, զբոսաշրջային խմբերի համար ներկայացնում է այլ ծրագրեր։ Սա ապացույց է այն բանի, որմեզ մոտ էլ թանգարանները հաջողությամբ վերածվել են զբոսաշրջային օբյեկտի։ Դառնալով զբոսաշըրջային այցելությունների օբյեկտ` թանգարաններն իրենց գործունեությունը հարմարեցնում են զբոսաշրջիկների պահանջներին, տրամադրում են օտար լեզվով տեղեկատվություն և էքսկուրսավարներ,հաճախ իրականացնում են հուշանվերների և խորհրդանշական բացիկների վաճառք, հատուկ ծրագրով այցելողների համար իրականացնում են մշակութային միջոցառումներ` ազգային երգի ու պարիունկնդրում։ «Թանգարանային գիշեր» միջոցառման ժամանակ այցելուների թիվը գերազանցում է վեցհազարը, որոնց թվում նաև զբոսաշրջիկներ։ Հայաստանի ազգային պատկերասրահը հիմնվել է 1921 թ.` որպես Պետական թանգարանի հինգբաժիններից մեկը` արվեստի բաժինը։ Այստեղ պահվում են հայտնի արվեստագետների գլուխգործոցներ, կազմակերպվում են տարբեր ցուցադրություններ ու կրթական ծրագրեր։ Թանգարանի մասնաճյուղերն են Հ. Կոջոյանի և Ա. Սարգսյանի տուն-թանգարանները, Ջոտտոյի արվեստանոց-թանգարանը, Էջմիածնի, Հրազդանի, Ալավերդու, Սիսիանի, Ջերմուկի, Մարտունու և Եղեգնաձորի պատկերասրահները, Մհեր Աբեղյանի, Մինաս Ավետիսյանի թանգարանները [6]։ Պատկերասրահը ևս այցելությունների թվով առաջատար է` շնորհիվ իր տեղադիրքի։ Թանգարանը Հայաստանում և արտերկրումկազմակերպել է ավելի քան 200 ցուցահանդեսներ, տարբեր գիտակրթական միջոցառումներ, ծավալում է հրատարակչական գործունեություն, 2005 թ.-ից կազմակերպում է «Ազգային պատկերասրահ»ամենամյա դասական համերգը` համատեղելով արվեստն ու երաժշտությունը։ Այս ամենն էլ նպաստումէ այցելությունների, այդ թվում՝ զբոսաշրջիկների թվի աճին։ Շնորհիվ թանգարանում կազմակերպվողթեմատիկ դասախոսությունների` ներքին այցելությունների թիվը ևս մեծ է։ 1 1939 թ. մարտի 3-ի ՀՀ Կառավարության որոշմամբ վերածվել է գիտահետազոտական ինստիտուտի, որին կից ստեղծվել են 3սեկտորներ` ձեռագրերի գիտական պահպանության, բնագրերի ուսումնասիրության ու հրատարակության և թարգմանության։ 2 Թանգարանն ունի շուրջ 400.000 առարկաներից բաղկացած ազգային հավաքածու հետևյալ բաժիններով. հնագիտություն`հիմնական հավաքածուի 35%-ը, ազգագրություն` 8%, դրամագիտություն` 45%, վավերագրեր` 12%։ Էրեբունի պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանը հիմնվել է 1968 թ., տարեկան այցելությունների թիվը՝ մոտ 13.000-16.000 մարդ։ Թանգարանը մասնակցում է արտասահմանում թանգարանային ցուցանմուշների ցուցադրությունների։ Թանգարան այցելող օտարերկրացիների թվում մեծ ենֆրանսիացի, գերմանացի, իտալացի և եվրոպական այլ երկրներից ժամանած զբոսաշրջիկների թիվը։ Հովհ. Թումանյանի տուն-թանգարանն այն եզակիներից է, որտեղ այցելությունները երբեք չեն դադարում։ Դա կապված է այն հանգամանքի հետ, որ թանգարանը տարաբնույթ մշակութային և կրթական միջոցառումներ է նախաձեռնում, մասնակցում է թանգարանագիտական կոնֆերանսների և ցուցահանդեսների արտասահմանում, իրականացնում է նաև գիտաճանաչողական միջոցառումներ։ Այնուամենայնիվ, վերջին տարիներին թանգարանի այցելուների տարիքային կազմում գերակշռում էմիջին տարիքային խումբը, ներառելով նաև դպրոցահասակներին։ Թանգարանը հաջող համագործակցել է նաև զբոսաշրջային գործունեության սուբյեկտների (զբոսաշրջային օպերատոր և զբոսաշրջայինգործակալ [4, հոդված 2]) հետ` մասնագիտանալով զբոսաշրջիկների սպասարկման գործում։ Ե. Քոչարի թանգարանն իր հայտնիությամբ գրավում է բազմաթիվ զբոսաշրջիկների։ Հարկ է նշել,որ միայն «Թանգարանային գիշեր» միջոցառման ժամանակ այցելությունների թիվը հասնում է շուրջերեք հազարի, որոնց թվում նաև զբոսաշրջիկներ։ Ա. Փարաջանովի թանգարանն այցելությունների պակաս չի զգում։ Դրանց թվում մեծ է ռուս,ֆրանսիացի, գերմանացի, իտալացի զբոսաշրջիկների թիվը։ Միայն «Թանգարանային գիշեր» միջոցառման ժամանակ այցելուների թիվը հասնում է ավելի քան 5.5 հազարի։ Բացի Երևան քաղաքի թանգարաններից, զբոսաշրջային այցելություններով աչքի են ընկնում Էջմիածնի թանգարանները` Մայր տաճարի թանգարանն ու գանձատունը։ Այցելությունների մեծ թվաքանակը կապված է այն հանգամանքի հետ, որ վերջիններս Մայր տաճարի հետ կազմում են ճարտարապետական մեկ համալիր և, զբոսաշրջիկները գտնվելով Հայաստանի հոգևոր կենտրոնում, այցելում եննաև թանգարան։ Թանգարանային գործի արդի վիճակի մասին տվյալները տարեկան հաշվետվության ձևով ստացվում են յուրաքանյուր թանգարանից, որոնք ամփոփվում են ՀՀ ԱՎԾ կողմից։ Սակայն ոչ բոլոր դեպքերում են տվյալներ տրամադրվում այցելող զբոսաշրջիկների, դրանց տարիքային և ազգային պատկանելության մասին, քանի որ դեռևս շատ քիչ թանգարաններ են իրականացնում նման մոնիթորինգ։ Թանգարանների քանակական բաշխվածության ցուցանիշն ըստ մարզերի և Երևան քաղաքիհնարավորություն է տալիս վերլուծել թանգարանային զբոսաշրջության հոսքերը և դրանց տարածական բաշխվածությունը (քարտեզ 1, հեղ.` Գոհար Ղամբարյան)։ Թանգարանների 2/3-ը գտնվում էԵրևանում, ինչը մշակութային-ճանաչողական զբոսաշրջային մեծ հոսքեր է ներգրավում։ Պարզ է դառնում, որ զբոսաշրջության, մասնավորապես՝ թանգարանային զբոսաշրջության համար, Երևանն առաջատար դիրք է գրավում Հանրապետության մյուս մարզերի նկատմամբ։ Երևանում գոյություն ունեցողթանգարանները տեղաբաշխված են մեծ մասամբ Կենտրոնում, ինչը զբոսաշրջիկներին հնարավորություն է տալիս կարճ ժամանակամիջոցում և կարճ տարածություն անցնելով ավելի շատ թանգարաններում լինել։ Քարտեզ 1. ՀՀ թանգարանների քանակը 2012թ. դրությամբ` ըստ մարզերի և Երևան քաղաքիՔարտեզ 2. ՀՀ թանգարաններ այցելությունների քանակը 2012 թ. դրությամբԹանգարանային զբոսաշրջության ոլորտում թանգարանների տեղադիրքը կարևոր պայման է։ Եթե թանգարանը գտնվում է զբոսաշրջային կենտրոնի կամ դեստինացիայի տարածքում, ապա ինքըստինքյան ներգրավվում է զբոսաշրջության ոլորտ։ Այցելելով զբոսաշրջային դեստինացիա` զբոսաշըրջիկները ցանկանում են ավելի խորն ուսումնասիրել այդ երկրի մշակույթը և այցելում են թանգարաններ։ Հայաստանի պարագայում Երևանը համարվում է խոշոր զբոսաշրջային դեստինացիա և ծառայությունների մատուցման ու սպասարկման շրջան, իսկ այնտեղ գտնվող թանգարանները լրացնում ենմատուցվող ծառայությունների ցանկը։ Օրինակ` շատ թանգարաններ այցելուների մեծ թիվ են ունենում հենց շնորհիվ բարենպաստ տեղադրության, քանի որ գտնվում են քաղաքի կենտրոնում, կեցության օբյեկտների հարևանությամբ, տրանսպորտային խաչմերուկներում։ Նման օրինակ է Հայաստանիպատմության թանգարանը, Ազգային պատկերասրահը, Երևան քաղաքի պատմության թանգարանը։ Վերջինը գտնվում է քաղաքապետարանի հարևանությամբ և հաճախակի է այցելվում օտարյերկյահյուրերի և զբոսաշրջիկների կողմից։ Մարզերում այն թանգարանները, որոնք զբոսաշրջային երթուղու ճանապարհին են, դրանք մշտապես այցելվում են զբոսաշրջիկների կողմից, իսկ եթե հեռու են զբոսաշրջային կենտրոններից, ապա այցելություններն զբոսաշրջիկների կողմից խիստ հազվադեպ են։ 2000-2012 թթ. տվյալները ցույց են տալիս, որ այցելուների քանակը բավականին փոփոխությունների է ենթարկվել։ Թանգարաններում այցելությունների թիվը 2000 թ. դրությամբ եղել է 964․200մարդ, իսկ 2012 թ.` 1․949․400 մարդ։ Գրեթե 2.5 անգամ ավելացել է թանգարանների այցելուների թիվը Երևան քաղաքի թանգարաններում։ Շիրակի, Լոռու և Վայոց ձորի մարզերում նկատվում է այցելուների թվի էական աճ դեպի թանգարաններ։ Մյուս մարզերում այցելուների թիվը գրեթե պահպանվել էնույնությամբ (քարտեզ 2, հեղինակ՝ Գոհար Ղամբարյան)։ Թանգարանային այցելությունների թիվն այն գլխավոր ցուցիչն է, որը ցույց է տալիս թանգարանիգործունեության արդյունավետությունը, ինչպես նաև թանգարանի գրավչությունը։ Թանգարանայինայցելությունների մեծ մասը բաժին է ընկնում երկրի քաղաքացիներին, և միայն Հայաստանի թանգարանների մի մասում է, որ զբոսաշրջային կայուն հոսքեր են նկատվում։ Այցելությունների նման աճը մեծ մասամբ կապված է Հայաստան այցելող զբոսաշրջիկների թվիհետ, բնակչության մոտ ձևավորվող մշակույթի հետ, մտածողության փոփոխության հետ, որ թանգարանները համարվում են մշակույթի կարևոր օջախներ և կենտրոններ։ Այս ամենին նպաստում են նաևթանգարանների կողմից կազմակերպվող տարաբնույթ միջոցառումները և անվճար այցելություններիապահովումը։ Դրանք մեծամասամբ իրականացվում են ամսվա մեջ մեկ կամ երկու օր` դպրոցականների, ուսանողների, մեծահասակների համար անվճար այցելությունների կազմակերպմամբ։ Այս ամենից էլ եզրակացնում ենք, որ թանգարանը գիտակրթական և մշակութային գործունեություն ծավալելով, աստիճանաբար դառնում է հասարակության լայն շերտերին հասանելի։ Ուսումնասիրելով ՀՀ թանգարանային գործունեությունը, վերլուծելով եղած վիճակագրականտվյալները՝ կատարվել են հետևյալ եզրակացությունները. անհրաժեշտ է համալիր ուսումնասիրություններ կատարել թանգարանային գործում, բացահայտել թանգարանների ներուժը, զբոսաշրջային գրավչությունը, բացառիկությունը, իրականացնել արդյունավետ մարքետինգային և ֆանդրեյզինգային քաղաքականություն` մեծթվով հաճախորդներ գրավելու և ֆինանսավորում ստանալու համար։ Գովազդելիս շեշտադրելբացառիկությունը, հետաքրքիր դարձնելու համար կիրառել ինովացիաներ, թանգարանների համար մշակել կարճաժամկետ և երկարաժամկետ զարգացման հայեցակարգեր [3]` թանգարաններն զբոսաշրջային ոլորտ ներգրավվելու համար։ Սա հատկապես կարևորէ նոր ձևավորվող արգելոց-թանգարանների1 համար, որոնք առավելապես մասնագիտանում ենզբոսաշրջային հոսքեր ընդունելու մեջ, հեռանկարային կարող են համարվել թանգարանների միջև համագործակցությունը, այդ թվումարտասահմանյան, մասնակցությունը տարբեր մշակութային և բարեգործական միջոցառումներին, թանգարանագիտական կոնֆերանսներին, հեռանկարային ծրագիր է նաև ՀՀ` զբոսաշրջային գրավչություն ունեցող թանգարանների համագործակցությունն զբոսաշրջային գործակալությունների հետ` համատեղ մշակելով այցելությունների ծրագրեր և այլ մշակութային միջոցառումներ, այցելությունների թիվն զբոսաշրջիկների կողմից հաճախակի դարձնելու համար անհրաժեշտ էզբոսաշրջային տեղեկատվական կատալոգներում և զբոսաշրջային քարտեզներում ներառվեներթուղիների կամ զբոսաշրջային դեստինացիայի ճանապարհներին գտնվող թանգարաններիմասին ինֆորմացիա։ 1 Լավագույն օրինակներ են «Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանը, «Գառնի» պատմամշակութային արգելոցթանգարանը։ Թանգարանն առաջին հերթին տվյալ երկրի բնակչության այցելության կենտրոն է, հետո` զբոսաշըրջիկների։ Ըստ այդմ, կարևոր է հետաքրքրություն ձևավորել տեղական բնակչության շրջանում` հաշվի առնելով զբոսաշրջության սեզոնային բնույթը և զբոսաշրջային այցելությունների ոչ ինտենսիվ հոսքը։ Սա թույլ կտա ողջ տարվա ընթացքում ապահովել ներքին զբոսաշրջիկների և այցելուների հոսք։ Այդուհանդերձ, թանգարանային ոլորտի ուսումնասիրության արդյունքում պարզվեց, որ զբոսաշըրջության այս ուղղությունը Հայաստանում կարող է հաջողությամբ զարգանալ, եթե պետական մակարդակով իրականացվի նպատակաուղղված քաղաքականություն, ոլորտում սպասարկման մակարդակը և մասնագետ-կադրերի պակասը լրացվի արդյունավետ կրթությամբ։ Թանգարաններն զբոսաշըրջային օբյեկտ դարձնելու համար դրանք ներառվեն զբոսաշրջային տեղեկատվական կատալոգներում, զբոսաշրջային գործունեության սուբյեկտներն զբոսաշրջային երթուղիներ մշակելիս և փաթեթներ առաջարկելիս թանգարանները ներգրավվեն դրանց մեջ։ Թանգարանային զբոսաշրջությունը մեծպոտենցիալ ունի շահութաբեր զբոսաշրջային ոլորտ դառնալու համար, քանի որ քիչ ֆինանսականներդրումներ է պահանջում, սակայն արդյունքն ավելի մեծ է։ Գրականություն1. Հաջոյան Ռ., Նիկողոսյան Մ., Մարքետինգը զբոսաշրջության ոլորտում, Երևան 2011։ 2. Ղաֆադարյան Կ., Հայաստանի թանգարանների պատմությունից, Լրաբեր հասարակական գիտությունների, թիվ 10, Երևան, 1972։ 3. ՀՀ 2014-2025 թթ. հեռանկարային զարգացման ռազմավարական ծրագիր, ՀՀ կառավարության 2014 թ.մարտի 27-ի N 442-Ն որոշում։ 4. ՀՀ օրենք «Զբոսաշրջության և զբոսաշրջային գործունեության մասին», ընդունվել է 17.12.2003։ 5. ՀՀ սոցիալական վիճակը 2012 թ., ԱՎԾ տարեգիրք 2012։ 6. Հայաստանի ազգային պատկերասրահի պաշտոնական վեբ-կայք, http։ 7. «Թանգարանների և ՀՀ թանգարանային ֆոնդի մասին» օրենքի նախագիծ, ՀՀ Կառավարության 2014 թ.հուլիսի 31-ի № 777-Ն որոշում, http։ Ամալյա ՆավասարդյանԹԱՆԳԱՐԱՆԱՅԻՆ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ թանգարան, թանգարանային զբոսաշրջություն, զբոսաշրջային դեստինացիա, ֆանդրեյզինգ, ինովացիա, արգելոց-թանգարան, զբոսաշրջային երթուղի։

example179

example179

Հոդվածում արդյունքները՝ քաղաքակրթությունների ձևավորման կիրառման հնարավորություններն Հայկական քաղաքակրթության պարագայում։ Վերջինիս համար հիմք է ընդունվել մեր կողմից նախորդիվ առաջարկած «Քաղաքակրթությունների աշխարհագրության» նոր տեսության մոտեցումները։ Հետազոտության արդյունքների ստացման համար կիրառվել են համագիտական մեթոդներ, որոնց անհրաժեշտությունը բխում է «Քաղաքակրթություն» կատեգորիայի համագիտական բովանդակությունից։ նախորդիվ բացահայտած Հայկական քաղաքակրթության համակարգաստեղծ բաղադրիչները, որոնք անհրաժեշտ են համակեցությունը լոկալ քաղաքակրթական մակարդակի հասնելու համար, ներկայացվել են մեկ տեսական հարթության մեջ՝ որպես ընդհանուր աշխարհագրական հիմք։ Եզրակացությունների գործնական կիրառումը հնարավորություն կտա ապահովել կենսամիջավայրը, որն անհրաժեշտ համակեցության ներուժը լիարժեք իրացնելու համար։

Մեր նախորդ գիտական հրապարակումների մեջ ապացուցվել էայն փաստը1, որ հայ համակեցության նույնականացման արժեքայինբաղադրիչներն ինքնատիպ են, առանձնահատուկ և չեն կրկնվում այլքաղաքակրթությունների պարագայում։ Հետևաբար, դրանք առանձինառանձին ապահովել են քաղաքակրթության համակարգաստեղծենթակարգության անհրաժեշտդրանցհամաժամանակյա փոխգոյակցության ու փոխազդեցության արդյունքըբավարար պայման է հանդիսացել Հայկական լոկալ քաղաքակրթությանձևավորման համար։ մակարդակները։ ԻսկԱյսինքն՝ համակարգաստեղծ բոլոր բաղադրիչները՝ տարածք (Տ),(Հ),ծագումնաբանությունմշակույթ (Մ), պետականություն (Պ), և՛ օբյեկտիվ իրականության, և՛սուբյեկտիվ գիտակցության մեջ հադես են գալիս հայկականինքնատիպությամբ՝ ձևավորելով Հայկական քաղաքակրթությունը (ՀՔ)։ լեզվամտածողություն(Լ), հավատք(Ծ),Նկատենք, որ առաջ քաշվող տեսության համաձայն2՝ եթեարժեքային նույնականացման ինքնատիպ բաղադրիչների զարգացմանարդյունքում ձևավորվում է համակեցության պետական տիպը, ապաինստիտուցիոնալիզացման միջոցով հնարավորություն է ստեղծվումդրանք բարձրացնել քաղաքակրթական մակարդակի։ Հետևաբար, հայհամակեցության պարագայումհետևյալտրամաբանությունը. գործումհստակէբաղադրիչներՀայ համակեցությունը, ունենալով արժեքային նույնականացմանծագումնաբանություն,ինքնատիպսեփականլեզվամտածողություն,պետականության պայմաններում հնարավորություն է ստացել դրանքհամակարգված ձևով վերարտադրել ևլիարժեքորեն իրացնել։ մշակույթ),(տարածք,հավատք,1Տե՛ս Ներսիսյան Ա., Ազգային ինքնության խնդիրն աշխարհաքաղաքականպատկերցումների համատքստում, ՇՊՀ գիտական տեղեկագիր 2016, № 1, Բ պրակ, էջ2Քաղաքակրթությունների նոր տեսության վերաբերյալ տե՛ս Ներսիսյան Ա.,«Քաղաքակրթություն» գիտական կատեգորիայի հիմունքները։ Հասկացությանգիտական մեկնաբանման փորձ, ՇՊՀ գիտական տեղեկագիր 2017, № 1, Բ պրակ, էջ 5665 և Ներսիսյան Ա., «Քաղաքակրթություն» բուրգի ներքին կառուցվածքը, ՇՊՀգիտական տեղեկագիր 2018, № 1, Բ պրակ, էջ 181-189, ինչպես նաև՝ Кузык Б. Н. ЯковецЮ. В. Цивилизация։ Ընդհանարպես քաղաքակրթությունների տեսությունների վերաբերյալ մանրամասնտե՛ս Մուրադյան Յու., Քաղաքակրթությունների աշխարհագրություն, Երևան, «ՏիգրանՄեծ» հրատարակչություն, 2011։ Արդյունքում, այն բարձրացել է համակեցության առավելագույնաստիճանի՝ Լոկալ քաղաքակրթության մակարդակի։ Այսպիսով, Հայկական պետականության գոյության տարածաժամանակային տրամաբանության մեջ պետք է փնտրել նաև հայկականլոկալ քաղաքակրթության ինքնուրույն գոյությունը։ Վերջինիս կյանքիցիկլային շարժընթացն ու քաղաքակրթական արժեքների իրացմանմակարդակը ոչ միայն հանդիսացել է լոկալ քաղաքակրթություններիհամապատասխանկենսա-գործունեության անհրաժեշտբաղադրիչ, այլև ապահովել է Համաշխարհային քաղաքակրթականտվյալ տիպի ամբողջակա-նությունը։ սերնդիՀետևաբար, հայ համակեցության պարագայում հստակ գործում էլոկալ քաղաքակրթությունների ձևավորման բանաձևը՝ՀՔ = ՀՊ (ՀՏ x ՀԾ x ՀԼ x ՀԿ x ՀՄ),Ըստ այդմ՝Հայկական քաղաքակրթությունը ֆունկցիաէհամակարգաստեղծ բաղադրիչներից՝ արգումենտներից։ Բանաձևումյուրաքանչյուր արգումենտ ունի իր հստակ տեղը, որի գործառույթներըհստակ են նաև իրականության մեջ՝ տարածաժամանակային ռեալարտահայտմամբ։ Քանի որ բանաձևում արգումենտների արտադրյալ էներկայացված, ապա նրանք գտնվում են փոխկախվածության մեջ, որնարտահայտվում է երկակի բնույթով։ Առաջին փոխկախվածությունն արտահայտվում է արժեքներիմեծությամբ։ Յուրաքանչյուր արգումենտ՝ որպես արտադրիչ, ունի իրարժեքը, հետևաբար, որքան բարձր է այդ արժեքը, այնքան բարձր էընդհանուր հանրագումարը։ Այսինքն՝ Հայկական քաղաքակրթությունը՝որպես արտադրյալ, ուղղակի կախման մեջէ գտնվում իրարտադրիչների (համակարգաստեղծ բաղադրիչների) արժեքից։ Որքանբարձր են դրանք, այնքան հզոր է Հայկական քաղաքակրթությունը, ևընդհակառակը՝ նրանց թուլությունը (ցածր արժեքը) նվազեցնում էՀայկական քաղաքակրթության ներուժը։ Հաջորդ փոխկախվածությունը պարտադրում է արգումենտներիռեալ գոյություն, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրի բացակայությունըմիաժամանակ փաստում է ընդհանուր արտադրյալի բացակայությունը.ցանկացած արտադրիչ, եթե զրո է, ապա ողջ արտադրյալն է զրոդառնում։ Հատուկ ընդգծենք, որ նման պնդումներն իրական ենամբողջության մեջ, և գործում են միայն քաղաքակրթությանպարագայում։ Այսինքն՝ վերջինիս բացակայության պայմաններումհամակարգաստեղծ բաղադրիչները(արգումենտները) կարող ենգոյություն ունենալ ինքնուրույնաբար, նույնիսկ մեկուսի։ Բայց այդդեպքում ապահովվում է համակեցության միայն ռելիկտային վիճակը,երբ սեփական քաղաքակրթության բացակայության ժամանակ այն չիասիմիլացվում մյուս քաղաքակրթությունների կողմից։ Ինչպես ցույց է տալիս բանաձևը, համակարգաստեղծ առաջին հինգբաղադրիչներից առանձնանում է պետականության բաղադրիչը։ Եթեառաջինները հանդես են գալիս որպես սովորական արգումենտներ,ապա պետականությունն առանձնանում է և դիտվում է որպես դրանքընդհանրացնող, համընդհանուր օրինաչափության ենթարկող օրենք։ Այսինքն՝ պետականությունն ինքն է կախված է մյուս արգումենտներից՝ընդ որում նրանց թե՛ առաձին-առանձին և թե՛ միասնականմեծությունից։ Հետևաբար, իրական է նաև ներքոհիշյալ բանաձևերիգոյությունը. ՀՊ = ՀՊ (ՀՏ x ՀԾ x ՀԼ x ՀԿ x ՀՄ) և միաժամանակ՝ ՀՊ = ՀՊ (ՀՏ), ՀՊ = ՀՊ (ՀԾ), ՀՊ = ՀՊ (ՀԼ), ՀՊ = ՀՊ (ՀԿ), ՀՊ = ՀՊ (ՀՄ)։ Հայկական պետականության համար նման ընթացքը ժամանակինպարտադիր է դարձնում վերոհիշյալ բանաձևերում բաղադրիչներիհետևյալ փոփոխությունը, որ քննարկված ֆունկցիաների համարգոյություն ունեն և ռեալ իրականության մեջ գործում են նրանցհակադարձ ֆունկցիաները։ Օրինակ՝ վերոհիշյալ ֆունկցիաներըզուգորդվելու են ՀՏ = ՀՏ (ՀՊ), ՀԾ = ՀԾ (ՀՊ), ՀԼ = ՀԼ (ՀՊ), ՀԿ = ՀԿ (ՀՊ), ՀՄ = ՀՄ(ՀՊ)-ի հետ։ Այսինքն՝ հայկական պետականությանյուրաքանչյուրֆունկցիա զարգացման որոշակի մակարդակում ինքն է դառնումկարևոր հենադաշտ իր արգումենտների զարգացման համար։ գործումՆույն տրամաբանությունըէ Քաղաքակրթությանպարագայում, բայց միայն պետականության բաղադրիչի կտրվածքով։ Քանի որ, ինչպես նախորդիվ նշել ենք, պետականությունն է թույլ տալիսհամակարգաստեղծևբարձրացնել քաղաքակրթության մակարդակի։ Այսպիսով, կիրառելի եննաև հետևյալ բանաձևերը. ինստիտուցիոնալիզացնելբաղադրիչներըՀՔ = ՀՔ (ՀՊ) - երբ հայկական քաղաքակրթությունն ուղղակիկախման մեջ է պետականության հզորությունից։ Միաժամանակգործում է նաև՝ ՀՊ = ՀՊ(ՀՔ) բանաձևը, որտեղ Հայկականքաղաքակրթությունըբաղադրիչիհենադաշտ(արգումենտի) զարգացման համար։ դառնումիրէԸնդհանրացնելովկարողհամակեցության պարագայումենք արձանագրել,հստակկիրառելիորէհայլոկալքաղաքակրթությունների ձևավորման բանաձևը, որն ապացուցում էհայկական լոկալ քաղաքակրթության գոյությունը (գոյությանհնարավորությունը)։ էնվազեցնումբացակայությունԱնհատի ինքնակատեգորիզացիան Հայկական քաղաքակրթությանհետ հնարավոր է միայն բոլոր բաղադրիչների միաժամանակյանույնականացման դեպքում։ Հակառակ պարագայում նույնականացումըտեղի է ունենում ավելի ցածր մակարդակներում՝ ազգի, ժողովրդի, ցեղի,տոհմի, ընտանիքի մակարդակներում։ Այսինքն՝յուրաքանչյուրբաղադրիչինույնականացմանմակարդակը։ Ընդ որում՝ մեր պնդմամբ դա արտահայտվում է հստակենթակարգությամբ՝ տարածքայինից մինչև պետական։ Իհարկե, այսօր ևպատմության ընթացքում ոչ հազվադեպ, առկա են դեպքեր, երբանհատները, խմբերը նույնականացվել են ավելի բարձր մակարդակում՝չունենալով նվազագույն համապատասխան ենթակարգերը։ Օրինակ՝առանց տարածքի, լեզվի, հավատքի միասնականացման կրել հայմշակույթ,կամնմանատիպ այլ դրսևորումներ։ Սակայն ժամանակը հստակ ապացուցելէ (այսօր էլ ապացուցում է), որ դա ոչ միայն ժամանակավոր բնույթ էկրում (առավելագույնը մեկ-երկու սերունդ), այլև խոչընդոտում է(խոչընդոտել է) քաղաքակրթական միասնականացմանը։ Հետևաբար,Հայկական քաղաքակրթության ապագա շարժընթացում պետք էբացառել նմանատիպ խնդիրների գոյությունը՝ ապահովելու համար այդշարժընթացի հնարավորությունը։ ինքնակատեգորիզացվել ազգիմակարդակումԱյպիսով,մակարդակումհենց այսընտանիք,հավատք-կրոն,հայ անհատի արժեքայինծագումնաբանություն-գենետիկա,նույնականացմանհամակարգն արտահայտվում է հետևյալների ամբողջությամբ՝ տարածքհայրենիք,լեզումշակույթ, պետություն։ լեզվամտածողություն,Քաղաքակրթականբաղադրիչներիամբողջությամբ է հայ անհատը նույնականացվում։ Դրանցից որևէ մեկիբացակայությունը թույլ չի տալիս հայ անհատին լիարժեքորեն իրացվել։ Հետևաբար, հայկական պետականությունը պետք է ապահովի այդբաղադրիչների առանձին-առանձին և համաժամանակյա գոյությունը,որն իր հերթին կապահովի և՛ հայ անհատի լիարժեքությունը, և՛Հայկականուլիարժեքությունը։

example1010

example1010

Սույն աշխատանքը կատարելիս նպատակ է դրվել ուսումնասիրել և համակարգային վերլուծության ենթարկել ԱՄԱՊ կոնվենցիայում առկա այն դրույթները, որոնք առնչվում են պայմանագրի խախտման հետևանքով պատճառված վնասների հատուցմանը։ Ներկայացված են վերլուծություններ տարածական մեկնաբանությունների տեղիք տվող դրույթների վերաբերյալ, քանզի չափազանց կարևոր է ԱՄԱՊ կոնվենցիայի միասնական կիրառումը։ Հեղինակի կողմից առանձնահատուկ ուշադրության է արժանացել կանխատեսելիության սկզբունքը` որպես վնասների հատուցման սահմանափակման համար յուրօրինակ մեխանիզմ։

ՊԱՐՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԽԱԽՏՄԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔՈՎՊԱՏՃԱՌՎԱԾ ՎՆԱՍՆԵՐԻ ՀԱՏՈՒՑՈՒՄԸ «ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԱՌՈՒՎԱՃԱՌՔԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԵՐԻ ՄԱՍԻՆ»1980Թ. ՄԻԱՎՈՐՎԱԾ ԱԶԳԵՐԻ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆԿՈՆՎԵՆՑԻԱՅԻ ՀԱՄԱՁԱՅՆՆախորդ դարի 30-ականներից սկսած աշխարհը զգաց միջազգային առևտուրը կարգավորող օրենսդրության ներդաշնակեցման օր օրի ավելացող անհրաժեշտություն։ 1964թ-ին ուժի մեջ մտավ «Միջազգային առևտրային պայմանագրերի» սկզբունքները (այսուհետ` Ունիդրուայի սկզբունքներ), սակայնայն չկարողացավ կյանքի կոչել իր առջև դրված` միջազգային առևտուրը կարգավորելու խնդիրները։ Սա հանգեցրեց նոր փաստաթղթի մշակմանը։ Արդյունքը եղավ 1980թ. Ապրանքների միջազգային առուվաճառքի պայմանագրի մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիան (այսուհետ` ԱՄԱՊ կոնվենցիա), որն ուժի մեջ մտավ1988թ-ին։ Ի թիվս այլ նորմերի` ԱՄԱՊ կոնվենցիան պարունակում է մի շարքդրույթներ, որոնք նվիրված են պայմանագրայի պարտավորություններիխախտման հետևանքով պատճառված վնասներին։ Վնասների հատուցումն ամենատարածված իրավական ներգործությանմիջոցներից է պայմանագրի խախտման դեպքում, սակայն դա միակը չէ։ Բացիվնասների հատուցման պահանջից` տուժող կողմը կարող է պահանջել պարտավորության կատարում, գնի նվազեցում կամ անգամ կարող է լուծած հայտարարել պայմանագիրը։ Այս ներգործության միջոցները, այնուամենայնիվ,հասանելի են միայն պայմանագրի խախտման որոշակի դեպքերում։ Վնասների հատուցման պահանջն ընդհանուր ներգործության միջոց է, որը կարող էկիրառվել ցանկացած տեսակի խախտման դեպքում։ Այդ իսկ պատճառով կողմը կարող է հնարավորության դեպքում ներկայացնել վնասների հատուցմանպահանջ այլ ներգործոթյան միջոցների հետ համատեղ։ Որոշ դեպքերում վնասի հատուցումը միակ ներգործության միջոցն է ԱՄԱՊ կոնվենցիայի շրջանակներում և ի հակադրություն գերմանական և ամերիկյան իրավունքի` կողմը կարող է ստանալ վնասների հատուցում անգամ պայմանագիրը լուծված հայտարարվելու դեպքում։ Այսպիսով` պայմանագրային պարտավորությունները խախտելու դեպքում վնաս պատճառած կողմը պարտավոր է հատուցել վնասները։ ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 45-րդ հոդվածի առաջին մասը և 65-րդ հոդվածի առաջին մասըսահմանում են, որ կողմերից յուրաքանչյուրը, երբ չի կատարում իր պարտավորություններից որևէ մեկը, ապա մյուս կողմը կարող է պահանջել վնասներիհատուցում, ինչպես դա նախատեսված է 74-77-րդ հոդվածներով։ Հարկ է նշել,որ այս դրույթները կիրառելի են բացառապես վաճառողի և գնորդի միջև առկա իրավահարաբերություններում և չեն կարող տարածվել միջազգային առուվաճառքի պայմանագրի կողմերի և երրորդ անձանց նկատմամբ։ ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 74-րդ հոդվածի համաձայն` կողմերից մեկի կողմիցպայմանագրի խախտման համար վնասները կազմում են պայմանագրիխախտման հետևանքով մյուս կողմի կրած վնասներին հավասար գումար՝ ներառյալ բաց թողնված օգուտը։ Ինչպես բոլոր ազգային իրավական համակարգերում, այնպես էլ այս դեպքում, ԱՄԱՊ կոնվենցիայում վնասը ներառում էփաստացի ծախսերը, որոնք տուժող կողմը պետք է կատարի պարտավորության խախտմամբ ծագած անցանկալի հետևանքները վերացնելու համար ևբաց թողնված օգուտը։ ԱՄԱՊ կոնվենցիան ուղղակիորեն չի բացառում ոչ նյութական վնասներիհամար պատասխանատվությունը։ Հետևաբար՝ վնասները, որոնք բացառապես ոչ նյութական բնույթի են, կարող են հատուցվել, երբ հիմնավորվում է, որհամապատասխան վնասն առաջացել է պարտավորության չկատարման հետևանքով։ 1Կյանքին կամ առողջությանը պատճառված վնասները, որոնք առաջացելեն ապրանքների թերության պատճառով, ընդգրված չեն ԱՄԱՊ կոնվենցիայի74-րդ և հաջորդող հոդվածներում։ ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի համաձայն՝ կոնվենցիան չի կիրառվում ապրանքի պատճառով որևէ անձի առողջությանը վնաս հասցնելու կամ մահվան հետ կապված վաճառողի պատասխանատվությունը։ Խնդիրն այլ է, երբ գնորդը պահանջում է փոխհատուցում իր հաճախորդների հանդեպ ապրանքների թերի լինելու պատճառով մահվան կամ առողջությանը պատճառված վնասների համար։ Սա ոչնչով չի տարբերվում այլ ֆինանսական կորուստներ կրելու դեպքերից, և այդպիսով այս հարցը նույնպես կարգավորվում է ԱՄԱՊ կոնվենցիայի շրջանակներում։ ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 74-րդհոդվածը կիրառելի է նաև գույքային վնասների դեպքում։ Փոխտահուցման ենթակա վնասի տեսակներն ընդգրկում է պարտավորության չկատարման արդյունքում պատճառված վնասը (non-performanceloss), պատահական կորուստը (incidental loss) և պայմանագրի խախտումիցառաջացող հետևանքային վնասները (consequential loss)։ Պարտավորության1 Ավելի մանրամասն տե՛ս Ingeborg Schwenzer and Simon Manner, The Pot Calling the Kettle Black։ չկատարման արդյունքում կրած վնասի հասկացությունն ընդգրկում է նաև օգտագործման անհնարինության վնասը (loss of use)։ 2Պարտավորության չկատարման արդյունքում առաջացած վնասը (nonperformance loss) կազմված է պարտապանի առաջնային կամ ուղղակի վնասներից։ Պարտավորության չկատարման արդյունքում հասցված իրական վնասը վերաբերում է այն գնորդին, ով չի ստացել այն, ինչ իրավունք ուներ ստանալու վաճառքի գնի վճարման դիմաց։ Եթե պայմանագիրը լուծված է, ապա պարտավորության չկատարման արդյունքում առաջացած վնասը հաշվարկվում էԱՄԱՊ կոնվենցիայի 75 և 76 հոդվածներին համապատասխան, այսինքն`հիմնվում է կատարված գործարքի գնի կամ ուղղակի շուկայական ընթացիկգնի վրա։ Եթե առաքված ապրանքն ունի թերություն, ապա վնասն ընդգրկումէ թերի ապրանքի օբյեկտիվ արժեքի և այն արժեքի տարբերությունը, որըտվյալ ապրանքը կունենար հաշվարկն իրականացնելու ժամանակ, եթեդրանք համապատասխանեին պայմանագրին։ 3 Եթե առաքված ապրանքներըենթակա են վերականգնման, ապա պարտավորության չկատարման արդյունքում առաջացած վնասը կարող է հաշվարկվել անհրաժեշտ ծախսերին համապատասխան։ 4 Պատահական վնասները (incidental loss) պարտապանի կրած ծախսերնեն, որոնք կապված չեն իր սպասելիքների իրացման հետ և առաջացել են ցանկացած լրացուցիչ բացասական հետևանքից խուսափելու համար։ 5Հետևանքային վնասների (consequential loss) հասկացությունն` ի լրումնայլ վնասների, ընդգրում է այն լրացուցիչ վնասները, որոնք առաջացել են պարտավորությունների չկատարման արդյունքում։ Դրանք հիմնականում ներառում են պարտավորության խախտման արդյունքում երրորդ անձանց նկատմամբ պարտապանի պատասխանատվությունը։ Վնասի համար պատասխանատվության ընդհանուր սկզբունքների համաձայն` երրորդ կողմի հետ վեճերիդեպքում պարտապանի կրած իրավաբանական ծախսերը` լինեն դրանք արտադատական, թե` դատավարական, կարող են ընդհանուր առմամբ վերականգնվել պարտատիրոջի կողմից ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 74-րդ հոդվածի համաձայն։ 6ԱՄԱՊ կոնվենցիան սահմանում է օբյեկտիվ պատասխանատվությանսկզբունքը։ Միայն պայմանագրի խախտման հետևանքով պատճառված2 Տե՛ս Ingeborg Schwenzer (ed.), Schlechtriem & Schwenzer, Commentary on the UN Convention onthe International Sale of Goods (CISG), 3rd ed., Oxford 2010, էջ 1006։ 3 Տե՛ս Martin Karollus, Judicial Interpretation and Application of the CISG in Germany 1988-1994, էջ156, 223։ 4 Տե՛ս Martin Karollus, նույն աշխատ., էջ 223։ 5 Տե՛ս Ingeborg Schwenzer (ed.), Schlechtriem & Schwenzer, Commentary on the UN Convention onthe International Sale of Goods (CISG), 3rd ed., Oxford 2010, էջ 1009։ 6 Ավելի մանրամասն տե՛ս Peter Huber, The CISG։ վնասներն են ենթակա հատուցման։ Խախտման համար անհրաժեշտ, ընդհանուր առմամբ` նաև բավարար է, վնասի առաջացման նախապայման հանդիսանալը (conditio sine qua non, ‘but-for rule’)։ Կարևոր չէ, թե խախտումը վնասնառաջացրել է ուղղակիորեն, թե` անուղղակիորեն։ Պարտապանի պատասխանատվության շրջանակներից դուրս հեռահար վնասների համար պատասխանատվությունը կարող է միայն բացառվել կանխատեսելիության սկզբունքի ուժով` ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 74-րդ հոդվածի համաձայն։ 7ԱՄԱՊ կոնվենցիան վնասների հատուցման ծավալի վերաբերյալ սահմանում է յուրօրինակ մեխանիզմ։ Մասնավորապես` ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 74-րդհոդվածը պարունակում է երկու հիմնարար հասկացություններ, այն է` ամբողջական հատուցման (principe de la reparation intégrale) և պատասխանատվության սահմանափակման սկզբունքը` կանխատեսելիության կանոնի միջոցով։ Բազմաթիվ ներպետական իրավական համակարգեր սահմանում են վնասների ամբողջական հատուցման սկզբունքը։ 8 Կանխատեսելիության սկզբունքըբխում է ֆրանսիական իրավունքից (Ֆրանսիայի քաղաքացիական օրենսգքրի1150-րդ հոդված) և անգլիական Hadley v Baxendale նախատեպից9, որն իրտեղն է գտել անգլո-ամերիկյան առևտրային իրավունքի կոդիֆիկացիայում։ Ավելին` Ունիդրուայի սկզբունքները (հոդվածներ 7.4.2 և 7.4.4) և 1999թ. Եվրոպական պայմանագրային իրավունքի սծզբունքները (հոդվածներ 9։ 503), ինչպես նաև փոխադրումների իրավունքի վերաբերյալ միջազգայինկոնվենցիաները հստակ սահմանում են վնասների ամբողջական հատուցմանև կանխատեսելիության կանոնի միջոցով դրա սահմանափակման սկզբունքը։ 10ԱՄԱՊ կոնվենցյիայի 74-րդ հոդվածի համաձայն` կողմերից մեկի կողմիցպայմանագրի խախտման համար վնասները չեն կարող գերազանցել այնվնասը, որը պայմանագիրը խախտող կողմը կանխատեսել էր կամ պետք էկանխատեսեր պայմանագիրը կնքելու պահին՝ որպես դրա հնարավորխախտման հետևանք՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքները, որոնց մասիննա այն ժամանակ գիտեր կամ պետք է իմանար։ Փաստորեն` ԱՄԱՊ կոնվենցիան նախատեսում է վնասների կանխատեսելիության սկզբունքը, ինչը ևսկրում է օբյեկտիվ բնույթ։ 117 Տե՛ս C.M. Bianca, M.J. Bonnell, Commentary on the International Sales Law – The 1980 Viennahttp։ 8 Ավելի մանրամասն տե՛ս Stoll, Haftungsfolgen, էջ 179–181, 323–341։ 9 Տե՛ս Franco Ferrari, Comparative Ruminations on the Foreseeability of Damages in Contract Law,53 La. L. Rev. (1993), էջ 305։ 10 Տե՛ս Lajos Vékás, The Foreseeability Doctrine in Contractual Damage Cases, Acta JuridicaHungarica (2002), էջ 170–172։ 11 Տե՛ս Костин А. А., Взыскание убытков и процентов согласно Венской конвенции в практикеԱյսպիսով` պայմանագրային պարտավորությունների կատարման համարպարտապանի խիստ պատասխանատվությունը մեղմացվում է այն հանգամանքով, որ ԱՄԱՊ կոնվենցիան փոխհատուցումը սահմանափակում է կանխատեսելի վնասներով։ Կանխատեսելիության կանոնը սահմանափակում էպարտապանի այն պատասխանատվությունը և վնասների չափը, որոնք կարող էր կանխատեսել պայմանագրի կնքման պահին՝ հաշվի առնելով պայմանագրի նպատակները և պայմանները։ Քննարկվող կանոնը կիրառվում է անգամ այն դեպքում, երբ պարտապանը միտումնավոր խախտել է իր պայմանագրային պարտավորությունները։ 12Հարկ է նշել, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 417-րդ հոդվածի 4-րդ մասիհամաձայն` պարտավորությունը դիտավորյալ խախտելու համար պատասխանատվությունը վերացնելու կամ սահմանափակելու մասին նախապես կնքվածհամաձայնությունն առոչինչ է։ Համանման դրույթ սահմանված է շատ երկրների օրենսդրություններում, այնինչ` ԱՄԱՊ կոնվենցիան չի սահմանում իրավախախտի ուղղակի դիտավորությամբ պատճառված վնասի վերաբերյալ որևէդրույթ։ Ամեն դեպքում պետք է ի նկատի ունենալ, որ ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 7-րդհոդվածի առաջին մասի դրույթը պարտավորեցնում է կոնվենցիան կիրառելիսհաշվի առնել միջազգային գործարար շրջանառությունում բարեխղճությանսկզբունքի անվերապահ կիրառման անհրաժեշտությունը։ Չնայած նրան, որ կանխատեսելիության կանոնի վրա մեծ ազդեցություն էունեցել անգո-ամերիկյան «խորհրդածության կանոնը» (contemplation rule),այս երկու կանոնների միջև առկա են էական տարբերություններ։ Այդ իսկպատճառով՝ անգլո-ամերիկյան ներպետական իրավական համակարգի երկրների նախադեպային իրավունքը չի կարող օգտագործվել ԱՄԱՊ կոնվենցիայի74-րդ հոդվածի երկրորդ նախատասության մեկնաբանման համար։ 13 Ի հակադրություն անգլո-ամերիկյան«խորհրդածելը»(contemplation) վճռական նշանակություն ունի երկու կողմերի համար՝ վնասիկանխատեսելիությունը 74-րդ հոդվածի 2-րդ նախադասության համաձայն՝որոշվում է միայն հաշվի առնելով պայմանագրային պարտավորությանխախտման հավանակությունը14։ Կանխատեսելիության սահմանման համարվճռական է պայմանագրի կնքման պահը։ Այսպիսով՝ կանխատեսելիությունըկապված է միայն պայմանագրի կնքման փուլի հետ, եթե կողմը կանխատեսումիրավունքին,որտեղваров։ практика применения в России и за рубежом (отв. Ред. А.С.Комаров). Вольтер Клувер.2007, էջ 120։ 12 Տե՛ս Franco Ferrari, Comparative Ruminations on the Foreseeability of Damages in Contract Law,53 La. L. Rev. (1993), էջ 160։ 13 Տե՛ս TeeVee Toons, Inc & Steve Gottlieb, Inc v Gerhard Schubert GmbH, US Dist Ct (SD NY), 23August 2006, CISG-online 1272։ 14 Տե՛ս G. H. Treitel Remedies for Breach of Contract։ A Comparative Account (Oxford UniversityPress, Incorporated, 1988), էջ 88։ է վնասները պայմանագրի կատարման ընթացքում, ապա ԱՄԱՊ կոնվենցիայի74-րդ հոդվածի իմաստով` այդ հանգամանքը հաշվի չի առնվի։ Ընդհանուր առմամբ՝ կանխատեսելիությունը պետք է որոշվի օբյեկտիվչափորոշիչների հիման վրա։ Պետք է հաշվի առնել այնպիսի տարրեր, ինչպիսիք են` պայմանագրով սահմանված կարգով ռիսկի բաշխումը, պայմանագրինպատակը և պարտավորության հստակ կատարման համար սահմանվածպաշտպանության միջոցները։ Վճռորոշ է այն հարցը, թե ինչ կկանխատեսիպարտատիրոջ փոխարեն գտնվող ողջամիտ անձնավորությունը, որը տեղյակէ պայմանագրի կնքման պահին առկա հանգամանքների մասին15։ Կանխատեսելի պետք է լինեն միայն կրած վնասները և պայմանագրիխախտումը, որը հիմք է հանդիսանում վնասների հատուցման համար։ Միևնույն ժամանակ, պարտադիր չէ կանխատեսել վնասի հստակ չափը. ընդհանուր չափն, այնուամենայնիվ, պետք է կանխատեսելի լինի։ Վճռաբեկ դատարանն իր նախադեպային որոշումներից մեկում նշել է, որ չնայած վնասի հաշվարկման վերաբերյալ կատարված կողմնորոշիչ վերլուծություններին, այնուամենայնիվ, վնասի հատուցման կոնկրետ չափը առանձին դեպքերում կարող էբավականաչափ հստակ չլինել կամ ողջամտության աստիճանի հավաստիությամբ չորոշվել։ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ նմանատիպ դեպքերումանձն ընդհանրապես չի կարող զրկվել բաց թողնված օգուտի հատուցման իրավունքից, քանի որ նման դիրքորոշումը կհակասի գործարարության էությանը, սահմանադրական և կոնվենցիոն մի շարք դրույթների։ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ նմանատիպ իրավիճակներում դատարանները հատուցվողօգուտի չափը որոշում են իրենց հայեցողությամբ։ Նման կարգավորում գործում է նաև միջազգային պրակտիկայում։ Մասնավորապես, Ունիդրուայի սկզբունքների 7.4.3 հոդվածի 3-րդ կետի համաձայն` եթե վնասի չափը չի կարողհաստատվել ողջամտության աստիճանի արժանահավատությամբ, դրա չափըորոշվում է դատարանի հայեցողությամբ16։ Պարտավորություների չկատարման արդյունքում առաջացող վնասներնընդհանուր առմամբ կանխատեսելի են17։ Սա ներառում է ապրանքների անհամապատասխանության արդյունքում գնի նվազումը, ինչպես նաև այն ողջամիտ ծախսերը, որոնք իրականացվել են պարտապանի այն դրությունը վերականգնելու համար, որում նա կլիներ պայմանագրային պարտավորություններիպատշաճ կատարման դեպքում (օրինակ` վերանորոգման կամ վարձակալության ծախսեր)18։ Ուշ վճարման դեպքերում վարկից բխող ծախսերն, ընդհա15 Տե՛ս Huber, Peter and Mullis, Alastair, The CISG։ Sellier European Law Publishers, 2007. Pp. 408, էջ 274։ 16 Տե՛ս Վճռաբեկ դատարանի թիվ ԵՇԴ/0177/02/11 քաղաքացիական գործ։ 17 Տե՛ս Neumayer/Ming, Art 74, note 4. (who speak of ‘dommage direct’); Roßmeier, RIW 2000, էջ407, 411։ 18 Տե՛ս Peter Huber, The CISG։ A New Textbook for Students and Practitioners, էջ 274, 275։ նուր առմամբ, կանխատեսելի են19։ Նույնը վերաբերում է նաև փոխարժեքի կորուստներին20։ Կանխատեսելիության կանոնն ունի մեծ նշանակություն հետևանքայինվնասների (consequential loss) համատեքստում, քանի որ սրանք կանոնավորկերպով ազդեցություն են կրում պարտապանի որոշակի կարգավիճակից, նրակողմից իրականացված միջոցառումներից կամ տնտեսական միջավայրից։ Երբ իրացման ենթակա ապրաքնենրը վաճառվում են առևտրային թրեյդերներին (commercial traders), ապա ապրանքների վերավաճառումից ստացվածշահույթները սովորաբար կանխատեսելի են21։ Պայմանագրով նախատեսվածտուժանքների ողջամիտ չափն, ընդհանուր առմամբ, կանխատեսելի է այնքանով, որքանով դրանք համապատասխանում են կողմերի միջև ձևավորվածպրակտիկային կամ համապատասխան առևտրային ոլորտի գործարար շրջանառության սովորույթին (ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 9-րդ հոդված)22։ Հեղինակության կորուստը կարող է կանխատեսելի լինել, երբ գնորդն առաքում է իրականացնում զգայուն շուկայում23։ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգիրքը պայմանագրի խախտման հետևանքով պատճառված վնասների հատուցմանհամար չի նախատեսում կանխատեսելիության սկզբունքը։ Այսպես` ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է հետևյալը.«Վնասներ են իրավունքը խախտված անձի ծախսերը, որ նա կատարել է կամպետք է կատարի խախտված իրավունքը վերականգնելու համար, նրա գույքիկորուստը կամ վնասվածքը (իրական վնաս), չստացված եկամուտները, որոնքայդ անձը կստանար քաղաքացիական շրջանառության սովորական պայմաններում, եթե նրա իրավունքը չխախտվեր (բաց թողնված օգուտ), ինչպես նաև ոչնյութական վնասը»։ Երբեմն կարծիքներ են հնչում առ այն, որ կանխատեսելիության սկզբունքը տեղ է գտել նաև ՀՀ իրավական համակարգում ի շնորդիվ Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումների։ Մասնավորապես՝ Ջուլիետա Պետրոսյան,Կարեն Դավթյան և Արման Դավթյան v. Թևոս Սաֆարյան թիվ 3-691/ՎԴ քաղաքացիական գործով (պատճառված վնասների հատուցման պահանջով) դատարանին անհրաժեշտ էր պարզել, թե ինչպիսի հանգամանքներ դատարանը19 Տե՛ս Appellate Court of Eastern Finland, 27 March 1997, CISG-online 782 (7% per month and0.5% on arrears), http։ 20Տե՛ս Legfelsóbb Birósághttp։ 21 Տե՛ս Delchi Carrier SpA v Rotorex Corp, US Ct App (2nd Cir), 6 December 1995, CISG-online 140;http։ 22 Տե՛ս Russian CCI, 23 December 2004, CISG-online 1188,http։ 23 Տե՛ս Huber, Peter and Mullis, Alastair, The CISG։ Sellier European Law Publishers, 2007. Pp. 408, էջ 279։ պետք է հաշվի առնի բաց թողնված օգուտի առկայությունը պարզելու համար։ Վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ բաց թողած օգուտի առկայությունը, այսինքն՝անձի իրավունքի չխախտման պարագայում եկամուտի ստացման իրականհնարավորությունը որոշելը յուրաքանչյուր գործով ինքնուրույն գնահատմանենթակա հարց է, որի ընթացքում պետք է հաշվի առնվեն տվյալ գործի առանձնահատկությունները։ Մասնավորապես, բաց թողած օգուտի առկայությունը որոշելու համար նախ և առաջ պետք է հաշվի առնվի մինչև իրավունքի խախտումը քաղաքացիական շրջանառությունում համապատասխան գույքի ունեցած կարգավիճակը կամ սեփականատիրոջ իրական մտադրության և հնարավորության միաժամանակյա առկայությունը այդ գույքի տնօրինման եղանակների առնչությամբ (այդպիսին կարող է լինել, օրինակ՝ իրավունքը խախտված անձի կողմից այլ անձանց ուղարկված համապատասխան օֆերտան)24։ Թիվ ԵՇԴ/0177/02/11 քաղաքացիական գործով Վճռաբեկ դատարանընշել է, որ ընկերության իրական մտադրությունը կարող է հաստատվել ընկերության գործունեության բնույթի ուսումնասիրությամբ (օրինակ` կանոնադրություն և այլ փաստաթղթեր)։ Դրանք կարող են հաստատվել նաև համապատասխան պայմանագրային հարաբերությունների բնույթը բացահայտելով, ընկերության բիզնես ծրագրերն ուսումնասիրելով։ Բացի այդ, այդպիսիք կարողեն լինել ընկերության գործունեության շրջանակների կամ ծավալների ավելացման վերաբերյալ ապացույցներ (պահեստի պատրաստում, ապրանք արտադրելու համար սարքավորումների ձեռքբերում կամ ծավալի ավելացում)։ Այս ամենը հիմնավորում է ընկերության իրական մտադրությունը։ Ընկերության իրական հնարավորությունը կարող է հաստատվել օգուտ ստանալու վերաբերյալ համապատասխան իրական կամ ողջամտորեն հավանական ապացույցներով։ Օրինակ՝ կարող են լինել ընկերության շրջանառության վերաբերյալտվյալները, որոնք ցույց են տալիս նմանատիպ ապրանքներից կամ ծառայություներից ընկերության ստացած հասույթը, որպիսիք կարող են արտացոլվածլինել ընկերության հաշվապահական կամ այլ փաստաթղթերում կամ պետական տարբեր մարմինների (հարկային, մաքսային և այլն) տվյալներում25։ Այնուամենայնիվ, պետք է նշել, որ վերոնշյալ նախադեպային որոշումներըորևէ կերպ չեն կարող հավաստել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում կանխատեսելիության սկզբունքի առկայությունը հետևյալ պատճառաբանությամբ.նախ` կանխատեսելիության սկզբունքն իրենից ներկայացնում է պատասխանատվության սահմանափակման յուրօրինակ մեխանիզմ և այն կիրառելի է այնբոլոր վնասների դեպքում, որոնց հատուցման կապակցությամբ հնարավոր էպահանջ ներկայացնել ԱՄԱՊ կոնվենցիայի շրջանակներում։ Միևնույն ժամանակ, վերը նշված դատական նախատեպերը վերաբերում են միայն բաց թողն24 Տե՛ս Վճռաբեկ դատարանի թիվ 3-691/ՎԴ քաղաքացիական գործ։ 25 Տե՛ս Վճռաբեկ դատարանի թիվ ԵՇԴ/0177/02/11 քաղաքացիական գործ։ ված օգուտին, մասնավորապես` այն հանգամանքներին, որոնք ենթակա ենհաստատման բաց թողնած օգուտի առկայությունը պարզելու համար։ Փաստորեն` վկայակոչված նախադեպերը միտված են հստակեցնելու բաց թողնված օգուտի հասկացությունը և սահմանելու այն չափորոշիչները, որոնք կօգնեն պարզել դրա առկայությունը։ Շարունակելով ներկայացված մեկնությունները` թիվ ԵՇԴ/0177/02/11 քաղաքացիական գործով Վճառաբեկ դատարանընշել է նաև, որ վնասի հատուցման վերաբերյալ քաղաքացիաիրավական պատասխանատվության հետևանքով տուժողի գույքային դրությունը պետք է բարելավվի այն աստիճան, որում նա կգտնվեր, եթե վերջինիս իրավունքներըչխախտվեին։ Վճռաբեկ դատարանն ավելացրել է, որ պայմանագրային պարտավորությունները չկատարած կամ ոչ պատշաճ կատարած կողմը չպետք էհատուցի այն վնասը, որը չի առաջացել կամ երբեք չէր կարող առաջանալ։ Փաստորեն` վճռաբեկ դատարանի կողմից սահմանված չափորոշիչների և վերլուծությունների նպատակը միտված է նրան, որ պարտավորության խախտման արդյունքում տուժող կողմը չպետք է շահի ստեղծված իրավիճակից, որպիսի պայմաններում խոսք չի կարող գնալ պատասխանատվության սահմանափակման մասին։ Այսպիսով` անգամ քննարկվող համատեքստում Վճռաբեկդատարանը ևս մեկ անգամ հաստատել է վնասների ամբողջական հատուցման սկզբունքի առկայությունը ՀՀ քաղաքացիական օրենսդրությունում։ ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 77-րդ հոդվածի համաձայն` պայմանագրի խախտումը վկայակոչող կողմը պետք է ձեռնարկի այնպիսի միջոցներ, որոնք ողջամիտեն տվյալ հանգամանքներում վնասները, ներառյալ` պայմանագրի խախտմանհետևանքով բաց թողնված օգուտը նվազեցնելու համար։ Նույն հոդվածը շատկարևոր սանկցիա է նախատեսում նշված պահանջը չկատարած կողմի նկատմամբ` սահմանելով հետևյալը. «Եթե նա այդպիսի միջոցներ չի ձեռնարկում,ապա պայմանագիրը խախտած կողմը կարող է պահանջել հատուցվող վնասների կրճատում այն գումարով, որքանով դրանք կարող էին նվազեցնել»։ Քննարկվող հոդվածով սահմանված` նվազեցմանն ուղղված գործողություններիպարամետրերը պարզ չեն։ Այն չի ազդում պատավորության հստակ կատարման կամ էական խախտման առկայության դեպքում` պայմանագիրը լուծելուպահանջ ներկայացնելու իրավունքի վրա։ Ամեն դեպքում, նշված դրույթըպետք է կյանքի կոչել ԱՄԱՊ կոնվենցիայի կառուցվածքի ընդհանուր լույսիներքո, ինչպես նաև պետք է հաշվի առնել բարեխղճության պարտավորությունը և այն ընդհանուր սկզբունքները, որոնց վրա հիմնված է ԱՄԱՊ կոնվենցիան26։ 26 Տե՛ս Ziegel J. S. and Claude Samson, Report to the Uniform Law Conference of Canada onCISG database։ ԱՄԱՊ կոնվենցիան սահմանում է երկու դեպքեր, երբ պայմանագիրը լուծելուց հետո տուժող կողմը կարող է լուծված պայմանագրի մյուս կողմից պահանջել վնասների հատուցում։ ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 75-րդ հոդվածը սահմանում է հետևյալը. «Եթե պայմանագիրը լուծված և, եթե լուծելուց հետո ողջամիտ ձևով և ողջամիտ ժամկետում գնորդը դրա փոխարեն ապրանք է գնելկամ վաճառողը ապրանքը վերավաճառել է, այն կողմը, որը վնասների հատուցում է պահանջում, կարող է գանձել պայմանագրային գնի և դրա փոխարենկատարված գործարքի գնի տարբերությունը, ինչպես նաև ցանկացած լրացուցիչ վնասները, որոնք կարող են գանձվել 74-րդ հոդվածի հիման վրա»։ Անհրաժեշտ է նախ պարզել, թե ինչ պետք է հասկանալ «ողջամիտ ձև» հասկացության տակ։ Շլեխրիմի կարծիքով «ողջամիտ ձև»-ն առկա կարող է լինել այնդեպքում, երբ պարտապանը գործում է որպես շրջահայաց և հետևողականգործարար և ուսումնասիրում է համապատասխան առուվաճառքի պրակտիկան27։ Կողմերը միմյանցից կարող են պահանջել պայմանագրային գնի տարբերությունը (որը նրանց համար բացասական է) միայն այն դեպքում, երբ հետագայում նրանց կնքած գործարքը եղել է ողջամտության շրջանակներում։ Այստեղ ԱՄԱՊ կոնվենցիան կողմերին կրկին բարեխղճության և ազնիվ գործարար պրակտիկա վարելու կոչ է անում։ Եթե պարզվի, որ կողմից կնքած գործարքը գործարքը տվյալ պայմաններում ողջամիտ չէ, այսինքն` յուրաքանչյուրգնորդ կամ վաճառող այդ պայմաններով գործարք չէր կնքի, ապա համապատասխան կողմն իավունք չի ունենա պահանջել պայմանագրի գնի և դրա փոխարեն կատարած գործարքի գնի տարբերությունը, որը նրա համար բացասակա է եղել։ Հարց է ծագում, թե ինչ պետք է հասկանալ «ողջամիտ ժամկետ»ասելով, երբ կողմն այդ ժամկետում պետք է կնքի հաջորդող գործարքը։ Այսխնդիրը հնարավոր է լուծել միայն գործի կոնկրետ հանգամանքները վերլուծելուց հետո։ Այդ ողջամիտ ժամկետը սկսվում է այն պահից, երբ տուժող կողմըհայտարարում է պայմանագրի լուծման մասին28։ Այն դեպքում, երբ պայմանագիրը լուծելուց հետո տուժող կողմը չկնքի ապրանքի վերավաճառքի գործարք կամ չկնքի նոր ապրանքի ձեռք բերմանն ուղղված գործարք, կարող է պարզվել, որ գործարք չկնքած կողմը կրել է վնաս։ Համանման դեպքերի առնչությամբ ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 76-րդ հոդվածի առաջին մասը սահմանում է հետևյալը. «Եթե պայմանագիրը լուծվել և, եթե տվյալապրանքն ունի ընթացիկ գին, վնասի հատուցում պահանջող կողմը, կարող է,եթե նա չի կատարել գնում կամ վերավաճառում 75-րդ հոդվածի հիման վրա,27 Տե՛ս Peter Schlechtriem, Commentary on the UN Convention on the International Sale of Goods(Oxford 1998), էջ 576։ 28 Տե՛ս Հայկյանց Ա. Մ., Ապրանքների միջազգային առուվաճառքի իրավական կարգավորումը։ Գիտագործնական ձեռնարկ/Խմբ. Վ. Ենգիբարյանի, -Եր., «Ասողիկ», 2011, 334 էջ, էջ 262։ պահանջել պայմանագրում նշված գնի և պայմանագիրը լուծելու պահին ընթացիկ գնի տարբերությունը, ինչպես նաև ցանկացած լրացուցիչ վնասներիհատուցում, որոնք կարող են գանձվել 74-րդ հոդվածի հիման վրա։ Սակայն, եթե վնասների հատուցում պահանջող կողմը պայմանագիրը լուծել է ապրանքնընդունելուց հետո, պայմանագիրը լուծելու պահի ընթացիկ գնի փոխարեն կիրառվում է այդպիսի ընդունման պահի ընթացիկ գինը»։ Հատկանշական է, որՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը սահմանում է ԱՄԱՊ կոնվենցիայի 75 և 76րդ հոդվածներին համանման դրույթներ։ Քննարկելով ԱՄԱՊ կոնվենցիայով սահմանված վնասներին առնչվողդրույթները` չի կարելի չանդրադառնալ վնասների հատուցման պահանջ ներկայացնելու դեպքում ապացուցման բեռի բաշխման հիմնահարցերը։ Ապացուցման բեռի բաշխումը, չնայած որ ուղղակիորեն նախատեսված չէ, սակայնկարգավորվում է ԱՄԱՊ կոնվենցիայով։ Գերակշռող տեսակետի համաձայն`պարտապանն ապացուցման բեռ է կրում առնվազն իր վնասի չափի, ինչպեսնաև պայմանագրի խախտմամբ դրանց առաջացած լինելու համար29։ Մի շարք դատարաններ և տեսաբաններ ապացուցման բեռի համար անհրաժեշտ չափորոշիչների հարցը համարում են ընթացակարգային իրավունքիկարգավորման առարկա և հետևաբար համարում են, որ այն պետք է կարգավորվի lex fori-ով (Delchi Carrier SpA v Rotorex Corp, US Ct App (2nd Cir), 6December 1995)։ Հարկ է նշել, որ եղանակը, որով կարող է ներկայացվել ապացույցը, մասնավորապես՝ ապացույցի թույլատրելիությունը, որոշվում է lex foriի ընթացակարգային կանոններով30։ Այնուամենայնիվ, ապացուցման կանոնների որակումը` որպես սոսկ դատավարականի կամ նյութաիրավականի, չի կարող լինել որոշիչ31։ Ապացուցման չափորաշիչների տարբեր ներպետական կանոնների կիրառման թույլատրումը կխաթարի ԱՄԱՊ կոնցվենցիայի, ինչպես նաև ամբողջական հատուցման ընդհանուր սկզբունքի միասնական մեկնաբանությունը և կիրառումը։ Ինչպես ապացուցման բեռի դեպքում, ապացուցման չափորոշիչները նույնպեսպետք է բխեն ԱՄԱՊ կոնվենցիայից32։ Գրիգոր ՉոբանյանՊԱՐՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԽԱԽՏՄԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔՈՎ ՊԱՏՃԱՌՎԱԾ ՎՆԱՍՆԵՐԻՀԱՏՈՒՑՈՒՄԸ «ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԱՌՈՒՎԱՃԱՌՔԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԵՐԻՄԱՍԻՆ» 1980Թ. ՄԻԱՎՈՐՎԱԾ ԱԶԳԵՐԻ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ԿՈՆՎԵՆՑԻԱՅԻՀԱՄԱՁԱՅՆ29 Տե՛ս Peter Huber, The CISG։ A New Textbook for Students and Practitioners, էջ 281։ 30 Ավելի մանրամասն տե՛ս Stoll/Gruber, 4th German edition of this work,http։ 31 Տե՛ս CISG-AC, Op 6 Gotanda, Comment 2.3; Schwenzer/Hachem, Scope of Damages, էջ 99։ 32 Տե՛ս Review of the Convention on Contracts for the International Sale of Goods (CISG), KluwerLaw International (2000-2001), Burden of Proof under the CISG, Franco Ferrari, կետ 2։ Բանալի բառեր` Վնասների հատուցումը «Ապրանքների միջազգային առուվաճառքիվնասների հատուցման սահմանափակման մեխանիզմ։

example2043

example2043

Հոդվածում քննարկվում է մասնավոր փորձաքննության արդյունքում ստացված եզրակացության՝ քաղաքացիական դատավարությունում որպես ապացույց դիտարկելու հարցը։ Ուսումնասիրվում է մի շարք երկրների (Մոլդովա, Ուկրաինա, Գերմանիա, ԱՄՆ) օրենսդրական կարգավորումներն այս ինսիտուտի վերաբերյալ, ինչպես նաև Քաղաքացիական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի կարգավորումները, տարբեր հեղինակների կարծիքները։ Առաջարկվում է մասնավոր փորձաքննության արդյունքում ստացված եզրակացությունը դիտարկել ոչ թե որպես գրավոր ապացույց, այլ փորձագետի եզրակացություն, որը, սակայն, չպետք է հավասարվի դատարանի կողմից նշանակված փորձաքննության արդյունքում ստացված եզրակացությանը։

Եզրակացություններ, որոնք իբրև քաղաքացիական դատավարության ապացույց են `որպես քաղաքացիական դատավարություն, քաղաքացիական դատավարություններում երբեմն լինում են իրավիճակներ, երբ անհրաժեշտ է գնահատել հատուկ գիտելիքներ պահանջող հարցեր։ Նման դեպքերում դատարանը կարող է նշանակել փորձաքննություն կողմի (կողմերի) միջնորդությամբ կամ իր նախաձեռնությամբ։ Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի նշված նորմի շարադրանքից հետեւում է, որ փորձաքննության արդյունքում ստացված եզրակացությունը կարող է օգտագործվել որպես փորձագիտական ​​եզրակացություն դատարանի կողմից փորձաքննության նշանակման դեպքում։ Այս դեպքում հարց է առաջանում. Ինչպե՞ս վարվել փորձագիտական ​​եզրակացության հետ, որը դատարանի կողմից նշանակված փորձաքննության արդյունք չէ, բայց փոփոխվեց դատավարության կողմերից մեկի կողմից նախաձեռնված փորձաքննության արդյունքում։ Քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը, փորձաքննության անցկացման հետ կապված դրույթներ սահմանելով, որևէ կերպ չի ազդում մասնավոր քննություն անցկացնելու հնարավորության վրա։ Նման մոտեցումը առկա է նաև Ուկրաինայի և Մոլդովայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքերում 1։ Մասնավորապես, Ուկրաինայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 66-րդ հոդվածը սահմանում է. «Փորձագիտական ​​եզրակացությունը մանրակրկիտ նկարագրություն է, փորձագետի կողմից իրականացված փորձաքննության արդյունքում ստացված տվյալների պարզաբանում, առաջադրված հարցերի պատասխաններ դատարանը." Ի տարբերություն Ուկրաինայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի, Մոլդովայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքն առավել մանրամասն կարգավորում է փորձաքննության նշանակման և անցկացման հետ կապված հարցերը։ Մասնավորապես, նշվում է. «Դատավարության ընթացքում գիտության, արվեստի, տեխնոլոգիայի, արհեստի և այլ բնագավառներում հատուկ գիտելիքներ պահանջող հարցերը պարզելու համար դատարանը կարող է նշանակել փորձաքննություն կողմերի նախաձեռնությամբ և օրենքով սահմանված դեպքերում»։ Ավելին, կողմերն իրավունք ունեն հարցեր ներկայացնել և պահանջել, որ դրանք ներառվեն փորձագետին ուղարկվող հարցերում, սակայն վերջնական հարցերի շրջանակը որոշում է դատարանը։ Ինչպես տեսանք, ոչ Ուկրաինայի, ոչ էլ Մոլդովայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքերը չեն պարունակում նորմեր ուղղակի մասնավոր քննություն նշանակելու և անցկացնելու հնարավորության վերաբերյալ։ Գերմանիայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում կա նաև մեկ այլ մոտեցում, երբ մասնավոր փորձաքննությունը դիտարկվում է որպես լծակ `դատական ​​գործընթացում մրցակցության սկզբունքը ապահովելու համար, բացի դատարանի բեռը թեթեւացնելուց 2։ Գերմանիայի քաղաքացիական դատավարություններում, ինչպես մայրցամաքային իրավական համակարգ ունեցող գրեթե բոլոր երկրներում, կա դատարանի կողմից փորձագետ նշանակելու կարգ։ Փորձագետները նշանակվում են դատարանի կողմից `փորձագետների հատուկ ցուցակում ընդգրկված անձանցից` հաշվի առնելով կողմերի տեսակետները։ Փորձագետին տրված հարցերի շրջանակը ընտրում է դատարանը ՝ կրկին հաշվի առնելով կողմերի կարծիքներն ու միջնորդությունները։ Այս ընդհանուր ընթացակարգը նախատեսելուց բացի, Գերմանիայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը նախատեսում է մասնավոր քննության հնարավորություն։ Այն դեպքերում, երբ կողմը համաձայն չէ վարույթում ներգրավված փորձագետի եզրակացության հետ, նա կարող է անձամբ փորձաքննություն նախաձեռնել մեկ այլ փորձագետի հետ, որի դեպքում ծախսերը կրում են անձամբ։ Իհարկե, մասնավոր քննության արդյունքում ստացված եզը 1 Մոլդովայի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրք, հասանելի է http։ // www. //lex.justice.md/viewdoc.php?action=view&view=doc&id=286229&lang=2, Ուկրաինայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը փոփոխվում է 04.02.2016-ից, հասանելի է http։ Գործը դատարանի համար պակաս կարևոր է, քան դատարանի կողմից նշանակված փորձագետը, քանի որ այն «հովանավորվում է» կողմերից մեկի կողմից, բայց, ինչպես ցույց է տալիս գերմանական փորձը, որոշ դեպքերում այն ​​կարող է լինել բավականին արդյունավետ։ Ի տարբերություն մայրցամաքային իրավական համակարգի երկրների, գոյություն ունեցող անգլո-սաքսոնական իրավական համակարգի մի շարք երկրներում այն ​​միանգամայն այլ է, կարելի է ասել, մի փոքր ծայրահեղ մոտեցում։ Ամերիկյան համակարգում գործում է վկաների փորձագետների ինստիտուտ, այսինքն ՝ փորձագետները հանդես են գալիս որպես հատուկ գիտելիքներ ունեցող վկաներ, որոնք պաշտպանում են կողմերից մեկի շահերը ՝ օգտագործելով իրենց մասնագիտական ​​գիտելիքները 1։ Պրոֆեսիոնալ ժարգոնում վկա-փորձագետներին անվանում են «սաքսոֆոններ», ինչը նշանակում է, որ փաստաբանը հմտորեն օգտագործում է վկա-փորձագետին իր ցանկալի նոտաները հնչեցնելու համար։ Նշված կարգավորման դեպքում ստացվում է, որ նույն դեպքում մենք կարող ենք ունենալ միանգամայն տարբեր եզրակացություններ նույն հարցի վերաբերյալ, քանի որ փորձագետները ֆինանսավորվում են կողմերի կողմից, ոչ մի փորձագետ չի ցանկանում «հիասթափեցնել» ֆինանսավորողին։ Ամերիկացի մոդելը բազմիցս քննադատվել է տեսաբանների կողմից; իրոք, դա կարելի է համարել մի փոքր ծայրահեղական մոտեցում, որի արդյունքում փորձաքննության գինը նվազում է։ Ելնելով այն սկզբունքից, որ դատավարության մասնակիցները կարող են պաշտպանել իրենց իրավունքներն ու շահերը օրենքով չարգելված ցանկացած եղանակով, կարելի է պնդել, որ ՀՀ քաղաքացիական դատավարությունում մասնավոր քննության արդյունքում ստացված եզրակացությունը կարող է դիտվել որպես ապացույց։ , ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր դիրքորոշումը հայտնել է իր մի քանի որոշումներում։ Մասնավորապես, 3-168 (VD) և 3-657 (VD) 2 գործերով Վճռաբեկ դատարանը կայացրեց հետևյալ եզրակացությունը. Այնուամենայնիվ, ոչ մի հոդված չի նախատեսում դատաքննության մասնակցի կողմից հարուցված փորձաքննության անթույլատրելիություն։ » Ինչպես տեսնում ենք, Վճռաբեկ դատարանը հաստատում է, որ մասնավոր քննության արդյունքում եզրակացությունը պետք է դիտարկվի որպես ապացույց. ոչ մի դեպքում չի կարող անթույլատրելի ճանաչվել։ Պատասխանելով մասնավոր քննության արդյունքում ընդունելի ապացույցները ճանաչելու հարցին ՝ Վճռաբեկ դատարանը չի անդրադարձել այն հարցին, թե որ տեսակի ապացույցները պետք է դիտարկվեն որևէ որոշման մեջ։ Այս դեպքում կա երկու հնարավոր տարբերակ. Մասնավոր քննության արդյունքում ձեռք բերված եզրակացությունը կարելի է համարել կամ որպես գրավոր ապացույց, կամ որպես փորձագիտական ​​եզրակացություն։ Սույն կանոնակարգի պայմաններում մասնավոր փորձաքննությունը չի կարող համարվել փորձաքննություն, քանի որ դրա նշանակման և վարման կարգը չի համապատասխանում քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով փորձաքննության համար սահմանված ընթացակարգին։ Ս. Մեղրյանն իր «Ապացույցները ՀՀ քաղաքացիական դատավարության մեջ» աշխատության մեջ նշում է, որ մասնավոր քննության արդյունքները (եզրակացություն, կարծիք) համարվում են գրավոր ապացույցներ 3։ Իրոք, գործնականում մասնավոր քննության արդյունքները օգտագործվում են որպես գրավոր ապացույցներ։ Այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ այս դեպքում փորձաքննության էությունը խեղաթյուրված է։ ՀՀ արդարադատության նախարարության կողմից շրջանառվող «ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը անդրադառնում է մասնավոր քննության արդյունքը որպես ապացույց օգտագործելու խնդրին։ Քաղաքացիական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծը, փորձելով բարձրացնել դատավարության մրցակցության սկզբունքի դերը, նախատեսում է, որ փորձաքննություն նշանակելը կարող է լինել միայն կողմի (կողմերի) միջնորդությամբ։ հակառակ դեպքում դա չի նախատեսում դատարանի նախաձեռնությամբ փորձաքննություն նշանակելու հնարավորություն։ Այն նաև նախատեսում է գործով ներգրավված անձի փորձագիտական ​​եզրակացությունը որպես ապացույց օգտագործելու հնարավորություն։ Մասնավորապես, համաձայն 74-րդ հոդվածի. 1. Գործին մասնակցող անձի կողմից ներկայացված փորձագետի եզրակացությունն իր ապացուցողական արժեքով համարժեք է դատարանի դատարանի որոշմամբ նշանակված փորձաքննության արդյունքում ձեռք բերված փորձաքննության եզրակացությանը։ առաջին ատյան, եթե փորձագետը դա արել է նախքան նախնական դատական ​​նիստի ավարտը։ 2008-28.11.2008թթ. 3 Նույն տեղում, Պ. դա հաստատում է ՝ նախազգուշացվելով ակնհայտ կեղծ եզրակացություն տալու անպատժելիության մասին։ 2. Առաջին ատյանի դատարանը փորձագետից ստորագրություն է վերցնում նախազգուշացման մասին, որը կցվում է դատական ​​նիստի արձանագրությանը։ 3. Գործին մասնակցող անձի կողմից ներկայացված փորձագետի եզրակացությունը պետք է համապատասխանի սույն օրենսգրքի 71-րդ հոդվածի պահանջներին։ 4. Գործին մասնակցող անձի կողմից ներկայացված փորձագետի եզրակացությանը կցվում է այն փորձագետի որակավորումը, որը տվել է այն կամ մասնագիտական ​​գիտելիքները հավաստող փաստաթուղթ։ Ինչպես տեսնում ենք, նոր օրենսգրքի նախագիծը ցույց է տվել բոլորովին նոր մոտեցում. Մասնավոր քննության արդյունքում ստացված եզրակացությունը հավասարեցնել դատարանի կողմից նշանակված քննության արդյունքում ստացված եզրակացությանը։ Այս մոտեցումը որոշ չափով անընդունելի է, քանի որ դատարանի կողմից նշանակված փորձագետի կողմից իրականացված դատաբժշկական փորձաքննությունը չի կարող հավասարվել արտագնա փորձաքննության հետ, որը ֆինանսավորվում է գործում ներգրավված անձանցից մեկի կողմից։ Ամեն դեպքում, անձը դատարանին կներկայացնի այնպիսի փորձագիտական ​​եզրակացություն, որը հիմնված կլինի շահերի վրա, և դատարանի կողմից նշանակված փորձագետը, շահագրգռված չլինելով գործի արդյունքով, կարող է ավելի հավաստի եզրակացություն տալ։ Մասնավոր քննությունը ՝ որպես քննության տեսակ, օգտագործվում է մի քանի երկրների քաղաքացիական դատավարություններում (ԱՄՆ, Գերմանիա), և ուղղված է միաժամանակ երկու խնդրի լուծմանը։ 1. Ամրապնդել քաղաքացիական դատավարության մրցակցային բնույթը, 2. հեշտացնել և թեթեւացնել դատարանների աշխատանքը։ Ինչպես ցույց է տալիս վիճակագրությունը, մեր դատարանները խնդիր ունեն մեղմացնել ծանրաբեռնվածությունը, և օրենսդրական կարգավորումները աստիճանաբար բերում են ավելի մրցակցային դատավարությունների։ Հաշվի առնելով այս հանգամանքները `մենք առաջարկում ենք մասնավոր քննության արդյունքում ձեռք բերված եզրակացությունը դիտարկել ոչ թե որպես գրավոր ապացույց, այլ որպես փորձագիտական ​​եզրակացության տեսակ, իհարկե` սահմանելով այնպիսի չափանիշներ, որոնց դեպքում դիտարկվելու է միայն մասնավոր քննությունը։ լիարժեք քննություն։ Այս դեպքում, օրինակ, Գերմանիայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի կարգավորումը, այսինքն `դատարանի կողմից նշանակված փորձագետի եզրակացությունն ավելի մեծ արժեք ունի, քան մասնավոր քննության արդյունքում ստացվածը, բայց վերջինս համարվում է քննություն, եթե հետևում են օրենքով սահմանված ընթացակարգերին։ Որպեսզի մասնավոր քննությունը փորձաքննություն համարվի, մենք առաջարկում ենք. 1. Լիցենզավորման ենթակա դատաբժշկական փորձաքննությունների դեպքում դատարանին ապացույցներ տրամադրեք եզրակացությամբ, որ փորձագետը ոլորտի մասնագետ է. 2. Լիցենզավորման ենթակա փորձաքննությունների դեպքում եզրակացությունից հետո դատարանին ներկայացնել փորձագետի լիցենզիան. Եզրակացության վերջում փորձագետը պետք է նշի, որ ինքը պատասխանատու է վերջինիս անաչառության համար։ Այնուամենայնիվ, պետք է հիշել, որ մասնավոր քննության արդյունքում ստացված եզրակացությունը համարժեք չէ դատարանի կողմից նշանակված քննության արդյունքում ստացված եզրակացությանը, քանի որ նման կարգավորման դեպքում դատարանի կողմից նշանակված քննությունը կկորցնի իր նշանակությունն ու նպատակը։ Մերի Մոսինյան Ե CONՐԱԿԱ RՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍՏԱՎԵԼ Է, ԻՆՉՊԵՍ ՔԱԱՔԱԻԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԱՊԱՀՈՎԱԳՐԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱԳԵՏԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔ Բանալի բառեր. ։

example390

example390

Սոցիալական ձեռներեցությունը գործունեություն է, որը ենթադրում է ակտիվ եւ նորարարական գործարար լուծումներ սոցիալ-տնտեսական այն խնդիրներին, որոնք մի կողմից սոցիալական քաղաքականության ծրագրերի շրջանակներում լիարժեք լուծում չեն կարող ստանալ ներկա ռեսուրսների ու մոտեցումների շրջանակներում, իսկ մյուս կողմից՝ ավանդական ձեռներեցության համատեքստում բիզնես հետաքրքրություն չեն ներկայացնում։ ՀՀ-ում սոցիալական ձեռներեցության զարգացման հնարավորությունները պարզելու համար իրականացվել է փորձագիտական հարցում, որի արդյունքում վեր են հանվել սոցիալական ձեռներցության զարգացման 6 խնդիրներ եւ տրվել են դրանց իրագործան առաջարկներ։

Հայաստանում սոցիալական ձեռնարկության եզրույթի եւ գաղափարի ընկալման վերաբերյալ չկա միանշանակ մոտեցում։ [2, էջ 4] Սոցիալական ձեռներեցության սահմանման եւ դրա իրականացման չափորոշիչների բացակայության պայմաններում վերջինիս էությունը տարբեր կերպ է մեկնաբանվում։ Հայաստանում հասարակության ընկալումը սոցիալական ձեռնարկատիրության վերաբերյալ կապված է խոցելի խմբերին աշխատանքով ապահովելու գործառույթի հետ կամ ընկալվում է որպես շահույթի մի մասի բաշխում բարեգործական նպատակներով՝ այն ուղղելով որեւէ սոցիալական խնդրի մեղմմանը։ Սակայն սոցիալական ձեռնարկատիրության շրջանակները շատ ավելի լայն են եւ համապարփակ։ Գործնականում սոցիալական ձեռներեցությամբ մեր երկրում հիմնականում զբաղվում են քաղաքացիական հասարակական կազմակերպությունները (ՔՀԿ)։ 101ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Սոցիալական ձեռնարկության բնույթը նույնը չէ հանրապետության ամբողջ տարածքում։ Երեւանում են կենտրոնացած սոցիալական ձեռնարկությունների մեծ մասը։ ՀՀ-ում սոցիալական ձեռներեցության զարգացման հնարավորութունների ուսումնասիրման նպատակով իրականացվել է սոցիոլոգիակաան հետազոտություն, (սույն հոդվածի պատրաստման համար իրականացվել է սոցիոլոգիական հետազոտության որակական մեթոդներից մեկով՝ փորձագիտական հարցմամբ։ Փորձագետները ընտրվել են ձնակույտի մեթոդով, հարցման գործիքը՝ կիսաստանդարտացված հարցաթերթ, անցկացման վայրը ՀՀ-ում գործող սոցիալական ձեռներեցության կենտրոններ, հարցման ժամանակահատվածը 01.08.2019-01.09.2019) որից պարզ դարձավ, որ ՀՀում սոցիալական ձեռներեցության զարգացումը որպես նպատակ սահմանելիս դուրս են բերվել եւ առաջադրվել են հետեւյալ 6 խնդիրները.  սոցիալական ձեռներեցության հստակ սահմանում եւ իրականացման չափորոշիչների հստակեցում  հասարակության մեջ սոցիալական ձեռներեցության վերաբերյալ ընկալման եւ իրազեկվածության մակարդակի բարձրացում  պետական երաշխիքների, արտոնությունների տրամադրում եւ կարգավորումների հստակեցում,  սոցիալական ձեռներեցության իրականացման համար ռիսկերի եւ անհաջողությունների գնահատման,  սոցիալական ձեռներեցության ազդեցության գնահատման չափորոշիչների հստակեցում,  սոցիալական ձեռներեցություն սկսելու մեկնարկային ծրագրերի (ստարտափերի) ընդլայում։ Ստորեւ ներկայացված են վերոնշյալ քայլերի իրականացման համար անհրաժեշտ առաջարկները. Ուսումնասիրելով միջազգային առաջատար փորձը եւ իրականացնելով փորձագիտական հարցում ՀՀ-ում հաջողված սոցիալական ձեռներեցություն իրականացնող մասնագետների հետ՝ առաջարկվում է մշակել սոցիալական ձեռներեցության զարգացմանն ուղղված քաղաքականություն, որը կօգնի հաղթահարել ոլորտում առկա խոչընդոտներն ու զարգացնել սոցիալական ձեռներեցության իրականացման պրակտիկան ՀՀ-ում։ Այսպիսով առաջարկվում է. 102ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  Ձեռնարկներ, աշխատություններ մշակել սոցիալական ձեռներեցության սահմանումների, արժեքների եւ սկզբունքների, չափորոշիչների եւ ազդեցության գնահատման վերաբերյալ։ Հանրային իրազեկման բարձրացման նպատակով տարբեր եղանակներվ լուսաբանել սոցիալական ձեռներեցության էության, հաջողված օրիանակները եւ այլն։ Ավարտին հասցնել Սոցիալական ձեռնարկատիրության զարգացման հայեցակարգի ընդունումը, որը ներկայումս գտնվում է Իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայքում։ [6]  Սոցիալական ձեռնարկատիրության կազմակերպաիրավական չափորոշիչներ սահմանել. շնորհել «սոցիալական ձեռներեցության» կարգավիճակ այն կազմակերպությունների գերծունեություններին, որոնց հիմքում ընկած է սոցիալական խնդիրների բարձրաձայնումը, դրանց բարելավմանն ուղղված գործողությունների մշակումը եւ իրականացումը, բնապահապանական միջոցառումները, եւ որպես արդյունք՝ դրական սոցիալական ազդեցությունը։  Սոցիալական ձեռներեցության չափորոշիչները նաեւ պետք է հստակեցնեն ֆինանսական հոսքերը. ստացված շահույթի 50%-ը կամ ավելին ներդնել սոցիալական ազդեցություն ապահովելու նպատակով, ինչը կապահովի սոցիալապես խոցելի խմբերի աշխատանքային ինտեգրումը։ Սոցիալական ձեռներեցության իրականացման հաջորդ չափորոշիչը սահմանել ֆինանսավորման համար, ըստ որի ձեռներեցության շրջանառության 70%-ն կամ ավելին պետք է գոյանա ձեռնարկատիրական գործունեությունից, ինչը կապահովի վերջինիս կայունությունը, ինչպես պատկերված է նկար 1-ում։  Երաշխիքների առումով առաջարկվում է տրամադրել պետական աջակցություն սոցիալական ձեռներեցությամբ զբաղվողներին։ Բացի այդ, սոցիալապես խոցելի խմբերի ինտեգրման համար նախատեսված ֆոնդերից վերաբաշխում իրականացնել այն սոցիալական ձեռներեցությամբ զբաղվողների շրջանակում, որոնք ապահովում են վերջինիս աշխատատեղերով։ Ինչպես նաեւ պետական գնումների շրջանակներում նախապատվության իրավունք, եկամտային հարկի նվազեցում հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար, հարկերից նվա103ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ զող բարեգործական կամ սոցիալական տարբեր խնդիրների լուծմանն ուղղված մասհանումների տոկոսադրույքի բարձրացում եւ այլն։ Նկար 1. Սոցիալական ձեռներեցության մոդել  Ի հավելումն՝ անհրաժեշտ է իրականացնել Հայաստանի փոքր եւ միջին ձեռնարկատիրության զարգացման ազգային կենտրոնի (ՓՄՁ ԶԱԿ) ռազմավարության փոփոխություն՝ վերջինիս հաղորդելով սոցիալական ուղղվածություն եւ առկա ֆոնդերն ուղղել դեպի սոցիալական ձեռներեցությունների ստեղծմանն ու զարգացման մեկնարկային հնարավորությունների ստեղծման համար։  Սոցիալական ձեռներեցության իրականացման ռիսկերի կառավարում Ինչպես ցանկացած այլ նախաձեռնություն, նոր ստեղծվող սոցիալական ձեռներեցությունները նույնպես երաշխավորված չեն անհաջողությունից կամ ձախողումից։ Կազմակերպությունը համարվում է հաջողված, երբ այն ապահովում է իր թիրախային սոցիալական ազդեցությունը, սակայն այն նաեւ պետք է հաշվի առնի տարբեր ռիսկերը՝ կապված ֆինանսական կենսունակության, գործառնական արդյունավետության, մրցակցության, շուկայի փոփոխությունների եւ այլնի հետ։ Ռիս104ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ կերի կառավարման պրակտիկան նախատեսում է ակտիվ քայլերի ձեռնարկում՝ ռիսկերի հետ կապված իրադարձությունները կանխելու կամ ձեռնարկության վրա դրանց ազդեցությունը վերահսկելու ուղղությամբ։ Ռիսկերի կառավարումը բաղկացած է հետեւյալ չորս հիմնական քայլերից՝ 1) Ռիսկի բացահայտում 2) Ռիսկի գնահատում 3) Ռիսկի կառավարում 4) Ռիսկի վերանայում եւ զեկուցում/արձանագրում։ 1. Ռիսկի բացահայտում Սոցիալական ձեռներեցություններին սպառնացող ռիսկերը կարելի է դասակարգել հետեւյալ հինգ խմբերում։ Յուրաքանչյուր խմբի համար առաջարկվում են մի քանի հարցեր, որոնք կօգնեն բացահայտել տվյալ խմբին պատկանող ռիսկը։ Եկամուտ  Պետք է հաշվի առնել եկամուտների հոսքի կայունությունը։ Արդյո՞ք հաճախորդների թիվը բավարար է կազմակերպության գործունեությունը կարճաժամկետից մինչեւ միջնաժամկետ կտրվածքով ապահովելու համար։ Հաճախորդների բազան ընդլայնելու հետագա ծրագրի հեռանկարը որքանով է իրատեսական։  Ինչպիսի՞ն է ներկայիս շուկայական իրավիճակը։ Կա՞ արդյոք վտանգ, որ ձեռնարկության արտադրանքը կամ ծառայությունը այլեւս պահանջված չի լինի կամ կզիջի հասանելի այլընտրանքներին՝ կարճաժամկետ, միջնաժամկետ եւ երկարաժամկետ կտրվածքով։ Մարդիկ  Արդյոք թիմի բոլոր անդամները բավականաչափ մոտիվացվա՞ծ են։ Կա՞ արդյոք վտանգ, որ կազմակերպության անդամներից որեւէ մեկը, հատկապես առանցքային որեւէ անդամ, կարող է հեռանալ ձեռնարկությունից՝ կարճաժամկետ կամ միջնաժամկետ հատվածում։  Ինչպիսի՞ն են ձեռնարկության աշխատանքային պայմանները։ Կա՞ արդյոք թիմի անդամների առողջությանը եւ բարեկեցությանը վնասելու որեւէ վտանգ։ Սեփականություն  Արդյո՞ք ձեռնարկության ֆիզիկական գույքը ողջամտորեն ա105ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ պահովագրված է գողության, հրդեհի, տարերային աղետների կամ այլ երեւույթների դեմ։  Արդյո՞ք ձեռնարկության մտավոր սեփականությունը եզակի է եւ, եթե այո, ապա արդյո՞ք այն ապահովագրված է յուրացման եւ/կամ կրկնօրինակվելու վտանգի դեմ։  Ի՞նչ վարկանիշ ունի ձեռնարկության ապրանքանիշը եւ հեղինակությունը իր հաճախորդների եւ շահառուների շրջանում։ Պատասխանատվություն  Կա՞ արդյոք որեւէ վտանգ, որ ձեռնարկության արտադրանքը կամ ծառայությունները կարող են վնաս պատճառել իր հաճախորդներին կամ հանրությանը։ Համապատասխանություն օրենքին  Արդյո՞ք ձեռնարկության գործողություններում կա օրենքը խախտելու որեւէ վտանգ, օրինակ՝ շրջակա միջավայրին վնասելու, անարդար աշխատանքային գործելակերպեր եւ այլն։  Արդյո՞ք ձեռնարկությունը լիովին ծանոթ է իր գործունեությանը, առաջարկվող ապրանքներին/ծառայություններին, շահառու խմբերին, առաքելությանը եւ այլ գործողություններին առնչվող բոլոր օրենքներին եւ կանոնակարգերին։ 2. Ռիսկի գնահատում Գոյություն ունեն բացահայտված ռիսկի առաջնահերթությունը գնահատելու մի շարք եղանակներ։ Դրանցից մեկը ստորեւ բերված «հավանականությունն ընդդեմ ազդեցության» աղյուսակի պատրաստումն է, որի հիման վրա հաշվարկվում է յուրաքանչյուր ռիսկի ընդհանուր արժեքը։ Ռիսկի հավանականություն → Ռիսկի ազդեցություն ↓ 3. Ռիսկի կառավարում Ռիսկերի կառավարման հինգ հիմնական մոտեցումները հետեւյալն են.  ռիսկի ընդունում,  ռիսկի կարգավորում. ներառում է կոնկրետ գործողություն, որը կարող է նվազեցնել ռիսկի հավանականությունը կամ դրա ազդեցությունը, 106ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  Ռիսկի փոխանցում. սույն ռազմավարության համաձայն ռիսկի հետեւանքները փոխանցվում են որեւէ երրորդ կողմի վրա, օրինակ գույքի ապահովագրում՝ վնասի ռիսկը կառավարելու նպատակով։  Ռիսկից խուսափում. որոշակի գործոնի եւ տվյալ ռիսկի միջեւ ուղղակի պատճառահետեւանքային կապի առկայության դեպքում կարելի է խուսափել վերջինից՝ առաջինի ազդեցությունը զսպելու միջոցով։ 4. Ռիսկի վերանայում եւ զեկուցում/արձանագրում Բացահայտված եւ գնահատված ռիսկերը անհրաժեշտ է արձանագրել կազմակերպության «գիտելիքի բազայում» (նախընտրելի է՝ գրավոր, կամ առնվազն թիմի հետ քննարկման միջոցով)՝ քաղած դասերը նշելու եւ հետագայում նմանատիպ իրավիճակներին ավելի լավ պատրաստված լինելու նպատակով։ Ժամանակին ռիսկերը չկառավարելու դեպքում, դրանք կարող են ձախողել սոցիալական ձեռնարկության որոշակի գործողություններ կամ կազմակերպության ամբողջ գործունեությունը։  Սոցիալական ձեռներեցության ազդեցության գնահատում Սոցիալական ձեռներեցության ազդեցությունը կարելի է գնահատել հետեւյալ քայլերի միջոցով. 1. Սկսել ձեռնարկության առաքելության ձեւակերպումից։ Այն, ըստ էության, սոցիալական ձեռներեցության արդյունավետության գնահատման անկյունաքարն է։ Ի տարբերություն այլ ձեռներեցների, սոցիալական ձեռներեցները հաճախ փնտրում են շուկայի բացերը, խափանումները, անտեսված ոլորտները, անարդարությունները եւ սոցիալական անհավասարությունները։ Քանի որ սոցիալական ձեռներեցների հիմնական նպատակը հասարակության վրա դրական ազդեցություն ունենալն է սոցիալական խնդիրների լուծման միջոցով։ [3, p. 2. Ձեռնարկության առաքելությունը վերածել շոշափելի արտադրանքի եւ արդյունքների։ Ձեռնարկության արտադրանքը իր աշխատանքի անմիջական արդյունքն է, օրինակ, արտադրվող ապրանքների քանակը, սպասարկվող հաճախորդների թիվը։ Ձեռնարկության արդյունքները, մյուս կողմից, ձեռնարկության ընդհանուր սոցիալական առաքելության «փոքր թիրախներն» են, օրինակ, աշխատանքի ընդունված հաշմանդամու107ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ թյուն ունեցող անձանց քանակը (եթե ձեռնարկության առաքելությունը հաշմանդամություն ունեցող անձանց կենսամակարդակի բարելավումն է), տնկված ծառերի քանակը (եթե սոցիալական ձեռնարկության առաքելությունը բնական պաշարների համալրումն է) եւ այլն։ Անհրաժեշտ է յուրաքանչյուր հաշվետու ժամանակահատվածի համար, օրինակ, եռամսյակային կամ տարեկան կտրվածքով, սահմանել արտադրանքի եւ արդյունքների կառավարելի, սակայն հավակնոտ թիրախներ։ 3. Ձեռներեցության գործունեությունը կապակցել նրա արտադրանքին եւ արդյունքներին։ Անհրաժեշտ է տալ սոցիալական ձեռներեցության գործառնությունների (եւ դրանց ծավալների) հստակ շարադրված սահմանումներ՝ նախորդ քայլով սահմանված արտադրանքը եւ արդյունքները ապահովելու համար։ 4. Սահմանել ձեռներեցության ազդեցության շղթան եւ նրա համապատասխան ցուցանիշները։ Անհրաժեշտ է դուրս գրել եւ հստակ նկարագրել, թե ինչպես է ձեռներեցության գործունեությունը կապակցվում նրա արտադրանքի, ապա արդյունքների հետ՝ առաքելության ձեւակերպման մեջ սահմանված ազդեցությունն ապահովելու նպատակով։ Անհրաժեշտ է յուրաքանչյուր փուլում սահմանել ցուցանիշներ, այսինքն՝ չափելի պարամետրեր։ [1, էջ Այսպիսով հարկ է նշել, որ սոցիալական ձեռներեցությունը նպաստում է տնտեսության կայունությանը եւ աղքատության հաղթահարմանը, որն էլ հենց հանդիսանում է սոցիալական շուկայական տնտեսության առաքելությունը։ Նկար 2-ում ներկայացվում է սոցիալական ձեռներեցության մոդելը, դրա 2 հիմնական սոցիալ-տնտեսական ազդեցությունը եւ կապը սոցիալական շուկայական տնտեսության հետ։  Սոցիալական ձեռնարկության գործունեության մասշտաբների ընդլայնում Սոցիալական ձեռնարկության գործունեության ընդլայնման մոդելները կարելի է բաժանել հետեւյալ երեք մոտեցումների.  Աշխարհագրական տարածքի ընդլայնում. սա, ըստ էության, սոցիալական ձեռնարկության գործունեության ընդլայնումն է դեպի այլ աշխարհագրական տարածքներ։ Օրինակ, 1970-ական թվականներին, «ՕՔՍՖԱՄ» կազմակերպությունն ուներ շուրջ 250 բարեգործական խանութների ցանց, որը 2016 թվականին աճել է մինչեւ ավելի քան 700108ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ի։ [4, p. 67] Աշխարհագրական տարածքի ընդլայնման մեկ այլ տարբերակ է ժամանակակից տեխնոլոգիաների օգտագործումը։ Օրինակ, խոցելի խմբերին ծրագրավորման հմտություններ սովորեցնող սոցիալական ձեռնարկությունը կարող է տրամադրել առցանց դասընթացներ` ավելի լայն լսարանի վրա ազդեցություն գործելու համար։ Այս մոտեցումն արդեն օգտագործվել է «LIFE» ծրագրի շահառու` «Ինստիգեյթ» ուսումնական կենտրոնի կողմից` իր կրթական միջոցառումները խոցելի խմբերի համար հասանելի դարձնելու նպատակով։ Կենտրոնը ստեղծել է էլեկտրոնային կայք, որի միջոցով տրամադրում է առցանց ուսուցում` տարածելով կազմակերպության սոցիալական ազդեցությունը հաշմանդամություն ունեցող անձանց եւ այլ խոցելի խմբերի վրա, առանց ավելի շատ շահառուներ ֆիզիկապես ընդունելու անհրաժեշտության։ [5]  Գործունեության ոլորտի ընդլայնում. այս մոտեցումը ենթադրում է սոցիալական ձեռնարկության գործունեության ավելացնում` նոր արժեքներով եւ իր սոցիալական առաքելության հետագա տարածման համար նոր ուղիներով, առանց աշխարհագրական տարածության կամ թիրախային խմբի պարտադիր ընդլայնման։ Օրինակ, «Զարտպրինտ» ընկերությունը ՀՀ տարածքում իր գործունեությունը սկսել է որպես դիզայնի եւ տպագրական ծառայություններ մատուցող սոցիալական ձեռնարկություն, որն աշխատանք է տրամադրում հաշմանդամություն ունեցող անձանց։ Սակայն ձեռնարկության գործունեության ոլորտի ընդլայնման հիմնական ուղղություններից մեկը բրայլյան տպագրության ներդրումն է եւ մեծ տառատեսակով տպագրության ծառայության զարգացումը։ Վերոնշյալ ձեռեներեցությունը, ըստ էության, առաջինն էր, որ ներդրեց այդ ծառայությունները հայկական շուկայում։ Այս կերպ, ընկերությունը ավելի է մոտենում իր` հաշմանդամություն ունեցող անձանց կենսակերպը բարելավելու առաքելությանը, առանց աշխարհագրական ընդլայնման կամ ֆրանչայզինգի միջոցով իր գործունեության մոդելը վերարտադրելու անհրաժեշտության։ Ձեռնարկությունն ընդլայնվում է նոր արտադրանքի եւ ծառայությունների եւ ձեռնարկատիրական նոր մոդելների ներդրման միջոցով։ Նույնիսկ նոր կազմավորված սոցիալական ձեռնարկությունների դեպքում, հարկ է դիտարկել ապագա զարգացման տարբերակները եւ մշակել ընդլայնման նախնական ծրագիր։ Սա կարեւոր գործոն է նաեւ բիզնես մոդելի ընտրության համար 109ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ (օրինակ, շատ հաճախ, ընդլայնման հնարավորությունները լիովին տարբերվում են զբաղվածության եւ շուկայի միջնորդության մոդելների դեպքում)։

example147

example147

Հոդվածում մեր նպատակն է ներկայացնել երկրաբնապահպանություն դասընթացի գործնական աշխատանքների կատարման անհրաժեշտությունը։ Ընտրվել են մի քանի գործնական աշխատանքներ և դրանց համապատասխանող մեթոդական մոտեցումներ՝ ելնելով Շիրակի պետական համալսարանի (ՇՊՀ-ի) նյութատեխնիկական և ենթակառուցվածքային հնարավորություններից։

20-րդ դարը էկոլոգները համարում են «3 Է-երի» ժամանակաշրջան`էներգետիկա, էկոնոմիկա և էկոլոգիա [12], իսկ 21 -րդ դարն արդեն, դրանցովպայմանավորված, էկոլոգիական բազում հիմնախնդիրների անհապաղ լուծմանժամանակաշրջանն է [11]։ Բնություն-հասարակություն փոխհարաբերությունների նկատմամբ ուժեղացող հետաքրքրությունը, կապված շրջակա միջավայրի պահպանության ևբնական ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործման բարդ հիմնախնդրի լուծմանանհրաժեշտության հետ, առաջ է քաշել մի շարք մարտահրավերներ [10]։ Գիտության առջև հրատապ խնդիր է դրվել գտնել էկոլոգիական լարվածությունիցդուրս գալու ուղիներ [13]։ «Երկրաբնապահպանությունը» աշխարհագրության և էկոլոգիայի սահմանագլխին ձևավորված ուսումնական դասընթաց է, որն ուսումնասիրում էէկոլորտը՝ որպես երկրոլորտին փոխկապակցված համակարգ հասարակության փոխազդեցության պրոցեսներում։ Երկրաբնապահպանության մեջ մարդըդիտվում է սոցիալական, մշակութային, տնտեսական և տեխնածին միջավայրում, դրանով պայմանավորված՝ առավել կիրառելի է երկրաէկոսոցհամակարգտերմինը։ Այս համակարգի ուսումնասիրման արդյունքների կարիքն ունենառաջին հերթին բնօգտագործման կառավարման օրգանները [15]։ Մարդկությունը վերածվել է այնպիսի հզոր, տարերային, համաշխարհային ուժի, որն իր գործունեությամբ անընդհատ վերափոխում է Երկիր մոլորակը՝հասցնելով ընդհուպ մինչև նրա առանձին բաղադրիչների ոչնչացման։ Մարդածին ազդեցությունը մեծ մասամբ ձեռք է բերում անդառնալի, հաճախ աղետալի բնույթ [8]։ Ժամանակակից հասարակությունը բնութագրվում է որպես սպառողների հասարակություն (կոնսումերիզմ)։ Առաջնորդվելով տնտեսական աճիցուցանիշներով՝ նա վերարտադրում է հարաճուն պահանջմունքներով սերունդ,որի կարիքների բավարարման համար տարեցտարի էլ ավելի շատ ռեսուրսներեն անհրաժեշտ [18]։ Օգտագործելով միջավայրի չվերականգնվող ռեսուրսները՝ մարդը բնությանն է վերադարձնում թափոնների օրեցօր աճող ծավալներ [14]։ Էկոլոգիապես մաքուր, քիչ թափոնների տնտեսության կայուն զարգացման կազմակերպմանն անցնելով՝ չմոռանանք, որ «մեղավորության կանխավարկածով»ցանկացած տեխնոլոգիա որպես խանգարող գործոն է բոլոր կենդանի օրգանիզմների համար։ Մարդը միշտ ձգտում է զարգացնել և օգտագործել այնպիսիտեխնոլոգիաներ ու նյութեր, որոնք նվազագույնը կվնասեն շրջակա միջավայրին [17]։ Վերոհիշյալ խնդիրների ու մարտահրավերների լուծման, ինչպես նաևնոր, առավել օպտիմալ ռազմավարություններ մշակելու նպատակով, Երկրաբնապահպանություն դասընթացի ուսումնական պրոցեսի տեսական նյութիցբացի, առավել մեծ նշանակություն են ստացել համապատասխան գործնականաշխատանքները՝ ուղղված տարբեր դեպքերի համար էկոնոմիկա-էներգետիկա-էկոլոգիա եռընտրանքի լուծումների մշակմանը, բնություն-հասարակություն կապի գիտակցմանը, ինչպես նաև ռացիոնալ բնօգտագործման և բնօգտագործման կառավարման կարևորության գնահատմանը [19]։ Առանձին բաժինների համար գործնական աշխատանքներն ընտրելիսհաշվի է առնվել դրանց իրականացման հնարավորությունը՝ սկսած դիդակտիկպարագաներից, մեթոդներից մինչև դիտարկվող նյութի վերաբերյալ գիտականհավաստի տվյալների բազայի առկայությունը և դրանց վիճակագրական վերլուծությունը։ Ստորև ներկայացվում են առանձին թեմաների գործնական առաջադրանքների տարբերակներ։ Երկրաբնապահպանական հասկացություններ, օրենքներ, դրույթներ,սկզբունքներԵրկրաբնապահպանության դասընթացում կիրառվող տերմիններն ուհասկացությունները բազմազան են, քանի որ ընդգրկում են և´ աշխարհագրության, և´ էկոլոգիայում գործածվող հիմնական հասկացությունները, օրենքներըև սկզբունքները։ • Ստեղծել տերմինաբանական բառարան (glossary)։ Տալ բազային տերմինների բացատրությունը [17], • Կոմմոների 4 օրենքների տեղայնացումը։ Էկոլորտի մասին պատկերացում կազմելու համար անհրաժեշտ է հասկանալ առանձնացրած այդ օրենքները, որոնցից բխում են էկոլոգիայում, մասնավորապես երկրաբնապահպանության մեջ կիրառվող բազմաթիվ օրենքները,դրույթները և սկզբունքները [20]։ Այս օրենքների ընկալման համար անհրաժեշտէ տալ դրանց գործնական օրինակները, կատարել տեղայնացում [Աղ. 1], [6]։ Աղյուսակ 1. Կոմմոների օրենքների վերլուծությունը և տեղայնացումըՕրենքիգործնականօրինակներՕրենքԲնութագիրԱմեն ինչփոխկապակցված է։ Ամեն ինչ ինչ-որտեղ պետք է «գնա»։ Բնության բաղադրիչները գտնվում են բարդփոխազդեցության մեջ, և այնտեղ բացակայում է «էտալոն» հասկացությունը։ Նրա կայունությունը դինամիկ է։ Համակարգի բաղադրիչների կապը երբեմն ուղղակի է և ակնհայտ, իսկ երբեմն էլ՝ բարդ ու անուղղակի։ Բնության մեջ ոչինչ հենց այնպես չի կորչում,վերանում, այլ ամեն ինչ գտնվում է կայունշրջապտույտի մեջ՝ անընդհատ վերականգնվելով։ Ոչինչ հենց այնպեսչի տրվում։ Որևէ արդյունքի հասնելու համար պետք էինչ-որ բան փոխել՝ էկոլոգիական բումերանգ։ Բնությունն ավելիլավ գիտի։ Եթե որևէ բան գոյություն չունի բնության մեջ,ուրեմն դրա բացակայությունն անհրաժեշտ էկյանքի գոյատևման համար։ Նոր նյութի կամպրոցեսի ներմուծումը բնություն վնաս էհասցնում կյանքին։ Աղյուսակը լրացնելիս պետք է առաջնորդվել ԷԴՓ-ի համապատասխաննյութից։ Անհրաժեշտ է նաև կատարել տեղայնացում ՀՀ-ի և Շիրակի մարզիհամար։ • Ժամանակակից մարտահրավերներին տեղեկացված լինելու համար անհրաժեշտ է ընտրել առավել արդիական 10 հիմնախնդիր, տալ նպատակը, կազմել հարցաթերթիկ (անկետա) և կատարել սոցիալական հարցումներ [Աղ. 2]։ Աղյուսակ 2. Հարցաթերթիկի նմուշ [1]Հարցի №ՀարցըԱյո ՈչՉգիտեմՈչ միշտՅուրաքանչյուր հարցի «այո» պատասխանը գնահատում ենք 2 բալ, «ոչ»-ը՝0 բալ, «չգիտեմ» և «ոչ միշտ»-ը՝ 1 բալ։ Հարցումը կարող է լինել նաև թեստի տեսքով՝ հարց ու պատասխանի 4տարբերակ [Աղ. 3]։ Այս տիպի աշխատանքների իրականացման համար պետք է.ա) անկետայի կազմում,բ) հարցման արդյունքներ,գ) հարցման արդյունքների մեկնաբանում։ Բալերի գումարըՄեկնաբանումԱղյուսակ 3. Գնահատման սանդղակՄեկնաբանությունը իրականացնելիս մանրամասն դիտարկել բալերիհնարավոր գումարային տարբերակները և դրանց համապատասխան վերլուծություններ անել։ Հարցումների տվյալների վերլուծությունների արդյունքումանհրաժեշտ է տրամադրել լուծման եղանակներ և գնահատել դրանց իրականացման արդյունավետությունը։ 1. Գնահատել մարդ-բնություն փոխհարաբերությունը՝ չափելով «Էկոլոգիական ոտնահետքը»։ Մասնագետների կողմից մանրամասն կազմված հարցաշարով յուրաքանչյուր ուսանող հաշվում է իր ազդեցության մասնաբաժինըԵրկիր մոլորակի վրա։ Հարցաշարը անդրադառնում է մարդու գործունեությանբոլոր բնագավառերին [16]։ 2. Երկրի լանդշաֆտային տարբերակումն ու դասակարգումներն անհրաժեշտ են ճիշտ վերլուծությունների համար։ Շրջակա միջավայրում առանձնացնում են տարբեր համակարգեր, որոնք փոխկապակցված և փոխազդող են։ Դրանք բաց համակարգեր են՝ միջավայրի հետ նյութի և էներգիայի փոխանակությամբ [1]։ • Որպես առաջին քայլ անհրաժեշտ է ստեղծել տերմինաբանական բառարան։ • Որպես գործնական առաջադրանք պետք է տալ միջավայրում առանձին տարրերի շրջապտույտի սխեմատիկ պատկերները՝ ջրի, ածխաթթու գազի, թթվածնի, ազոտի, ֆոսֆորի, ծծմբի և այլ տարրերի ու բաղադրիչների շրջապտույտները [1, 2]։ • Սխեմատիկ քարտեզագրմամբ տալ էկոհամակարգերի և անթրոպոգեն համակարգերի ընդհանրությունները։ Մարդածին համակարգերը մարդու կողմից են նախագծված ու ստեղծված, որոնք, ի տարբերություն բնականի, ինքնակարգավորվող, ինքնավերականգնվող չեն, թեև երկուսն էլ միջավայրի հետ նյութի, էներգիայի և տեղեկատվության փոխանակման հաշվին գոյություն ունեն։ 3․ Բնակչությունը երկրաբնապահպանական տեսանկյունիցՍպառնո՞ւմ է արդյոք մարդկությունը կենսոլորտին, Երկիր մոլորակին իրթվաքանակով, բնօգտագործման ահագնացող աճով, քաղցրահամ ջրի պակասորդով։ • Տերմինաբանական բառարանի ստեղծումը [3]։ • Հաջորդիվ 10 %-ի օրենքով հաշվել էներգիայի մասնաբաժինը սննդային շղթայի 3-րդ մակարդակում, եթե առաջին մակարդակում կազմում է 1000 պայմանական միավոր [4]։ • Օգտվելով ՍԹԽ-ի աղյուսակներից և Հայէկոմոնիթորինգի կենտրոնի դիտարկումների արդյունքներից՝ գնահատել և վերլուծել ՀՀ մակերևութային ջրերի և օդավազանի էկոլոգիական դրությունը առանձին օբյեկտների օրինակով (յուրաքանչյուր ուսանողին մեկական գետի և քաղաքի համար)։ • Կազմել ՀՀ էկոլոգիական դրության քարտեզը [4]։ Այդ աշխատանքներն ավելի ամբողջական դարձնելու համար առավել կիրառելի է խմբային մեթոդը։ ՀՀ ուրվագծային քարտեզի վրա յուրաքանչյուրխումբ տեղադրում է իրեն հատկացված քաղաքի կամ գետի անհրաժեշտցուցանիշները՝ կատարելով ֆոնային գունավորում, օգտվելով միասնականպայմանական նշաններից։ • Ժամանակակից ժողովրդագրական դրության ռեալ առանձնահատկությունը ակնհայտ լուսաբանում են վերջին վիճակագրական տվյալները, որոնց համաձայն՝ Երկրի բնակչությունը 2011թ. անցել է 7մլրդ-ի սահմանը, ծնելությունը՝ մոտ 25‰, մահացությունը՝ 10 ‰, բնական աճը՝ 15 ‰։ Ամեն րոպե ծնվում է 270 երեխա, մահանում՝ 110 մարդ։ Մեկ օրում Երկրի բնակչությունը ավելանում է 230 000–ով։ Մինչև 200 մ բարձրության վրա ապրում է բնակչության 55%-ը, 200-500մ՝ 24%-ը, 500-1000մ՝ 12%-ը, 1000-2000մ՝ 8%-ը, 2000մ-ից բարձր՝ 1%-ը։ Երկրի տարածքի 8%-ի վրա ապրում է բնակչության 75%-ը։ Այն առաջացնում է «բնակչության ճնշում» միջավայրի վրա՝ անկախ տնտեսական զարգացումից և տեխնիկական զինվածությունից [1, 5]։ • Գոյություն ունեն քաղաքակրթության զարգացման բազմաթիվ մոդելներ, որոնցում փորձ է արվում որոշել բնակչության օպտիմալ թվաքանակը տվյալ տարածքի համար, այսինքն՝ «միջավայրի տարողունակությունը։ Ինչպես բոլոր վերոհիշյալ դեպքերում սկզբնական քայլ պետք է հանդիսանա թեմայի տերմինաբանական բառարանը։ Աղյուսակ 4. Ժողովրդագրական քաղաքականության իրականացումըտարբեր երկրներում [5, 7]։ I. Երկրներ, որ պետք է իրականացնենբնակչության թվի նվազեցման մարտավարություն։ II. Երկրներ, որ պետք է պահպանեն բնակչության թվի ցուցանիշները։ Երկրների ցանկը կարելի է թողնել ուսանողների ընտրությանը կամ տալառանձնացված շարք։ Բացատրել, թե ինչու ժողովրդագրական հեղափոխությունը չտվեց բնակչության թվի կայունացում (ժողովրդագրական պայթյուն, բնակչության միջինմիջավայրիկենսաբանականդիմադրողականություն,տարեկան աճ,պոտենցիալ) [4, 5]։ • Օգտագործելով բնակչության թվի փոփոխման տվյալները տարբեր տարիներին՝ կազմել գրաֆիկ և կատարել վերլուծություն՝ կիրառելով համեմատական վիճակագրական մեթոդը։ Դասընթացի մյուս թեմաների համար ևս նախատեսված են գործնականառաջադրանքներ, որոնք ընդգրկված չեն հոդվածում միայն տեխնիկականպատճառներով։ Դրանց իրականացման համար ևս կիրառվել են մաթեմատիկական, վիճակագրական, վերլուծական, համեմատական և այլ մեթոդներ։ Գործնական աշխատանքները և դրանց արդյունքում ստացված տվյալների վերլուծությունը թույլ կտան առավել պարզ և պատկերավոր ընկալել գործընթացները և նպաստել մասնագիտական գիտելիքների ու կարողություններիաճին։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Հարությունյան Լ. Վ. Ընդհանուր էկոլոգիա (բուհական դասագիրք)։ Հայբուսակ համալսարանի հրատարակչություն։ Հարությունյան Լ. Վ. Ընդհանուր էկոլոգիա (բուհական դասագիրք)։ Հայբուսակ համալսարանի հրատարակչություն։ 3. Մուրադյան Ա. Հ. Էկոլոգիական բացատրական բառարան։ «Գիտություն» հրատ.։ Егоренков И. Л, Кечуров И. Б. Геоэкология. Мօсква. Изд.-во “Финансы и 8. Turner B. The Earth as Transformed by Human Action։

example1596

example1596

Սույն հետազոտության մեջ խնդիր է դրվել կառուցել տարբեր էկոնոմետրիկ մոդելներ, կիրառել քանակական մեթոդներ, որոնց միջոցով հնարավոր կլինի արդյունավետորեն մոդելավորել եւ կանխատեսել սպառողական գների ինդեքսի արժեքները համապատասխան ժամանակահատվածի համար։ Առաջադրված խնդիրը լուծելու նպատակով հետազոտության սկզբում կիրառվել են էքսպոնենցիալ հարթեցման մեթոդներ։ Այնուհետեւ ստուգվել է ժամանակային շարքի ստացիոնարությունը Դիքի-Ֆուլեր չափանիշի միջոցով։ Կիրառվել է նաեւ սեզոնային զտիչ։ ՍԳԻ մոդելավորման եւ կանխատեսման համար դուրս են հանվել ավտոռեգրեսիոն (AR), սահող միջինների (MA), ավտոռեգրեսիոն սահող միջինների (ARMA), ինտեգրացված ավտոռեգրեսիոն սահող միջինների (ARIMA) դասի մոդելներ, որոնց դուրսբերման համար կիրառվել է նաեւ լավագույն մոդելի ընտրության Բոքս-Ջենկինսի մոտեցումը։ Կառուցված բոլոր մոդելների դեպքում տրվել են նշանակալիության եւ արդյունավետության գնահատականները։ Կատարվել են ապագայի վերաբերյալ կանխատեսումներ։

ՍԳԻ-ն գների միակ ինդեքսն է, որն օգտագործվում է երկրներում `որպես գնաճին փոխարինող, քանի որ 330 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ այն ապահովում է գնաճի նվազագույն պահանջները` սպառման ոլորտի արդիականություն, ավելի մեծ ներառականություն և զգայունություն։ Այն բնութագրում է բնակչության կողմից տարեկան, եռամսյակային, ամսական կտրվածքով գնվող ապրանքների և ծառայությունների գների և սակագների ընդհանուր մակարդակի փոփոխությունը և այն կարևոր մակրոտնտեսական ցուցանիշներից մեկն է, որը պետական ​​մարմինները օգտագործում են դրամավարկային և հարկաբյուջետային քաղաքականության ձևավորման և իրականացման համար։ վերլուծել գնաճի գործոնները տնտեսությունում։ կանխատեսում և զսպում, անհատական ​​իրավական վեճերի լուծում և այլն [1] Հաշվի առնելով ինդեքսի կարևորությունը և դրա լայն կիրառելիությունը, դրա մոդելավորման կանխատեսումը կարևոր է։ Հոդվածում ամսական կտրվածքով փորձ է արվում սպառողական գների ինդեքսը մոդելավորել տարբեր էկոնոմետրիկ և քանակական տարբեր մեթոդներով։ Հետազոտության Մեթոդաբանություն. Հետազոտությունը վերլուծում է Հայաստանի Հանրապետությունում 2006 թ. 2019 թվականի հունվարից սպառողական գների ինդեքսի վիճակագրությունը դեկտեմբերին նախորդ ամսվա համեմատ [11]։ ՀՀ ՎՊ պաշտոնական կայքում տեղադրված տեղեկատվությունը հետազոտության տեղեկատվական հիմքն էր։ Սկզբնական շրջանում պարզ ցուցիչ հարթեցում ՝ Հոլտ-Ձմեռային հավելանյութ, HoltWinters բազմապատկող և մեկ պարամետր ցուցիչ մեթոդներ օգտագործվում են ՍԳԻ մոդելավորման և կանխատեսման համար։ Dicky-Fuller արմատային ստանդարտը օգտագործվում է ժամանակային շարքի կայունությունը ստուգելու համար։ Վերլուծության ընթացքում անհրաժեշտ է ժամանակային շարքերը ճշգրտել ըստ սեզոնայնության բաղադրիչի, որն արվում է 13ARIMA-SEATS սեզոնայնության ֆիլտրի միջոցով։ Բացի այդ, ուսումնասիրության մեջ կառուցվել են տարբեր ռեգիոնալ մոդելներ, որոնք պատկանում են ավտորգրեսիայի (ԱՌ) դասին, լոգարիթմական միջոցներին (ՄԱ), ավտոտնտեսական լոգարիթմական միջոցներին (ԱՐՄԱ) և ինտեգրված ավտոտնտեսական լոգարիթմական միջոցներին (ԱՐԻՄԱ)։ F չափանիշը օգտագործվել է կառուցված մոդելների նշանակությունը ստուգելու համար, իսկ t չափանիշը `331 անհատական ​​անցքերի համար։ Հետադարձ արմատները վերլուծվել են `մոդելի կայունությունը ստուգելու համար։ Արդյունավետությունը գնահատելու համար օգտագործվել է R 2, իսկ որոշ դեպքերում ՝ Akaike տեղեկատվական չափանիշներ։ Լավագույն մոդելի ընտրության հարցում Box-Jenkins մոտեցումը նույնպես օգտագործվել է հեղինակների կողմից արտադրված նշանակալի մոդելների հիման վրա։ Հոդվածում ներկայացված են մի շարք գծապատկերներ, որոնք ցույց են տալիս ժամանակային շարքերի արժեքները, ապագա կանխատեսումները, համեմատում են կանխատեսվող և իրական արժեքները և ցույց տալիս ավտոճարման գործակիցները։ Վերլուծությունը կատարվել է Eviews ծրագրի միջոցով։ Վերլուծություն Այս ժամանակահատվածի համար ՍԳԻ արժեքները ներկայացված են Նկար 1-ում։ Առաջին հայացքից կա կայարան, բայց միեւնույն ժամանակ կարելի է նկատել սերիայի սեզոնային բնույթը։ Նկար 1 ՀՀ ՍԳԻ-ն նախորդ ամսվա համեմատ `ըստ 2006-2019 ամիսների։ 1 Այս և բոլոր այլ գծապատկերներն ու աղյուսակները հիմնված են հեղինակների տրամադրած տվյալների վրա։ 332 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Սեզոնայնությունը որոշելու համար կարևոր վիճակագրական գործիք է պարուսույցը, որը ներկայացված է Նկար 2-ում։ Խորեոգրաման ցույց է տալիս Ինտեձևակցման գործակիցների արժեքները ՍԳԻ ժամանակային շարքի 36 հետևանքների համար, և արդյունքում ժամանակային շարքերի սեզոնային բնույթն արդեն ակնհայտ է։ Նկատելի է նաև, որ յուրաքանչյուր հաջորդ 6-րդ դանդաղի դեպքում ավտոկորելյացիայի գործակիցը հասնում է առավելագույնի ՝ աստիճանաբար մարելով։ Այս փուլում դիագրամների միջոցով կատարված հայտնագործությունները կարևոր են, քանի որ դրանք հիմք կդառնան ապագայում մոդելներ կառուցելու համար։ Նկար 2 Corelogram, որը կառուցվել է 36 ուշացման համար։ Timeամանակային շարքերի կանխատեսման ամենակարևոր գործիքներից մեկը էքսպոնենտալ հարթեցման պարզ մեթոդներն են։ Այս ուսումնասիրության ընթացքում օգտագործվել են ցուցիչ հարթեցման երեք եղանակներ։ Առաջին դիտարկված մեթոդը մեկ պարամետրերի ցուցիչ հարթեցման (ՍՍ) մեթոդն է [6, էջ 637-666], որի մաթեմատիկական ձևակերպումը տրված է 1-ին հավասարության մեջ։ Երկրորդ մեթոդը, որը դիտարկվում է, Holt-Winters հավելման մեթոդն է (AD), որը բաժանում է ժամանակային շարքերը սեզոնային (), հաստատուն () և թրենդային () բաղադրիչների։ Վերջինիս մաթեմատիկական ձևակերպումը տրված է հետևյալ բանաձևերով. 333 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Էքսպոնենցիալ հարթեցմամբ ՍԳԻ կանխատեսման համար օգտագործված վերջին մեթոդը Հոլտ-Վինտերս բազմապատկման մեթոդն է (ՄՏ) [8]։ Սպառողական գների իրական ինդեքսը (CPI) և վերը նշված մեթոդներով կանխատեսվող ցուցիչ արժեքները բերված են Նկար 3-5-ում, որի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ցուցիչ մեթոդներով ստացված հետադարձ կապի կանխատեսումները բավականին նշանակալի են, և այդ մեթոդները կարող են նաև լինել օգտագործվում է ապագա կանխատեսումների համար։ Գծապատկեր 3. Փաստացի CPI- ի կողմից կանխատեսված արժեքները `օգտագործելով մեկ պարամետրային ցուցիչ մեթոդ (SS)։ 334 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Գծապատկեր 4. Իրական ՍԳԻ և կանխատեսող արժեքների արժեքները ՝ օգտագործելով Holt-Winters հավելանյութի մեթոդը (AD)։ Գծապատկեր 5. Իրական ՍԳԻ արժեքները և կանխատեսված Հոլթ-Ուինթերս բազմապատկման մեթոդով (ՄՏ)։ 335 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆ Էքսպենսենալ հարթեցման մեթոդներով 2020 թ. Առաջին 6 ամիսների համար ՍԳԻ կանխատեսումները ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում։ Հարկ է նշել, որ օգտագործված առաջին մեթոդը արդյունավետ է միայն մեկ քայլ առաջ կանխատեսելու համար, ուստի CPI- ն կարող է օգտագործվել միայն 2020 թվականը կանխատեսելու համար `հունվար ամսվա համար։ Աղյուսակ 1. Էքսպենսենսիվ մեթոդների միջոցով 2020 ՍԳԻ կանխատեսումներ 2020 թ. Կանխատեսման մեթոդների համար Հունվար 101.10 102.20 102.19 Փետրվար Ա NA 99.45 99.45 մարտ Ա 99 99,97 99,97 ապրիլ Ա NA 100,11 100,11 մայիսի Ա NA 99,97 99,96 հունիս ՆԱ 98,72 98,72 Ավտոգրեսիա (ԱՀ) (ԱՀ), հարթ միջանկյալ և ինտեգրված աուտոռեգրեսիվ լոգարիթմական միջոցների (ARIMA) դասի մոդելներ, որոնք նույնպես օգտագործվել են այս ուսումնասիրության մեջ CPI մոդելավորման և կանխատեսման համար [5, էջ 1-113]։ Այս մոդելները կառուցելու համար նախ պետք է ստուգեք ստացիոնար ժամանակային շարքերը։ Չնայած ուսումնասիրության սկզբում ներկայացված Նկար 1-ի վերլուծությունը ցույց տվեց, որ առաջին հայացքից կայուն վիճակ է, դա բավարար չէ, և կատարված ենթադրությունը պետք է ստուգել վիճակագրական չափորոշչի միջոցով։ Dickey-Fuller ստանդարտը սովորաբար օգտագործվում է ստացիոնար հետազոտման համար։ Եթե ​​մենք դիտարկենք առաջին կարգի ինքնահեռացման մոդելը, ուսումնասիրության մեջ օգտագործված բոլոր մոդելների համար, ենթադրվում է, որ սխալներն ունեն նորմալ բաշխում, ֆիքսված ստանդարտ շեղում և միջինը 336 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, ապա Դիկի-Ֆուլերի չափանիշը ստուգում է, թե արդյոք արժեքը հավասար է 1-ի, որի դեպքում ժամանակային շարքերը կկոչվեն ոչ ստացիոնար։ Քանի որ ՍԳԻ-ի արժեքները տատանվում են հաստատունի շուրջ, անհրաժեշտ է թեստում ներառել հաստատուն բաղադրիչը, որի արդյունքում ավտորոգման մոդելը հետևյալն է. Այս ուսումնասիրության մեջ օգտագործվել է Dicky-Fuller ընդլայնված թեստը հաստատուն հաստատունով այս ուսումնասիրության մեջ, որը նույնպես հաշվի է առնում ժամանակը։ շարքի ինքնալուսակցություն [4, էջ 427-431]։ Ստացիոնար ստուգման համար ձևակերպվում են հետևյալ զրոյական և այլընտրանքային վարկածները. 1. Սերիան ոչ ստացիոնար է, 1. Շարքը ստացիոնար է։ Dickey-Fuller թեստի արդյունքում հաշվարկված վիճակը 2.64 է, ինչը գերազանցում է -3,47 կրիտիկական արժեքը `0,05 նշանակության մակարդակում։ P- արժեքը 0,09 է, որն իր հերթին ավելի մեծ է, քան նշանակության 0,05 մակարդակը, ուստի զրոյական վարկածը հերքելու անբավարար հիմքեր կան։ Այնուամենայնիվ, ժամանակային շարքերը կարելի է ենթադրել, որ թույլ ստացիոնար են ՝ հիմք ընդունելով այն փաստը, որ զրոյական վարկածը 0,1 նշանակության մակարդակում հերքվում է։ Քանի որ շարքը թույլ ստացիոնար է, վերոնշյալ մոդելների օգտագործումը կարող է գոհացուցիչ արդյունքներ ապահովել։ Բացի այդ, ինչպես նշվեց ուսումնասիրության սկզբում, ժամանակային շարքը ներառում է սեզոնային բաղադրիչ, որը կարող է լինել սերիայի ոչ ստացիոնար պատճառը, և եթե այդ վարկածը հաստատվի, վերը նշված մոդելների օգտագործումը սեզոնային բաղադրիչի հետ։ կարելի է համարել ոչ միայն թույլատրելի, այլեւ արդյունավետ։ Սեզոնային բաղադրիչի վարկածը ստուգելու համար նախնական տվյալները ճշգրտվելու են սեզոնայնության բաղադրիչի համար `օգտագործելով լայնորեն օգտագործված X13ARIMA-SEATS սեզոնայնության զտիչը, որը մշակվել է Միացյալ Նահանգների մարդահամարի բյուրոյի կողմից։ Եվ քանի որ ենթադրվում էր, որ սեզոնային բաղադրիչի առկայությունը օգտագործված ժամանակային շարքերի թույլ ստացիոնար բնույթի պատճառն է, տվյալները 337 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԻՆ համապատասխանեցնելով սեզոնին, սպասվում է, որ շարքը ստացիոնար կլինի ոչ միայն 0,1 նշանակության մակարդակ։ Ickշգրտված տվյալների ճշգրտությունը ստուգելու համար կրկին օգտագործվել է Dickey-Fuller ընդլայնված միավորի արմատային ստանդարտ չափանիշը։ Արդյունքում, նույնիսկ 0.01 նշանակության մակարդակում p- արժեքը հավասար է զրոյի, ուստի շարքը ստացիոնար է։ Հիպոթեզը, որ ոչ ստացիոնար ՍԳԻ տվյալների սեզոնային բաղադրիչը հաստատվել է կիրառական ընթացակարգով ՝ հիմնավորելով ավտորեգրեսիվ (ԱՌ), ՄԱ, ավտոռեգրեսիվ սայթաքման (ԱՐՄԱ) և ինտեգրված ավտորեգրեսիվ սայթաքման (ԱՐԻՄԱ) կանխատեսող եղանակների արդյունավետությունը և ԱՐԻ , Այսպիսով, ՍԳԻ տվյալների մեջ սեզոնայնության բաղադրիչի առկայությունը հաստատվել է տարբեր ընթացակարգերի միջոցով, և ուսումնասիրության սկզբում կառուցված ուղղագրությունից կարելի է տեսնել, որ ամեն հաջորդ 6-րդ շրջանում ինքնահամընկման ամենաբարձր տեմպերը գրանցվել են։ Ուստի տրամաբանական է կառուցվելիք մոդելներում ներառել CPI- ի 6-րդ, 12-րդ, 18-րդ, 24-րդ գծերով փոփոխականները։ Վերոհիշյալ եզրակացությունների հիման վրա կառուցված ինքնահեռացման մոդելը (ԱՀ) [7, էջ 335-399] Մաթեմատիկական ձևակերպումը և ՍԳԻ տվյալների հիման վրա տրված մոդելը տրված են հետևյալ բանաձևերում։ F չափանիշը օգտագործվել է կառուցված ավտորրագրման մոդելի նշանակությունը ստուգելու համար, որի համար առաջարկվել են հետևյալ վարկածները. 0. Մոդելը նշանակալի չէ, 0 ՝ մոդելը նշանակալի է։ Ձևակերպված վարկածների ստուգման համար հաշվարկված F պետությունը 50,28 է, իսկ համապատասխան p- արժեքը ՝ զրո, որի արդյունքում զրոյական վարկածը մերժվում է 0,05 նշանակության մակարդակում, ուստի մոդելը նշանակալի է։ Մոդելի ընդհանուր նշանակությունը ստուգելուց բացի, անհրաժեշտ է նաև տալ 338 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ գնահատականներ առանձին գործակիցների նշանակության վերաբերյալ։ Այս նպատակով օգտագործված t- թեստի արդյունքում բոլոր գործակիցները նշանակալի էին։ Նման մոդելների նշանակության ստուգման ընթացակարգերից մեկը մոդելի կայունության գնահատումն է, որն իրականացվում է հակադարձ միավորի արմատների միջոցով։ Մոդելը կայուն է համարվում, եթե հակադարձ միավորի արմատները 1-ից պակաս են։ Կառուցված մոդելի համար հակադարձ միավորի արմատների վերլուծությունը ցույց է տվել, որ այն կայուն է։ Նկատենք նաև, որ մոդելի որոշման գործակիցը 0.608 է, իսկ ճշգրտված գործակիցը `0.596, ինչը վկայում է, որ ՍԳԻ տատանումների 60.8% -ը բացատրվում է մոդելում ներառված գործոններով։ Իրական CPI- ի արժեքները և դրանց մնացորդները ներկայացված են Նկար 6-ում, որից երեւում է, որ մոդելը արդյունավետորեն կանխատեսում է CPI- ի արժեքները, իսկ մնացորդները պատահական են, ինչը մոդելի նշանակության նախապայմաններից մեկն է։ Նկար 6 Ավտորրագրման մոդելի միջոցով փաստացի ՍԳԻ-ի կողմից կանխատեսված արժեքները և դրանց մնացորդները։ Վերոհիշյալ ավտորրագրման մոդելից բացի, ուսումնասիրության ընթացքում հայտնաբերվել են նաև այլ ինքնագնահատման այլ նշանակալի մոդելներ։ Մոդել AR1 339 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ. Մոդել AR2։ մոդել AR3 Նշված մոդելների հիմնական վիճակագրական գնահատումները ներկայացված են Աղյուսակ 2-ում։ Աղյուսակ 2. autՇՇ-ի կանխատեսման համար նշանակված ավտորրագրման զգալի մոդելների գնահատում atesշգրտված մոդելի F մոդելի p- արժեք Հաջորդը, հաշվի է առնվում սահող միջոցներով մոդելների դասը, որի ընդհանուր տեսքը անվերջ միջիններով մոդելն է, որը տրված է ստորև։ Անսահման սահող միջինների մոդելը կիրառելի նշանակություն չունի, և փոխարենը համարյա միշտ դիտարկվում են սահմանափակ սահող միջիններով մոդելները։ Վերլուծության արդյունքում արդյունահանվել է սահմանափակ սահող միջին ցուցանիշով երկու նշանակալից մոդել `0.33, մոդել MA1 0.48, մոդել MA2 Աղյուսակ 3։ CPՇՇ կանխատեսման համար լոգարիթմական միջին ցուցանիշներով նշանակալի մոդելների ճշգրտված կարգավիճակի F վիճակի մոդելի p- արժեք Չնայած լոգարիթմական միջին միջին ունեցող մոդելները պակաս կանխատեսող են, քան նախկինում դիտարկված մոդելները, դրանք դեռևս կարևոր են և կարող են արդյունավետ օգտագործվել կարճաժամկետ ՍԳԻ կանխատեսման համար։ 340 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ուսումնասիրության ավարտին, ARIMA դասի մոդելները դիտվել են 3 [3, էջ 130-137], որոնք համատեղում են նախկինում դիտարկված ավտորգրեսիայի և սահող միջին մոդելները։ Նկատի ունեցեք, որ ARMA- ն կառուցված է ստացիոնար շարքերի համար, իսկ ARMA (p, q) մոդելի մաթեմատիկական ձևակերպումը տրված է թիվ 21 հավասարումում։ Վերլուծության արդյունքում ստացվել է ARMA (4.4) մոդելը CPI կանխատեսման համար։ Մոդելի նշանակությունը ստուգելու համար օգտագործվել են նույն ընթացակարգերը, որի արդյունքում F պետության հաշվարկված արժեքը կազմել է 24,3, իսկ համապատասխան p- արժեքը մոտավորապես 0 ՝ ցույց տալով մոդելի նշանակությունը, իսկ գործակիցների նշանակությունը ՝ տրված t պետության կողմից, բոլոր դեպքերում գրանցելով դրական արդյունք։ , Արմատների հակադարձ արժեքները 1-ից պակաս են ՝ հաստատելով մոդելի կայունությունը։ ARMA (4.4) մոդելը բացատրում է ՍԳԻ տատանումների 58% -ը։ Box-Jenkins մոտեցումը հաճախ օգտագործվում է տվյալների համապատասխանեցման լավագույն ARIMA դասի ընտրության համար [10, էջ 129-143], որի տրամաբանությունն այն է, որ տվյալների բազայի վրա կառուցված ARIMA դասի բոլոր հնարավոր մոդելներից ընտրվում է լավագույնը տեղեկատվության ցանկացած չափանիշի վերաբերյալ `Ակաիկե, Շվարց և այլն։ Այս ուսումնասիրության արդյունքում լավագույն մոդելը ընտրվեց Box-Jenkins ընթացակարգով `հիմնվելով Akaike տեղեկատվական չափանիշի վրա` խուսափելով նախնական տվյալների վերահաշվարկից `առաջին կարգի տարբերությամբ, լոգարիթմով և այլն։ Արդյունքում կառուցվել է ARMA (p, q) 100 մոդել, որոնցից Akaike ստանդարտի հիման վրա ստեղծված լավագույն ARMA մոդելը ներկայացված է ստորև։ Մոդել BJ ARMA (23) Նկատի ունեցեք, որ BJ ARMA մոդելի ընդհանուր նշանակությունը, գործակիցների նշանակությունը և կայունության գնահատումը Նշեք, որ ARMA դասի մոդելները հաճախ համարվում են ARIMA- ի հատուկ դեպք։ 341 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Օգտագործված թեստերը դրական էին ՝ հաստատելով մոդելի կիրառելիությունը։ Հենց այս մոդելի դեպքում էլ գրանցվեց -u- ի ամենամեծ արժեքը `0.652։ Հետադարձ կապից բացի, մենք կներկայացնենք նաև 2020 թվականը։ BJ ARMA մոդելի օգտագործմամբ առաջին չորս ամիսների կանխատեսումներ։ Գծապատկեր 7. ՍԳԻ կանխատեսումը 2020 թվականի համար ՝ օգտագործելով BJ ARMA մոդելը։ առաջին չորս ամիսների ընթացքում։ Եզրակացություններ Հետազոտության ընթացքում դիտարկվել են ցուցիչ հարթեցման 3 մեթոդ, որոնք արդյունավետորեն կարող են օգտագործվել `նախորդ ամսվա համեմատ, ըստ ամիսների սպառողական գների ինդեքսը մոդելավորելու և կանխատեսելու համար։ Վիճակագրական չափանիշներն ու ընթացակարգերը պարզեցին, որ ուսումնասիրվող ժամանակային շարքերը պարունակում են ուժեղ սեզոնային բաղադրիչ, որը պետք է ներառվեր կառուցվելիք մոդելների մեջ։ Վերոգրյալի հիման վրա ուսումնասիրության մեջ ներկայացվել է 8 նշանակալի մոդել. AR, AR1, AR2, AR3, MA1, MA2, ARMA (4,4), BJ ARMA, որոնք նույնպես կարող են արդյունավետ օգտագործվել Հայաստանի Հանրապետությունում ՝ համեմատած նախորդ ամիս ամիսների ընթացքում մոդելավորելով սպառողական գների ինդեքսը։ և 342 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կանխատեսման համար։ Նշված մեթոդների և մոդելների միջոցով կատարվել են ՍԳԻ կանխատեսումներ 2020 թ. համար , ։

example1130

example1130

Anoxybacillus flavithermus K1 շտամը օսլա պարունակող սննդամիջավայրում օպտիմալ (55° C, pH 7), պարբերական աճեցման պայմաններում ստացիոնար փուլին հասնում է կուլտիվացման 7-րդ ժամում, բջիջների գեներացման ժամանակը կազմում է 20 րոպե, իսկ արագության հաստատունը՝ 3։ Ամիլազային առավելագույն ակտիվությունը դրսևորվել է 60° C ջերմաստիճանում և pH 8 պայմաններում։ Ցույց է տրվել, որ ամիլազային սպիտակուցը 80-100° C ջերմաստիճանային միջակայքում կորցնում է իր ակտիվության 80 %-ը։ Ամիլազային սպիտակուցը պահպանում է ակտիվությունը pH 3-11 պայմաններում, ընդ որում, pH 3 և 4 արժեքներում կորցնելով ակտիվության 80 %-ը։

ANOXYBACILLUS FLAVITHERMUS K1-Ի ԱՄԻԼԱԶԱՅԻՆ ԱԿՏԻՎՈՒԹՅԱՆՋԵՐՄԱՍՏԻՃԱՆԱՅԻՆ ԵՎ PH ԿԱԽՄԱՆ ԵՎ ՍՊԻՏԱԿՈՒՑԻՋԵՐՄԱԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ PH ԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ՏԻՐՈՒՅԹԻՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒՄԸԿենսաբանական ակտիվ նյութերի և ջերմակայուն ֆերմենտների (թերմոզիմների) շտամ-արտադրիչ թերմոֆիլ մանրէների կիրառումը կենսատեխնոլոգիականարտադրություններում հնարավորություն է տալիս նշանակալիորեն բարելավելու ևարագացնելու կենսասինթեզի և կենսակատալիզի գործընթացները, խնայելումանրէազերծման համար պահանջվող էներգիան, հնարավորինս բացառելուկոնտամինացիան այլ մանրէներով, ինչպես նաև մշակելու կենսաբանական ակտիվնյութերի սինթեզի նոր և առավել կատարելագործված տեխնոլոգիական ուղիներ [1]։ Կենսատեխնոլոգիական կիրառություն ունեցող կենսակատալիզատորների մեծմասը (85 %) պատկանում է հիդրոլազների դասին, իսկ ամիլոլիտիկ ֆերմենտները(մասնավորապես՝ α-ամիլազները, գլյուկոամիլազները և գլյուկոզիզոմերազները)կազմում են արտադրվող բոլոր ֆերմենտների 30 %-ը։ Օսլա հիդրոլիզող ջերմակայունֆերմենտներն օգտագործվում են օսլայից գլյուկոզ ստանալու արտադրականգործընթացում, որը կարևոր տեղ է զբաղեցնում սննդի, դեղագործական և քիմիականարդյունաբերություններում [2]։ Ներկայում աճում է արտադրական պայմանների նկատմամբ ջերմակայունֆերմենտների պահանջը։ Արտադրական նշանակություն ունեցող կենսակատալիզատոր ընտրելիս կարևոր նախապայման է նաև այն բավարար քանակությամբարտադրելու հնարավորությունը։ Թերմոզիմների կիրառությունը սահմանափակվածէ մի շարք դժվարություններով՝ կապված թերմոֆիլ տեր բջիջների դժվար աճեցման ևդրանցում այդ գեների ցածր էքսպրեսիայի մակարդակի հետ [1]։ Ներկայացվող աշխատանքի նպատակն ԱԱՀ Քարվաճառի երկրաջերմայինաղբյուրից մեկուսացված թերմոֆիլ Anoxybacillus flavithermus K1 շտամի ամիլազայինֆերմենտի ակտիվության վրա ջերմաստիճանի և pH-ի ազդեցության (ջերմաստիճանային և pH օպտիմում, ջերմակայունություն, pH կայունություն) ուսումնասիրություննէ։ Նյութ և մեթոդ. Ուսումնասիրության նյութ է ծառայել ԱԱՀ Քարվաճառի երկրաջերմային աղբյուրից մեկուսացված Anoxybacillusflavithermus K1 շտամը։ A.flavithermus K1 շտամի աճման կորի ստացման և ամիլազային ակտիվության որոշմանհամար այն աճեցվել է հետևյալ բաղադրությամբ սննդամիջավայրում (%)՝ օսլա 1, NaCI0.5, MgSO4 0.05, KNO3 0.5, pH-7․0։ A. flavithermus K1 շտամի ամիլազային ակտիվությունը քանակապես որոշվել էդինիտրոսալիցիլաթթվային մեթոդով՝ կուլտուրաները օսլա պարունակող սննդամիջավայրում աճեցնելով [3]։ Կուլտուրային հեղուկի 1 մլ-ով վարակվել է 50 մլ ստերիլհեղուկ սննդամիջավայրը՝ ինկուբացվելով 24 ժամ 55° C ջերմաստիճանում 160պտույտ/րոպե թափահարման պայմաններում։ Ինկուբացիայի ավարտից հետոստացված կուլտուրային հեղուկը կենտրոնախուսվել է 5000 պտույտ/րոպե արագությամբ, 4° C ջերմաստիճանում, 20 րոպե։ Ստացված վերնստվածքը ծառայել է որպեսամիլազի աղբյուր։ Ֆերմենտային սպիտակուցի ակտիվության օպտիմալ ջերմաստիճանի որոշմանհամար ռեակցիոն խառնուրդին ավելացվել է սպիտակուցային կոնցենտրատը ևինկուբացվել 40-100° C ջերմաստիճանային պայմաննելում (10° C միջակայքով) 30րոպե, իսկ օպտիմալ pH-ի որոշման համար ռեակցիոն խառնուրդի pH-ը հաջորդաբարհասցվել է 4-10, որից հետո որոշվել է շաքարների քանակությունը վերոհիշյալմեթոդով։ Ֆերմենտային սպիտակուցի ջերմակայունության և pH-ի նկատմամբկայունության որոշման համար վերնստվածքը 15 րոպե պահվել է համապատասխանաբար 50, 60, 70, 80, 90, 100, 110 և 120° C և pH 2-ից 12 արժեքներում։ Որպես ֆերմենտի ակտիվության միավոր է ընտրվել ֆերմենտի այն քանակությունը, որն առաջացնում է 1 մկրմոլ վերականգնված շաքարներ 1մլ-ում 1 րոպեումփորձի պայմաններում։ Արդյունքներ և քննարկում. A. flavithermus K1 շտամը բնորոշվում է թերմոֆիլներին հատուկ արագ աճով։ Թափահարման պայմաններում ինկուբացնելիս այն աճիստացիոնար փուլի է հասնում 7 ժամ հետո (Նկար 1)։ Շտամն օպտիմալ աճում է 55° Cև pH-7.0 պայմաններում։ Բջիջների գեներացիայի ժամանակը կազմել է 20 րոպե, իսկարագության հաստատունը՝ 3։ Ինչպես երևում է Նկար 1-ում պատկերված կորից՝ A.Flavithermus K1 շտամի աճիսկզբնական փուլին բնորոշ է համեմատաբար երկար տևողություն։ Դա պայմանավորված է օսլայի յուրացման նախապատրաստմամբ։ Նկար 2-ում պատկերված գրաֆիկում ցույց է տրվել կուլտուրալ հեղուկիամիլազային ակտիվությունը տարբեր ջերմաստիճաններում։ Ինչպես երևում էպատկերից՝ ամիլազային առավելագույն ակտիվությունը գրանցվել է 60° C-ումինկուբացնելիս։ Որոշվել է նաև ամիլազային սպիտակուցի ջերմակայունությունը 50120° C ջերմաստիճանային միջակայքում (Նկար 3)։ Նկար 3․ A. flavithermus K1 շտամի կուլՆկար 2. A.flavithermus K1շտամիամիլազային ակտիվությունը տարբերջերմաստիճանային պայմաններում։ Նկար 3. A.flavithermus K1 շտամիկուլտուրալ հեղուկի ջերմակայունությունը։ Ցույց է տրվել, որ ամիլազային սպիտակուցն ակտիվությունը պահպանում է 5070° C, որը համընկնում է ֆերմենտի առավելագույն ակտիվության ջերմաստիճանին։ 80-100° C ջերմաստիճանային միջակայքում սպիտակուցը կորցնում է իր ակտիվության 80 %-ը, իսկ ավելի բարձր ջերմասիճաններում ընդհանրապես ակտիվությունչի գրանցում։ Նկար 4. A. flavithermus K1 շտամիամիլազային ակտիվությունը տարբերpH-ի պայմաններում, 60 °C։ Նկար 5. A. flavithermus K1 շտամիամիլազային սպիտակուցի pH-ինկատմամբ կայունությունը։ Նկար 4-ում ներկայացված է ֆերմենտային սպիտակուցի ակտիվությանկախումը pH-ից։ Ինչպես երևում է՝ առավելագույն ակտիվություն գրանցվել է pH 8արժեքում։ Որոշվել է նաև ֆերմենտային սպիտակուցի pH-ի նկատմամբ կայունությունը pH 2-12 միջակայքում (Նկար 5)։ Ամիլազային սպիտակուցը պահպանում էիր ակտիվությունը pH 7․8 պայմաններում 15 րոպե ինկուբացնելիս, իսկ pH 3- և 9-11արժեքներում կորցնում է ակտիվության 60-80 %-ը։ Աղյուսակ 1․ Կենսատեխնոլոգիայում կիրառություն ունեցող ամիլազների համեմատականբնութագրերըՄանրէԱմիլազի ակտիվությա ն օպտիմալ Ամիլազի ակտիվությանօպտիմալջերմաստիճանՀղումներայսաշխատանքումԻնչպես երևում է աղյուսակի տվյալներից, մինչև այժմ հայտնի թերմոֆիլբացիլների ամիլազների ակտիվության pH և ջերմաստիճանային տիրույթներըհամապատասխանաբար տատանվում են 5-8-ի և 70-100° C սահմաններում։ Bacillusamyloliquefaciens թերմոֆիլ մանրէն, որը մեկուսացվել է Հնդկաստանի երկրաջերմային աղբյուրներից, արտադրում է ամիլազ, որի ակտիվության pH օպտիմումը չեզոքարժեքում է, իսկ ջերմաստիճանային օպտիմումը 70° C է։ A. flavithermus K1-իամիլազն այս արտադրական շտամի ամիլազի համեմատ ակտիվության օպտիմումդրսևորվում է հիմնային պայմաններում՝ pH 8։ Թերմոֆիլ Geobacillus thermoleovoransից անջատված ամիլազը բնութագրվում է մինչ այժմ հայտնի ամենաբարձր հիմնայինpH-ի (pH 8) և բարձր ջերմաստիճանային օպտիմումով (100° C)։ Թեև A. flavithermusK1-ի ամիլազն իր ակտիվության pH օպտիմումով չի զիջում վերջինիս, սակայնբնութագրվում է ավելի ցածր ջերմաստիճանային ակտիվությամբ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՊետրոսյան ԼուսինեANOXYBACILLUS FLAVITHERMUS K1-Ի ԱՄԻԼԱԶԱՅԻՆ ԱԿՏԻՎՈՒԹՅԱՆՋԵՐՄԱՍՏԻՃԱՆԱՅԻՆ ԵՎ PH ԿԱԽՄԱՆ ԵՎ ՍՊԻՏԱԿՈՒՑԻՋԵՐՄԱԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ PH ԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ՏԻՐՈՒՅԹԻՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒՄԸԲանալի բառեր՝ թերմոֆիլ բացիլներ, Anoxybacillus flavithermus, ամիլազներ,ջերմակայունություն, pH կայունություն։

example1330

example1330

Հոդվածում վերլուծվում են ներառական կրթության հոգեբանամանկավարժական առանձնահատկությունների տեսական հիմքերը, հասարակական կարծիքի և հանդուրժողականության փոփոխությունները, հատուկ կարիք ունեցող երեխաների համար տիպական երեխաների հետ շփման ֆասիլիտացիոն ազդեցությունն ու ներառական կրթության երկկողմանի արդյունավետությունը։

Հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաների նկատմամբ վերաբերմունքը պատմական տարբեր ժամանակահատվածներում նույնը չի եղել։ Քաղաքակրթության հետ մեկտեղ մարդկային համընդհանուր աշխարհայացքը տիպիկ զարգացում է ապրել։ Մարդիկ միշտ նորից վախենում են, ինչից անհայտ է, որի մասին դեռ չգիտեն։ Մարդը հակված է կյանքում ընտրել այն, ինչը հասարակության մեջ ընդունելի է։ Անկախ մարդու անհատական ​​ընկալման առանձնահատկություններից `հասարակությունը սահմանում է դրա գնահատման համընդհանուր չափանիշներ. մարդիկ հակված են հետ վերցնել արդեն ստեղծվածը։ Հասարակական կարծիքը, դիրքը տարածման շղթայական արձագանք ունեն, ժամանակն էլ պահանջում է, որ հասունությունը ներառվի ցանկացած նոր շղթայում։ Հասարակության բացասական վերաբերմունքը հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաների նկատմամբ միշտ հիմնված է եղել նրանց «տարբեր», «տարբեր» դիտարկելու վրա, ինչը նրանց հավասարապես ընդունելու վախի հիմնական պատճառներից մեկն է։ Ինչպես նշեց T. Salomyakin- ը։ «Յուրաքանչյուր մարդու մեջ մենք չափանիշներ ենք փնտրում, որոնցով նրանք տարբերվում են մյուսներից։ Եվ ինչու՞ ենք այդ թույլ օղակը փնտրում մարդու մեջ։ Ուրեմն ուր են կյանքի հարստությունն ու բազմազանությունը։ Տարբեր լինել չի նշանակում թերի կամ սխալ լինել։ Յուրաքանչյուր մարդկային տեսակների բազմազանության փորձը սկսվում է նրանց այնպիսին, ինչպիսին որ կան, պետք է կենտրոնանալ ոչ թե այն բանի վրա, ինչ չկա, այլ սիրել նրանց որպես ամբողջություն։ Ըստ Վիգոդսկու, աննորմալ երեխաների կրթության և դաստիարակության հիմնական բացը պայմանավորված է մանկավարժի `իր սոցիալական բնույթը արատի մեջ տեսնելու անկարողությամբ։ Հիմնական խնդիրները առաջանում են ոչ թե երեխայի թերզարգացման պատճառով, այլ հասարակության կողմից նրանց տրված ոչ ադեկվատ ընկալման արդյունքում։ Եվ ցանկացած վերականգնողական, շտկող աշխատանք պետք է ունենա մեկ հիմնական, առաջնային նպատակ։ Խթանել երեխայի զարգացումը `ելնելով կարիքից, ինչը հնարավորություն կտա երեխային լինել ճկուն հասարակության մեջ։ «Յուրաքանչյուր երեխայի ներուժ և ուժեղ կողմերը պետք է որոշիչ լինեն ուսումնական ծրագրերի ստեղծման հարցում, այլ ոչ թե թույլ կողմեր ​​փնտրեն։ Ավելի լավ կլինի փնտրել ուժեղ և ուժեղ կողմերը `հասկանալու համար, որ դրանք պետք է տարբեր լինեն տարբեր երեխաների համար։ Տարբերությունը հույսն է, քանի որ ընձեռվում են զարգացման, կրթության և անձնական կատարելագործման հնարավորություններ։ Մենք պետք է ուրախ լինենք, որ հույսը դնում ենք նրանց վրա։ Ի վերջո, դրանք իրական մասնիկներ են։ Յուրաքանչյուր բառ, սահմանումը ստեղծում է մտածողություն, որը որոշում է հետագա օբյեկտիվ գործունեության էությունը։ Հետևաբար, որքան շատ սահմանումները հակված են ապավինել ուժեղ կողմերին, այնքան ավելի արդյունավետ է երեխայի մասնագիտական ​​զարգացումը աճի և զարգացման հավանականությունը։ Մարդու իրացման հնարավորությունները չունեն որոշակի սահմաններ և օրինաչափություններ։ Specialիշտ այնպես, ինչպես հատուկ կարիքներ ունեցող երեխայի իրական ներուժի բացահայտումն ու իրացումը չունի որոշակի սահմաններ, այնպես էլ հայտնագործողի կարողություններն ու հնարավորությունները։ Իրական կարողությունները կարող են դրսեւորվել միայն համապատասխան սոցիալական պայմանների պայմաններում, ուստի այս գործընթացն ունի փոխադարձ խթանող և զարգացող նշանակություն։ Յուրաքանչյուր երեխայի լիարժեք զարգացումն իրականացվում է կենսաբանական և սոցիալական գործընթացների փոխազդեցության արդյունքում։ Անկախ երեխայի զարգացման առանձնահատկություններից և կարիքի բնույթից, նա առաջնային անհրաժեշտություն ունի շփվելու իր հասակակիցների հետ կիսով կիսվելու փորձով։ Ներառման կարևորությունը չպետք է թերագնահատել ոչ միայն անբավարար ինտելեկտ ունեցող երեխաների, այլև ամբողջ հասարակության համար։ Համալիր կառուցվածքային խանգարում ունեցող երեխայի ծնողի խոսքով ՝ «առողջ, դրական տրամադրված հասակակիցների թիմում մի օր երեխան մեկ ամսից ավելի վերականգնողական աշխատանք տվեց։ Հնարավոր է, որ դա թույլ է տվել բացել օրգանիզմի գաղտնի փոխհատուցման հնարավորությունները։ Երեխան դարձավ ավելի ինքնավստահ և սկսեց ակտիվորեն համագործակցել իրեն շրջապատող աշխարհի հետ։ «[4] Հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաների ընդգրկումը ոչ միայն դրական ազդեցություն կունենա նրանց մտավոր զարգացման դյուրացման վրա, այլև նրանց հետ սովորող առողջ երեխաների հումանիտար զարգացման «բարոյական նորմերի և արժեքների» զարգացման վրա։ «Ընդհանուր, լրացուցիչ հատուկ կրթության ոլորտում ինտեգրման պրակտիկայի զարգացում և ընդլայնում թույլ կտա ոչ միայն հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաները դառնալ հասարակության լիիրավ անդամ, այլև սովորեցնել այլ երեխաների ակտիվորեն կարեկցել, բայց մտածել և օգնել այլ մարդկանց։ Ժողովուրդ. «Ինտեգրման փորձերն արդեն ցույց են տալիս, որ առողջ երեխաները բացասական վերաբերմունք չեն ցուցաբերում լսողության, տեսողության, շարժողական խանգարումներ ունեցող երեխաների նկատմամբ, բայց ցույց են տալիս դրական, ծայրահեղ դեպքում ՝ անտարբերություն» [6, էջ 38-41]։ Դա են վկայում տարբեր տարիքային խմբերի երեխաների պարբերաբար այցելությունները Գյումրիի «Մանկատուն» մասնագիտացված մանկատուն և նրանց միջև դրական փոխազդեցությունների առկայությունը։ Ըստ Վիգոդսկու, երեխայի պոտենցիալ զարգացման մակարդակը կարող են բարձրացնել ավելի ունակ զույգերը։ Սա հաստատում է երեխաների փոխազդեցության դյուրացման արդյունքը։ Ի վերջո երեխայի մտավոր գործընթացներն ու գործառույթները ձևավորվում են զարգանում են սոցիալական հարաբերությունների համատեքստում, և երեխան ավելի արդյունավետ է դառնում իր հասակակիցների սոցիալականացման գործընթացում։ Այս տեսական կետերը հաստատվել են նշված մանկատանը անցկացված դիտարկումների արդյունքում, երբ խմբային սենյակներում տեղի է ունեցել երեխաների կազմի փոփոխություն ՝ ավելի արդյունավետ երեխաների հավաքագրման հետևանքով։ Քիչ ֆունկցիոնալ երեխաները կարճ ժամանակահատվածում ավելի արագ են հայտնաբերել իրենց ներուժը, քանի որ ավելի արդյունավետ հասակակիցների ազդեցությունը խթանող ազդեցություն է ունեցել նրանց զարգացման աճի վրա։ Երեխաներից ոմանք նույնիսկ սկսեցին քայլել, ովքեր, ըստ բժշկական ցուցումների, ի վիճակի չէին քայլելու, առաջընթաց գրանցեցին քայլողներ օգտագործելու, կանգնելու, փայտի վրա քայլելու փորձի մեջ, բարելավեցին ուրիշների խոսքը, հաղորդակցման տարրերը և երեխաների սեփական նախաձեռնությունը տարբեր գործունեությունը։ Modernամանակակից ինտեգրման վառ օրինակ է Ավստրալիայի ինտեգրատիվ թատրոնը, որին մասնակցում են անբավարար ինտելեկտ ունեցող մարդիկ (Restless Dance Company)։ Հիմնական նախադրյալն այն էր, որ զարգացման խանգարումներ ունեցող մարդիկ ոգեշնչման աղբյուր են դառնում հաշմանդամություն ունեցող զույգերի ցանկացած պարային խմբում [4, p. 13]։ Երեխաների համագործակցության և փոխօգնության արդյունքում շատ հեղինակներ անդրադարձել են զարգացման արդյունավետությանը։ Քացը պարզեց, որ վարքի ինքնակարգավորումը բարելավվեց, երբ տարեցները երիտասարդներին հիշեցնում էին դաստիարակության կանոնները [11], երբ ավագ դպրոցի երեխաները սովորում էին նոր հմտություններ և ամրապնդում այդ հմտությունների իրենց ընկալումը։ Ներառական կրթության շատ կողմնակիցներ պնդում են, որ ներառման արդյունքները դրականորեն են ազդում դպրոցականների սովորողների առաջադիմության վրա։ Ավելին, հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաները ոչ միայն չեն վնասում իրենց դասընկերների ակադեմիական ցուցանիշներին, այլ նաև օգուտ են քաղում նրանց ուսուցանված սոցիալական մակարդակից ՝ նվազեցնելով վախը մարդկային տարբերություններից և բարձրացնելով հանդուրժողականությունը ուրիշներին հասկանալու նկատմամբ։ Դեֆեկտոլոգիական գիտության մեջ ապացուցվել է երեխայի օրգանական արատի անբաժանելի կապը և փոխկախվածությունը շրջապատողների հետ և նրա հաղորդակցման խանգարումը, և բարելավված հաղորդակցության դերը ցույց է տրվել երեխաների մտավոր զարգացման ընդհանուր շտկման մեջ [1, էջ 223 -224]։ Իրականում, հատուկ կարիքներ ունեցող երեխայի կարիքը խնդիր է դառնում շրջակա միջավայրի կողմից տրված գնահատման և վերաբերմունքի շնորհիվ, և որքան շատ է ներառումը սկսվում ամենասկզբից, ներառումը մանկապարտեզներում, այնքան հասարակության պատրաստակամությունը ընդունել որպես մարդու տեսակ տարբեր կարիքներ։ Դա են վկայում ամերիկյան դպրոցներում և մանկապարտեզներում անցկացված մեր դիտարկումները, որոնք մասամբ որոշում են ներառման գործընթացի հարաբերական արդյունավետությունը։ Ընդհանուր կրթության հոգեբանական-մանկավարժական տեսական հիմքերը ընդհանրացնելով `կարելի է առանձնացնել դրա իրականացման առաջնահերթությունն ու անհրաժեշտությունը ժամանակակից հասարակությունում։ Հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաների ընդգրկումը կնպաստի դպրոցականների ակադեմիական մակարդակի բարձրացմանը, նրանց մտավոր զարգացման դյուրացմանը ՝ հասակակիցների հետ համատեղ շփման արդյունքում, բոլորի համար հավասար պայմաններ ստեղծելու համար համընդհանուր հումանիտար իրավունքի կիրառմանը։ , Գրականություն 1. Выготский Л.С. Ընտրված հոգեբանական ուսումնասիրություններ։ Մ. APN RSFSR, 2. Vigotsky L. С. Կոմպոզիցիաների ժողով։ 6-րդ հատորում։ Մ. 1983, T.5, S. 223-224։ 3. Ներառական կրթություն։ Կատարելականության խնդիրները կրթության քաղաքականություններում և համակարգերում։ Միջազգային գիտաժողովների նյութեր։ 19-20 հունիս 2008-SPb։ Izd-vo RGPU im, A. Н. Գերցենա, 2008. 215 էջ։ 4. Կարելիայի մանկավարժական հանդես։ Աշխատողների կրթության հիմնական պետական ​​կրթական վկայական »։ - Պետրոզավոդսկ։ Verso, 2009. 136 էջ։ 5. Ներառական կրթության մանկավարժություն և հոգեբանություն։ դասագիրք / DZAhmetova, Z. Mr. Нигматов, Т. A.Chelnokova, G. В. Споuspova et al. Казань. Դեռահասներ մտավոր հետամնացությամբ։ բազմակի դեպքերի ուսումնասիրություն։ Կրթություն և ուսուցում 9-ում։ Գուլարտե, Ռ. (1995)։ Բազմազգ դասասենյակներ։ Կրթության ազգային դոցենտ։ Վաշինգտոն Եվգենի ERIC Clearinghouse կրթության կառավարման վերաբերյալ։ 12. Վիգոտսկի, Լ.Ս. (1978)։ Միտքը հասարակության մեջ։ Հեղինակ Եղիազարյան Սաթենիկ Էմինիի `Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտի հոգեբանության ամբիոնի դասախոս, հոգեբանական բարձրագույն տեղեկատվության զարգացում Էլ. Փոստ. ։

example1237

example1237

Աշխատանքում ներկայացված է Հայաստանի զբոսաշրջության արդի վիճակը, ուղենշված է անհրաժեշտ քայլերը` ոլորտի հետագա զարգացման համար։ Աշխատանքի նպատակն է վերլուծել Հայաստանի զբոսաշրջային ռեսուրսների արդի վիճակը և պետական քաղաքականության դերն ու գործառույթները՝ ուղղված զբոսաշրջոթյան ոլորտի հետագա զարգացմանը։ Արդյունքում պարզվեց, որ ՀՀ-ում առկա զբոսաշրջային ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործումն ու պետության կողմից իրականցվող մարքետինգային քաղաքականությունն` ուղղված Հայաստանի գրավիչ զբոսաշրջային դեստինացիայի ներկայացմանը, նպաստում են երկրի ճանաչելության բարձրացմանը, միջազգային զբոսաշրջային շուկայում ամուր դիրքերի գրավմանն ու կայուն զբոսաշրջային հոսքերի ապահովմանը։

ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄշրջանակներիժամանակիլուծելու միընդլայնումը, ազատԺամանակակից աշխարհում տեղի ունեցող փոփոխությունները` մարդկանցհետաքրքրություններիևեկամուտների առկայությունը, տրանսպորտային միջոցների և տեղեկատվականհամակարգերի կատարելագործումը, ավելի են դյուրացնում այս կամ այնդեստինացիայի վերաբերյալ տեղեկատվության ստացման և մարդկանց ակտիվտեղաշարժերի գործընթացները, դրանով իսկ խթան հանդիսանալով զբոսաշրջության հետագա զարգացման համար։ Զբոսաշրջությունը Հայաստանի Հանրապետությունում համարվում է տնտեսութան գերակա ուղղություն՝ հնարավորությունստեղծելովշարք սոցիալ-տնտեսական խնդիրներ, ապահովելտնտեսական աճ և ինտեգրվել միջազգային զբոսաշրջության շուկային։ ՀՀ-ումզբոսաշրջային ոլորտը կարգավորվում է ՀՀ Սահմանադրությամբ, «Զբոսաշրջության ևզբոսաշրջային գործունեության մասին» ՀՀ օրենքով, «Քաղաքացիական օրենսգրքով»,«Աշխատանքային օրենսգրքով» և այլ իրավական ակտերով [1]։ Զբոսաշրջությանոլորտի պետական կարգավորումն իրականացնում է ՀՀ կառավարության լիազորածպետական կառավարման մարմինը, ովկարող է մշակել և ՀՀ կառավարությանըներկայացնել առաջարկություններ զբոսաշրջության զարգացման հեռանկարների ևուղղությունների վերաբերյալ, ինչպես նաև իրականացնել ՀՀ-ում զբոսաշրջիկներիընդունման, սպասարկման, զբոսաշրջային ուղևորությունների կազմակերպման,տեղեկատվական, գովազդային և հրատարակչական գործունեություն [2]։ Հայաստան այցելած զբոցաշրջիկները հիացմունքով են խոսել երկրի պատմաճարտարապետական և բնական անզուգական հարստությունների մասին։ Ամերիկյան հանրահայտ նկարիչ Ռոքուել Քենտը գրել է. «Եթե ինձ հարցնեին, թեմեր մոլորակի վրա որտեղ կարելի է ավելի շատ հրաշքների հանդիպել, ես ամենիցառաջ կտայի Հայաստանի անունը։ Ակամայից այդ փոքրիկ անկյունում կարելի էհանդիպել այնպիսի հուշարձանների և այնպիսի մարդկանց, որոնք կարող են դառնալամբողջ աշխարհի զարդն ու հպարտությունը։ Երիցս կեցցե՛ս դու, հո՛ղ հայկական,տաղանդների՛ օրրան, հրաշագործների՛ օրրան»։ Ըստ Հայաստանում Լիբանանի դեսպան Ջիբրալ Բութոս Ջաարի՝ «Հայաստանըզբոսաշրջության համար գրավիչ և յուրահատուկ երկիր է, հատկապես իրանվտանգությամբ ու կայունությամբ»(Jibrail Butros Jaar 2005)։ Ըստ ավստրացի«Հայաստանըքաղաքակրթության օրրանն է, Հին աշխարհի առաջատար և զարգացած պետություններից մեկը» ( Franz Viktor Werfel 1933)։ հումանիստ Ֆրանց Վերֆելի՝գրող,Աշխատանքում ուսումնասիրվել է ՀՀ զբոսաշրջային ռեսուրսները, դրանցառանձնահատկություններն ու օգտագործման ուղղությունները, առաջարկվել է այնանհրաժեշտ քայլերը, որոնք պետք է իրականացվեն պետության կողմից զբոսաշրջային գործունեության արդյունավետ կազմակերպման և հետագա զարգացմանհամար։ ՀՀ մարզերում կան զբոսաշրջության տարբեր ուղղությունների զագացմանհամար անհրաժեշտ նախադրյալներ՝ պայմանավորված բնական, պատմամշակութային, սոցիալ-տնտեսական ռեսուրսներով։ Հայաստանն ունի յուրօրինակ մշակույթ`ճարտարապետություն, գրականություն, երգարվեստ, պարարվեստ։ Գոյություն ունենավելի քան 24000 պատմամշակութային հուշարձաններ, որոնք հնարավորություն ենտալիս զարգացնելու ճանաչողական զբոսաշրջությունը [1, 5]։ Հայաստանին բնորոշ էնաև լանդշաֆտային բազմազանությունը։ Հաշվի առնելով այս փաստը՝ ՀՀ-ում կարողենք զարգացնել էկոզբոսաշրջությունը, արկածային զբոսաշրջությունը՝ ըստ սեզոնի։ Օրինակ՝ ձմռանը Գեղամա լեռների ձյունապատ գագաթները նպաստավոր են ձմեռային հանգստի և դահուկային մարզաձևով զբաղվողների համար, իսկ ամռանը՝բարձր լեռնային լանդշաֆտը հնարավորություն է տալիս կազմակերպել արշավներ,լեռնամագլցում, լեռնարշավներ և այլն։ Հայաստանում գործում են պետական 3արգելոցներ (Խոսրովի, Շիկահողի, Էրեբունի), 26 արգելավայրեր և ազգային 4 պարկ`Սևան, Արևիկ, Արփա, Դիլիջան [3]։ Ընդ որում, բնական ռեսուրսների պահպանությանսահմանել պետականևվերահսկողություն,իրականցնելբնությանհուշարձանների բացահայտման և նոր հատուկ պահպանվող տարածքներիստեղծման ուղղությամբ [4]։ էնաև աշխատանքներհամար անհրաժեշտվերարտադրությանինչպեսՎայոց ձորի մարզի գեոմորֆոլոգիական պայմաններն ու բնակլիմայականպայմանների բազմազանությունը հնարավորություն են տալիս զարգացնելու սպորտային զբոսաշրջությունը։ Օրինակ՝ ձմռանը կարելի է ստեղծել սպորտբազաներ,կարճատև հանգստի օբյեկտներ, և կազմակերպել դահուկային, սահնակային,ավիացիոն մրցումներ, իսկ ամռանը՝ հետիոտն զբոսանքներ, արշավներ անտառայինարահետներով, լեռնագնացություն դեպի Գանձակ, ինչպես նաև կազմակերպելջրային (գետային) սպորտաձևեր` մակույկներով և նավակներով լող՝ Արփա և Եղեգիսգետերում։ Իսկ ջրամբարների կառուցումը, հնարավորություն կտա կազմակերպելուև՛ նավարկություն, և՛ ձկնորսություն։ Մարզում կարելի է ձևավորել քարանձավայինզբոսաշրջության մշակույթը. օրինակ՝ Մոզրովի քարանձավը Հայաստանի բնականհրաշքներիցերկրաբանականբազմապիսիէ, այնմեկնհարուստէկազմավորումներով, սակայն երկրաբանական ու կլիմայական ազդեցությամբպայմանավորված՝ քարանձավի մուտքի հատվածը խիստ վթարավտանգ է դարձել։ Դժբախտ պատահարները բացառելու և մուտքը փակելու փոխարեն, կարելի է որոշակի ներդրումներ կատարել, և վերականգնել քարանձավն ու դեպի քարանձավտանող ճանապարհը։ Վայոց ձորի կուրորտային կենտրոններից մեկը՝ Ջերմուկը,հայտնի է հանքային ջրերի որակական բարձր հատկանիշներով, սակայն վերջինժամանակաշրջանում Ամուլսարում իրականացվող հանքաարդյունաբերականաշխատանքները կարող են հանգեցնել Ջերմուկի ջրերի՝ քիմիական նյութերովաղտոտմանը։ Բացի այդ, լինելով զբոսաշրջային կարևոր դեստինացիա, Ջերմուկքաղաքը այլ մարզերի հետ կապը հաստատում է միայն ավտոճանապարհով։ Քաղաքիմիջազգային հեղինակության բարձրացման և բնակչության ակտիվ տեղաշարժներիապահովման համար առաջնահերթ է պետական ներդրումների իրականացումը՝Զոդից Վարդենիսի լեռնաշղթայի վրայով դեպի Ջերմուկ` երկաթուղի ստեղծելու ևՋերմուկիօդանավակայանը վերականգնելու համար։ Քաղաքումզբոսաշրջության զարգացումը կարելի է ապահովել մի քանի ուղղություննեով.նախկինՔաղաքըվերածելմիջազգայինչափանիշներինհամապատասխանողառողջարանային և ձմեռային զբոսաշրջության կենտրոնի։ Քաղաքումստեղծելմանկապատանեկանևերիտասարդականճամբարատեղիներ։ Կենտրոնը կարող է դառնալ ազգային և միջազգային մրցույթների կազմակերպման ու իրականացման վայր, որն էլ, իր հերթին, նպաստում է ոչ միայնարտագնա, այլ նաև ներքին զբոսաշրջային հոսքերի աճին։ Տաթև զբոսաշրջային կենտրոնը` իր բնակլիմայական պայմաններով, պատմամշակութային հարստությամբ ու ավանդույթներով, հեռանկարային դեր ունիՀայաստանի զբոսաշրջության զարգացման գործում։ Տաթևում զբոսաշրջությանզարգացման համար առաջնահերթ է Տաթև վանական համալիրի վերականգնումը,Տաթև վանական համալիրում նոր դպրատան ստեղծումը, մասնավորապես՝ Տաթևհամալսարանի վերականգնումը, որը հնարավորություն կտա համայնքը վերածելգիտակրթական կենտրոնի, որտեղ իրենց գիտահետազոտական աշխատանքներըկկարողանան կատարել ինչպես ՀՀ քաղաքացիները, այնպես էլ օտարերկրյահետազոտողներն ու գիտնականները։ Գիտակրթական կենտրոնի վերականգնումըկնպաստի Տաթևում զբոսաշրջության կրթական ուղղության ձևավորմանն ու զարգացմանը։ կենտրոնում ապահովել բարձրորակ ինտերնետային կապ և ստեղծել բանկային ծառայություններիհամակարգ։ Ներկայումս Տաթև զբոսաշրջային կենտրոնը արտաքին աշխարհի հետկապվում է ավտոճանապարհով, այդ իսկ պատճառով կենտրոնի զարգացման ևզբոսաշրջային գործունեության խթանման համար առաջնահերթ է դառնում Այս ամենին զուգահեռ անհրաժեշտ է զբոսաշրջայինՏաթևիմիջազգայինհասանելիությունը։ տրանսպորտայինզբոսաշրջայինհեղինակությանը և զբոսաշրջիկների դինամիկ տեղաշարժներին կարող է նպաստելԳորիս օդանավակայանի վերականգնումը, իսկ վանական համալիր մատչելի մուտքգործելու համար՝ Հալիձորի վրայով անցնող ճոպանուղու բարեկարգումը։ Հաշվիառնելով վերջին ժամանակաշրջանում Տաթևում զբոսաշրջիկների մեծ հոսքը՝առաջնային խնդիր է դառնում գիշերակացի օբյեկտների ստեղծումը, որոնք կունենանփորձառու անձնակազմ և կապահովեն սպսարկմանբարձր մակարդակ։ Զբոսաշրջիկների համար հատկապես մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում տվյալերկրի էթնիկ մշակույթը, որը կարելի է նեկայացնել հյուրատների արտաքին և ներքինձևավորումների միջոցով, ինչպես նաև՝ կազմակերպել միջոցառումներ, որոնքհնարավորություն կտան ներկայացնելու հայ ժողովրդի կենցաղը, ծեսերն ու տոները,պարը և երաժշտությունը, արհեստները՝ գորգագործությունը, մանրանկարչությունը,խաչքարագործությունը և փայտագործ-ությունը, խոհանոցը։ ժառանգությամբ,կոլորիտով, պատմամշակութայինՇիրակի մարզը, մասնավորապես՝ Գյումրի քաղաքը, միշտ էլ աչքի է ընկելհայտնիյուրահատուկմարդկանցով, գեղեցիկ ու մաքուր բնությամբ, յուրահատուկ խոհանոցով։ Մարզիհնարավորությունները և հեռանկարները զբոսաշրջության զարգացման համարահռելի են։ Մարզում ամենից տարածված զբոսաշրջության ճյուղը ճանաչողականզբոսաշըրջությունն է, սակայն նախադրյալներ կան՝ զարգացնելու էկոլոգիական,գյուղական, արկածային, սպորտային, խոհանոցային զբոսաշրջությունը։ Զբոսաշըրջության տեսանկյունից հետաքրքրություն ներկայացնող շենքերի, թանգարանների(տուն-թանգարանների), մշակութային օջախների, արվեստանոցների ևարհեստանոցների, քաղաքի և մարզի կոլորիտը կազմող բաղադրիչներին վերաբերվող ինֆորմացիայի ճիշտ ներկայացումը կդառնա զբոսաշրջության զարգացմանկարևորագույն բաղադրիչ-ուղղություններից մեկը։ «Կումայրի» արգելոցի առկայությունն ու դրա ամբողջական վերականգնումը կնպաստի քաղաքային զբոսաշրջությանզարգացմանը, իսկ ավանդական ուտեստ-փառատոնների կազմակերպումը՝ կխթանիխոհանոցայինունի արշավներիկազմակերպման մեծ հնարավորություններ։ Արշավներ կարելի է կազմակերպել դեպի «Թռչկան» ջրվեժ, որը հյուսիսային Հայաստանի բնության ամենագեղեցիկհրաշալիքներից մեկն է, Արփի լճի ուղղությամբ՝ արշավներ դեպի Ախուրյանի կիրճիՋրաձոր-Անի քարանձավներն ու քարանձավային այլ բնակավայրերը։ Մարզումզբոսաշրջության զարգացման համար հարկավոր է իրազեկել զբոսաշրջիկներին,կազմել տուր-փաթեթներ և գովազդի համար օգտագործել տարբեր գործիքներ`բջջային հավելվածներ, սոցիալական կայքեր, բուկլետներ և այլն։ զարգացմանը։ ՄարզնզբոսաշրջությանՀաշվի առնլով տարեցտարի ՀՀ ճանապարհորդություններ իրականցնողզբոսաշրջիկների թվի աճը՝ առաջնահերթ է դառնում ենթակառուցվածքներիբարելավումն ու վերականգնումը, սպասարկման բարձր մակարդակ ապահովելունպատակով տեխնոլոգիական նորարությունների կիրառումը։ Տրանսպորտայինուղիների հասանելիության բարձրացման համար՝ կարևոր է զբոսաշրջայինվայրերում օտար լեզուներով ուղեցույցների առկայությունը։ Վերը նշված խոչընդոտները հաղթահարելու և ՀՀ-ում զբոսաշրջության համամասնական զարգացում ապահովելու համար կարևոր է պետական քաղաքականությունը, որը պետք է ուղղված լինի`դեստինացիայիՀայաստան• Միջազգային հարթակներում Հայաստանը որպես գրավիչ զբոսաշրջայինժամանողմիջազգային այցելուների միջոցով՝ երկրի և զբոսաշրջության ոլորտի մասինստեղծված դրական նկարագիրը նպաստում է օտարերկրյա ներդրումներիխթանմանը, որն իր դրական ազդեցությունն է թողնում տնտեսությանմյուսճյուղերի վրա (արդյունաբերություն, քաղաքաշինություն, կրթություն)։ ներկայացմանը։ • Ավանդական ուղղություններից (պատմամշակութային, առողջարանային) բացի, խթանել զբոսաշրջության նոր ուղղությունների ձևավորմանը (էկոտուրիզմ, ագրոտուրիզմ, էքստրիմ զբոսաշրջություն, գործարար այցելություններ), որոնք Հայաստանը և՛ զբոսաշրջային, և՛ ներդրումային տեսանկյունից կվերածեն ավելի գրավիչ երկրի։ • Տրանսպորտային համակարգի և մուտքի-ելքի մատչելիության ապահովում։ Մասնավորապես՝ անհրաժեշտ է ընդլայնել օդային ճանապարհայինցանցը, պայմանագրեր կնքել ոլորտում հայտնի ավիաընկերոթյունների հետ։ • Զբոսաշրջային ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների,զբոսավարների, ուղեկցորդների, տուր օպերատորների ու գործակալների լիցենզավորում, ինչպես նաև սպառողների իրավունքների պաշտպանությանապահովում։ • Սերտ համագործակցություն արվեստի և մշակույթի կազմակերպութունների հետ, քանի որ անհրաժեշտ է նրանց օգնել՝ պահպանել ևընդլայնել արվեստի, երաժշտության, արհեստագործության, խոհանոցինմուշները։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] ՀՀ «Զբոսաշրջության զարգացման հայեցակարգ» 13.02.2008, URL։ //mineconomy.am/media/2017/03/1454.pdf (Հղումը կատարվել է՝ 02.05.2019)։ [2] «Զբոսաշրջության և զբոսաշրջային գործունեության մասին» ՀՀ օրենք, Երևան 2003,URL։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=64659 (Հղումը կատարվել է՝ 02.05.2019)։ [3] «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենք, Երևան 2006, URL։ //www.arlis.am/documentview.aspx?docID=29624 (Հղումը կատարվել է՝ 05.04.2019)։ [4] ՀՀ օրենք «Բնապահպանական վերահսկողության մասին», Երևան 1998, URL։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docID=73116 (Հղումը կատարվել է՝ 05.04.2019)։ [5] «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրիպահպանության և օգտագործման մասին» ՀՀ օրենք, Երևան 1998, հասանելի է` URL։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=38019 (Հղումը կատարվել է՝ 22.04.2019)։ [5] Շ. Հարությունյան, «Զբոսաշրջային ինդուստրիա և աշխարհագրություն», Երևան, 2004,էջ 130։ Օֆելյա ԳալստյանԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄ Բանալի բառեր` զբոսաշրջային ռեսուրս, կայուն զարգացում, զբոսաշրջային ներուժ, կառավարում, պետական քաղաքականություն։

example304

example304

Աշխատանքում են ներկայացվում վերջավոր տարբերությունների հիպերբոլական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների՝ ըստ անբացահայտ տարբերական սխեմայի լուծման մոտեցումները։ Կազմվում է անբացահայտ տարբերական սխեման նկարագրող և յուրահատկությունները պարզաբանող սխեմատիկ գծագիր։ Դիտարկվում է կոնկրետ խնդիր, որի լուծումը հանգեցվում է հիպերբոլական տիպի դիֆերենցիալ հավասարման։ Կազմվում է հաշվարկային ծրագիր Mathematica միջավայրում, կատարվում ուսումնասիրություն պրակտիկ զուգամիտության տեսանկյունից։

Ներածություն։ Հիպերբոլական տիպիդիֆերենցիալհավասարումների լուծումը մեծ կարևորություն ունի, քանի որ այն լայնկիրառություն ունի [1,2]։ Վերջավոր տարբերությունների (ցանցերի)մեթոդը մաթեմատիկական ֆիզիկայի հավասարումներիլուծմանամենաունիվերսալ ու լայն տարածում ունեցող մեթոդներից է [2,3]։ Վերջինիս զարգացումը գլխավորապես պայմանավորված է ժամանակակից հաշվիչ տեխնոլոգիաների զարգացմամբ [2,3]։ Համակարգչայինմաթեմատիկական փաթեթներն այժմ մեծ տարածում ունեն, դրանցումMathematica-ն իր ուրույն ու անզիջում տեղն է զբաղեցնում ու անընդհատզարգանում, այդ թվում նաև որպես բարձրակարգ ծրագրավորմանմիջավայր [4-14]։ [13] աշխատանքում դիտարկված են հիպերբոլոկան տիպիդիֆերենցիալ հավասարումների՝ ըստ բացահայտ տարբերականսխեմայի լուծման մոտեցումները, ու կազմված է լուծման հաշվարկայինծրագիրը Mathematica միջավայրում։ Սույն աշխատանքում անդրադարձ է կատարվում հիպերբոլականտիպի դիֆերենցիալ հավասարումների՝ ըստ անբացահայտ տարբերական սխեմայի լուծման մեթոդին [2, 13]։ Մեթոդական նոր մոտեցմամբեն մեկնաբանվում ըստ անբացահայտ տարբերական սխեմայի ցանցերիմեթոդով հիպերբոլական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումներիլուծման գործընթացը՝ ներկայացնելով համապատասխան սխեմատիկգծագրի միջոցով։ Այնուհետև դիտարկվում է կոնկրետ եզրային խնդիր,որըլուծվում է ըստ ցանցերի մեթոդի անբացահայտ սխեմայինհամապատասխան հաշվարկային ծրագրի կազմմամբ և գործարկմամբ։ Համեմատվում է ճշգրիտ լուծման արդյունքների հետ, կատարվում էուսումնասիրություն պրակտիկ զուգամիտության տեսանկյունից ևհիմնավորվում ցանցերի մեթոդի՝ ըստ անբացահայտ տարբերականսխեմայի լուծման բարձր արդյունավետությունը հիպերբոլական տիպիդիֆերենցիալ հավասարումների լուծման ժամանակ։ 2. Հիպերբոլական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների լուծմանանբացահայտ տարբերական սխեման։ Դիցուք ունենք հիպեբոլականտիպի դիֆերենցիալ հավասարմամբ հետևյալ եզրային խնդիրը.որտեղ -ն հաստատուն իրական թիվ է,տված անընդհատ ֆունկցիաներ են ըստ իրենց արգումենտների։ Անբացահայտ տարբերական սխեման ունի հետևյալ տեսքը՝-ըորտեղ-ն որոշակի թվային արժեքներ են։ Անբացահայտսխեմայինհամապատասխանհաշվարկայինալգորիթմը ստանալու համար կատարենք հետևյալ նշանակումները՝(որտեղեն խնդրի պայմաններից)։ -ի արժեքները և -ի, ֆունկցիաների տեսքերը կախվածԱնբացահայտ տարբերական սխեմայի համար կուենանք [2]՝ տեսքի հիպերբոլական տիպի դիֆերենցիալհավասարման համար (2) տարբերական սխեման կընդունի հետևյալտեսքը՝որտեղ։ Իսկ (3) տարբերական սխեման կընդունի հետևյալ տեսքը՝Այժմ ներկայացնենք բերված տարբերական սխեման բնութագրողսխեմատիկ գծագիրը։ Այն տրվում է նկ. 1-ում բերված տեսքով, որտեղերևում է, թե ինչ հերթականությամբ են ցանցի հանգույցներումհաշվվում ֆունկցիաների հանգուցային արժեքները։ ևա) Նկ. 1 բ)Ըստ անբացահայտ սխեմայի՝ հաշվարկային ալգորիթմն ընթանում –երի արժեքները, որիցէ հետևյալ քայլերով։ Նախ որոշվում են բոլորէըստ և քայլերի-երը, իսկ նկ. 1,բ-ում՝ հետո-երի հաշվումը տեղի է ունենում փոխկապակցվածկերպով՝ ըստ նկ. 1-ում բերված սխեմայի, որտեղ համարակալումըհաջորդականության։ Նկ.1,ա-ումկատարվածներկայացված են-երը։ Հանգույցները, որոնցում -երի արժեքները հայտնի են ըստ եզրային և նախնականպայմանների, պատկերված է կանաչ գույնով։ Այսպես՝ նախ որոշվում են-երի արժեքները,ժամանակային առաջին շերտի հանգույցներումորից հետո ժամանակային երկրորդ շերտում-երի արժեքները,այնուհետև այդ նույն շերտում-երի արժեքները և այդպեսշարունակ։ Ընդհանրացնելով նշենք, որ-րդ շերտի հանգույցներումարժեքները, կարող ենք ժամանակայինհաշվել ցանցային ֆունկցիայի արժեքները։ Ժամանակայինյուրաքանչյուր շերտում ֆունկցիայի արժեքները հաշվվում են ցանցիըստի շերտերի՝ հակառակ ուղղությամբ (նկ. 1 բ)։ -րդ շերտում ունենալովՊարզաբանենք-երի հաշվման մասնավոր դեպքեր, որոնքառավել պատկերավոր են դարձնում անբացահայտ սխեմայովհաշվարկային գործընթացը։ Պատկերենք, օրինակ, ցանցի հանգույցներից-ի ձևանմուշները (նկ․ 2)։ -ի ևա) Նկ. 2 բ)Նկար 2-ի ձևանմուշներում կապույտ գույնի սլաքով նշված է հանգույցներից, իսկ կանաչ գույնով՝ հանգույցներից։ Որպես օրինակհանգույցների կախումը հանգույցների կախումըներկայացնենք նաև-ի հաշվման ձևանմուշը (նկ․ 3)։ Նկ. 3 Հանգույցները, որոնցում-երի արժեքները հայտնի են ըստեզրային և նախնական պայմանների, պատկերված են կանաչ գույնով։ Ըստ անբացահայտ սխեմայի հանգույցում ֆունկցիայի արժեքըհաշվելու համար օգտվում ենք եզրային պայմանից արդեն հայտնի հանգույցում ֆունկցիայի արժեքից և3. Հիպերբոլական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների՝ ըստանբացահայտ տարբերական սխեմայի լուծման հաշվարկային ծրագիրը։ Դիտարկենք հետևյալ եզրային խնդիրը՝ -ի արժեքից։ նախնական պայմանները կարող ենք գրել հետևյալ տեսքով՝իսկ եզրային պայմանները՝տեսքով։ Խնդրի լուծման անացահայտ տարբերական սխեման կունենահետևյալ տեսքը՝(11) տարբերական սխեմային համապատասխան հաշվարկայինծրագիրը Mathematica միջավայրում ներկայացնենք հետևյալ կերպ՝Արդյունքում արտածվում է ֆունկցիային համապատասխանմակերևույթը (նկ․ 4)։ Նկ. 4 Ստորև ներկայացված է ըստ անբացահայտ սխեմայի վերջավորֆունկցիայի քայլերին համապամեթոդովտարբերություններիմակերևույթներըտասխան.լուծվածԱրդյունքում արտածվում է նկ. 5-ը։ Արտածենք ցանցի բաժանման քայլի տարբեր արժեքների դեպքում` պահին ֆունկցիային ժամանակի ֆիքսվածհամապատասխան կորերի գրաֆիկները՝ կոորդիանատից կախվածԱրդյունքում արտածվում է նկ. 6-ը։ Արտածենք ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արժեքներիդեպքում ժամանակի տարբեր պահերին ֆունկցիային համապատասխան կորերի գրաֆիկները՝ ֆիքսված կոորդինատիցկախված՝Արդյունքում արտածվում է նկ. 7-ը։ Վերջավոր տարբերությունների մեթոդով ըստ անբացահայտ ևսխեմայի լուծման ժամանակ բաժանումների քանակիարժենքերով պայմանավորված հարաբերական սխալանքի գնահատականի արժեքներըհամապատասխանաբարհավասարենև ։ Նկ. 7 ներկայացնենք խնդրի ճշգրիտ[12] և ըստանբացահայտ սխեմայի վերջավոր տարբերությունների մեթոդովլուծման մակերևույթները միևնույն կոորդինատական համակարգում,երբլուծմանԱյժմ ։ Նկ. 8 Նկ․ 8–ում կանաչ գույնով պատկերված է խնդրի ճշգրիտ լուծումանգրաֆիկը, իսկ կարմիր գույնով՝ ըստ անբացահայտ սխեմայի վերջավորտարբերությունների մեթոդով լուծման գրաֆիկը։ 4. Եզրակացություն։ Ցանցերի մեթոդը եղել և շարունակում էակտուալ մնալ և լայն կիրառություն գտնել գիտության տարբերմեթոդիմեկնաբանման՝սխեմայիճշտություն։ Ըստ անբացահայտբնագավառներում։ Այն մաթեմատիկական ֆիզիկայի և դիֆերենցիալհավասարումների լուծման մոտավոր մեթոդ է, սակայն ապահովում էվերջավորմեծաշխատանքումտարբերություններիդիտարկված մեթոդական մոտեցումը մեծ հետաքրքրությունէներկայացնում։ Իսկ դիտարկված ընդհանուր բնույթի խնդրի համարկազմված հաշվարկային ծրագրերը ոչ միայն ապահովում են նշվածմեթոդներով խնդրիլուծման հաշվարկային գործընթացը՝ ուզածճշտությամբ, այլև թույլ են տալիս արդյունքների գրաֆիկականվիզուալացում, ինչը արժեքավոր է և՛ թվային մեթոդների, և՛մանկավարժական մեթոդական տեսանկյունից։ Բացի այդ, ծրագրերըբավական ընդհանրական են և թույլ են տալիս այլ եզրային խնդիրներիլուծում՝ միայն մուտքային տվյալների փոփոխմամբ։ Միաժամանակկազմված հաշվարկային ծրագրերը բավական մատչելի են ոչծրագրավորողի համար և ապահովում են մեծ ճշտություն։

example2249

example2249

21-րդ դարի սկզբին կոռուպցիան լայն ծավալ ստացավ և դարձավ համաշխարհային հիմնախնդիր։ Ավանդաբար կոռուպցիոն առավել բարձր հանրային վտանգավորություն ունեցող հանցագործությունները, որոնց ամբողջությունը կոչվում է կաշառակերություն, կաշառք ստանալը և կաշառք տալն են, որոնցից ածանցվում է նաև կաշառքի միջնորդությունը։ Իրավակիրառ պրակտիկայի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառնում, որ արդի ժամանակաշրջանում կաշառակերության բացահայտման լավագույն եղանակը օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում, այն է` կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում իրականացնելն է։ Սույն օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքների հիման վրա ստացված տվյալների ապացուցողական նշանակությունը կարևորվում է նրանով, որ այն տրամադրում է անհերքելի տեղեկատվություն հանցագործության կատարման վերաբերյալ։ Ուստի հաշվի առնելով նշված հանգամանքը` անհրաժեշտ ենք համարում բազմակողմանի ուսումնասիրել քննարկվող ՕՀՄ-ի կատարման իրավաչափության պայմանները և վեր հանել օրենսդրության մեջ առկա բացթողումները` առաջարկելով դրանց համարժեք լուծումներ։

ՄՏԱՀՈԳՎԱ ԵՆ ՈՐՈՇ ՔՆՆԱՐԿՈՒՄՆԵՐ `« Կաշառքի կամ կաշառքի նման »գործող գործիչ խելացիությունը Այն բազմաթիվ դրսեւորումներ արեց ՝ ընդգրկելով պետական ​​ապարատի բոլոր ճյուղերը, այդ թվում ՝ հասարակական տարբեր կապեր։ Ավանդաբար, ամենավտանգավոր կոռուպցիոն հանցագործությունները, որոնց ամբողջ մասը կաշառակերությունն է, կաշառքն է, որից բխում է նաև կաշառքը։ Իրավապահ մարմինների պրակտիկայի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառնում, որ ներկա պայմաններում կոռուպցիան հայտնաբերելու լավագույն միջոցը օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում իրականացնելն է, այսինքն ՝ կաշառք տալը կամ ստանալը։ Իրականում դա կոռուպցիայի դեմ պայքարի միակ միջոցն է, որը չի պահանջում լայնածավալ օրենսդրական միջոցառումներ 1։ Այնուամենայնիվ, պետք է շեշտել, որ այն անձը, որը կամավոր տեղյակ է պահում իրավապահ մարմիններին և համագործակցում է նրանց հետ, պետք է ունենա պասիվ արտաքին վարք, հակառակ դեպքում դա կլինի «կաշառքի սադրանք» 2։ Կոռուպցիայի փաստի հաստատումը ապացուցելու ամենադժվար հանգամանքներից մեկն է։ Այս դիտարկումը պայմանավորված է նրանով, որ, ի տարբերություն այլ հանցագործությունների, այն կատարվել է երկու կողմերի `կաշառակեր և կաշառք վերցնողների փոխհամաձայնությամբ, ովքեր ցանկանում են կոծկել հանցագործությունը։ «Կաշառքի կամ կաշառքի իմիտացիա» օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման նշանակությունն այն է, որ այն ոչ միայն հնարավորություն է ընձեռում կաշառք վերցնողի կամ կաշառք տվող անձի գործողությունները «հետապնդելու», այլև ղեկավարելու հանցագործության ողջ ընթացքը։ , ամրագրել հանցագործությունը, մասնավորապես ՝ կաշառքի փոխանցումը։ ՛Ս Яни П., В.борьбе с коррупцией эффективны только репрессии // Российская юстиция.2001, N 7, էջ 43։ 2 Տե՛ս Musatkin AN, Կողմերի կողմից գործող միջոցառումների արդյունքների մասին, 1998, Վլադիվոստոկ, էջ։ 408 թ. գործել քրեական դատավարությունում ՝ հանցագործի մեղավորությունն ապացուցելու համար։ Այս օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքների ապացուցողական արժեքն իրականացվում է այն փաստով, որ այն տալիս է անհերքելի տեղեկատվություն հանցագործության կատարման մասին։ Հետևաբար, հաշվի առնելով նշված հանգամանքը, անհրաժեշտ ենք համարում համապարփակ ուսումնասիրել դրանց իրականացման օրինականության պայմանները, պարզել օրենսդրության բացերը `դրանց համար առաջարկելով համարժեք լուծումներ։ «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքի 14-րդ հոդվածի 1-ին մասի 16-րդ կետի համաձայն `օպերատիվ-հետախուզական գործունեության ընթացքում կարող է կատարվել օպերատիվ-հետախուզական միջոց` կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիա։ Նույն օրենքի 30-րդ հոդվածը սահմանում է, որ քննարկվող օպերատիվ-հետախուզական միջոցը կարող է իրականացվել միայն կաշառք ստացած անձի գրավոր հայտարարության հիման վրա կամ կաշառք տալու առաջարկ `միայն կաշառք ստանալու հանցագործությունը հայտնաբերելու համար։ Ինչ վերաբերում է «կաշառք ստանալու» եւ «կաշառք տալու» հասկացություններին, դրանք պետք է մեկնաբանվեն ՀՀ քրեական օրենսգրքի իմաստով։ Վերոհիշյալ դրույթի համակարգի վերլուծությունից ակնհայտ է դառնում, որ նշված օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումը կատարելու համար անհրաժեշտ է հետևյալ պայմանների միաժամանակյա գոյություն։ Եթե ​​դա ուղղված է կաշառքի կամ կաշառքի հանցագործության բացահայտմանը, ապա այդպիսի հասկացությունները մեկնաբանվում են ՀՀ քրեական օրենսգրքի իմաստով։ 2. Եթե կա կաշառք ստանալու կամ առաջարկելու առաջարկ ստացած անձի գրավոր հայտարարությունը։ Անդրադառնանք դրանցից յուրաքանչյուրին `առկա ձևակերպումների պայմաններում իրավական պրակտիկայում ծագող հնարավոր խնդիրները բարձրաձայնելու համար։ Նախ և առաջ վերը նշվածից բխում է, որ «կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիա» ԲՍՀ չի կարող իրականացվել ենթադրյալ հանցավոր արարքներ հայտնաբերելու համար, որոնք չեն համարվում կաշառք ստանալու կամ տալու հանցանք։ Այլ կերպ ասած, համապատասխան դեպքերում քննարկման ենթակա օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման իրականացումը չի կարող օրինական համարվել։ Դա բխում է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքից, որը նախատեսում է իշխանության չարաշահման բացահայտման նվազագույն մակարդակ գաղտնի հսկողության վարույթներում, ներառյալ հանցագործությունների բնույթի հստակ սահմանում, որոնք կարող են հիմք հանդիսանալ միջամտելու թույլտվության համար։ , թիվ 3 Հետևաբար, հանցագործությունների շրջանակի տարածական մեկնաբանությունը կհանգեցնի մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայով երաշխավորված անձի իրավունքների օրինական շահերի ոտնահարմանը։ Վերոգրյալի համատեքստում հարց է առաջանում, թե արդյո՞ք «կաշառքի կամ կաշառքի իմիտացիա» ԱԱԳ-ն, բացի ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-րդ և 312-րդ հոդվածներով նախատեսված հանցագործություններից, կարող է կատարվել նաև այլ, օրինակ `ապօրինի վարձատրություն ստանալու համար։ պետական ​​ծառայողի կողմից `ընտրողի ազատ կամքը` հայտնաբերելու հանցագործությունները, որոնք խոչընդոտում են իրականացմանը։ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը իրավական դիրքորոշում է հայտնել վերոնշյալ խնդրի վերաբերյալ։ Azաժոյանի վերաբերյալ որոշման մեջ, որում նշվում է, որ «Կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիա» ԲՍՀ-ն չի կարող իրականացվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 3111-րդ հոդվածով նախատեսված հանցագործության հատկությունները բացահայտելու համար։ Նշված դիրքորոշումը հիմնավորված է նրանով, որ հակառակ դեպքում «ապօրինի վճար» և «կաշառք» տերմինները նույնն են լինելու, մինչդեռ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն `քրեական օրենսդրության անալոգային կիրառումը արգելվում է 4։ Գործող իրավական կարգավորման պայմաններում, երբ օրենսդիրը ՀՀ քրեական օրենսգրքում օգտագործում է տարբեր տերմիններ ՝ «կաշառք ստանալու համար» կամ «ապօրինի վճար ստանալ», մենք համաձայն ենք ՀՀ վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշման հետ։ Բացի այդ, կարծում ենք, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքում գոյություն չունի «կաշառք ստանալու» և «կաշառք տալու» հասկացությունների ընդհանուր հասկացություն, ինչը բերում է սխալ մեկնաբանությունների։ Դա հիմնավորվում է նրանով, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքով նախատեսված մի շարք հանցագործություններում օգտագործված «կաշառք ստանալու» և «կաշառք տալու» հասկացություններն օգտագործվել են տարբեր իմաստներով, ինչը չի բխում 4-րդ մասի պահանջներից։ «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 36-րդ հոդվածի։ Իրավական ակտում նույն հայեցակարգը սահմանելիս նույն գաղափարը արտահայտելիս պետք է օգտագործվեն նույն բառերը, տերմինները կամ արտահայտությունները, որոշակի հերթականությամբ, 3-ում. Տե՛ս, օրինակ, Սեֆիլյանն ընդդեմ Հայաստանի, թիվ բողոքը։ 22491/08, կետ 125։ 4 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարան, Jաժոյանի վերաբերյալ 2015 թվականի փետրվարի 27-ի թիվ 2/0004/01/14 որոշում, 16-րդ կետ։ ճիշտ այնպես, ինչպես չեն կարող տարբեր հասկացություններ կիրառվել նույն կերպ։ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, վկայակոչելով օրենսդրության որոշ հարցեր, որոնք վերաբերում են պետական ​​ծառայողի կողմից ապօրինի վճարման հանցագործությունը հայտնաբերելու նպատակով հանցագործություն կատարելու հնարավորությանը, չի անդրադարձել մեկ այլ կարևոր խնդրի, մասնավորապես, Քրեական օրենսգրքի որ հոդվածները «Կաշառք ստանալու կամ տալու» իմիտացիան արվել է OSM- ի կողմից։ Այլ կերպ ասած ՝ կարո՞ղ է դա արվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542, 200, 201 հոդվածներով նախատեսված հանցագործությունները բացահայտելու համար։ Հարցի հակասությունը պայմանավորված է նրանով, որ, ի տարբերություն պետական ​​ծառայողի կողմից ապօրինի վարձատրություն ստանալու, վիճահարույց հանցագործություններում օրենսդիրը օգտագործել է «կաշառք ստանալու» և «կաշառք տալու» հասկացությունները։ Մասնավորապես, ՀՀ քրեական օրենսգրքի 200-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է քրեական պատասխանատվություն առևտրային կամ այլ կազմակերպության աշխատակցին, արբիտրին, այդ թվում `արբիտրին, աուդիտորին կամ իրավաբանը կաշառելու համար, որը կատարում է օտարերկրյա պետության օրենսդրությանը համապատասխան գործառույթներ։ անօրինական է։ կամ նրանց միջոցով միջնորդի միջոցով միջնորդել կամ առաջարկել փող, գույք, գույքային իրավունքներ, արժեթղթեր կամ այլ արտոնություններ այլ անձի ՝ կաշառք տվող անձի կամ նրա ներկայացրած անձի օգտին գործողություններ ձեռնարկելու կամ չլինելու նպատակով։ Իսկ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542-րդ հոդվածի համաձայն, օրենսդիրը հանցագործություն է համարել թեկնածուներից կաշառք ստանալը պայմանականորեն թեկնածուներից մեկին կողմ կամ դեմ քվեարկելու, ընտրություններին մասնակցելու կամ ընտրություններին մասնակցելուց հրաժարվելը։ Կ. Azաժոյանի վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի վերը նշված իրավական դիրքորոշումների համատեքստում քննարկվող հարցին անհնար է միանշանակ պատասխանել, քանի որ թեև «կաշառք» և «կաշառք» հասկացություններն օգտագործվում են նշված հանցագործությունները, դրանց բովանդակությունը էապես տարբերվում է ՀՀ քրեական օրենսգրքի 312-րդ հոդվածից։ օգտագործված հասկացություններից։ Ասվածը հիմնավորելու համար բերենք միայն մեկ ակնառու օրինակ։ Միայն կաշառքի առարկան կաշառք ստացողին փոխանցելը, որը ներառված է ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542 հոդվածի 1-ին մասում օգտագործված «կաշառք ստանալու» հասկացության մեջ, քանի որ հոդվածի տրամադրության մեջ հստակ նշված են որին վճարվում է կաշառքը կամ դեմ քվեարկելու, ընտրություններին մասնակցելու կամ ընտրություններին մասնակցելուց հրաժարվելու պայմանը։ Այլ կերպ ասած, կաշառք ստանալու հասկացությունը չի ներառում դրա կատարման, ինչպես նաև առաջարկը ստանալու խոստումն ընդունելու պահանջն ու ընդունումը։ Ի հակադրություն դրան, օրենսդիրը, ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-րդ հոդվածի 1-ին մասում սահմանելով «կաշառք ստանալու» հասկացությունը, ներառում էր կատարման նպատակը, այսինքն `պաշտոնատար անձի կողմից գործողության կատարումը կաշառք տվողը կամ նրան ներկայացնող անձը։ Դա չկատարելը կամ ծառայողական լիազորությունների իրականացման միջոցով նման արարքի կատարումը կամ չկատարումը կամ հովանավորությունը կամ ծառայության թույլտվությունները։ Ստացվում է, որ օրենսդիրը, չնայած որ նույն տերմիններն էր օգտագործում, այսինքն ՝ «կաշառք ստանալը» կամ «կաշառք տալը», տարբեր հանցագործություններում նշանակում էր տարբեր իմաստներ, ինչը անընդունելի է «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի համատեքստում։ Հաշվի առնելով նշված հանգամանքը `գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է համապատասխան փոփոխություններ կատարել« Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին »ՀՀ օրենքում,« կաշառք կամ կաշառքի իմիտացիա »կատարելու հնարավորությունը ՀՀ-ի հետ կապել, այլ ոչ թե« ստանալ կաշառք »կամ« կաշառք տալ », բայց ՀՀ-ին ՝ քրեական օրենսգրքի հատուկ մասով նախատեսված հատուկ հանցագործությունների բացահայտմամբ։ Այլ կերպ ասած, մենք առաջարկում ենք ուղղակիորեն թվարկել բոլոր այն հանցագործությունները, որոնք օրինական կհամարվեն քննարկվող հանցագործությունների բացահայտման համար։ Ավելին, նշենք, որ օրենսդիրը ոչ մի կերպ չի անդրադարձել ընտրակաշառքի միջնորդությունը բացահայտելու համար քննարկված ԲՍԱ իրականացման հնարավորությանը։ Խնդիրն առավել տեսանելի դարձնելու համար մենք վերլուծելու ենք հետևյալ իրավիճակը, պարզելու ենք օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման օրինականությունը կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիայի մեջ։ Իրավիճակ 1. Պաշտոնյան Ա., Իր քարտուղարից նախապես տեղեկանալով, որ իր հարևան Գ.-ն պայմանավորվել է իր հետ, ցանկանում է նրանից օգնություն խնդրել իր պաշտոնական պարտականություններն իրականացնելու համար, հասկանում է, որ Գ.-ն պատրաստվում է կաշառք առաջարկել նրան; նա որոշում է այդ մասին տեղյակ պահել իրավապահ մարմիններին. նա տալիս է գրավոր հայտարարություն։ Իրավապահ մարմինները, օրենքով սահմանված կարգով, ՕՇ-ից «կաշառք ստանալու իմիտացիա» են կատարել, կաշառքը փոխանակելու պահին ձերբակալել են Գ. Գործի քննության ընթացքում պարզվում է, որ Գ.-ի արարքում կան կաշառքի միջնորդության հատկանիշներ, քանի որ ոմանք Դ.-ն գումար են տվել Գ.-ին և խնդրել գտնել մի պաշտոնյայի, որը կկարողանա լուծել իրեն անհանգստացնող խնդիրը։ Վերոնշյալ խնդրից բխում է, որ «կաշառք ստանալու իմիտացիան» արվել է ոչ թե կաշառք տալով, այլ կաշառքի միջնորդություն բացահայտելու նպատակով, իհարկե, կաշառք տվողին նույնականացնելու և հետապնդելու նպատակով։ Մենք գտնում ենք, որ քննարկվող իրավիճակում ստեղծված ԲՍ-ն չի կարող օրինական համարվել, և դրա արդյունքները չեն կարող օգտագործվել որպես ընդունելի ապացույց, քանի որ այն արվել է կաշառքը հայտնաբերելու համար, որպես օրենսդիրի կողմից տրամադրելու հնարավորություն։ Ստացվում է, որ դրա արդյունքները չեն կարող օգտագործվել ապացուցելու համար միջնորդ Գ. Բացի այդ, հարց է առաջանում, թե արդյո՞ք ստեղծված իրավիճակում ստացված ԲՍԱ արդյունքները կարող են օգտագործվել Դ.-ի կողմից կաշառակերության փաստը պարզելու համար, թե ոչ, քանի որ օրենսդիրը նախատեսել է կաշառակերության հնարավորությունը `կաշառակերության հանցագործությունը բացահայտելու համար։ , Մենք գտնում ենք, որ այս դեպքում այս հարցի պատասխանը բացասական է հետևյալ պատճառաբանությամբ .1 OSH- ի արդյունքում կաշառք փոխանցելու փաստը ուղղակիորեն չի հաստատել կաշառք տվողը, այլ միջնորդը։ Կաշառք տալու փաստը հաստատելու համար նախ անհրաժեշտ է ապացուցել կաշառք տվողի ու «կաշառք միջնորդի» միջեւ համաձայնության առկայությունը։ 2. Բացի այդ, դիտարկվող ԱՊՀ-ի արդյունքները չեն կարող օգտագործվել որպես ընդունելի ապացույց կաշառք տվող անձի մեղավորությունը հաստատելու համար `համաձայն« թունավոր ծառի պտուղը թունավոր է »։ Համաձայն տեսության, որ թունավոր ծառի պտուղները թունավոր են, անթույլատրելի են նաև օրենքի խախտմամբ ձեռք բերված փաստական ​​տվյալների հիման վրա ձեռք բերված ապացույցները։ Նշված հարցի վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը իրավական դիրքորոշում է որդեգրել։ Սարգսյանի որոշմամբ, ըստ որի `օրենքի խախտմամբ դատական ​​գործի արդյունքում ձեռք բերված փաստացի տեղեկատվությունը, անկախ գործի համար դրա նշանակությունից, կորցնում է իր իրավական ուժը, դրա ապացուցողական արժեքը և չի կարող ներառվել ապացույցների համակցության մեջ որևէ քրեական գործ հարուցվի Քննարկվող հարցը նույնպես կարևոր է։ Սեֆիլյանի վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշումը, որով հստակեցվել են «թունավոր ծառի պտուղները թունավոր են» տեսության որոշ չափանիշներ, մասնավորապես ասվում է, որ նույնիսկ անթույլատրելի ապացույցներ հայտարարելու համար, որոնք հիմնված են ամբողջովին (ապօրինի ձեռք բերված) տվյալների վրա, անհրաժեշտ է այդ ապացույցը ձեռք բերել ողջամիտ պատճառաբանությամբ։ Այլ կերպ ասած, «բխելու» չափանիշի հետ մեկտեղ կա նաև «պատճառահետեւանքային կապի բացակայություն» չափանիշը, որի էությունը հետևյալն է. Ապացույցները կարող են ընդունելի համարվել, եթե պետությունը կարող էր դրանք ձեռք բերել ողջամիտ ջանքերով 6։ Վերոհիշյալ իրավական դիրքորոշումների համատեքստում կարող ենք փաստել, որ «Կաշառքի իմիտացիայի» արդյունքում ստացված փաստական ​​տվյալները ԲՍԱ-ի արդյունքում, այսինքն `կաշառք փոխանցելու փաստը, չեն կարող հաստատվել ցանկացած այլ եղանակ։ Պարզվում է, որ իրավապահ մարմինները զրկվել են ողջամիտ ջանքերով տրված ապացույցները ստանալու հնարավորությունից։ Հետեւաբար, ստացված ապացույցները պետք է ճանաչվեն անթույլատրելի։ Այսպիսով, կարող ենք փաստել, որ այս դեպքում ԲՍԱ արդյունքները չեն կարող օգտագործվել որպես ընդունելի ապացույց, ընդ որում ՝ դրանից բխող այլ ապացույցներ և պարտավոր են անթույլատրելի ճանաչել, այնպես որ ոչ կաշառք տվողը, ոչ էլ կաշառք վերցնողը չեն կարող մեղավոր ճանաչվել , հիմքում։ Այժմ անդրադառնանք ԲՍԿ «կաշառք ստանալու կամ տալու իմիտացիայի» երկրորդ պայմանին, ըստ որի գրավոր հայտարարությունը պետք է տա ​​բացառապես կաշառք ստանալու կամ ընդունելու առաջարկ ստացած անձը։ Ըստ վերոհիշյալ իրավական կարգավորումների ՝ բարեխիղճ պաշտոնյան չի կարող գրավոր հայտարարություն ներկայացնել իրավապահ մարմիններին ՝ առանց քրեական պատասխանատվության ենթարկվելու։ Նշենք, որ կաշառք ստանալու մեծ հանրային ռիսկի պատճառով այժմ հանցագործությունն ավարտելու պահը տեղափոխվել է ավելի վաղ փուլ ՝ քրեական պատասխանատվություն նախատեսելով ոչ միայն կաշառք ստանալու առարկա ստանալու, այլև այն պահանջելու համար։ 5 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարան Ա. Սարգսյանի վերաբերյալ 2009 թ. Սեպտեմբերի 16-ին IECRD / 0295/01/08 որոշում, կետ 15։ 6 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշումը Se. Սեֆիլյանի վերաբերյալ 2014 թ. Մայիսի 31-ին, ՀԲ 07/13, կետ 35։ խոստումը ստանալու կամ առաջարկն ընդունելու պահից։ Նշենք, որ վերոհիշյալ կարգավորումը սահմանվել է «ՀՀ քրեական օրենսգրքում 2012 թվականի փետրվարի 9-ին ընդունված փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքով, որի ընդունումը պայմանավորված էր Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պարտավորություններով և անհրաժեշտ է արդյունավետ պայքարել կոռուպցիայի դեմ։ Բացի այդ, ի տարբերություն կաշառակերության համար քրեական պատասխանատվություն սահմանող նորմի, կաշառք ստանալու դեպքում օրենսդիրը պետք է նախատեսի խրախուսանք, այսինքն `հանցագործության կամավոր հաղորդման հիման վրա քրեական պատասխանատվությունից ազատելու հնարավորությունը սահմանող նորմ։ , Արդյունքում փակուղի է ստեղծվում այն ​​պաշտոնյայի համար, ով ցանկանում է բարեխղճորեն կատարել իր պարտականությունները և նպաստել կոռուպցիայի դեմ պայքարին, քանի որ այն դեպքում, երբ նրան դեռ կաշառք չեն առաջարկել, բայց նա այդ մասին քաջատեղյակ է տեղեկատվություն, նա չի կարող գրավոր հայտարարություն անել և նպաստել հանցագործության։ Մյուս դեպքում, երբ նա ընդունել է կաշառք ստանալու առաջարկը, այսինքն `կաշառք վերցնելու հանցագործությունն ավարտվել է, բայց նա դիմել է իրավապահ մարմիններին, տալով գրավոր հայտարարություն ՝ նա խափանման նորմ չլինելու պատճառով չի ազատվում քրեական պատասխանատվությունից։ Մենք գտնում ենք, որ նման իրավիճակն անընդունելի է, ինչը խոչընդոտում է կոռուպցիայի դեմ արդյունավետ պայքարի կազմակերպմանը, քանի որ այն օբյեկտիվորեն զրկում է օրինականության օգտին գործել իրավապահ մարմինների հետ համագործակցել ցանկացող պաշտոնյաներին։ Ուստի մենք առաջարկում ենք համապատասխան փոփոխություններ կատարել «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքում, հնարավորություն տալ գրավոր հայտարարություն տալ ոչ միայն այն անձին, ով ընդունել է կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու առաջարկը, այլ նաև նրանց, ովքեր հաստատ տեղյակ է նման առաջարկ կատարելու կոնկրետ դեպքի մասին։ Գործող իրավական կարգավորումների համաձայն կա ևս մեկ իրավական բաց, մասնավորապես ՝ կաշառք վերցնողը, որը կաշառքի շղթայի առանցքային մասնակից է, զրկված է գրավոր հայտարարություն անելու հնարավորությունից, որի հիման վրա իրավապահ մարմինները կարող են համապատասխան ԲՍԱ, այսինքն ՝ կաշառքի իմիտացիա։ Անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել, որ կաշառքի միջնորդության իմիտացիայի բացակայությունը օրենսդրական լուրջ բացթողում է, որը բացառում է կաշառքի միջնորդի և իրավապահ մարմնի համագործակցությունը։ Իրավական խնդիրն ավելի տեսանելի ներկայացնելու համար բերենք հետևյալ օրինակը։ Իրավիճակ 2. Ա.-ն ցանկանում է ապօրինի վարձվել աշխատանքի և իր հարևան Բ-ին խնդրում է օգնել իրեն այդ հարցում։ Բ.-ն, որը բարիդրացիական հարաբերությունների մեջ էր պաշտոնական Գ.-ի հետ, ստանձնեց միջնորդական առաքելություն։ Սակայն իր համաձայնությունը տալուց հետո Բ.-ն մտափոխվում է. Նա ցանկանում է այդ մասին տեղեկացնել իրավապահ մարմիններին `հանցագործությունը կատարողներին բռնելու, նրանց քրեական պատասխանատվության ենթարկելու համար։ Մեջբերված հարցման մեջ ներկայացված իրավիճակում Բ.-ն զրկված է իրավապահ մարմինների հետ համագործակցելու հնարավորությունից, քանի որ օրենսդիրը չի նախատեսել «Կաշառքի միջնորդության իմիտացիա» ԲՍԱ։ Հարկ է նշել, որ քննարկվող OSF- ի գոյությունը պայմանավորված է նրանով, որ այն ունի երկբևեռ կողմնորոշում։ Մի դեպքում դա ուղղված է կաշառք վերցնողին, իսկ մյուս դեպքում `կաշառք տվողին նույնականացնելուն։ Հարկ ենք համարում շեշտել, որ նույնիսկ այն ժամանակ, երբ կաշառք վերցնողը կաշառք է փոխանցում պաշտոնատար անձին, կաշառակերին, օրինական չէ «կաշառքի իմիտացիա» օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում իրականացնելը, քանի որ կաշառք տվողը ոչ կաշառք տվողը, բայց կաշառք վերցնողը։ Կ. Azաժոյանի վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշումների համատեքստում կաշառքի միջնորդի գրավոր հայտարարության հիման վրա «Կաշառք տալու իմիտացիա» օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքները անթույլատրելի Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք առաջարկում ենք «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքում նախատեսել «կաշառքի միջնորդությամբ» ԲՍԱ իրականացնելու հնարավորություն, ինչը կլուծի իրավական պրակտիկայում առկա բացը։ Տիգրան hazազարյան ՈՐՈՇ ՆՇՈՒՄՆԵՐ «ԿԱՇԱՌՔ ԿԱՆԳՆԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ, ԿԱՇԱՌՔ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ՕՐԻՆԱԿ» ՕՊԵՐԱՏԻՎ ՄՏԱԳԻՐՈՒԹՅԱՆ ՉԱՓՈՒԹՅՈՒՆ ՄԱՍԻՆ. ։

example1408

example1408

Հոդվածում քննարկվել են «Քաղաքակրթություն» բուրգի ներքին կառուցվածքը, որի վերլուծության համար ընտրվել է հասարակական աշխարհագրության մեթոդաբանական տեսանկյունը։ Բացահայտվել են «Քաղաքակրթություն» բուրգի համակարգաստեղծ տարրերը։ Վերջիններս քննարկված են ինչպես հորիզոնական, այնպես էլ ուղղաձիգ կապերի ու փոխազդեցությունների ամբողջությունում։ Եզրակացությունների միջոցով առաջարկվող նոր տեսությունները հիմք են հանդիսանում համակեցության տարբեր ձևերի և նրանց տարածաժամանակային ընթացքի նորովի ընկալման ու մեկնաբանման համար։

Քաղաքակրթությունների աշխարհագրության և դրանց տարածական-ժամանակային էվոլյուցիայի տեսությունները ունեն բարձր գիտական ​​վարկանիշ, որը հիմնված է ժամանակակից իրողությունները հայտնաբերելու, ընկալելու և կանխատեսելու օբյեկտիվ պահանջի վրա [տե՛ս մանրամասները 1, էջ 60-66]։ Այլ կերպ ասած, քաղաքակրթությունների ուսումնասիրությունը փորձ է իմաստավորել մարդկության զարգացման «անցյալը», «ներկան» և «ապագան» ՝ նոր գիտական ​​մեկնաբանմամբ։ Այս հոդվածի նպատակն է `առանձնացնել հետազոտական ​​խնդիրները, ամբողջովին տեղավորվում է հենց այս տրամաբանության մեջ։ Հոդվածում հետազոտական ​​խնդիրների լուծման համար ընտրվել է աշխարհագրական գիտությունների համակարգի սոցիալական բաղադրիչը, քանի որ վերջինների զարգացման մակարդակը ավելի լայն մեթոդական հնարավորություններ է տալիս [տե՛ս մանրամասները 2, էջ 41-61]։ Այս խնդրին մենք արդեն անդրադարձել ենք մեր նախորդ հրապարակումներում։ Մասնավորապես, այս առարկան, տեսական-մեթոդական վերազինման ներկա փուլում, լավագույնս օգտագործում է սիներգիայի սկզբունքները։ Ըստ այդմ, այս հոդվածում մենք չենք սահմանափակվել միայն սոցիալ-աշխարհագրական տեսանկյունից, բայց փորձել ենք այն կենտրոնացնել այլ հասարակական գիտությունների մեթոդական զինանոցից։ Այլ կերպ ասած, մենք փորձել ենք տարբեր առարկաների հետազոտության արդյունքները համատեղել մեկ հարթության մեջ, դրա իրականացման համար ընտրված սոցիալական աշխարհագրության տեսակետն իր հետազոտական ​​օբյեկտի, ներքին կառուցվածքի, մեթոդաբանական հիմքի հետ լիովին բավարարում է անհրաժեշտ պահանջը։ Քաղաքակրթությունը, որպես բարձրագույն սոցիալական համակարգ, բազմամակարդակ «բազմաբնույթ» կազմավորում է, որն արտահայտվում է մարդու սուբյեկտիվ գիտակցության «օբյեկտիվ իրականության մեջ» [4, p. 30]։ Այս տեսանկյունից քաղաքակրթության ներքին կառուցվածքը մեկ հարթությունում ներկայացնելը բավականին բարդ գործընթաց է։ Այնուամենայնիվ, մենք առաջարկում ենք ներքին կառուցվածքի հետևյալ մոդելավորումը. Որպես համակարգ ՝ այն արտահայտվում է եռաչափ եռաչափ բուրգով, որը բնութագրվում է ինչպես ենթակարգի եռաչափ ՝ վերևից, միջինից, հիմքից (յուրաքանչյուրն ունի իր սեփական ենթաբաղադրիչները) և թե եռաչափ կողային նստատեղերը համակարգի կառուցման տարրերի ամբողջական սպեկտրն է (Նկար 1)։ Առաջին դեպքում արտահայտվում է համակարգ ստեղծող տարրերի ուղղահայաց կապը, իսկ երկրորդ դեպքում `հորիզոնական կապը։ ՄՇԱԿՈՒՅԹ INSTITUTSIONALATSUMLOKALKAGHAKAKRTUTYUNPETUTYUNAZGZHOGHOVURDGtsapatker 1 HAMAMARDKAYINKAGHAKAKRTUTYUNHAMASHKHARHAYINKAGHAKAKRTUTYUNKAGHAKAKRTAKANNUYNAKANATSUMNERUZHI IRATSUMCHGNACHAMVERARTADRUTYUNKAM MAHKAYUNATSUMHASUNATSUMZARGATSUMMSHAKUTAYINNUYNAKANATS.HAVATKAYIN NUYNAKANATS.LEZVAMTATSOGHAKANNUYNAKANATSUMTSAGUMNABANAKAN NUYNAKANATSUMTARATSKAYINNUYNAKANATSUM HAMAKETSUTYANBAGHADRICHABARZHEKAYINBAGHADRICHGARZHEKAYINBAGHADRICHHAMAKARGASTEGHTS BAGHADRICHNERUghghadzig yentakargutyan գագաթային մասը, են որ եռամիասնությունը քաղաքակրթության, նրա ենթակետի karutsvatskov.Sakayn, ի տարբերություն տեղական քաղաքակրթությունների, վերեւում բարձր հարկերի աշխարհի եւ մարդկային քաղաքակրթության առանց հորիզոնական բաղադրիչների, այստեղ է, որ ավարտվում են համակարգի կառուցման տարրերի ուղղահայաց և ուղղահայաց միացումների ամբողջ բազմազանությունը։ Ինչ վերաբերում է երրորդության երրորդ միավորին, որպես մարդկային համակեցության բարձրագույն տեսակ, տեղական քաղաքակրթությունը համակեցության համակարգային բաղադրիչի վերջին փուլն է։ Հետևաբար, գտնվելով բուրգի գագաթի ներքևի հարկում, միևնույն ժամանակ, այն համապատասխանում է համակարգի մյուս բաղադրիչների վերջին փուլերին, քանի որ խստորեն համաձայնեցված է վերջինների հետ։ Բուրգի հիմքում առանձնացված են ինչպես կողմնակի երեք նստաշրջանները, որոնք համապատասխանում են համակարգի կառուցման բաղադրիչներին, այնպես էլ նստաշրջանների հատակի չափսերին։ Վերջիններս արտահայտում են բաղադրիչների էվոլյուցիոն գործընթացը։ Նաբուրգի միջին մասը կառուցված է նույն համակարգով։ Ավելին, կառույցի յուրաքանչյուր հարկ լրացվում է իր բաղադրիչների համակարգով, որով այն ձեռք է բերում առանձին ավելի փոքր համակարգի հատկություններ։ Քաղաքակրթության համակարգ կառուցող բաղադրիչներն այն տարրերն են, որոնց եզակի գոյությունը պայմանավորված է ամբողջ համակարգի բնույթի փոխհարաբերություններով։ Հաշվի առնելով քաղաքակրթության համակարգի ամբողջ բազմաբնույթությունն ու բազմազանությունը ՝ մենք պայմանականորեն համախմբում ենք համակարգի ձևավորող բաղադրիչները երեք խմբի. մարդկային համակեցության ամբողջ ենթակատեգորիա։ Այն ցույց է տալիս տեղական քաղաքակրթությունների ձևավորման և հասունացման ամբողջ հիերարխիկ սանդուղքը։ Դա վերջինիս փոխազդեցության յուրաքանչյուր փուլում է `թիվ ստեղծող մյուս բաղադրիչների հետ։ Իր հերթին, դա որոշում է համաշխարհային և համընդհանուր քաղաքակրթությունների ձևավորումը և զարգացումը։ Համակեցության բաղադրիչի ենթադասերի մակարդակները համապատասխանում են էթնիկ խմբերին 8։ Ներքին սահմանազատման հիմքը և՛ ենթակայության ուղղահայաց միացումներն են, և՛ համակարգի մյուս բաղադրիչների հորիզոնական միացումները։ Այսինքն ՝ համակեցության յուրաքանչյուր տեսակ բնութագրվում է անհատի արժեքային նույնականացման որոշակի մակարդակով, արժեքային բաղադրիչի համապատասխան աստիճանից, որը հարստանում է հաջորդական խմբերի դեպքում։ Groupանկացած խմբի հետ նույնացումը արտահայտում է անհատի ինքնությունը։ Այսինքն ՝ անհատի հոգեկան ոլորտը, որը կառուցում է իր ինքնությունը, առաջին պլան է բերում ուրիշի և մեր միջև հարաբերությունները ՝ նրանց և նրանց հակադրության։ Եվ դա իր հերթին պայմանավորված է անհատի արժեքային կողմնորոշումներով (հետաքրքրություններ, գաղափարներ, համոզմունքներ, հայացքներ, զգացմունքներ, վարքագծի սկզբունքներ), որոնց եզակի ներդաշնակությունը կազմում է յուրաքանչյուր մարդու ներքին աշխարհը, յուրահատկության և անհատականության հիմքը։ Այս ոլորտում հիմնական գիտական ​​դիսկուրսը վերաբերում է իմաստը հասկանալու հիմունքներին։ Այսինքն ՝ անհատի ինքնությունն ունի օբյեկտիվ պատկանելություն ՝ ֆիքսված «չափանիշների» համաձայն ՝ համապատասխանություն-անհամապատասխանություն, որ այն պետք է ընկալվի որպես սուբյեկտիվ պատկանելություն ՝ ինքնակարգավորում։ Խնդրի հրատապությունը պայմանավորված է նրանով, որ մարդկային քաղաքակրթության զարգացմանը, գլոբալիզացիային և անդրազգային գործընթացներին բնորոշ ժամանակակից միտումները հավասարեցնում են (հավասարեցրել են) անհատների արժեքային կողմնորոշումները երևի համակեցության խմբերի համար։ Ընթացիկ աշխարհաքաղաքական, աշխարհատնտեսական և աշխարհամշակութային վերափոխումների ազդեցության ներքո փորձ է արվում վերանայել և վերափոխել խմբային ավանդական սահմանը։ Հայերենում այն ​​հաճախ նույնացվում է «ազգ» տերմինի հետ, որի դեպքում սահմանազատման ժամանակ խառնաշփոթ է առաջանում։ Մեր կարծիքով, «էթնիկ համայնքը» որպես հայալեզու մտածողության միջազգային տերմին համապատասխանում է «ազգային (ընդլայնմամբ քաղաքակիրթ) համայնք» եզրույթին և նկարագրում է մարդկային համակեցության ողջ բազմազանությունը։ Այնուամենայնիվ, դրա կիրառումը որոշակի տեսակների համար սխալ է։ Ի հակադրություն դրան, ակտիվանում են սեփական խմբի սահմանները պահպանելու ջանքերը, և գործում են էթնո-պաշտպանական մեխանիզմներ։ Այսպիսով, ժամանակակից տեսական հետազոտություններում ինքնության կարևորագույն հարցը նրա էությունը հայտնաբերելն է, այսինքն ՝ համակեցության խմբին պատկանելը, սուբյեկտիվ ցանկությո՞ւնը, թե՞ օբյեկտիվ պահանջն ընդունելը։ Մեր կարծիքով, անհատի ինքնակարգավորման սուբյեկտիվիզմը պայմանավորված է օբյեկտիվ պահանջները բավարարելու ցանկությամբ։ Այսինքն ՝ առանց իրականում գործող օբյեկտիվ հիմքի ՝ անհատների և խմբերի սուբյեկտիվ արժեքային համակարգը ամբողջական չէ։ Այս տրամաբանությամբ է, որ մենք կառուցել ենք քաղաքակրթության համակարգային արժեքային բաղադրիչի ամբողջ ենթակատեգորիան։ Ըստ այդմ, որքան շատ են նույնականացման խմբերը (համակեցության ձվեր) աճում և բարդանում, այնքան հարուստ են արժեքային բաղադրիչները, որոնց հետ անհատը նույնանում է տվյալ համակեցության ձվի հետ։ Որպես սոցիալական համակարգ, «քաղաքակրթությանը» բնորոշ ընթացիկ ժամանակի անընդհատ փոփոխությունները դինամիկ կատեգորիա են։ Հետևաբար, դրա ամբողջականությունն արտահայտվում է տարածական համակարգի կառուցման բաղադրիչով։ Վերջինիս ենթակայությունը համապատասխանում է կյանքի փուլերին։ Այսինքն ՝ որպես սահմանազատման հիմք ընդունելու համար գոյատևման որոշակի տեսակ ՝ ժամանակի և տարածության մեջ համապատասխան արժեքային բաղադրիչ իրականացնելու հնարավորությունը։ Ընդհանրապես, նման դինամիկան բնորոշ է քաղաքակրթության բոլոր ձևերին ՝ «համընդհանուր», գլոբալ, «տեղական»։ Այնուամենայնիվ, նրանցից յուրաքանչյուրն ունի տարածական զարգացման իր սեփական գործընթացը, որի մեկնաբանությունը մեկ այլ հետազոտական ​​խնդիր է։ Ամփոփելով, կարող ենք փաստել, որ որպես համակարգ, «Քաղաքակրթություն» բազմաբնույթ հասկացությունն արտահայտվում է եռաչափ եռակողմ բուրգի տեսքով։ Ավելին, վերջինս առաջին հերթին բնութագրվում է ենթակարգապահական եռաչափությամբ `պիկ, միջին, հիմք, որտեղ յուրաքանչյուրն առանձնանում է իր ենթակարգապահական բաղադրիչներով։ Այս դեպքում արտահայտվում է համակարգ ստեղծող տարրերի ուղղահայաց կապը։ Բացի այդ, «Քաղաքակրթության» բուրգը բնութագրվում է կողմնային նստվածքների եռաչափությամբ, որն ամբողջացնում է համակարգի կառուցման տարրերի ամբողջ սպեկտրը։ Այս դեպքում մենք արդեն գործ ունենք համակարգի կառուցման տարրերի հորիզոնական կապերի հետ։ Կարծում ենք, որ համակարգի կառուցման տարրերի հստակ սահմանումը, նրանց կապերը թույլ կտան գործնական ոլորտում ստեղծել այն կենսական միջավայրը, որն անհրաժեշտ է սեփական ներուժի լիարժեք իրացման համար։ Այլ կերպ ասած, տեսական ոլորտում գիտականորեն հիմնավորված մոտեցումները պետք է դառնան հիմք ՝ մեր համակեցության ճգնաժամի պատճառները բացահայտելու, դրանց լուծումներն առավել ճշգրիտ ուրվագծելու և տարբեր աստիճանի համակեցության լիարժեքության կենսական հիմքը։ Այսպիսով, քաղաքակիրթ պատկանելիության հստակեցումը դրա ներքևում գտնվող բոլոր մակարդակների համակեցության միակ այլընտրանքն է, ինչը թույլ կտա պարզել անհրաժեշտ միջավայրը լիարժեք գործընթացի համար։ Գրականություն 1. Մուրադյան Յու. Քաղաքակրթությունների աշխարհագրություն։ Ս .. «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն։ 2011 թ. 476 էջ։ 2. Վալեսյան Լ.Հ. Աշխարհագրական գիտությունների մեթոդաբանական և տեսական հիմքերը։ Ս .. ԵՊՀ հրատարակչություն։ 2004 թ. 264 էջ։ 3. Manusyan S. Ինքնության պահպանման խնդիրները Սփյուռքում։ սոցիալ-հոգեբանական տեսակետ։ «Նորվանք» հիմնադրամ, 10 հունիսի, 2010 թ. http։ //www.noravank.am/arm/issues/ detail.php? ELEMENT_ID = 48434. Кузык Б. Н. Ковец. В. Քաղաքակրթություն ։

example2372

example2372

Մեդիագրագիտությունն օգնում է ոչ միայն լրագրողներին, այլև հասարակությանը՝ տեղեկատվական արտահոսքերի ժամանակ տարբերելու առանցքային և ճշմարիտ տեղեկատվությունը։ Լրագրողի աշխատանքային առաքելությունն է գրագետ և օբյեկտիվ լուսաբանել հասարակական հնչեղություն ունեցող բազում հարցեր։ Լրագրողը միջնորդի կամ կատալիզատորի դեր է ստանձնում հասարակական հարաբերություններում, ուստի սույն աշխատանքի նպատակն է կարևորել մեդիագրագիտության դերը և էթիկական նորմերը։ Աշխատանքի շրջանակներում կատարվել է ուսումնասիրություն՝ նպատակ հետապնդելով օգնել լրագրողներին խուսափելու էթիկական տարբեր խախտումներից։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԼՐԱԳՐՈԻ ԷԹԻԿԱՅԻ ԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐԸ ՄԻATIONԱԳԱՅԻՆ ՓՈՐՁԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՈՒՄ Լրագրողական գործունեության էթիկական նորմերը հասկանալու համար անհրաժեշտ է հասկանալ, թե ինչ է էթիկան, ինչու է անհրաժեշտ պահպանել այն։ Արիստոտելը խոսեց բարոյական և բարոյական նորմերը պահպանելու անհրաժեշտության մասին, երբ գրեց մ.թ.ա. 350-ին «ոսկե միջինը» հասկացության մասին։ Հույն փիլիսոփան կարծում էր, որ էթիկական վարքը դրսեւորվում է հավասարակշռության պահպանմամբ։ Նա հավատում էր, որ ուղղափառ նորմը ՝ ոսկե միջինը, հենց կետն էր առավելությունների և թերությունների միջև։ Բազմաթիվ գրքեր են գրվել էթիկայի և լրատվամիջոցների օրենսդրության վերաբերյալ։ Հետեւաբար, այս երեւույթն ունի բազմաթիվ սահմանումներ։ Ըստ ամենատարածված օգտագործման ՝ «լրագրողական էթիկան լրագրողական միջավայրում ընդունված վարքի նորմերն են, որոնք համարվում են բարոյական» [2]։ Իհարկե, լրագրողները հաճախ շփոթության մեջ են, քանի որ «բարոյականություն» հասկացությունը շատ սուբյեկտիվ կատեգորիա է և չի սահմանվում օրենսդրական ակտերում։ Լրագրողական էթիկայի էությունը լիովին հասկանալու համար անհրաժեշտ է նախ սահմանել «լրագրողական էթիկա» և «օրենսդրություն» հասկացությունները։ Journalistsամանակակից լրագրողները, որոնք աշխատում են մեդիայի ոլորտում, սահմանում են այս տերմինները։ Իրականում դրանք լրացնում են, բայց տարբեր երեւույթներ։ Էթիկայի նորմերը իրավական ուժ չունեն, ի տարբերություն օրենսդրական ակտերի Եթե ​​նրանք չեն հետևում նրանց, լրագրողը չի ենթարկվի որևէ իրավական տույժի։ Մինչդեռ countryԼՄ-ների գործունեությունը համակարգող բազմաթիվ ակտեր կարելի է գտնել ցանկացած երկրի օրենսդրության մեջ։ Հայաստանի Հանրապետությունում կան օրենքներ, որոնք վերաբերում են մամուլի ազատությանը, ընտրությունների ժամանակ լրագրողների աշխատանքը չխոչընդոտելը, զրպարտանք վիրավորելը, հեղինակային իրավունքի խախտումը, գրագողություն, լրագրողական աղբյուրի չբացահայտում։ Անհրաժեշտ է հասկանալ, որ այդ հոդվածները ոչ թե էթիկական նորմեր են, այլ օրենսդրական ակտեր։ Իհարկե, եթե էթիկայի նորմերը պահպանվեն, լրագրողը դժվար թե իրավական խնդիրների առաջ կանգնի։ Այսպիսով, այս հետազոտության ընթացքում մենք կփորձենք հիմք ընդունել էթիկական խախտումների միջազգային փորձը, սխալների օրինակով ուսումնասիրել հայկական մեդիայի դաշտի էթիկական խախտումները ՝ քննարկելով դրանց հետևանքները։ Լրագրողի աշխատանքային առաքելությունը հանրային հնչեղություն ունեցող շատ խնդիրներ գրագետ և օբյեկտիվ կերպով լուսաբանելու կարողությունն է։ Լրագրողները փորձում են պահպանել հասարակության և «իշխանությունների» կապը, այս հարցում միջնորդի կամ կատալիզատորի դեր խաղալ։ Ուստի շատ կարևոր է պաշտպանել նաև լրագրողների իրավունքները։ Այսօր Հայաստանում կան մի շարք կազմակերպություններ, ինչպիսիք են «Լրագրողներ առանց սահմանների» և «Լրագրողների ֆեդերացիա», որոնք պաշտպանում են լրագրողների իրավունքները ՝ հղում կատարելով ethԼՄ-ների կողմից էթիկայի նորմերի խախտումներին։ Նշված կազմակերպություններից բացի, կան բազմաթիվ լրատվամիջոցներ, որոնք մշակում են անձնական էթիկայի կանոնակարգեր։ Լրագրողը պետք է առաջնորդվի, եթե ցանկանում է աշխատել տվյալ լրատվամիջոցներում։ Ավելի հետաքրքիր է «Առավոտի» կանոնակարգը, ըստ որի `լրատվամիջոցների լրագրողները չպետք է քննադատեն այլ լրատվամիջոցները, և նրանք չպետք է պատասխանեն վերջիններիս քննադատությանը [3]։ Այս խնդիրն այսօր շատ տարածված է մեր երկրում, քանի որ էթիկական հիմնական խախտումներից մեկը հայաստանյան լրատվական դաշտում լրագրողների և լրատվամիջոցների մրցավազքն է էթիկական խախտումներով, որի արդյունքում ընթերցողն ամենաշատն է տուժում։ Լրագրողները պատասխանատու են իրենց ընթերցողների առջև, ուստի նրանք պետք է կարողանան մի կողմ դնել իրենց անձնական հավակնությունները և, անհրաժեշտության դեպքում, ներողություն խնդրել ՝ ընդունելով և շտկելով էթիկական խախտումը։ Նախքան հայկական լրատվական դաշտի էթիկական խախտումներին անդրադառնալը անհրաժեշտ է գիտակցել այն փաստը, որ ցանկացած լրատվամիջոց ձգտում է վարկանիշ ունենալ, քանի որ բարձր վարկանիշը լրատվամիջոցի համար եկամտի աղբյուր է։ Ուղղակի բարձր վարկանիշներով հաճախ տարված լրագրողները կոպտորեն ոտնահարում են էթիկայի բոլոր սկզբունքները ՝ խախտելով մարդկային հույզերը և առաջացնելով մեծ հոգեբանական վնասվածք։ Միջազգային լրագրության ամենակոպիտ խախտումներից մեկը կարելի է համարել երկրաշարժ, որը տեղի է ունեցել մոտ վաթսունվեց տարի առաջ `Միացյալ Թագավորության արքայադուստր Դիանայի մահվան լուրը, որը ցնցող ալիք առաջացրեց հասարակության մեջ։ Այդ օրերին բոլոր լրատվամիջոցներին պաշտոնապես խնդրում էին չհրապարակել Դիանայի մարմնի լուսանկարները, բայց լրատվամիջոցները, բարձր վարկանիշ ունենալու համար, գերազանցեցին բոլոր էթիկական նորմերը ՝ թերթերը հեղեղելով արքայադստերի գլխատված մարմնի լուսանկարներով։ Սոցիոլոգ և հետազոտող Մարշալ Մաքլուհանի «Տեխնոլոգիական վճռականությունը» վաղուց էր կանխատեսել, որ ինտերնետը լայն տարածում կստանա։ Ըստ այդ տեսության, լրատվամիջոցները մեզ հետապնդում են ամենուր, և մենք չենք կարող խուսափել ինտերնետից և տեղեկատվությունից։ Այս պարագայում էթիկական խախտումների խնդիրն ավելի է բարդանում, քանի որ հասարակության տեղեկատվության ծարավը հագեցնող լրատվամիջոցները, որոնք րոպեում մի քանի նորություն են հրապարակում, պարզապես ժամանակ չունեն մտածելու էթիկայի նորմերի պահպանման մասին։ Unfortunatelyավոք, հայկական լրատվամիջոցները դասեր չեն քաղում միջազգային հեղինակավոր լրատվամիջոցներից ՝ անընդհատ ավելացնելով սխալների քանակը։ Անդրադառնանք Երեւանում ծնված հնգյակի օրինակին։ Հասկանալի է, որ իրադարձությունը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում, քանի որ անձը ինքնուրույն դառնում է ապատեղեկատվության կամ նորությունների տեղեկատվության զոհ, որոնք շեղվում են ամենօրյա ուշադրության իրական օրակարգերից։ MediaԼՄ-ները ՀՀ առողջապահության նախարարությունից հաղորդագրություն են ստացել այն մասին, որ Երեւանում հինգ մարդ է ծնվել, բայց երեխաները վատառողջ են։ Հիմա ներկայացնենք այն վերնագրերը, որոնք այդ օրերին գրել էին լրատվամիջոցները. «Մենք արդեն որոշել ենք հնգյակի անունները» [6], «Անունները կորոշենք, բայց դրանք դեռ չենք տարածել» [4] և այլն։ , Headամանակին նման վերնագրերն անընդունելի էին, քանի որ այսօր հինգից միայն երկուսն էին գոյատևել։ Ներկայիս հինգ ծնողները կարող են հոգեբանորեն տրավմատիզմ ունենալ այս հոդվածները կարդալիս։ Էթիկական խախտման մեկ այլ, առավել վերջերս ընդունված օրինակ է Արմավիրի մարզում երեխաներին պատանդ վերցրած երիտասարդի դեպքը։ Այստեղ գործ ունենք մանկական հոգեբանության խանգարման դեպքի հետ։ Լրատվամիջոցները պետք է ավելի ուշադիր աշխատեն, իսկ լավագույն տարբերակը պետք է լինի theԼՄ-ների ՝ հոգեբանների հետ համագործակցելու կարողությունը, ոչ թե վարկանիշային մրցավազքը։ Վերջին առեւանգված երեխային ազատ արձակելուց հետո երեխայի հայրը նկարահանում է տեսանյութ, որտեղ նա և «գտնվում է տեսախցիկի առջև»։ Հայրն ասում է, որ երեխան չի վախեցել, և ամեն ինչ կարգին է։ Այդ օրերին տարբեր լրագրողներ և ոստիկաններ այցելում էին երեխային ՝ ամեն անգամ հիշեցնելով կատարվածի մասին։ Այսօր այդ երեխան չի կարող խոսել, քանի որ նախկինում բացի հոգեբաններից ոչ մեկին չպետք է թույլ տրվեր շփվել երեխայի հետ։ Փաստորեն, սա ոչ միայն էթիկական խախտում էր, այլ նաև երեխայի իրավունքների կոպիտ խախտում։ Հատկանշական են էթիկական խախտումների օրինակները, որոնցում վերնագրերն ընդհանրապես չեն համապատասխանում իրականությանը կամ մասամբ համապատասխանում են։ Օրինակ, վերնագիրն ասում է. «Ավտոբուսը շրջվել է, կան մի քանի հարյուր զոհեր»։ Շատերը կցանկանան կարդալ այս նորությունը ՝ համոզվելու համար, որ ավտոբուսն իսկապես շրջվել է, բայց Սոմալիի մայրաքաղաքում։ Այս պարագայում լրատվամիջոցի վերնագիրը համապատասխանում է իրականությանը, բայց լրատվամիջոցը հասկացավ, որ եթե վերնագիրը նշում է Սոմալիի երկրի անունը, նրա հոդվածը Հայաստանում ավելի քիչ կարդացվի։ Լինում են դեպքեր, երբ վերնագիրն ընդհանրապես չի համընկնում նյութի բովանդակության հետ։ Սովորաբար նման վերնագրերը կարելի է գտնել հայտնի երգիչների, դերասանների, քաղաքական գործիչների հետ վթարների նյութերում, որոնց վկայակոչմամբ կա՛մ ինչ – որ գովազդի ենք հանդիպում, կա՛մ էլ հայտնվում ենք առցանց խաղի կայքում։ Անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել հաշմանդամություն ունեցող անձանց, քանի որ լրագրողը պետք է կարողանա պաշտպանել հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքները, զգույշ լինել յուրաքանչյուր հարց տալիս, ոչ թե անպատշաճ կերպով վիրավորել արդեն խոցելի մարդկանց։ Այս հետազոտության ընթացքում մենք փորձեցինք գտնել օրինակներ, երբ հայ լրագրողները անբարեխիղճ վերաբերմունք էին ցուցաբերում հաշմանդամություն ունեցող անձանց նկատմամբ, բայց, բարեբախտաբար, մենք չգտանք։ Հայաստանում էթիկական ոլորտն ուսումնասիրող փորձագետների կարծիքով, ապատեղեկատվության տարածումը այսօր մեծ վտանգ է ներկայացնում։ Ահա լրագրողի դերը, ոչ միայն տեղեկատվություն փոխանցողը, այլ նաև այն, որ նա գալիս է Նահադ ՝ որպես զտիչ։ Լրատվամիջոցների գրագիտությունն այսօր ավելի կարևոր է հասարակության համար, քան լրագրողների։ Լրագրողներն արդեն մեդիա գրագետ են, քանի որ հենց նրանք են ստեղծում և տարածում մեդիա բովանդակություն, բայց հասարակությունը մեդիա գրագետ չէ, ուստի չի կարող տարբերակել, թե որ նյութն է ճիշտ, ինչը ՝ ոչ։ Մարդկանց մեծ մասին բացարձակապես չի հետաքրքրում, թե որ աղբյուրից են ստանում այս կամ այն ​​տեղեկատվությունը ՝ շատ հաճախ տեղեկատվությունը տարածելով ադրբեջանական կայքերում։ Այդ պատճառով անհրաժեշտ է անցկացնել մեդիագրագիտության դասընթացներ հասարակության տարբեր շրջանակների համար ՝ հաշվի առնելով, որ մենք անընդհատ տեղեկատվական պատերազմների կիզակետում ենք։ Եթե ​​հասարակությունը լիներ մեդիա գրագետ, լրագրողները կպահանջեին և կստիպեին նյութեր գրել էթիկայի նորմերին համապատասխան։ Հեռուստատեսության, ռադիոյի, թերթերի դեպքում մարդը ընտրելու հնարավորություն չունի։ Նա կարող է փոխել միայն ալիքը կամ թերթել էջը, իսկ ինտերնետի դեպքում մարդիկ շատ աղբյուրներից ընտրում են, թե որ կայքերից տեղեկատվություն ստանալու համար, ուստի մեդիագրագիտությունը վերաբերում է ինտերնետային լրատվամիջոցներին։ Ի դեպ, հայտնի «The Guardian» - ի կողմից սկսված լրատվամիջոցների գրագիտության միջազգային պայքարը `իր« Fake or Real »- ով։ մի շարք հոդվածներում, որտեղ ուսուցանվում է, թե ինչպես տարբերակել ճշմարտությունն ու կեղծիքը։ Ռազմական լրագրության էթիկական առանձնահատկությունները ապրիլյան պատերազմի համատեքստում Այսօր մենք տեղեկատվական պատերազմ ենք մղում միաժամանակ թուրք-ադրբեջանական երկու դաշտերում, ուստի պետք է միշտ զգոն լինել։ Սա հաշվի առնելով ՝ ՀՀ ՊՆ-ն լրագրողների համար պատրաստել է ռազմական էթիկայի ուղեցույց։ Պաշտպանության բանակի մասին ցանկացած հոդված գրելիս ռազմական լրագրողի նպատակը պետք է լինի ոչ թե բանակը քարկոծելը, այլ պետության ազգային շահը պաշտպանելը։ Մամուլում հաճախ կարելի է հանդիպել նման վերնագրերի. «Մարտակերտի զորամասերից մեկում զինվոր է զոհվել», «Հաղորդվում է, որ ավելի մանրամասն տեղեկատվություն կտրամադրվի ավելի ուշ»։ Այդ ժամանակ Մարտակերտի զինծառայողների ծնողներն ու հարազատները խուճապային տրամադրություններ էին ստեղծում Նրանք զանգահարում են և փորձում պարզել սպանված զինվորի ինքնությունը, մինչդեռ լրատվամիջոցները սպանված զինվորի ինքնությունը պարզելուց հետո կարող էին հաղորդել լուրերը։ Լրագրողները հաճախ անում են էթիկական խախտումներ ՝ հրապարակելով զորամասերի, զենքերի, ռազմաբազաների աշխարհագրական դիրքի լուսանկարներ, որոնք կարող են օգտակար լինել թշնամուն։ Այս կապակցությամբ Պաշտպանության նախարարությունը ժամանակ առ ժամանակ դասընթացներ է կազմակերպում զինվորականներին լուսաբանող լրագրողների համար, բայց ճիշտ կլինի, որ նման միջոցառումները պարբերաբար անցկացվեն բոլոր լրատվամիջոցներում։ Ապրիլյան քառօրյա պատերազմը լրագրողներին ստիպեց «սթափվել» և հնարավորինս շուտ լուծել խնդիրները։ Այդ օրերին լրագրողները հասկացան, որ պատերազմը կարող է սկսվել ցանկացած պահի, և թշնամու ապատեղեկատվական հոսքերը կփորձեն հարձակվել մեր դաշտի վրա, և խուճապահար հասարակությունը, հաճախ թերահավատորեն մոտենալով իր իշխանության հաղորդագրություններին, կտարածի ադրբեջանական լուրերը։ Տարբեր գնահատականներ են տրվել պատերազմի տարիներին հայկական լրատվամիջոցների աշխատանքին։ Շատերն այդ օրերին քննադատում էին Պաշտպանության նախարարությանը ՝ ասելով, որ Պաշտպանության նախարարությունը թաքցնում է զոհերի իրական թիվը, մինչ Պաշտպանության նախարարությունը բարոյական նկատառումներից ելնելով աստիճանաբար տեղեկություններ էր տրամադրում զոհերի մասին։ Aուր ցնցուղի ազդեցության տակ գտնվող մարդկանց ասելը ճիշտ չէ, որ պատերազմ է սկսվել, մենք ունենք մի քանի հարյուր զոհ, քանի որ դա հասարակության մեջ հոգեբանական տրավմա ու խուճապ կառաջացնի։ Անհրաժեշտ է ընդգծել ապրիլյան պատերազմի ընթացքում մեդիա գրագիտությունը խթանող մի քանի հետազոտողների գործունեությունը, ինչպիսիք են տեղեկատվական անվտանգության փորձագետ Սամվել Մարտիրոսյանը, Մեդիամաքս լրատվական գործակալության գլխավոր խմբագիր Դավիթ Ալավերդյանը, ՀՀ ՊՆ խոսնակ Արծրուն Հովհաննիսյանը և այլք, ովքեր փորձել են դասավանդել նրանց ինչպես ճիշտ Դրանք տեղադրեցին ծրագրեր, որոնք լրագրողներին և հետևորդներին թույլ տվեցին տարբերակել լուսանկարի տեսանյութի գտնվելու վայրը, հնությունը և իսկությունը։ Մտահոգիչն այն է, որ լրագրողները շատ էթիկական սխալներ թույլ տվեցին պատերազմից հետո զոհված զինծառայողների հարազատների հետ զրուցելիս, օրինակ, հարցնելով, թե «ի՞նչ կասեին զինվորին, եթե նա կենդանի լիներ»։ Ուսումնասիրելով հայաստանյան լրատվական դաշտի վերոնշյալ հիմնական դրույթները ՝ ներկայացնելով դրանց վերլուծական պատկերը, գալիս ենք այն եզրակացության, որ հայաստանյան մեդիա դաշտը շատ անելիքներ ունի ինչպես մեդիայի գրագիտության, այնպես էլ էթիկայի նորմերի հոգեբանական, էթիկական պահպանման առումով։ Մենք առաջարկում ենք լրատվամիջոցներին ակտիվ համագործակցություն կազմակերպել ոլորտի առաջատար մասնագետների հետ ՝ գրագետ պահերին հանդես գալով գրագետ մոտեցումներով։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Արիստոտելի էթիկական տեսությունը։ «Առաքինության և ոսկե միջին հասկացությունների մասին», 25-01-2014, URL։ //aquileana.wordpress.com (հասանելի է։ 19.05.2017). ՈւՐԼ. http։ //evartist.narod.ru 20.12.2012 (հասցեի ամսաթիվը) 26-08-2017)։ [3] Էթիկայի օրենսգիրք, 22.11.2011, URL։ //www.aravot.am (հղումը կազմված է ՝ 04-07-2017)։ [4] «Մենք ընտրել ենք անունները, բայց դրանք դեռ չենք տարածել, չգիտենք», 03-05-2017, URL։ //168.am (հղումը կատարվել է 14-06-2017)։ [5] «Մանուշակի մանկապարտեզի դեպքից հետո երեխան չի խոսում», 03.11.2017, URL։ //168.am (հղումը կատարվել է 14-06-2017)։ [6] «Հինգ երեխաների ծնողներն արդեն որոշել են երեխաների անունները։ 7,5 միլիոն դրամ կհատկացվի ընտանիքին», URL։ //armlur.am (հղումը կազմված է ՝ 14-06-2017)։ //www.theguardian.com 26/12/16 (հասանելի է։ //studopedia.su (կիրառման ամսաթիվը)։ [9] «Այսօր լույս աշխարհ եկած հնգյակի առողջական վիճակը ծայրահեղ ծանր է», URL։ //www.7or.am/am03/05/17 (հղումը ՝ 17-05-2017)։ Խաչատրյան Նելլի ՀԱՅ ԼՐԱԳՐՈՆԵՐԻ ԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐԸ ՄԻATIONԱԳԱՅԻՆ Փորձի համատեքստում Հիմնաբառեր. Մեդիա գրագիտություն, էթիկա, օրենք, էթիկական խախտումներ, հոգեբանական առանձնահատկություններ։

example1404

example1404

Աշխատանքում դասակարգված և ներկայացված են համաչափության վերականգնման և լրացման եղանակները։ Նշված մեթոդի կիրառմամբ վերլուծված են ֆիզիկայի մի քանի ոչ տիպային խնդիրներ։

Ներածություն Ինչպես հայտնի է, եթե ֆիզիկական խնդրի մեջ առկա է համաչափություն, շատ դեպքերում խնդիրը լուծելու համար անհրաժեշտ է օգտագործել այդ համաչափությունը, հակառակ դեպքում խնդիրը գործնականում հնարավոր չէ լուծել։ Համաչափության դիտումն ու կիրառումը ունենալու են ոչ միայն գործնական, այլև ճանաչողական-գեղագիտական ​​նշանակություն։ Այնուամենայնիվ, ֆիզիկայի տարբեր ուսումնական ծրագրերում և առաջադրանքների հավաքածուներում մենք հանդիպում ենք բազմաթիվ խնդիրների, որոնց ընթացքում ֆիզիկական օբյեկտի կամ գործընթացի համաչափությունը թերի կամ մասամբ է խախտված։ Նման խնդիրների լուծման ուղղակի ստանդարտ մոտեցումները `առանց հաշվի առնելով համաչափությունը, բախվում են լուրջ մաթեմատիկական դժվարությունների։ Նման խնդիրները լուծելու համար սովորաբար անհրաժեշտ է լրացնել և վերականգնել «կորցրած» համաչափությունը։ Որպես նորություն այս աշխատանքում, մենք փորձեցինք համակարգել սիմետրիան վերականգնելու որոշ մեթոդական մոտեցումներ ՝ վերլուծելով մեթոդական ուղեցույցները և օրինակելի խնդիրները։ Կարծում ենք, որ այս տեղեկատվական հեղեղի պայմաններում տեղեկատվության, այս դեպքում խնդիրների, դրանց լուծումների դասակարգումն ու համակարգումը շատ արդիական է։ Բացի այդ, համամասնության և գեղեցկության ընկալումը, որոնումը, հայտնաբերումը և կիրառումը անգնահատելի դեր են խաղում անձի մտածողության և արժեքային համակարգի ձևավորման գործում։ Անցնենք համաչափության վերականգնման որոշ տեսակների ներկայացմանը։ 1. Այս մոտեցման էությունն այն է, որ նրանք մտովի վերականգնում են դիտարկվող օբյեկտի խաթարված համաչափությունը, որպեսզի խնդրի պայմանները չփոխվեն, նրանք ներկայացնում են լրացուցիչ օբյեկտ, որը լիովին համարժեք է բուն առարկային։ Նման փոխարինումից հետո խնդիրը հեշտությամբ լուծվում է ՝ հետ վերցնելու սկզբունքի միջոցով, եթե հայտնի են սիմետրիկ և լրացուցիչ օբյեկտի լուծումները [1]։ Նշենք, որ քննարկվող հարցերում նշված լրացուցիչ օբյեկտը նույնպես համամասնական է։ Հաշվի առեք մի խնդիր։ Խնդիր 1. Նկար 1-ում R շառավղով միատարր բարակ սկավառակից ՝ ձվի կտրված քառակուսի։ Որոշեք սկավառակի զանգվածի կենտրոնը նման կտրվածքով [2]։ Նկար. 1 Լուծում 1։ Կտրվածքի բացակայության դեպքում միատարր սկավառակը սիմետրիկ մարմին է, կենտրոնի զանգվածի կենտրոնը գտնվում է O- ի երկրաչափական կենտրոնում։ Քառակուսի հատվածը մտավոր լրացնելով, մենք ստանում ենք ամբողջական սկավառակ ՝ վերականգնելով մարմնի համաչափությունը։ Նախնական մարմնին համարժեք մարմին ստանալու համար մենք կտրվածքի տեղում համարում ենք լրացուցիչ բացասական զանգված ունեցող մարմին։ Այսպիսով, մենք սկզբնական ասիմետրիկ մարմինը փոխարինեցինք երկու համարժեք սիմետրիկ մարմիններով, որոնց զանգվածի կենտրոնները հայտնի են (նկ. 2)։ Համաչափության նկատառումներից ակնհայտ է, որ նրանց զանգվածների C կենտրոնը գտնվում է սկավառակի «քառակուսի» հատվածի կենտրոնները միացնող գծի վրա։ Թող C լինի սկավառակի O կենտրոնից հեռավորությունը x- ով, պինդ սկավառակը ՝ 0 մ-ով, իսկ լրացուցիչ մասը ՝ մ-ով։ Այժմ որոնիչի զանգվածը `x հեռավորությունը կարող է որոշվել` օգտագործելով պահի կանոնը (նկ. 2)։ Հաշվի առնելով, որ որտեղ է բարակ միատարր սկավառակի մեկ միավորի տարածքի զանգվածը, մենք այս հավասարումից գտնում ենք. Եվ 2. Նկարագրեք նման խնդիրների լուծման հնարավոր երկրորդ մոտեցումը։ Այս դեպքում նույնպես դրա մի մասը մտովի հանվում է դիտարկվող ասիմետրիկ օբյեկտից, որը դասավորված է համամասնորեն մասում գտնվող օբյեկտի համաչափությունը խախտող բացակայող օբյեկտի մասին։ Արդյունքում, մենք ստանում ենք երկու համամասնական մարմին և, օգտագործելով համընկնումի սկզբունքը, լուծում ենք խնդիրը։ Վերջինը հնարավոր է, եթե հայտնի լինեն մասի հեռացման արդյունքում ստացված այդ համաչափ մարմնի լուծումները։ Այս մեթոդով, ի տարբերություն նախորդի, մարմինը ներկայացվում է որպես իր մասերի համակարգ. ոչ մի լրացուցիչ մարմին չի ներկայացվում։ Այս մոտեցումը հասկանալու համար սովորողներից պակաս վերացական մտածողություն է պահանջվում, բայց այն կիրառման ավելի նեղ սահմաններ ունի, քան նախորդը։ Բանն այն է, որ առաջին դեպքում «վերականգնված» մարմինը համաչափության ավելի բարձր աստիճան ունի, քան մասի հեռացման արդյունքում ստացված մարմինը։ Երկրորդ մոտեցմամբ ներկայացնենք 1-ին խնդրի լուծումը։ Լուծում 2. Հոգեկանորեն բաժանեք բացակայող մասի քառակուսի տարածությամբ մ-քառակուսի բեկորը սկավառակից (նկ. 3)։ Առանց այս մասի, երկու սիմետրիկ կտրվածքներով սկավառակը արդեն համամասնական է O կենտրոնով անցնող ուղղահայաց գծին, ակնհայտ է, որ իր զանգվածի կենտրոնը գտնվում է O կետում։ Այսպիսով, մենք փոխարինեցինք բնօրինակ ասիմետրիկ մարմինը իր երկու համարժեք մարմիններով, որոնց զանգվածի կենտրոնները հայտնի են (նկ. 3)։ Նշելով սկավառակի սկզբնական զանգվածը մ-ով, մենք ստանում ենք պահերի կանոնից `հաշվի առնելով, որ, մենք կրկին գտնում ենք։ 3 և 3. Որպես համաչափության վերականգնման երրորդ տիպ, մենք կարող ենք դիտարկել բոլոր խնդիրները, երբ ֆիզիկական առարկայի կամ մարմնի ընդհանուր շարժման մի մասի սիմետրիկ ռոտացիան վերականգնում է ամբողջ համաչափությունը, և պահանջվող ֆիզիկական քանակը չի փոխվում։ Արդյունքում, սիմետրիայի հետ կապված խնդիրն ի սկզբանե ձեռք բերելով համաչափություն, հեշտությամբ լուծվում է։ Բերենք մի օրինակ։ Խնդիր 2. Մարմինը նախնական արագությամբ / վ արագությամբ նետվեց դեպի հորիզոն։ Թռիչքի ընթացքում այն ​​հարվածում է ուղղահայաց պատին, որը գտնվում է ուղղահայաց նետման կետից դեպի գնդակի շարժման հարթություն հեռավորության վրա (նկ. 4)։ Հաշվի առնելով հարվածը բացարձակ առաձգական ՝ որոշեք, թե որքան հեռու է ընկնելու գնդակը պատից։ անկյանք 4 Լուծում։ Գնդակի պատին հարվածելու ABC հետագիծը սիմետրիկ չէ։ Այնուամենայնիվ, կաթվածը բացարձակ առաձգական լինելուց հետո, ինսուլտի դեպքում, կաթվածի բացակայության դեպքում, շարժումները կունենան հայելու համաչափություն ուղղաձիգ մասի նկատմամբ (նկ. 5)։ Իրոք, առաձգական ցնցման արդյունքում գնդակի արագության վեկտորի մոդուլը մնում է անփոփոխ) ից արտացոլվում է պատից նույն անկյան տակ, որով հարվածեց։ Այժմ որոնելի l- ն գտնելու համար բավական է «հեռացնել պատը» և հաշվի առնել անկյան տակ նետված մարմնի համաչափությունը, որի ձեռքբերման համար մենք կունենանք։ 5 որտեղ էլ ստանանք։ Հավելենք, որ համաչափության նկատառումները չօգտագործելու դեպքում խնդրի լուծումը դառնում է բավականին աշխատատար և անհրապույր։ 4. Կան ֆիզիկական խնդիրներ, որոնց համար բացակայող համաչափությունը լրացնելուց հետո ստացված սիմետրիկ խնդրի լուծումը կարելի է հեշտությամբ ձեռք բերել նախնական ասիմետրիկ խնդրի լուծումից։ Հաշվի առեք մի խնդիր, որը հնարավոր է լուծել այս հնարքի միջոցով, որն իր դիրքով նման է 2009-ի ֆիզիկայի հանրապետական ​​օլիմպիադայի եզրափակիչ փուլում առաջադրված էլեկտրաստատիկայի խնդրին։ Խնդիր 3. Հարթ կոնդենսատորի կոնդենսատորները R շառավղով շրջանագծի քառորդ մասերի թիթեղներ են, որոնց միջեւ հեռավորությունը չափի շատ փոքր է (նկ. 6)։ Կոնդենսատորը q է։ Որոշեք դաշտի ուժը սալերի A և B գագաթները միացնող հատվածի միջին կետում, եթե սալերը միմյանց զուգահեռ են, և AB հատվածը ուղղահայաց է սալերի հարթությանը։ Ենթադրենք, որ էլեկտրական լիցքերը հավասարաչափ բաշխված են կոնդենսատորի թիթեղների վրա։ թուզ 6 լուծում։ Հաշվի առեք վերևում դրական լիցքավորված ափսեի երկու ա և հավասար մակերեսների լիցքերը, որոնք համաչափ են այդ շրջանի կեսին։ AB հատվածի միջին կետում այս լիցքերը էլեկտրական դաշտի լարում են ստեղծում հատվածային կեսերից բաղկացած ինքնաթիռում (նկ. 7)։ Ափսեի լիցքի (բացասական լիցքի) կողմից ստեղծված դաշտը, համապատասխան սթրեսները, որոնք ստեղծվել են դրանց համապատասխան մակերևույթների կողմից b և b!, Համաչափ է AB առանցքի վերևում սալաքարի կողմից ստեղծված դաշտի լարվածությանը (նկ. 7)։ Հետևաբար, AB հատվածի միջին կետում, քանի որ E- ն ստեղծվում է չորս լիցքերով Field դաշտի ուժը, ինչպես նաև լրիվ թիթեղներով ստեղծված E դաշտը կուղղվի AB հատվածի երկայնքով։ լարված 7 Այժմ, AB- ի մասով լիցքի բաշխում ստանալու համար, եկեք «լրացնենք» համակարգը `միմյանց կողքին տեղադրելով մի զույգ եռակողմ ուղղանկյուն ձկներ։ 8 ափսե նույն լիցքով։ Քանի որ այս բոլոր զույգ լիցքավորված թիթեղների լարումները փոխկապակցված են հավասար հավասար մոդուլին, կոնն ուղղվելու է նաև AB կոնդենսատորի ներսում. Օգտագործելով հարթ կոնդենսատորի հայտնի բանաձևերը [5], որոնման լարման համար մենք ստանում ենք. 4. Ամփոփում։ Այսպիսով, մենք մեր աշխատությունում հայտնաբերեցինք և փորձեցինք դասակարգել ֆիզիկայի խնդիրներում համաչափության վերականգնման տարբեր եղանակներ և հնարքներ։ Հարկ է նշել, որ խնդիրների վերոնշյալ դասերը չեն սահմանափակվում բերված օրինակներով, և կան բազմաթիվ այլ խնդիրներ, որոնք հեշտությամբ կարելի է լուծել նման մոտեցումներով։ Dantric թթու կարող է օգտագործվել էլեկտրաստատիկ ներկայացուցչությունների մեթոդով անվերջ ինքնաթիռի կետ առ կետ փոխազդեցության ուժը որոշելու համար, երբ ինքնաթիռը և դրա մակերևույթի լիցքերը «փոխարինվեն» համարժեք լիցքով, որը համաչափ է կետային լիցքին։ դասավորված ինքնաթիռում։ Արդյունքում, խնդիրը փոխարինվում է ամբողջովին հավասարակշռված տարրական խնդրով և հեշտությամբ լուծվում է։ Այս բոլոր խնդիրների լուծման համար ներկայացված մոտեցումները ուղղված են ոչ միայն հեշտ արդյունքներ ստանալու, այլ նաև ուսանողների գեղեցկության համամասն ընկալմանը և նրանց ստեղծագործական ունակությունների խթանմանը և զարգացմանը։ Հետազոտությունն իրականացվել է ՀՀ ԿԳՆ գիտության պետական ​​կոմիտեի կողմից տրամադրված ֆինանսավորմամբ ՝ 18T - 5C287 ծածկագրով գիտական ​​թեմայի շրջանակներում։ Գրականություն 1. hazազարյան Է.Մ., Դպրոցական ֆիզիկայի ուսուցման մեթոդիկայի ընտրովի հարցեր։ (Գիտական ​​և մեթոդական հոդվածների ժողովածու)։ Ս .. "Խմբագրել տպումը"։ 2009.308 էջ։ 2. Ֆիզիկա։ 3800 առաջադրանք դպրոցականների և փոստատարների համար օդում (հեղինակ ՝ NV Turkina և ուրիշներ) Drofa, 2000. 672 p.3. Դավթյան Ա.Մ., Ֆիզիկայի խնդիրների լուծման մեթոդական ձեռնարկ, Կինեմատիկա։ Ս .. «Ֆիլ»։ 2007 թ. 136 էջ։ 4. Գրիգորյան Գ., Յուզբաշյան Ե. Ֆիզիկայի հանրապետական ​​օլիմպիադաներ։ Եզրափակիչ փուլ։ 2004-2016թթ. Ս .. "Խմբագրել տպումը"։ 2016 թ. 192 էջ։ 5. Գրիգորյան Գ.Վ., Փախչանյան Ֆիզիկայի հանրապետական ​​բակալավրիատի օլիմպիադաներ (1983-2003)։ Ս .. "Խմբագրել տպումը"։ 2003 թ. 224 էջ։

example1439

example1439

Հոդվածում Հանրապետության ժողովրդագրական իրավիճակը, որի վերլուծության համար ընտրվել է հասարակական աշխարհագրության մեթոդաբանական տեսանկյունը։ Բացահայտվել են ՀՀ բնակչության բնական և մեխանիկական շարժերի տրամաբանությունը, զարգացման միտումները և սպառնացող մարտահրավերները։ Այս ամենը դիտարկվել է նաև համաշխարհային միգրացիոն քաղաքականության նոր փիլիսոփայության «Մարաքեշի պալտի», համատեքստում։ Եզրակացությունների միջոցով առաջարկվող նոր մոտեցումները հիմք կարող են հանդիսանալ ՀՀ ժողովրդագրական քաղաքականության վերարժևորման համար։

Մարդկանց տեսակների տրամադրում ցանկացած ազգի, պետության, քաղաքակրթության հավերժ վերարտադրության, սեփական տեսակների վերարտադրության արժեքի այլ բաղադրիչների `ֆիզիկական անվտանգություն, նյութական և հոգատար կարիքների բավարարման մակարդակ, պետության և հասարակության զարգացման մակարդակ, մակարդակ մշակութային իրացմանը բխում են միայն մարդկային բնույթից։ է Այլ կերպ ասած, Հայաստանի անվտանգության տեսանկյունից, Հանրապետության ազգային մարտահրավերը ժողովրդագրական միակ ճգնաժամն է, որը սպառնում է «մեր ֆիզիկական անվտանգությանը հարևանների հետ համակեցության պայմաններում» և ազգային պետության լիարժեք զարգացմանը։ Հայաստանի Հանրապետությունում առկա ժողովրդագրական ճգնաժամում այն ​​կվերածվի (արդեն աճում է) ժողովրդագրական աղետի, որը կարտացոլվի ֆիզիկական վերարտադրության հնարավորությամբ ազգի ազգային փոքրամասնություն դառնալու տխուր հեռանկարում։ Սեփական երկիրը կամ վերոհիշյալ գործոնները որոշում են այս հետազոտության արդիականությունն ու հրատապությունը։ Հետազոտության հիմնական նպատակն է բացահայտել Հայաստանի Հանրապետությունում առկա ժողովրդագրական իրավիճակը, պատճառներն ու զարգացման հեռանկարները։ Yelnelovarajadrvats նպատակը, դնում եւ լուծվել հետեւելով hetazotakankhndirnere.batsahaytel paymanavoroghgortsonnere ժողովրդագրական ճգնաժամ, հաշվի առնելով նրանց բնական եւ mekhanikakansharzheri համատեքստը, knnarkelzhoghovrdagrakanhimnakhndridrsevormanzhamanakakits • Նկարագրություն։ • hamemataashkharhagrakanmijotsovbatsahaytel khimnakhndri ովքեր բախվել նմանատիպ փորձի, • կանխատեսել հեռանկարը հակամարտության, որ առաջիկա նոր kanonnerihamatekstum mijazgayinmigratsion քաղաքականություն վերլուծություն • Քննարկել ՀՀ ժողովրդագրական խնդրի ազդեցությունը հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտներում։ Օգտագործեք համեմատական ​​աշխարհագրական, տեսական ընդհանրացման հետազոտության մեթոդներ `առաջարկվող հետազոտական ​​խնդիրները լուծելու համար։ Հետազոտության արդյունքները կարող են հիմք հանդիսանալ ՀՀ ժողովրդագրական խնդրի մարտահրավերները հաղթահարելու, միտումների և հեռանկարների գիտական ​​կանխատեսման համար, որոնք առանձին գիտական ​​հետազոտության միջոցով կարող են ապահովել առաջարկվող գիտական ​​խնդրի շարունակականությունը։ Գոյություն ՀՀ ժողովրդագրական ճգնաժամում հստակորեն առանձնանում են երկու շերտեր. Բնակչության բնական շարժ (ծնունդ-մահ հարաբերակցություն), բնակչության մեխանիկական տեղաշարժ (ներգաղթ-արտագաղթ հարաբերություն), խիստ անցանկալի պատկեր, միտումներ։ Եվ պատճառների թվում կարող ենք առանձնացնել նաև երկու խումբ `ներքին և արտաքին։ Այս շերտերի պատճառների համատեղ վերլուծությամբ մենք կփորձենք վերլուծել ազգային անվտանգության ժողովրդագրական մարտահրավերի բովանդակությունը։ Հայաստանի բնակչությունը 2018 թվականի դրությամբ կազմում էր 2979500 մարդ։ 1 Այս ցուցանիշով Հայաստանը զբաղեցնում է 138-րդ տեղը աշխարհում, Մերձավոր Արևելքի տարածաշրջանում 2-ը գերազանցում է ընդամենը 2 երկիրը ՝ Բահրեյնը (1,5 միլիոն) և Քաթարը (2,7 միլիոն), իսկ ԱՊՀ տարածաշրջանում բնակչության թվով զբաղեցնում է վերջին տեղը։ Ուղղակի դեպքերում ՝ Թուրքիան և Իրանը, բնակչությունը մոտ 30 անգամ փոքր է, Ադրբեջանը ՝ 2,7 անգամ, Վրաստանը ՝ 1,5 անգամ։ Ապագայի առումով պատկերը շատ ավելի մռայլ է։ Այստեղ առաջնայինը բնակչության բնական վերարտադրության խնդիրն է։ Գիտական ​​հետազոտությունների համաձայն, որպեսզի մի ժողովուրդ կարողանա փոխել և գոյատևել 25 տարի շարունակ, պտղաբերության (վերարտադրության) գործակիցը պետք է լինի առնվազն 2.1։ Այլ կերպ ասած, յուրաքանչյուր կին, ընտանիք ունի 2.1 երեխա, ինչը ապահովում է միայն պարզ վերարտադրություն, այսինքն `ազգային-գիտական ​​հետազոտությունների համաձայն, աշխարհում ոչ մի ժողովուրդ չի կարողացել վերարտադրվել 1.9 գործակցով։ Իսկ 1.3 գործակցի դեպքում վերարտադրությունը անհնար է, քանի որ այդ դեպքում անհրաժեշտ է, որ սերնդափոխությունը տեղի ունենա 80-100 տարվա ընթացքում։ Հասկանալի է, որ գոյությունը։ Ըստ Հայաստանի 1 վիճակագրական տարեգիրք - 2018, Երեւան, 2019, էջ 23։ Մերձավոր Արևելքի աշխարհաքաղաքական 2 սխեմաները համարում են մեկ աշխարհաքաղաքական տարածաշրջան ՝ Հարավ-Արևմտյան Ասիա (17 պետություն), որն արդեն աշխարհաքաղաքական մեծ տախտակում վերանվանվում է Հյուսիսային ԱֆրիկաՀայաստան, Վանաձոր 2013, էջ 14։ Մեծ Մերձավոր Արևելքն է։ Ներսիսյան Ա., Ապագայում ակնկալվող ոչ մի ներառական տնտեսական մոդել չի կարող այն իրականացնել։ ՀՀ ԱՎSS տվյալներով, 2017-ին Հայաստանի Հանրապետությունում պտղաբերության մակարդակը 1.6 է։ 3 Ավելին, 2000 թվականից ի վեր այս ցուցանիշը 1,7 էր միայն 2014 թվականին։ Այսինքն ՝ ՀՀ բնակչությունը նույնիսկ պարզ վերարտադրության փուլում չէ։ Ավելին, նման տեսակետներ պահպանելու դեպքում, առաջիկայում Հայաստանը կհայտնվի շատ ավելի վտանգավոր իրավիճակում։ Քանի որ վերարտադրության Հայաստանի բնակչության 2/3-ը աշխատանքային տարիքում են (15-63 տարեկան), և միայն 1/6-ն է աշխատանքային տարիքում։ Այսինքն ՝ ապագայում բնակչության վերարտադրողական տարիքի բնակչությունը անընդհատ կկրճատվի, բնակչության վերարտադրության հնարավորությունը կնվազի։ որն իր հերթին բերում է գործակիցի իջեցմանը։ Գծապատկերներ 1-34 ՀՀ տարեց բնակչություն (2018) Ամենաշատը (հատկապես փոքր, հեռավոր), որտեղ, ըստ ավանդույթի, ընտանիքներն ունեն ավելի քան 3 օր ավելի երեխա ՝ ավելի ու ավելի դառնալով գյուղական բնակավայրերում։ ., 2019, էջ 24։ 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 22։ 26-28-ին։ Ուրբանիզացիայի ազդեցության տակ երեխաների թիվը փոքր է։ Այսպիսով, ՀՀ բնակչությունն ունի բնորոշ ծերացման առանձնահատկություններ և արդեն կանգնած է աղետի առաջ։ Ընդհակառակը, Հայաստանը, սակայն դա չի նշանակում, որ Հայաստանի տարածքը կդառնա բնակեցված։ Ապագայում տարածքի աշխարհաքաղաքական պահանջարկը կավելանա «կամրջի դիրքի», «խմելու ջրի բնական պաշարների» շնորհիվ, հատկապես ասիական տարածաշրջանի ժողովրդագրական ճնշումների պատճառով։ Այսինքն ՝ ապագայում Հայաստանը հայտնվելու է միգրացիոն հոսքերի ժողովրդագրական ճնշման տակ։ Հետանկախության շրջանի միգրացիոն տրամաբանությունը պահպանելու դեպքում ապագայում մենք բացառապես օտարերկրյա միգրանտների ճնշման տակ կլինենք։ Որպես պետություն, որտեղ հայերի մինչև 98.1% մասնաբաժին է, հայերը ապահովել են անկախության 5 տարիների ընթացքում միգրացիոն հոսքերի բացասական մնացորդի հիմնական մասը։ Այսինքն ՝ այս միտումները պահպանելու դեպքում Հայաստանի բնակչությունից հայերի թիվը անընդհատ կնվազի։ Հայաստանի բնակչության բնական և մեխանիկական շարժումների համադրությունը ապացուցում է, որ ապագայում քիչ թե շատ բնականոն սոցիալական վերարտադրություն ապահովելու համար անհրաժեշտություն կլինի աշխատուժի անհրաժեշտություն, որը հնարավոր է ապահովել միայն ներգաղթով։ Դա ապացուցվում է ժողովրդագրական ցուցանիշների վերլուծությամբ, որտեղ առանցքային գործոնը ժողովրդագրական բեռն է։ Վերջինս ցույց է տալիս հասարակության ծանրաբեռնվածության աստիճանը հասարակության տնտեսության վրա `արտահայտված որպես աշխատունակ տարիքի բնակչության և նախածննդյան տարիքի բնակչության ընդհանուր թվի հարաբերակցություն։ Ographicողովրդագրական բեռի գործոնն ուղղակիորեն արտացոլում է սոցիալական ոլորտում պետության կողմից կատարված ֆինանսական ծախսերը։ 5 ՀՀ կառավարություն, ժողովրդագրություն, http։ //www.gov.am/hy/demographics/ բնակչության ծերացման ֆոնի վրա, բնակչության ուժի գործակից), արտահայտում է բնակչության կազմավորում Հայաստանի Հանրապետությունում ժողովրդագրական բեռի ընդհանուր գործակիցը հավասար է 38,2%, որը համարվում է համեմատաբար ցածր , 6 Դա ցույց է տալիս, որ աշխատունակ տարիքի բնակչությունը երկու անգամից ավելին է, քան ոչ աշխատունակ տարիքի բնակչությունը։ Նման հարաբերակցությունը համեմատաբար ցածր սոցիալական բեռ է։ Այնուամենայնիվ, մենք ունենք մանկական աշխատանքի ցածր ցուցանիշ (փոխվելու է աշխատունակ մարդկանց և աշխատունակ բնակչության թվաքանակի հարաբերակցությունը)։ Այն կազմում է 24,3%, իսկ կենսաթոշակային բեռը ՝ 13,1%։ Ակնհայտ է, որ ապագայում կենսաթոշակային բեռի գործակիցի բարձրացմանը զուգահեռ «սոցիալական բեռը կտրուկ կբարձրացնի հասարակության սոցիալական բեռը» տնտեսությունը։ Աշխատանքային տարիքը, հատկապես ինտենսիվ աշխատանքային տարիքը, ավելի ու ավելի քիչ մարդիկ կկրճատվեն, ինչը, իր հերթին, կհանգեցնի աշխատուժի պահանջարկի։ Եվ քանի որ ներկայումս Հայաստանում կյանքի որակը բավականին ցածր է, անհիմն է դառնում այն ​​տեսակետը, որ Հայաստանը կարող է ներգրավել միայն էժան, մկանային աշխատուժ։ Հայաստանում արդեն կա արտասահմանյան (հիմնականում հնդկական) էժան աշխատուժի հոսք, որն ապագայում ակտիվանալու ակնհայտ միտում ունի։ գործակիցներ Այլ կերպ ասած, արդեն կա ապագա գերծանրաբեռնվածության պատմական օրինակ, «Երեխայի հիմնախնդիր» -ի նմանատիպ զարգացում։ Եվ դա Եվրոպան է։ Անցյալ դարի 80-90-ականներին եվրոպական տնտեսական զարգացմանը զուգահեռ մտավ ժողովրդագրական անցման 4-րդ փուլ։ Եվրոպական երկրների 7 ղեկավարներ Խնդիր 6 theողովրդագրական գործոնի հաշվարկները հիմնված են Հայաստանի վիճակագրական տարեգրքի տվյալների վրա, տե՛ս Հայաստանի վիճակագրական գիրք - 2018, Երևան, 2019, էջ։ 26 7 Մարդկությունն անցել է ժողովրդագրական անցման 4 փուլ։ 1-ին. Birthնելիության բարձր մակարդակ, բարձր մահացություն, որպես արդյունք, բնական աճը շատ ցածր էր։ Երկրորդ. Highնելիության բարձր մակարդակ. Միջին մահացություն - բարձր բնական աճ (ժողովրդագրական պայթյուն)։ 3-րդ. Ցածր ծնելիություն - ցածր մահացություն - պարզ վերարտադրություն։ 4-րդ ՝ բնակչության ծերացման, ծնելիության ցածր մակարդակի, մահացության մակարդակի հարաբերական աճի ֆոնին `բնակչության թուլացում։ (Լուծումը գտնվեց մահմեդական աշխարհից էժան աշխատուժի ներհոսքով ՝ դա արդարացնելով թաքցնելով) հանդուրժողականություն և մարդասիրական մոտեցումներ։ Բազմամշակութային քաղաքականության ֆենոմենը կոչված էր ներգաղթյալներին ինտեգրելու իրենց բարձր մշակույթին, քաղաքակրթությանը, զրկելու նրանց ինքնությունից և ապահովելու իրենց սեփական աշխատուժը 8։ Այնուամենայնիվ, բազմամշակութային քաղաքականությունն արդեն ձախողվել է, և Եվրոպան չի լինի այնպիսին, ինչպիսին եղել է առաջիկայում։ Եվ պարզ է, որ Եվրոպան վերջին տասնամյակների ընթացքում, բացի աշխատուժի ներհոսքից, դարձել է մահմեդական աշխարհի քաղաքական միգրացիայի թիրախը։ Քանի որ Մեծ Մերձավոր Արևելքի շատ «վառվող» երկրներից մարդիկ ստիպված էին արտագաղթել ավելի անվտանգ, բարեկեցիկ վայր, ինչպիսին է Եվրոպան։ Այս ամենի արդյունքում ապահով Եվրոպան հայտնվեց միգրացիոն ճգնաժամի մեջ, որն իր գագաթնակետին հասավ 2015 թ. Հենց այդ թվականին ՄԱԿ-ի հովանու ներքո սկսեցին մշակվել միջազգային միգրացիոն քաղաքականության խաղի նոր կանոններ։ 9 Հաջորդ տարի Նյու Յորքում ՄԱԿ-ի 193 անդամ երկրները ստորագրեցին Փախստականների (Միգրանտների) մասին Համընդհանուր հռչակագիրը ՝ դնելով նոր նպատակ ՝ ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի կողմից մինչև 2018 թ.-ի վերջ վերջացնել Համաշխարհային միգրացիայի նոր Համընդհանուր պայմանագիրը։ Ֆրանսիա-գերմանական միավորված ազգի գաղափարը արդեն կորցրած պատրանք է։ ԵՄ գնահատականներով ՝ 82,5 միլիոն բնակչություն ունեցող Գերմանիան կարող է տեղավորել 192 միլիոն միգրանտ ՝ դառնալով 274 միլիոն, Ֆրանսիան ՝ 61 միլիոն 486 միլիոն, իսկ Լեհաստանը ՝ 274 միլիոն։ Այս ամենը հաշվարկվել է ՝ հաշվի առնելով այդ երկրների կառուցվածքը և տարածքը։ Դա կհանգեցնի Եվրոպայի բնիկ ժողովուրդների ոչնչացմանը, բայց համաշխարհային տնտեսության առանցքային դերակատարներից մեկի կարգավիճակի պահպանումը այլընտրանք չունի։ 9 2016 թվականից ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի ներգաղթի հարցերով հատուկ ներկայացուցիչ Փիթեր Սադերլենդը աշխատում է փաստաթղթի վրա։ Սակայն փաստաթղթի պատրաստումը սկսվել է շատ ավելի վաղ։ Փիթեր Սազերլենդի խոսքով, շինարարական աշխատանքները սկսվել են 2006 թ.-ին `« MacArthur »հիմնադրամի ֆինանսավորմամբ։ Գլոբալ պայմանագրի ֆինանսավորման այլ աղբյուրներից են ԱՄՆ-ը, Շվեյցարիայի, Շվեդիայի կառավարությունները, Sorորջ Սորոսի բաց հասարակության հիմնադրամը, Նյու Յորքի Քարնեգի կորպորացիան և Կոլումբիայի համալսարանի գլոբալ քաղաքականության նախաձեռնությունը։ 2018 Միգրացիայի գլոբալ պայմանագիրը վավերացվել է դեկտեմբերի 10-ին Մարոկկոյի Մարաքեշ քաղաքում ՝ ՄԱԿ-ի անդամ 150 երկրների մասնակցությամբ։ Փաստաթուղթը ճանապարհ է հարթում գլոբալ համագործակցության համար, բայց այն պարունակում է որոշակի վտանգներ։ Փաստորեն, նոր դաշնագրով հետաքրքրված երկրների ղեկավարները հերթական քայլն են ձեռնարկում հրաժարվել ազգային ինքնիշխանության ավանդական հասկացություններից։ Փորձագետների կարծիքով, համաձայնագիրը ոչ միայն գործիք է դառնում երկրների քաղաքականության վրա ազդելու համար, այլ նաև նպատակ ունի պետության որոշակի գործառույթներ փոխանցել վերազգային կառույցներին։ Բնօրինակ փաստաթղթի 6-րդ կետում հստակ նշված է. «… Համաձայնագիրը ներառված է գործընթացների պատմության մեջ` համաշխարհային երկխոսության և միջազգային համագործակցության տեսանկյունից »։ 10 շրջադարձային միգրացիոն նպատակներ Յուրաքանչյուր իրադարձություն սկսվում է։ Փաստաթուղթը պարունակում է 23 նպատակ և ենթադրում է շուրջ 100 պարտավորությունների կատարում։ Առաջարկվող «Մենք պարտավոր ենք» նախաբանում իրագործվել, չնայած այն հանգամանքին, որ փաստաթղթի 7-րդ կետում նշվում է այդ պարտավորությունների «ոչ պարտադիր» բնույթը », այս գլոբալ փաստաթուղթը համագործակցության և ուժի իրավական մեխանիզմ չէ, դրա կատարում։ պատվաբեր է »։ 11 Վերանայում Վարկանիշը տրվում է Միգրացիայի միջազգային կազմակերպություն ՝ OIM հասարակական կազմակերպությանը։ Դա ոչ կառավարական կազմակերպություն է, որը հիմնադրվել է 1951 թվականին Միացյալ Նահանգների հովանու ներքո, որը 2016 թվականին վերահավատարմվեց որպես «ՄԱԿ-ի միգրացիոն գործակալություն»։ Վերջինս վերահսկելու է տվյալների բազան ամբողջությամբ, որը նախատեսվում է ստեղծել Համաշխարհային զարգացման համաշխարհային շտեմարանի հիման վրա Միգրացիայի տվյալների համաշխարհային պորտալի (IOMGlobal Migration Data Portal) հիման վրա։ Այսպիսով, «ՄԱԿ-ի միգրացիոն գործակալությունը» ՄԱԿ-ի ֆորումը դառնում է https մարմինները։ //ru.euronews.com / 2018/12/06 / գլոբալ-կոմպակտ-միգրացիայի համար https։ //rossaprimavera.ru/article/ae0f45d5, որը երկրները կգնահատեն Գլոբալ համաձայնագրի տեսանկյունից և պետք է երաշխիքներ տրամադրեն։ Փաստաթղթում հստակ նշված է, որ «Միգրացիան պատմության ընթացքում մարդկային փորձի բաղկացուցիչ մասն է եղել»։ Մենք ընդունում ենք, որ համաշխարհայնացման համատեքստում դա «կայուն գլոբալացված աշխարհում» բարգավաճման և նորարարության գործոն է։ 12 առաջարկված պարտավորություններում փաստաթուղթն առանձնացնում է մի քանի բլոկ։ Այսպիսով աշխարհը մտել է միգրացիոն գործընթացների նոր փուլ։ Դա աշխարհաքաղաքական բուռն գործընթացներին բնորոշ մի երեւույթ է, որն արդեն ունեցել է նախադեպ համաշխարհային պատմության մեջ, որը հայտնի է որպես «Greatողովուրդների մեծ գաղթ»։ Այդ պահից սկսած) քաղաքակրթությունների, պետությունների, ազգերի ոչնչացման նորեկների առաջացումը։ Ըստ ՄԱԿ-ի, այսօր պատմության մեջ աշխարհի ամենամեծ բնակչության տեղահանումը շարունակում է մնալ աշխարհայացք։ 2016-ի վերջին աշխարհում 65,6 միլիոն մարդ է սպանվել։ Հարկադիր վերաբնակեցում։ Նրանցից 22.5 միլիոնը փախստականներ են, որոնց կեսը 18 տարեկանից ցածր են։ 3 միլիոնը ապաստան հայցողներ են, իսկ շուրջ 40 միլիոնը ներքին տեղահանվածներ են։ Այսօր ամեն րոպե մոտ 20 մարդ դառնում է 13 տեղահանված։ Ամփոփելով վերը նշվածը ՝ մենք կարող ենք առանձնացնել Հայաստանում ժողովրդագրական և ծառայությունների ոլորտի առջև ծառացած հիմնական մարտահրավերները։ 12 Տե՛ս նույն տեղում։ //www.un.org/ru/sections/issues-depth/refugees/• Բնակչության վերարտադրության ներկայիս տեմպերը պահպանելու դեպքում, Հայաստանում հայ ազգի սերնդափոխության հեռանկարը վտանգված է, գրեթե անհնար։ Հայաստանի Հանրապետությունում, եթե միգրացիոն գործընթացների ներկա միտումները պահպանվեն, մենք հետզհետե կդառնանք ազգային փոքրամասնություն, քանի որ արտագաղթն ապահովվում է էթնիկ հայերի հաշվին, իսկ արտագաղթողների ներհոսքը նկատելի է ներգաղթի տրամաբանության մեջ։ • Ապագայում աշխարհում կստեղծվեն գլոբալ միգրացիոն խաղի նոր կանոններ, որոնք նպատակայինորեն կփոխեն երկրների ժողովրդագրական պատկերը։ Իր աշխարհաքաղաքական դիրքի շնորհիվ Հայաստանը գտնվելու է «Greatողովուրդների մեծ միգրացիայի» էպիկենտրոնում, ոչ միայն որպես տարանցիկ երկիր։ «Peողովուրդների մեծ միգրացիայի» շնորհիվ քրիստոնեական կառավարությունների հետ փոխվելու է աշխարհի աշխարհաքաղաքական աշխարհագրությունը ՝ մեզ զրկելու ենթադրյալ գոյություն ունեցող քաղաքակրթական դաշինքներից։ Երկրների ծայրահեղականությունը ուղղակի սպառնալիք է Հայաստանի անվտանգության համար։ Ընդհանուր կառուցվածք։ Ընթացիկ • ographicողովրդագրական ճգնաժամի ուղղակի կամ անուղղակի (արդեն իսկ) ազդեցությունն այլ հիմնական գերակայությունների վրա։  Ֆիզիկական անվտանգության բանակ։ Սահմանի արդյունավետ պաշտպանության համար անհրաժեշտ են բավարար մարդկային ռեսուրսներ։ Իսկ աշխարհաքաղաքական պարզությունն ապացուցում է, որ հնարավոր է այդ ռեսուրսը համալրել հնարավոր միգրանտներից, ինչը այսօր անում են եվրոպական, ոչ միայն եվրոպական երկրները։ Արտաքին, զարգացած Տնտեսական զարգացում ՝ կյանքի որակի բարելավում։ Այսօր Հայաստանը համեմատաբար լավ վիճակում է ժողովրդագրական բեռի տեսանկյունից, ինչը, սակայն, չի համապատասխանում բնակչության ժողովրդագրական որակին (35% աղքատության մակարդակ)։ 14 Այսինքն ՝ ապագա ծանրաբեռնվածության իրավիճակը (աշխատողների և ոչ աշխատանքային տարիքի բնակչության հարաբերակցությունը)։ Հետեւաբար, նույնիսկ մարդկային ռեսուրսները չեն բավականացնի իրական տնտեսական զարգացում ապահովելու համար։ Ըստ այդմ `անհրաժեշտ կլինի ապահովել աշխատուժի հոսք։ Այնուամենայնիվ, Հայաստանը ապագայում էժան աշխատուժի (մկանների ներհոսք) թիրախ է։ Արդյունքում մատուցվող ծառայությունների որակը կտրուկ կնվազի։ Փաստորեն, նույնիսկ տնտեսական քանակական ցուցանիշների սպասվող բարելավումը չի հանգեցնի կյանքի որակի բարձրացման։ Մենք կշարունակենք որպես հանքարդյունաբերության բնորոշ կցորդ։ Developարգացող երկրներ • ographicողովրդագրական խնդրի լուծմանն ուղղված քայլերի առումով այսօր շատ ուշ է, և վաղը լուծումը կդառնա անհնար։ EMՈOՈՎՐԴԱԳՐԱԿԱՆ Ա DԵՏ, ՀՈՌՈՌ ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ։

example2363

example2363

Հոդվածի նպատակն է Ամուլսարի ոսկեբեր քվարցիտների հանքավայրի ազդակիր համայնք համարվող Գնդեվազ գյուղում գնահատել էկոհամակարգային ծառայությունների արժեքը։ Հետազոտության հիմնական խնդիրներ են` ուսումնասիրել համայնքի բնակիչների կողմից իրականացվող կողմնակի բնօգտագործման ձևերը, վերլուծել սոցիալական հարցումների արդյունքները և գնահատել էկոհամակարգային ծառայությունների արժեքը՝ կոնկրետ ցուցանիշներով։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզ դարձավ, որ Գնդեվազ գյուղի արոտավայրերի կեսը ներկայումս փաստացի չի օգտագործվում, միաժամանակ ցույց տվեցինք, որ ՊԽՄ-ի առկա քանակը կարելի է ավելացնել մոտ 10-12 անգամ։ Գնահատված էկոհամակարգային ծառայությունների արժեքը (ավելի քան 8 մլն դրամ) հնարավորության կտա իրակացնել պաշարների կայուն կառավարում, բազմակողմանի օգտագործում և արդյունավետ պահպանություն։ Իսկ այդպիսի գործունեությունը, ի տարբերություն հանքարդյունաբերության, կլինի տնտեսապես շահավետ, երկարաժամկետ, էկոլոգիապես անվտանգ։

ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ SERԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ԲԱ BՆԵԼՈՒ ԷԿՈՍԻՍՏԵՄԱՅԻՆ VԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ (ԵԿ) այն օգուտներն են, որ մարդիկ ստանում են էկոհամակարգերից։ Էկոհամակարգերի միջոցով մատուցվող էկոհամակարգի ծառայությունների տարբեր կատեգորիաներ ներառում են `1 Foodառայություններ ՝ սնունդ, ջուր, փայտ և այլն, 2 ․ Կարգավորող ծառայություններ. Ազդել կլիմայի, ջրհոսքերի, հիվանդությունների, թափոնների և ջրի որակի վրա 3 3 մշակութային ծառայություններ. տրամադրել հանգստի, գեղագիտական ​​և հոգատար առավելություններ, 4 Օժանդակ ծառայություններ. Հողի մշակումը, ֆոտոսինթեզը սննդանյութերի հոսքերը։ «Էկոհամակարգերը» անշունչ միջավայրի դինամիկ բարդույթներ են, որոնք փոխգործակցում են բույսերի, կենդանիների և միկրոօրգանիզմների հետ ՝ որպես ֆունկցիոնալ միավորներ։ «Էկոհամակարգի ծառայությունները» էկոհամակարգերի ուղղակի ուղղակի ներդրումներն են `մարդու բարեկեցությունն ապահովելու համար։ «Էկոհամակարգային ապրանքներ և ծառայություններ» հասկացությունը հոմանիշ է էկոհամակարգային ծառայությունների հետ։ Դրամական արտահայտությամբ, այս ապրանքների և ծառայությունների գնահատումը համարժեք է էկոհամակարգի ծառայությունների գնահատմանը [4]։ Գնդեվազ գյուղի լեռնային էկոհամակարգերը տեղական բնակչության համար ծառայությունների աղբյուր են (սնունդ, քաղցրահամ ջուր, խոտ և այլն)։ Մարգագետիններն ու կերերը բնակչության կողմից օգտագործվում են որպես արոտավայրեր գյուղատնտեսական կենդանիներ արածեցնելու, մեղվաբուծություն կամ որպես բնական խոտհարք։ Էկոհամակարգի այս ծառայությունների գնահատումն իրականացվել է շուկայական գնի մեթոդի միջոցով, իսկ բերքատվությունը գնահատվել է դաշտային ուսումնասիրությունների ընթացքում։ Գյուղում անցկացված հարցումների արդյունքում պարզվել է, որ մրգերի և հատապտուղների և բանջարեղենի քանակն իրականում օգտագործվել է գյուղացիների կողմից։ Շուկայական գինը։ Շուկայական գին ասելով `մենք հասկանում ենք գյուղատնտեսական ապրանքների վաճառքի գինը, որով ֆերմերը ապրանքը վաճառում է վերավաճառող կամ վերամշակող ընկերությանը։  Արոտավայրերի և խոտհարքների արտադրողականությունը որոշելու համար տեղադրվել են 1 մ 2 մակերեսով փորձնական հողամասեր։ 1 արոտավայրի կամ խոտհարքի բերքը հաշվարկվել է հետևյալ բանաձևով. B = Kt * Gch * 10 000, որտեղ B - բերքատվությունն է, kgKt - թաց կենսազանգվածն է փորձադաշտում, kgGH - թաց կենսազանգվածը փոխարկման գործակիցն է չոր կենսազանգվածի (0.35)։ Գնդեվազ գյուղի արոտավայրերի դեպքում միջին բերքատվությունը մոտավորապես կազմում է։ Ba = 0,46 * 0․35 * 10 000 = 1600 կգ, Bkh = 0,71 * 0․35 * 10 000 = 2500 կգ։ Ըստ ռելիեֆի գործոնի ության բարձրության, համայնքի ընդհանուր խոտածածկ տարածքները տարածված են երեք տարբեր բարձրություններում (լանդշաֆտային գոտիներ). 1. ցածրավայր - լեռնատափաստանային ենթագոտի, բերքատվությունը `1200 կգ / հա, 2. միջին` մարգագետնային տափաստանային ենթաոլորտում։ -գոտի, բերքատվությունը 1400 կգ / հա է, 3. բարձր ենթալպյան գոտում `բերքը 1600-1800 կգ / հա։ Քանի որ լեռնաշխարհի արոտավայրերը հիմնականում օգտագործվում են, դրա համար էլ ենթադրում ենք, որ արոտավայրերի միջին բերքը 1600 կգ / հա է։ 1 կգ խոտի արժեքը 50 դրամ է (2018)։ Արոտավայրերի դեպքում 1 հա տնտեսական արժեքը 80,000 է, խոտհնձերի դեպքում `125,000 դրամ։ Արոտավայրերի թույլատրելի բեռը հաշվարկվել է `ցույց տալով անասունների առավելագույն քանակը, որոնք կարող են արոտավայրի տարածքում սնվել արոտավայրից (1 հա) ամբողջ արոտավայրում` առանց վնասելու արոտի արդյունավետության վրա։ Որոշվում է հետևյալ բանաձևով [1]. ATB = B / P x T, որտեղ. ATB- ի թույլատրելի արոտավայրերի բեռ, B1 հա արոտավայրի բերք (կգ / հա), P պայմանական արոտավայրերի պահանջարկ (կգ), T արոտավայրերի օրական տարածք , Գնդեվազ գյուղի դեպքում ՀՊՄ-ի մեկ ղեկավար ընդունել է 400 կգ քաշ ունեցող կովի։ Կենդանու քաշը բազմապատկվում է 0․025 (զոոտեխնիկական) գործակցով [1]։ 100 x 10 = 40 կգ)։ Այս դեպքում ATB = 1600 / (10 × 180) = 0.8։ Ըստ առանձնացված գոտիների `տվյալ ցուցանիշը տատանվում է 0.6-0.8 միջակայքում։ Այսինքն, ստացվում է, որ ամբողջ արոտավայրում մեկ հեկտարից 0,8 գլուխ։ Գյուղում 3105 հա արոտավայրերի դեպքում արոտավայրերի թույլատրելի բեռնման դեպքում խոշոր եղջերավոր անասունների թիվը հավասար է 2484 (ներկայումս մոտ 160 գլուխ)։ Ամբողջ նախիրի արոտավայրերի պահանջարկը հաշվարկելու համար մենք ամբողջ նախիրը (տարբեր տեսակների եռալեզման խմբեր) վերածում ենք մեծ պայմանական միավորների (ՊՇՄ) վերափոխման գործակիցներով [1]։ Աղյուսակ 1. Կենդանիների պայմանական մեծ միավորի (ԳՇՄ) գյուղատնտեսական քանակի վերափոխման կենդանիներ (տեսակներ և սեռերի խմբեր) փոխակերպման հաշվարկը պայմանական է Խոշոր միավոր (PCU) (գլուխ) Կովեր sուլեր Ձիեր խոզեր Խոշոր պայմանական միավորների ընդհանուր քանակը Ոչխարներ և այծեր Հաշվի առնելով մեկ գլխի համար մեծ պայմանական միավորի ամենօրյա կերերի պահանջը, մենք հաշվարկել ենք ամբողջ արոտի օրվա կտրվածքով կերային պահանջը արոտավայրերի ամբողջ ժամանակահատվածի համար (աղյուսակ 2)։ PCU մեկ շնչի հաշվով MPW (կենդանի) միջին քաշը (կգ) Մեկ շնչի հաշվով օրական պահանջը Ընդհանուր PCM օրական պահանջը (կգ) (կգ) Արոտավայրերի PCM եռամսյակի ժամանակահատվածի (օրվա) պահանջը արոտավայրերի սահմաններում (կգ) Աղյուսակ 2. Համայնքի խոշոր պայմանական միավորի անասնակերության պահանջը արոտավայրերի սեզոնում։ Անասնագլխաքանակի ընդհանուր կերերի (ԱՀ) պահանջարկն ամբողջ արոտավայրային ժամանակահատվածի համար (180 օր) 561 տ չոր նյութ է կամ 561x4 = 2244 տ կանաչ զանգված (չոր նյութի փոխարկման գործակիցը 4 է)։ Դրանից հետո համայնքի ամբողջ արոտավայրում անասունների ամբողջ բնակչության փաստացի խտությունը հաշվարկվում է `որոշելու համար, թե յուրաքանչյուր խոշոր պայմանական միավոր (արհեստական ​​միավոր) արոտավայրի որքան տարածք է իրականում ապահովված։ Հողային ռեսուրսները կազմում են 3105 հա։ Բնակչության իրական խտությունը = PCU բնակչություն / արոտավայրեր (հա) = 312։ 3105 = 0,1 գ Այսինքն, PCM- ի 1 գլուխ ընկնում է (1 հա)։ 0․1) = 10 հա արոտավայր։ Այս դեպքում. 2869) (նշ. 2874) (նշ. 2868) (նշ. 2868) (խնամել 2869) (նշ. 2868) (նշ. 3400) (նշ. 2869) (նշ. 2876) (նշ. 2868) = 0.8 ATB = Ըստ առանձնացված գոտիների `տվյալ ցուցանիշը տատանվում է 0.6-0.9 միջակայքում։ Այսինքն ՝ ստացվում է, որ ամբողջ արոտավայրում մեկ հեկտարից 0,8 գլուխ։ Արոտավայրերի իրավիճակի ինդեքսի (PES) արժեքներից ելնելով, արոտավայրերի թույլատրելի բեռնման նորմի արժեքներից, արոտավայրի նկատմամբ պահանջարկը հաշվարկվել է `հասկանալու համար, արդյոք համայնքի արոտավայրերն իրենց տարածքով ավ բավարարելու են առկա պահանջարկը։ անասնապահական արոտներ։ Հաշվարկը հիմնված է արոտի միջին բերքի, արոտավայրի տևողության և 1 PCM օրական կերերի պահանջի վրա։ Ըստ ուսումնասիրությունների ՝ տարբեր գոտիներում համայնքների արոտների միջին բերքատվությունը կազմում է .1200 + 1400 + 1700 = 4300։ 3 = 1433 կգ / հա (միջին տարբեր արոտավայրերով)։ Արոտի տարածքի պահանջը = (PCM x O x T)։ 1433 = 1568 հա։ Այսինքն ՝ ամբողջ արոտավայրում համայնքում անասնագլխային արոտների պահանջարկը կարելի է բավարարել 1568 հա արոտավայրերով։ Բնության արտաքին օգտագործման տեսանկյունից, Գնդեվազ գյուղի բնակչությունը հավաքում է ուտելի բանջարեղեն, խոտաբույսեր, մրգեր և հատապտուղներ։ Հարցումները (113 տուն) պարզել են բնակչության կողմից հավաքվող մրգերի, հատապտուղների, բանջարեղենի և խոտաբույսերի տարեկան քանակը։ Անուն 1. ավելցուկ 2. սթրես 3. Սիբեխ 4. Մանդակ 5. ծնեբեկ 6. ալագյազ 7. Շուկայական միջին գինը, շուկայական արժեքը, հավաքագրման տարածքում, հազ. մետաղադրամ 8. կանխիկ 9. շուշան 10. դանդուռ 11. սունկ 12. տանձ 13. մասուր (չոր) 14. ուրց (չոր) 15. երիցուկ (չոր) 16. պոչ 17. ալոճին Ընդհանուր գումարը։ Աղյուսակ 3. Համայնքի բնակչության կողմից հավաքված պտուղ-հատապտուղների, բանջարեղենի, խոտաբույսերի տարեկան քանակը Վաճառքի միջին գին Այսպիսով, մենք կարող ենք հստակորեն արձանագրել, որ հաշվարկների արդյունքում Գնդեվազ համայնքը էկոհամակարգային ծառայությունների մեծ ներուժ ունի։ Եթե ​​բնակչությունն ունի համապատասխան միջոցներ, այն միանշանակ կարող է օգտվել համայնքի գյուղատնտեսության զարգացման լայն հեռանկարներից։ Գնահատման հիման վրա պարզ է դառնում, որ արոտավայրերի գրեթե կեսը չի օգտագործվում ներկայիս պայմաններում, ընդ որում `անասնապահության դեպքում, այն ունի մոտ 15 անգամ պակաս բնակչություն, քան հնարավոր թիվը։ Այս ամենը, երբ համայնքում կա տվյալների մշակման գործարան։ Ինչ վերաբերում է ուտելի բանջարեղենի, խոտաբույսերի, մրգերի և հատապտուղների հավաքածուին, ապա հաշվարկները ցույց են տալիս, որ էկոհամակարգի ծառայության արժեքը ութ միլիոն դրամ է (նույնիսկ ավելին)։ Բնակչության մեծ մասը (միայն 15 ընտանիք է զբաղվում հավաքած բույսերի վաճառքով) հավաքված բույսերն օգտագործում է անձնական և տնային կարիքների համար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Թովմասյան Գ., Կենսաբազմազանության կայուն կառավարում, Հարավային Կովկաս, Արոտավայրերի և խոտհարքների կառավարման պլանների կայուն կառավարման ուղեցույց, Երևան, «ՏԱՍԿ» ՍՊԸ, 2015, էջ 42, 48, 61։ [2] Վայոց ձորի մարզի Գնդեվազ գյուղում հողային ֆոնդի առկայության մասին հաշվետվություն (բաշխում (DZ22)։ [3] Էկոհամակարգերի և կենսաբազմազանության տնտեսագիտություն, URL։ //www.teebweb.org/( Հասանելի է։ //armstatbank.am/ (հղումը կատարվել է 22.04.2019)։ Լուսինե Խաչատրյան ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ SERԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ԳՅՈՒԱՏՆՏԱՆ Բանալի բառեր. Էկոհամակարգի ծառայություններ, մատակարարի էկոհամակարգի ծառայություններ, արոտավայրերի բերք, թույլատրելի բեռ, մեծ միավորի պահանջ, պայմանական ծառայություն, արոտի արժեք ։

example494

example494

Հայաստանի Հանրապետության տեղական ինքնակառավարման համակարգի ներդրումը կարեւոր քայլ էր ժողովրդավարական արժեքների իրականացման եւ ամրապնդման համար։ Օրենսդրական կարգավորումների արդյունքում տեղական ինքնակառավարման կազմակերպումը իրականացվեց մասնակցային ժողովրդավարության ակտիվ ձեւի՝ ընտրությունների միջոցով, որն աննախադեպ էր նորանկախ պետության պետականակերտման ճանապարհին։ Հոդվածում ներկայացված են տեղական ինքնակառավարման կազմակերպման, ընտրությունների անցկացման կարգը, իրավական հիմքերն ու առանձնահատկությունները։

Տեղական ինքնակառավարման համակարգը իր բնույթով քաղաքացիական նախաձեռնությունների արդյունքում ձեւավորված եւ սեփական կարիքների բավարարմանն ուղղված քաղաքացիների կազմավորման ձեւ է 1, էջ 9։ Այլ կերպ, տեղական ինքնակառավարումը ժողովրդի իշխանության կազմակերպման եւ իրականացման առավել ժողովրդավարական, միջազգայնորեն ընդունված եւ արդյունավետ ձեւերից մեկն է։ Տեղական ինքնակառավարման համակարգի առջեւ դրված կարեւոր խնդիրներից մեկը ՏԻՄ-երի կազմակերպումն է, որն առաջին հերթին նշանակում է նրա ներքին կառուցվածքի ձեւավորում` պայմանավորված ընտրական գործընթացներով։ Իրավաբանական գրականության մեջ նշվում է, որ տեղական ներկայացուցչական մարմինները հանդիսանում են հիմնական տարրը ժամանակակից տեղական ինքնակառավարման համակարգում, նրանց է պատկանում առաջատար դերը2։ Արեւմտյան քաղաքագիտական գրականության մեջ առավել տարածված է այն մոտեցումը, 227ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ համաձայն որի՝ հենց ընտրություններն են հանդիսանում հասարակական-քաղաքական գործընթացների հիմնասյունը` ժողովրդավարական հասարակարգերում 3, с. 56։ Այսպես, Ա.Ե. Պոստնիկովը գտնում է, որ ընտրություններն ապահովում են պետական եւ տեղական իշխանության վերարտադրությունը, նորացումը ժողովրդավարական հիմքի վրա՝ քաղաքացիական հասարակության կողմից ձեւավորվող առավել նշանակալի քաղաքական շահերին համապատասխան 4, с. 21։ Արդարացի է այն միտքը, ըստ որի՝ ժողովրդի կամքը պետք է լինի իշխանության իրականացման հիմքում, այդ կամքը պետք է իր արտահայտումն ունենա պարբերական եւ չկեղծված /արդար/ ընտրություններում, որոնք պետք է անցկացվեն ընդհանուր եւ հավասար ընտրական ճանապարհով, գաղտնի քվեարկության ճանապարհով կամ այլ բազմիմաստ ձեւերի միջոցով, որոնք ապահովում են քվեարկության ազատությունը 5, с. 37։ Մեկ այլ բնութագրմամբ` ընտրությունները պարբերաբար տեղի ունեցող ոչ միայն իրավական-ինստիտուցիոնալ, այլ նաեւ հասարակական-քաղաքական, սոցիալական հիմք եւ տնտեսական երանգավորում ունեցող գործընթաց են, որոնց հիմքով ձեւավորվող պետական եւ տեղական ներկայացուցչական մարմինները ստանում են իրենց գործունեության համար անհրաժեշտ իրավասությունը 6, с. 28։ Ընտրությունները, ըստ էության, ժողովրդավարության անհրաժեշտ բաղկացուցիչն են։ Ընտրական համակարգը քաղաքական համակարգի բաղկացուցիչ մասն է, պետական իշխանության լեգալ կայացման եւ լեգիտիմ գործառնության գործուն մեխանիզմը։ Թերեւս, տեղական ինքնակակառավարման կազմակերպման լեգիտիմ եւ ժողովրդավար ձեւը տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների կազմակերպումն է։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրական համակարգերը կոչված են ապահովելու տեղական ընտրությունների ժողովրդավարությունը եւ այդ ընտրությունների միջոցով ընտրված իշխանությունների լեգիտիմությունը եւ ընտրությունների սոցիալ-քաղաքական նշանակությունը։ Տեղական համայնքների մեծամասնությունում անմիջական ժողովրդավարության միակ ձեւը, որը իրականում կողմնորոշված է եւ կիրառվում է համապատասխան համայնքի բնակչության կողմից, հանդիսանում է հենց տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները։ 228ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Այլ կերպ, տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները հիմնականում հանդիսանում են տեղական իշխանության վրա բնակչության ազդեցության միակ միջոցը։ Ընտրությունները ապահովում են պետական եւ տեղական իշխանության վերարտադրությունը եւ թարմացումը ժողովրդավարական հիմունքներով, որը ձեւավորվում է քաղաքացիական հասարակության կողմից։ Դրանում է կայանում նրանց սոցիալ-քաղաքական նշանակությունը։ Տեղական ընտրությունները համարվում են քաղաքացիների քաղաքական ինքնահաստատման էական երաշխիքներից մեկը, քաղաքացիական հասարակության քաղաքական ինքնակազմակերպման ձեւերից մեկը, որն ապահովում է նրա ինքնավարությունը՝ հնարավորությունն տալով դառնալու հանրային իշխանության ինքնուրույն սուբյեկտ։ Իրավական եւ սոցիալ - քաղաքական բնութագրիչների ամբողջությունը թույլ է տալիս առանձնացնել տեղական ընտրությունների հետեւյալ հիմնական գծերը՝ 1. ուղղակի ժողովրդավարության, բնակիչների անմիջական կամահայտնության եւ հանրային կադրային որոշումների ընդունման հիմնական ինստիտուտներից մեկն է, 2. ներկայացուցչական եւ ուղղակի ժողովրդավարության ինստիտուտներից մեկն է, 3. թույլ են տալիս բնակիչներին անմիջականորեն իրենց մունիցիպալ կազմավորման գործերի կառավարմանը, իրականացնել իրենց սահմանադրական իրավունքներն ու ազատությունները, ընդ որում՝ ոչ միայն նրանք, ովքեր անմիջականորեն կապված են ընտրական տեխնոլոգիայի հետ, 4. իրենից ներկայացնում են համամունիցիպալ միջոցառում (իրենց մասշտաբներով, տեղական բնակչության տարբեր շերտերի լայն մասնակցությամբ) քաղաքացիական հասարակության կառուցման դեր են կատարում՝ հանդես գալով որպես տարբեր խմբի տեսակետների, շահերի արտահայտումը սնուցող միջոց եւ միաժամանակ այդ խմբի կողմից փոխզիջումային որոշումներ որոնման միջոց 7, с. 5, 8։ Ժամանակակից ընտրական համակարգերի կարեւոր առանձնահատկությունը տեղական մակարդակում հանդիսանում են համընդհանուր ընտրական իրավունքի, փակ գաղտնի քվեարկության սկզբունքները, որոնք ներթափանցում են տեղական ինքնակառավար229ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ման մարմինների ընտրությունների ողջ բազմամակարդակ նորմատիվ-իրավական հիմքերը, սկսած սահամանադրական կարգից` վերջացրած տեղական ինքնակառավարման մարմինների տեղական բնույթի նորմաստեղծ ակտերով 8, с. 137։ Տեղական ինքնակառավարման նորմատիվ արժեքները Եվրոպայի խորհրդի անդամ երկրների համար հիմնականում սահմանված են Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիայում։ Խարտիան հիմնված է այն կանխավարկածի վրա, որ արդար ընտրություններով ձեւավորված ՏԻՄ-երը, ունենալով օրենքով իրենց վերապահված համապատասխան լիազորություններ եւ ավելի մոտ գտնվելով բնակչությանը, կարող են այնպիսի գործունեություն ծավալել եւ ծառայություններ մատուցել, որոնք առավել արդյունավետ են՝ հաշվի առնելով բնակչության կարիքները։ Հայաստանի Հանրապետությունը, 2002թ.-ին վավերացնելով Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիան, պարտավորություն է ստանձնել զարգացնելու մասնակցային ժողովրդավարությունը։ Եվրոպական խարտիայի նախաբանում տեղական ինքնակառավարման մարմինները համարվում են ցանկացած ժողովրդավարական ռեժիմի հիմնական հիմքերից մեկը, իսկ պետական գործերի կառավարմանը մասնակցելու իրավունքը անդամ պետությունների համար դասվում է ժողովրդավարական սկզբունքների շարքը, որն անմիջականորեն կարող է իրականացվել տեղական մակարդակով` ընտրությունների միջոցով։ Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիայի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ տեղական ինքնակառավարման իրավունքը իրականացվում է խորհուրդների կամ ժողովների կողմից, որոնց անդամները ընտրված են ազատ փակ գաղտնի, հավասար, ուղղակի եւ համընդհանուր քվեարկության ճանապարհով։ Խարտիայի այս դրույթը ինպլեմենտացվել է ՀՀ Սահմանադրության 7-րդ եւ Ընտրական օրենսգրքի 1-ին հոդվածներում։ Ըստ Ընտրական օրենսգրքի՝ ՏԻՄ ընտրություններն անցկացվում են ընդհանուր, հավասար, ազատ, ուղղակի ընտրական իրավունքի հիման վրա` գաղտնի քվեարկությամբ (բացառություն են կազմում Երեւան, Գյումրի եւ Վանաձոր քաղաքները եւ ի տարբերություն այլ համայնքների, Երեւանի, Գյումրիի 230ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ եւ Վանաձորի քաղաքապետը, չի ընտրվում ուղղակի ընտրակարգով, այլ՝ ավագանու կազմից, ավագանու որոշմամբ)։ Հայաստանի Հանրապետությունում տեղական ինքնակառավարման ընտրությունների նորմատիվ իրավական կարգավորումն ու ընտրական համակարգերի կազմակերպումը իր մեջ է ներառում երեք միմյանց փոխկապված մակարդակ՝ 1. միջազգային իրավունքի եւ միջազգային պայմանագրերի համընդհանուր սկզբունքներն ու նորմերը, 2. սահմանադրական եւ օրենսդրական իրավական ակտերը, 3. տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից ընդունված իրավական ակտերը, որոնք պարունակում են նորմեր ընտրությունների մասին 8, с. 53։ ՀՀ Սահմանադրության 2-րդ հոդվածի համաձայն՝ Հայաստանի Հանրապետությունում իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին։ Ժողովուրդն իր իշխանությունն իրականացնում է ազատ ընտրությունների, հանրաքվեների, ինչպես նաեւ Սահմանադրությամբ նախատեuված պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց միջոցով։ Սույն հոդվածը թույլ է տալիս ենթադրելու ժողովրդի` իշխանության պատկանելիության եւ այդ իշխանությունը անմիջականորեն կամ ընտրովի մարմինների միջոցով իրականացնելու սահմանադրական իրավունքի մասին։ Հայաստանի Հանրապետությունը, որդեգրելով եվրոպական ժողովրդավարական արժեքները, օրենսդրական փոփոխություններ կատարելիս, հաշվի է առնում Եվրոպայի խորհրդի Վենետիկյան հանձնաժողովի ցուցումները եւ դիրքորոշումը (Վենետիկի հանձնաժողովը Եվրոպայի խորհրդի փորձագետներից կազմված խորհրդատվական մարմին է, որը գործում է ժողովրդավարական ինստիտուտների, մարդու իրավունքների, սահմանադրական փոփոխությունների, ընտրական գործընթացների կազմակերպման ուղղություններով)։ ՀՀ պետական ընտրական գործընթացները, նաեւ տեղական ինքնակառավարման ընտրությունների կազմակերպումը կարգավորում են Ընտրական օրենսգրքով։ Այսպես, ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 5-րդ եւ 6-րդ բաժինը նվիրված է տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններին։ 231ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ՀՀ-ում ընտրությունները անցկացվում են հրապարակայնության սկզբունքով 9, էջ 94։ Հրապարակայնության իմաստը կայանում է նրանում, որ ընտրությունները նախապատրաստվում եւ անցկացվում են հրապարակայնորեն։ Ընտրական գործընթացը ՀՀ-ում ներառում է օրենքով սահմանված փուլերի համակցություն, որոնք բաղկացած են որոշակի հստակ ընտրական գործընթացներից։ Ընտրական գործընթացի փուլերը` ընտրությունների կազմակերպման եւ անցկացման փուլերն են, որոնց սահմաններում իրականացվում են օրենքով նախատեսված ընտրական գործողությունները, ինչպես նաեւ ընտրական գործընթացները, որոնք ապահովում են ՀՀ քաղաքացիների եւ ընտրության այլ մասնակիցների ընտրական իրավունքի իրականացում։ Ընտրական գործընթացի կարեւորագույն փուլերից մեկը հանդիսանում է ընտրությունների նշանակումը։ Ընտրությունների կազմակերպման գործընթացի այս փուլի էությունն ընտրությունների անցկացման իրավասու մարմնի կամ պաշտոնատար անձի կողմից համապատասխան որոշում կայացնելու եւ ժամկետներ նշանակելու մեջ է։ ՀՀ 1995թ. Սահմանադրության ընդունումից հետո տեղական ինքնակառավարման մարմինների առաջին ընտրությունն անցկացվեց միայն 1996թ. նոյեմբերի 10-ին 10։ Սա առաջին եւ վերջին դեպքն էր, երբ ՀՀ բոլոր համայնքներում նույն օրն անցկացվեցին տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները 11, էջ 69։ Հետագայում, համայնքի ղեկավարի ու ավագանու լիազորությունների վաղաժամկետ դադարեցման հիմքերի կիրառմամբ համայնքներում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների անցկացման մեկ միասնական օրը խախտվեց, բնականաբար այն պայամանավորվեց անձնական, իրավա-քաղաքական գործունեության անհնարինության եւ մի շարք այլ գործոններով։ Այսօր ոչ Սահմանադրությամբ, ոչ էլ Ընտրական օրենսգրքով հերթական ընտրությունների ստույգ օր նշված չէ։ Ընտրական օրենսգրքի 120-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ համայնքի ղեկավարի եւ ավագանու անդամի հերթական ընտրություններ կարող են անցկացվել տարին մինչեւ չորս անգամ։ Համայնքի ղեկավարի եւ ավագանու անդամի հերթական ընտրությունների քվեարկության օրերը յուրաքանչյուր տարվա համար սահմանում է Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը։ Համայնքի 232ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ղեկավարի եւ ավագանու անդամի հերթական ընտրությունները նշանակում է մարզպետը, իսկ արտահերթ ընտրությունը՝ ՀՀ կառավարությունը։ Ժողովրդավարական հասարակարգերում ընտրական գործընթացի հիմնական շահառուները ընտրողներն են։ Համաձայն ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 2-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ 1. տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների ժամանակ ընտրելու իրավունք ունեն քվեարկության օրը 18 տարին լրացած՝ ընտրությունն անցկացվող համայնքի բնակչության ռեգիստրում` 1) մինչեւ քվեարկության օրն առնվազն 6 ամսվա հաշվառում ունեցող Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիները, 2) մինչեւ քվեարկության օրն առնվազն վեց ամսվա հաշվառում չունեցող Հայաստանի Հանրապետության այն քաղաքացիները, որոնք համայնքում հաշվառվել են պարտադիր ժամկետային զինվորական ծառայությունից զորացրվելու կամ ազատազրկման ձեւով պատիժը կրելուց ազատվելու հանգամանքներով պայմանավորված, 3) մինչեւ քվեարկության օրն առնվազն մեկ տարվա հաշվառում ունեցող՝ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն չունեցող անձինք (այսուհետ` քաղաքացիություն չունեցող ընտրող)։ Ընտրելու իրավունք չունեն դատարանի՝ օրինական ուժի մեջ մտած վճռով անգործունակ ճանաչված, ինչպես նաեւ դիտավորությամբ կատարված ծանր եւ առանձնապես ծանր հանցանքների համար օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով դատապարտված եւ պատիժը կրող անձինք։ ՀՀ ընտրական օրենսգիրքը սահմանում է, որ համայնքի ավագանու ընտրության ժամանակ համայնքի տարածքում սահմանվում է մեկ բազմամանդատ մեծամասնական ընտրատարածք։ ՀՀ-ում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները ձեւավորվում են հետեւյալ կերպ` համայնքի ղեկավարի եւ ավագանու անդամի թեկնածուների առաջադրմամբ։ Թեկնածուներ կարող են առաջադրել կուսակցությունները իրենց համապատասխան տարածքային (սկզբնական, տեղական) ստորաբաժանումների որոշմամբ, ինչպես նաեւ ընտրվելու իրավունք ունեցող քաղաքացիները` 233ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ինքնաառաջադրման կարգով, բացառություն են կազմում Երեւան, Գյումրի եւ Վանաձոր քաղաքները, որտեղ ավագանու անդամի թեկնածուներ առաջադրելու իրավունք ունեն կուսակցությունները եւ կուսակցությունների դաշինքները, իսկ համայնքի ղեկավարը ընտրվում է անուղղակի կարգով՝ արդեն իսկ ընտրված ավագանու կազմից։ Ենթադրվում է, որ կուսակցություններին եւ կուսակցությունների դաշինքներին ավագանու անդամի թեկնածուներ առաջադրելու հնարավորություն տալը կնպաստի համայնքներում ավելի ուժեղ եւ մրցունակ տեղական ինքնակառավարման մարմիններ ունենալուն։ 2011թ.-ի Ընտրական օրենսգիրքը տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների համար սահմանել էր տարիքային ցենզ եւ օրենսգրքի 132-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` համայնքի ղեկավարի համար թեկնածու կարող էին լինել 25 տարին լրացած, իսկ ավագանու անդամի համար՝ 21 տարին լրացած, ընտրություն անցկացվող համայնքի բնակչության ռեգիստրում մինչեւ քվեարկության օրը առնվազն վերջին 6 ամիսը հաշվառված անձինք։ Տարիքային ցենզերի էությունը կայանում է նրանում, որպեսզի բացառվի տվյալ համայնքում այնպիսի անձի ընտրվելը, ում անմիջականորեն մատչելի, հետեւաբար` հասկանալի ու ընկալելի չեն տվյալ համայնքի խնդիրները 11, էջ 79, 84։ Նստակեցության ցենզը եւս պայմանավորված էր այդ հիմքով։ Սակայն 2015թ. սահմանադրական նոր կարգավորումներում ոչ Ընտրական օրենսգրքով, ոչ էլ Տեղական ինքնակառավարման մասին ՀՀ օրենքով չնախատեսվեց տարիքային ցենզը եւ՛ համայնքի ղեկավարի, եւ՛ ավագանու անդամի թեկնածուի համար։ Սահմանադրության 48-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների ժամանակ ընտրելու եւ ընտըրվելու, տեղական հանրաքվեին մասնակցելու իրավունք ունեն ընտրության կամ հանրաքվեի օրը տասնութ տարին լրացած Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիները, ինչպես նաեւ օրենքով սահմանված կարգով քաղաքացիություն չունեցող անձինք։ Վերոգրյալը թույլ է տալիս ենթադրելու, որ համայնքի ղեկավարի եւ ավագանու անդամի թեկնածուի պասիվ ընտրական իրավունքը առաջանում է ակտիվ ընտրական իրավունքի հետ միաժամանակ, բացառությամբ Երեւան քաղաքի քաղաքապետին ներկայացվող տարիքային պահանջը (Երեւան քաղաքում տեղական ինքնակառավարման մասին ՀՀ օրենքի 234ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 42-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ քաղաքապետ կարող է դառնալ 30 տարին լրացած Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն ունեցող եւ ավագանու անդամ համարվող այն անձը, որը չունի այլ պետության քաղաքացիություն)։ Մինչ նոր՝ 2016թ. Տեղական ինքնակառավարման մասին ՀՀ օրենքի ընդունումը, նախկին օրենսդրությամբ (24-րդ հոդված) համայնքի ղեկավարը պետք է ունենար միջնակարգ մասնագիտական կամ բարձրագույն կրթություն։ Այս նորմը օրենսդրական փոփոխություններով չպահպանվեց, իսկ ավագանու անդամի համար երբեւէ չի էլ սահմանվել այդ պահանջը, սակայն մեր դիտարկմամբ, օրենսդրորեն սահմանված ավագանու գործառույթները տեղական նշանակության հարցերի լուծման գործում արդյունավետ կարող են իրականացնել պրոֆեսիոնալ եւ կառավարման ոլորտի փորձառու անձիք։ Ի տարբերություն ՀՀ գյուղական եւ քաղաքային համայնքների, Երեւան քաղաքում կառավարման տարբեր դրսեւորումներ են եղել։ Հաշվի առնելով մայրաքաղաքի առանձնահատկությունները` ՀՀ 2005թ. Սահմանադրությամբ Երեւանը ստացավ մարզի կարգավիճակ (ոչ թե մարզ համարվեց, այլ մարզի կարգավիճակ ունեցող քաղաք եւ Երեւանի քաղաքապետին էլ նշանակում էր ՀՀ նախագահը)։ Հատկանշական էր նաեւ այն հանգամանքը, որ Երեւանի քաղաքապետը մշտապես ընդգրկված է եղել Հայաստանի Հանարապետության նախագահին կից գործող անվտանգության խորհրդի կազմում, ինչը նշանակում էր, որ նա մասնակից էր պետության համար կարեւորագույն նշանակություն ունեցող որոշումների ընդունմանը 12, 108։ Սակայն ՀՀ 2005թ. Սահմանադրության նախագծի քննարկումների ժամանակ Երեւան քաղաքի կառավարման մոդելն արժանացել էր Եվրոպայի խորհրդի Վենետիկյան հանձնաժողովի քննադատությանը, քանզի գոյություն ունեցող համակարգը թույլ չէր տալիս Երեւանում ունենալ միասնական ընտրովի տեղական իշխանությունների համակարգ։ Ընդունելով նշված քննադատությունը, ինչպես նաեւ հաշվի առնելով տեղական եւ միջազգային փորձագետների այլ դիտողություններ ու առաջարկությունները 2005թ. Սահմանադրության 108-րդ հոդվածով սահմանվեց, որ Երեւանը համայնք է։ Համաձայն 2008թ. դեկտեմբերի 26-ին Երեւան քաղաքում տեղական ինքնակառավարման մասին ՀՀ օրենքի` կարգավորվեց տարածքային կառավարման առանձնա235ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ հատկություններից մեկը։ Այսօր էլ Երեւան քաղաքի համար կիրառվում է համամասնական ընտրությունների մեխանիզմը, այսինքն` որպես ավագանու անդամի թեկնածու առաջադրվում են քաղաքական կուսակցությունների եւ կուսակցությունների դաշինքների կողմից եւ ոչ առանձին անհատներ։ 2015թ. դեկտեմբերի 6-ի սահմանադրական փոփոխություններին հաջորդեցին Ընտրական օրենսգրքի փոփոխությունները՝ 2016թ. մայիսի 25-ին ընդունվեց նոր Ընտրական օրենսգիրքը, որով փոփոխվեց նաեւ Վանաձոր եւ Գյումրի քաղաքների տեղական իշխանությունների ձեւավորման կարգը։ Նոր ընտրակարգի համաձայն Վանաձոր եւ Գյումրի քաղաքներում բնակիչներն ուղղակի քվեարկությամբ ընտրում են միայն կուսակցությունների եւ կուսակցական դաշինքների համամասնական ցուցակներով ներկայացված ավագանի, որն էլ իր կազմից ընտրում է համայնքի ղեկավարին (անուղղակի ընտրակարգ)։ Յուրաքանչյուր կուսակցության/դաշինքի համամասնական ցուցակը գլխավորում է տվյալ կուսակցության առաջարկվող քաղաքապետի թեկնածուն։ Վանաձոր եւ Գյումրի քաղաքների ավագանու անդամների թիվը սահմանվեց 33՝ նախորդ 21-ի փոխարեն (Երեւան քաղաքի ավագանու անդամների թիվը 65 է), իսկ մնացած համայնքներում ավագանու անդամների թիվը տատանվում է 5-15՝ պայմանավորված ընտրողների թվաքանակով։ Այսպես, անդրադառնալով ընտրական գործընթացների տեսական հասկացություններին ու սահմանումներին, համոզվեցինք, որ ընտրությունները այսօր հանդիսանում են միակ կարեւոր մեխանիզմը, որը լեգիտիմացնում է իշխանությունը տվյալ երկրում։ Ընտրական համակարգի միջոցով է, որ ժողովրդավարական պետությունները ձեւավորում են իրենց պետական իշխանության համակարգը եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինները։ Ժամանակակից ընտրությունների դերակատարումը հատկապես կարեւորվում է դեմոկրատական բարեփոխումների ճանապարհին գտնվող պետությունների համար։ Տեսական եւ գիտական մոտեցումների արդյունքում ձեւակերպենք տեղական ընտրակարգի վերաբերյալ մեր պատկերացումները. եթե ընտրական համակարգի ձեւակերպման տարբեր գիտական մոտեցումներ կան, ազգային օրենսդրություններում էլ սահմանված են այդ տերմինի իրավական ձեւակերպումը, ապա տեղական ընտրական համակարգ որ236ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ պես իրավական տերմին ազգային օրենսդրությունում դեռեւս չի ձեւակերպվել։ Մեր դիտարկմամբ, կարելի է տալ տեղական ընտրական համակարգ եզրույթի հետեւյալ սահմանումը. տեղական ընտրական համակարգը իրավական նորմերի եւ սկզբունքների ամբողջություն է, որը կարգավորում է ընտրական իրավունքի իրականացման, տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտությունների կազմակերպման եւ անցկացման կարգը։ ՀՀ օրենսդրական կարգավորումների համատեքստում, անդրադառնալով տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրական համակարգին եւ իրավական կարգավորմանը, ներկայացնում ենք հետեւյալ դիտարկումները՝ 1. անժխտելի է այն, որ Հայաստանի Հանրապետությունը, որպես ժողովրդավարական երկիր, Սահմանադրությամբ սահմանեց տեղական ինքնակառավարման համակարգի կայացման համար կարեւորագույն դրույթներ, ամրագրեց իշխանության՝ ժողովրդին պատկանելիությունը եւ դրա իրականացումը պետական մարմինների եւ ՏԻՄ-երի միջոցով։ Պետական եւ տեղական իշխանությունները հստակորեն տարանջատվեցին միմյանցից, բացառվեց կառավարման մի մարմնի ենթակայությունը մյուսին, 2. ՏԻՄ-երի՝ համայնքի ավագանու եւ համայնքի ղեկավարի՝ ժողովրդի կողմից փակ, գաղտնի քվեարկության եւ ուղղակի ընտրությունների միջոցով ձեւավորումը երաշխավորում է համայնքային իշխանությունների անկախությունը, տեղական նշանակության հանրային հարցերը սեփական պատասխանատվությամբ ինքնուրույն լուծելու, ինչպես նաեւ համայնքային սեփականությունը ինքնուրույն տնօրինելու եւ ինքնուրույն կադրային քաղաքականություն վարելու իրավունքը, 3. oրենսդրական կարգավորումների համատեքստում հստակեցվեց ընտրական համակարգերի կիրարկումը։ Այսպես, Երեւան, Գյումրի եւ Վանաձոր քաղաքներում ավագանու ընտրությունների ընտրական համակարգը, ի տարբերություն այլ համայնքների, համամասնական է, իսկ Երեւանի, Գյումրիի եւ Վանաձորի քաղաքապետը, ի տարբերություն այլ համայնքերի ղեկավարների, չի ընտրվում ուղղակի ընտրությունների միջոցով, այլ ընտրվում է ավագանու կազմից, ավա237ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ գանու որոշմամբ։ Երեւանում, Գյումրիում եւ Վանաձորում գործող կառավարման մոդելին բնորոշ են խորհրդարանական կառավարման տարրեր, իսկ ընտրական համակարգին` համամասնական ընտրակարգին բնորոշ տարրեր` իրենց հատուկ բնորոշ գծերով։ Ընտրությունների ժամանակ ամենակարեւոր դերերից մեկը թեկնածուների առաջադրման գործընթացում զբաղեցնում են քաղաքական կուսակցությունները։ Այն մի կողմից որոշ չափով վտանգ է պարունակում այն իմաստով, որ քաղաքական ուժերի պայքարը կլինի շարունակական նաեւ հետընտրական փուլում՝ որոշումների ընդունման անհամաձայնության, ձգձգումների, բնականոն գործունեության խաթարման դրսեւորումներով, ինչպես նաեւ տեղական ինքնակառավարման համակարգի ապակենտրոնացված լինելու բացակայության, ինչի արդյունքում կունենանք քաղաքական բնույթի տեղական ինքնակառավարման համակարգ։ Եվ ինչպես արդարացիորեն նշում է Վ. Մակլակովը` տարբեր ուղղվածության քաղաքական կուսակցությունները կապված իրավիճակից հանդես են գալիս որպես կառավարող կամ խաղում են լոյալ ընդդիմության դեր, որը ցանկացած պահի կարող է վերածվել ոչ ընդդիմադիր ուժի 12, с. 93։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների առնչությամբ հետագա օրենսդրական կարգավորումներում մեր դիտարկմամբ անհրաժեշտ է՝ 1. Հստակեցնել ինչպես համայնքի ղեկավարի, այնպես էլ ավագանու անդամի թեկնածուի կրթական եւ տարիքային ցենզերը, քանի որ համայնքի ղեկավարը, լինելով գործադիր մարմին, իսկ ավագանին՝ ներկայացուցչական մարմին, նպատակահարմար եւ արդյունավետ կլիներ ձեւավորել պրոֆեսիոնալ կադրերի ճիշտ ընտրությամբ, ովքեր խորությամբ կհասկանան համայնքային խնդիրները եւ ամենայն պատասխանատվությամբ կլուծեն համայնքային նշանակության հարցերը, 2. Անդրադառնալով սուբյեկտների շրջանակին, որոնք իրավունք ունեն առաջադրվել որպես թեկնածու տեղական մարմինների ընտրություններում, անհրաժեշտ է ընդգծել, որ ընտրությունների ժամանակ թեկնածուների առաջադրման գործընթացում կարեւոր տեղ են զբաղեցնում քաղաքական կուսակցությունները։ Օրինակ Երեւան, Գյումրի եւ Վանաձոր քաղաքների համամասնական ընտրակարգով առա238ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ջադրված կուսակցությունների եւ դաշինքների ընտրված թեկնածուները համապետական ընտրությունների ժամանակ որոշ չափով պարտավորություն են ստանձնելու որոշակի թվով քվե ապահովել իր կուսակցությանը կամ դաշինքին, իսկ տեղական ինքնակառավարման համակարգի ինքնուրույնությունը կենտրոնական իշխանությունից հաստաստում է այդ համակարգի ապակենտրոնացված լինելը, որոշ չափով նաեւ քաղաքական գործընթացներին մասնակից չլինելը։ Արդյունքում անհրաժեշտ կլիներ նաեւ օրենսդրական կարգավորման ենթարկել մեծամասնական եւ համամասնական ընտրակարգերի միաժամանակյա կիրառումը տեղական ինքնակառավարման համակարգում։ 3. Կարգավորել արդեն իսկ ընտրված համայնքի ղեկավարի եւ ավագանու անդամների գիտելիքների ընդլայնման եւ մասնագիտական վերապատրաստման համապատասխան համակարգի մշակումը, համագործակցելով ինչպես ազգային, այնպես էլ միջազգային՝ այդ ոլորտի մասնավոր եւ պետական կազմակերպությունների հետ։ Մասնագիտական վերապատրաստմամբ ապահովելով համայնքի ղեկավարին եւ ավագանու անդամներին օգտակար գիտելիքներով` արդյունքում բնական կոմպենսացիա կձեւավորվի համայնքի ղեկավարի եւ ավագանու միջեւ՝ նպաստելով համայնքային հարցերի արդյունավետ լուծմանը։ Այսօր մեր երկրի ընտրական գործընթացներից ամենաէականը հանդիսանում է ընտրությունների անցկացման իրավական կարգավորումը։ Ընտրական գործընթացի դինամիկան չի կարող անցնել մեկուսացված՝ առանց հաշվի առնելու եվրոպական իրավական չափորոշիչներն ու տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրության իրավական կարգավորման միջազգային փորձը։

example2444

example2444

Հոդվածում դիտարկվում է տարբեր տարիքային փուլերում էկոլոգիական գիտակցության զարգացման ընթացքը։ Ներկայացվում է էկոլոգիական հոգեբանության ուսումանասիրության դաշտը, էկոլոգիական գիտակցության սահմանումն ու կառուցվածքային բաղադրիչները։ Քննարկվում է տարիքային տարբեր փուլերին բնորոշ էկոլոգիական գիտակցության առանձնահատկությունները։

ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ EԳՈՒՇԱՄԱՆ DEԱՐԳԱՈՒՄԸ Մարդու և բնության փոխազդեցությունը հանգեցրել է համաշխարհային նշանակության մի շարք էկոլոգիական խնդիրների `էկոլոգիական ճգնաժամ, բնության և մշակույթի ոչնչացում։ Բնության պահպանումը վերածվել է քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական, մանկավարժական, հոգեբանական խնդրի։ Այդ պատճառով բնության հանդեպ վերաբերմունքի նոր ձևը `բնության հետ ներդաշնակությունը, դարձել է դաստիարակության և կրթության հիմնական խնդիրներից մեկը։ Բացի այդ, շրջակա իրականության էկոլոգիական պայմանները և գործոնները մեծ ազդեցություն ունեն մարդու հոգեկան առողջության վրա։ Էկոլոգիական աղտոտումը, կլիմայական պայմանների փոփոխությունները հանգեցնում են սթրեսային գործոնների քանակի ավելացմանը։ Շրջապատող իրականությունը նույնպես բավականին կարևոր է ինչպես հոգեբանության զարգացման, այնպես էլ ընկալման, ճանաչողական գործընթացների և հուզական համակարգերի մեջ։ Այս ամենը ամփոփված է էկոլոգիական գիտակցության ոլորտում, որը բնության, վերաբերմունքի և վարքագծային մոդելների մասին գաղափարների համամասնությունն է [1]։ Բնության հետ վերաբերմունքն ու փոխազդեցությունը բարդ համակարգ է, որն ունի զարգացման որոշակի տարիքային դինամիկա։ Մարդու ձևավորման և հետագա զարգացման գործում մեծ դեր ունեն միջավայրն ու պայմանները։ Յուրաքանչյուր տարիքային փուլ բնութագրվում է էկոլոգիական գիտակցության զարգացման յուրահատուկ հատկանիշներով։ Էկոլոգիական հոգեբանությունը, լինելով համեմատաբար նոր ոլորտ, բուռն զարգացում է ապրում։ Այն ունի ուսումնասիրության բավականին լայն դաշտ, վերաբերում է մի շարք հոգեբանական խնդիրների խորքային լուծումների հայտնաբերմանը։ Լինելով նոր ոլորտ ՝ այն իր մեջ ներառում է մի շարք հոգեբանական, սոցիոլոգիական, փիլիսոփայական, էկոլոգիական դրույթներ, որոնք զարգանում են հենց այս առարկաներին զուգահեռ։ Էկոլոգիական հոգեբանության ուսումնասիրության առարկան էկոլոգիական գիտակցությունն է, որը դիտարկվում է սոցիոգենետիկ, օնտոգենետիկ-ֆունկցիոնալ ասպեկտներում [2]։ Էկոլոգիական հոգեբանության խնդիրը մարդու հոգեբուժության վրա ամենաէական էկոլոգիական գործոնների ազդեցության ուսումնասիրությունն է հոգեֆիզիոլոգիական, կենսաբանական կամ կենսահոգեբանական տեսանկյունից և մարդու հոգեկան առողջության վրա ազդեցության ուսումնասիրությունը։ Էկոլոգիական հոգեբանությունը մշակվել է 1990-ականներին `հիմնվելով այն ենթադրության վրա, որ էկոլոգիական ճգնաժամը հնարավոր չէ հաղթահարել առանց ավանդական մտածողության փոփոխության, այլ կերպ ասած` էկոլոգիական գիտակցության փոփոխության։ «Էկոլոգիական գիտակցություն» հասկացությունը մեկնաբանվել է մի շարք հեղինակների կողմից։ Սոցիոլոգները, պատմաբանները, բնապահպանները, հոգեբաններն ու փիլիսոփաներն անդրադարձել են հայեցակարգին։ Բնականաբար, յուրաքանչյուր ոլորտի ներկայացուցիչը մեկնաբանում է հասկացությունը տվյալ ոլորտում։ Երբեմն հասկացությունն ավելի ճշգրիտ մեկնաբանելու համար անհրաժեշտ է հայեցակարգին տալ միջառարկայական սահմանում։ Էկոլոգիական գիտակցությունը սահմանելուց առաջ անհրաժեշտ ենք համարում դիտարկել գիտակցության սահմանումը։ Գիտակցությունը օբյեկտիվ իրականության, ինքնակարգավորման հոգեկան արտացոլման բարձրագույն մակարդակն է, որը հատուկ է միայն մարդուն ՝ որպես սոցիալական էակի։ Դա անընդհատ փոփոխվող զգայական-մտավոր պատկերների համամասնություն է։ Գիտակցությունը բնութագրվում է գործունեությամբ և ուղղվածությամբ։ Օբյեկտիվ իրականության հոգեբանական արտացոլումը կրում է պասիվ բնույթ, որի արդյունքում հոգեկանի կողմից արտացոլված բոլոր օբյեկտները տարբերվում են ըստ իրենց արդյունավետության աստիճանի։ Այս ամենի արդյունքում մարդկային գիտակցությունը միշտ կենտրոնացած է առարկայի, առարկայի կամ պատկերի վրա, այսինքն ՝ օժտված է ուղղվածությամբ։ «Էկոլոգիական գիտակցություն» հասկացությունը բազմաբնույթ է։ Այն ներառում է կարիքների բավարարման համար բնական օբյեկտների օգտագործման սեփական կարողությունների գնահատում, ինչպիսիք են մարդածին թույլատրելի ազդեցության սահմանների որոշումը, համաշխարհային գործընթացների ներխուժման հետագա հետևանքների գիտակցումը, ինչպես նաև ինքնաճանաչումը որպես էկոլոգիական համակարգի տարր։ Էկոլոգիական գիտակցությունը մարդու արտաքին կապերի, մարդու կամ մարդկության շահերից բխող այդ կապերի փոփոխման հավանականության և հաջորդականության նկատմամբ վերաբերմունքի համակարգ է, ինչպես նաև բնական երեւույթների հիման վրա սոցիալական ծագման հասկացությունների և գաղափարների տարածում։ , առարկաները և մարդկային հարաբերությունները։ , Բնապահպանական գիտակցության կառուցվածքային բնութագրերն են ծավալը, վերաբերմունքը բնության օբյեկտների նկատմամբ, ինչը հնարավոր գործոն է ուռուցքի ժամանակ բնության հետ փոխգործակցության ռազմավարության ընտրության հարցում, էկոլոգիական դիրքը `որպես առարկայի դինամիկ ամբողջ պետություն։ նույնականացում, սուբյեկտիվացում, կարեկցանք, արտացոլում։ Բնապահպանական գիտակցության ձևավորմանը նպաստող մի շարք գործոններ կարելի է առանձնացնել։ Դրանք ներառում են բնության օբյեկտների վերաբերյալ ճանաչողական, հուզական, վարքային ընկալումների զարգացման մակարդակը, բնության նկատմամբ սուբյեկտիվ վերաբերմունքը, որը բնութագրվում է էքսցենտրիկ կողմնորոշմամբ, դրա հետ փոխգործակցության դիրքով [6]։ Վաղ տարիքից երեխայի շփումը «շրջապատող աշխարհի» հետ դառնում է էկոլոգիական գիտակցության ձևավորման և հետագա զարգացման հիմքը։ Երեխա ժամանակ երեխան դեռ չի առանձնանում իրեն շրջապատից։ Սուբյեկտիվ վերաբերմունքը բնության նկատմամբ սկսում է զարգանալ կյանքի փորձի հիման վրա, որն ի հայտ է գալիս նախադպրոցական տարիքում։ Երեխայի վերաբերմունքը բնության նկատմամբ աստիճանաբար վերածվում է առանձին կատեգորիայի և դառնում է գերակշռող։ Ն. Կատամաձեն դիտարկել է 5-7 տարեկան ավելի քան 500 նախադպրոցական տարիքի ՝ փորձարարական իրավիճակներում։ Քննվող երեխաները պետք է ընտրություն կատարեին «մարդկանց», «կենդանիների» ու «առարկաների» միջեւ։ Դեպքերի 50-60% դեպքերում նախադպրոցական տարիքի երեխաների ընտրողական գործունեությունը կենտրոնացած էր կենդանիների վրա `ընդամենը 20-30% -ը` մարդկանց `անշունչ առարկաների վրա։ Որոշակի չափանիշների հիման վրա երեխաները այս կամ այն ​​առարկան վերագրում են կենդանի լինելու կատեգորիային։ Գրեթե բոլոր նախադպրոցական տարիքի երեխաները առաջնորդվում են շարժման չափանիշով։ Եթե ​​3-5 տարեկան երեխաները կենդանի են համարում այն ​​ամենը, ինչ շարժվում է, ներառյալ մեխանիկական խաղալիքները, ապա դպրոցականները կենդանի են համարում միայն այն, ինչ շարժվում է ինքնուրույն։ Օրինակ, DF Petia- ն հաղորդեց, որ, ընդհանուր առմամբ, նախադպրոցական տարիքի երեխաների 30-40% -ը կարծում է, որ հեռուստատեսություն այցելելու հնարավորություն կա, «նույն թիվը շփոթված է դրական կամ բացասական պատասխան տալու հարցում»։ Այս փուլում երեխաների միայն 10% -ն է բացասական պատասխան տալիս, ինչը ցույց է տալիս անտրոպոմորֆիզմի աստիճանական վերացումը, որն, ի վերջո, ավարտվում է տարրական դպրոցական տարիքում [1]։ Նախադպրոցական տարիքի երեխաներին բնորոշ մարդաբանական մտածելակերպը հանգեցնում է այն փաստի, որ բնության տարբեր առարկաներ ընկալվում են որպես առարկաներ, որոնք ունակ են նաև մտածելու, զգալու, ունենալու իրենց սեփական ցանկություններն ու նպատակները։ Նախակրթարանում «մարդկային» և «ոչ մարդկային» միջև տարբերություն չկա [2]։ Բնության երեւույթների ՝ որպես առարկայի ընկալումը չի նշանակում, որ տաճարները հավասար են արժեքով։ Նախադպրոցական մտածողության մեկ այլ առանձնահատկությունը արհեստականությունն է, այսինքն ՝ այն գաղափարը, որ մարդն ստեղծել է իր շրջապատող աշխարհի բոլոր առարկաներն ու երեւույթները ՝ իր նպատակներին հասնելու համար։ Արտեֆակտիզմը որոշում է բնության նկատմամբ վերաբերմունքի պրագմատիկ բնույթը։ Երբեմն նախադպրոցական տարիքի ճանաչողական գործունեությունը «չափազանց հետախուզական է»։ Այս դեպքում երեխաները պոկում են ծաղիկները, թիթեռի թևերը։ Բնության օբյեկտների նկատմամբ այս վերաբերմունքը բացատրվում է նրանով, որ նախադպրոցական տարիքի երեխաները բնությունը չեն համարում հավասար արժեքի երևույթ։ Ուստի նախադպրոցական տարիքում բնության նկատմամբ վերաբերմունքը կարելի է բնութագրել որպես սուբյեկտիվ-ճանաչողական, սուբյեկտիվ-պրագմատիկ [1]։ Սոցիալիզացիայի ընթացքում հաղթահարվում է նախադպրոցական եսակենտրոնությունը, ես-ը տարանջատվում է շրջակա միջավայրից, սուբյեկտիվը `օբյեկտիվից։ Այս ամենի շնորհիվ բնության նկատմամբ վերաբերմունքի մեջ նկատվում է մարդաբանական վերաբերմունքի թուլացում։ Նախակրթարանի աշակերտը տարբերակում է «մարդկային» և «ոչ մարդկային» ոլորտները։ Ամեն դեպքում, մարդաբանության վերացումից հետո սուբյեկտիվ ընկալումը դեռ պահպանվում է։ Նախակրթարանի աշակերտի կյանքի փորձի բարձրացումը հանգեցնում է այն փաստի, որ բնության օբյեկտներն ավելի ու ավելի են ընկալվում որպես առարկաներ նրա հետ փոխգործակցության գործընթացում։ Այս ամենն իր հերթին բերում է սուբյեկտիվ դիրքորոշման ձևավորմանը, որը հիմք է դառնում բնական երեւույթները որպես առարկաներ ընկալելու համար։ Տարրական դասարանների աշակերտների մեծ մասը կարեկցանք են ցուցաբերում իրենց կենդանիների նկատմամբ, հուզականորեն լիցքավորված փոխազդեցություն։ Ն.Ս. Նեստերուկի փորձի ընթացքում դպրոցականներին խնդրել են թվարկել այն միջավայրերը, որոնց հետ նրանք համագործակցում են, որոնք որոշակի ազդեցություն ունեն իրենց վրա։ Պարզվեց, որ ութ տարեկանների 62% -ը և 9 տարեկանների 41% -ը ավելի շատ կենդանիներ են անվանել, քան իրենց տատիկ-պապիկները, եղբայրները, քույրերը, դասընկերները, ուսուցիչները։ Այդ ցուցակում կենդանիները տեղի տվեցին միայն մորը, հորը և մտերիմ ընկերոջը։ Հատկանշական է, որ հետազոտությունն իրականացվել է էլիտար դպրոցում, որտեղ սովորում էին «ապահովված ընտանիքների երեխաներ»։ Առարկայական-ճանաչողական տեսակը բնորոշ է կրտսեր դպրոցական տարիքի։ Միևնույն ժամանակ, տարրական դպրոցի աշակերտների տարրական կառուցվածքում գործնական բաղադրիչը սկսում է զարգանալ։ Երեխաները վաղ տարիքից համառորեն ընտանիքից ընտանի կենդանիներ են խնդրում։ Բնության վերաբերմունքը տարրական դասարանների աշակերտների շրջանում հիմնականում ճանաչողության ոլորտում է։ Դրան նպաստում են երկու հիմնական գործոններ։ Առաջինը կրթական գործունեության կարողությունն է։ Առաջին և երկրորդ դասարանցիների մեծ մասը կլանված է ճանաչողական գործունեության մեջ, ինչը բերում է վարքի որոշակի մարտավարության։ Նրանք հետաքրքրված են նոր բան սովորել։ Երկրորդը ընթերցանության ունակության ձեռքբերումն է։ Նախակրթարանի աշակերտները հնարավորություն ունեն ինքնուրույն գտնել իրենց հուզող հարցերի պատասխանները։ Այսպիսով, տարրական դպրոցական տարիքում տարաձայնություն կա երկու գործոնների միջև, որոնք որոշում են բնության նկատմամբ վերաբերմունքի բնույթը։ Մի կողմից, բնության հետ հոգեբանական կապի կարիք կա, մյուս կողմից `պրագմատիզմը, որը փոխանցվում է մեծահասակներից, բաժանում է բնությունից հոգեբանական անջատում։ Այս անհամաձայնությունը բացասաբար է անդրադառնում առաջին հերթին բնության նկատմամբ վերաբերմունքի կայունության զարգացման վրա, ինչը հանգեցնում է մի շարք բացասական զարգացումների ուռուցքի, մասնավորապես դեռահասության փուլերում։ Մի շարք հեղինակների կարծիքով, ճանաչողական դաշտի վերակառուցումը կենտրոնական իրադարձություն է, որը հիմք է դառնում դեռահասների վարքի մի շարք փոփոխությունների համար։ Մասնավորապես, կարևոր է «Ես» -ը հայտնաբերել որպես սեփական կյանքի հեղինակ, ստեղծող կամ սեփականատեր։ Երեխաները սկսում են «գիտակցել», որ իրենց նպատակներն ու արժեքները փոխկապակցված են։ Այս շրջանում կա ընդդիմության զգացում այն ​​բանի նկատմամբ, թե ուրիշներն ինչ են ակնկալում իրենցից և ինչի է նա ձգտում։ 10-11 տարեկան հասակում այս հակադրությունն արդեն զգացվում է արտաքին վարքային դրսեւորումներում։ Ըստ Լիխաչի ՝ ըստ BT– ի, դեռահասությունն առավել զգայուն է էկոլոգիական ընկալման նկատմամբ։ Ավելի փոքր և մեծ դեռահասներն ունեն բնության նկատմամբ վերաբերմունքի ինտենսիվության ամենաբարձր մակարդակը, ինչը առավելագույնն է ուռածագենության ողջ գործընթացում [6]։ Բնության հետ հարաբերությունների ոչ պրագմատիկ բնույթը բնորոշ է կրտսեր և միջին պատանիներին։ 10-11 տարեկան երեխաների 38% -ը 12-13 տարեկան երեխաների 46% -ը պատրաստ է մասնակցել բնության պահպանությանը, և միայն 2 և 6% -ը հրաժարվում է [2]։ Բնորոշ է բնության կրտսերից միջինից դեռահասի սուբյեկտիվ-ոչ պրագմատիկ մոդալությունը։ Միջին պատանեկության տարիքը բնութագրվում է բնության հետ հարաբերությունների սուբյեկտիվ-էթիկական բնույթով։ Պատանեկության մեջ տեղի է ունենում բնության նկատմամբ վերաբերմունքի արմատական ​​փոփոխություն։ Այս վերաբերմունքը պրագմատիկ բնույթ է ստանում։ Դեռահասների մեծամասնության համար բնությունն առաջին հերթին նյութական արտադրության աղբյուր է։ Հետաքրքիր է, որ բնության հանդեպ վերաբերմունքի ցածր մակարդակը կարելի է համատեղել բարձրագույն էկոլոգիական կրթության հետ։ Հետազոտության տվյալների համաձայն ՝ դեռահասների և դեռահասների բոլոր տարիքային խմբերում փոխկապակցվածության պակաս կա բնության հանդեպ վերաբերմունքի ինտենսիվության մակարդակի և «էկոլոգիական կրթության» միջև։ Բնության նկատմամբ սուբյեկտիվ վերաբերմունքի բարձր ինտենսիվությունը բնութագրվում է սուբյեկտիվ-ոչ պրագմատիկ մոդալությամբ։ Հաշվի առնելով գործնական բաղադրիչի գերակշռությունը `վերաբերմունքի այս տեսակը սուբյեկտիվ-գործնական է։ Բացի այդ, բնության նկատմամբ վերաբերմունքի զարգացման բարձր մակարդակը ուղեկցվում է բոլոր ցուցանիշների աճով ՝ լայնություն, հույզ, համախմբում, գերակայություն, սկզբունք, կայունություն, իրազեկություն, համահունչություն [1]։ Բնության օբյեկտների ոլորտում ավագ դպրոցի պրագմատիզմը էապես տարբերվում է նախադպրոցական տարիքում նկատվող պրագմատիզմից։ Նախադպրոցական տարիքում դա պրագմատիկ մտածողության արդյունք է, մինչդեռ ավելի մեծ դեռահասների մոտ դա պրագմատիկ վերաբերմունք է բնության նկատմամբ, մինչդեռ այլ վերաբերմունքներ կարող են տարբերվել ոչ պրագմատիկ եղանակով։ Նախադպրոցական տարիքի երեխաների նման, մեծահասակ դեռահասները «դաժան» են բույսերի նկատմամբ։ Եթե ​​երեխաների չարաշահումը անտեղյակության արդյունք է, ապա ավագ դեռահասները ազատվում են սոցիալական դժվարությունների պատճառով կուտակված ագրեսիայից։ Նման վերափոխումը տեղի է ունենում միայն նրանց հետ, ում բնական առարկաները նախորդ փուլերում ամբողջությամբ չեն բացահայտվել որպես առարկաներ, որոնց համար սուբյեկտացման փորձը աննշան է առարկա-առարկա ոչ պրագմատիկ փոխազդեցության արդյունքում։ Երեխան, որը երկար ժամանակ երազում էր շուն ունենալու մասին, վերջապես համոզեց իր ծնողներին, ովքեր մի քանի տարի հոգ էին տանում նրա մասին, խաղացին իր հետ, և նա դժվար թե հակվեր այլ կենդանիների ու բույսերի հետ դաժան վերաբերվել։ Իր սիրելի շան հետ շփման կարծրատիպային մեխանիզմի վրա հիմնված վերաբերմունքը կտարածվի այլ կենդանի էակների վրա [1]։ Այսպիսով, ավելի մեծ պատանիները բնութագրվում են բնության նկատմամբ վերաբերմունքի մոդալության օբյեկտիվ բնույթով։ Հետևաբար, 14-15 տարեկան հասակում բնության հանդեպ վերաբերմունքի սուբյեկտիվ մոդալությունը օբյեկտիվ-պրագմատիկ է, ինչը և որոշում է օբյեկտիվ-պրագմատիկ վերաբերմունքը, մասնավորապես, ավելի մեծ պատանիների մոտ այն հաճախ համարվում է «էկոլոգիական հանցագործություն» [1]։ Պատանեկության շրջանում բնության նկատմամբ վերաբերմունքի ինտենսիվության կառուցվածքում, ինչպես ավելի մեծահասակների մոտ, շարունակում է գերակշռել ընկալունակ-էֆեկտիվ բաղադրիչը, որը զգալիորեն գերազանցում է մյուսներին։ Ուռուցքաբանության գործընթացում այն ​​հասնում է ամենաբարձր մակարդակի։ Ուռուցքաբանության սկզբնական փուլում առաջատար պրակտիկ, ապա վարքային և ճանաչողական բաղադրիչը զբաղեցնում է երկրորդ տեղը և անցնում վերջին տեղը։ Ինտենսիվության բաղադրիչների այս հիերարխիան մնում է բնորոշ մեծահասակների համար։ 16-17 տարեկան հասակում գեղագիտական ​​տիպի էկոլոգիական դիրքերը հասնում են օնտոգենետիկ առավելագույնի, իսկ գեղագիտական ​​բնույթի գործողությունն ավելի նախընտրելի է դառնում բնության օբյեկտների նկատմամբ։ Ընդհանրապես, պատանեկության շրջանում բնության նկատմամբ վերաբերմունքը բնութագրվում է որպես առարկա-գեղագիտական ​​[1]։ Անձի զարգացման հաջորդ փուլում էկոլոգիական գիտակցության մեջ էական փոփոխություններ տեղի չեն ունենում։ Հնարավոր են դառնում պատանեկության տարիներին տեղի ունեցած փոփոխությունները, որոնք դառնում են կյանքի վերջին փուլերում էկոլոգիական գիտակցության առաջացման հիմնաքարը։ Ամփոփելով ՝ կարելի է առանձնացնել ուռուցքի ժամանակ էկոլոգիական գիտակցության զարգացման երկու հիմնական փուլ։ Առաջինը բնութագրվում է բնության նկատմամբ վերաբերմունքի սուբյեկտիվ մոդալությամբ։ Այն ընդգրկում է նախադպրոցական, տարրական դպրոցների, կրտսեր և միջին տարիքի փուլերը։ Երկրորդ փուլը օբյեկտի մոդալության ձևավորման ժամանակաշրջանն է։ Այն ներառում է ավագ պատանեկություն և դեռահասություն։ Ըստ այդմ, յուրաքանչյուր տարիքային փուլի բնութագրերի հետ փոխկապակցվածության բնույթը կարելի է առանձնացնել։ Սկզբնապես երեխան իրեն չի առանձնացնում միջավայրից։ Հետո իմանալով, որ բոլոր առարկաներն անուններ ունեն, նա իրեն անվանում է նույն անունով, ինչ մյուսները։ Բնապահպանական գիտակցության զարգացումը տեղի է ունենում կյանքի փորձի հարստացման արդյունքում։ Նախադպրոցական տարիքի աշակերտներին բնորոշ է սուբյեկտիվ վերաբերմունքի սուբյեկտիվ պրագմատիկ բնույթը, կրտսեր դպրոցականներին ՝ սուբյեկտիվ վերաբերմունքի ճանաչողական-սուբյեկտիվ-ոչ պրագմատիկ բնույթը։ Կրտսեր-միջին տարիքի դեռահասները բնութագրվում են սուբյեկտիվ-ոչ պրագմատիկ վերաբերմունքով, միջին տարիքի պատանեկան տարիքում `գործնական օբյեկտիվ-պրագմատիկ կեցվածքով, իսկ հասունացման տարիքում` սուբյեկտիվ-գեղագիտական ​​տեսակ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [2] Глебов В. Վ., Локологическая психология. Учебное пособие, Москва, РУДН, 2008, [4] Маклаков А. Գ., Ընդհանուր հոգեբանություն։ Учебник для вузов, СПб, 2008, сс. 88-89թթ. [6] Մակարովա Լ.Մ., էկոլոգիական հոգեբանություն և մանկավարժություն։ սովորել գրքեր, Մովսիսյան Սիաննա ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ WԳՈՒՇԱՈՒՄԸ ՕՆՏՈԳԵՆԵՍԻ Key Բանալի բառեր. ։

example1441

example1441

Հոդվածում ընդհանուր պատկերացում երկրատեղեկատվական համակարգերի մասին, ներկայացված է դրանց դերը և կիրառման առանձնահատկություններն աշխարհագրության ուսուցման գործընթացում։ Կատարված է նաև երկրատեղեկատվական համակարգերի դասակարգում ըստ որոշ չափանիշների։ Քննարկվում են նաև ինտերակտիվ քարտեզների հնարավորությունները։ Ներկայացվել է նաև դիդակտիկական այն սկզբունքները, որոնք կարևոր են ԵՏՀ-ների կիրառմամբ իրականացվող ուսուցման գործընթացում։

Նախաբան Աշխարհագրական տեղեկատվական համակարգերը (ԵՏՀ, ԳՏՏ) օգտագործվում են տարբեր բնագավառներում ՝ մարդկային կյանքի խնդիրները լուծելու համար։ Այս համակարգը նախատեսված է աջակցելու տարածական տվյալների բանկի ստեղծմանը, կառավարմանը, մոդելավորմանը և վերլուծությանը։ Ամբողջական տարածական ներկայացում քարտեզով, քարտեզագրական պատկերով, մոդելով։ Հոդվածում վերլուծվում են մի շարք գրականություններ, որտեղ տեղեկատվական տեխնոլոգիան օգտագործվել է տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կրթության ոլորտում։ Դրանց կիրառման առանձնահատկությունները դասավանդման տեխնոլոգիաների գործընթացում և Աշխարհագրության արդիականությունը, դիդակտիկ սկզբունքները, որոնք օգնում են ուսուցչին պատրաստվել դասին `դասավանդման գործընթացն առավել արդյունավետ կազմակերպելու համար։ Կրթության հիմնախնդիրների լուծման ժամանակակից գերակա ուղղությունը պետք է որոնել տեղեկատվական, կապի և կապի տեխնոլոգիաների կիրառման ներկայիս մեթոդաբանության մեջ։ Այս մոտեցումները պետք է ուղղված լինեն դպրոցում ուսուցմանը `ապագա աշակերտների ճիշտ մասնագիտական ​​կողմնորոշումը խթանելու համար։ Այստեղից նախանշվում են ԵՏՀ-ների օգտագործման նպատակները։ Տեխնիկական միջոցների որակի բարելավման աշխարհատեղեկատվական համակարգերը ի հայտ եկան XX դարի 60-ականների սկզբին։ Հենց այդ ժամանակ առաջացան նախադրյալներն ու պայմանները տարածքների խնդիրների լուծման գործում գործունեության ոլորտի տեղեկատվական-աշխարհագրական տարածքի մոդելավորման համար։ ԵՏՀ-ները տեղեկատվական համակարգեր են, որոնք ապահովում են տվյալների հավաքում, մուտքագրում, պահպանում, վերամշակում, ցուցադրում, տարածում, ինչպես նաև դրանց հիման վրա նոր տեղեկատվության (տեղեկատվության) ձեռքբերում, տարածական երեւույթների իմացություն։ ԵՏՀ դասակարգվում են ըստ մի շարք չափանիշների։ 1. Ներառման տարածական տարածքի համաձայն ՝ կան գլոբալ (հիմնականում մայրցամաքային, ազգային, միջազգային, տարածաշրջանային, ենթատարածաշրջանային, տեղական (տեղական), այդ թվում ՝ քաղաքային, բազմագույն ԵՏՀ-ներ։ ԵՏՀ-ն ի վիճակի է մոդելավորել այն օբյեկտները, որոնք հանդիպում են ոչ միայն ցամաքում, այլ նաև ծովերում, օվկիանոսներում և ներքին ջրային մարմիններում։ կարգավիճակը), 2. ԵՏՀ տվյալների կազմը և կառուցվածքը որոշվում են տեղեկատվական մոդելավորման օբյեկտներով, որոնք կարող են լինել ինչպես բնական երևույթներ (անտառ, հող, ջուր, բնակչություն, տնտեսություն), այնպես էլ տարբեր գործընթացներ (ջրհեղեղներ, շրջակա միջավայրի աղտոտում, միգրացիա)։ 3. ԵՏՀ-ները տարբերվում են ըստ տեղեկատվության մոդելավորված օբյեկտների տեսակների։ Կան բնապահպանական, վարչական, քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական, բնական և այլն։ 4. ԵՏՀ-ի աշխատանքային կողմնորոշումը կանխորոշված ​​է լուծման կարիք ունեցող գիտական-գործնական խնդիրներով։ Դրանք կարելի է դասակարգել ըստ մոդելավորված օբյեկտների օբյեկտների կառավարման հնարավորությունների բարդության `հավաքում, մուտքագրում, պահպանում, վերլուծություն, գնահատում, պլանավորում, կառավարում։ մոնիտորինգ, 5. ԵՏՀ-ի ֆունկցիոնալ դասակարգումն իրականացվում է ըստ համապատասխան ծրագրակազմի գործիքակազմի։ ԵՏՀ – ների թվայնացում, պահպանում, վերամշակում, արտահանում (օրինակ ՝ քարտեզի տեսքով), տվյալների օգտագործում, այդ թվում ՝ դրանց հիմնական մոնիտորինգ և կառավարում։ տվյալների որոնման գործառույթները, 6. ԵՏՀ-ները դասակարգվում են նաև ըստ տարածքային կառավարման ստորաբաժանումների։ Օրինակ ՝ կախված աշխարհագրական տեղեկատվության համակարգից, դաշնային, տարածաշրջանային և հատուկ նշանակության ԵՏՀ-ներից, ընդ որում ՝ հատուկ նշանակության ԵՏՀ-ները օգտագործվում են տնտեսության հատուկ ոլորտների տեղեկատվական կարիքները բավարարելու համար։ Այսպիսով, GIS- ն օգտագործվում է տարբեր ոլորտներում `մարդու կյանքի և գործունեության խնդիրների լուծման համար։ Այլ կերպ ասած, ԵՏՀ-ները պարզապես չեն ստեղծում քարտեզներ, այլ օգտագործում են քարտեզը `պատասխանելու օբյեկտների կամ տարրերի գտնվելու վայրի պատճառահետեւանքային կապի հետ կապված բազմաթիվ հարցերի։ Այսօր անհնար է պատկերացնել ԵՏՀ-ն `առանց ժամանակակից ծրագրային փաթեթների և տեխնիկական միջոցների։ Տեղեկատվության որոնման համակարգերի ճնշող մեծամասնությունը ապավինում է տիեզերական տարածությունից, բազմածավալ արդյունահանման և գեոդեզիական հսկողության համակարգերից (GPS)։ Հաշվի առնելով դա, մենք աշխարհագրական կրթության համակարգում ավելի շատ օգտագործում ենք աշխարհատնտեսական տեղեկատվության տեխնոլոգիաների և մեթոդների կիրառումը, քան դասավանդման ժամանակակից մեթոդները։ Բնական օբյեկտներն ու երեւույթներն արտացոլող տարածական կամ աշխարհագրական տեղեկատվական-քարտեզագրական տվյալներ։ Տարածական աշխարհագրական տվյալները ներկայացված են պարզ (ստացիոնար) քարտեզի տեսքով, որը կարելի է հեշտությամբ տպել թղթի վրա կամ դիտել ինտերակտիվ (շարժական) քարտեզի օգնությամբ։ Ինտերակտիվ քարտեզները զգալի ներդրում են ունենում աշխարհագրական կրթության ժամանակակից համակարգում։ Ինտերակտիվ քարտեզները պարունակում են հսկայական տեղեկատվություն, և անհրաժեշտության դեպքում կարող են արագ թարմացնել նոր տեղեկատվությունը ՝ միանալով տարբեր տվյալների շտեմարանների։ Այստեղ հիմնական առավելությունը իրադարձությունը, թեման վերլուծելու, ամբողջական պատասխան ստանալու ունակությունն է։ Ինտերակտիվ քարտեզները թույլ են տալիս արագ և ճշգրիտ հաշվարկել. • հեռավորությունը աշխարհագրական օբյեկտների միջև (ուղիղ գծով, ճանապարհային ցանցում, հաշվի առնելով ռելիեֆի գործոնը), • տարածքը, մակերեսի միջին բարձրությունը, թեքությունը և այլն, • մեկը աշխարհագրական առարկան աշխարհագրական օբյեկտի կողմից (տրված է որակական (քանակական տվյալներ), մանրամասնում է շարժվող օբյեկտի հետագիծը, հետագծի մանրամասները տեղափոխվում են, երևույթները կարողանում են շարժվել, փոխել իրենց գույնը, շարժվել ինքնուրույն ՝ երևույթի հետ միասին) և քանակապես փոխվում է ՝ կախված ընդհանրացման աստիճանից։ Գլոբալ տեղորոշման համակարգի (GPS) ներդրմամբ ստեղծվեց տվյալների մուտքագրման-վերլուծության-քարտեզի նոր քարտեզ։ Աշխարհագրության դասավանդման այսօրվա մեթոդները հասանելի չեն ժամանակակից տեխնոլոգիաներում Հ ԵՏՀ-ներում։ Քարտեզի, հատկապես էլեկտրոնային քարտեզի գործնական դերը օգտագործվում է այս գործընթացում։ կիրառել ԵՏԿ-ների արդյունավետ օգտագործման հիմնական առանձնահատկությունները, ինչը կօգնի ուսուցչին դասի ընթացքում ստեղծել բարենպաստ պայմաններ և հասնել նյութի տիրապետման բարձր մակարդակի. պատրաստի ծրագրային արտադրանքի օգտագործում. • Ինտերնետային ռեսուրսների օգտագործումը դասերի պատրաստման, արտադպրոցական գործունեության, ինքնակրթության և օգտագործման համար. • կրթության արդյունքների գնահատման վերահսկում. ԵՏՀ-ն ուսուցչին հնարավորություն է տալիս. • ներկայացնել նյութը տեսողական եղանակով, • ամրապնդել նոր նյութի փոխանցման ընթացքում ստացված գիտելիքները, • կարգավորել անիմացիայի միջոցով ներկայացված տեղեկատվության քանակի ճշգրտությունը, • խթանել ուսանողների ճանաչողական գործունեությունը [1 ] ԵՏՀ-ների օգտագործումը դասավանդման գործընթացում պահանջում է, որ ուսուցիչը զարգացնի գործունեության որոշակի ձևեր, առաջադրանքներ, որոնք թույլ կտան ինտերակտիվ մեթոդներին օգտագործել նյութն առավել արդյունավետ փոխանցելու, վերլուծելու, կառավարելու, կրթական խնդիրների լուծման գործընթացը վերահսկելու համար։ , սովորողի գործունեությունը խթանելու համար։ ԵՏՀ-ների օգտագործմամբ դպրոցում դասերը դառնում են հետաքրքիր, ցանկալի և սպասված։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ դասասենյակները միայն տեխնիկական միջոցներով հագեցնելը բավարար չէ նորագույն տեխնոլոգիայով արդյունավետ ուսուցում ապահովելու համար [2]։ Անհրաժեշտ է նաև մեթոդական, դիդակտիկ-էլեկտրոնային նյութեր, որոնք մեծացնում են ուսանողների տեսողական, կինեմատոգրաֆիական և աուդիո ներկայացման հնարավորությունները։ ընկալունակության նյութական մակարդակ։ Նկարագրեք ուսման գործընթացը `օգտագործելով ԵՏՀ-ն` հետադավանաբանական հատկանիշներով։ տարբեր • Փոխակերպում է ուսուցչի գործունեությունը, որը ենթադրում է առարկայական գիտելիքների ավելի բարձր մակարդակ, դասավանդման գործընթացի տեխնոլոգիապես իրատեսական սցենարի մշակում, ԵՏՀ կիրառման միջոցներով աշխատելու ունակություն։ Եվ տեխնիկական ուսուցչի լիարժեք իմացություն. • Ուսուցչի դերը փոխվում է, ինչը ենթադրում է ուսանողների գործունեության հավասարեցում ուսումնառության գործընթացում. Կրթության առարկա-օբյեկտ համակարգ, առարկայական գործունեության համակարգի փոխարինում։ Այս դեպքում ուսուցչի առաջատար դերը զուգորդվում է աշակերտների ակտիվ կրթական գործունեության հետ։ Օգտագործելով աշխարհագրության ուսուցման արդյունավետության բարձրացման հարցը, պետք է նշել, որ ԵՏՀ-ների համար սահմանափակ հնարավորություններ կան `սովորողների կողմից աշխարհագրական տեղեկատվությունը հեշտացնելու համար։ Հետևաբար, հաշվի առնելով տվյալ առարկայի դիդակտիկ նպատակներն ու դիտարկումները, մենք առանձնացրել ենք համակարգչային ծրագրերի այնպիսի տեսակներ, ինչպիսիք են `շատ առանձնահատկություններ, ինչպիսիք են` ուսումնական ծրագրերը, ցուցադրական ծրագրերը, ուսումնական ծրագրերը, տեղեկատվական ծրագրերը, մոդելավորման ծրագրերը, ծրագրային ապահովման ծրագրերը և այլն։ , Աշխարհագրության ուսուցման կիրառման առանձնահատկություններն են. ԵՏՀ-ների ներդրման գործընթացում. • ԵՏՀ-ների ներդրումն ու տարածված օգտագործումը, առաջին հերթին, ենթադրում է ուսուցման ավանդական մեթոդներից անցում դեպի ուսուցման նոր մեթոդաբանական համակարգեր, ժամանակակից մանկավարժական տեխնոլոգիաներ։ Նման մոտեցումը միջոց կգտնի հիմնովին նոր կրթական տեղեկատվական-սուբյեկտիվ միջավայր ստեղծելու համար։ Ըստ էության, աշխարհագրության ոլորտում զարգացող տեղեկատվական-կրթական միջավայրը ՝ որպես ուսուցչի և «առկա էլեկտրոնային ուսուցման ռեսուրսների» միջնորդավորված կապ։ Դրա օգտագործումը աշխարհագրության դասավանդման գործընթացում հնարավորություն է տալիս այն ավելի արդյունավետ դարձնել։ • ԵՏՀ-ները ուսումնառության գործընթացում ներդնելուն և առավել արդյունավետորեն խոչընդոտող օբյեկտիվ պատճառներն են. • կրթական համակարգի և կրթական համակարգի էլեկտրոնային ռեսուրսների անբավարար փոխկապակցվածություն. • ԵՏՀ համակարգի տիրապետման անբավարար մակարդակ։ , • հիմունքների իմացություն (պրոֆեսիոնալիզմ), այլ ոչ թե գիտելիքից անցում կատարել ՏՀՏ կիրառման հիմնական իրավասությանը և Անհրաժեշտ է, որ ուսուցիչը ավելի պրակտիկորեն իմանա նշված ծրագրերի հնարավորությունների մասին, փորձի տիրապետել դրանց։ Հետևաբար, ԵՏՀ-ների օգտագործման դժվարությունների շարքում աշխարհագրությունը գերակշռում է դասավանդման գործընթացում։ • ՏՀՏ-ների `ՏՀՏ-ները արդյունավետորեն օգտագործելու անկարողությունը. • ստացված տեղեկատվության համամասնությունը. նրանց մտածելու անկարողությունը, կողմնորոշվելու անկարողությունը, կողմնորոշվելու անկարողությունը։ Հաշվի առնելով նշված խնդիրները և օբյեկտիվ խոչընդոտները ՝ հարկ ենք համարում նշել, որ լուծումներ գտնելու համար անհրաժեշտ է դպրոցներին տրամադրել տեխնիկական միջոցներ, ծրագրի աշխարհագրության ուսուցիչների վերապատրաստումներ «օգտագործել» տեխնոլոգիական մեթոդաբանական ուսուցման վերաբերյալ և մշակել ստանդարտներ, որոնց միջոցով կարող են օգտագործվել ավելի կոնկրետ և գործնական մեթոդներ։ ԵՏՀ-ները։ ԵՏՀ-ների օգտագործումը ուսուցման գործընթացում նոր բովանդակություն է տրամադրում դիդակտիկ սկզբունքների իրականացման համար։ Այսպիսով, գիտության ուսուցման սկզբունքն արտահայտվում է առցանց տեղեկատվական նյութի հուսալիության, մուլտիմեդիա իպ հիպերմեդիայի տեխնոլոգիաների օգտագործման, ինչպես նաև ուսուցման տարբեր տեխնոլոգիաների ներդրման միջոցով [4]։ ԵՏՀ-ների կիրառման համատեքստում ուսման իրազեկության սկզբունքը իրականացվում է ուսանողներին հնարավորություն տալով գիտակցաբար ընտրություն կատարել իրենց ուսման ռազմավարության վերաբերյալ, և այս դեպքում ուսման կայունության սկզբունքը պահպանվում է համակարգչային արտացոլման, կառուցվածքի վրա հիմնված համակարգով։ , փոխազդեցության վրա հիմնված փոխազդեցություն։ Կրթության գործունեության և ԵՏՀ-ների կողմից ինքնակրթության գործընթացում իրականացված կրթական վերապատրաստման իրականացման կապի սկզբունքը։ Ուսուցման գործունեության սկզբունքը պահպանելով կյանքի սկզբունքի հետ `ուսուցիչը ուսանողներին հնարավորություն է տալիս օգտագործել ԵՏՀ-ի բոլոր ծրագրային, տեխնիկական և դիդակտիկ հնարավորությունները` դրանք հարմարեցնելով իրենց անհատական ​​հատկություններին։ Ուսուցման գործընթացում սովորելու սկրինգի սկզբունքը տրամադրվում է ԵՏՀ-ների օգտագործման վրա հիմնված մուլտիմեդիայի կողմից, որի ուսուցման տեղեկատվությունը տրամադրվում է այնպես, որ սովորողներն այն ընկալեն միաժամանակ մի քանի զգայարանների միջոցով, ինչը էապես բարձրացնում է ուսման արդյունավետությունը։ ԵՏՀ-ների ներդրման և արդյունավետ կիրառման ուղղությամբ կատարված դիդակտիկ դատողությունների ուսումնասիրության շնորհիվ մենք հնարավոր ենք համարում հետևյալ սկզբունքները. Դասակարգել հետազոտական ​​սկզբունքները. • Կիրառելիության սկզբունքը, որն իրականացվում է կրթության տարբեր մակարդակներում, նյութի տարբերակումը ըստ ծավալի , բովանդակությունը և բարդության աստիճանը `փորձաքննության միջոցների օգտագործմամբ։ • Ինտերակտիվության (ինտերակտիվություն) ուսուցման սկզբունքը, որն արտահայտվում է մանկավարժական երկխոսության միջոցով ուսուցչի և ուսանողի, համակարգչից օգտվող օգտագործողի (սովորողի) միջև ակտիվ փոխգործակցության համատեքստում։ • Կրթության անհատականացման սկզբունքը, որը ենթադրում է արդյունավետ և հարմարավետ պայմանների ստեղծում սովորողների կողմից `անկախ աշխատանքի իրականացման համար, ինչը կնպաստի նրանց կրթական գործունեության խթանմանը և դասավանդվող նյութի հիմնական յուրացմանը։ և ծրագրային միջոցների ինտեգրված օգտագործման սկզբունքը, որը ենթադրում է առարկայական բարդ միջոցների կառուցում, հաշվի առնելով դիդակտիկ հնարավորությունները, կրթական խնդիրները, ինչպես նաև ուսումնական գործընթացի առանձնահատուկ բնույթը `հաշվի առնելով էլեկտրոնային ուսուցման օգտագործումը։ ռեսուրսներ • Նպատակահարմարության սկզբունքը, որը ենթադրում է ԵՏԿ-ների մեթոդականորեն մանկավարժորեն հիմնավորված, տեխնոլոգիապես զարգացած և տեխնիկապես բարելավված կիրառում այն ​​իրավիճակներում, երբ դրանք ապահովում են գիտելիքների ձևավորման և հմտությունների զարգացման այնպիսի որակական արդյունք, որին գրեթե անհնար է հասնել ավանդական կիրառման դեպքում։ ուսուցման տեխնոլոգիաները։ Կարողությունների զարգացում, սալահատակների ինտենսիվ համակարգերի ուժեղացման առավելություններ Տեխնոլոգիաների և տեխնոլոգիաների ինտերակտիվ կիրառում աշխարհագրության ուսուցման գործընթացում։ Աշխարհագրության ուսուցման ինտերակտիվ ուսուցման «հաղորդակցական ծրագրերի փաթեթների» տեխնիկական միջոցների օգտագործումը հնարավորություն է տալիս ուսուցչին դրանք ավելի արդյունավետ կերպով պատկերացնել տախտակի վրա ՝ խթանելով սովորողների ներկայությունն ու պատկերավոր մտածողությունը, սովորողներին հնարավորություն տալով աշխատել և՛ տրամաբանական, և՛ ստեղծագործական, սկսած պարզից մինչև ստեղծագործական ՝ ստեղծագործականից ստեղծագործական։ Ուսուցիչը մոտենում է։ մեկնաբանել ։

example220

example220

Հոդվածում արքետիպագիտության և թումանյանագիտության որը նորություն վիշապամարտի արքետիպային օրինաչափությունների հայեցակետերից Հ. Թումանյանի որոշ երկերի ուսումնասիրման փորձ է կատարվել, մեջ։ Որսորդության մոտիվների դրսևորումների գրականագիտական դիտարկումների շնորհիվ նկատելի են դառնում հանճարեղ հայ գրողի մի շարք ստեղծագործությունների խորքային ուրույն առնչությունները համամարդկային մշակութայինգրական ժառանգության հետ։ Թե՛ որսորդության արքետիպային մոտիվի հետ առնչվող ստեղծագործությունները և թե՛ «Թմկաբերդի առումը» պոեմում /Թաթուլի երազում արտահայտված/ վիշապամարտի մոտիվի կիրառումը քննաբանվում են Թումանյանի գեղագիտական, բարոյաբանական իդեալների, տիեզերական կյանքով ապրելու շուրջ նրա հայացքների համապատկերում։

Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում մշակութային-գրականարքետիպերի, արքետիպային մոտիվների դրսևորումների շուրջ մերդիտարկումները թումանյանագիտության մեջ ուսումնասիրության նորհայեցակետեր որոնելու արդյունք են։ Այս հոդվածի նպատակն էբացահայտելստեղծագործություններումորսորդության և վիշապամարտի արքետիպային մոտիվների կիրառմանառանձնահատկությունները։ իբրևբնույթիհամընդհանուրէթնոմշակութային(ունիվերսալ)դիտարկումմեծանունԴրանքգրողիհայևենքարքետիպային մոտիվներ, որոնց միջոցով ի հայտ են գալիս հեղինակիաշխարհայացքի, գեղագիտական ու բարոյաբանական իդեալներիբովանդակության մի քանի էական կողմերը։ էլհայևմոտիվներիվերոհիշյալ արքետիպայինՎերոհիշյալ նպատակին հասնելու համար մեր խնդիրն է եղելշուրջանդրադառնալժամանակակից գրականության տեսության մեջ արտահայտված որոշպատկերացումների։ Ընդգծել ենք, որ որսորդության արքետիպայինմոտիվը դրսևորվել է ինչպես աշխարհի տարբեր ազգերի գրողների,այնպեսՀ. Թումանյանիստեղծագործություններում։ Իշխան Թաթուլի երազը «Թմկաբերդիառումը» պոեմումվիշապամարտիարքետիպայինարծարծելիսգրականագիտական վերլուծության տիրույթում հիմնականում նկատիենք ունեցել գրողի արձակ և չափածո ստեղծագործություններից«Թմկաբերդի առումը» պոեմը, որոշ քառյակներ, «Արջաորս», «Եղջերուիմահը», «Եղջերուն» պատմվածքները, «Սուտլիկ որսկանը» հեքիաթը։ ենքդրսևորում։ իբրևԹեմանմեկնաբանելհատկապեսգրողներիմոտիվիԹումանյանիվերոհիշյալստեղծագործություններըթեևթումանյանագետների (Էդ. Ջրբաշյան, Հ. Թամրազյան, Մ. Մկրյան, Ա. Եղիազարյան, Ռ. Վարդանյան) կողմից վերլուծվել են, սակայն չենքննաբանվելվիշապամարտի արքետիպայինմոտիվների դիտանկյուններից։ որսորդությանևԲացի այս, անցյալում «Արքետիպերի և արքետիպային մոտիվներիդրսևորումները Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում» թեման մերգրականագետների կողմից հատուկ ուսումնասիրման առարկա չի եղել։ Նման առաջին փորձերից մեկը արդի հայ գրականագիտության մեջ մենքենք կատարել մեր «Մշակութային-գրական արքետիպերը ՀովհաննեսԹումանյանի ստեղծագործություններում» վերնագրով հոդվածում [7]։ Այս հոդվածը դրա տրամաբանական շարունակությունն է։ մոտիվիարքետիպային«Որսորդությանգաղափարագեղարվեստական ուրույն դրսևորումները Թումանյանի ստեղծագործություններում» թեման ածանցվումբարդբովանդակություն ունեցող արքետիպի շրջանակից։ Սակայն այն ունինաևուրույննախադրյալներ ու արծարծումների տիրույթ։ Նախ նկատենք, որորսորդությունը արքետիպային մոտիվ ենք համարում, քանի որժամանակակից գրականության տեսության մեջ «Հաճախ արքետիպընույնացվում կամ հարաբերակցվում է մոտիվի հետ» [10, 569]։ Եվգրականագիտականհետազոտությանէ Գյուղի՝համարիբրևմահացուէհանդեսհարստացելէորսորդությանհետճարպկություն,ստանալու,և՛Որսորդը պետքօգտագործեր վայրիայսպես, որսորդության արքետիպային մոտիվը տարբեր ժողովուրդներիհնագույն մշակույթների և մասնավորապես գրականությունների մեջբազում դրսևորումներ է ունեցել և իմաստավորվել է տարբերտեսանկյուններից։ Այն դիտվելէ և՛ որպես աշխատանքայինգործունեություն ու սնունդ հայթայթելու միջոց, և՛ գեղագիտականկենդանական աշխարհի տեսակներըհաճույքգիտականորեն ուսումնասիրելու հնարավորություն։ Որսորդությանէին մարդու ֆիզիկական ու մտավորընթացքում զարգանումընդունակությունները։ բերերհամարձակություն,վտանգներգազաններին տապալելուհաղթահարելով՝մարդկային բանականության ընձեռած առավելությունները և այլն։ Այսամենով հանդերձ՝ որսորդությունն աստիճանաբար նաև զարգացրել էմարդու մտածելու ընդունակությունները աշխարհաճանաչողությանգործընթացներում։ Այսպիսի զբաղմունքի ընթացքում մարդկանցբառապաշարըկապվածգործողությունների համապատասխան իմաստներն արտահայտողբառերով։ Որսորդության սիմվոլիկ ընկալումները դարձել են նույնիսկհասկացություններիտեսական,համակարգ։ որորսորդությաննկարագրությունը, նրա հետ կապված հասկացությունները մշակույթիպատմության մեջ լայնորեն կիրառվել են իրենց ուղղակի ու սիմվոլիկ,այլաբանական իմաստներով։ Դրանք դրսևորվել են և՛ կենցաղում, և՛գրականությանփիլիսոփայականդատողություններում։ Կենցաղում, ամենատարբեր իրադրություններումօգտագործում ենք, օրինակ, այսպիսի արտահայտություններ՝ սիրածաղջկա հետևից, հետքերով գնալ, նրա սերը որսալ, աղջկա/տղայիհայացքը կամ սիրտը որսալ, գիտության մեջ՝ նոր միտք կամմտահղացում որսալ, հետազոտություններ, որոնումներ կատարել,երգարվեստում ու քնարերգության մեջ՝ ռիթմեր որսալ, իդեալ որսալ (Մ. Մեծարենց), որս անել երգերում (Ե. Չարենց)։ Պատահական չէ նաև,որ հանճարեղ աշուղ-բանաստեղծ Սայաթ-Նովայի ծածկանունը որոշբանասերներ թարգմանում են «երգի որսորդ»։ Վստահորեն կարելի էասել, որ որսորդությունը և նրա հետ կապված հասկացություններնուղղակի կամ սիմվոլիկ իմաստներով մինչև այսօր էլ ընկալվում ուկիրառվում են մեր կյանքի ամենատարբեր բնագավառներում։ մեթոդաբանականՀետևաբարեղանակևէ ասել,կարելիուգիտությանմեջ,և՛ենուշագրավԱհա որսորդության բարձր, փիլիսոփայական վեհ իմաստըռուս անվանիբացահայտելու տեսանկյունիցգրականագետ, հունահռոմեական գեղագիտական մտքի նշանավոր ուսումնասիրող Ա. Լոսևի պարզաբանումները հույն հռչակավորփիլիսոփա Պլատոնի երկխոսություններում որսորդության մոտիվիսիմվոլիկ նշանակության մեկնաբանության կապակցությամբ։ Ամփոփիչդատողություններ անելով՝ նա գրում է. «Այսպիսով՝ բավականությունը ևհաճելին,ևճշմարտությունը, այս ամենը Պլատոնի համար հանդիսանում էորսորդության առարկա, այն նույն իմաստով, ինչպիսի իմաստով որորսորդը հետապնդում է իր որսին» [11, 278]։ Ավելին, ըստ Ա. Լոսևի՝Պլատոնիդիալեկտիկականէությունըմտածողության «ճանապարհ» է և «մեթոդ» [11, 280]։ գեղեցիկը, առաքինին,իմաստությունըորսորդությանբարիքը,համարմոտիվիՈրսորդությանարտահայտություններըռուսգրականության մեջ բավականին հետևողականորեն ուսումնասիրել էժամանակակից ճանաչված գրականագետ Ա. Բոլշակովան[9]։ Համացանցում զետեղված «Деревня как архетип։ от Пушкина доСолженицына» տասը դաս-դասախոսությունների շարքում 4-րդընվիրված է 19-րդ դարի ռուս գրականության մեջ որսորդության մոտիվիպատկերմանը («Мотив охоты в русской литературе 19-ого века»)։ Գրականագետը հանգամանորեն խոսում է ռուս դասական գրողների (Ա. Պուշկին, Ի. Տուրգենև, Լ. Տոլստոյ և այլն) ստեղծագործություններումորսորդության մոտիվի ամենատարբեր դրսևորումների գեղարվեստական պատկերման թեմայի շուրջ՝ նկատի ունենալով իրականորսորդությունիցփիլիսոփայականիմաստավորումները։ սիմվոլիկ,մինչևդրաՀայ գրականության մեջ ևս որսորդության արքետիպային մոտիվնու որսորդի կերպարն ուրույն կերպով և մեկնաբանություններով ենպատկերվել։ Որսորդությունը տարբեր դիտանկյուններից է նկարագրվելու արտահայտվել Ղ. Ալիշանի, Րաֆֆու, Լ. Բաշալյանի, Նար-Դոսի, Ա. Ահարոնյանի, Վ. Միրաքյանի, Ա. Բակունցի, Ավ. Իսահակյանի, Ե. Չարենցի, Վ. Անանյանի, Հ. Մովսեսի և ուրիշների ստեղծագործություններում։ Այստեղ հիշատակենք մի քանի նշանակալի օրինակներ։ Հայ նորգրականության տիրույթում որսորդությամբ զբաղվող հայ մարդկանցկերպարներ ստեղծելով՝ որոշ գրողներ նրանց ներկայացնում ենազգային-ազատագրական պայքարի հետ ունեցած առնչությունների շրջանակի մեջ։ Րաֆֆին «Կայծեր»-ում(1883-1887) որսորդ Ավոյիկերպարն է ստեղծել, որը վեպի կարևոր գաղափարատիպերից է։ Նաազատագրական պայքարի ջատագովներից է և այն նախապատրաստող,հեղինակի բառով «պրոպագանդիստ» երիտասարդների (Կարո, Ասլան)հովանավորը։ Ուշագրավ է Լ. Բաշալյանի «Տերտերին ուխտը» (1890) նորավեպի հերոսը՝ Ակոպ – տեր Մեսրոպը։ Հրացանի նկատմամբ նրամոլեգին հակումը և դիպուկ կրակոցով որս կատարելու հաճույքը նկարագրելով՝ հեղինակն ի դեմս նրա համալրել է ժամանակիարևմտահայ գրականության մեջ զենք գործածող հայ մարդուկերպարների շարքը։ Ինքնատիպ է Ավետիս Ահարոնյանի «Բաշոն»(1896) վիպակի հերոս, որսորդությամբ զբաղվող, պատվասիրությանբացառիկ զգացողությամբ օժտված գյուղացի Ղզրոյի տպավորիչկերպարը։ Նա դառնությամբ խոստովանում էր, որ եթե իր որսը վայրիկենդանիներն են, ապա Օսմանյան կայսրության մեջ քրդերի որսը,դժբախտաբար, հայ մարդիկ են, այդ թվում՝ նաև իր որդին։ Որդուսպանությունը, դստեր և հարսի առևանգումը նրան մղում ենվրիժառությամբկողմիցհովանավորվող, հայերի հանդեպ ընդհանուր առմամբ թշնամաբարտրամադրված քրդերի նկատմամբ։ Իսկ ահա Նար-Դոսի «Սպանվածաղավնին» (1889) վիպակում Ռուբեն Թուսյանի՝ լոկ հաճույքի համարորսորդությամբ զբաղվելու միջադեպը պատկերվել է իբրև այս երկիսյուժեի խթանման և բովանդակության հարստացմանը նպաստողգեղարվեստական իրադրության դրվագներից մեկը։ Իսկ որսորդությանզոհի՝ սպանված աղավնու շնորհիվ առաջացած այս արտահայտությունըդարձել է վիպակի վերնագիրը՝ խորհրդանշելով մի կողմից գլխավորհերոսուհուն՝ Սառային, մյուս կողմից՝ թերևս ավելի շատ նրա ձեռքովսպանված նորածին զավակին։ իշխանություններիթուրքականլցվելԻրական որսորդության և դրա մոտիվի սիմվոլիկ նշանակության ուորսորդների մասին գրել են նաև նորագույն շրջանի հայ գրողները։ Հետաքրքիր են Ա. Բակունցի, Ե. Չարենցի անդրադարձները։ Ա. Բակունցի «Մթնաձոր» (1926) պատմվածքում որսորդությամբ էզբաղվում գյուղացի Ավին։ Անտառապահ Պանինի կողմից նրան արջիորսի ուղարկելու պահանջը, իրական որսորդության միջոցովկամայականորենգրեթեողբերգականորեն է ավարտվում անօգնական գյուղացու համար։ հարկադրանքըպատժելունրանՈրսորդությանսիմվոլիկիմաստընպատակասլացորենևպատկերավոր կերպով է օգտագործել իր ռուբայիներից մեկում Ե. Չարենցը։ Պոետին պատկերացնելով իբրև երգերի որսորդ՝ նաիսկական բանաստեղծի համար կարևորել է ոչ թե շատ գրելուընդունակությունը, այլ, ըստ էության, նրա կողմից համամարդկայինհնչեղություն ունեցող հասարակական ու անհատական հիմնախնդիրների դիպուկ բացահայտումները։ Ուստի գրել է.Ամեն պոետ՝ գալիս՝ իր հետ մի անտես նետ է բերում,Եվ նետն առած, խոհակալած-որս է անում երգերում.Բայց դառնում է պոետ նա մեծ ոչ թե նետի՛ մեծությամբ,Այլ նշանի՛ ահագնությամբ, որ հանճարներ է սերում։ Որսորդության մոտիվը, կենցաղում դրա ուղղակի դրսևորումներըկենդանիների աշխարհի, նրանց տեսակների ճանաչողության նաևգեղագիտական բավականություն ստանալու դիտանկյուններից էպատկերվել ճանաչված գրող, իսկական որսորդ Վախթանգ Անանյանի՝հատկապես որսորդական պատմվածքներում, հուշագրության մեջ։ Որսորդություններգերի,բանաստեղծականծավալունարծարծումների թեմա է դարձել նաև ժամանակակից բանաստեղծՀակոբ Մովսեսի «Յոթներորդ որսորդություն»(2013) բանաստեղծությունների ժողովածուում։ մտահղացումներիորսորդություն,իմաստով՝սիմվոլիկիբրևիրէ նաևմեջկողմերովինքնատիպ«Արջաորս»,որսորդություննՈրսորդության մոտիվն իր իրական ու սիմվոլիկ իմաստներով Հ. Թումանյանի երկերում։ Կենցաղայինարտացոլվելէիրականության«Եղջերուի մահը»,պատկերվել գրողի հատկապես«Եղջերուն» արձակգործերում։ Այս մոտիվի արծարծումներիշրջանակում գրողի ուշադրությունը սևեռվել է դրա այնպիսիդրսևորումների վրա, որոնցբացահայտվել են նրամարդասիրական աշխարհայացքի բնորոշ կողմերն ու գեղարվեստականարձակիԹումանյանիստեղծագործություններում մոտիվն արտահայտվել է և՛ իբրև իրականորսորդության նկարագրություն, և՛ որպես պատկերավորման միջոց,այլաբերության այնպիսի տեսակ, ինչպիսին են որսորդության սիմվոլը,համեմատությունը։ սկզբունքները։ շնորհիվԱմենդեպքումԳրողի վերոհիշյալ պատմվածքներում որսորդության մոտիվըներկայացված է առավելապես կենցաղում, բնության մեջ որպեսիրականուգաղափարական տարբեր մոտեցումներով։ «Արջաորսում» (1899, 1913)գեղագիտականորսորդություն՝պատկերվածվտանգիենթարկելով պաշտպանելուիրատես հեղինակը արջի որսը նկարագրում է՝ օբյեկտիվորենդիտարկելով դրա դրսևորումները Լոռու ձորերում ապրող գյուղացուկյանքում։ Որսորդությունը գյուղացու համար մի կողմից բնությանգրկում ապրուստի միջոց հայթայթելու հնարավորություն է (այդպիսին է,օրինակ, վայրի մեղուների մեղրը ձեռք գցելու՝ պատմողի կողմիցարտահայտված մտադրությունը), մյուս կողմից նրա պահած ընտանիկենդանիներին՝ խոզերին, վայրի գազանից՝ այս դեպքում արջից՝ իրկյանքըմիջոց։ Խոզինհափշտակելու պատճառով էլ արջին որսալու հետ կապված միջադեպիմեջ բացահայտվում է պատմող գյուղացու՝ արջի բնավորության մասինունեցած պատկերացումները, հնարամտությունը, վայրի գազանի դեմմիայնակ գնալու համարձակությունը։ Բայց և այնպես, այդ ամենիշնորհիվ ազատվելով արջի ճիրաններից, նա թեև երկրորդ փորձիժամանակ հրացանով ծանր կերպով վիրավորում է նրան, սակայնվիրավոր գազանի կատաղության հանդեպ վախն այնքան մեծ էր, որորսին վերջնականապես տիրելու համար հետամուտ չի լինում։ Եթե այսպատմվածքում Թումանյան հեղինակի վերաբերմունքը որսորդությաննկատմամբ պատումի օբյեկտիվ բնույթի հետևանքով խնամքով հետինպլան է մղվել, ապա «Եղջերուի մահը» (1898), «Եղջերուն» (1909)երկերում հեղինակի մոտեցումը որսորդության հանդեպ դրսևորվում էբացահայտէ արձակբանաստեղծություն համարել, որքանով որ հեղինակը քնարականմտերմությամբ է իր սրտացավ վերաբերմունքն արտահայտում որսկանիձեռքով մահացու կերպով վիրավորված «անտառի չքնաղ գեղեցկուհու»՝եղջերուի նկատմամբ։ Նման մոտեցման արտահայտություն է ծանրվիրավոր եղջերուի հոգեվիճակը հասկանալու, նրան մի որոշակի չափով«զգալու» և«հիշելու» ընդունակություններով օժտելու հեղինակիցանկությունը։ Էմպաթիայի (ապրումակցում) գրական հնարքով մարդուհոգեկան որոշ հատկանիշներ վերագրելով վայրի կենդանուն՝ հեղինակնափսոսում էր, որ որսորդը կրակոցով սպանել էր բնության այդ չքնաղարարածին։ Մարդն այդպես իր ձեռքով կործանել էր բնության ստեղծածգեղեցկությունը։ «Եղջերուիմահը»կարելիԹումանյանն այստեղ արդեն առաջնորդվումիրաշխարհայացքում ձևավորված այն պատկերացմամբ, որ մարդը պետք էկարողանա ապրել ոչ միայն իր մարդկային կյանքով, այլև կենդանիներիկյանքով։ Մեծ գրողի ու մտածողի անպարփակ մարդասիրությունըտարածվում էր նաև բնության մեջ ապրող վայրի կենդանիներիէրնկատմամբ։ Այսպիսի մոտեցումը նրա մեջ բացահայտում էր համոզվածկենդանասերին, նույնիսկ վայրի կենդանիների վիճակով մտահոգվածմարդուն։ Կենդանիների կյանքի մասին մտածելու, կենդանական աշխարհիգեղեցկությունը պահպանելու շուրջ պատկերացումը գեղարվեստորենառավել բարձր մակարդակով ու լիարժեք է արտահայտվել գրողի«Եղջերուն» պատմվածքում։ Այստեղ արդեն հեղինակն ինքը և՛ պատմողէ, և՛ գրական կերպար, որ որսորդ Օսեփի առաջարկով նրա հետ գնում էեղջերու որսալու։ Գյուղացի Օսեփը փորձառու, գործնականորենմտածող որսորդի կերպար է. նա որսորդությունից հաճույք ստանալու,որսի միսը ճաշակելու և պատմող հեղինակին էլ այդ գոծընթացներինհաղորդակից դարձնելու կողմն է հակված։ Իսկ ահա բոստանչիՕվագիմը կենդանիների վիճակի մեջ մտնելու, նրանց ապրումակիցլինելու մասին հեղինակի գաղափարներն իր կենսափորձից բերվածօրինակով յուրովի հաստատող, զգայուն հոգով օժտված մարդ է։ Նրակողմից եղնիկի ձագին սպանելու և մայր եղնիկի ու նրա ձագի ցավիարտահայտություններն իր մահացած թոռան ու նրա մոր ողբի հետզուգահեռներն այդ նպատակին են ծառայում։ Օվագիմը նաև որսկանՓիրումի մասին լեգենդը պատմելով է հաստատում որսորդությանանիծված լինելու գաղափարը։ Պատմվածքում, ի տարբերություն որսորդՕսեփի իրատես բնավորությանը, բոստանչի Օվագիմ բիձան մեղմանձնավորություն է։ Նա բանաստեղծական խառնվածքով, աշուղականերգեր երգելու նկատմամբ հակում ունեցող գյուղացու տիպ է։ Բոստանչին ներկաների խնդրանքով նույնիսկ «իր պառավ ձենով»«Քյարամի և Ասլիի հեքիաթից» մի երգէ կատարում, ուրդատապարտվում էր եղնիկի որսը։ Օսեփի հետ եղջերուի որսին մասնակցող պատմող-հեղինակնարդեն ճանաչված բանաստեղծ էր, պոետական հոգեկերտվածք ունեցողև բնության ու նրա կենդանի արարածների գեղեցկությունը գնահատողանձնավորություն։ Որսատեղում անսպասելիորեն նրա դեմ հայտնվածեղջերուն իր բնական, կենդանական վայրի գեղեցկությամբ, աչքերիտպավորիչ հայացքով հմայում է նրան։ «Ես, - գրում է հեղինակը,առաջին անգամն էի տեսնում եղջերուն ազատ բնության մեջ։ Նա դուրսեկավ մի խաղաղ հպարտությամբ, վեհ ու չքնաղ, ինչպես բնության էնամեն գեղեցկությունների տերն ու թագավորը։ Կիսովին, դեռ անտառիմթության մեջ կանգնեց, թուխ դունչը դրավ գետնին, ապա թե գլուխըբարձրացրեց, վայրենի շնորհքով ոլորեց երկայն վիզը ու նայեց իմ կողմը։ Ամենագեղեցիկ հայացքը, որ ես տեսել եմ իմ կյանքում» [4, 89]։ Թումանյանը Օսեփի դիպուկ կրակոցից ծանր վիրավորված եղջերուինգտնելուց հետո մորթելու պահին զգայուն վերաբերմունքով է ընկալումեղջերուի տանջանքները, մարդու կողմից բնական գեղեցկությամբօժտված վայրի կենդանու տապալման պատճառած խոր ցավը։ Այդիրադրության մեջ ոչ միայն եղջերուի որսի հաջող ավարտը հաճույք չիպատճառում նրան, այլև «բնության էն ամեն գեղեցկությունների» տիրոջու թագավորի կործանումը մարդու կողմից կատարված տգեղ ու դաժանարարքի է վերածվում, ինչը նպաստում է, որ նա մարդկային կեցությանվերաբերյալլայնընդհանրացում կատարի. «Ես երեսս շրջեցի, իբրև թե սարերին եմնայում։ Ետևից մի խուլ տնքոց լսեցի… ու, չգիտեմ ինչու, սկսեցի մտածելկյանքի ու մահվան մասին, և էնպե՜ս տգեղ էր թվում ինձ կյանքը…» [4, 90]։ իմաստասիրական խորամտությամբ ավելինաևէրնաևկենդանիները։ Ինքնապահպանման,Մարդու և բնության, մարդու և կենդանական աշխարհիներկայացուցիչների առնչությունները Թումանյանը վերջին երկուերկերում ներկայացնում է իր մարդասիրական լայն պատկերացումներիդիտանկյունից։ Նա համոզված էր, որ մարդը պետք է ապրի ոչ միայն իրնմանի, այլ նաև կենդանիների կյանքով, նրանց մասին մտահոգվելով ուկարեկցելով։ Չէ՞ որ մարդուն բնորոշ հոգեկան որոշակի ապրումներունենսերնդիշարունակության մասին հոգ տանելու բնազդի «բանականության»չափով պատկերացում դրսևորվում է նաև նրանց հոգեկանի մեջ ուիրենց ձագերի նկատմամբ վերաբերմունքում։ Մասնավորապեսեղջերուի որսի կապակցությամբ Թումանյանի բացասական մոտեցումը,մերնրա ապրածժամանակաշրջանում մեր ժողովրդի սոցիալ-պատմական կեցությամբ,որսորդությանկազմակերպմանչկանոնակարգված, տարերային բնույթով։ Դա է պատճառը, որորսորդության բարոյական և գործնական կողմերինլավագիտակ,արհեստավարժ որսորդ ու գրող Վախթանգ Անանյանը, նկատիունենալով ժողովրդի մեջ առաջացած որսորդության բարոյականությանվերաբերյալ ընդունելի պահանջները, 1944 թ. տպագրված իր միհոդվածում գրել է. «Այդ մորալով (բարոյականության համաձայն - Գ. Խ.)մեղք է ձագի վրա զենք բարձրացնելը, մեղք է մորը սպանելը, մեղք է հղիկենդանուն անհանգստացնելը, դատապարտելի ագահություն է 1-2կենդանուց ավելի սպանելը, մեղք է կենդանուն ջուր խմելիս սպանելը…կարծիքով, պայմանավորված(հատկապեսեղջերուիորսի)Ծեր որսորդները երկնքի բարկությամբ են ահ տվել այս ավանդույթըխախտող մարդկանց» [1, 394]։ Այս և այլ ողջամիտ պահանջներիպետական վերահսկողությամբ կիրառմանը 1950-ական թթ. գրողըականատեսՍոցիալիստականՀանրապետությունում գտնվելու ժամանակ, որի մասին պատմում է իրհուշերում։ ՉեխոսլովակիայիեղելէրմասինորսորդությանՎերադառնալովԹումանյանիպատկերացումներին՝ ասենք, որ նա մտահոգված էր ոչ միայն բնությանգեղեցկուհու՝ եղջերուի ճակատագրով, այլև կենդանական աշխարհիթերևս բոլոր արարածների։ Քանի որ նրա աշխարհայացքի կայունբաղկացուցիչէր կենդանասիրությունը, ուստի իր խորիմաստքառյակներիցսրտացավվերաբերմունք է արտահայտել նաև իր կողմից խփելու հետևանքովվիրավորված թռչունի վիճակի հանդեպ. մեկումբանաստեղծընրբանկատ,յուրովիգեղարվեստորենեն արտահայտվել Մի հավք զարկի ես մի օր. Թըռա՜վ, գընաց վիրավոր։ Թըռչում է միշտ իմ մըտքում Թևը արնոտ ու մոլոր։ Փաստորեն, որսորդության արքետիպային մոտիվի շրջանակներումգրողիհասարակական ու գեղագիտական իդեալները, որոնց կարևորսկզբունքներից էր մարդու և բնության մեծ կյանքով ապրելու նրագերագույն ձգտումը։ Սակայն մարդը, ինչպես գիտենք, դեռ չի հասելբանաստեղծի երազած անարատ մարդու իդեալին։ Ըստ Թումանյանի՝մարդկությունը համամարդկային համերաշխության, եղբայրության,բարեկամության իդեալին հասնելու ցանկությանը զուգընթաց պետք էկարևորի նաև կենդանասիրության զգացմունքը։ Ավելին, նրապատկերացմամբ մարդը ոչ միայն լիակատար ներդաշնակության մեջպետք է գտնվի կենդանական աշխարհի հետ, այլև պետք է շարունակիհետաքրքրվել ու ապրել ողջ տիեզերքի կյանքով։ Եվ քանի որ նա նկատելէր հասարակական կյանքում, առաջադեմ մարդկանց շրջանում նմանձգտումներ, ուստի գրել է. «Նրա մեջ (իր ժամանակաշրջանի զարգացածանհատների ու ազգերի մեջ - Գ. Խ.) հետզհետե որոշվում, շեշտվում ուհաստատվում է կենդանասիրության խոր ու վսեմ զգացմունքը, որըտանում է դեպի տիեզերական մեծ կյանքը» [5, 170]։ Այս ուղղությամբդատողություններ կատարելիս գրականագետ Ա. Եղիազարյաննավելացնում է, որ գրողի համոզմամբ «կատարյալ մարդու և ժողովրդիիսկական կյանքը մեծ կյանքն է, տիեզերական կյանքը» [2, 15]։ Նմանհետևություն անելու համար հիմք են հանդիսանում նաև Թումանյանի՝որսորդության արքետիպային մոտիվն արծարծող վերոհիշյալ երկերը։ որսիկարծիքով՝իրնկատմամբ։ ՄերԸստ էության, այդ մեծ կյանքի դիտանկյունից էր Թումանյանը նաևառանձին դեպքերում իր բացասական մոտեցումն արտահայտումկենդանիներինմանվերաբերմունքի արտահայտությունն էր նաև «Սուտլիկ որսկանը» (1910)հանրահայտ հեքիաթը։ Որսորդության մոտիվը պատկերող նախորդերկերում գրողը, ինչպես շեշտեցինք, նկարագրել էր իսկականորսորդությունը։ Իսկ ահա «Սուտլիկ որսկանը» հեքիաթ է։ Հայտնի է, թեԹումանյանն ինչ կարծիք ուներ հեքիաթի ժանրի մասին. «Դա,- գրել էնա,- գրականության մեջ ամենաբարձր արտահայտությունն է, ուրամբողջը հավիտենական սիմվոլներ են» [6, 472]։ Հետևաբար, գրողըժողովրդական հեքիաթի հիմքի վրա ստեղծած այս երկում, ըստ էության,օգտագործել է որսորդության սիմվոլը՝ ենթատեքստում նկատիունենալով կենդանասիրության և տիեզերական կյանքով ապրելումասին իր պատկերացումներն ու գեղագիտական իդեալը։ Ուստի այսհեքիաթում որսի իրադարձությունների մասին անհեթեթ, ծիծաղաշարժպատմության միջոցով ծաղրվում են որսորդների պարծենկոտությունը,ընդհանրապես հեքիաթում պատմվող տվյալ որսորդության բոլորմասնակիցներնբոլորգործողությունները /«Հորս կնունքով, մորս ծնունդով, վեր կացանք մի օրհինգ ու վեց հոգով, թրով-թվանքով որսի գնացինք։ … և այլն» [4, 216]։ որսորդությանուգնալունրանցՈւշագրավ է, որ Թումանյանը որսորդության արքետիպայինմոտիվի հետ կապված դրվագները օգտագործում է նաև որպեսայլաբերություն, համեմատության եզր իր խոսքը պատկերավոր դարձնելու համար։ Մեր այս միտքը հաստատող տպավորիչ օրինակ է«Թմկաբերդի առումը» պոեմի նախերգանքի հետևյալ հատվածը. Է՜յ, լա՛վ կենաք, ակա՛նջ արեք, Մի բան պատմեմ հիմի ձեզ, Խոսքըս, տեսեք, ո՞ւր է գնում, Քաջ որսկանի գյուլլի պես։ Կարծում ենք, որ պոեմի իրադարձությունները պատմող աշուղիխոսքը «Քաջ որսկանի գյուլլի պես» գնալու հետ համեմատելով՝բանաստեղծը նկատի է ունեցել իր պատկերացրած իսկական որսորդին։ Իսկ այդպիսի որսորդը ոչ միայն դիպուկ է կրակում, այլև թերևս հետևումէ դարերի ընթացքում ժողովրդի մեջ տարածում գտած որսորդիբարոյականության այն սկզբունքներին, որոնց մասին խոսք գնացվերևում։ Այսինքն՝ մեծ գրողն ու մտածողը ոչ թե դեմ է որսորդությաննընդհանրապես, այլ նա դեմ է որսորդության այն տարբերակին, որըտեղի է ունենում տարերայնորեն՝ շրջանցելով կենդանասեր որսորդիբարոյականության մասին ժողովրդի մեջ ավանդաբար ընդունվածպատկերացումները։ օրինաչափությանԱյսպիսով, որսորդության մոտիվը, արքետիպային մոտիվներին(ինվարիանտի վարիատիվ)բնորոշ անփոփոխի տարբերակայինհամաշխարհայինդրսևորմանմշակութային-գրականաշխարհայացքիյուրահատկությամբ պայմանավորված, կարող է տարբեր մեկնաբանություններ ստանալ։ Որսորդությունը ուղղակի պատկերվելուց բացիգրականության մեջ հաճախ արտահայտվում է նաև որսորդությանսիմվոլիկգրողինպատակադրմամբ,գեղարվեստականմտածողության առանձնահատկություններով։ ինչը պայմանավորվածշնորհիվ,գրողիաշխարհայացքիևկյանքում,իմաստներով,է«Թմկաբերդի առումը»Այժմ անդրադառնանք վիշապամարտի արքետիպային մոտիվիդրսևորմանը(1905) պոեմում։ Մերպատկերացմամբ Թումանյանի՝ ձևի և բովանդակության տեսանկյունիցբարձրարժեք այս պոեմի VIII հատվածում Թմուկ բերդի իշխան Թաթուլիերազի մեջ ներկայացված է վիշապամարտի արքետիպային մոտիվը՝ինքնատիպ գրական մշակմամբ։ Երազի բեմում կատարվող դրվագը մերնշանավոր թումանյանագետներին, մասնավորապես ակադեմիկոսներԷդ. Ջրբաշյանին և Հ. Թամրազյանին ևս հետաքրքրել է, սակայն այլդիտանկյուններից։ Այսպես, օրինակ, Էդ. Ջրբաշյանը գրում է.«Հեքիաթային պոետիկայի զինանոցից է քաղված պատուհասից առաջԹաթուլի տեսած երազի տեսարանը(VIII գլուխ), թեև, պետք էխոստովանել, սա միակ հատվածն է, որը էական որևէ բան չիավելացնում, նույնիսկ մասամբ կարծեք դուրս է մնում պոեմի սրընթացզարգացման տեմպից»Հ. Թամրազյանը։ Նա, առարկելով Ջրբաշյանին, գրել է. «Բայց, ո՛չ։ Սա միսովորական նկարագրություն չէ, այլ տեսիլ, որը գեղագիտական ուրույնդեր է կատարում և՛ բանաստեղծական կառույցի, և՛ հոգեբանականմթնոլորտի մեջ» [3, 290]։ Այնուհետև զարգացնելով իր միտքը մարդուկյանքում երազների ունեցած նշանակության շուրջ Թումանյանիունեցած պատկերացումներին և գրողի ստեղծագործություններումդրանց օգտագործմանը՝ գրականագետն ավելացնում է. «Թումանյանն[8, 364]։ Այս տեսակետին համաձայն չէ ինքը երազատես էր, մեծ իմաստ էր գտնում տեսիլների մեջ, որոնքմարդու խորհրդավոր զգացողությունների արձագանքն են։ Այդպիսի՞ն չէարդյոք, գեղջկուհու երազը «Անուշի» մեջ. իբրև թե անբախտ Սարոյիանտեր ոչխարը մի մութ ձորի մեջ մարդկային ձայնով խաղ էր կանչում,իսկ հովվի մայրն էլ «նրանց առաջին աղլուխ էր առել ու պար էր գալիս»։ Այդպես են նաև «Դեպի Անհունի» մի շարք հատվածներ։ Այս երազներըևս կենսական երևույթների ճնշման արձագանքներ են կամ ապրումներիյուրօրինակ շարունակություն։ Ահա այս նույն երևույթի հանճարեղարձագանքն է Թաթուլի երազը» [3, 290]։ սահմանափակդերակատարությունԸնդհանուր առմամբ համաձայնլինելով Հ. Թամրազյանիվերոհիշյալ տեսակետին՝ մենք ուզում ենք ներկայացնել իշխանԹաթուլի երազի տեսարանի շուրջ մեր պատկերացումները։ Նախնկատենք հետևյալը, որ էական տարբերություն կա «Անուշ», «ԴեպիԱնհունը» պոեմներում և «Թմկաբերդի առումը» պոեմում նկարագրվածերազների միջև։ Առաջին երկու պոեմների հերոսների երազները,այսպես ասած,ունեն,անհատական երազների տեսակին են պատկանում։ Դրանք միայնտվյալ երկի հերոսների («Անուշ»-ում Սարոյի, «Դեպի Անհունը» պոեմում՝Հասմիկի) ողբերգական ճակատագրերի կանխազգացման հետ ենկապված։ Մինչդեռ իշխան Թաթուլի երազում, մեր համոզմամբ,հեղինակը գիտակցաբար թե ենթագիտակցորեն ներկայացրել էվիշապամարտի (կամ օձամարտի) արքետիպային մոտիվի՝ իր կողմիցգրական յուրօրինակ պատկերմամբ ներկայացված ու իմաստավորվածտարբերակ։ Թմուկ բերդի իշխան Թաթուլը՝ իբրև քնարապատմողականժանրատեսակին պատկանող պոեմի գլխավոր կերպար, հերոսականբնավորություն, այնուամենայնիվ սեփական խոսքով քիչ է հանդեսգալիս (ընդամենը մեկ անգամ՝ Նադիր շահին պատասխանելիս)։ Երազիտեսարանը օժանդակում է, որ հերոսի ներաշխարհի և բնավորությանայնպիսի գծեր ներկայացվեն, որոնք կարող են նպաստել նրա՝ որպեսգրական կերպարի, հոգեբանական նկարագրի մի նոր բացահայտմանը։ Բացի այս, վիշապի կամ հրեշի դեմ հերոսի մղած մարտի՝վիշապամարտի մասին հնագույն մոտիվն անցյալում դրսևորվել էաշխարհի տարբեր ազգերի բանահյուսական ժանրերով (հեքիաթ, էպոս,լեգենդ և այլն) ստեղծագործություններում։ Վիշապամարտի մոտիվիհերոսը պայքարում է ժողովրդի շահերը, ինչպես նաև մշակութայինբարձր արժեքները պաշտպանելու համար, իսկ հրեշը խորհրդանշում էքաոսը, կյանքում եղած չարիքը։ Թումանյանի պոեմը, քանի որհիմնականում լեգենդի գրական մշակում է, ուստի Թաթուլի երազն ահաառնչվում է նաև համամարդկային նման գերխնդրի հետ։ Իր սնափառկնոջ դավաճանության պատճառով, ինչը երազի մեջ արհավիրքից առաջվերջին պահին Թաթուլը գուշակում է, նա չի կարողանում պայքարիդուրս գալ երազի հրեշի, իսկ պոեմի գեղարվեստական իրականությանմեջ՝ Նադիր շահի զորքի դեմ։ Մինչև այդ պահը թշնամու դեմ քաջաբարկռվող հայրենասեր իշխանն ու նրա զորքը կործանվում են։ Հետևաբարթվում է՝ անպատասխան է մնում այն հարցը, թե արդյո՞ք հնարավոր էսկզբունքորեն հաղթել չարին, չարիքը, նրա տարբեր դրսևորումներըկյանքում։ Ըստ էության, այս հարցի պատասխանի մեջ են ի հայտ գալիսնաև պոեմի բովանդակության գլխավոր կողմերը, գաղափարները։ և՛լավհերոսներիճակատագրերով,Թումանյանը վերոհիշյալ խնդրին վերջնական ու անբեկանելիլուծում չի առաջարկել։ Բայցևայնպես, հարցի պատասխանը հեղինակըյուրովի է ներկայացրել և՛ պոեմի գեղարվեստական ամբողջության մեջպատկերվածգործովանմահանալու, անարատ մարդու իդեալն ունենալու բարոյախոսությունը կարևորելով։ Հետևաբար, պոեմի կառուցվածքային ուբովանդակային շերտերը դիտարկելով՝ կարելի է ասել, որ ըստԹումանյանի՝ չարին, թշնամուն սկզբունքորեն կարելի է հաղթել, եթեդրանց դեմ պայքարող մարդիկ համերաշխ են գործում ևչենենթարկվում հակառակորդի կամքին, նրա սադրանքներին։ Այսսկզբունքն են հաստատում պոեմի դիպաշարում պատկերվածիրադարձություններնարարքներիտրամաբանությունն իրենց ամբողջության մեջ։ Հակառակորդի դեմկռվելիս, ըստ էության, վստահելի, համերաշխ, ամուր թիկունքունենալու հանգամանքն իբրև նախապայման նկատի ունենալով է, որԹաթուլը համարձակ պատասխան է տալիս Նադիր շահին.ուգլխավորհերոսների Մի՛ պարծենա, գոռոզ Նադիր, Պատասխանեց էն հըսկան. Գըլխովը շատ ամպեր կանցնեն, Սարը միշտ կա անսասան։ Բացի այս, հեղինակը ցանկանում էր հաստատել նաև այնգաղափարը, որի համաձայն՝ սկզբունքորեն կարելի է հաղթել չարուժերին, նույնիսկ թվաքանակով հզոր թշնամուն, եթե դրանց դեմկռվողները պաշտպանում են իրենց հայրենիքը։ Այս միտքն էլհաստատելու համար կարելի է վկայակոչել հետևյալ հատվածը. Իրան, Թուրան ողջ եկել են, Թաթուլն անհաղթ, աննըկուն, Զորք ու բաբան խորտակվել են, Նըրա բերդը միշտ կանգուն։ Թաթուլին ոգևորում է նաև իր չքնաղ կնոջ սերը։ Երկիր ներխուժածչարիքի՝ Նադիր շահի զորքերի դեմ պայքարում հայրենասեր իշխանն ունրա զորքը պարտվում են միայն այն ժամանակ, երբ իշխանի սնափառկինը պալատական աշուղի երգի միջոցով փոխանցված՝ Նադիր շահիթագուհին դառնալու խոստումներից գայթկղվում է և հարբեցնումԹաթուլին ու նրա զինվորներին և գիշերով թշնամու դեմ բացում ամրոցիդարպասները։ Գլխավոր հերոսի պայքարը չարիքի դեմ թեև ձախողվում է մատնիչկնոջ մեղքով, սակայն անհետք չի մնում։ Չարիքի դեմ պայքարողիշխանի խիզախ պահվածքը հետադարձ հարվածով տարբեր, սակայնխոր ազդեցություն է գործում չարիքն իրագործողների՝ շահի և Թմկատիրուհու վրա։ Եվ իրոք, թվում է՝ շահին ուրախություն չի պարգևելերկար ժամանակ աննվաճ մնացած ամրոցի գրավումը իշխան Թաթուլիկնոջ մատնության միջոցով։ Մի պահ հզոր բռնապետի հոգինդառնությամբ է լցվել տեղի ունեցածի հետևանքով, և նա մտորում էկյանքում ոչ մեկին չհավատալու մասին, նույնիսկ «սիրած կնկա տըվածբաժակին»։ Իր հանցանքի հետևանքով տեղի ունեցած ողբերգությունը զղջմանխորագույն զգացողություն է առաջ բերել Թմկա տիրուհու հոգում։ Եվահա թվում է՝ նրա մեջ արթնանում է անգիտակցականում քնածտղամարդկային սկիզբը(ըստ Կ. Յունգի տեսության՝ Անիմուսիարքետիպը) և նա, իր մահվանն ընդառաջ գնալով, համարձակպատասխան է տալիս շահին՝ մեծարելով Թաթուլ իշխանին, նրաբարոյական ու տղամարդկային առավելությունները։ Քաջ էր ու սիրուն քեզնից առավել.Մի բարձր ու ազնիվ տղամարդ էր նա.Կնոջ մատնությամբ ամրոց չէր առել,Չեր եղել կյանքում երբեք խաբեբա…Շահը չէր կարող հանդուրժել նման համարձակախոսությունը ևհրամայումէ մահապատժի ենթարկել իշխանուհուն։ Այսինքն,պատասխանելով առաջադրված հարցին, պետք է ասենք նաև, որ պոեմիգլխավոր հերոսի արարքները, նրա անձնազոհությունն ու քաջությունըթեև չեն վերացնում չարիքը, սակայն նրա խիզախությունը, ազնիվպահվածքն ու հայրենասիրությունը չեն կարող դրականորեն չազդելմարդկանց վրա, անգամ նրանց, որոնք նպաստել են հերոսիկործանմանը՝ իրենց անձնական, եսասիրական ստոր ցանկություններնիրականացնելու համար։ Այսպիսով՝ Հ. Թումանյանի թե՛ որսորդության արքետիպայինմոտիվի հետ կապված ստեղծագործությունները և թե՛ «Թմկաբերդիառումը» պոեմում վիշապամարտի արքետիպային մոտիվի կիրառումըհոդվածի մեջ ուսումնասիրելգեղագիտական,բարոյաբանական իդեալների համապատկերում։ Մատնանշել ենքվերոհիշյալ մոտիվներով ստեղծագործությունների առնչությունները հայև համաշխարհային գրականության մեջ համապատասխան մոտիվներիդրսևորման գրական ավանդույթի հետ։

example1606

example1606

Հոդվածում քննարկվում են իրավաքաղաքական խոսույթում առկա լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ տարրերի առաջացման գործընթացը, պայմանները եւ պատճառները։ Հստակեցնելու համար լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույցները՝ անդրադարձ է կատարվում ստին, սխալին, մանիպուլյացիային, նարատիվին, քաղաքական միֆին եւ սիմուլյակրին։ Նկարագրվում եւ վերլուծության են ենթարկվում իրավաքաղաքական այն իրադրությունները, որոնց պատճառով ի հայտ են գալիս եւ գործառում լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտները։ Քննարկվում են նաեւ այն պայմանները, որոնց առկայության դեպքում համապատասխան պատճառներից ծագում են իրավաքաղաքական խոսույթի այդ տարրերը։ Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույցների ծագման եւ գործառման պատճառները հայտնի են, սակայն հայտնի չեն այն պայմանները, որոնք անհրաժեշտ եւ բավարար են, որպեսզի առաջանան լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույցները։ Վերլուծությունը եզրափակվում է՝ փաստարկելով եւ ամրագրելով, որ լեգիտմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույցներն առկա են ոչ միայն իրավաքաղաքական խոսույթում, այլեւ մարդկային գործունեության բոլոր ոլորտներում։

Իրավական-քաղաքական դիսկուրսը սովորաբար պարունակում է ոչ իրական կառույցներ։ Դրանցից ամենանշանակալիներն են ՝ սուտը, սխալը, մանիպուլյացիան, առասպելը, պատմվածքը, մոդելավորումը և այլն։ Իրավական-քաղաքական դիսկուրսի այս տարրերը միմյանց հետ առնչվում են 497 փիլիսոփայություն տարբեր հարաբերություններում և դիսկուրսի որոշ տարրեր մնում են աննկատ, անիմաստ և անանուն։ Հասկանալի է, որ անունն ու իմաստն անպայմանորեն ենթադրում են միմյանց ՝ հնարավորություն տալով յուրացնել և կարգավորել իրավիճակները և երևույթները։ «Աշխարհը կառավարելու համար մեզ բառեր են պետք, քանի որ մեզ դատարկությունն իշխելու համար բառեր են պետք»։ (11, 118 էջ)։ Իրավական-քաղաքական դիսկուրսում, վերոհիշյալ (և չնշված) կառույցների շարքում կա մի տեսակ անճիշտություն, որը, ճանաչվելով որպես ոչ իրական, ընդունվում և օրինականացվում է։ Այս օրինականացված անճիշտությունը ոչ միայն «փոխարինում» է հնարավոր ճշմարտությունն իր գոյությամբ, այլ ստվերում է իսկական ճշմարտության կարիքը և որոնումը։ Timeամանակի ընթացքում դա դառնում է համոզմունք, և դրան քննադատական ​​մոտեցումներն ինքնաբերաբար տաբու են ՝ անտեսելով այն իրականության անտեսումը։ Չի բացառվում, որ լեգիտիմացված անճիշտության առկայությունը նպաստի իրավական-քաղաքական դիսկուրսի առաջընթացին և իր ներկայությամբ նոր հորիզոններ բացի, այդ թվում ՝ բանակցային դիսկուրսում։ Այնուամենայնիվ, դա կարող է վնասել նաև հակամարտությունների կարգավորմանը ՝ բանակցությունները փակուղի մղելով։ Այն փաստը, որ օրինականացված անճիշտությունը չի ընկալվում և վերլուծվում է, բացասաբար է ազդում խոսքի գործընթացի վրա։ Եվ հակառակը, եթե այն վերլուծվի և իմաստավորվի, կդառնա նկատելի և կառավարելի, իսկ անհրաժեշտության դեպքում `կհեռացվի։ Հետևաբար, այս վերլուծության նպատակն է ցույց տալ օրինականացված կեղծ կառույցների ծագման և գործունեության պատճառներն ու մեխանիզմները։ Բայց նախ ՝ քիչ թե շատ հայտնի ու վերլուծված անճիշտությունների մասին։ Սխալը, լինելով սխալի կամ տգիտության արտահայտություն, ինքնին ակամա է, և սուտը, ի տարբերություն սխալի, հետապնդում է ճշմարտության տեղը գրավելու նենգ միտում ՝ թաքցնելով դրա անճիշտությունը։ Նրանք, ովքեր սուտ են ասում «... մի բան են ասում, բայց մեկ այլ բան գիտեն իրենց մեջ [5, 38 էջ]»։ Եվ 498 փիլիսոփայության սխալը, և սուտը գոյություն չունեցող իրավիճակ են արտահայտում, բայց ստախոսը, ի տարբերություն սխալվողի, գիտի, որ դա այդպես է, և այդ պատճառով է ասում։ Այսպիսով, ստի էական առանձնահատկությունն այն է, որ այն ասվում է խարդախ շարժառիթով։ Մանիպուլյացիան նաև սխալի արտահայտություն է (որը հաճախ կապված է ճշմարտության հետ), որը «... հոգևոր ազդեցության ծրագրավորման միջոցով մարդկանց վարքը վերահսկելու միջոց է [7, էջ 32]»։ Այն նույնքան դավաճանական և դիտավորյալ է, որքան Սաստը, բայց ավելի «հարուստ» է, քանի որ այն ոչ միայն երեւակայական է, այլև գործողություն և պրակտիկա։ Պատմությունները, որոնք հիմնավորում են, հավանաբար, մարդկային բոլոր գործողությունները, հիմք չունեն. դրանք միշտ պարզունակ են և կանխորոշված։ Դրանք ոչ միայն տրամադրում են վարքի համապատասխան կանոններ, այլև բացատրում, հիմնավորում և օրինականացնում են բոլոր չափանիշները, ներառյալ դրանց գոյության և արտահայտման օրինական ձևերը, միջոցներն ու բովանդակությունը։ Պատմությունը, լինելով ճշմարիտ / կեղծ չափումներից դուրս, ինքնաբերաբար գործում է որպես ոչ ճշմարտության եզակի տեսակ [տես էջեր 8, 51-61]։ Քաղաքական առասպելը կարող է սահմանվել որպես նպատակային ընտրված դեպքերի դրամատիզացված պատմություն, երբ թիրախային խմբերը ուղղված են դեպի որոշակի քաղաքական ինքնություն [տե՛ս էջեր 146-139]։ Առասպելը (ինչպես նաև քաղաքական) պատմվածքի մի տեսակ լինելը նույնպես դուրս է ճշմարտությունից / սխալից, քանի որ «... առասպելում կա նրա առասպելական ճշմարտությունը, նրա առասպելական չափանիշներն ու որոշակիությունները, առասպելական օրինաչափությունները ... [9, էջ. 55] »։ Հատկանշական է, որ առասպելը էապես տարբերվում է ոչ միայն ստից, սխալներից և մանիպուլյացիաներից, այլ նաև ուտոպիայից, չնայած այն կարող է պարունակել ուտոպիային բնորոշ մի շարք տարրեր։ Ուտոպիաները կարող են դիտվել որպես ինտելեկտուալ ապրանքներ, որոնք տեսաբաններն առաջարկում են որպես բարեփոխումների ծրագրեր։ Սրանք հասարակական կազմակերպության հասկացություններ են, որոնց ճշմարտությունը / կեղծիքը կարող է ամբողջությամբ հերքվել կամ հաստատվել ՝ հաշվի առնելով առկա փաստերը (տնտեսական, քաղաքական և այլ բնույթ)։ Ի տարբերություն 499 փիլիսոփայության, այս քաղաքական առասպելները ոչ թե ապագա հնարավոր հասարակության նկարագրությունն են, այլ դրամատիկ (ողբերգական) իրադարձությունների արդիականացումը [տես էջեր 14, 15]։ Simulyakr- ը հետմոդեռնության ծնունդ է, որի շրջանակներում իրականությունը դարձել է մոդել, իսկ նշանի ու իրականության հակադրությունը վերացել է։ Պոստմոդեռն փիլիսոփա J.. Բոդրիարի խոսքով ՝ սիմուլակրաները ամենուր են, և ամեն ինչ ինքնին սիմուլյատոր է։ Մեր օրերում իրականությունը դարձել է հիպեր-իրական, և սիմուլակրաները այլևս ոչ թե գոյություն ունեցող առարկաների պատկերներ են, այլ գոյություն չունեցող առարկաների, այսինքն ՝ սիմուլակրերը նշաններ են, որոնք նշանակող չունեն։ Իրականությունը սպանվում է, իսկ նորն ու գերբնականը գոյատևում են հանրային սարսափի ռազմավարության միջոցով։ Ֆրանսիացի փիլիսոփան կարծում է, որ այս իրավիճակում ամբողջ իրավաքաղաքական ոլորտը նույն սիմուլյատիվ կարգավիճակում է։ Իրական իշխանությունն այլևս գոյություն չունի, և արդեն տևական ժամանակ է, ինչ ցանկացած ուժի ցանկացած ղեկավար վերածվել է իր սեփական սիմուլյատորի, և սա է միակ պատճառը, որ ինչ-որ տեսակի կառավարություն դեռ հնարավոր է։ Նա պնդում է, որ բոլոր պետական ​​հաստատությունները մեռած են, և նրանց սիմուլյատորները ստիպված են կազմակերպել սեփական մահվան սիմուլյացիա, որպեսզի խուսափեն իրենց անպատասխանատու և գոյություն չունեցող արատավոր շրջանից։ Նրանք վաղուց մեռած են ձեւացնում։ Հետեւաբար, սա է պատճառը, որ «... նախկինում նրանք հակված էին թաքցնել սկանդալը, բայց այսօր նրանք փորձում են կոծկել սկանդալի բացակայությունը [6, էջ 35]»։ Դատելով վերը նկարագրված բոլոր կոնստրուկցիաների առանձնահատկություններից ՝ կարող ենք ասել, որ դրանք բոլորը տարբերվում են միմյանցից և լեգիտիմացվում են ոչ իրականից։ Իրավական-քաղաքական դիսկուրսի այս տարրերը միմյանցից տարբերվում են ոչ միայն իրենց էությամբ, այլև իրենց պատճառներով, պայմաններով և գործընթացներով։ Այսպիսով, քաղաքական գործակալները, չունենալով այլընտրանք, հայտնվել են անելանելի վիճակում և ստիպված են ընդունել և օրինականացնել հաստատությունները, որոնք մեկ այլ գործատուի (հակամարտող և (կամ) միջնորդ կողմի) հետ մեկ այլ փիլիսոփայություն են դրել `հստակ գիտակցելով, որ դրանք իրական չեն։ Այս պահին քաղաքական գործիչը նախընտրում է ընդունել և օրինականացնել անիրական գաղափարախոսությունը որպես նվազագույն չարիք։ Այսինքն, այդ նախապատվությունը, ըստ երեւույթին, ձեռնտու է։ Հնարավոր է նաև, որ նման օգուտը գա ոչ թե ամենամեծ վնասը շրջանցելու, այլ պարզապես եկամտաբեր լինելուց։ Վերջապես, հնարավոր է, որ իրավական-քաղաքական հաճախորդին առաջ քաշված կեղծ տեսակետը, այլընտրանք չունենալով, համեմատելի է տվյալ հաճախորդի խմբային և (կամ) անհատական ​​շահերի հետ։ Այսինքն ՝ այս տեսակի անճիշտության իրավաքաղաքական դիսկուրսում հայտնվելու և գործելու պատճառը մի կողմից շահն է, իսկ մյուս կողմից ՝ անխուսափելիությունը։ Այստեղ շատ կարևոր է պարզաբանել և հստակեցնել օրինականացված ոչ իրական տեսակետի վերը նշված սահմանումն ու բացատրությունը։ Անիրական գաղափարախոսությունը, որն ընդունվում և լեգիտիմացվում է տեղում և իրական գաղափարախոսության փոխարեն, իր յուրահատկությունը ձեռք է բերում այն ​​բանի շնորհիվ, որ տեղյակ է հակամարտող բոլոր (բանակցող) կողմերին։ Այս իրավիճակը իրավական հարց է առաջացնում։ Ի՞նչ երաշխիք կա, որ բանակցող բոլոր կողմերը, ովքեր առաջադրել, ընդունել և լեգիտիմացրել են այս ոչ իրական գաղափարը, տեղյակ են դրա իրական էության մասին (իրականությանը չհամապատասխանող)։ Այս հարցն ամբողջովին հիմնավորված է, քանի որ լեգիտիմացված ոչ ճշմարտությունը համարվում է իրականությանը չհամապատասխանող կառուցվածքի տեսակ, որի էությունը նախ հայտնի է այն հաճախորդին, ում առաջադրվել է։ Հասկանալի է, որ այս գործատուն կարող է լինել ոչ միայն մեկ ֆիզիկական անձ, այլ նաև անհատների որոշակի խումբ ՝ հանձնաժողով, կազմակերպություն, պետություն և այլն։ Այդ պատճառով, ցանկացած տեսակետ, որը չի համապատասխանում իրականությանը, կարող է օրինական համարվել, եթե այն ընդունվել է տվյալ կառույցի կողմից, որի անդամներից գոնե մեկը փաստացի հայտարարել է, որ կառույցը ճիշտ չէ։ Այսինքն ՝ այն փաստը, որ ճշմարտությունը չի համապատասխանում իրականությանը, պետք է հստակ հասկանա այն ընդունողների համար, որպեսզի վերջիններս համարվեն լեգիտիմացված անճիշտ կառույց։ Այս էական հանգամանքը լուրջ բարդություն է ստեղծում օրինականացված անճիշտությունը նույնականացնելու հարցում։ Դժվարությունն այն է, որ գործակալը, որին 501 փիլիսոփայությունը հետապնդում է այնպիսի գաղափարախոսություն, հազվադեպ է արտահայտում ուղղակի տեքստով, որ ինքը տեղյակ է, որ իրեն առաջարկվող գաղափարախոսությունը ճիշտ չէ։ Նա, ինչպես թեկնածուն, թաքցնում է այն փաստը, որ տվյալ կառույցը իր կողմից հայտնի չէ։ Այլ կերպ ասած, լիովին հասկանալով, որ իրեն առաջարկվող կառույցը չի համապատասխանում իրականությանը, այս գործատուն ոչ միայն թույլ է տալիս, այլ նաև նպաստում է, որ իրեն «խաբեն»։ Ուստի օրինականացված և իրականությանը չհամապատասխանող կարող է համարվել նաև այն բանավոր տարրը, որի առկայությունը, պարզապես անհնար է անհայտ լինել այն ընդունողներին։ Այն փաստը, որ գործը, որը ընդունում է իրականությանը չհամապատասխանող դրույթը (իր կամքին հակառակ), ուղղակի տեքստով չի արտահայտում իր գիտելիքների փաստը, չի նշանակում, որ տվյալ գործատուն չգիտի դա։ Ավելին, նա կարող է նույնիսկ հերքել, որ տվյալ պնդումը ճիշտ չէ, բայց այդ հերքումը չի նշանակում նաև, որ նա արտահայտում է իրականությունը։ Ընդհակառակը, շատ տրամաբանական է, որ գործը, որը ընդունում է իրականությանը չհամապատասխանող տեսակետը, հրապարակավ հերքում է դրա անճիշտությունը կամ դիտավորյալ չի անդրադառնում այդ խնդրին։ Ստացվում է շատ եզակի, գրեթե պարադոքսալ, ճանաչողական իրավիճակ և սրա հետ կապված առաջացող մի հարց, որի պատասխանը տալը հեշտ չէ։ Եթե ​​թե խաբեբան, թե «խաբվածը» տեղյակ են, որ խաբեության գործընթաց է տեղի ունենում, ապա ո՞վ է այս խաբեության իրական զոհը։ Որպես զոհ դառնալու հավանական թեկնածուներից մեկը հասարակության լայն զանգվածն է, որը հետեւում է իրավական-քաղաքական գործընթացներին, որոնց ապակողմնորոշումը կարող է կանխարգելիչ նպատակ հետապնդել։ Այսինքն, քանի որ տեղի է ունենում իրավական-քաղաքական գործարք, որի չեղարկումը վեր է գործատուի ուժերից, որին այն պարտադրվում է, և հասարակության լայն շերտը կարող է միայն լրացուցիչ բարդություններ առաջացնել պարտադրող կողմի համար, ուստի կեղծ կառույց է շրջանառվում կարգը հասարակության դժգոհությունը չառաջացնելու համար։ Եվ հարկադիր կողմը համաձայն է կամ լռում է, քանի որ գիտակցում է, որ եթե նույնիսկ հասարակության լայն զանգվածների դժգոհությունը հայտնվի, միևնույն է, այդպիսի անճիշտություն հնչեցնելու և չընդունելու դեպքում տույժն ավելի մեծ կլինի, քան կարող էր լինել։ լռություն և ընդունում։ Այս դեպքում. 502 Խարդախության փիլիսոփայություն Մյուս հավանական զոհը հասարակությունն է, որի շահերը ներկայացված են իրավական-քաղաքական գործոնով, որին պարտադրվել է տվյալ կեղծ կառուցվածքը։ Պարտադրող և հարկադրող կողմերը լուռ համաձայնվում են չհնչեցնել առաջարկվող կառույցի ճշմարտացիության փաստը, որպեսզի երբ հետագայում բացահայտվի անարդար իրավաքաղաքական գործարքի էությունը, հարկադրող կողմը կարողանա խուսափել դավաճանական դիտավորության մեղադրանքից ՝ ձևացնելով, թե ինքը պարզապես խաբվել էր։ Իսկ համոզիչ կողմն իր հերթին խուսափում է բռնակալ կամ խոսուն լինելու մեղադրանքներից։ Վերջապես, այս խաբեության զոհը կարող է լինել հենց այն գործարարը, ով ստիպված է ընդունել իրական իրական գաղափարախոսությունը, որը ստիպված է ընդունել իրեն թելադրված խաղի կանոնները ՝ հուսալով, որ կարող է հասնել իր նպատակին, նույնիսկ պարտադրվածների շրջանակներում։ կանոններ Այս ամենը միայն անիրական ծագման և շրջանառության օրինականացման գործընթացի բազմաթիվ հնարավոր սցենարներից մեկն է, որոնցից յուրաքանչյուրը, ի դեմս գոյություն ունեցող այլ իրավիճակների, կարող է ունենալ բազմաթիվ առաջընթացներ։ Եվ այս ամենում լեգիտիմացված ոչ ճշմարտությունն ընդունելու ընդհանուր պատճառներն են. Անհնարին իրավիճակի առկայություն և / կամ շահերի համընկնում։ Հատկանշական է, որ եթե լեգիտիմացված ոչ ճշմարտության հայտնվելու և գործելու պատճառները գրեթե ամբողջությամբ պարզ են, ապա այդ նույն հետևանքների ի հայտ գալու պայմաններն ու առիթը շատ անորոշ են։ Անորոշությունն այն է, որ կարելի է պատմությունից նկարագրել և մեջբերել պայմանների գոյության համադրություն, որոնք հիմք են հանդիսանում օրինականացված անճիշտության առաջացման և գործարկման համար։ Այնուամենայնիվ, անհնար է պնդել, որ այլ պայմաններում օրինականացված անճիշտությունը չի մտցվի իրավական-քաղաքական դիսկուրս։ Այսպիսով, օրինակ, երբ հասարակության մեջ արդարությունն աննշան, երկրորդական տեղ է գրավում, այդ հասարակության անդամներն ունեն իրավական գիտակցության երկփեղկվածություն (կամ բազմազանություն)։ Միևնույն ժամանակ, նրանք ունեն քաղաքացիական գիտակցություն, կատարում են իրենց քաղաքացիական պարտականություններն ու իրավունքները, բայց նաև օգտվում են տվյալ հասարակության մեջ գործող 503 ՓԻԼԻՍՈՍՈՖԻԱՅԻ մշակույթների (հակամշակույթների) կողմից ապօրինի մատուցվող ծառայություններից, օգտագործում են իրենց բառապաշարը, համագործակցում են նրանց հետ։ Իրավական-քաղաքական գիտակցության և պրակտիկայի այս երկփեղկման պայմաններում իրավական-քաղաքական գործակալի հայտնվելը անելանելիության և (կամ) շահույթի ակնկալիքի պայմաններում առիթ է դառնում վերջինիս `ընդունելու իր կողմից առաջարկվող իրականությանը չհամապատասխանող կառույցը։ Կարելի է պնդել, որ այդ պայմանների և պատճառների առկայության դեպքում առաջանում և գործում է օրինականացված անճիշտությունը, բայց վստահ լինել, որ այլ պայմաններում նույն պատճառի առկայությունը առիթ չէր օրինականացված անճիշտությունը օրինականության մեջ մտնելու համար. քաղաքական դիսկուրսն անհիմն է։ Այս անորոշության պատճառն, հավանաբար, այն է, որ ցանկացած ելույթ գրեթե միշտ բազմաշերտ է։ Formalանկացած ֆորմալ-ֆորմալ ելույթ (իր ենթատեքստային խորքում) միշտ ուղեկցվում է ոչ ֆորմալ, ենթամշակութային ելույթներով, որոնք, թափանցելով միմյանց տիրույթները, անուղղակիորեն պարունակվում են միմյանց մեջ։ Կարելի է պնդել, որ հանրային արդարադատության ցածր մակարդակը հիասթափություն է առաջացնում ֆորմալ հարաբերություններում, որի պատճառով բաժանվում է անձի իրավաքաղաքական գիտակցությունը և, եթե կա պատճառ, դա լեգիտիմացված անճիշտ է ծնում։ Այնուամենայնիվ, պատմությունն ու ժամանակակից իրավաքաղաքական դիսկուրսը ապացուցում են, որ օրինականացված ոչ ճշմարտությունը կարող է մտցվել իրավաքաղաքական դիսկուրս առանց առանց վերը նկարագրված պայմանների առկայության։ Այսպիսով, կարելի է ասել, որ լեգիտիմացված անճիշտության ի հայտ գալու բոլոր պարտադիր պայմանները անհայտ են, ի տարբերություն դրա ՝ բոլոր պատճառները հայտնի են և պարզ։ Պայմանների անորոշությունը թույլ չի տալիս (կամ մեծապես խանգարում է) կանխատեսել և (կամ) կանխել օրինականացված անճիշտության ներդրումը իրավական-քաղաքական դիսկուրսում։ Ի տարբերություն դրա, պատճառների հստակության հանգամանքը թույլ է տալիս հետահայացորեն հայտնաբերել, որոշել և, անհրաժեշտության դեպքում, բացառել օրինականացված անճիշտությունը իրավաքաղաքական դիսկուրսի շրջանակներում։ 504 ՓԻԼԻՍՈՖԻԱ Հատկանշական է, որ իրականությանը լեգիտիմացնելու գործընթացն ընթանում է այսպես կոչված էսթոպելի սկզբունքի հիման վրա, որն օգտագործվում է դատական ​​գործընթացներում։ Եվ քանի որ իրավական-քաղաքական դիսկուրսից էսթոպելից իրական իրավական էսթոպելին անցումը միայն մեկ քայլ է և կարող է տեղի ունենալ քաղաքական և տնտեսական միջոցների օգնությամբ, ուստի այստեղ անհրաժեշտ է անդրադառնալ «էստոպելի» էությանը։ Իրավաբանական գրականությունն ապացուցում է, որ այս սկզբունքը այս կամ այն ​​կերպ ճանաչված է մասնավոր իրավունքի բոլոր համակարգերում և այժմ նաև ներկայացվում է միջազգային իրավունքի ոլորտում ՝ որպես ընդհանուր սկզբունք։ Estopel- ի իմաստն ու գործառույթն է անխնա հետեւողականություն մտցնել իրավունքի առարկայի վրա (իրավական-քաղաքական գործակալից)։ Այլ կերպ ասած, իրավական-քաղաքական գործոնը չի կարող տեսակետ ավելացնել նույն իրավական գործընթացի շրջանակներում, ինչը հակասում է նախկինում նրա կողմից արտահայտված դիրքորոշմանը (լուռ հայտարարագրով)։ Estopel սկզբունքի թե լուռ, և թե արտահայտված տարբերակների գործարկումը իրավագիտության մեջ գոյություն է ունեցել հին ժամանակներից։ Օրինակ ՝ Մովսիսական օրենքում ասվում է. «Եվ եթե նրա ուխտը կնքվի իր տանը, կամ այն ​​սահմանը, որով նա երդվում է, նա պետք է բաժանվի իրենից, և նրա ամուսինը կլսի այն և կպահպանի այն, և նա պահիր նրա բոլոր ուխտերը. 10-11) »։ Estopel- ն արդեն շրջանառվել է մի շարք հեղինակավոր դատարանների, այդ թվում ՝ Արդարադատության միջազգային դատարանի (ICJ) կողմից, ուստի այս սկզբունքի նշանակությունը կասկածից վեր է։ Estopel- ի էությունը, ինչպես նկատել է Ա. Օվչարը, սահմանված է լատինական ասացվածքի իմաստաբանական թարգմանության մեջ, ըստ որի ՝ «Ոչ ոք չի կարող օգուտ քաղել իր սեփական անհամապատասխանությունից»։ Հետևողականության այս հարկադրանքը վերաբերում է ոչ միայն արտահայտված դիրքորոշմանը (հայտարարագրով կամ այլ կերպ), այլ նաև լռության, որի առկայությունը ենթադրում է համաձայնություն 505 ՓԻԼԻՍՈՖԻԱ (կրկին դիրքորոշում)։ Եթե ​​իրավաբանական անձը լռում է խնդրի վերաբերյալ, երբ կարող էր (կամ գուցե անհրաժեշտ էր) չհամաձայնել, բայց ոչ, դա նշանակում է, որ այն համաձայն է ներկա իրավիճակի հետ։ Այս դեպքում իրավաքաղաքական գործակալը փաստացիորեն (ըստ դեֆոլտի) հրաժարվում է բողոքարկման իր իրավունքից ՝ այդպիսով պարզաբանելով իր պահանջների սահմաններն ու բնույթը։ Այս իմաստալից լռությունը դառնում է գործատուի հայցի «կենսագրական» մաս և պարտադիր կերպով ազդում է վեճի «ճակատագրի» վրա։ Միջազգային իրավական հարաբերությունների պրակտիկան ապացուցում է, որ էսթոպելի առաջացման համար լռության պահպանումը (նրա կողմից արտահայտված դիրքորոշումը) կարող է լինել և մասամբ ապացուցողական, և որոշիչ, բայց ազդեցության իսպառ բացակայությունը բացառվում է սկզբունքորեն։ Երբեմն «... լռությունն ու բողոքարկման պակասը այնքան հիմնարար են, որ հենց իրենք են որոշում վեճի լուծումը [12, էջ 10]»։ Իհարկե, միշտ չէ, որ լռելը պետք է անմիջական ազդեցություն ունենա վեճի լուծման վրա։ Դա կարող է նաև անուղղակի ազդեցություն ունենալ միջնորդության միջոցով։ Այլ կերպ ասած, հնարավոր է, որ նրա հետագա քայլերի էությունն ու հաջորդականությունը պայմանավորված լինեն իրավաքաղաքական գործոնի նախկինում արտահայտված դիրքորոշմամբ, և այս ամենը շղթայական ազդեցություն կունենա իրավական գործի լուծման վրա։ Ըստ «Էստոպել» սկզբունքի ՝ իրավաբանական գործակալը (օրինակ ՝ հայցվորը) զրկված է ապավինելու որոշակի փաստերի կամ հետագայում առարկելու իրավունքից, եթե տվյալ դատական ​​գործով նա հրաժարվել է իր սուբյեկտիվ իրավունքից։ Այս սկզբունքն իր ակտիվացումը գտել է մի շարք իրավական որոշումների, օրենքների և այլնի մեջ։ Օրինակ ՝ ՀՀ դատական ​​օրենսգրքի 47 1 1 հոդվածի համաձայն ՝ վերաքննիչ դատարանն իրավունք չունի ընդունել նոր ապացույցներ և բողոքը քննելիս հիմնված է միայն առաջին ատյանի դատարան ներկայացված ապացույցների վրա։ Բոլորովին այլ հարց է, որ Վերաքննիչ դատարանը գործը կարճելու է և ուղարկելու է համապատասխան առաջին ատյանի դատարան նոր քննության, եթե ապացույցները չեն ներկայացվել առաջին ատյանի դատարանում կամքին հակառակ գործի քննության ընթացքում։ կողմերի [տես էջեր 4, 27]։ Այս ամենը ցույց է տալիս, որ լռությունից ստացված կերակրափողը իրավական-քաղաքական հարաբերություններում նույնքան կարևոր գործողություն է, որքան ճանաչման և զիջման ակտերը, քանի որ գործնականում այս երեքը տալիս են ճիշտ նույն արդյունքը, չնայած որ իրարից տարբերվում են գործընթացով և տեսությամբ [տե՛ս , 13, էջ 515]։ Իրավական-քաղաքական դիսկուրսում իրականությանը չհամապատասխանող կառուցվածքի օրինականությունը նման է (կամ գրեթե նույնական է) Estopel- ի ձևավորման գործընթացին։ Հակամարտող կողմերից մեկը (ներառյալ միջնորդները) իրավական-քաղաքական դիսկուրսի շրջանակներում արտահայտում է իրականությանը չհամապատասխանող դրույթ, իսկ մյուս կողմերն ընդունում են այն և համապատասխան պատճառով դնում շրջանառության մեջ։ Եվ հաջորդ անգամ, երբ նշվում է այդ դրույթը, հակամարտության կողմը, որն այլևս կողմ չէ դրույթին և / կամ կարծում է, որ դրույթը մերժելու այլընտրանք կա, այլևս չի կարող բողոքարկել կեղծ դրույթի շրջանառությունը իրավական դիսկուրսում։ , քանի որ այն կմեղադրվի անհամապատասխանության մեջ։ (կամայականորեն)։ Եվ այսպես է ձևակերպվում իրավաքաղաքական դիսկուրսային էսթոպելը։ Իրավական-քաղաքական դիսկուրսում ընդունված կեղծ դրույթը ավելի հիմնավորված է, երբ այն կիրառվում է մեկից ավելի անգամ։ Այս օգտագործման օրինականությունը մշտապես հիմնված է իր նախորդ օգտագործման վրա, և յուրաքանչյուր հաջորդ օգտագործման հետ մեկտեղ այն ավելի է ամրապնդում իր դիրքը շրջանառության մեջ։ Այլ կերպ ասած, իրականությանը չհամապատասխանող կառուցվածքի յուրաքանչյուր կիրառում բարձրացնում է դրա օրինականության մակարդակը ՝ մի կողմից մոռանալով և անտեսելով դրա էությունը, իսկ մյուս կողմից այն դարձնելով ենթադրյալ, հուսալի առաջարկ։ Թե՛ էսթոպելի ձևավորման գործընթացը, և թե՛ ընդունված կեղծ դրույթների օրինականացումը կարող են իրականացվել ինչպես բացահայտ, այնպես էլ լուռ «հանրահռչակումների» միջոցով։ Միանգամայն հնարավոր է, որ պարտադրող կողմը արտահայտի 507 փիլիսոփայության մտադրությունները, և հարկադիր գործակալը լռելյայն ընդունի պարտադրումը, այնպես, ինչպես estopel- ը տեղի է ունենում դատական ​​գործընթացներում ՝ որպես համաձայնության լռություն։ Ինչպես դատական ​​գործընթացում բողոքարկման իրավունքից հրաժարումը թույլ է տալիս և / կամ պարտադրում է Estopel- ի օգտագործումը, այնպես էլ իրավական-քաղաքական դիսկուրսի կեղծ տեսակետը օրինականացվում է, քանի որ հակամարտության մյուս կողմերը դա անուղղակիորեն ընդունում են։ Ավելորդ չէ նշել, որ լեգիտիմացված ոչ իրական կառույցները գոյություն չունեն միայն իրավաքաղաքական դիսկուրսում։ Նրանք գործում են մարդկային գործունեության բոլոր ոլորտների դիսկուրսներում ՝ համատեքստից ենթատեքստ ստանալով տարբեր դերեր և դիրքեր։ Օրինականացված անճշտությունները կարելի է գտնել հոգևոր մշակույթի բոլոր ձևերի, ինչպես նաև նրանց սահմանների հակասական կետերում։ Այսպիսով, դասագրքային ճշմարտություն է, որ ցանկացած առարկա (կամ գիտություն) պետք է ունենա իր ուսումնասիրության օբյեկտը։ Գիտական ​​ուսումնասիրության օբյեկտի առկայությունը պարտադիր (բայց ոչ բավարար) պայման է, որպեսզի տվյալ դասակարգումը որակվի որպես այդպիսին։ Գիտական ​​առարկայի օբյեկտի կարևորությունը պայմանավորված չէ միայն տվյալ առարկան բովանդակալից դարձնելով, բայց (գրեթե միշտ) տվյալ առարկայի կատեգորիկ ապարատը, հետազոտական ​​մոտեցումները, գործիքակազմը և այլն, պայմանավորված են օբյեկտով։ Կարելի է ասել, որ ցանկացած առարկայի առկայությունն ու էությունը հիմնականում պայմանավորված է դրա ուսումնասիրության օբյեկտով։ Չնայած ուսումնասիրության օբյեկտի այս անհերքելի կարևորությանը, ներկայումս կան առարկաներ, որոնց մասին հայտնի չէ ո՛չ ուսումնասիրության օբյեկտի գոյությունը, ո՛չ էլ էությունը։ «Գիտության որոշ ներկայացուցիչներ նույնիսկ սիրել և սիրում են կոկորդել (ееголять) նման մտքերով։ Ես ձեզ ներկայացնում եմ հեղուկների վերաբերյալ ուսմունք, և դրանք գոյություն ունեն, թե ոչ, դա իմ գործը չէ ... [9, էջ 36] , Գիտնականների այս վերաբերմունքը, անկախ դրական կամ բացասական երեւույթ լինելուց, լուրջ հիմնավորում ունի։ 508 Փիլիսոփայություն Իրականում, նման տեսակետի առկայությունը ոչ միայն լիովին հնարավոր է, այլ, ինչպես ցույց է տալիս գիտական ​​պրակտիկան, այս իրավիճակը երբեմն անխուսափելի է։ Այսպիսով, ոչ ոք չի կասկածում, որ, օրինակ, ինքնասպանության հոգեբանությունը ոչ միայն կարգապահություն է, այլև աշխատանքի շատ կարևոր ոլորտ, որի գոյությունը կենսական նշանակություն ունի ցանկացած հասարակության համար։ Այս հանրային համոզման վառ ապացույցներն են մի շարք լուրջ գիտնականների աշխատանքները, այս ոլորտում գիտական ​​գիտական ​​կոչումների շնորհումը և, որ ամենակարևորն է, այս դասընթացի առկայությունը համալսարաններում (Հայաստանում և այլուր, ինչպես նաև պետությունում)։ ) Այն փաստը, որ ինքնասպանության հոգեբանությունը գիտություն է համարվում անվիճելի, բայց վերլուծությունները թույլ են տալիս պնդել, որ հարցը, թե ով կամ ինչ է «... ինքնասպանության հոգեբանության ուսումնասիրության օբյեկտը», մնում է անպատասխան [1, 160 էջ]։ Իրականում ինքնասպանության հոգեբանությունը գոնե լռելյայնորեն հայտարարվում է որպես կարգապահություն (ակադեմիական գիտություն), բայց ակնհայտ է, որ կարգը չի կարող այդպիսին համարվել, եթե նրա ուսումնասիրության օբյեկտն անորոշ է։ Այս պարադոքսալ իրավիճակը հայտնի է այս առարկայի մի շարք առաջատար մասնագետների, ինչպես նաև կարգի դասավանդումը համակարգող ղեկավարների և այլոց համար, բայց ոչ ոք չի մերժում ինքնասպանության հոգեբանությունը ՝ համարելով այն ոչ գիտական ​​(ոչ ակադեմիական)։ առարկա. Հետևաբար, անձամբ կամ ուղղակի տեքստով արտահայտված այն դատողությունը, որ ինքնասպանության հոգեբանությունը ակադեմիական գիտություն է, օրինական անճիշտ կառուցվածք է։ Գրեթե նույն իրավիճակն է հոգևոր և մշակութային բախումների որոշ ձևերի դեպքում։ Օրինակ ՝ բազմիցս ցույց է տրվել, որ ոչ մի կարգապահություն (ներառյալ բնական գիտությունները) ինքնին չի կարող հակադրվել կրոններին ՝ հերքելու իրենց հավատալիքների պնդումները։ Ընդհակառակը, Թ. Կունը ցույց տվեց, որ ցանկացած (բնական) գիտական ​​ուսումնասիրությանը նախորդում են գիտական ​​հասարակության մի շարք աշխարհայացքային տարրեր (և տվյալ հետազոտողը), ներառյալ այսպես կոչված մետաֆիզիկական պարադիգմը կամ պարադիգմի մետաֆիզիկական մասերը։ 509 Փիլիսոփայություն Վերջինս կարող է փոխվել `ազդելով գիտական ​​հետազոտությունների տվյալների վրա, բայց մետաֆիզիկական պարադիգմը միշտ առաջնային է և (կամ նաև) դա պայմանավորված է ինչպես գիտական ​​տվյալների, այնպես էլ գիտական ​​եզրակացությունների ձեռքբերմամբ և համակարգմամբ։ Այս ոլորտի մի շարք լուրջ մտածողներ Կունիի հետ համաձայն չեն շատ հարցերում, այդ թվում ՝ Կ. Պոպպերը, Ի. Լակատոսը, Պ. Ֆեյրաբենդը և այլք, բայց բոլորը համաձայն են, որ գիտական ​​ուսումնասիրությանը նախորդում են արտագիտական ​​(աշխարհայացքային) տարրեր, ներառյալ տվյալ գիտնականների կրոնական (կամ հակակրոնական) տեսակետները [տե՛ս էջեր 3, 28-30]։ Կարելի է ասել, որ աշխարհի ներկայիս գիտական ​​պատկերը աթեիստական ​​է։ Այսինքն ՝ գիտական ​​տեսությունների հավաքական ամբողջությունը, որոնք ներկայումս արտացոլում են աշխարհի էությունը, ի տարբերություն, ասենք, միջնադարի, ոչ աստվածություն է ներկայացնում, ոչ էլ ձգտում է տեղ թողնել հնարավոր աստվածության համար։ Աշխարհի գիտական ​​«խճանկարի» նման ուղղությունը հիմնավորված է գիտության մեթոդաբանական կարգավորիչների կողմից, որոնք կոչված են ապահովել գիտության օբյեկտիվությունը։ Այստեղ կարևոր դեր են խաղում պատճառականության և պարզության սկզբունքները, որոնցից առաջինը պահանջում է, որ ճանաչողական առարկան բնական երեւույթները բացատրելիս դուրս չգա բնությունից, իսկ երկրորդը արգելում է թեմային ավելացնել աշխարհի գիտական ​​պատկերը։ Այս երկու պահանջներն են «... գիտական ​​գիտելիքների օբյեկտիվության նույն սկզբունքի երկու տարբեր հստակ արտահայտություններ [10, էջ 150]»։ Բնության սահմանները չլքելու և ավելորդ օբյեկտներ չավելացնելու այս պահանջները լիովին ընդունելի և հասկանալի են։ Սրանց խախտումը կզրկի գիտական ​​գիտելիքներին այդպիսին լինելուց։ Բայց այդ սկզբունքների խախտումը չպետք է դիտարկվի որպես զուտ դեպք, երբ գիտական ​​հանրությունը փորձում է ապացուցել Աստծո գոյությունը գիտական ​​դիսկուրսում կամ միջամտել բնական աշխարհի գործընթացներին։ Վերջինիս հակափաստարկը նույնպես խախտում է։ Այդ առումով հնարավոր է, որ գիտական ​​հանրությունը ժխտի Աստծո գոյությունը։ Ապացույցը և՛ ապացուցելու, և՛ մերժելու դեպքում տեղի է ունենում օբյեկտիվության սկզբունքի կոպիտ խախտում։ Ognանաչման առարկան դուրս է գալիս բնության սահմաններից `քննարկելու առարկայի գոյության / չգոյության հարցը, որը, սկզբունքորեն, չի կարող տրվել դրան ոչ գիտության, ոչ էլ ընդհանրապես բանականության սահմաններում։ Չնայած այս ամենին, գիտական ​​դիսկուրսում շարունակում են շրջանառվել հասկացություններ, որոնք գիտության անունով փորձում են հերքել այնպիսի կրոնական դրույթներ, որոնց ստուգման համար գիտությունը որևէ հնարավորություն չի տալիս, ոչ էլ դրանք գիտական ​​հետազոտությունների ոլորտում են։ բոլորը Եվ այս փաստը չի կարող նախ և առաջ հայտնի չլինել գիտնականների համայնքին։ Գիտական ​​դիսկուրսը ներկայումս շրջանառում է նաև այնպիսի տարրեր, որոնք ուղղակիորեն կամ ուղղակիորեն արտահայտում են այլ առարկաներում արձանագրված փաստերի ամբողջական հերքումը ՝ առանց դրանց իրական լինելու / չլինելու հնարավորության քննարկման [տե՛ս էջեր 2, 21] ՝ հստակ գիտակցելով նման մոտեցման անհիմն լինելը։ Այս իրավիճակը (առավել սուր) արտահայտվում է ինչպես միջկրոնական, այնպես էլ միջկրոնական հարաբերություններում։ Ներկայումս նա հրապարակավ հայտարարում է քույր եկեղեցիների, այսպես կոչված, բարիդրացիական հարաբերությունների մասին։ Հասկանալի է, որ ոչ մի բարիդրացիական կամ որակյալ արտաքին հարաբերություններ չէին լինի, եթե այդ «քույր եկեղեցիները» չբաժանվեին միմյանցից։ Իսկ ավանդական եկեղեցիների բաժանումը պատմականորեն տեղի է ունեցել թշնամական իրադարձությունների արդյունքում, որոնք ուղեկցվել են բռնություններով և սպանություններով, փոխադարձ հայհոյանքներով և մեղադրանքներով։ Այս արարողությունները դեռ չեղյալ չեն հայտարարվում և պաշտոնապես հայտարարվում են համապատասխան արարողությունների ժամանակ։ Կրոնական առաջնորդները քաջատեղյակ են այս ամենին և հաճախ դա արտահայտում են հասարակության առջև, բայց նրանք միմյանց ընդունում են որպես «քույր եկեղեցիներ», ի տարբերություն «չար» աղանդների։ «Քույր եկեղեցի» հասկացությունը, ընդհանուր առմամբ, և՛ պատմականորեն, և՛ տրամաբանորեն իրականությանը չի համապատասխանում իրականությանը, բայց շահերի համընկնումի պատճառով այս հայեցակարգը ընդունվել և օրինականացվել է։ Նման պատմական և տրամաբանական կեղծ հայեցակարգը նաև ցանկացած կրոնի տեսակետից հանդուրժողականության սկզբունքն է։ Յուրաքանչյուր կրոնի յուրաքանչյուր հետևորդ, ելնելով իր սեփական համոզմունքի բովանդակությունից, կատարյալ հայհոյանք է համարում (և կոչում) ցանկացած այլ կրոնի։ Իսլամի և հուդայականության տեսանկյունից ցանկացած քրիստոնյա սրբապղծություն է, քանի որ նա համոզված է, որ Աստված որդի ունի (նույնիսկ եթե մի կողմ թողնենք այն փաստը, որ Որդին և Սուրբ Հոգին Աստված են)։ Յուրաքանչյուր հրեա քրիստոնյայի և մահմեդականի համար մարգարեն (կամ Աստված), որը հալածում և սպանում է ճշմարտությանը հակառակվող մարգարեին, հայհոյում է, քանի որ նա սպանեց Հիսուս Քրիստոսին, քրիստոնյաների Աստծուն և մահմեդականների մեծ մարգարեներից մեկին։ Բոլոր մահմեդականները հայհոյող են թե՛ քրիստոնյաների, թե՛ հրեաների համար [տե՛ս էջեր 3, 19-20], որովհետև օբսեսիվ, տգետ, խելագար, փողասեր մարդասպան, որը կեղծել է աստվածաշնչյան ամբողջ ավանդույթը ՝ բացառապես իր շահի և մոլուցքի համար։ , հռչակվեց մարգարե։ Բոլոր երեք կրոնների առաջնորդներն ու գիտակից հետեւորդները քաջատեղյակ են այս ամենին, բայց քանի որ երբեմն շահերը համընկնում են, և երբեմն ուղղակի այլընտրանք չկա, նրանք պաշտպանում են համընդհանուր եղբայրությունը, մարդասիրությունը և, իհարկե, հանդուրժողականությունը։ Այս ամենը պարզ է դարձնում, որ գիտակից կրոնական անձի համար այլ կրոն հանդուրժելու հայեցակարգը օրինականացված ոչ իրական գաղափարախոսություն է։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ լեգիտիմացված ոչ իրական կառույցները գոյություն ունեն ոչ միայն իրավական-քաղաքական, այլ նաև մարդկային գործունեության բոլոր ոլորտներում։

example1619

example1619

Կարո՞ղ է արդյոք գեղարվեստական գրականությունը լինել պոպուլիստական՝ դառնալով «գործիք» իշխող դասակարգի ձեռքում՝ հասարակությանը, մասսաներին գաղափարապես ուղղորդելու նաեւ մանիպուլյացնելու քաղաքական նպատակադրմամբ, որքանո՞վ է գրականությունը մասնակից դառնում պոպուլիստական գաղափարախոսության ձեւավորմանը եւ տարածմանը, եւ, վերջապես, հնարավո՞ր է արդյոք, որ գրականությունն ինքն իրենով լինի պոպուլիստական։ Այս հարցադրումներին ըստ էության պատասխանելու համար հարկ է նաեւ հասկանալ, թե ինչ է նշանակում «պոպուլիզմ» ժամանակակից աշխարհում։ Պոպուլիզմ բառի կիրառությունը հայ իրականության մեջ հատկապես մեծ տարածում գտավ 2018 թվականի ապրիլյան հեղափոխության ընթացքում եւ դրանից հետո, եւ սա հետաքրքիր է նաեւ նրանով, որ որոշակի կապ է ստեղծ ։

Պոպուլիզմը դարձել է ժամանակակից աշխարհում ամենաշատ օգտագործվող ու տարածված բառերից մեկը։ Խնդիրը պայմանավորված է քաղաքական և սոցիալական իրողություններով, որոնք նույնպես թողնում են իրենց արձագանքը արվեստի և գրականության ոլորտներում։ «Պոպուլիզմ» բառը կարող է մեկնաբանվել երկու հիմնական ձևով `ավանդական և ժամանակակից։ Ավանդական ընկալման համաձայն, պոպուլիզմը մեկնաբանվում է որպես ամբոխավարություն, էժան ժողովրդավարության պատրանք, ժողովրդականություն։ Պոպուլիզմի ժամանակակից ընկալումներն ու սահմանումները տարբեր են, ըստ որոնց ՝ պոպուլիզմը ընկալվում է որպես հասարակության ցածր սոցիալ-տնտեսական խավերին ուղղված գաղափարախոսություն ՝ անցյալի պոպուլիզմի ընդհանուր գծերի կուտակումով [1]։ Modernամանակակից պոպուլիզմը նույնպես էլիտիզմի հակառակն է, ըստ որի ՝ ժողովուրդը դիտվում է որպես վտանգ, և այն պետք է ղեկավարվի էլիտայի կողմից։ Եվ կամ պոպուլիզմը հասարակ մարդկանց համար քաղաքականություն է, որը ղեկավարվում է արտասովոր (արտակարգ) ղեկավարների կողմից ՝ ստեղծելով պարզության, հասարակության, հասարակության պատրանք [3, էջ. 13]։ Ըստ վերոգրյալի, ավանդական ընկալման մեջ պոպուլիզմը հանդես է գալիս որպես ոճ ՝ հռետորաբանություն, ըստ ժամանակակից ընկալման ՝ որպես նեղ գաղափարախոսություն իր երկու թևերով ՝ աջ պոպուլիզմ և ձախ պոպուլիզմ։ Երկրորդ սահմանման համաձայն, որպես նեղ գաղափարախոսություն, պոպուլիզմը կառուցվում է երկփեղկվածության, մեր և նրանց, հասարակ, մաքուր մարդկանց և քաղաքական, կոռումպացված էլիտայի հակադրության վրա։ Այնուամենայնիվ, այս հակասությունը երբեմն հիմնված է ոչ միայն ազգային պայմանների և սահմանների վրա, այլև քաղաքակրթության բևեռների վրա, ինչը շատ բնորոշ է արևմտյան քաղաքակրթություններին, հատկապես երբ խոսքը վերաբերում է քրիստոնեության և իսլամի հակադրությանը, ինչպիսիք են պոպուլիստական ​​շարժումները, ինչպիսիք են քրիստոնեությունը , , աշխարհիկություն (աշխարհիկություն) և լիբերալիզմ [3, էջ 17-18]։ Տեսաբանները ժամանակակից պոպուլիզմի նախադրյալները կապում են որոշ քաղաքական իրադարձությունների, մասնավորապես բրիտանական Brexit- ի քվեարկության և Դոնալդ Թրամփի ՝ ԱՄՆ նախագահ ընտրվելու հետ։ Ըստ այդմ, 2017-ին Քեմբրիջի բառարանում պոպուլիզմ բառը հռչակվում է տարվա բառ։ Նոր ձևակերպումներ են ի հայտ գալիս, որոնք անմիջականորեն կապված են պոպուլիզմի այնպիսի ֆենոմենի հետ, ինչպիսին է Չավիզմը (Վենեսուելայի Նախագահ Ուգո Չավեսի անունով), սոցիալիզմ և պոպուլիզմ ընդունող մի ֆենոմեն, Orb անիզմ նիզմ (Հունգարիայի վարչապետ Վիկտոր Օրբի անունով) n) պոպուլիստական ​​և նատուրալիզմի խառնուրդ է [3, p. 16]։ Պոպուլիզմ բառի օգտագործումը հատկապես լայն տարածում գտավ հայկական իրականության մեջ 2018-ի ապրիլյան հեղափոխության ընթացքում և դրանից հետո։ Այս առումով բավական է youtube- ում որոնել «պոպուլիզմ» բառը։ «Փաշինյանը կարող է միանալ ՀՀԿ-ին ՝ վարչապետ դառնալու համար, մյուս քայլերը պոպուլիզմն են»։ «Սա գործընթաց էր բռնապետությունից դեպի ժողովրդավարություն.« Պոպուլիզմի դոզան պետք է թուլանա », Փաշինյանի պոպուլիզմի դոզան« սրեց բիզը ».« Unողովրդի անկարգությունները հասունանում են »և այլն։ Փաստորեն, ժամանակակից հայ իրականության մեջ 51 պոպուլիզմը շարունակում է մնալ զուտ որպես հռետորաբանություն ՝ օգտագործվելով առավել պարզունակ իմաստով։ Բացառություն կարելի է համարել «Բուն TV» - ի կազմակերպած «Հայաստանում պոպուլիզմ և քարոզչություն» շրջանակներում դասախոսությունների շարքը։ Այս առումով հատկանշական է նաեւ Հրանտ Տէր-Աբրահամեանի «Այս քաղցր խօսքը ՝ պոպուլիզմ» յօդուածը, որում հեղինակը փորձում է մեկնաբանել վերջին շրջանում այսքան լայնօրէն շահարկւած պոպուլիզմի երեւոյթը։ «Ի վերջո ի՞նչ է այս չար պոպուլիզմը։ Դա հիմնականում լատիներեն «populus» - «ժողովուրդ» բառն է։ Այլ կերպ ասած, պոպուլիզմը պարզապես նշանակում է ժողովրդականություն։ Դա զարմանալի քաղաքական անեծք է մեկ դար շարունակ, որի պաշտոնական կրոնը ժողովրդավարությունն է։ Ինչու՞ է «ժողովրդականությունը» ոչ միայն վատ բան (ինչը նույնպես զարմանալի կլիներ), այլ նաև «ժողովրդավարության» դարաշրջանում ամենաթանկ, բացասական քաղաքական գնահատականն է։ Ինչպե՞ս կարող է ժողովրդականությունն այդքան դեմ լինել ժողովրդավարությանը։ Կատակերգության նրբությունների մեջ պետք է լինի գաղտնիք, թաքնված դրամա, նույնիսկ ողբերգություն ... Հետաքրքիր կապ է ստեղծվում Հայաստանի ու համաշխարհային «պոպուլիստական» միտման միջեւ։ Ոչինչ չի պատահում իր ժամանակից դուրս և իր ժամանակի ոգուն հակառակ։ Հայկական հեղափոխությունը համընկավ աշխարհում մթնոլորտի փոփոխության հետ։ Անգամ աշխարհի թիվ մեկ երկրում իշխանության եկավ «պոպուլիստը»։ Այլ կերպ ասած, ամերիկացի ժողովուրդը «սխալ» ընտրություն է կատարել։ Եթե ​​նա ճիշտ ընտրություն կատարեր, ապա ընտրյալը կլիներ «ժողովրդավար», բայց ժողովրդական սխալ ընտրությունը «պոպուլիզմն» է։ Մեզ ընդհանրապես չի հետաքրքրում ՝ Թրամփն այս դեպքում լավն է, թե վատը, մենք ոչ թե մարդկանց ենք քննարկում, այլ միտումներն ու կառուցվածքները ... Իրական խնդիրն, իհարկե, պարզ է։ Սա է «ավգուրների ժպիտը» կամ «արքան մերկ է» հեքիաթի խնդիրը։ Ավգուրները հին հռոմեական քահանաների դաս էին, ովքեր գուշակություն էին անում թռչունների թռիչքին հետևելով։ Սա ավանդաբար համարվում էր բարձր պետական ​​գործառույթ, որի համար բարձրաստիճան պաշտոնյաները և լավագույն ընտանիքների որդիները ավագ էին։ Բնականաբար, Հռոմի ծաղկման շրջանում ոչ ոք լրջորեն չէր հավատում, որ թռչնադիտողների դիտումները կարող են լուծել պետական ​​լուրջ խնդիրներ։ Բայց ավանդույթը պահպանվեց, և ըստ icիցերոնի (Քոչարյանի կեղծիքների լեզվով ասած ՝ itsիցիրոն), որը նույնպես ավգուր էր, քահանաները չէին կարողանում զսպել իրենց ժպիտները միմյանց նայելով։ «[4] Մեզ հետաքրքրող մեկ այլ խնդիր է այն, թե ինչպես են կապված պոպուլիզմը և մշակույթը։ Ըստ ansանսմա Judուդիթի ՝ պոպուլիզմը «մերժում է մշակույթը» ՝ որպես ժամանակի և փողի կորուստ։ Մինչդեռ մշակույթը պոպուլիզմը ընկալում է որպես հակասական, օտար տարր, երեւույթ։ Այս իմաստով, մշակույթը հաճախ պոպուլիզմի օրինաչափություններն ու վտանգները ավելի լավ հասկանալու, ընկալելու և հասկանալու միջոց է։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ տարբեր երկրներում պոպուլիզմի գաղափարախոսության ամրապնդումն ուղեկցվում է գեղարվեստական ​​գրականության ուղղակի արձագանքով, ինչպես, օրինակ, ԱՄՆ-ում 2016 թ. Նախագահական ընտրություններից հետո Or. Օրուելի «1984» հակաուտոպիան վաղուց համարվում էր բացարձակ բեսթսելլեր Ամազոնում։ Ֆրանսիայում այսպիսի մեծ արձագանք գտավ Միշել Ուելբեքի «Հնազանդություն» վեպը։ Նման «գրքերի բում» առաջացավ Հայաստանում Նիկոլ Փաշինյանի «Երկրի հակառակ կողմը» վեպի կապակցությամբ։ Մեզ առավելապես հետաքրքրում են պոպուլիզմի և գեղարվեստականության միջև կապի երեք հարցերը։ ա Հնարավո՞ր է, որ գրականությունը, գործիք դառնալով իշխող հասարակության ձեռքում, ձեռք բերի պոպուլիստական ​​շեշտադրումներ ՝ նպատակ ունենալով գաղափարապես շահարկել և ուղղորդել զանգվածներին։ Որքանո՞վ է գրականությունը մասնակցում պոպուլիստական ​​գաղափարախոսության ձևավորմանը և տարածմանը։ գ Հնարավո՞ր է, որ գրականությունն ինքնին պոպուլիստական ​​է։ ա Առաջին հարցի համատեքստում մենք, հավանաբար, կանդրադառնանք «Սոցիալիստական ​​իրատեսությանը»։ ուղղություն, որի մասին առաջին անգամ հայտարարվել է 1923 թ. մայիսին «Լիտերատուրնայա գազետա» թերթի համարներից մեկում։ Թերթը հրապարակել է «Եկեք ապահովենք գրական խմբերի ստեղծագործական գործունեության բոլոր պայմանները» տեղեկատվությունը, որում մասնավորապես ասվում է. «Անհրաժեշտ է մեթոդի վերաբերյալ հարցը վերացական չներկայացնել, դրան դրան չմոտենալ միջոց, որով գրողը նախ պետք է անցնի դիալեկտիկական մատերիալիզմի դասընթացները, ապա ստեղծի նորը։ Գրողների հիմնական պահանջն է գրել ճշմարտության մասին, իսկապես արտացոլել մեր իրականությունը, որն ինքնին դիալեկտիկական է։ Հետեւաբար, սովետական ​​գրականության հիմնական մեթոդը սոցիալիստական ​​ռեալիզմն է »[5, p. 249]։ Սոցիալական ռեալիզմի գեղագիտական ​​նպատակը սոցիալիստական ​​անհատի (Գորկի) դաստիարակությունն էր։ Իրականության իրական, կոնկրետ-պատմական արտացոլումը դրա հեղափոխական զարգացման մեջ։ Անցյալի թունավոր, մղձավանջային զզվանքի ամբողջական լուսաբանում։ Գիրքը լույս է տեսել 2018-ին։ Մայիսի 31-ին։ Գրեթե մեկ տարի անց գիրքը շարունակում է մնալ բացարձակ առաջատարը ամենավաճառվող գրքերի ցուցակում։ Մինչ օրս վաճառվել է գրքի 7000 օրինակ։ Հպարտ ուրախ ուրախ պաթոսի զարթոնքը, որը պետք է նոր երանգ հաղորդեր գրականությանը։ Սոցիալական ռեալիզմի պոպուլիստական ​​երգերը դրսևորվեցին նաև հետևյալում. Եվ՛ արվեստում, և՛ մշակույթում պետք է գործեր մի հիմնական սկզբունք. Նա, ով մեզ հետ չէ, դեմ է մեզ, ինչը մարքսիստներին հնարավորություն տվեց ստեղծագործել մտավորականությունը ճնշումներ, հետապնդումներ իրականացնել, դրանք պիտակավորել, սահմանափակել ազատության և հումանիզմի դրսեւորումները։ բ Ըստ երկրորդ հարցի, թե որքանով է գրականությունը ներգրավված պոպուլիստական ​​գաղափարախոսության ձևավորման և տարածման մեջ, որոշ վերլուծաբաններ կարծում են, որ գրականությունը կարող է «վառելիք» լինել քաղաքական պոպուլիստական ​​գաղափարախոսության համար, օրինակ ՝ Միշել Ուելբեքի «Հնազանդություն» վեպի ազդեցությունը Մարինե Լե. Նախընտրական քարոզչության ժամանակ (Մարին Լը Պեն)։ «Հնազանդություն» -ը ոչ թե բորբոքված բառ է, այլ համոզիչ տեսություն եվրոպական քաղաքակրթության, նրա մշակույթի և ժողովրդավարության ավարտի մասին (Բեգլե)։ Այս կապակցությամբ հետաքրքիր է Ուելբեքի խոստովանությունը, ըստ որի. «Պոպուլիզմ բառը հորինվել է, ավելի ճիշտ ՝ նորոգվել է, քանի որ այլևս հնարավոր չէր մեղադրել ֆաշիզմի մեջ որոշ կուսակցությունների, ինչը շատ սխալ կլիներ։ ... Այսպիսով, ստեղծվում է նոր վիրավորանք ՝ պոպուլիզմ։ Այո, ես կարծում եմ, որ ես պոպուլիստ եմ։ Ես ուզում եմ, որ ժողովուրդը լուծի բոլոր խնդիրները »[3, p. 41]։ Հայ իրականության մեջ, թերեւս, նման «վառելիքի» դեր է խաղացել Ն. Փաշինյանի «Երկրի հակառակ կողմը» վեպը, որը, ինչպես գիտենք, նույնպես հեղափոխության դրդապատճառներից մեկն էր։ «2018-ի հունվար ... 10 տարի անց վեպը կարդալը պարզապես վրդովեցրեց ինձ։ Իմ մեջ իսկական փոթորիկ սկսվեց, իսկական հեղափոխություն։ Եվ ես հասկացա, որ եկել է ժողովրդի հաղթանակի ժամանակը։ «[6] Վեպն ամբողջովին հիմնված է երկփեղկման սկզբունքի վրա, գեղարվեստական ​​մակարդակով հակադրվում է բարձր և ցածր գաղափարներին, իսկ քաղաքական մակարդակում ՝ պոպուլիստական ​​գաղափարախոսության սկզբունքի դեմ. «Մենք պետք է կառուցենք մեր ազատ հայրենիքը, պետք է կառուցենք մեր հայրենիքի ապագան « Բայց սպասեք, ովքե՞ր են այդ «Մենք» -ը (շեշտադրումն ավելացված է-Հ--Բ), ովքեր մաս են կազմում դրա։ Միգուցե «Իմպիչմենտ» դաշինքում ներգրավված ուժերը ՝ «ՀՀՇ», «ՀPAԿ», միգուցե «Հանրապետություն» կամ Հայ ազգային կոնգրես։ Վեպը տպագրվել է զարմանալի զուգադիպությամբ 2015-ի հունվարի 7-ին, հենց այն օրը, երբ Ալ-Քաիդան ահաբեկչություն իրականացրեց ֆրանսիական «Charlie Hebdo» օրաթերթի վրա, որի արդյունքում 12 աշխատակից մահացավ։ Հենց այդ օրը թերթի համարը տպագրվեց Ուելբեքի նկարով, որի տակ գրված էր. «2022 թվականին ես արեցի« Ռամադան »։ Ներգրավված 54 ուժեր։ Ի Whatնչ անհեթեթություն։ Մտքերի ինչպիսի զզվելի ընթացք, ի whatնչ գայթակղություն, որին այսօր հուսահատորեն պարգևեցին Հայաստանի ղեկավարները։ Նրանք ՝ կոալիցիայի մեջ մտնող ուժերը և նրանց ուղղակի և անուղղակի աջակիցները, այլ բան չեն անում, նրանք կառուցում են իրենց երազած երկիրը. «Մենք կառուցում ենք մեր երազանքի երկիրը», - ասում են նրանք։ Ուրեմն ո՞րն է խնդիրը։ Խնդիրն այն է, որ իրենց ասած «մենք» -ը ներառում է մի քանի կուսակցությունների էլիտայի ներկայացուցիչներ ՝ օլիգարխներ, պալատական ​​մտավորականներ։ Նրանց (շեշտը մերն է-Հ--Բ) Մենք ներառում ենք 10,000, լավ 20,000, լավ 100,000 մարդ, մինչդեռ երկիրը ունի 3,000,000 քաղաքացի Հայաստանում կամ արտերկրում։ Նրանց կառուցած երկիրը համապատասխանում է այդ 100,000 ցանկություններին։ 100 000 երազանքների երկիր է ... Եվ ո՞վ պետք է ընդգրկվի «Մենք» -ի մեջ։ Հայաստանի յուրաքանչյուր քաղաքացի ... Մեր երազած երկիրը երեք միլիոն մարդու երազած երկիրն է, և այդ երեք միլիոնից յուրաքանչյուրը պետք է ունենա ազատություն և հնարավորություն `արտահայտելու իր երազանքները, խառնելու իր երազանքները ուրիշների երազանքների հետ, խառնվելու ընդհանուր երազանք, մասնակցել ընդհանուր երազանքի կերտմանը։ «[6, էջ 65-67]։ գ Անդրադառնալով երրորդ հարցին ՝ գրականությունն ինքնին պոպուլիստական ​​լինելուն, անհրաժեշտ է դիտարկել փոփ-արտ երեւույթը, որը արվեստի և գրականության մասսայականացման հիմնական ձևերից մեկն է։ Փոփ արվեստը (ժողովրդական-պոպուլուս - ժողովրդական ժողովրդականություն վայելող արվեստ) ծագել է ԱՄՆ-ում 1950-ականներին։ Popart- ը դեմ է էլիտար, աննպատակ, աննյութ արվեստին, հայտարարում է իրականություն վերադառնալու սկզբունքը։ Վավերագրական ֆիլմի սկզբունքը հիմնված է իրականությունը լուսանկարչական և վավերագրական ճշգրտությամբ ներկայացնելու վրա։ Պատկերման հիմնական թեման են իրական, հայտնի մարդիկ, ժողովրդական իրադարձություններ, տպագիր պատկերներ և այլն։ «Այնուամենայնիվ, փոփ արվեստը, ինչպես դրան նախորդող մոդեռնիզմի հոսանքները, սահմանափակվում են ինքնաբավ ձևական փորձերով և հեռու են իրականության իրատեսական ներկայացուցչությունից և, ըստ էության, հակա-արվեստ են»։ Ինչպես տեսնում ենք, գրականությունն ու արվեստը մոդելավորման համակարգեր են, մենք նկատի ունենք այն, ինչը սկսվեց արվեստում, ընդամենը մի քանի տասնամյակ անց այն բացահայտորեն դրսևորվեց քաղաքական և հասարակական կյանքում։ Հակաէլիտիզմը նույնպես փոփ-արվեստի հիմնական սկզբունքներից է։ Մարկո Բարավալը պնդում է, որ վավերագրական և հակաէլիտականությունը պոպուլիզմի դրսևորումներ են գեղարվեստական ​​և արվեստում։ Արվեստում պոպուլիստական ​​ձևերի օգտագործումը սովորաբար բերում է հակամտավորական կողմնորոշման ՝ ազգային բանահյուսության պարզունակ կիրառման միջոցով։ Վերոգրյալի համատեքստում, ուսումնասիրելով հայ գրականության վերջին իրողությունները, ակնհայտ է դառնում գրական տեքստերում փաստագրական, հակաէլիտական ​​և 55 բանահյուսական տարրերի հաճախակի օգտագործումը։ Այսպիսով, վավերագրական բովանդակության ակնհայտ տարրերն են Կարեն rsարսլյանի վերջին «Ռեժիմը խուճապի մեջ է» վավերագրական տրագիկոմեդիան (2019 թ.), Հովհաննես Թեքգյոզյանի «Երրորդ սեռը» վեպը «կիսավավերագրական» քառախաղ պատմություններով, Վարդան Դանիելյանի «Վավերագրական պոեզիա 2018» -ը միշտ հենվելով մետրոյի դռներին, քանի որ երկրում այլ հենարան չկա. մենք, ովքեր միշտ մոլորվում ենք Բարեկամության գետնանցումում, որտեղ բրազիլական սուրճն անվճար է, մենք, ովքեր սովոր ենք հանրահավաքներին կանգնել, քանի որ ամեն օր կանգնած ենք ավտոբուսում։ մենք, ովքեր երկար ենք ապրում, ապրում ենք մի երկրում, որտեղ հանրապետականները չեն գնում հիվանդանոց։ Որովհետեւ հանրապետականը հիվանդանոց է։ [9, էջ. 23] Արփի Ոսկանյանի հեղափոխության օրերին ստեղծված «Հեղափոխություն» շարքն ունի ակնհայտ վավերագրական շեշտադրում, որը զուգահեռաբար տպագրվում էր «Հրապարակ» թերթի մշակութային հավելվածում, և այդ նույն հեղինակը պարբերաբար տպագրվում է ինտերնետում և մամուլում։ 2012. Ո՞վ է նա ”Քաղաքական հանելուկների շարք է, որը փոփ-արվեստին բնորոշ ազգային բանահյուսության պարզունակ գիտակցումներից մեկն է. Նա շատ նուրբ է և շատ կիրթ, սովորել է դրսում, կոպտորեն նստում է եզների հետ։ Նա նախագահի մամուլի խոսնակն էր, նա շեֆի նման ծեծում էր լրագրողին։ Բայց նա երկար ժամանակ ընդդիմություն է եղել, նա հերթ է կանգնել, նրա կինը հայտնի թերթի խմբագիր է։ Տատիկն ու պապիկը գրող էին, իսկ սկեսրայրը ՝ գրող, Համեստ, բայց մեկ ՝ լուռ համակարգող։ 56 Դեսպանը ժողովրդի հետ գեր ու բախտավոր էր, բայց բոլոր հույսերը մշուշոտ էին և մշուշոտ։ Եվ ռեժիմը դեռ խուճապի մեջ է, իշխող բուրգը դատարկվել է։ Մարինե Պետրոսյանի «բանաստեղծական» տեքստերը, որոնք գրվում են գրեթե ամեն օր, ունեն վավերագրության նույն միտումը։ Այսօր, երբ գրում եմ այս տողերը, 2019 թվականի մայիսի 17-ին, Քոչարյանի խափանման միջոց կալանքի հարցով դատական ​​նիստը շարունակվում է։ Ես չեմ ուզում դիտել այն։ Ես նայում եմ Հայաստանի երկրորդ նախագահին այնպես, կարծես դինոզավր լիներ, ցավալի է։ Նշենք, որ Արմեն Շեկոյանը վավերագրական, հակաէլիտիզմով և բանահյուսական տարրերով լի տեքստեր սկսեց գրել ժամանակակից հայ գրականության մեջ «Հակաքաղցրություն» գրքում (2000), «Երևանի հյուրանոց» պոեմում (2000-2001), ինչպես նաև ինչպես «Հայկական ժամանակ» վեպում։ Գեղամ Սարյանը ինձ մի քիչ ճանաչեց, Համո Սահյանը ինձ շատ լավ ճանաչեց, ինքը ՝ Գորիկը, ինձ մի քիչ ճանաչեց, Դկի Նորիկը ինձ շատ լավ ճանաչեց, Սոսն ինձ ճանաչեց, Խորիկը ՝ ինձ, Սերոժը ՝ ինձ, Բորիկը ՝ ինձ, Լիպոն և umումարբազ Janանը ճանաչում են ինձ։ , Նանսենը ճանաչում էր ինձ և Դեմիրճյանին, ովքեր մեզ պես հույս ունեին այս վայրերում։ Նա ինչ-որ բան գիտեր, բայց ինձ չասաց։ [12, էջ. 284] Այսպիսով, գրականությունը, գործիք դառնալով իշխող հասարակության ձեռքում, կարող է ձեռք բերել պոպուլիստական ​​շեշտադրումներ, կարող է նաև մասնակցել պոպուլիստական ​​գաղափարախոսության ձևավորմանը և տարածմանը, իսկ գրականությունն ինքնին կարող է պոպուլիստական ​​լինել։ Միևնույն ժամանակ, գրականությունը և՛ իրականությունն արտացոլող, և՛ հաստատող երեւույթ է, և՛ ապագա զարգացումները կանխատեսող ու մոդելավորող համակարգ։

example302

example302

Հոդվածում ուսումնասիրվում է սոցիալական մանկավարժի դերը ԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարման հաղթահարման գործում։ Քննարկվում են սոցիալական մանկավարժի կողմից իրականացվող գործառույթները, համագործակցության շրջանակը։ Առաջարկվում են գործառույթներ, է իրականացնել ԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարման հաղթահարման գործում։

Կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիքունեցող (ԿԱՊԿՈւ) երեխաների հիմնախնդիրների ուսումնասիրությունը, դրանց լուծումների հնարավորությունները, լուծման տեխնոլոգիաները ժամանակակից պայմաններւմ համարվում են մանկավարժության կարևոր հիմնահարցերից և գտնվում են մանկավարժականգիտական հանրության ուսումնասիրության կենտրոնում՝ պայմանավորված կրթության համընդհանուր ներառականությամբ, ներառականհասարակության ձևավորման անհրաժեշտությամբ։ Այդ կարևորխնդիրներից է ԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարման հաղթահարմանհետ կապված հիմնահարցերը, քանի որ ապահարմարումը կարող էհանդիսանալ պատճառ և հետևանք բազմաթիվ այլ խնդիրների՝մեկուսացում, գործունեության սահմանափակում, ոչ ադեկվատվարքաձևերի դրսևորում և այլն։ Այդ խնդիրների լուծման գործումկարևոր նշանակություն է ստանում սոցիալական մանկավարժիաշխատանքը ԿԱՊԿՈւ երեխաների հետ։ Ապահարմարումը դիտարկելով որպես սոցիալ-մանկավարժականհիմնախնդիր՝ մեր նպատակն է ուսումնասիրել ԿԱՊԿՈւ երեխաներիապահարմարմանհնարավորությունները, այդգործընթացում սոցիալական մանկավարժի դերը, նրա գործունեությանառանձնահատկությունները։ հաղթահարման Նախ և առաջ դիտարկենք«ապահարմարման» տարբերմեկնաբանությունները։ ևդրանցնպատակներիԲ. Ն. Ալմազովի կողմից «ապահարմարումը» ընկալվում է որպեսձեռքբերման արդյունքներիմարդուանհամապատասխանություն, նրան առաջարկվող գործունեությանպայմաններում հարմարվելու անկարողություն։ Մարդու հնարավորությունները տարբեր իրավիճակներում տարբեր են, դրանք կարող ենփոփոխվել և կախված են միջավայրի հնարավորություններից։ Մարդուհարմարման հնարավորությունների ցածր մակարդակը բնութագրվում էայնպիսի երևույթով, ինչպիսին է ապահարմարումը [5]։ Ա. Լ. Ռեանը և Յա. Լ. Կալոմինսկին «ապահարմարումը» համարում են մարդու և սոցիալական միջավայրի փոխգործունեությանգործընթացների խանգարում [8]։ Դա կարող է պայմանավորված լինելինչպես միջավայրի առանձնահատկություններով, այնպես էլ երեխայիանձնայինզարգացմանմակարդակով։ հնարավորություններով,որակներով,Ինչպես տեսնում ենք, այս հեղինակներն «ապահարմարումը»դիտարկում են միջավայրում մարդու գործունեության խանգարման,հարմարման հնարավորությունների ցածր մակարդակի տեսանկյունից։ մարդու սոցիալ-հոգեբանական և հոգեֆիզիոլոգիական կարգավիճակի անհամապատասխանությունն է կենսագործունեության համար անհրաժեշտ պահանջներին [6]։ Իսկ ըստ Լ. Վ. Մարդախաևի՝ «ապահարմարումը»Այսպիսով, կարող ենք ապահարմարումը բնութագրել որպես հարմարման հնարավորությունների ցածր մակարդակի դրսևորում, որիպատճառով խախտվում է անձ-միջավայր փոխհարաբերություններիհավասարակշռությունը, վտանգվում է անձի նորմալ կենսագործունեությունը։ ԿԱՊԿՈւհիմնախնդիրները հիմնականում ունեն սոցիալական, բժշկական, հոգեբանական ևմանկավարժական բնույթ։ երեխաների ապահարմարման Սոցիալական հիմնախնդիրները պայմանավորված են երեխայի,նրա ընտանիքի, ծնողների սոցիալական կարգավիճակով, նրանցհարմարման ցածր հնարավորություններով։ Բժշկական բնույթ ունեցող հիմնախնդիրները պայմանավորված եներեխայի առողջական վիճակի պաթոլոգիական շեղումներով, հոգեկանտրավմաներով։ բնույթիՀոգեբանականենծնողական խնամքի, սիրո և գորովանքի բացակայության կամանբավարարությանֆորմալփոխհարաբերություններում վաղ դեպրիվացիայի հետևանքով։ հիմնախնդիրներն առաջանումդեպքում,մեծերիհետոչՄանկավարժականենհիմնականումպայմանավորվածսոցիալ-մանկավարժականբարձիթողությամբ, կրթադաստիարակչական խնդիրներով, կրթությունից դուրս մնալու փաստով [9]։ բնույթիերեխաներիխնդիրները[3]։ Սա միջոցովգործընթացիբացահայտում,Անկախ ապահարմարման հիմնախնդիրների բնույթից՝ դրանց լուծման գործում որոշիչ են ԿԱՊԿՈւ երեխաների անհատականզարգացման առանձնահատկությունները,հետաքրքրությունները,ցանկություններն ու ձգտումները, նրանց գիտելիքները, կարողությունները, հմտությունները, սովորությունները, որոնք ձևավորվում ենուսումնադաստիարակչականենթադրում է ԿԱՊԿՈւ երեխայի կարիքի կամ կարիքների, զարգացմանհնարավորություններիկրթությանզարգացման գործընթացի հասանելիություն, որտեղ կրթության,ուսուցման նպատակներն ու միջոցները առավելապես հարմարեցվածեն սովորողների կարիքներին, պահանջմունքներին, հնարավորություններին։ Այս աշխատանքներում կարևոր դերակատարություն ունիսոցիալական մանկավարժը։ Մենք համոզված ենք, որ այսպիսի գործընթացներիստեղծվումպայմաններ ԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարման կանխարգելման,հաղթահարման համար։ Ընդ որում՝ այս նպատակով իրականացվողցանկացած սոցիալ-մանկավարժական գործունեություն կարող էնպաստել ԿԱՊԿՈւ երեխաների բավարար մակարդակով կենսագործունեության ապահովմանը։ իրականացման արդյունքումճանաչում,ենՍոցիալ-մանկավարժական գործունեությունը դիտարկվումէորպես աջակցությանհամակարգ՝բազմակողմանի հասարակական նշանակությամբ. դա մանկավարժական ուղղվածությամբ գործունեություն է, որի նպատակն է լուծել տարբեր միջավայրերում առկա սոցիալ-մանկավարժական հիմնախնդիրները [4 ]։ օգնությանհամալիրևՍոցիալական մանկավարժն իր գործունեության ընթացքումկատարում է բազմաթիվ գործառույթներ։ Ուսումնասիրելով մասնագիտական գրականություն [1, 2, 6, 7, 8, 9]՝ մենք առանձնացրեցինքհետևյալ կարևոր գործառույթները՝ տեղեկատվական-վերլուծական,համակարգող-հաղորդակցական, կանխորոշման, սոցիալ-կանխարգելիչ, սոցիալ-կազմակերպչական, սոցիալ-վերականգնողական, ընտանեկան փոխհարաբերությունների ամրապնդման, փոփոխության,ախտորոշիչ, կրթական, հսկող-պաշտպանող, հոգեթերապևտիկ և այլն։ Մեր կողմից կատարված մասնագիտական գրականությանուսումնասիրությունները, դիտարկումները, անցկացված սոցիոլոգիական հարցումները հաստատում են այդ կարևոր գործառույթները։ Հետազոտության ընթացքում մենք եկանք այն եզրակացության, որ այդգործառույթներըերեխաներիապահարմարման հաղթահարման գործընթացում։ Առաջարկում ենքդիտարկել այդբովանդակությունը ԿԱՊԿՈւերեխաների ապահարմարման հաղթահարման տեսանկյունից. կիրառվել ԿԱՊԿՈւգործառույթներիկարողեննպատակով, տրամադրվում Տեղեկատվական-վերլուծական գործառույթ, որը ենթադրում տեղեկույթի հավաքագրում և վերլուծություն ապահարմարմանհաղթահարմանէ տեղեկատվություն տարբեր սոցիալ-կրթական, առողջապահական,սպորտային, վերականգնողական հաստատությունների, զարգացման հաստատությունների վերաբերյալ, ուսումնասիրվում ևվերլուծվում է նրանց գործունեության նշանակությունը վերընշված խնդրի հաղթահարման գործում։  Համակարգող-հաղորդակցական գործառույթ, տարբեր կրթադաստիարակչական, բժշկա-առողջարարական, վերականգնողականհաստատությունների, սոցիալական ծառայությունների, տեղական ինքնակառավարման, մարզային կառույցների, հասարակական կազմակերպությունների պայմանների և հնարավորությունների հետ համագործակցություն, կապերի հաստատում,վնասված փոխհարաբերությունների վերականգնում, վերահաստատում, դրանց համակարգում, որը կնպաստի ԿԱՊԿՈւերեխաների ապահարմարման հետ կապված խնդիրներիհաղթահարմանը, նման երեխաների ծնողների գործունեությանակտիվացմանը։  Կանխորոշման գործառույթ, որը հնարավորություն է տալիսհավաքագրված տեղեկատվության վերլուծության հիման վրա,տարբեր հաստատությունների հետ կապերի միջոցով, իհարկե,հաշվի առնելովերեխայի անհատական առանձնահատկությունները, զարգացման հնարավորությունները, ցուցաբերելսոցիալ-մանկավարժական օգնություն և աջակցություն ապահարմարման հաղթահարման նպատակով։  Սոցիալ-կանխարգելիչ գործառույթ, որի իրականացման դեպքումհնարավորություն է ստեղծվում տարբեր հաստատություններիմիջև ձևավորել մարդասիրական, առողջ, դաստիարակչականհարաբերություններ, որոնք կարող են նպաստել վտանգավորիրավիճակների առաջացմանը, ապահարմարման ժամանակինկանխարգելմանը։  Սոցիալ-կազմակերպչական գործառույթ, որն ուղղված է տարբերխնդիրների լուծման նպատակով, մանկավարժորեն կազմակերպված միջավայրի ստեղծմանը, տարբեր միջոցա-ռումների, այդթվում հանգստի կազմակերպմանը, ԿԱՊԿՈւ երեխայի սոցիալականացման գործընթացում տարբեր սոցիալական ինստիտուտների ներառմանը, որոնք կարևոր նշանակություն ունենապահարմարման հաղթահարման գործում։  Սոցիալ-վերականգնողական գործառույթ, որը ենթադրում էայնպիսի պայմանների ստեղծում, որոնք կարող են ապահովելվերականգնողականապահարմարման գործընթացին վերաբերող ծառայությունների ամբողջ համակարգը։ սոցիալականև Ընտանեկան փոխհարաբերությունների ամրապնդման գործառույթ, որն ուղղված է ընտանիքում միջանձնային հարաբե ԿԱՊԿՈւրությունների կարգավորմանն ու առողջացմանը,երեխաներիհաղթահարմանը,սոցիալմանկավարժական աջակցության կարիք ունեցող երեխաների,նրանց ընտանիքների նկատմամբ վերահսկողության կազմակերպմանը, որը կարող է նպաստել ապահարմարման կանխարգելմանը, հաղթահարմանը։ մեկուսացման Փոփոխությունը ԿԱՊԿՈւերեխաների ապահարմարմանհաղթահարման նպատակով իրականացված ամենակարևորգործառույթն է, երբ նման երեխաներն ունեն հարմարման հետկապված խնդիրներ կամ դժվարություններ, սոցիալականմանկավարժը կարող է էական փոփոխություններ կատարելնրանց արժեքային համակարգում, վարքաձևերում, ձևավորվածփոխհարաբերություններում, ինչը հնարավորություն է տալիսվերագնահատելու ստեղծված իրավիճակը, սեփական ներուժը ևշարժիչ դեր կատարել արագ հարմարման համար [1]։ Վերը նշված գործառույթների իրականացման արդյունավետությունն անշուշտ պայմանավորված է սոցիալական մանկավարժիմասնագիտական գիտելիքների մակարդակով, մասնագետի անձնայինորակներով,ներկայացվող պահանջներինհամապատասխան գործունեության իրականացմամբ։ մասնագիտությանըԱյս հետազոտության շրջանակում մեր կողմից իրականացվել էսոցիոլոգիական հարցում, որի նպատակն է որոշել և հաստատելսոցիալական մանկավարժի դերի կարևորությունը, հստակեցնելսոցիալական մանկավարժի գործառույթները, տարբեր մասնագետներիհետ նրա համագործակցության շրջանակը ԿԱՊԿՈւ երեխաներիապահարմարման հաղթահարման գործում։ Հարցումներն անցկացվել են Գյումրի քաղաքի թիվ 2, 7, 11, 23դպրոցներում, հարցմանը մասնակցել են 68 մանկավարժներ, որոնքաշխատում են ԿԱՊԿՈւ երեխաների հետ։ Առաջադրվել են հարցերհետևյալ բովանդակությամբ.1. Ի՞նչ որակներ պետք է ունենա սոցիալական մանկավարժը։ 2. Թվարկելմանկավարժիսոցիալականհիմնականգործառույթները։ 3. Նշել սոցիալական մանկավարժի այն գործառույթները, որոնքապահարմարմաներեխաներիԿԱՊԿՈւուղղվածհաղթահարմանը. ենա/ տեղեկատվական-վերլուծական, բ/ համակարգող-հաղորդակցական, գ/սոցիալ-վերականգնողական, դ/ սոցիալ-կազմակերպչական։ 4. Ո՞ր մասնագետներն ավելի արդյունավետ կարող են օգնել ԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարման հաղթահարմանը.ա/ ուսուցիչ , բ/ սոցիալական մանկավարժ, գ/ սոցիալական աշխատող,դ/ հոգեբան,ե/ լոգոպեդ։ 5. Սոցիալական մանկավարժը ԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարման հաղթահարման նպատակով ո՞ւմ հետ է համագործակցում։ Առաջին հարցին հարցվողների մեծամասնությունը պատասխանելէ հետյալ կերպ՝ մարդասեր, ապրումակցող, աջակցող, ընկերասեր,համագործակցող։ Սա փաստում է այն մասին, որ սոցիալականմանկավարժն իր գործունեության ընթացքում պետք է ունենա վերընշվածերեխաներիապահարմարման հաղթահարմանը։ որակները,ԿԱՊԿՈւորոնքկօգնենԵրկրորդ հարցի վերաբերյալ հարցվողները հիմնականում թվարկելեն հետևյալ գործառույթները՝ կրթող, վերականգնող, տեղեկատվական,համակարգող, թերապևտիկ։ Այս հարցի պատասխանները վկայում ենայն մասին, որ դպրոցներում սոցիալական մանկավարժներնիրականացնում են հիմնականում վերը նշված գործառույթները, և միայնդրանց մասին հարցվողներն ունեն պատկերացումներ։ Երրորդ հարցի պատասխաններում հարցվողները հիմնականումնշել են տեղեկատվական-վերլուծական, համակարգող-հաղորդակցական գործառույթները (տե՛ս գծ. 1)։ Սա փաստում է այն մասին, որ մերկողմից առաջարկված գործառույթներըչեն կիրառվումԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարման հաղթահարման գործում։ լայնորենԳծապատկեր 1.Չորրորդ հարցին տրվել են հետևյալ պատասխանները . ա/ ուսուցիչ -12բ/ սոցիալական մանկավարժ - 50 գ/ սոցիալական աշխատող - 3դ/ հոգեբան - 3ե/ լոգոպեդ - 0Պատասխաններիվերլուծության արդյունքիցհարցվողներիմանկավարժի դերը (տե՛ս գծ. 2)։ մեծամասնությունըկարևորելերևումէորսոցիալականէ,Գծապատկեր 2.մանկավարժների,Հինգերորդ հարցի վերաբերյալ հարցվողները բավականին լայնշրջանակ են առանձնացրել։ Տրվել են հետևյալ պատասխանները.սովորողների,հանրույթի,տնօրինության, համայնքի, քաղաքային, մարզային, հասարակական,միջազգային տարբեր կազմակերպությունների հետ։ Տրված պատասխանները վկայում են այն մասին, որ սոցիալական մանկավարժն ունի համագործակցության լայն հնարավորություններ, և դրա մասին տեղյակեն հարցվողները։ Եզրահանգում։ կատարված Այսպիսով,ծնողների,ողջմերկողմիցմասնագիտական գրականության ուսումնասիրությունները, սոցիոլոգիական հարցումների արդյունքների վերլուծությունները ցույց տվեցին,որ.• ԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարումը կարող է պատճառհանդիսանալ բազմաթիվ այլ հիմնախնդիրների, որոնք կարող ենսահմանափակելհնարավորությունները։ կենսագործունեությաննրանց• Սոցիալական մանկավարժի կողմից իրականացվող գործառույթների արդյունավետությունը պայմանավորված է սոցիալականմանկավարժի մասնագիտական և անձնային որակներով։ • Սոցիալական մանկավարժի կողմից իրականացվող մի շարք գործառույթներ կարող են ուղղված լինել նաև ԿԱՊԿՈւ երեխաներիապահարմարման հաղթահարմանը։ • ԿԱՊԿՈւ երեխաների ապահարմարման հաղթահարման գործում մեծ դեր ունի սոցիալական մանկավարժը։ Այդ գործում կարևոր եննաև տարբեր մասնագետների հետ համագործակցությունները։

example1729

example1729

Ճգնաժամային կառավարման գործառույթները հանդես են գալիս հետեւյալ առանձնահատկություններով։ Առաջին, կառավարման գործառույթների կազմում գերակշռում են ռիսկերի գնահատումներն ու վտանգների ձեւավորման հավանական օջախների վերհանումները, որոնք կառավարչական ավանդական հմտություններից բացի, պահանջում են նաեւ ճգնաժամային իրավիճակների կանխարգելման մասնագիտական կարողություններ։ Երկրորդ, ճգնաժամային կառավարման գործառույթները հատվում են արտակարգ իրավիճակների, տեխնիկական անվտանգության, ինչպես նաեւ տեխնածին աղետների կառավարման շրջանակի գործողությունների հետ, ուստի այստեղ կարեւորվում է ոչ միայն գործառնական կրկնությունների, այլեւ կառավարչական միջամտությունների արդյունավետության բարձրացումը։ Երրորդ, ճգնաժամային կառավարման համակարգը շատ ավելի ընդգրկուն է, եւ առնչվում է ինչպես միկրո, այնպես էլ մակրոմիջավայրային ոլորտների հետ, միաժամանակյա գործառույթներ իրականացնելով «տնային տնտեսություններ – կազմակերպություններ – հանրային ոլորտ – միջպետական հարաբերություններ» շղթայում։

Crգնաժամերի կառավարումը տեսականորեն դիտարկվում է տնտեսական անկայունությունը կարգավորելու, ինչպես նաև արտակարգ իրավիճակներից վնասը կանխելու տեսանկյունից։ Տնտեսական գործունեության ոլորտում տեսաբանները օգտագործում են «հակաճգնաժամային կառավարում» տերմինը, երբ նպատակաուղղված են միկրո մակարդակի կազմակերպությունների սնանկացման ռիսկերը և մակրոտնտեսական անհավասարակշռության մակրո մակարդակը։ 172 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Արտակարգ իրավիճակների կառավարման դեպքում տեսությունն ու պրակտիկան հիմնականում ուսումնասիրում են կյանքի, առողջության, գույքի, պետության բնակչության պաշտպանության ռիսկերը, որոնց համար ձեռնարկվում են իրավական, կազմակերպչական, իրազեկման և ինժեներական բարդ միջոցառումներ։ Այս առումով, ճգնաժամի կառավարման համակարգը իր նպատակներով գտնվում է ինչպես հակաճգնաժամային, այնպես էլ արտակարգ իրավիճակների գործառույթների խաչմերուկում, տեխնածին վթարների ռիսկերի կանխարգելման վրա (տե՛ս Նկար 1)։ Այնուամենայնիվ, միևնույն ժամանակ, ճգնաժամի կառավարման գործառույթները ավելի մեծ տեղ են գրավում վերոնշյալ ոլորտներում։ Այսպիսով, արտակարգ իրավիճակների նախազգուշացումը արտակարգ դրության կամ դրանց առարկաների գործադիր մարմինների, ՀՀ ԱԻՆ տեղական ինքնակառավարման մարմինների և ստորաբաժանումների ձեռնարկած միջոցառումների ամբողջությունն է ՝ արտակարգ իրավիճակների կամ դրանց հետևանքները կանխելու համար։ Եվ արտակարգ իրավիճակների կանխարգելումը իրավական, կազմակերպական, տնտեսական, ինժեներական, շրջակա միջավայրի պահպանության, սոցիալական միջոցառումների ամբողջություն է, որոնք ուղղված են շրջակա միջավայրի, պոտենցիալ վտանգավոր օբյեկտների վերահսկմանը, վիճակագրության և արտակարգ իրավիճակների աղբյուրի առաջացմանը կանխմանը, ինչպես նաև արտակարգ իրավիճակի նախապատրաստմանը և վերացմանը։ ] Իր հերթին, տեխնիկական անվտանգության կառավարումը նպատակաուղղված է ապահովել հասարակության և անհատի առավելագույն պաշտպանությունը տեխնածին պատահարներից, արտադրական պատահարներից և դրանց հետևանքներից `արտադրական և սպասարկման օբյեկտներում։ [2] Բնականաբար, ճգնաժամի կառավարման համակարգը կարող է ամբողջությամբ չներառել վնասների կանխման լիակատար գործառույթների շրջանակը, որոնք ակնկալվում են հակաճգնաժամային տնտեսական, արտակարգ կամ տեխնածին աղետներից, և հետևաբար գործում է որպես խաչմերուկ (տե՛ս Գծապատկեր 1)։ Եվ այստեղ է, որ տեսականորեն խնդիր է առաջանում հստակ գծել հատվող գործառույթների այդ շարքը, քանի որ դա մեծապես որոշում է ճգնաժամային կառավարման համակարգի արդյունավետ գործունեությունը։ [3] Գծապատկեր 1 Crգնաժամային կառավարման շրջանակի մշակում 1 Հակաճգնաժամային տնտեսական կառավարում isisգնաժամային կառավարման արտակարգ իրավիճակների կառավարում Տեխնիկական անվտանգության կառավարում Կարևոր է, որ կառավարման համակարգը կարողանա հնարավորինս ներդաշնակեցնել ճգնաժամի, արտակարգ իրավիճակների կամ տեխնածին աղետների կանխարգելումը և հակադարձում։ և բացասական երեւույթների վնասը պետք է հասցվի նվազագույնի (տես Գծապատկեր 2)։ Այս առումով կարևոր է հստակեցնել հակաճգնաժամային կառավարման նպատակների շրջանակը։ {3} Կազմեց հեղինակը։ 174 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Գծապատկեր 2 Հակաճգնաժամային կառավարման ընդհանուր գործառույթներ 2 isisգնաժամային կառավարման նպատակներ Հակաճգնաժամային տնտեսական կառավարում Արհեստածին աղետների կառավարում Արտակարգ իրավիճակների կառավարում Նպատակ ունենալու, կարգավորող ազդեցության, փոքր հավանական կամ անկանխատեսելի բնույթի համակարգված առաջացման աղետներ և արտակարգ իրավիճակներ։ Հետեւաբար, ճգնաժամի կառավարման նպատակները ներառում են ավելի շատ կանխարգելիչ, քան հետ աղետից վերականգնման գործառույթներ։ Եվ այդ պատճառներից ելնելով, կառավարման գործառույթները հիմնականում ֆինանսավորվում են հեղինակի կողմից։ 175 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ վերապատրաստման, շրջակա միջավայրի պահպանության, մոնիտորինգի վերաբերյալ (տես Գծապատկեր 3)։ Գծապատկեր 3. Արտակարգ իրավիճակների նախարարության 2019 թվականի բյուջեի հոդվածներ. Ըստ ծրագրերի (միլիոն դրամ) սեյսմիկ պաշտպանության ծառայություն, մոնիտորինգ, հիդրոօդերևութաբանական ծառայություններ; 1284 փրկարարական ստորաբաժանումների սպասարկում; Հետևաբար, հակաճգնաժամային կառավարման գործընթացի առաջին փուլը կապված է ճգնաժամի ձևավորման հավանականության գնահատման հետ, երբ իրականացվում է շրջակա միջավայրի կանոնավոր մոնիտորինգ, կազմակերպվում է փորձագիտական ​​աշխատանք, հավաքվում և վերլուծվում է տեղեկատվություն տարբեր աղետների հավանական առաջացման վերաբերյալ։ Այսպիսով, Տեխնիկական անվտանգության ազգային կենտրոնը վարում է վտանգավոր արդյունաբերական օբյեկտների ռեգիստր ՝ վտանգավոր արդյունաբերական օբյեկտները գրանցելու, ինչպես նաև դրանց վերաբերյալ անհրաժեշտ տեղեկատվությունը գրանցելու և վերլուծելու համար, և, որպես արդյունք, լիազոր մարմնին տրամադրելու ամփոփ տեղեկատվություն։ [2] Գրանցամատյանում պետք է պարունակվեն տեղեկություններ վտանգավոր արդյունաբերական օբյեկտի տեխնիկական և տեխնոլոգիական տվյալների, ինչպես նաև վտանգավոր արդյունաբերական օբյեկտի տեխնիկական անվտանգության ստուգման արդյունքների մասին։ Theգնաժամերի կառավարման գործընթացի հաջորդ փուլը կապված է կանխարգելիչ գործառույթների հետ, երբ ռիսկի գնահատման արդյունքում հայտնաբերվում է հնարավոր աղետների ձևը և դրանց վերացման վերաբերյալ որոշումներ են ընդունվում կառավարման համար։ Որպես կանոն, կանխարգելիչ և կանխարգելիչ գործառույթները կրում են շարունակական բնույթ և ճգնաժամային կառավարման համակարգում հստակ ազդեցություն ունեն հաջորդական փուլային գործառույթների իրականացման վրա (տե՛ս Գծապատկեր 4)։

example854

example854

19-րդ դ. վերջին և 20-րդ դարի սկզբին Օսմանյան կայսրությունում գահ բարձրացավ սուլթան Աբդուլ Համիդ 2-րդը։ 1891 թ. ստեղծվեցին սուլթանի անունը կրող հեծելագնդեր։ Դրանք դարձան սուլթանի ձեռքին կույր գործիք իր հայաջինջ քաղաքականության գործադրման ճանապարհին։ Այսպիսով՝ պետք է նշել, որ համիդիե գնդերի միջոցով սուլթանը փորձեց վերացնել Հայկական հարցը՝ ավելի ուշ բախվելով Քրդական հարցին։

ՀԱՄԻԴԻԵ ՀԵԾԵԼԱԶՈՐԱՅԻՆ ԳՆԴԵՐԸ՝ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆԳՈՐԾԻՔԱբդուլ Համիդի հայաջինջ քաղաքականության գործում մեծ դեր խաղացին համիդիե հեծելազորային գնդերը։ Սուլթանի նախաձեռնությամբ քրդերիցձևավորվեցին անկանոն հեծելազորային գնդերը։ Սուլթանը Շաքիրի գլխավորությամբ մի հանձնաժողով ստեղծեց 20 ոչ կանոնավոր հեծելազորային գնդերկազմակերպելու ծրագիր մշակելու համար։ Շաքիրը հայատյաց գործիչ էր, եղելէր Օսմանյան կայսրության դեսպանը Պետերբուրգում՝ քաջատեղյակ լինելովկազակական ուժերի կառուցվածքին։ Հանձնաժողովը 1891 թ. ներկայացրեցծրագիրը։ Իսկ արդեն 1890 թ. երկրորդ կեսին 4-րդ բանակի հրամանատարՄեհմեդ Զեքին շրջում էր քրդաբնակ գավառներում, այցելում աշիրեթություններ և կարողացավ ստանալ ցեղապետերի համաձայնությունը ռուսականսահմանի երկայնքով հեծելազորային ոչ կանոնավոր գնդեր ստեղծելու վերաբերյալ։ Նույն տարվա սեպտեմբերին անցկացվեց համիդիե գնդերի զինվորագրությունը։ «Հնչակը» գրում է. «Բոլոր կողմերից քրդական աշիրեթություններն եկանլցվեցին հայկական գյուղերը, զինվորագրությունը տևեց մեկ ամիս։ Այդ ընթացքում նրանք բոլորն ապրեցին գյուղացիների հաշվին, որոնց ծախսը կազմեց 15 հազ. դահեկան»1։ Համիդիեն ստեղծվում էր քրդական ցեղերի և աշիրեթությունների միջոցով, ավելի ճիշտ այդ ցեղերն ու աշիրեթություներն ուղղակի վերածվում էինհեծյալ գնդերի, իսկ նրանց առաջնորդները՝ գնդերի հրամանատարական կազմի։ Դրանք ձևավորվեցին Արևմտյան Հայաստանի ամենատարբեր մասերում՝այն հաշվով, որ կարողանային վերահսկողության տակ առնել հայ բնակչությանը։ Յուրաքանչյուր քուրդ ընտանիք պարտավոր էր համիդիե գնդերին տրամադրել 17 տարին լրացած առնվազն մեկ հոգու՝ ձիով ու հանդերձանքով2։ Իպատիվ սուլթանի՝ այդ գնդերը կոչվեցին «համիդիե» որի զինյալներն իրենց գլխարկներին կրում էին թիթեղյա նշան՝ «Սուլթան Աբդուլ Համիդ» մակագրությամբ։ 1 «Հնչակ», 1895, թիվ 7։ 2 Կիրակոսյան Ջ., Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը, Եր., 1980, էջ 417։ Ստեղծված համակարգը լավագույնս պատկերացնելու համար ներկայացնենք իռլանդացի պրոֆեսոր Էմիլ Դիլոնի վկայությունը. «Զորքում գրանցվածքրդերը թողնվել են իրենց հայրենի վայրերում ազատված են ծառայությունից,մատակարարվում են զենքերով, օժտված են դիվանագիտական անձեռնամխելիությամբ և ապահոված են ռոճիկով։ Նրանք ճշգրտությամբ կատարում էին իրենց հանձնարարականը թալանում հարուստ հայերին, ավերում գյուղերը,սպանում բոլոր նրանց, ովքեր դիմադրում էին»3։ Համիդիե գնդերի ստեղծման գործընթացը մեծ հաջողություն ունեցավ.20-ի փոխարեն դրանց թիվը հասավ 73-ի, որոնցից յուրաքանչյուրում 400-600մարդ։ Համիդիեականների ընդհանուր թիվը հասավ 100 հազարի։ Նման հաջողությունն ամենից առաջ բացատրվում էր նրանով, որ թույլատրվում էր ոչմիայն իրենց առօրյա կարիքները հոգալ հայերի հաշվին, այլև տիրանալ նրանցհողերին։ Համիդիեականներն ազատված հարկերից։ Համիդիե գնդերի ստեղծման վերաբերյալ Էմիլ Դիլոնը գրում էր, որ1891թ. Բ.Դուռը, վախենալով, որ Հայաստանում բարեփոխումներ իրականացնելը կարող է իր համար լուրջ դժվարություններ ստեղծել, կազմակերպեց, այսպես կոչված, համիդիե հեծելազորային գնդեր, որոնք կազմված էին բացառապես քրդերից…, որպեսզի հայերը սահմանամերձ շրջաններից դուրս քշվեն,նրանց փոխարինեցին մահմեդականներով, և հայերի թիվը հինգ նահանգներում այնքան նվազեց, որ այլևս հայ բնակչության համար հատուկ բարեփոխումներ անցկացնելու անհրաժեշտություն չկար4։ 1891 թ. գարնանը համիդիե գնդերի հրամանատարները, այսինքն՝ ցեղապետերը, հրավիրվեցին Կ. Պոլիս։ Երբ նրանք Տրապիզոն հասան, սուլթանըկրկին ու կրկին իրադեով5 հանձնարարեց, որ հատուկ շոգենավով նրանց առոք-փառոք Կ.Պոլիս բերեն, նրանց հագուստի, սննդի և բոլոր կարիքներն իրանձնական միջոցներով հոգան ու ոչինչ չխնայեն։ Կայսերական թիկնապահները «Դիանա» շոգենավով ընդառաջ ուղարկվեցին՝ արժանավայել մեծարելուայդ երախտավոր ցեղապետերին, որոնք ժամանակին հայ ժողովրդի արյուննէին քամել և պատրաստ էին հետագայում նույնն անել ի պաշտոնե և արդենավելի եռանդուն։ «Մեկ շաբաթից ավելի է, որ եկել են մայրաքաղաք և շրջումեն ամենայն գոռոզությամբ։ Քրդական զգեստներ հագած, մեկական սրով ուխենչալով զինված այդ հեծելազորայինները»6։ Սուլթանը նրանց անձամբ ընդունեց և զինվորական կոչումներ շնորհեց։ 5 Իրադեն սուլթանի կողմից արձակած հրամանագիր է։ 6 «Հնչակ», 1891, թիվ 6։ Համիդիե գնդերի ռազմական պատրաստությունը բարելավելու, դրանք որակյալ հրամկազմով համալրելու համար 1892 թ. Կ. Պոլսում ու Բաղդադումստեղծվեցին «ցեղերի համար դպրոցներ»։ Սուլթանն իր անձնական միջոցներից այդ դպրոցներին հատկացրեց 8 մլն լիրա7։ Կ. Պոլսից վերադառնալիս նրանք Բայբուրդի շրջանում լրիվ թալանեցինարտագնա աշխատանքից վերադարձած հայերին։ Վերջիններս բողոքեցինվալուն, սակայն անարդյունք. համիդիե հրամանատարներին պատժելը վեր էրքաղաքացիական իշխանությունների իրավասություններից։ Մաքքոլը գրում է.«Քրդերը խստորեն պահում էին ցեղային կազմակերպությունը՝ իրենց շեյխերիհանդեպ մնալով հպատակի կարգավիճակում։ Եթե օսմանյան կառավարությունն որոշի քուրդ շեյխերին խորտակել ու զինաթափել, մի րոպե ընդիմանալչեն կարող…, բայց սուլթանը քուրդ ցեղապետին հրավիրեց մայրաքաղաք։ Իվերջո սուլթանին հաճելի էր, որ ստեղծված գնդերը անվանվել են համիդիե»8։ Նշված գնդերի ստեղծումն աշիրեթապետերին տրված արտոնություններստեղծեց առճակատում, ինչն է շատ էր հեռացնում քրդերի միջոցով հայերինբնաջնջելու սուլթանական ծրագրի կենսագործումը։ Գնդերի կազմակերպումից հետո քրդերն ավելի ագրեսիվ դարձան։ Հայերը քաջ գիտակցում էին, որ համիդիե գնդերը իրենց ջարդելու նպատակով են ստեղծվել։ Զեքի փաշան գնդերի ձևավորումն ավարտելուց հետոԿուշարյան գյուղում զորահանդես կազմակերպեց։ Նրանք երդվեցին Ղուրանով և հրահանգներ ստացան հայերի վերաբերյալ, ու վերջիններս կյանքը դարձավ իսկական դժոխք, իսկ նրանց հետագա գոյատևումը՝ անհնար։ Հայերի վիճակն ավելի ծանրացավ, երբ հարկեր հավաքելու իրավունքը հանձնվեց համիդեականներին։ Վերջիններիս գազանային ընչաքաղցության առաջ թալանինոր դռներ բացվեցին, և նրանք, թևերը վեր քաշած, գործի անցան։ Դատարաններին հանձնարարված էր քննության չառնել հայ ազգաբնակչության բողոքները համիդեականների վայրագությունների վերաբերյալ9։ Համիդիե հեծելազորքն անպատմելի, չլսված գազանություններ էր գործում Մուշի, Վանի և այլ շրջաններում։ Սրանից հետո հայ ժողովրդի վիճակն ավելի ծանրացավ, քանի որ հայաբնակ գավառներում հայը զրկված էր անձի,գույքի և պատվի ապահովության իրավունքից… Կարինի, Ալաշկերտի ճամփան փակված էր։ Գյուղերի միջև հաղորդակցություն չկար։ Ժողովուրդը համիդիե գնդերի պատճառով քայքայված ու թշվառության մեջ էր10։ 7 Պողոսյան Ս., Հայոց ցեղասպանության պատմությունից, Եր., 2000, էջ 348։ 9 Արզումանյան Մ., Դարավոր գոյամարտ, Եր., 1989, էջ 197։ 10 «Դրոշակ», 1893, թիվ 5։ Նշված տեղեկությունը հաստատվում է Էմիլ Դիլոնի կողմից քուրդ ցեղապետերից մեկի՝ Մոստիգոյի հարցաքննության միջոցով, որով ամբողջությամբբացահայտվում են համիդիեականների վայրագությունները։ Այդ հարցաքննության ժամանակ Դիլոնը հարցնում է Մոստիգոյին, թե իրեն հայտնի է, որ քրդերը բազմաթիվ հայերի են սպանել, թալանել նրանց գյուղերը…, այնուհետև հնչեցնում է հաջորդ հարցը, թե չի բացառվում, որ Մոստիգոյի ձերբակալությունըկապված լինի դրա հետ։ Մոստիգոն հերքում է դրա հնարավոր լինելը և նշում,որ եթե ձերբակալեն, ապա դա կանեն թուրքական պահակակետի վրա հարձակման ու թալանի համար։ Այնուհետև Դիլոնն առաջարկում է ավելի շատդեպքեր պատմել իրենց, այսպես կոչված, մեծ գործերի մասին, բայց Մոստիգոնպատասխանում է, որ դա հնարավոր չէ, քանի որ այդպիսի 1000-ավոր մեծգործեր են արել։ Այսպես, ինչպես Դիլոնն է եզրակացնում, Օսմանյան կայսրությունում այն բոլոր ռեֆորմները, օրենքները, որքան էլ ճիշտ ու գրագետ էինթվում, այնուամենայնիվ դրանք միայն թղթի վրա էին…11։ Ինչպես հազարավորվկայություններ, այնպես էլ այս մեկը փաստում է, որ քրդերը գործել են առանցհանդիպելու կառավարության կողմից որևէ արգելքների։ Մշո սանջակում գործում էին համիդիեական 36, իսկ Մանազկերտում ՝ 4գունդ։ Հասնանցի քրդերը ստեղծել էին 5 համիդիեական գունդ։ Ամեն տարիապրիլին կազմակերպվում էր այդ գնդերի ուսումնական հավաք։ Բասենիցմինչև Վանա լիճ ընկած մեծ հարթավայրն ավերվում էր քրդական ավազակախմբերի կողմից… կառավարությանը դիմեցին օգնության խնդրանքներով,չնայած չհամարձակվեցին թալանողներին անվանել քրդեր, այլ պարզապես կոչեցին ավազակներ։ Բոլորին հայտնի էր, որ այդ ավազակների ղեկավարներըհամիդիեական սպաներն են, որոնց գլխարկներին ամրացված պղնձյա նշանների համար անվանում էին նաև թեն-քելիս (թիթեղյա մարդիկ)12։ Հայկական գյուղերի վրա հարձակումները քրդերն արդարացնում էին օթևանելու իրենց իրավունքով։ Նրանք իրենց հարևաններին՝ հայերին, համարում էին ամենավտանգավոր թշնամիները։ Իրականությունն այն էր, որ զինված քրդերն հարձակվում էին հայերի վրա, չնայած վերջիններս կառավարության որոշմամբ զրկված էին զենք կրելու իրավունքից։ Երբ քրդերին բռնում էին հանցագործության վայրում, նրանք արհամարհանքով մերժում էր քաղաքացիական դատարան ներկայանալ և պահանջում էին, որ իրենց՝ որպես շարքային համիդիեականի դատեին սեփական հրամանատարները։ Իհարկե, կառավարությունը կարող էր ոստիկանության միջոցով նրանց պատժել, բայցհասկանալի պատճառներով քայլեր չէր ձեռնարկում։ 12 Պողոսյան Ս., Գոյատևման պայքարի քառուղիներում, Եր., 1989, էջ 160։ Այս ամենից կարելի կատարել է մի դիտարկում, այն է՝ համիդիեական զորամիավորումների միջոցով քրդական աշիրեթությունները կույր գործիք դարձան սուլթանի հայաջինջ քաղաքականությունը գործադրելու համար։ Էմիլ Դիլոնի դիպուկ բնութագրմամբ՝ սուլթանի համիդիեական գնդերի և այլ ուժերիմիջոցով վարած այդ քաղաքականությունը կարելի է դիտել որպես կազմակերպված ավազակություն, օրինականացված սպանդ և վարձատրվող անբարոյականություն13։ Այդուամենայնիվ, պետք է արձանագրել ևս կարևոր մի փաստ. համիդիեական գնդերը, գործելով հօգուտ սուլթանի քաղաքականության միաժամանակ, իրենց գոյության փաստով նշանավորեցին քրդերի տեղական ինքնավարության ուժեղացումը։ Քրդական շատ աշիրեթություններ, հենվելով համիդիեական զորամասերի վրա, իրենց սուլթանությունից անկախ էին պահում, հրաժարվում հարկեր վճարելուց։ Ամեն դեպքում ոչ բոլոր ցեղերը համաձայնեցինմտնել համիդիե գնդերի շարքերը։ Խրախուսելու, արտոնություններ տալութուրքական քաղաքականությունը վերաբերում էր ոչ բոլոր քրդերին։ Քրդերիինքնավարության հետ կապված՝ հասունացող վտանգը կանխելու նպատակովսուլթանական կառավարությունը քրդական խոշոր միավորումները թուլացնելու ու մասնատելու համար գործադրում էր զանազան միջոցներ, քանի որ առաջին հերթին խոշոր ցեղերն ու ցեղախմբերն էին մարմնավորում քրդերի ուժնու պետականություն ունենալու ձգտումը։ Այդ նպատակին էր ծառայում նաևհամիդիեական գնդերի հրամանատարների նշանակումը ոչ թե խոշոր, այլփոքր աշիրեթությունների ներկայացուցիչներից։ Իհարկե, այդ քաղաքականության արդյունքները մեծ չէին, քանի որ համիդիեն ինքնին տանում էր նաև տեղական ինքնավարության ուժեղացման։ Պետք է նշել, սակայն, որ համիդեականների շարքերում ծնունդ առան հակասություններ։ Խնուսում նրանց միջևարյունահեղ կռիվներ տեղի ունեցան ղեկավար դիրքի համար։ Ալաշկերտի,Մանզկերտի, Բուլանուխի, Վարդոյի հասնանցի, ջիբրանանցի քրդերն իրարհետ կռվում էին՝ համիդիեական համակարգում ղեկավար դեր ունենալու համար։ Իշխանությունները նույնիսկ նրանց զենքերը հավաքեցին, բայց շատ չանցած՝ քրդերի ղեկավարներին նորից «գործի» կանչեցին՝ հրահանգելով հատկացնել նրանց աշխատավարձերը։ Դրանից հետո կրկին աշխուժացավ համիդիե գնդերի գործունեությունը. նոր գնդեր կազմակերպվեցին։ Խնուսում ձևավորվեց 3 գունդ՝ 300 հեծյալներով14։ Այսպիսով՝ Աբդուլ Համիդը քրդերին հաջողությամբ օգտագործեց հայերիդեմ՝ դարձնելով նրանց կույր գործիք կառավարության ձեռքում։ Հայերիբնաջնջման քաղաքականության իրականացման նպատակով ստեղծված հա13 Братская помощь…, стр 14-15։ 14 Արզումանյան Մ., նշվ աշխ., էջ 198։ միդիեական գնդերը լիովին իրականացրին կառավարության պահանջները,չնայած շուտով կառավարությունը բախվեց մի նոր խնդրի՝ քրդական անկախ,ինքնուրույն իշխանությունների ստեղծման անմիջական սպառնալիքին։ Աննա ԹադևոսյանՀԱՄԻԴԻԵ ՀԵԾԵԼԱԶՈՐԱՅԻՆ ԳՆԴԵՐԸ՝ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾԻՔԲանալի բառեր՝ 20-րդ դար, Աբդուլ Համիդ 2-րդ, Շաքիր բեյ, Համիդիե գնդեր, թիթեղյամարդիկ, քրդական աշիրեթություններ, հայաջինջ քաղաքականություն, կազմակերպվածավազակություն, օրինականացված սպանդ։

example874

example874

Հոդվածում քննության առարկա են դարձել իրանական լեզուներից մեկի՝ թալիշերենի մի շարք բուսանուններ, որոնք լեզվական տեսանկյունից ուշագրավ են և առավել բնորոշ են թալիշական բնությանը։ Թեման ավելի կարևոր է դարձնում այն համգամանքը, որ թալիշական բուսական աշխարհում հանդիպում են նաև էնդեմիկ բուսատեսակներ, ուստի այդ բուսանունները շատ դեպքերում կարող են չունենալ պարսկերեն համարժեքներ։ Թալիշերենում բուսանուններով կան հետաքրքիր արտահայտություններ, ասացվածքներ և պատմություններ, որոնցում արտահայտված է նրանց մտածողությունը, աշխարհայացքը և բնությանը մոտ լինելու հանգամանքը։

ԹԱԼԻՇԱԿԱՆ ՈՐՈՇ ԲՈՒՍԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆՅուրաքանչյուր լեզվի բառային կազմը որոշակի տարբերակումներ կարողէ կրել աշխարհագրական տեսանկյունից՝ կապված տարբեր զբաղմունքներիառկայության, կենցաղի, կյանքի ուրույն պայմանների և առհասարակ շրջապատող բնության առանձնահատկությունների հետ։ Այս առումով թալիշերենի՝իրանական լեզուներից մեկի բառապաշարում կարող են կարևոր լինել բուսական աշխարհին վերաբերող բառապաշարը, մասնավորապես բուսանունները։ Թալիշի կլիմայական յուրահատուկ պայմաններն իրենց հետքն են թողել բուսական աշխարհի վրա. այնտեղ աճում է 150-ից ավելի բուսատեսակ, որոնցմեջ հանդիպում են նաև շատ էնդեմիկ տեսակներ։ Բնությանն այդքան մոտկանգնած և գյուղատնտեսությամբ զբաղվող թալիշների բառապաշարում բուսանուններն իրենց հատուկ տեղն են զբաղեցնում, դրանում արտահայտվածեն նրանց մտածողությունը և աշխարհայացքը կյանքի նկատմամբ։ Թալիշական բուսանունների ցանկում երեք բարբառախմբերի (հյուսիսային, կենտրոնական, հարավային) կտրվածքով հիմնականում կարելի է հանդիպել միևնույնբուսանվան հնչյունափոխված տարբերակների, սակայն քիչ չեն նաև այնպիսիք, որոնք տարբեր բառերով են անվանվում։ Այս երեք բարբառախմբերից ամենաշատը տարբերվում են թերևս հարավային բարբառի բուսանունները թե՛հնչյունափոխության տեսանկյունից, թե՛ բառի փոփոխության, որը պայմանավորված է գրական պարսկերենի ազդեցությամբ։ Սույն հոդվածի շրջանակներում կներկայացվեն թալիշների աշխարհայացքին և թալիշական բնությանն ամենաբնորոշ և լեզվական տեսանկյունից հետաքրքրություն ներկայացնող բուսանունները։ Bərz1, burunj2, berz, berj3 ‒ բրինձ (oryza)։ Բառն առաջացել է միջինպարսկերեն brinj ձևից, որից փոխառյալ են բելուջերեն, օսերեն, սվաներենbrinj, վրացերեն brinji, քրդերեն birinj, թուրքերեն pirinj, բուլղարերեն pirinč,պարսկերենում տարածված է նաև gorenj4 տարբերակը, սողդերենում՝ ryz’kh,խոտանասակերենում՝ rrīysua-, փաշտոյում՝ wrīžī (հոգ.)։ Իրանական ձևերի1 Amiri(cid։ //loghatnameh.org/dehkhodaworddetail-db016360fd9b459f87217ace5e36eb9d-fa.html նախնականն է *vrinji-, որը նույնն է, ինչ վեդայական vrīhí-ն։ 5 Թալիշերենի բարբառներում ամենաշատը տարածված է bərz ձևը, հյուսիսայինում հանդիպում էնաև burunj, իսկ հարավայինում՝ berz տարբերակը։ Թալիշերենում ձայնավորները առանձնանում են իրենց անկայունությամբ, ինչի հետևանքով էլ տարբերբարբառներում դրանք հեշտությամբ հնչյունափոխվել են։ Ճշգրիտ տեղեկություն չկա այն մասին, թե Մերձկասպյան շրջաններում և Իրանական սարահարթում երբ են ծանոթացել բրնձին։ Ուտելի մշակաբույսերի ատլասում բրնձիքարտեզի հեղինակները առաջարկում են, որ մերձկասպյան շրջաններումբրինձն աճեցվել է Ք.ա. 4-րդ դարում6։ 13-րդ դարի աղբյուրները հավաստումեն, որ բրինձ աճում էր Ատրպատականում, Ֆարսում, Խուզեստանում, մերձկասպյան շրջաններում, որոնք մինչև հիմա էլ բրնձի արտարության հիմնականտարածքներն են։ 1982 թ. Իրանի մշակելի հողատարածքների 2,5%-ն օգտագործվում էր բրնձի համար։ Բրնձի դաշտերը կազմում են Գիլանի մշակելի հողատարածքների մոտավորապես 52 %-ը, Մազանդարանում այն կազմում է 16%, Ֆարսում 3 %, իսկ մնացած 1 %-ը՝ երկրի մնացյալ տարածքում։ Բրնձի արտադրությունը կենտրոնացված է մերձկասպյան շրջաններում, որը 1982-ինտվել է երկրի ընդհանուր բերքի 85 %-ը։ Միայն այս շրջաններն ունեն բավականաչափ ջուր՝ շնորհիվ առատ տարեկան տեղումների և գետերի ու հոսքերիխիտ ցանցի։ Գիլանում և Մազանդարանում բնական պայմանները այդքան էլբարենպաստ չեն ցուրտ ձմեռային եղանակի պատճառով, իսկ գարնանն ու ամռանը ջերմաստիճանը ցածր է բրնձի աճեցման համար, որը սահմանափակումէ աճի սեզոնը մինչև մեկ անգամվա բերք տարվա մեջ։ 1911 թ. Ռաբինոն ևԼաֆոնտը նշում են, որ չնայած Գիլանի բրինձը ավելի լավն է, քան Մազանդարանինն ու Աստարաբադինը, բայց վերջին երկու շրջանները բրնձով են ապահովում Պարսկաստանի մայրաքաղաքը և կենտրոնը։ Բրնձի մշակությունը, ինչպես շատ այլ գործունեություններ Գիլանում, ընդլայնվել է՝ ի պատասխան ռուսական շուկայի պահանջարկի։ 1874-1892 թթ. տարեկան Ռուսաստան էր արտահանվում 50000 տոննա բրինձ, որը 1915թ. հասնում է առավելագույնի՝90000 տոննա։ Բրինձը տեղափոխվում էր Գիլանի բազմաթիվ կենտրոններով՝Աստարա, Հասան Քիադեհ, Լանգառուդ, Ռուդսար, Անզալի։ Իրանում բրնձիարտադրությունն աճել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո.1950 թ. այն կազմում էր 450000 տոննա, իսկ 1970-ականներին՝ միլիոնից ավելի։ Մերձկասպյան շրջաններում բրինձ աճեցնելու համար օգտագործվող հողերը առանձնանում են շատ առումներով։ Մինչև 1960 թ. փոքր մասնավորտնտեսություններ շատ հազվադեպ կարելի էր գտնել Գիլանում և Մազանդա5 Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, h. Ա, Երևան, 1971, էջ 492-93։ 1960 թ. Գիլանի տնտեսությունների 83 և Մազանդարանի տնտեսությունների 65 %-ը երեք հեկտարից ավելի չեն կազմում։ Գիլանում ստանդարտչափերի տնտեսությունը, որում աշխատում էր մի ընտանիք, 1,5-2 հեկտար էր։ 1970-ականներին հողամասերը միավորելու համար ստեղծվել են գյուղացիական ընկերություններ։ 1976 թ. Գիլանում կային այդպիսի երկու ընկերություններ, որոնք զբաղեցնում էին բրնձի դաշտերի 1%-ից պակաս տարածքներ7։ Կանայք կատարում են առավել ծանր աշխատանքը՝ օգտագործելով տարրական գործիքներ կամ ոչ մի գործիք ընդհանրապես։ Նրանց աշխատավարձընկատելիորեն ավելի բարձր էր, քան տղամարդկանցը, քանի որ կանանց աշխատանքի արդյունավետությունն ու արտադրողականությունը ավելի բարձրէր, քան տղամարդկանցը։ Կնոջ սոցիալական կարգավիճակը Գիլանում և Մազանդարանում, որը ավելի բարձր էր, քան Իրանում որևէ այլ տեղ, անկասկած,վճռորոշ էր բրնձի արտադրության մեջ։ 19-րդ դարի կեսերից հիմնական գաղթերը տեղի էին ունենում այն ժամանակ, երբ բրնձի դաշտերը պետք է պատրաստվեին տնկելու համար։ Ամեն ձմեռ մի քանի տասնյակ հազարավոր տղամարդիկ թողնում էին Արևելյան Ատրպատականի (մասնավորապես Արդաբիլից և Խալխալից) իրենց գյուղերը և գալիս էին կասպյան ցածրավայրերի բրնձի տնտեսություններում խմբերով աշխատելու8։ Մեր օրերում միգրացիաներընվազել են։ Բացի գյուղատնտեսների կանանցից՝ աշխատանքի էին վերցվումնաև կանայք, որոնք գալիս էին հարևան քաղաքներից կամ կասպյան լեռներիանասնապահական շրջաններից։ 6-8 շաբաթվա պայմանագրով այս կանայքտղամարդկանց նման վարձվում էին՝ հողը հերկելու համար։ Նրանց տրվում էրսենյակ, ուտելիք, ամրագրված քանակությամբ բրինձ, գումար, երբեմն նաևհագուստ՝ կեղտոտ հագուստը փոխելու համար։ Հնձելու համար ավելի քիչ էրզգացվում դրսի աշխատուժի կարիքը, որովհետև տղամարդիկ ու կանայք աշխատում էին միասին։ Բրնձի բերքի մի մասը վաճառվում էր։ Բրնձի առևտրականները իրենց հատուկ տեղն ունեին շաբաթական կազմակերպվող շուկաներում և քաղաքների խոշոր bāzār-ներում։ Նրանք հաճախ մեծացնում էին շահույթը՝ գնելով բերքը մինչև բերքահավաքը։ Թալիշների շրջանում բրնձի առավել տարածված տեսակներից են՝ hāšemi, sadri, tarom, hasani, xazar, neda,āγāyi, γariba, čimpā։ Սովորաբար ṣadri-ն աճեցվել է Սեֆիդռուդի դելտայում,մինչդեռ čampā-ն և մյուս միջին չափի տեսակները աճեցվում են Մազանդարանում, Գորգանում, Թալիշում, որտեղ ջրամատակարարումը սահմանափակ է։ Բրնձի դաշտերի (թալիշերեն bijur, bijār) նախապատրաստման աշխատանքները ընդգրկում են ձմեռվանից մինչև վաղ գարուն ընկած ժամանակահատվածը, որի ընթացքում հողը 3 անգամ հերկվում է. առաջին անգամ, երբ թեթևակիհերկվում է եզով, երկրորդ անգամ, երբ հերկվում է բահովև երրորդ անգամ։ Դրանից հետո տափանում են ցեխոտ հողը։ Գարնան սկզբին բրնձի սերմերըխոնավեցնում են և դնում հատուկ պարկի կամ զամբյուղի մեջ, որպեսզի այնծլի։ Տնկման (nešā, թալիշերեն tumažor) աշխատանքները՝ առաջին փուլը, կատարում են կանայք։ Երկրորդ փուլում կանայք նաև քաղհանում են (vijin) բրնձիդաշտերը, որը ավելի դժվար է, քան տնկելը և պետք է խորդադ ամսվա (մայիսի 21-հունիսի 20) մեջ 2 անգամ կատարել։ Երրորդ փուլը՝ բերքահավաքը, տեղի է ունենում հուլիսի վերջից մինչև նոյեմբերի սկիզբ։ Բերքի հավաքումը(berenj-bini, թալիշերեն bičin) կատարում են տղամարդիկ, անհրաժեշտությանդեպքում՝ նաև կանայք։ Այնուհետև դրանցից խուրձ են կապում և չորացնում։ Կասպյան շրջաններին բնորոշ է ծխեցնելով ավարտել չորացման գործընթացը։ Ասում են, որ բրնձին լավ բույր է հաղորդում և եփելու ժամանակ պահպանումէ բրնձի հատիկները իրար կպած։ Բրինձը իրանցիների սննդակարգում մշտապես կարևոր տեղ է զբաղեցրել։ Այն, որ մերձկասպյան շրջաններում բրինձըմարդկանց ավանդական սննդակարգի հիմնական մասն է կազմում, հաստատվում է դրանով պատրաստվող կերակրատեսակներով, օգտագործման հաճախականությամբ։ Անեկդոտները ընդգծում են տարբերությունները մերձկասպյան շրջանում ապրող մարդկանց, որոնք բրինձ են ուտում և Իրանի մյուս շրջաններում ապրող մարդկանց, որոնք հաց են ուտում։ Այնուամենայնիվ, հացիսպառումը ճաշի ժամանակ կասպյան շրջաններում տարածվել է միայն վերջերս։ Այս շրջաններում բրինձն ուտում են թե´ նախաճաշին, թե´ ճաշին, թե´ ընթրիքին, մանավանդ Թալիշում, որը ավելի քիչ է ազդվել քաղաքային սպառմանը բնորոշ օրինաչափություններից։ Թալիշում չափահաս տղամարդը օրական միջինում ուտում է մոտավորապես 1 կգ բրինձ։ Ըստ Մոկադասիի և իբնՀաուկալի՝ բրինձը հիմնական կերակուր էր նաև Թաբարեստանում, Դեյլամում,Գիլանում։ Բրնձի հացը (lākս) այսօր պատրաստում են Գիլանում, ինչպես նաևՔերմանշահում, Ղազվինում, Շիրազում։ Սկսած Սեֆյան ժամանակաշրջանից՝բրինձն Իրանում գլխավորապես երկու կերակրատեսակներում է կիրառվում՝polow և čelow։ Բրինձ պատրաստելու ամենապարզ և ամենաարագ ձևը kata-նէ` Գիլանի ավանդական բրնձով ուտեստը։ Մի անգամ լվացած բրինձը ջրի մեջմեկ ու կես անգամ եփում են անոթում։ Երբ ջուրը կլանվում է, կարելի է ավելացնել զտած յուղը, աղը, և անոթը փակվում է մինչև բրնձի եփելը։ Կարելի էավելացնել նաև զաֆրան և մածուն։ Kata-ն մեկ այլ տարբերակով էլ են պատրաստում, երբ բրինձը եփում են ոչ թե ջրով, այլ տոմատի սոուսով՝ ավելացնելով նաև կարտոֆիլ ու աղացած միս։ Kata-ի վերին շերտը խրթխրթան է ևփոքր-ինչ շագանակագույն։ Kata-ն դանակով կտրում են ու մատներով գնդիկներ պատրաստում։ Նախաճաշին kata-ն մատուցում են մի քանի եղանակով.տաքացնում և թրջում են կաթի մեջ շիլայի պես, պատրաստում են բալով կամբերգամոտով, ինչպես նաև համեմում պանրով կամ սխտորով։ Ճաշին և ընթրիքին այն ուտում են մսի, ձկան հետ։ Բրինձը նաև օգտագործվում է տարբերքաղցրավենիքներ պատրաստելու համար, որում մասնագիտացված են կասպյան շրջանի բնակիչները։ Oրինակ՝ nān-e berenji («բրնձի հաց», որը պատրաստվում է ցորենի ու բրնձի ալյուրների խառնուրդով և համեմվում համեմունքներով), fereni (բրնձով պատրաստված խմորը խառնում են մանրացվածնուշի, շաքարավազի, զաֆրանի հետ), jukulku (խաղողի հյութի խառնուրդ մանրացված ընկույզի, չամանի, ṣadri հետ), հalwā-ye ārd-e berenj (բրնձի ալյուրով,շաքարավազով, ջրով, զաֆրանով, վարդաջրով, հիլով)9։ Երբ թալիշի տուն ինչոր մեկը հյուր է գնում, ապա տանտերը անպայման առաջինը առաջարկում էբրինձ եփել և հյուրասիրել՝ bәrz bәpatam? կամ bәrz bәnam?։ Դաշտից նոր քաղած բրինձը լավ հոտ ունի, բայց լավ չի մեծանում, բայց հին բրինձը, որը վատհոտ ունի, շատ է մեծանում։ Թալիշները սիրում են համեմատել այս հին ու նորբրինձը փորձառու և անփորձ մարդկանց հետ։ Bumariša10, bumaša11, gazar12, gazer, gazәr, yerkokü13 ‒ գազար(daucus)։ Թալիշերենի հյուսիսային և կենտրոնական բարբառներում հաճախհանդիպում են bumariša կամ bumaša ձևերը, իսկ հարավային բարբառներում՝gazar-ը։ Bumariša-ն բարդ բառ է՝ կազմված bum «հող», a (կապակցող մասնիկ), riša «արմատ» բաղադրիչներից, իսկ bumaša-ն դրա կրճատ տարբերակնէ (թալիշերենում բառամիջի r-ն անկայուն է)։ Պարսկերեն ձևն է՝ gazar (նաևzardak, havij), որից փոխառյալ են նաև արաբերեն jazar, ասորերեն gezārā, քրդերեն gizir, գնչուերեն ġezer։ Վերջինիս հետ Պասպատին համեմատում էսանսկրիտ garjara, հնդկական gajur, աֆղանական gazara, բոլորն էլ՝ «գազար»նշանակությամբ14։ Ժամանակակից բուսաբանները Իրանում գազարի մի քանիտեսակ են առանձնացնում։ Պարսան առանձնացնում է 8 տեսակ։ Վայրի գազարի համար նա առանձնացնում է մի քանի տեղական անվանում. panir-vāšբառացի՝ «պանրի քաղցրահյութ» (Գիլանում), թյուրքական āq-bāš բառացի՝ «սպիտակ գլխով» (Խալխալում), ešak-zardakī բառացի՝ «շան գազար» (Բախտիարիում)։ Վայրի տեսակներից մյուսն էլ կոչվում է šaqāqol, որը տարածված է Ատրպատականում, Քարաջում, Խուզեստանում, Մազանդարանում15։ Գազարըվաղուց ի վեր աճել է իրանական տափաստաններում, և դրա անվանումը ամ9 http։ //www.iranicaonline.org/articles/berenj-rice 10 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 40։ 11 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 31)leši, Rasht, 1388 Š /2009, s. 214.14 Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, h. Ա, Երևան, 1971, էջ 499։ բողջ երկրում նույն կերպ է ներկայացված՝ gezer, zardak (Բեհդինան), gazar(Դամավանդ), gezar, gozrak (Ֆարամարզան), gəzər, zərdək (գիլաներեն), gezer(Սաբզեվար), zerdak (Քուչան), gēzar (քրդերեն (Մահաբադ)), gezer (լաքերեն),zardak, bīḵ-zemīn բառացի՝ «հիմնային արմատ» (լուրերեն), zarda/ek (Մազանդարան), zīrzamīnī բառացի՝ «ստորերկրյա» (Սարվեստան), gazar (հյուսիսայինթաթերեն), havīja (հարավային թաթերեն)։ Գազարի մասին ամենավաղ հիշատակումը եղել է Աթեմա Շիրազիի Դիվանում։ Բացի բազմաթիվ մեջբերումներից՝ նա նաև նշում է դրա մի քանի կիրառությունների մասին (գազարով փլավ,գազարով հալվա)։ Գազարի խոհարարական օգտագործման մասին ամենաշատ տեղեկությունները Սեֆյան ժամանակաշրջանից են։ Ինչպես նշում է ՀաջիՄոհամմադ Ալի Բավարչին իր Kār-nāma-ում, գազարն օգտագործվում էր ապուրի (āš-e ḥalīm) և 5 տեսակ փլավների (3-ը նշվում է անուններով՝ šīla-palāv,nargesī-palāv, qabūlī-palāv) մեջ։ 16 Այսօր, բացի այն, որ գազարը հում են ուտում,նաև օգտագործում են տարբեր տարածաշրջանային ճաշատեսակներում, օրինակ՝ Գիլանում պատրաստվող gəzər-(v)āvīj/-qūrmə-ն (ձվածեղի մի տեսակ)։ Իրանում մեծ տարածում ունի գազարով հյութը, որն առաջարկում են զովացուցիչ ըմպելիքների խանութներում և մայթերի կրպակներում17։ xindina, xondune22 ‒ ձմերուկ (citrullus), պարսկերեն hendevāne։ Թալիշերեն՝zәmәstoni (zәmsoni) հմմտ. թաթերեն zumustuni (կովկասյան պարսկերեն),մաստն ունի. թալիշերեն zәmәston (zәmson) և համապատասխանաբարհայերեն՝ ձմերուկ, վրացերեն՝ sazamtʰro, որոնց բոլորի արմատն էլ «ձմեռ» իzumustun, ձմեռ, zamtʰari։ Սա ցույց է տալիս, որ թալիշները, թաթերը, հայերը,վրացիները, ապրելով միևնույն աշխարհագրական և մշակութային արեալում,պատմականորեն ունեցել են լեզվական շատ սերտ շփումներ։ Մյուս կողմից էլդա կարող է բացատրվել նրանով, որ ձմերուկը շատ ջրալի և զովացուցիչ բույսէ։ Հ. Աճառյանը հմմտ. նաև թուրքերեն qarpuz «ձմերուկ», որը ժողովրդականստուգաբանությամբ մեկնվում է որպես թուրքերեն qar «ձյուն» + buz «սառույց» բառերից23։ Իրանցիների շրջանում ընդունված է ձմերուկն ուտել Յալդայի տոնին (ձմեռային գիշերահավասարի ժամանակ)։ //www.iranicaonline.org/articles/carrot-the-taproot-of-daucus-l 18 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 107։ 19 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 20 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 188։ 21 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 124։ 22 Bazin M., նշվ. աշխ., էջ 274։ 23 Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, հ. Գ, Երևան, 1977, էջ 156-57։ Γaysi24, šinālak25, širnālak26, zerdāyu, zardālu27 ‒ ծիրան (prunusarmeniaca), պարսկերեն zardālu։ Ծառի հայրենիքը Հայաստանն է։ Ա. Աբդոլինիր բառարանում ծիրանի համար նշում է čaγāla28 բառը (հմմտ. հայերեն ցոգոլ՝չհասած ծիրան)։ Šinālak (širnālak) բարդ բառը կազմված է երկու բաղադրիչից՝šin «քաղցր» + ālak վերջածանցը, որը ցույց է տալիս ինչ-որ բանի շատ լինելը։ Sualif, su29 ‒ կոծուկ (heracleum)։ Վայրի տեսակն աճում է Իրանի խոնավալպյան մարգագետիններում և հարակից շրջաններում։ Առանձնահատուկձևաբանական տեսքի պատճառով այն հասարակ մարդկանց կողմից անտեսվում է։ Իրանում տարածված 5 տեսակները սովորաբար կոչում են մի անունով՝ ՝ golpar, գիլաներեն՝ kolpar կամ kulpar, մազանդարաներեն՝ kūla/ek, լուրերեն՝ karso, ադրբեջաներեն՝ bāldïrḡān։ Թալիշերենի կենտրոնական բարբառներում հանդիպում է sualif բարդ բառը, իսկ հարավայինում` su տարբերակը։ Բույսի տեսակներից H. Rechingeri-ն Գիլանի, այդ թվում՝ նաև Թալիշի բարձրալեռների էնդեմիկներից է։ H. persicum-ը, որը անգլերենում երբեմն անճշտորեն անվանում են «Persian marjoram» («պարսկական սուսամբար») Իրանի ևհարավարևելյան Անատոլիայի էնդեմիկ տեսակներից է։ 30 Aluš31, alāš32, tə(i)nəγ33, tənək34, alәš, aloš, alduš35, γәzәl-goz36 ‒ հաճարենի (fagus), պարսկերեն՝ rāš։ Այն աճում է Կասպից ծովի ափերի բարձրադիր անտառներում՝ Աստարայից Գորգան։ Տարբեր աղբյուրներում հատկապեսնշվում են Աստարան, Ասալեմից Ռաշթ, Կարգանռուդ և Թալիշի տարբեր շրջանները, Դորֆաք սարը, Մանջիլը, Ռամսարը, Թալարի դաշտը, Նուրը, Քոջուրը և այլն։ Հաճարենու փայտանյութն օգտագործվում է ավելի շատ, քան մյուսծառերինը՝ դռների, պատուհանների, կահույքի, օրորոցների, արկղերի, բազրիքների, ֆերմերների գործիքների պատրաստման ժամանակ և այլն։ Այն նաևարժեքավոր վառելափայտ է37։ Հաճարենին սուրբ ծառ է թալիշների համար։ Ն.Մառը նշում է կոնկրետ հաճարենիներ Ուլյա Շավեշ բարձունքի վրա, որոնց ե24 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 62։ 25 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 26 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 183։ 27 Bazin M., նշվ. աշխ., էջ 275։ 28 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 177։ 29 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ //www.iranicaonline.org/articles/golpar 31 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 32 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 132։ 33 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 215։ 35 Bazin M., նշվ. աշխ., էջ 272։ //www.iranicaonline.org/articles/beech-fagus-l րկրպագում էին թալիշները։ 38 Թալիշերենի կենտրոնական, նաև հարավայինբարբառներում մեծ մասամբ առկա են aluš, alāš, aloš տարբերակները։ Ըստժողովրդական ստուգաբանության` առաջացել է ālօv՝ «բոց», «կրակ» բառից,քանի որ հաճարենու փայտը գնահատվում է որպես լավ վառելափայտ։ Γәzәlgoz-ը հանդիպում է Աստարայի բարբառում և թյուրքերենից թարգմանաբարնշանակում է «կարմիր աչք»։ Tə(i)nəγ, tənək ձևերն առկա են հյուսիսային բարբառներում։ Le(y)na39, lan40, le41, urdu42, piza43 ‒ եղեգ (phrágmites), պարսկերեն՝ ney։ Եղեգի տեսակներից են՝ kora leyna, օzolejna (եղեգի տեղական տեսակներ),lejna šaka (շաքարեղեգ), xuga piza (լճային եղեգի տեսակ, բառացի՝ խոզի եղեգ)։ Le(y)na, urdu, piza տարբերակները հանդիպում են թալիշերենի հյուսիսային բարբառներում, իսկ հարավային բարբառներում՝ lan, le։ «Եղեգ» բառըկարելի է գտնել թալիշների մայրաքաղաք Լենքորան անվան մեջ՝ *lankar-ān =lan (թալիշերեն le(y)na) «եղեգ» + kar (թալիշերեն ka < հին իրանական *kata-) «տուն» + ān (հին իրանական -āna)՝ տեղանուն ձևավորող ածանց։ Այն հիրկանյան անտառներին ամենաբնորոշ ծառերից է, որը հանդիպում է ցածր բարձրություն ունեցող մերձկասպյան անտառներում՝ Լենքորանի ցածրավայրից մինչև Գոլի Դաղ, որը ծովի մակարդակից 900 մետր էբարձր, ինչպես նաև կոլխիդյան անտառներում։ Ազադը եվրոսիբիրյան տարածքի հիրկանյան բուսաբանական շրջանի էնդեմիկ բույսերից է։ Ծառը պարսկերեն և գիլաներեն կոչվում է āzād՝ «ազատ», Մազանդարանում և Գորգանում՝azedār կամ azzār, Գոլի Դաղում՝ āqča āḡāj, թալիշերենի հյուսիսային բարբառներում՝ nil, կենտրոնական և հարավային բարբառներում՝ səγ(x)։ Ազադը ունիատամնավոր եզրերով և փափուկ տերևներ, ինչպես ծփիինը, բայց ավելիփոքր, որոնք հաճախ ծառայում են որպես անասնակեր։ Այն երբեմն հենց այդնպատակով պահում են այլ անտառային ծառերի հետ49։ Որոշ ազադներիբարձրությունը գերազանցում է 30 մետրը, իսկ տրամագիծը հասնում է մինչև1,80 մետր։ Դրանք պահպանվել են Գիլանի շատ արգելավայրերում և հաճախ39 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 131։ 40 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 41 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 228։ 42 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 221։ 43 Миллер Б. В., նշվ. աշխ., էջ 244։ 45 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 152։ 46 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 47 ‘Abdoli ‘A., նույն տեղում, էջ 213։ 48 Bazin M., նշվ. աշխ., էջ 272։ եղել են պաշտամունքի առարկա։ Ազադն ունի բարձր որակի ծանր և կարծրփայտ։ Գիլանի գյուղացիները դրանից պատրաստում են անթացուպ, որը կոչում են čāṇčū, իսկ ատաղձագործներն այն համարում են լավագույն փայտանյութը։ Թալիշների մոտ այն սուրբ ծառ է համարվում։ Ն. Մառը նշում է Վերավուլա գյուղի մոտ աճող ազադների մասին, որոնք սուրբ էին։ 50Kaškar, karafaliv, šabxosb51 ‒ լենքորանյան ալբիցիա, լենքորանյան ակացիա, մետաքսե ծառ (albizzia julibrissin), պարսկերեն՝ šabxosb։ Թալիշականանտառի էնդեմիկներից է։ Ուշադրության են արժանի նաև կազմությամբ բարդ մի շարք թալիշականբուսանուններ.• šətlivāš52 ‒ մի դեղաբույս է, որի ցողունից կաթի նման սպիտակ նյութ էհոսում։ Բարդ բառ է՝ կազմված vāš «խոտ» արմատով։ • kunasujā53 ‒ թալիշական բուսանուն է՝ կազմված երկու բաղադրիչից՝kuna «հետույք» + sujā «այրող»։ Բույսն այսպես է կոչվել, որովհետևդրանով խփում էին երեխաների հետույքին, երբ անկարգ էին պահումիրենց։ • kəlāliva54 ‒ մեծ տերևներով բույս է, որն աճում է լեռնային և ցուրտվայրերում։ • rəməjaliva55 ‒ դեղաբույս է, որն օգտակար է վերքերի կամ թարախներիհամար։ • armaliva56 ‒ մշտադալար բույսի տեսակ։ Վերջին երեքը կազմված են թալիշերեն liv «տերև» արմատով։ Թալիշական որոշ բուսանուններում կարելի է նկատել կենդանիների անուններով արմատներ։ Օրինակ` • hāušāguš, avalik, xargušaliv57 ‒ Թալիշի արոտավայրերում աճող ծաղիկ։ Hāušāguš-ը բարդ բառ է` կազմված երկու արմատից` hāuš «նապաստակ» + ā հոդակապ + guš «ականջ»։ Xargušaliv-ը նույնպես բարդբառ է` xarguš «նապաստակ» + a հոդակապ + liv «տերև»։ • gajuju58 ‒ բարդ բառ է՝ ga «կով» + juju «ստինք»։ 50 Марр Н. Я., նշվ. աշխ., էջ 6։ 52 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 181։ 53 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 54 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 203։ 55 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 151։ 56 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 177։ //sfandiar91.blogfa.com/tag/%DA%AF%D9%84-%D9%87%D8%A7-%D9%8858 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ • ganzašāx59 ‒ բարդ բառ է՝ ganza «եղջերու» + šāx «պոզ», պարսկերենšāx gavazn։ Բուսանուններ կարելի է հանդիպել մի շարք թալիշական արտահայտություններում, ասացվածքներում, ինչպես նաև հեքիաթներում։ Բերենք մի քանիօրինակ.tayf60, tiaf61, teref62, teraf63 ‒ բողկ (raphanus), պարսկերեն՝ torob։ Թալիշների շրջանում տարածված է հետևյալ արտահայտությունը՝ av eštān šešnay,nunday tayfa liva sa, բառացի՝ «Նա իրեն լվանում և դնում է բողկի տերևիվրա»։ Դա ասում են այն մարդուն, ով ցանկանում է իրեն գովաբանել և ցույցտալ, որ ինքը լավագույնն է։ āmbur (māmbur)64, ambur, māmur, ānbur65 ‒ մամուռ (bryophyta), պարսկերեն` xaze։ Թալիշների շրջանում մի այսպիսի ասացվածք է տարածված՝ moričә māmburi zahla baše, hežo čay lona-sa bebaše, բառացի՝ «Օձը զզվում է մամուռից, քանի որ այն միշտ իր բնի մոտ է աճում»։ Դա ասում են տհաճ ու աներես մարդու մասին։ sənjə66, senjer67, pesle68, sәnji69 ‒ փշատ (elaeagnus), պարսկերեն senjed։ Թալիշների մոտ հին ժամանակներում մի սովորություն կար, ըստ որի՝ փեսացուները, որպես իրենց սիրո արտահայտություն, հարսին փշատ էին տանում։ Բացի այդ՝ թալիշները մի այսպիսի արտահայտություն են օգտագործում՝ pesleәstane?, բառացի՝ «փշատ գնեցի՞ր»։ Դա ասում են այն մարդուն, ով ինչ-որ անարժեք բան է վերցնում70։ kang71, kangar72 ‒ կանկառ, արտիճուկ, պարսկերեն kangar։ Երբ մարդնանվճար ուտում և գործ չի անում, ասում են՝ kangar haru langar rise, բառացի՝«Կանկառը կերել է, խարիսխը գցել է»։ šəmšor73, kiš74 ‒ շիմշատ (buxus), պարսկերեն՝ šemšād։ Թալիշների շրջանում տարածված է sine kiš kāre արտահայտությունը, որը նշանակում է չափից59 http։ //www.taleshshenasi.blogfa.com/post-110.aspx 60 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 210։ 61 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 62 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 164։ 63 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 84։ 64 Пирейко Л. А., նույն տեղում, էջ 21։ 65 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 133։ 66 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 67 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 217։ 31)n R., նշվ. աշխ., էջ 140։ 69 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 170։ 70 Հեղինակի դաշտային աշխատանք։ 71 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 237։ 72 Rafi‘i ‘A., նշվ. աշխ., էջ 199։ 73 Пирейко Л. А., նշվ. աշխ., էջ 258։ ավելի սեփական ջանքերը ներդնել։ Բացի այդ` թալիշները մի հեքիաթ ունենայն մասին, թե ինչպես է շիմշատը դարձել մշտադալար ծառ։ Ըստ դրա՝ մի անգամ սբ. Խիդրը Զեմզեմ դրախտային աղբյուրից բերված ջուր է տալիս ագռավին և հրամայում լցնել այն մարդկանց գլխին, որպեսզի նրանք հավերժականկյանք ձեռք բերեն։ Ագռավը վերցնում է ջուրը, թռչում և նստում է շիմշատի ծառի վրա (այդ ժամանակ շիմշատի ծառը դեռ մշտադալար չէր)։ Ագռավը որոշումէ ջուրն իր գլխին լցնել, բայց դա նրան չի հաջողվում։ Ջուրը լցվում է շիմշատիվրա, որն այդ օրվանից դառնում է մշտադալար։ 75 Գրականություն1. Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, h. Ա, Երևան, 1971։ 2. Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, հ. Գ, Երևան, 1977։ //www.taleshshenasi.blogfa.com 74 ‘Abdoli ‘A., նշվ. աշխ., էջ 242։ Շուշան ԱզատյանԹԱԼԻՇԱԿԱՆ ՈՐՈՇ ԲՈՒՍԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ Բանալի բառեր` թալիշերեն, բուսանուններ, թալիշական բարբառներ, թալիշական։

example2374

example2374

Սույն աշխատանքի նպատակն է օտարերկրյա դատական ակտերի ճանաչման և կատարման ինստիտուտի առանձնահատկությունների վերհանումը։ Աշխատանքում ներկայացվել և մեկնաբանվել են այն փոփոխությունները, որոնք տեղ են գտել քաղաքացիական դատավարության նոր օրենսգրքում, վեր են հանվել առկա թերություններն ու խնդիրները, առաջարկվել են համապատասխան փոփոխություններ (մասնավորապես` վերանայել փոխադարձության սկզբունքի կիրառման անհրաժեշտությունը), մեկնաբանվել են օտարերկյա դատական ակտերի ճանաչման և կատարման մերժման հիմքերը։ Առաջարկվել է նաև փոփոխություններ կատարել դատավարական ժամկետների հաշվարկում։ Ներկայացվել են այն փոփոխությունները, որոնք ներառվել են 2018 թ. խմբագրությամբ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում։

ՊԵՏԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅԱՆՆ ԱՐՏԱՔԻՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ԱԿՏԵՐԻ RԱՆԱՉՈՒՄ ԵՎ ԿԱՏԱՐՈՈՒԹՅՈՒՆ Ընթացիկ ժամանակահատվածում, հանրային կապերի տարբեր ոլորտների զարգացմանը զուգընթաց, պետությունների համագործակցության ոլորտներն ընդգրկում են ավելի լայն շրջանակ։ Այլ ազգային իրավաբանական անձանց միջեւ հարաբերությունների նման զարգացման պայմաններում մեծանում են սուբյեկտիվ իրավունքները պաշտպանելու անհրաժեշտության ռիսկերը, որոնք տարբեր կերպ են կարգավորվում տարբեր երկրների օրենսդրությունների միջոցով։ Բնականաբար, ՀՀ քաղաքացիների հետ համագործակցության ոլորտներ նախանշող այլ պետությունների քաղաքացիներն ու կազմակերպությունները իրավունք ունեն որոշակի երաշխիքներ ստանալու, որ իրենց պետության դատական ​​մարմինների կողմից սահմանված իրավունքները պաշտպանվեն իրենց երկրի սահմաններից դուրս։ Ահա թե ինչու է անհրաժեշտ խոսել օտարերկրյա դատական ​​ակտերի ճանաչման ընդունելիության ինստիտուտի հնարավորության մասին։ Միջազգային փորձը ուսումնասիրելիս մենք գալիս ենք ամենատարածված սկզբունքներից մի քանիսի, որոնց մեկնաբանությունների հիմքում ընկած է այս ինստիտուտի հայեցակարգի սահմանումը [1]։ Համակարգված մեկնաբանությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ այս հաստատությունը կապված է ինչպես օտարերկրյա դատական ​​ակտի փաստացի ճանաչման ընթացակարգի, այնպես էլ դրա հետևանքների հետ։ Օտարերկրյա դատական ​​ակտերի ճանաչումը իրավական ակտ է, որով պետությունն օտարերկրյա դատական ​​ակտին օժտում է իրավական ուժի մեջ մտած այդ պետության դատարանների իրավական ակտերով օժտված իրավական հատկանիշներով։ ակտի ծագման պետության տարածքում։ Արդյունքում, այն ձեռք է բերում անհերքելիություն, բացառիկություն, նախաքննության բնույթ և պարտավորություն, և կատարվելիք դատական ​​ակտերը նույնպես դառնում են կատարողականություն [2]։ Նախկին ՔՊԿ-ն սահմանում էր ոչ թե օտարերկրյա դատական ​​ակտերի կատարման թույլատրելիությունը, այլ կատարումը։ Խնդիրն այն է, որ քանի դեռ հայցվող պետության կողմից հայցվող արտաքին ակտը չի ճանաչվում, այսինքն ՝ պետությունն օժտված չէ անհերքելիության, բացառիկության, նախապաշարմունքի կամ պարտավորության հատկանիշներով, այն չի կարող ձեռք բերել կատարելության բնութագրեր։ Ներկայումս Հայաստանի Հանրապետությունում գործում է օտարերկրյա դատական ​​ակտերի ճանաչման համար էկզեկվատուր տրամադրելու համակարգ, համաձայն որի պետությունները դասակարգվում են հետևյալ խմբերի. 1) պետություններ, որտեղ հնարավոր է դատական ​​վերանայում, 2) պետություններ, որտեղ վերանայման հնարավորությունը սահմանափակ է, 3) նշում է, թե որտեղ է ճանաչումը Առարկայական դատական ​​ակտը ոչ մի դեպքում չի վերանայվում, այսինքն ՝ այն ունի մեխանիկական բնույթ [3]։ Հայաստանի Հանրապետությունը պատկանում է երկրների երրորդ խմբին, որը բխում է նախկին Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 2476 և 2477 հոդվածներից (այսուհետ `նախկին ՔԴԿ)։ Փաստորեն, այն որոշեց, թե որ առաջին ատյանի դատարանը կարող է ճանաչել համապատասխան դատական ​​ակտը, ով է ներկայացրել ճանաչման դատական ​​ակտը, ինչպես նաև այն աստիճանը, որով ճանաչման ենթաիրավական ակտը համապատասխանում է Հանրապետության միջազգային պայմանագրերով սահմանված պահանջներին։ Հայաստանի Եթե ​​պահանջները բավարարվում էին, Պայմանագրով մերժման հիմքեր չկան, դատարանը ենթակա էր ճանաչման։ Այս մասին որոշում կայացվեց `համաձայն« Դատական ​​ակտերի հարկադիր կատարման մասին »ՀՀ օրենքի [4]։ Միջազգային պայմանագրի նախապայմանը մեկնաբանվում էր երկու եղանակով։ Առաջին դեպքում միջազգային պայմանագրի առկայությունը չի մեկնաբանվել որպես դատական ​​ակտերի ճանաչման և կատարման պարտադիր պայման. պետության հետ պայմանագրի բացակայության դեպքում դրանք առաջնորդվում էին ոչ թե գործող պայմանագրով, այլ Հայաստանի կողմից կնքված այլ միջազգային պայմանագրերի ընդհանուր կանոններով. երկրորդ դեպքում միջազգային պայմանագրի առկայությունը պարտադիր էր։ Կատարումը թույլատրելու պայմանների կարգավորումը վերապահված էր միջազգային պայմանագրերին։ Երկրորդ տարբերակը գործնականում օգտագործվել է։ Նման պայմաններում ստեղծվում էր մի իրավիճակ, երբ Հայաստանի Հանրապետությունը, որը, չունենալով միջազգային պայմանագիր, չէր կարող ապահովել ինստիտուտի կարգավորումը ոլորտային օրենսդրությամբ, հաճախ օգտագործում էր դատական ​​որոշումների կատարման ինստիտուտը [5]։ Փորձենք համեմատական ​​կերպով վերլուծել, պարզել Քաղաքացիական դատավարության նոր օրենսգրքում տեղի ունեցած հիմնական փոփոխությունները (այսուհետ `նոր ՔԴԿ)։ Մինչ ՔԴԿ փոփոխություններ կատարելը, փոխադարձության սկզբունքը ամրագրված չէր Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգում։ Խնդիրն այն էր, որ նախկին ՔՊԿ-ն միջազգային պայմանագրի առկայությունը համարում էր օտարերկրյա պետության դատական ​​ակտի ճանաչման պարտադիր պայման, ինչը մեծ խոչընդոտ էր օրենսդրության զարգացման համար, ինչպես դա անում է Հայաստանը ՝ լինելով զարգացող երկիր։ չունեն միջազգային պայմանագրեր մի շարք զարգացած երկրների հետ։ , երբ Հայաստանի Հանրապետությունը, չունենալով միջազգային պայմանագիր որևէ պետության հետ, փաստորեն ճանաչեց այդ պետության դատական ​​ակտը փոխադարձության սկզբունքի շրջանակներում [6]։ Փոխադարձության հիման վրա ճանաչումը և հարկադիր կատարումը ենթադրում է, որ հայցվող Պետությունը կապում է օտարերկրյա պետության դատական ​​ակտի ճանաչումն ու կատարումը համապատասխան օտարերկրյա պետությունում իր սեփական դատական ​​ակտերի սեփական կատարման ճանաչման հետ։ Այնուամենայնիվ, միջազգային պրակտիկայում փոխադարձության սկզբունքի կիրառման տարբեր եղանակներ կան։ Օրինակ ՝ Չինաստանում օտարերկրյա դատական ​​ակտերը ճանաչելու կամ գործադրելու համար պահանջվում է ապացույց, որ դատական ​​ակտը ճանաչվել է տվյալ երկրում կամ կճանաչվի նման իրավիճակում։ Գերմանական մոդելը կիրառում է փոխադարձություն, եթե այդ պետության օրենսդրության ուսումնասիրությունը բացահայտում է դատական ​​ակտի ճանաչման հնարավորությունը։ Եվ ահա երրորդ խմբավորումները, օրինակ ՝ Հայաստանը, առաջնորդվելով փոխադարձության կանխավարկածով, ինչը ենթադրում է, որ փոխադարձություն գոյություն ունի, մինչդեռ հակառակը չի ապացուցվել։ Փոխադարձությունն ինքնին ենթադրում է նույն փոխադարձ գործողության իրականացումը, եթե Հայաստանի Հանրապետությունը, ընտրելով սկզբունքի ավելի մեղմ տարբերակը, հանդես գա որպես կոնցեսիոներ ՝ ճանաչելով մեկ այլ պետական ​​դատական ​​ակտ, ենթադրվում է, որ նման իրավիճակում պետությունը կճանաչի դրա դատական ​​ակտ։ Մենք լուրջ խնդրի առաջ ենք կանգնում միայն միջազգային պայմանագրերի առկայության դեպքում օտարերկրյա դատական ​​ակտերի ճանաչման հետ կապված։ Տուժում են այն անհատները, ովքեր ի վիճակի չեն պաշտպանել իրենց օրինական շահերը, և սկզբունքի մեղմ տարբերակն արդեն բացառում է իրավիճակը, երբ երկու պետությունները սպասում են փոխճանաչման, քանի որ այս դեպքում ՀՀ դատարանը չունի պարտադիր պայման այլ պետության կողմից ճանաչված դատական ​​ակտ։ լինելության փաստի առկայությունը։ Հետևաբար, մենք կարծում ենք, որ փոխադարձության սկզբունքի կիրառումը վիճարկելու հնարավորությունը պետք է թողնել այն կողմին, որի դեմ կայացվել է դատական ​​ակտը։ Մենք կարծում ենք, որ փոխադարձության սկզբունքը պետք է կիրառվի մասնակի կիրառելիության շրջանակներում, համաձայն որի սկզբունքը կգործի, եթե նմանատիպ երկրում դատական ​​ակտ չլինի դատական ​​ակտի ճանաչումը կամ մերժումը պահանջող պետության նախադեպային իրավունքը, քանի որ ամբողջական փոխադարձությունը, մեր կարծիքով, կարող է ծայրահեղ մոտեցում լինել։ տանել փակուղի։ Մյուս կողմից, փոխադարձության սկզբունքը արդյունավետորեն կիրառելու համար անհրաժեշտ է ստեղծել տվյալների շտեմարան, որը պարունակում է այն պետությունների ցանկը, որոնք մերժել են Հայաստանի Հանրապետության դատական ​​ակտերի ճանաչումը և կատարումը։ Այս պահին է, որ անհրաժեշտ է քննարկել փոխադարձության սկզբունքի հիմնական թերությունը։ Խնդիրն այն է, որ պետք է հաշվի առնել, որ արդեն օրինական ուժի մեջ մտած դատական ​​ակտերը պետություն են ներկայացվում ճանաչման և իրականացման։ Դա անելու համար նախ անհրաժեշտ է կենտրոնանալ այն փաստի վրա, որ արտասահմանյան դատական ​​ակտերի ընդունելիության և ճանաչման ինստիտուտը սուբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանության միջոց է, մինչդեռ ճանաչված պետության դատարանը անձին զրկում է իրավունքից։ օգտվել իր պաշտպանության իրավունքից, դատարանի կողմից ճանաչված իրավունքից։ դառնում է անիրականանալի [5]։ Մենք համաձայն ենք այս մոտեցման հետ, քանի որ եթե դատական ​​ճանաչման նպատակը անձի արդեն ճանաչված իրավունքի պաշտպանությունն է կամ դրա կիրառելիությունը նրա երկրի սահմաններից դուրս, ապա մենք բախվում ենք պետական-մասնավոր շահի հետ, որի պայմաններում մասնավորը առաջնահերթություն ունի Այս իրավիճակում, փաստորեն, մի պետության մերժումը դատական ​​ակտը ճանաչելը հիմք է մեկ այլ պետության համար `հրաժարվելու դատական ​​ակտի ճանաչումից` առանց հաշվի առնելու բովանդակային կողմը։ Եվ եթե պետությունը հրաժարվում է անհիմն հիմքով ճանաչել և իրականացնել դատական ​​ակտը ՝ տարածվելով այլ պետությունների վրա, ստեղծվում է իրավիճակ, երբ պետությունները միմյանց դեմ են դուրս գալիս ՝ հաշվի չառնելով անհատի շահերը։ Փոխադարձության սկզբունքն, իհարկե, կիրառվում է, բայց պետությունները փոխադարձաբար պատասխան են տալիս իրենց անօրինական վարքով, որի արդյունքում տուժում են նահանգների քաղաքացիները։ Ավելին, հնարավոր է, որ մերժումը պայմանավորված է մերժման հիմքերից մեկի առկայությամբ։ Հարց է առաջանում, թե որքանով է նման դեպքերում օրինականորեն փոխվել մերժման հիման վրա դատական ​​ակտի ճանաչումն ու կատարումը մերժելը։ Հետևաբար, մենք գտնում ենք, որ Հայաստանի Հանրապետության լավագույն տարբերակը կլինի հրաժարվել ինչպես միջազգային պայմանագրի առկայության նախապայմանից, այնպես էլ փոխադարձության սկզբունքից `հիմնված ճանաչման, կատարման և դատական ​​ճանաչման կամ մերժման հիմքերի բացակայության վրա։ հարկադիր կատարում։ Հարցի շրջանակներում անհրաժեշտ է անդրադառնալ այն աշխատանքների շրջանակին, որոնք անկախ միջազգային պայմանագրի առկայությունից պարտադիր են ճանաչման և իրականացման համար։ Դրանք են ՝ 1) անձանց իրավական կարգավիճակի վերաբերյալ դատական ​​ակտերը, 2) օտարերկրյա քաղաքացու կողմից ամուսնալուծության կամ ամուսնությունն անվավեր ճանաչելու մասին օտարերկրյա դատական ​​ակտերը, 3) Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացու կամ քաղաքացու ամուսնալուծությունն անվավեր ճանաչելու մասին Հայաստանի Հանրապետության, օտարերկրյա քաղաքացի կամ քաղաքացիություն չունեցող անձ։ Ի տարբերություն նախորդ ՔՊԿ-ի, որը դատական ​​ակտերը մերժելու հիմքեր չէր դնում և վերապահում էր դրանք միջազգային պայմանագրերին, նոր ՔԴԿ-ն խափանման միջոցներ է սահմանում մերժման համապատասխան հիմքերի առկայության դեպքում (այսինքն ՝ դատական ​​ակտն ուժի մեջ չի մտել ըստ կատարված պետության օրենքի)։ Նախ և առաջ պետք է նշել, որ ՔԴԿ նոր 351 հոդվածը, որը սահմանում է հայտին ներկայացված հայցերի ցանկը, որպես կցված փաստաթուղթ, սահմանում է նաև օտարերկրյա դատարանի կողմից հաստատված փաստաթուղթ ներկայացնելու պահանջ, որով նշվում է, որ դատական ակտն ուժի մեջ է մտել, եթե չի հետեւում դատական ​​ակտի բովանդակությանը։ Պարզ է, որ հայցող կողմը դիմումի հետ միաժամանակ պետք է ներկայացնի համապատասխան ապացույցներ, հետևաբար, դրա հիման վրա ապացույցների բեռը նախապես դրվում է հայցող կողմի վրա։ Հակառակ դեպքում դատարանը վերադարձնում է այն `հայցող կողմին ժամանակ տալով լրացնել փաստաթղթերի ցանկը։ Խնդիր կարող է առաջանալ, երբ դատական ​​ակտն ուժի մեջ չի մտել Երրորդ կողմի շահագրգիռ կողմին ՔԴՕ 354-րդ հոդվածի համաձայն `այս հիմքով դիմումը մերժելու դեպքում հնարավորություն է տրվում կրկին դիմել իրավասու դատարան` նույն հիմքերի վերանայման պայմաններում։ Հետևաբար, այս հիմքով դատական ​​ակտի ճանաչումը և կատարումը մերժելը խոչընդոտ չէ այն կազմող պետության կողմից դատական ​​ակտի ուժի մեջ մտնելուց հետո նույն միջնորդությամբ Հայաստանի Հանրապետության դատարան դիմելու համար։ Մի շարք երկրներում դատական ​​ակտ կայացրած պետությունն այս հիմնադրին առանձնացրել է այն հիմքերից, որոնք իր օրենսդրությամբ չեն կարող կատարվել, բայց օրենսդիրն այս դեպքում իրավական տարբերակում է դրել, քանի որ հակառակ դեպքում անհնար էր մերժել դատական ակտեր, որոնք չեն կիրառվում։ Քաղաքացիական, ընտանեկան և քրեական գործերով իրավական օգնության մասին կոնվենցիայի (Մինսկ, 22.01.1993 թ.), Քաղաքացիական, ընտանեկան և քրեական գործերով իրավական աջակցության կոնվենցիայի (Քիշնև, 07.10.2002 թ.) Կոնվենցիայի համաձայն. Աշխատանքներ, որոնք չեն պահանջում կատարել իրենց կողմից բնույթը պետք է իրականացվի առանց հետագա վարույթի։ Մերժման հիմքերը երեք դեպքեր են. Երբ դատական ​​ակտն օրինական ուժի մեջ չի մտել, նույն գործով կա ավելի առաջադեմ որոշում ներքին մակարդակում, և եթե այն պատկանում է ճանաչող պետության բացառիկ իրավասությանը `մի շարք հիմքերով։ օրինակ, պարզապես անտեսում են, որ դատական ​​ակտերը հակասում են հասարակական կարգին։ Մեր կարծիքով, օրենսդիրը ճիշտ է հաստատել, որ մերժման հիմքերի 1-7 կետերի առկայության դեպքում դատական ​​ակտերը, որոնք չեն պահանջում հարկադիր կատարում, ենթակա են մերժման։ Մերժման հաջորդ հիմքը գոյություն ունի, երբ կողմը զրկվել է դատավարությանը մասնակցելու հնարավորությունից։ Առաջին հերթին պետք է նշել, որ դիմումին կցված պարտադիր փաստաթուղթը ՝ նոր ՔՊԿ 354-րդ հոդվածը, պահանջում է ապացույց, որ դատավարությանը չմասնակցած կողմը (...) ծանուցվել է դատավարության ժամանակի և վայրի մասին։ դատավարություն Այնուամենայնիվ, ցանկացած դեպքում ծանուցման նպատակահարմարությունը որոշելիս անհրաժեշտ է ուսումնասիրել, թե արդյոք ծանուցումն արվել է վճիռ կայացրած պետության օրենսդրությանը համապատասխան։ Մյուս կողմից, կարծում ենք, որ օրինական չէ այն մոտեցումը, որով դատապարտվում է ամբաստանյալի պատշաճ ծանուցման փաստացի ապացույցը դատական ​​ակտի ճանաչումը հայցող կողմին։ Այս դեպքում ապացուցելու պարտավորությունը պետք է դրվեր փաստը վիճարկող կողմի վրա, իսկ եթե դա չէր վիճարկվում, ապա այն պարզապես պետք է համարվեր հաստատված։ Նման պայմաններում, եթե պատասխանողի առարկությունը ծանուցվում է, օտարերկրյա դատարանի կողմից տրամադրված տեղեկանքը չի կարող համարվել բավարար ապացույց։ և դատարանը պետք է կարողանա պահանջել լրացուցիչ ապացույցներ։ Մերժման երրորդ հիմքը նշում է, որ կա նույն դատարանի կողմից նույն թեմայով կայացված դատական ​​ակտ, նույն թեմայով, Հայաստանի Հանրապետության դատարանի կողմից կայացված դատական ​​ակտ կամ դատարանի կողմից կայացված դատական ​​ակտ։ օտարերկրյա պետություն, որը ճանաչվել է Հայաստանի Հանրապետության դատարանի կողմից։ Դատական ​​ակտն օրինական ուժի մեջ է մտել ՀՀ դատարանի կողմից։ Այս հարցի համատեքստում մենք պետք է ուշադրություն դարձնենք երկու պայմանների միաժամանակ գոյությանը։ Այլ կերպ ասած, ՀՀ դատարանի կողմից դատական ​​ակտիվացումը դեռ բավարար հիմք չէ ճանաչումը մերժելու համար, քանի որ այն պետք է օրինական ուժի մեջ մտնի։ Սա նորություն է, քանի որ նախկինում միայն նման դատական ​​ակտ կայացնելու փաստը բավարար էր որպես մերժման հիմք։ Այս մոտեցումն արդարացված է, քանի դեռ դատական ​​ակտն ուժի մեջ չի մտել, այն կարող է բողոքարկվել, որի արդյունքում վեճը կարող է չլուծված մնալ։ Այլ պետության դատարանի կողմից կայացված դատական ​​ակտ, որը ճանաչվել է Հայաստանի Հանրապետության դատարանի կողմից։ Մենք խոսում ենք այն դեպքերի մասին, երբ պետությունը, որն արդեն հայց է ներկայացնում նույն գործը, ճանաչել է դատական ​​ակտը։ Այս պարագայում ժամկետը վերաբերում է ոչ թե օտարերկրյա պետության կողմից դատական ​​ակտիվացմանը, այլ մինչ այդ գործողության ճանաչման միջնորդություն ներկայացնելուն։ Նման հիմքերի տրամադրումը հնարավորություն է տալիս խուսափել միևնույն պահանջների վերաբերյալ որոշում կայացնելուց։ Հաջորդ հիմքն ուղղված է հայցերի ինքնությունից խուսափելուն, ինչը ենթադրում է նույն թեմայով ՀՀ դատարանում նույն թեմայով հարուցված ավելի վաղ վարույթի առկայություն։ Որպես հիմքի մաս, մենք պետք է ձեր ուշադրությունը հրավիրենք ավելի վաղ հայտնված եզրին։ Ստացվում է, որ յուրաքանչյուր դեպքում ՀՀ դատարանը պետք է պարզի, թե որ պետությունում է գործ հարուցվել ավելի վաղ, ինչը կարող է առաջացնել հատուկ բարդություն, քանի որ վարույթը համարվում է հարուցված տարբեր երկրներում։ Ուստի, մեր կարծիքով, յուրաքանչյուր դեպքում մենք պետք է առաջնորդվենք առանձին ընթացակարգով ՝ հաշվի առնելով այն երկրի օրենսդրությունը, որտեղ ընդունվել է ճանաչման վերաբերյալ ներկայացված որոշումը։ Մերժման հաջորդ հիմքը սահմանում է, որ այն գործը, որի վերաբերյալ կայացվել է օտարերկրյա պետության դատարանի դատական ​​ակտը, պատկանում է Հայաստանի Հանրապետության դատարանների բացառիկ իրավասությանը։ Մենք պետք է բացառիկ իրավասությունները մեկնաբանենք բացառիկ իրավասության կանոնների հիման վրա։ Խնդիրը կարող է առաջանալ այնքանով, որքանով յուրաքանչյուր պետության համար սահմանվում են բացառիկ իրավասության տարբեր ոլորտներ։ Հետևաբար, միջազգային մակարդակում ընդհանուր մոտեցման մշակումը դժվար է, բայց հաջորդ հիմքի առանձնացումը, այն գործը, որի վերաբերյալ կայացվել է օտարերկրյա պետության դատական ​​ակտը, չի պատկանում այդ դատարանի միջազգային իրավասությանը։ պետություն Այս համատեքստում Միջազգային իրավասությունը պետք է մեկնաբանվի որպես տվյալ դատական ​​ակտին առնչվող բովանդակային պատկանելության տարածք, որը գտնվում է Արդարադատության դատարանի բացառիկ իրավասության շրջանակներում [3]։ Մերժման հաջորդ հիմքը կապված է ՀՀ ճանաչման և դատական ​​ակտի կատարման հասարակական կարգի հակասության հետ։ «Հասարակական կարգ» հասկացությունը միջազգային տեսա-գործնական ոլորտում միասնական մոտեցում չի ստացել։ Ուսումնասիրելով միջազգային փորձը ՝ գալիս ենք այն եզրակացության, որ մենք պետք է հասարակական կարգը սահմանենք բարոյական, իրավական, քաղաքական և տնտեսական ոլորտներում ՝ այն կապելով ոչ թե բուն դատական ​​ակտի, այլ հետևանքների հետ, որոնք կարող են խաթարել պետության բնականոն գործունեությունը։ վերոհիշյալ ոլորտները։ Միևնույն ժամանակ, Քրեական օրենսգրքի նոր 355 հոդվածը թույլ է տալիս ճանաչել օտարերկրյա դատական ​​ակտը այն մասնակիորեն ճանաչելու հնարավորության առկայության դեպքում, եթե օտարերկրյա դատական ​​ակտի որոշ իրավական հետևանքներ բացահայտում են Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությունը։ (...) Այլ կերպ ասած, հնարավոր է դատական ​​ակտը մասնակի ճանաչել, եթե մի մասը կարող է հակասել Հայաստանի Հանրապետության հասարակական կարգին։ Եվ հասարակական կարգին հակասող ցանկացած գործի բացատրություն արդեն պետք է թողնել Հայաստանի Հանրապետության իրավասու դատարանին։ Անդրադառնանք դատական ​​ակտերի ճանաչման և ներկայացման ժամկետներին։ Համաձայն «Դատական ​​ակտերի հարկադիր կատարման մասին» ՀՀ օրենքի, դատական ​​ակտի կատարման համար կատարողական թերթը կարող է ներկայացվել կատարման առաջին անգամ մեկ տարվա ընթացքում `սկսած դատական ​​ակտի օրինական ուժի մեջ մտնելու օրվանից ()։ Վճռաբեկ դատարանն իր EKD / ​​0024/16/12 որոշման մեջ արտահայտեց իր դիրքորոշումը մեկ տարվա ժամկետի վերաբերյալ `նշելով, որ կատարողական թերթը ներկայացնելու մեկ տարվա ժամկետը պետք է հաշվարկվի ուժի մեջ մտնելու օրվանից։ Հայաստանի Հանրապետության իրավասու դատարանի որոշման մասին։ Այսպիսով, քանի դեռ օտարերկրյա դատական ​​ակտը չի ճանաչվում Հայաստանի Հանրապետության տարածքում օրենքով սահմանված կարգով, այն ենթակա չէ կատարման ՝ անկախ այն բանից, թե երբ է նշված դատական ​​ակտը կայացվել օտարերկրյա պետությունում, կամ երբ այն ուժի մեջ է մտել։ Նոր ՍԴ-ի 348 հոդվածը սահմանում է, որ օտարերկրյա դատական ​​ակտը օրինական ուժի մեջ մտնելու պահից երեք տարվա ընթացքում հարկադիր կատարման ենթակա օտարերկրյա դատական ​​ակտը կարող է ներկայացվել Հայաստանի Հանրապետության իրավասու դատարան `ճանաչման կամ կատարման համար։ Օտարերկրյա դատական ​​ակտի ուժի մեջ մտնելու ժամկետը որոշվում է այն պետության օրենսդրությամբ, որտեղ կայացվել է դատական ​​ակտը։ Հետևաբար, շահագրգիռ կողմի իրավունքն է ընդունվելու ճանաչման `ընդունող պետության օրենսդրությանը համապատասխան` դատական ​​ակտի ընդունման պահից երեք տարվա ընթացքում։ Ամկետի բացթողումը հիմք է ճանաչման դիմումը մերժելու համար, և կատարողական թերթի մեկ տարվա ժամկետը պետք է մեկնաբանվի Վճռաբեկ դատարանի կողմից կատարված վերլուծության շրջանակներում։ Այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ ճիշտ կլինի բացառություն սահմանել, ըստ որի պարտադիր ճանաչման և կատարման ենթակա գործերը պետք է ճանաչվեն և կատարվեն ՝ անկախ դրա ներկայացման վերջնաժամկետից։ Մյուս կողմից, հնարավոր է իրավիճակ, երբ ճանաչման կամ կատարման անհրաժեշտությունն առաջանում է դատարանի որոշումն ուժի մեջ մտնելուց հետո երեք տարվա ընթացքում, բայց անհիմն պայմաններում այն ​​չի կարողանա ներկայացնել այն ճանաչման ժամանակահատվածում։ Այս դեպքում գործերը պետք է դիտարկվեն, որի դեպքում ժամկետի բացթողումը կհամարվի հարգելի, իսկ ճանաչման ներկայացված դիմումը չի մերժվի։ Միևնույն ժամանակ, անհրաժեշտ է սահմանել առանձին վաղեմության ժամկետ, որի գործողության ժամկետի ավարտին, անկախ դատական ​​ակտը չներկայացնելու պատճառներից, այն չի ճանաչվի։ Ամփոփելով այս գիտական ​​աշխատանքը ՝ շեշտենք, որ Հայաստանում օտարերկրյա դատական ​​ակտերի ճանաչման և կատարման ինստիտուտը դեռ գտնվում է զարգացման փուլում, նույնիսկ ՔԴԿ փոփոխություններով, այն ունի մի շարք բացեր։ Եկեք առաջարկենք կատարման մերժման հիմքերի բացակայությունը ճանաչելու հիմքում թողնել միայն դատական ​​ճանաչումը որպես նախապայման և մերժման հիմքերը համապատասխանեցնել ՀՀ օրենսդրությանը `աշխատության մեջ ներկայացված պահանջներին։ Բացի այդ, անհրաժեշտ է սահմանել վարույթի շրջանակը, որը պետք է ընդունվի և ճանաչվի առանց սահմանափակումների, ինչպես նաև ճանաչման տարբերակում ներառվի վաղեմության ժամկետը կիրառելու համար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [2] Պետրոսյան Ռ.Գ., Քաղաքացիական դատավարությունը Հայաստանում, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2007, էջ 680։ [3] Թաջոսյան Պ.Դ., «Հայաստանի Հանրապետությունում օտարերկրյա դատարանների քաղաքացիական գործերով դատական ​​ակտերի ճանաչում և կատարում», Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2014, էջ 49-50, 102, 170։ [4] HO-211, ընդունվել է 1998 թվականի մայիսի 5-ին։ [6] Երեւան քաղաքի Կենտրոն և Նորք Մարաշ վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարանի 12.10.2011 թ. Որոշումը կայացվել է Լոս Անջելեսի Գերագույն դատարանի կողմից 2011 թվականի ապրիլի 26-ին `Հայաստանի Հանրապետությունում կայացված որոշումը ճանաչելու մասին։ [7] Քիշնեւի կոնվենցիայի 59-րդ հոդված, ընդունված 07.10.2002 թ. Ավագյան ՆԱԽԱԳԻ RԱՆԱՉՈՒՄԸ ԵՎ ԱATIONԳԱՅԻՆ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅԱՆ ԱՐՏԱՔԻՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ԳՈՐՈՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Հիմնաբառեր. Օտարերկրյա դատական ​​ակտեր, դատական ​​ակտերի ճանաչում, դատական ​​ակտերի սկզբունքներ, դատական ​​ակտերի կատարում, փոխադարձության ժամկետ ։

example2406

example2406

Ուսումնասիրվել է մթնային և լուսային պայմանների համակցման ազդեցությունը կանաչ միկրոջրիմուռ Parachlorella kessleri-ում H2-ի արտադրության վրա։ Ցույց է տրվել, որ երբ P. kessleri-ին տեղափոխվել է մթության մեջ 24 ժ լուսավորությունից հետո, H2-ի ելքն աճել է 1.5 անգամ անընդհատ լուսավորության պայմաններում գտնվող միկրոջրիմուռի համեմատությամբ, ինչը կարող է պայմանավորված լինել Feհիդրոգենազի ակտիվացմամբ և անաերոբ պայմանների ստեղծմամբ։

PARACHLORELLA KESSLERI- ի H2- ի ելքի վրա մութ և լույսի պայմանների գանձող միկրոալումի համադրության արդյունքը Կանաչ միկրո ջրիմուռները կենսատեխնոլոգիայի հեռանկարային օբյեկտներից են։ Դրանք բնութագրվում են բարձր նյութափոխանակության ճկունությամբ, որոշակի սթրեսային պայմաններում բջիջներում հակաօքսիդիչ ակտիվությամբ տարբեր միացություններ կուտակելու կարողությամբ ՝ կարոտինոիդներ, տոկոֆերոլներ, վիտամիններ և այլն [1]։ Կանաչ միկրո ջրիմուռները որպես հումք օգտագործվում են տնտեսության տարբեր ճյուղերում ՝ սննդի արդյունաբերության, դեղագործության և գյուղատնտեսության, ինչպես նաև կոսմետոլոգիայի ոլորտում։ Որոշ կանաչ միկրոհամակարգեր ֆոտոսինթեզի ընթացքում ունակ են ջրածին (H2) արտադրել ՝ օգտագործելով լույսը որպես էներգիայի աղբյուր [2, 1, 3]։ H2O- ի ֆոտոսինթեզի ընթացքում առաջացած էլեկտրոնները, անցնելով ֆոտոսինթետիկ էլեկտրոնների տրանսպորտային շղթայով, կարող են կապվել H2– ի արտադրության համար պատասխանատու ֆերմենտի ՝ հիդրոգենազի հետ, որի արդյունքում առաջանում է H2 [2]։ Ներկայումս միկրո ջրիմուռներում H2- ի արտադրությունը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում մի շարք առավելությունների պատճառով, ինչպիսիք են `բնական ծագման O2- ի, արևի էներգիայի և ջրի մեջ սուբստրատի առկայությունը, ինչպես նաև O2- ի ոչ թունավոր հումքի առկայությունը։ H2- ի էներգետիկ ասպեկտներից մեկը H2 արտադրող օրգանիզմների համար H2- ի բարձր արտանետումն ապահովելու պայմանների ընտրությունն է։ Այս առումով, Հայաստանում մեկուսացված կանաչ ջրիմուռների օգտագործումը Parachlorella kessleri կարող է օգտագործվել որպես H2 տեխնոլոգիայի զարգացման նոր մոտեցում։ Լույսը H2- ի արտադրության կարգավորման ամենակարևոր գործոններից մեկն է, որը կարգավորում է ֆոտոտրոֆների աճը։ Լույսի բավարար ինտենսիվությունը ֆոտոսինթեզի ընթացքում էլեկտրոնների փոխանցման ժամանակ ապահովում է նվազեցված համարժեքներ և AEF ՝ նպաստելով H2– ի արտադրությանը [4, 5]։ Այնուամենայնիվ, կանաչ ջրիմուռներում H2- ի արտադրության մեջ մութ և լուսավոր պայմանների համադրության դերը դեռ ուսումնասիրված չէ։ Այս փուլերի համադրությունը կարող է փոխել ֆոտոտրոֆների նյութափոխանակությունը և ազդել H2– ի ելքի վրա։ Այս աշխատանքում ուսումնասիրվել է H2- ի արտադրությունը կանաչ միկրոհամակարգի P. kessleri- ում `մութ և լուսավոր փուլերի համադրությամբ։ Հետազոտության և մեթոդների օբյեկտ։ Որպես հետազոտության օբյեկտ ծառայել է կանաչ միկրոհամակարգը P. kessleri RA-002։ Այն աճեցվել է Tamia- ի հեղուկ սննդի միջավայրում աերոբիկ պայմաններում 100 պ / րոպե արագությամբ, 25 0C ջերմաստիճանում, 7,5 pH և 2000 լյուքս ջերմաստիճանում։ H2– ի արտադրությունն ուսումնասիրելու համար ջրիմուռները կենտրոնացված էին աճի կայանում 2000 պտույտ / րոպե արագությամբ և տեղափոխվեցին տրիացացետատ-բուֆերային (TAP) միջավայր (անաէրոբային պայմաններ, pH 7,5)։ Որպես ածխածնի աղբյուր օգտագործվել են ացետատ, ֆրուկտոզա և գլյուկոզա 1 գ / լ կոնցենտրացիայով։ P. kessleri– ի աճը հետևում էր 680 նմ (ohm 680) երկար ալիքի լույսի սպեկտրոմետրի օպտիկական խտությունը չափելով ՝ օգտագործելով Spectro SP-2000 (Հինոտեկ, Չինաստան) սպեկտրաֆոտոմետր [7]։ Շրջակա միջավայրի pH– ն որոշվել է ՝ օգտագործելով pH մետր (pH 302, Hanna Instruments, Պորտուգալիա) և կարգավորվել է 0,1 Մ NaOH։ Աճի միջավայրի pH- ը պահպանվել է 7.5-ի սահմաններում։ Բնապահպանական OVP- ն որոշվել է EPV-01 պլատինե ապակու էլեկտրոդի միջոցով (Gomel Measuring Instrument, Բելառուս)։ Պլատինի էլեկտրոդի կողմից արձանագրված OVP անկումը կայունացնելուց հետո որոշվեց H2- ի եկամտաբերությունը (հաշվարկված ըստ OVP արժեքի `արտահայտված մմոլ / լ-ով) [6, 7]։ Հետազոտության արդյունքները P. kessleri ri OVP- ի միջավայրի pH- ի փոփոխություններ մութ և լուսավոր փուլերի համադրության ներքո։ Այս ուսումնասիրության ընթացքում մթնոլորտային pH- ի և OVP- ի փոփոխությունները մուգ և լուսավոր փուլերի համադրության մեջ ուսումնասիրվել են կանաչ միկրոհամակարգի P. kessleri- ում։ Այդ նպատակով օգտագործվել են համակցության չորս պայմաններ. 1-ին կուլտուրան լուսավորվել է աճող ամբողջ սեզոնի ընթացքում, 2-րդ կուլտուրան մթության մեջ է, 3-րդ կուլտուրան լուսավորվել է 24 ժամ, այնուհետև մութ, և 4-րդ մշակույթը 24 ժամ հետո մթության մեջ , pH- ը և OVP- ն մանրեների աճի միջավայրի կարևոր չափանիշներից մեկն են։ Դրանք կարող են ազդել ինչպես H2 արտադրող ֆերմենտների, այնպես էլ H2 նյութափոխանակության ուղիների գործունեության վրա [4, 5]։ Ացետատի առկայության դեպքում P. kessleri– ի միջավայրի pH– ն աճում է անաէրոբ պայմաններում (մինչև 72 ժամ) ՝ 7,5-ից 8,0 (Նկար 1)։ Այնուամենայնիվ, ածխածնի մյուս երկու աղբյուրների առկայության դեպքում, pH- ն իջնում ​​է և 7.0, ինչը կարող է պայմանավորված լինել տարբեր նյութափոխանակության արտադրանքի ձևավորմամբ (Նկար 1)։ Հատկանշական է, որ մութ ու լուսավոր փուլերի համադրության դեպքում pH- ն ավելի ու ավելի փոքր է, իսկ մթության մեջ `pH- ի արժեքը գրեթե անփոփոխ։ Գծապատկեր 1. Մուգ և լուսավոր փուլերի համադրության ազդեցությունը տարբեր ածխածնի աղբյուրների առկայության պայմաններում աճեցված P. kessleri- ի միջավայրի pH- ի փոփոխության վրա ((pH- ն որոշվում էր սկզբում և 72 ժամվա ընթացքում աճեցված մշակույթի pH- ի տարբերությամբ) , Օրգանական ածխածնի տարբեր աղբյուրներ ամ. Մութ և լուսային փուլերի համադրությունը տարբեր ազդեցություն ունի P. kessleri- ի բնապահպանական OVP- ի վրա (Նկար 2)։ Գլյուկոզի ներկայությամբ 72 ժամ շարունակ գլյուկոզի ազդեցությունից հետո, P. kesleri- ի OPS- ն աստիճանաբար իջեցվեց և -450 ± 15 մՎ (Նկար 2)։ OVP- ի նման նվազումը ցույց է տալիս վերականգնող պրոցեսների խթանումը (անաէրոբ պայմաններում ջրիմուռների նյութափոխանակությունը բնութագրող H2- ի արտադրությունը)։ 72 ժամ տևողությամբ մութ միջավայրում Պ.Կեսլերիի միջավայրը գրեթե չի փոխվել։ այն կրճատվել է մինչև 110 ± 10 մՎ (Նկար 2)։ 24 ժամ լուսավորությունից հետո մթության մեջ տեղափոխված միկրո ջրիմուռների ODC- ն նվազեց մինչև 5 -520 ± 20 մՎ (Նկար 2)։ OVP- ի նման փոփոխությունը կապված է թթվածնի արտադրության նվազման և ջրածնի արտադրության խթանման հետ։ Այնուամենայնիվ, երբ P. kessleri- ն 24 ժամ մթության մեջ հայտնվեց լույսի ներքո, OVP արժեքը -400 ± 10 մՎ էր (Նկար 2)։ Գծապատկեր 2. Մութ համ լուսային փուլերի համադրության հետևանքները P. kessleri- ի OVP- ի փոփոխության վրա (գլյուկոզի առկայության դեպքում) P. Kessleri- ում H2- ի ելքը մութ և լուսավոր փուլերի համադրության ներքո։ Հայտնի է, որ կանաչ ջրիմուռները H2 են արտադրում ֆոտոսինթեզի ժամանակ ՝ որպես էներգիայի աղբյուր օգտագործելով լույսը [2, 1, 3]։ Ինչպես երեւում է Նկար 3-ից, P. kessleri- ն ցույց տվեց H2- ի արտադրություն ածխածնի բոլոր աղբյուրներում `72 ժամ շարունակ լույսի ներքո։ Այնուամենայնիվ, երբ P. kessleri- ն 24 ժամ անց մթության էր ենթարկվում, H2– ի ելքը 1,5 անգամ ավելի բարձր էր, քան մշտական ​​լույսի ներքո միկրո ջրիմուռներում H2– ի արտադրությունը (Նկար 3), ինչը կարող է պայմանավորված լինել Fe– հիդրոգենազի սինթեզի խթանմամբ, որտեղ ունի անաէրոբ մութ պայմաններ։ Գծապատկեր 3. Մուգ և լուսավոր փուլերի համադրության ազդեցությունը P. kessleri- ի արտադրանքի վրա, աճեցված ածխածնի տարբեր աղբյուրների առկայության դեպքում։ , որը կարող է պայմանավորված լինել լույսի ներքո ֆոտոսինթեզի ընթացքում O2- ի սինթեզով, որը խանգարում է ջրածնային ակտիվությանը (Նկար 3)։ Մթության մեջ պահվող միկրո ջրիմուռներում H2 արտադրություն տեղի չի ունեցել, ինչը ցույց է տալիս ֆոտոսինթետիկ համակարգի դերը այս գործընթացում (Նկար 3)։ Այսպիսով, ստացվել են նոր փորձարարական տվյալներ, որոնք կնպաստեն լուսավորության օպտիմալ պայմանների ընտրությանը, որոնք ապահովում են կանաչ միկրո ջրիմուռներում բարձր H2 ելք։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [3] Sharma A., Arya KS, ջրածին ջրիմուռային կենսազանգվածից։ Արտադրության գործընթացի ակնարկ [6] Թռչունյան Ա., Բաղրամյան Կ., Փոլադյան Ա., Գաբրիելյան Լ. Կենսաբանական թաղանթների կենսաֆիզիկա, կենսաէներգետիկա և կենսաքիմիա, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2012, 128 էջ։ Պայմանները J Photochem Photobiol B. Կենսաբանություն 2017, 175, էջ 207–10։ Մանոյան emեմա Parachlorella kessleri- ի ելքի վրա մութ և լույսի պայմանների միկրո-բյուրեղի համադրության արդյունքը H2 Հիմնաբառեր. Parachlorella kessleri, մթության մեջ ։

example1745

example1745

Առաջին անգամ սիներգետիկ տեղեկատվական ինդեքսը կիրառվել է Արփա գետի ջրի որակի գնահատման համար։ Որպես աղտոտման չափանիշ ընդունվել է ջրաքիմիական ցուցանիշների համակարգը, որը գերազանցել է սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիան։ Ցույց է տրվել, որ Արփա գետի բոլոր դիտակետերում սիներգիկ տեղեկատվական ինդեքսի արժեքը մեծ է մեկից, ինչը խոսում է այն մասին, որ Արփա գետի ջուրը աղտոտված չէ։

ՍԻՆԵՐԳԻԿ ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԻՆԴԵՔՍԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ARPA գետի ջրերի գնահատման գնահատման Համատարած մակերեսային ջրերի ինդեքսները նշանակում են հարաբերական թվային մեծություն, որը որակապես և միանշանակ բնութագրում է մակերևութային ջրի քիմիական կազմը `ըստ այս կամ այն ​​տարբեր տարբեր բաղադրիչների միացությունների համադրության։ Որպես կանոն, բոլոր բարդ ինդեքսները շատ տեղեկացված են։ Դրանք հիմնված են հիդրոլոգիական կամ հարաբերական (պակաս ձևափոխված) հիդրոքիմիական ցուցանիշների հավաքածուի վրա, որոնք, ունենալով տարբեր չափման միավորներ, նախ վերափոխվում են նույն ենթաինդեքսային արժեքների, ապա այդ ենթաինդեքսները միավորվում են ՝ ստանալու մեկ ընդհանուր ցուցանիշ ջրի որակը։ Waterրի քիմիայում մակերեսային ջրի որակի ուսումնասիրության ընթացքում ջրի օգտագործման նպատակների գնահատման հիման վրա կարող են մշակվել և օգտագործվել տարբեր տեսակի ինդեքսներ, որոնք կարտացոլեն տարածքի կլիմայական պայմանները, աղտոտման տեսակները։ Բացի այդ, ինդեքսի հաշվարկման մեջ ներառված հիդրոքիմիական ցուցանիշների ընտրությունը շատ կարևոր է, ինչը նույնպես կախված է գնահատման նպատակից, ցուցանիշի կիրառման ոլորտի պահանջներից, ջրային մարմնի բնութագրերից և այլն։ Այդ պատճառով դրանք ունեն բարդ կառուցվածք, առանձնահատուկ են տվյալ երկրի համար։ Մակերևութային ջրերի աղտոտման մակարդակի (կամ որակի) համապարփակ գնահատումը հաջորդական գործողությունների ամբողջություն է, որի նպատակն է ջրի աղտոտման մակարդակի կամ դրա որակի վերաբերյալ որոշակի տեղեկատվություն ստանալու `ջրի կազմը բնութագրելով` ջրի օգտագործման նպատակների հիման վրա [ջրի սպառում [6 -10]։ ԵՄ երկրների շրջակա միջավայրի պաշտպանության համակարգում մշակված մակերեսային ջրերի որակի դասակարգման բոլոր սխեմաները հիմնված են ֆիզիկական, քիմիական և կենսաբանական մեթոդների կիրառման վրա և էապես տարբերվում են իրենց մոտեցումներից [10]։ Ներկայումս Հայաստանում, մասնավորապես, ԵՊՀ էկոլոգիական քիմիայի ամբիոնում մակերևութային ջրերի աղտոտվածության որակը գնահատելու համար օգտագործվում են մի շարք ինդեքսներ. Ինդեքս (ԱՀԿ), Ինդեքս (ՀՏՍ) և Qualityրի որակի համակցված ինդեքս (APՇՇ) [3-6]։ Ինդեքսային մեթոդները հնարավորություն են տալիս դասակարգել ջրի մարմնի ջրի որակը ըստ արժեքի, համեմատել տվյալ ջրհորի տարբեր մասերը կամ այդ ջրհորը մեկ այլ ջրատարի հետ։ Qualityրի որակը սովորաբար բաժանվում է 5 դասի ՝ կախված տվյալ ցուցանիշի այիցի դասակարգման սխեմայի արժեքից [1, 9, 10]։ Աղյուսակ 1. qualityրի որակի դասերը ՝ կախված ջրի աղտոտման ցուցանիշից։ 1 կարգ, մաքուր 1, մաքուր 2, թույլ աղտոտված 3, աղտոտված 4, կեղտոտ 5, ծայրաստիճան կեղտոտ։ տեղեկատվության ինդեքս [11]։ Առանձնացված համակարգերի կառուցվածքում քաոսի և կարգավորման քանակական կողմը բնութագրվում է ստատիկ ջերմոդինամիկայով կամ ավանդական տեղեկատվության տեսությամբ։ Երկու դեպքում էլ էնտրոպիան օգտագործվում է որպես քաոսի չափանիշ։ Thermերմոդինամիկայում դա Լ. Դա Բոլցմանի էնտրոպիան է, որը վիճակագրորեն արտահայտում է ջերմադինամիկայի երկրորդ սկզբունքը, եթե տեսական արժեք ունի մոլեկուլային խմբավորումների վերլուծության մեջ։ Իսկ տեղեկատվության տեսության մեջ K. Shannon entropy- ն, որը ծառայում է նաև որպես տեղեկատվության քանակի չափիչ, որը փոխանցվում է հաղորդակցման տեխնիկական ուղիներով `նշանային հաղորդագրությունների տեսքով։ Համակարգի կառուցվածքային կարգավորումը, իր հերթին, նույնպես գնահատվում է էնդրոպիայի օգնությամբ, բայց հակառակ նշանով։ Մի խոսքով, ընդունված է, որ քաոսը (էնտրոպիան) և կարգավորումը (տեղեկատվությունը) հավասար են, բայց միմյանց հակառակ են։ Այս ամենը խոսում է այն մասին, որ հավելյալ syntropia-Iia ոպ entropy-S- ը համարվում է կառուցվածքային կարգավորման և քաոսի տեղեկատվական քաոսի սիներգետիկ միջոց։ Սիներգետիկ տեղեկատվության տեսության մեջ, որպես այդպիսի գործառույթ, օգտագործվում է այսպես կոչված R- ֆունկցիան, որը Centropia-Centropion հարաբերությունն է [4]։ Այսինքն ՝ R- ֆունկցիայի արժեքները ցույց են տալիս, թե որ քաոսն է կամ կարգավորումը համակարգում։ Այսպիսով, եթե R> 1, ապա համակարգի կառուցվածքում գերակշռում է կարգավորումը, և հակառակ դեպքում, երբ R <1, գերակշռում է քաոսը։ R = 1 – ի դեպքում քաոսը և օրինաչափությունները հավասարակշռում են միմյանց, և համակարգի կառուցվածքային կազմակերպումը համարվում է հավասարակշռված։ Սիներգետիկ տեղեկատվության ինդեքսը ՝ R, օգտագործվել է բնության և հասարակության մեջ հայտնաբերված տարբեր համակարգերի համար, ինչպիսիք են հանքերը [3, 4], քիմիական տարրերի ատոմների էլեկտրոնային կառուցվածքը, սարդոստայնները, քառյակները, գրական ստեղծագործությունները և քառյակները, և խորհրդարանական ընտրությունները։ սպիտակուցներ [5, 12] և ԴՆԹ մոլեկուլներ [12] և հիդրոէկոլոգիական համակարգեր [11]։ Բնապահպանական համակարգերը կարող են ենթարկվել ինչպես աճող, այնպես էլ նվազող էնդրոպիայի գործընթացներին։ Հետո էկոհամակարգը բաշխվում է այնպես, որ մի տեղ էնդրոպիան ավելանա, իսկ մեկ այլ վայրում ՝ պակասի։ Բայց ընդհանուր առմամբ, համակարգը չի կորցնում իր կարգավորումը։ Համակարգի հզորությունը նվազեցնելու հնարավորության կարգավորումը ինքնին բացատրվում է որպես սինտրոպիա կուտակելու կարողություն։ Էներգետիկայի և տեղեկատվության առավելագույնի հասցման օրենքը մեծ դեր ունի էկոլոգիական համակարգի զարգացման մեջ. Համակարգը միշտ ձգտում է առավելագույնս օգտագործել կլանված էներգիայի ֆորմատի տեղեկատվությունը, որն ապահովում է դրա կայունությունն ու մրցակցությունը։ Հիդրոէկոհամակարգերում համակարգի տարրերը կարող են լինել հիդրոքիմիական ցուցանիշներ. Հատակի նստվածքներ, ջրի քիմիական բաղադրություն, ֆիզիկական պարամետրեր, ավազանի տրոֆիկ մակարդակ, տվյալ ավազանի եզակի ֆիզիկաաշխարհագրական պայմաններ Systemրային համակարգի աղտոտումը կարող է ներկայացվել որպես թույլատրելի կոնցենտրացիա `MAC- ով գերազանցող հիդրոքիմիական ցուցանիշների համակարգ։ 1. Յուրաքանչյուր ցուցանիշի MAC- ի գերազանցումների քանակը որոշվում է `մ 2։ MAC գերազանցումների ընդհանուր քանակը գնահատվում է. M = ∑m3. Ապրանքը հաշվարկվում է `մ log2m4։ Գումարը որոշվում է. ∑ մ log2m5։ Սինտրոպիան հաշվարկվում է. I∑ = logmlog2m / M6։ Արտացոլման էնտրոպիան հաշվարկվում է. S = log2 M - l∑7։ Որոշվում է R- ֆունկցիան. R = I∑ / S։ Աշխատանքի նպատակն է օգտագործել սիներգետիկ տեղեկատվության ինդեքսը `Արփա գետի ջրի որակը գնահատելու համար։ Արփան սկիզբ է առնում geանգեզուրի և Վարդենիսի հորդառատ աղբյուրներից։ Վերին հոսքում գետը դանդաղ հոսում է, բայց մինչ reachingերմուկի առողջարան հասնելը, այն դառնում է արագահոս `ճեղքելով Վարդենիսի լեռնալանջերը և ընկնելով անտառապատ խոր կիրճը։ Paերմուկի ներսում Արփան հոսում է պարույրներով։ գործընթացը երբեմն շարունակվում է արագ, երբեմն դանդաղ, մինչև Արենի գյուղը։ Ստորին հոսանքներում Արփան բաժանված է բազմաթիվ մեծ և փոքր առվակների, իսկ ամռան ամիսներին այն ամբողջությամբ օգտագործվում է դաշտերն ու այգիները ոռոգելու համար։ Այն թափվում է Արաքսիմեջ Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության տարածքում։ Այն ունի 126 կմ երկարություն, հոսում է 36 կմ Շարուր նահանգի տարածքով և թափվում Արաքս գետը։ Արաքսի այս ձախ վտակի ջուրը հիմնականում ոռոգում է Շարուրի դաշտի գյուղատնտեսական տարածքները։ Գետի երկարությունը 128 կմ է։ Consumptionրի սպառումը վայրկյանում 21,2 խորանարդ մետր է։ Արփա գետի դիտակետերի գտնվելու վայրը բերված է աղյուսակ 2-ում։ Աղյուսակ 2. Արփա գետի աստղադիտարանի գտնվելու վայրը Աստղադիտարանի գտնվելու վայրը Աստղադիտարանի գտնվելու վայրը kmերմուկից 0,5 կմ 0,5 կմ բարձրության վրա։ Վայքից 0,5 կմ բարձրության վրա։ Վայքից 0.5 կմ ցածր։ Եղեգնաձորից 0,5 կմ բարձրության վրա։ Արենիից 0,5 կմ ցածր։ Շատինից ներքև և, օրինակ, Արփա գետի 85 դիտակետերում V, Al, Mn, NO2 և Se- ի կոնցենտրացիաները համապատասխանաբար գերազանցել են MAC 11, 11, 2, 2 և 1-ը։ Այս դեպքում MAC- ը գերազանցող ցուցանիշների թիվը կլինի N = 5, իսկ MAC- ը գերազանցող ընդհանուր թիվը `M = 27։ Համապատասխան հաշվարկներ և Ստացված արժեքները տրված են Աղյուսակ 3-ում։ Աղյուսակ 3. Արփա գետի 83 կետերի աղտոտման սիներգետիկ տեղեկատվության ինդեքս։ Աղտոտող IΣ = Σmlog2m / M = 80։ 1,797 = 1,6484 Արփա գետի աղտոտվածության սիներգետիկ տեղեկատվության ինդեքս Աղյուսակ 4. Դիտարան Արփա գետի ջուրը աղտոտված չէ։ Գրականություն 1. Մարգարյան Լ., Փիրումյան Գ., Մակերևութային ջրի որակի բարդ որոշման ինդեքս-էլեկտրոնային մոդելներ, ուսումնամեթոդական աշխատանք, Երևան, 2011, 40 էջ։ 2. Չիլինգարյան Լ., Մնացականյան Բ., Աղաբաբյան Կ., Թոքմաջյան Հ., Հայաստանի գետերի լճերի հիդրոգրաֆիան, Երեւան, 2002, 49 էջ։ 4. Վատկին Վ., Տեղեկատվության սիներգետիկ տեսություն։ Ընդհանուր բնութագրեր և օրինակներ 47 (1), http։ //ej.kubagro.ru/2009/03/pdf/8.pdf.гия. Problems and Solutions, 2008, № 3, էջ։ 57-64 թթ. «Էկոլոգիական անվտանգություն և բնական օգտագործում։ գիտություն, նորարարություն, կառավարում », Սիրվարդ Հակոբյան ՍԻՐԵՐԳԻԱՅԻ ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԻՆԴԵՔՍԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ԱՐՊԱ ԳԵՏԻ WՐԻ ՈՐԱԿԱՎՈՐՈՒՄԸ Հիմնաբառեր. Արփա գետ, սիներգետիկ տեղեկատվության ինդեքս, ջրի որակ։

example1281

example1281

Հոդվածում ներկայացված են կազմակերպության շուկայական արժեքի գնահատման հիմնարար սկզբունքները։ Բացահայտված են զուտ գործառնական եկամտի վրա ազդող գործոնները և դրանց ազդեցությունը կազմակերպության շուկայական արժեքի վրա։ Իրականացված վերլուծությունների հիման վրա հոդվածում կատարված են համապատասխան եզրահանգումներ, և առաջարկված է կազմակերպության շուկայական արժեքի հաշվարկման բանաձև։

Կազմակերպության կայունացման խնդիրներին համահունչ ՝ մենք նաև կախվածություն ենք որոնում փոփոխվող տնտեսության համատեքստում, որը թույլ է տալիս ավելի ճշգրիտ նկարագրել տնտեսական դրսևորումները։ Այս առումով պետք է նշել, որ կազմակերպությունների գնահատման հիմնական սկզբունքներից մեկը պնդումն է, որ շուկայական արժեքն ուղղակիորեն կախված է զուտ եկամտի չափից։ Այս դեպքում կապիտալիզացիայի դրույքը որոշվում է հետևյալ բանաձևով. KN = ZGE / KSA, (1), որտեղ ՝ KN - կապիտալիզացիայի նորմ, ZGE - զուտ գործառնական եկամուտ է, KSH - կազմակերպության շուկայական արժեքն է։ Կապիտալիզացիայի տեմպի արժեքը նշանակելով զուտ եկամտի բազմապատկիչի միջոցով M = 1 / KN, մենք կստանանք հետևյալ բանաձևը ՝ KSHA = M x ZGE, (2)։ Ինչպես բխում է (2) հավասարումից, մասնակի դեպքում, եթե զուտ եկամուտը հավասար է զրոյի, ապա կազմակերպության շուկայական արժեքը նույնպես զրո կլինի։ Եթե ​​կազմակերպության անշարժ գույքը եկամուտ չի բերում, գույքի լուծարման արժեքը որոշ դեպքերում հավասար է զրոյի, բայց սովորաբար այն ունի դրական արժեք, քանի որ նույնիսկ կազմակերպության ամբողջական լուծարման դեպքում նյութերը կարող են օգտագործվել։ շենքերի ապամոնտաժման դեպքում։ Ուստի չի կարելի պնդել, որ վնասակար կազմակերպությունն արժեք չունի։ Վերոհիշյալ մեթոդաբանական մոտեցման շրջանակներում, ելնելով կազմակերպությունների կայունացման խնդրից, օգտագործելով անվտանգության կետի որոշման մեթոդը, եկեք բացահայտենք գործոնները, որոնք ազդում են զուտ գործառնական եկամտի չափի վրա։ Համապատասխան նշանակումներ կատարեք ստորև բերված աղյուսակում։ Աղյուսակ 1 Կազմակերպության զուտ գործառնական եկամտի վրա ազդող գործոնների որոշման մոտեցում ndուցանիշներ kindրագրավորված վաճառքի ծավալը բնեղեն Փ իրական վաճառքի ծավալը (վաճառքի ծավալը) Բիզնեսի արտահայտման մեջ Salesախսերի ծախսերի ծախսերի umptionախսերի ծախսերը Սպառման ծախսը Ապրանքի սպառողի ծախսը Ապրանքի սպառումը Ապրանքի սպառումը առավելագույն եկամտի դեպքում փաստացի, սկզբնական արժեքի, տնտեսական կյանքի ցիկլի, նշանակումների դեպքում. առավելագույն, ըստ էության, կրիտիկական շահութահարկի տոկոսադրույք ZGE = Shminch և հարկումը - Shminch և հարկումը x SHD + A = Shminch և հարկումը x (1 - SHD) + A, (3)։ (3) բանաձևից մենք կարող ենք որոշել կազմակերպության շուկայական արժեքը։ KSHA = M x ZGE = M x [Shminc և հարկումը x (1 - SHD) + A], (4)։ Վաճառքի կրիտիկական ծավալի դեպքում շահույթը մինչև հարկումը շահույթ չհետապնդող կետում հավասար կլինի զրոյի. Shminch հարկումը = 0։ Այս դեպքում անշահավետ կազմակերպության շուկայական արժեքը որոշվելու է հետևյալ ձևով. MSW = MxA, (5)։ Հաշվի առնենք մի դեպք, երբ անվնաս կազմակերպության արժեքը հավասար է նրա իրացվելի արժեքին (CR), ինչը, պարադոքսալ կերպով, հավասար է տարեկան ամորտիզացիայի հատկացված կապիտալի մեծությանը. LA = M x A, (6)։ Եթե ​​հաշվի առնենք, որ մեր ենթադրությունը թույլատրելի սահմաններում է, դա մեզ թույլ է տալիս արագ գնահատումների համար կիրառել նոր մոտեցումներ։ Այս դեպքում կազմակերպության շուկայական արժեքը կարող է ներկայացվել որպես լուծարման արժեքի կապիտալացված արժեքի գումար (անվնաս կազմակերպության արժեք) և զուտ գործառնական եկամուտ։ Կազմակերպության անվնաս գործունեության դեպքում դրա արժեքը հավասար կլինի հետևյալին ՝ ZGE = 0, KSA = LA։ Եթե ​​կազմակերպությունը գործում է արտադրական ծրագրի ամբողջ հզորությամբ, մենք կունենանք հետևյալը. ZGE = առավելագույն, MSMA = առավելագույն + LA + M x ZGE max = SA։ Արտաքին անբարենպաստ գործոնների ազդեցության պատճառով վաճառքի նվազման դեպքում մենք կունենանք հետևյալը. ZGE = ZGEpastatsi, KSA փաստացի = LA + M x ZGEPastatsi։ Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք կարող ենք անել հետևյալ եզրակացությունները. • Կազմակերպության շուկայական արժեքը կարող է հավասար լինել զրոյի միայն անշահավետ գործունեության դեպքում։ • Բացառելով գուդվիլը, կազմակերպության առավելագույն արժեքը հավասար կլինի դրա նախնական արժեքին, ինչը թույլ է տալիս նրան օգտագործել կազմակերպության ողջ ներուժը առավելագույն հնարավոր զուտ գործառնական եկամուտ ստանալու համար։ • ZGEPast– ի չափով զուտ գործառնական եկամուտ ստացող կազմակերպության շուկայական արժեքը հաշվարկվելու է հետևյալ կերպ. Փաստացի KSA = LA + [(SA - LA) / (ZGE Maxim-ZGEcritical) x (ZGEPastasi-ZGEcritical)], (8 ) • Մաշման և արցունքի ընդհանուր հավանականությունը կարող է որոշվել հետևյալ կերպ. UM = SA-KSHA, (9)։ Հաշվի առնելով, որ կազմակերպության շուկայական արժեքը որոշվում է հնարավոր լավագույն պոտենցիալ արժեքներով `առավելագույն արդյունավետ սկզբունքներին համապատասխան, և ոչ թե իրական արժեքներով, կարող է կիրառվել հետևյալ մոտեցումը։ Իրական վաճառք ըստ արժեքի. IH, մի կողմից, հավասար է վաճառված ապրանքների քանակին, IJ և ապրանքի միավորի գինը `MG, արտադրանքին, իսկ մյուս կողմից` հավասար է պայմանական արտադրական ծախսերին - ՆԱՊ, արտադրության ընդհանուր փոփոխական ծախսերը ՝ ՊՄԳ; հարկումը, գումարի չափով. IH = MG x IJ = EPATS + HATS + Shminc և հարկումը = MG x IJ + HATS + Shminch և հարկումը (10)։ (10) Հարկից առաջ շահույթի հաշվարկից հանեք հետևյալ բանաձևը. Shminch taxation = IZ x (MG - MAPATS) - ՀԱRE, (11)։ Այս արտահայտությունը տեղադրելով (4) բանաձևում մենք ստանում ենք հետևյալը. KSHA = M x ZGE = M x [Shminch և հարկումը x (1 - SHD) + A] = M x Ծ [Ծ x (MG - MAPAGH) - HAJ] x (1 - SHD) + A}, (12)։ Հաշվի առնելով, որ ծրագրային, առավելագույն զուտ գործառնական եկամուտը հավասար կլինի հետևյալին. ZGEmaxim- ում = [Maximax x- ում (MG - MAPAGE) - Հաց »x (1 - SHD) + A, և նոր շինարարության ծրագրի արժեքը` KSA = Ս.Ա. Հետևաբար, զուտ ծրագրային անիմատորը հավասար կլինի. M = SA / {[Առավելագույն x (MG - MAPAGE) - ՀԱRE]] x (1 - SD) + A}, (13)։ (13) արտահայտությունը դնելով արտահայտության մեջ (11), մենք կստանանք կազմակերպության շուկայական արժեքը հաշվարկելու այլընտրանքային բանաձևերից մեկը. KSHA = SA x {[IX x (MG - MAPAGH) - HAGH] x (1 - SD) + A / [Առավելագույն x (MG - ՄԱՊԱԾ) - ՀԱԾ] x (1 - ՇԴ) + Ա}, (14)։ Ստացված բանաձևը համատեղում է եկամտի և ծախսերի մոտեցումները։ Օգտագործողի տեսանկյունից դրա ընկալման առկայությունը համարվում է դրական գործոն այս մոտեցման կիրառման տեսանկյունից։ Միևնույն ժամանակ, մենք օգտագործում ենք կազմակերպության շուկայական արժեքը հաշվարկելու մոտեցումը, որը համամասնական է արտադրանքի վաճառքի ծավալին։ Հաշվարկման բանաձեւը հետևյալն է. (SA - LA) / (Առավելագույն - Քննադատական) = (KSA - LA) / (Փաստացի - Քննադատական) KSA = LA + (SA - LA) x (Առավելագույն - Քննադատական) / (Առավելագույն - Քննադատական), (15)։ Տեղեկատվություն հեղինակների մասին Աշոտ Վարազդատի Մաթոսյանի ՝ տնտեսագիտության դոկտոր, դոցենտ, ԵՊՀ հաշվապահական ֆակուլտետի դեկան, աուդիտի ֆակուլտետի դեկան, էլ. matevosyan07@rambler.ru Տիգրան Պետրոս Դավթյան - ՀՊՏՀ ֆինանսական հաշվապահության ամբիոնի ասպիրանտ, էլ. ։

example654

example654

Լրագրությունը մասնագիտություն է, որն ունի իր սկզբունքները։ Հիմնարար սկզբունքներից մեկը հետևյալն է. լրագրողն իրավունք չունի միաժամանակ մասնակցել քաղաքական ու քաղաքացիական ակցիաներին և լուսաբանել դրանք։ Վերջերս Հայաստանում գրանցվել են այս սկզբունքին հակասող դեպքեր, բայց մեր մեդիա փորձագետներն ու ոլորտի առաջատարները տարբեր տեսակետներ են արտահայտել. սա լրագրողական էթիկայի խախտո՞ւմ է, թե՞ ոչ։ Դիտարկելով դեկտեմբերի 23-ին ԱԺ-ում լրագրողների իրականացրած ակցիայի մասին արձագանքները՝ փորձել ենք հասկանալ, թե հնարավոր է այնպիսի իրադարձություն և իրավիճակ, երբ լրագրողները կարող են շրջանցել իրենց մասնագիտական հիմնարար սկզբունքներից մեկը։ Հետազոտության արդյունքում պարզեցինք, որ ինչ իրավիճակ էլ ստեղծվի, լրագրողը չի կարող անտեսել նշված սկզբունքը։

ԼՐԱԳՐՈՂԱԿԱՆ ԷԹԻԿԱՆ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄՆԵՐԸԼրագրությունը մասնագիտություն է, որն ունի իր սկզբունքները, կանոնները,գրված և չգրված օրենքները։ Լրագրության կարևոր սկզբունքներից են օբյեկտիվությունը, ճշգրտությունը, օպերատիվությունը և այլն։ Հիմնարար սկզբունքներից մեկնէլ հետևյալն է. լրագրողը միաժամանակ չի կարող լինել իրադարձությունը լուսաբանող և այդ նույն իրադարձության մասնակից, որովհետև այս դեպքում կարող է առաջանալ շահերի բախում, և, ըստ այդմ, հնարավոր չի լինի պահպանել նյութի անաչառությունը։ Այսինքն, լրագրողի հիմնական առաքելությունը, որն է փաստարկված ևօբյեկտիվ տեղեկատվություն տրամադրելը լսարանին, չի կարող ծառայել իր նպատակին։ Վերջին տարիներին հայաստանյան ակտիվիստների կողքին հաճախ կարող ենքտեսնել լրագրողների, ովքեր ակտիվորեն մասնակցում են ակցիաներին, իսկ հետոլուսաբանում այդ նույն ակցիաները։ Սա հակասում է լրագրության հիմնարարսկզբունքներից մեկին։ Լրագրողը պետք է կարողանա հստակորեն սահմանազատելլրագրությունը քաղաքացիական ակտիվիզմից և քաղաքականությունից։ Հետաքրքրական է, որ մեր մեդիաոլորտում գրեթե միշտ տարբեր տեսակետներեն արտահայտվում այս հարցի շուրջ. ոչ բոլորն են այս երևույթը համարում լրագրողական էթիկայի խախտում։ Լրագրողների մասնակցությունը տարբեր ակցիաներին բազմիցս նկատվել է,բայց դիտարկենք միայն 2013 թ. դեկտեմբերի 23-ին Ազգային ժողովում Ռուսաստանի հետ գազային երեք համաձայնագրերի վավերացման վերաբերյալ քվեարկությանժամանակ լրագրողների կազմակերպած ակցիայի մասին արձագանքները։ Ակցիայիշրջանակներում տարբեր լրատվամիջոցներ ներկայացնող լրագրողներ «Դեմ ենք»,«Որոշողը մենք ենք», «Մի՛ վաճառեք Հայաստանը» և նման գրություններ պարունակող պաստառներով իրենց բողոքն էին հայտնում և փորձում կանխել վավերացումը։ Ակցիան լուսաբանել են հայկական առցանց գրեթե բոլոր լրատվամիջոցները։ Մեր մեդիադաշտի փորձագետների գնահատականներն ու դիրքորոշումներն այսհարցի շուրջ տարբեր են։ Մի մասը լրագրողներից ակնկալում էր միայն մասնագիտական գործունեություն և չէր ընդունում նրանց պահվածքը, իսկ մյուս մասն էլ, հասկանալով լրագրողների պահվածքի «դրդապատճառները», նրանց քայլը չէր դիտարկումորպես լրագրողական էթիկայի սկզբունքների խախտում։ Դիտարկելով այս երևույթի վերաբերյալ հակասական կարծիքներն ու դրանցփաստարկումները՝ փորձենք պարզել, թե ինչն է հակասական դիրքորոշումների տեղիք տվել, եթե ըստ միջազգային տեսաբանների և դասագրքային ճշմարտությունների՝ այս երևույթը համարվում է լրագրողական էթիկայի խախտում։ Եվ եթե փաստարկումները հիմնավորված են, կարո՞ղ է լինել այնպիսի դեպք, երբ լրագրողը կարող էշրջանցել այս սկզբունքը։ Ստորև ներկայացնում ենք առցանց մամուլում այս թեմայով հրապարակվածտեսաբանների հակասական դիրքորոշումներից հատվածներ։ Civilnet.am կայքի լրագրող Թաթուլ Հակոբյանը, «Լրագրողի այբուբենը» վերնագիրը կրող իր նյութում անդրադառնալով լրագրության հիմնարար սկզբունքներից մեկին, նշել է. «Լրագրողը իրավունք չունի Ազգային ժողովում քաղաքական բովանդակությամբ պաստառ վեր հանել և լուսաբանել խորհրդարանի աշխատանքը։ Այն, ինչտեղի ունեցավ դեկտեմբերի 23-ին Ազգային ժողովում, երբ չորս լրագրողներ պաստառներով դիմավորեցին խորհրդարանականներին, իսկ ավելի քան տասը լրագրողներ հարվածում էին ապակիներին, այդպիսով իրենց բողոքը հայտնելով հայ-ռուսական պայմանագրերի վավերացման դեմ, լայն հաշվով կապ չուներ լրագրողի մասնագիտության և լրագրության հետ։ Անթույլատրելի է լրագրողի անվան տակ իրականացնել քաղաքական և քաղաքացիական գործունեություն։ Իսկ նրանք, ովքեր լրագրությունը համարում են ոչ թե մասնագիտություն, այլ ընդամենը միջոց քաղաքականև քաղաքացիական նպատակների իրականացման ճանապարհին, ապա ես չեմ կարող այդ հարցում բանավեճի մեջ ներքաշվել։ Ես որակյալ լրագրության կողմնակիցեմ»1։ Մեդիամաքսի գլխավոր խմբագիր Դավիթ Ալավերդյանը, խոսելով այս մասին,նշել է. «Այստեղ մենք ականատես ենք լրագրողական էթիկայի բացահայտ ոտնահարման, քանի որ թե՛ միջազգային փորձի, թե՛ լրագրողական էթիկայի ցանկացած դասագրքի համաձայն՝ լրագրողը չի կարող իրադարձության ակտիվ կողմ հանդիսանալ,հատկապես երբ այդ իրադարձությունը լուսաբանում է։ Ես համամիտ չեմ հնչող այնտեսակետների հետ, թե լրագրողներն առաջին հերթին քաղաքացիներ են։ Լրագրողներն Ազգային ժողով չէին գնացել որպես քաղաքացիներ, գնացել էին որպես լրագրողներ։ Եթե լրագրողն ուզում է իր տեսակետն արտահայտել այս կամ այն իրադարձության վերաբերյալ, ունի որոշակի քաղաքական դիրքորոշում, ապա այստեղ կարողէ լինել երկու լուծում. առաջինը՝ նա ժամանակավորապես հրաժարվում է լրագրողիկարգավիճակից և միանում է բողոքող զանգվածին, երկրորդը՝ ընդհանրապես հրաժարվում է լրագրող լինելուց և զբաղվում է քաղաքական կամ հասարակական գործունեությամբ։ Հայտնի են բազմաթիվ միջազգային նախադեպեր, երբ լրագրողներըզրկվել են իրենց աշխատանքից այն պատճառով, որ սկսել են համակրել կամ համագործակցել այն երևույթների հետ, որոնց մասին գրում են։ Դա համարվել է լրագրողական էթիկայի կոպտագույն խախտում»2։ Այսպիսին է նաև Ժուռնալիստների միության նախագահ Աստղիկ Գևորգյանիդիրքորոշումը։ Tert.am լրատվական կայքի հրապարակած «Պահել էթիկայի կանոնները. Ժուռնալիստների միության նախագահը ԱԺ–ում լրագրողների բողոքի ակցիայիմասին» վերնագրով նյութում նշել է. «Միանշանակ, լրագրողները քաղաքականությամբ չպետք է զբաղվեն, նրանց առաջին պարտականությունը տեղեկատվությունըճշգրիտ, օպերատիվ տարածելն է, նրանք նախ պետք է տարածեին այն տեղեկատվությունը, որը բխում էր Ազգային ժողովի քննարկումից։ Եվ անկախ նրանից, թե որքանանընդունելի է ԱԺ-ի այդ հինգ թևերի դիրքորոշումները, պետք է լրագրողը ճշգրիտտեղեկատվություն տա ժողովրդին։ Ի վերջո, նա հավատարմագրված է որպես ԱԺգործունեությունը լուսաբանող լրագրող»3։ Media.am-ում այս թեմայի շուրջ «Լրագրո՞ղ, թե՞ ազատության մարտիկ» վերնագրով նյութ է հրապարակել նաև Գեղամ Վարդանյանը։ Իր նյութում անդրադառնալովլրագրողների էթիկայի ոտնահարմանը՝ նա գրել է. «Lրագրողը, ով ունի քաղաքականհայացքներ, պետք է նախօրոք որոշած լիներ՝ ինքն այդ օրը քաղաքական պաստառնե՞ր է պարզում, թե՞ լրագրությամբ է զբաղվում։ Ինքը լրագրո՞ղ է, թե՞ ազատության1 Տե՛ս http։ 2 Տե՛ս http։ 3 Տե՛ս http։ Այո՛, լրագրողը կարող է ունենալ քաղաքական հայացքներ։ Այո՛, լրագրողըկարող է մասնակցել քաղաքական ակցիաների։ Միևնույն ժամանակ լրագրողը, ովտվյալ վայրում է որպես լրագրող (իսկ խորհրդարանում ոչ մասնագիտական նպատակներով լրագրող չի կարող լինել, այնտեղ լրագրողներին հավատարմագրում են),չպետք է խառնվի քաղաքական գործընթացներին, չպետք է դառնա կողմ։ Ես կնախընտրեի քաղաքական պաստառների փոխարեն տեսնել ավելի որակյալ լրագրություն,լրագրողական հետաքննություններ նույն գազային համաձայնագրերի մասին»1։ Լրագրողների պահվածքի մասին բացասական դիրքորոշում են ներկայացրելնաև Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտեի նախագահ Աշոտ Մելիքյանը2,«Առավոտ» առցանց օրաթերթի խմբագիր Աննա Իսրայելյանը3, Aravot.am լրատվական կայքի լրագրող Մելանյա Բարսեղյանը4, ովքեր նույնպես սխալ են գտնում լրագրողի դիրքորոշման արտահայտությունը, քանզի ընթերցողի համար կարող է վիճահարույց լինել այդ առումով նրա մոտեցումների, լուսաբանման անկողմնակալությունըկամ հավասարակշռվածությունը։ Ինչպես արդեն նշել ենք, այսպիսի դիրքորոշում ունեցող մասնագետների կողքինկան նաև փորձագետներ, ովքեր այլ դիտանկյունից են քննում հարցը և լրագրողներիպահվածքը չեն որակում որպես էթիկայի խախտում։ Երևանի մամուլի ակումբի նախագահ Բորիս Նավասարդյանն ասել է. «Այն իրավիճակը, որ մենք ունեինք, կարծում եմ՝ այդ իրավիճակում լրագրողը, որի համար որպես քաղաքացի անընդունելի է խորհրդարանում կատարվողը, երևի թե իրավունքուներ մոռանալ, թե ինչի համար է ինքը գտնվում հետին պլանում, և արտահայտել իրկարծիքը որպես քաղաքացի, շատերն ասում են՝ դրանով լրագրողը վնաս է հասցնումիր ընթերցողին, լսարանին, հանրությանը, որն իրենից սպասում է լուսաբանում, ոչ թեքաղաքացիական դիրքորոշման արտահայտում։ Բայց ինձ թվում է՝ ոչ մի բան չի խանգարում այդ նույն լրագրողներին՝ լուսաբանել այն, ինչ կատարվում է խորհրդարանում, մանավանդ որ մի մեծ նորություն այնտեղ չկար»5։ «Ազատություն» ռադիոկայանի հայկական ծառայության տնօրեն Հրայր Թամրազյանն իր խոսքում նշել է. «Կարծում եմ՝ լրագրողները տվյալ դեպքում բողոքի ակցիան արել են իբրև քաղաքացիներ։ Ի վերջո, նրանք էլ են քաղաքացի, և երբ համարել են, որ իրենց իրավունքները, տվյալ դեպքում՝ ինքնիշխանության սահմանադրական իրավունքը խախտվել է, վայր են դրել գրիչները, բարձրախոսները, ձայնագրիչներն ու տեսախցիկները և սկսել են բողոքել։ Այդ պահին նրանք լրագրող չեն, այլ քաղաքացի, բայց լավ քաղաքացի։ Կարևորը՝ բողոքի պահին լրագրողը պարզ հասկացնի, որ այդ պահին նա քաղաքացի է։ Երբ վերադառնա խմբագրություն, որպես լրագրող՝ պետք է կարողանա տեղ տալ նաև մյուս կողմի տեսակետին, սակայն իբրև քաղաքացի, չի կարող անտարբեր լինել այդ գործարքի նկատմամբ։ Դա նույնն է, թեխորհրդարանը որոշի, ասենք, արգելել նիստերի լուսաբանումը կամ լրագրողներիմուտքը խորհրդարան։ Լրագրողը չի կարող չարտահայտել իր տեսակետը։ Հասարակական մեծ հնչեղություն ունեցող հարցերում լրագրողը չի կարող բավարարվել միայն«Նա այսպես ասաց, իսկ սա՝ այսպես»։ Այս դեպքում շատ լավ վերլուծություն է պետք։ Պետք է լինի բովանդակային, համատեքստային բացատրական լրագրություն»6։ 1 Տե՛ս http։ 2 Տե՛ս http։ 3 Տե՛ս նույն տեղում։ 4 Տե՛ս http։ 5 Տե՛ս http։ 6 Տե՛ս http։ Մեդիա փորձագետ Շուշան Դոյդոյանի կարծիքն էլ հետևյալն է. «Իմ կարծիքով՝այստեղ լրագրողական էթիկայի խախտում չկա։ Լրագրողներն իրենց աշխատանքըկատարում են և իրենց դիրքորոշումն են հայտնում։ Սոցիալական նման կարևոր հարցերի շուրջ իրենք կարող են որոշակի դիրքորոշում հայտնել, օբյեկտիվիզմը այդքանբացարձակ չպետք է դիտել, որոշ դեպքերում կարելի է։ Եվ այս դեպքում կարծում եմ,որ խախտում տեղի չի ունեցել»1։ Լրագրողների պահվածքի մասին դրական դիրքորոշումներ են արտահայտելնաև Asparez.am լրատվական կայքի լրագրող Լևոն Բարսեղյանը2, Parliamentmonitoring.am կայքի լրագրող Արմեն Վարդանյանը3 և այլք։ Ինչպես նկատեցինք, ՀՀ մեդիա փորձագետները տարբեր դիտանկյուններից ենվերլուծում խնդիրը, և հարց է առաջանում. ի վերջո, լրագրողների մասնակցությունըքաղաքացիական ակցիաներին և՛ որպես լրագրող, և՛ որպես քաղաքացի էթիկայիխախտո՞ւմ է, թե՞ ոչ։ Մենք գտնում ենք, որ այո՛, քաղաքացիական ակցիային և՛ որպես լրագրող, և՛ որպես քաղաքացի հանդես գալը լրագրողական էթիկայի խախտում է, որի արդյունքումտուժում է լսարանը՝ չստանալով համակողմանիորեն փաստարկված տեղեկատվություն։ Գտնում ենք, որ լրագրողը, մասնակցելով ակցիային որպես քաղաքացի, երբեքչի կարողանա ամբողջովին օբյեկտիվ նյութ տրամադրել լսարանին, ինչը նրա հիմնական առաքելությունն է։ Ցանկացած իրադարձություն, որը պետք է լուսաբանի լրագրողը, ենթադրում է ուշադրություն, փաստերի ճշգրիտ հավաքագրում, և լրագրողնիրավունք չունի մոռանալ այս մասին։ Եթե լրագրողները գտնում էին, որ գազային համաձայնագրերը «չարիք» են ՀՀհամար, այս դեպքում կարող էին խնդիրը բարձրաձայնել ոչ թե «բղավելով» ու պաստառներ վեր հանելով, այլ հետաքննական կամ այլ տեսակի նյութեր պատրաստելով,որտեղ փաստարկված ցույց կտային սխալ և ոչ շահութաբեր կողմերը, որը կարծումենք՝ ավելի լսելի կլիներ։ Լրագրության ժանրերը բազմազան են, և դրանք թույլ ենտալիս խնդրին առավել խորությամբ ու ընդգրկուն մոտեցում ցուցաբերել։ Ի վերջո,պետք է հիշել, որ լրագրողները չեն, որ հեղափոխություն են իրականացնում, այլ քաղաքացիները։ Այլ հարց է, թե լրագրողը որ դերն է ընտրում՝ հանդես գալու տվյալ պարագայում։ Միաժամանակ երկու դերով հանդես գալը սխալ է։ Հետաքրքական է, որ լրագրողների նման պահվածքը էթիկայի խախտում չհամարող որոշ մասնագետների տեսակետում դիտարկվում է լրագրող-քաղաքացի ընտրության հարցն այն դեպքում, երբ խոսքը հավատարմագրված լրագրողների մասին է։ Չէ՞ որ լրագրողներն արդեն կատարել են իրենց ընտրությունը նախօրոք։ Հավատարմագրված կարգավիճակով մուտքն Ազգային ժողով ենթադրում էր պրոֆեսիոնալ մոտեցում և լրագրողական սկզբունքների պահպանում։ Լրագրողների պահվածքը արդարացնող տեսաբանները, կարծում ենք, խնդիրըդիտարկել են ոչ մասնագիտական տեսանկյունից, քանզի նրանց փաստարկները հակասում են էթիկայի կանոններին։ Գտնում ենք, որ ինչպիսի քաղաքական և քաղաքացիական իրավիճակ էլ ստեղծվի, նա, ով ընտրել է լրագրողի դերը, չպետք է մոռանաիր առաքելության և մասնագիտական սկզբունքների մասին։ 1 Տե՛ս http։ 2 Տե՛ս http։ 3 Տե՛ս http։ Քնար Միսակյան ԼՐԱԳՐՈՂԱԿԱՆ ԷԹԻԿԱՆ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ լրագրողական էթիկա, քաղաքացիական շարժում, լրագրողական սկզբունք,մեդիա փորձագետ, ոլորտի առաջատար, տեսակետ, հիմնարար սկզբունք։

example209

example209

Հայաստանյան պրակտիկայում ցանկացած ոլորտում կազմակերպությունների միջեւ առկա է սուր մրցակցային պայքար, որի ընթացքում կազմակերպությունները փորձում են հնարավորինս բավարարել իրենց սպառողներին եւ ներգրավել նոր հաճախորդներ, փնտրում են այլընտրանքային ուղիներ սպառողներին նոր ոճով ներկայանալու, նրանց հետաքրքրությունը շարժելու, պահանջմունքները բավարարելու, ինչպես նաեւ մրցունակ դառնալու համար։ Այլընտրանքային ուղիներից ճիշտ ընտրություն կատարելու, կազմակերպությունում գրագետ կորպորատիվ կառավարում իրականացնելու միջոցով հնարավոր է հասնել համապատասխան արդյունքի։ Ոչ միայն ղեկավարների հմուտ աշխատանքը, կառավարչական ճիշտ որոշումներն ու մարքեթինգային միջոցառումներն են արդյունք հանդիսանում մրցունակ դառնալու, այլ նաեւ որպես կազմակերպության առջեւ դրված առաջնային խնդիր՝ սպառողների պահանջմունքների բավարարումը։

Անհրաժեշտ է ոչ միայն ամբողջությամբ ճանաչել սպառողին, այլնաև բավարարել նրա ցանկությունները, մինչ նա կարտահայտվի այդմասին …Գուցե խորհելու տեղի՞ք է տալիս։ Իսկ եթե մտածենք այն հարցիշուրջ՝ արդյո՞ք գնահատելի են սպառողների պահանջմունքները։ Մի՞թեայն գնահատելով՝ կլուծենք արդի պայմաններում կազմակերպությունների առջև դրված մրցունակության ցանկալի մակարդակիհասնելու խնդիրը։ Թերևս կազմակերպությունների համար առաջնայինխնդիրը շահույթի մաքսիմալացումը չէ՞։ Անշուշտ ո՛չ։ Սպառողների պահանջմունքների գնահատման հիմնախնդիրը մերօրերում ամենաքննարկվող թեմաներից մեկն է, ինչին ուշադրություն էդարձնում ցանկացած կազմակերպություն։ Նշված խնդրի առնչվողհարցադրումներն արտացոլված են հայրենական և արտասահմանյան հետազոտողների աշխատություններում, մասնավորապես՝ Ջ. Հոֆմեյր,Բ. Ռայս, Ջ. Լիսսի, Ն. Քանոյ, Ն. Ղուկասյան և այլք։ ևբացահայտումըԿազմակերպությունը կարող է գոյատևել միայն այն ժամանակ, երբունի բավարարված սպառող, իսկ սպառողին բավարարելու համարմշտապես մշակվում են որոշակի միջոցառումներ, որոնց նպատակն էպահանջմունքներիդրանց առավելագույնբավարարումը։ Հայաստանյան իրականությունում առկա է մարդկային«քարացած» հոգեբանություն, այսպես ասած՝ «ամենալավի» սկզբունքը,ըստ որի՝ յուրաքանչյուր կազմակերպություն ենթադրում է, որ իրոլորտում ամենալավ սպասարկում ունեցողը նաև որակյալ ապրանքթողարկողն է, մինչդեռ կազմակերպության պիտակավորումը պետք էթողնել միմիայն սպառողին, քանի որ սպառողի դրական կարծիքի ևպահանջմունքների բավարարման արդյունքում է հնարավոր դառնումարդյունավետ մրցակցություն ստեղծել և մրցունակ դառնալ։ Ուստի, մերնպատակն է բացահայտել սպառողների պահանջմունքների և դրանցգնահատմանմրցունակությանձևավորման համակարգում։ Այս նպատակի իրագործման համարուսումնասիրվել են մի շարք խնդիրներ, այդ թվում՝ սպառողներիպահանջմունքների գնահատման մեթոդները և դրանց կիրառմանհետևանքները, սպառողների կողմից իրենց իսկ պահանջմունքներիբավարարմանն ուղղված միջոցառումները, ինչպես նաև իրականացվել էվերլուծություն և Արարատբանկի Գյումրու մասնաճյուղի օրինակովգնահատվել է սպառողների բավարարվածությունը։ կազմակերպություններիդերըՎերոնշյալհամարուսումնասիրվել են մի շարք գրականություններ, այդ թվում՝ ռուսերենգիտականհոգեբանական,վերլուծություններիիրականացմանհոդվածներ,միշարքգրքեր,հիմնականգործունեությանտնտեսագիտական, կրթական կայքեր, որոնք ներկայացված ենգրականության ցանկում։ Կազմակերպությանոլորտըմարքեթինգի համակարգում պահանջարկի կառավարումն է, որըարդյունավետ է միայն այն դեպքում, երբ գիտենք՝ ովքեր են մերսպառողները և ինչ են նրանք ուզում։ Շատ կազմակերպություններառաջին հայացքից չնչին թվացող այս երևույթին ուշադրություն չենդարձնում։ Այն կազմակերպությունները, որոնք իրենց գործունեություննեն ծավալում սպասարկման ոլորտում, պետք է ձեռքի տակ ունենանժողովրդագրական տվյալներ իրենց սպառողների մասին, ինչպիսիք եննրանց տարիքը, սեռը, զբաղվածությունը, եկամուտները, ապրելաոճը,շատ այլ անհրաժեշտ տեղեկություններ։ Նմանինչպես նաևտեղեկություններիմիայնժամանակատար է,այլ նաև ծախսատար, իսկ հավաքագրված նյութերըոչ միշտ կարող են տնտեսապես արդարացված լինել։ Մի կողմիցյուրաքանչյուր կազմակերպություն պետք է նախապես հստակ իմանա՝իրեն ինչ տվյալներ են անհրաժեշտ սպառողների մասին, մյուս կողմից՝սպառողների վերաբերյալ ցանկացած տեղեկություն կարող է զգալիորենբարձրացնել կազմակերպության մրցունակությունը և հեղինակությունը[1]։ Մարքեթինգի շրջանակներում կարևոր է նախապես կանխատեսելսպառողներինախապատվությունները,ցանկությունները և մշակել այնպիսի ռազմավարական քայլեր, որոնքկբավարարեն նրանց պահանջմունքները։ Այս ամենի համար պետք է‹‹ճանաչել›› սպառողին [2]։ հավաքագրումը,բնականաբար,շրջանակը,ոչնրանցՎերլուծելով շատ կազմակերպությունների (Coca Cola, McDonald’s,Louis Voitton, Iqos(Philip Morris), Heinz, Aliexpress,Amazon և այլն)միջազգային փորձը՝ որպես հոգեբանական գործոն կարող ենքառանձնացնել ապրանքի գույնը, լոգոն, դիզայնը, փաթեթավորումը,ապրանքի բրենդային լինելը, վաճառողի՝ հաճախորդի վրաներազդեցությունը հաճելի սպասարկման միջոցով, հաճախորդի՝ այդբրենդի նկատմամբ թուլություն ունենալու հանգամանքները։ Ցանկացած կազմակերպություն իր գործունեության ընթացքումէ կառավարել սպառողներիայս կամ այն կերպ փորձումպահանջմունքները։ Պահանջմունքներիէպահանջմունքների ի հայտ գալուց մինչև դրանց բավարարում։ Կախվածայդ պահանջմունքներիևնշանակությունից,մասշտաբներիցգնահատմանգործընթացըսկսվումէձևավորմանկազմակերպությանհամապատասխան կազմակերպության իրականացրած գործունեությունից՝ գնահատմանն անհրաժեշտ տեղեկատվության հավաքագրմանմեթոդները տարբեր են։ Սովորաբար պահանջմունքների գնահատումնիրականացվումժամանակ՝հասկանալու համար սպառողներին, շուկան, այն սեգմենտները, որումիր գործունեություննէ ծավալելու տվյալ կազմակերպությունը։ Պահանջմունքների վերլուծության ընթացքում կարող են ի հայտ գալհազարավոր պահանջմունքներ, որոնցից պետք է տարանջատելառաջնայինը և կենտրոնանալ միայն այդ պահանջմունքներիհագեցվածության վրա։ Այս դեպքում կարելի է օգտվել պարզ մեթոդից՝պահանջմունքներիիրենցկարևորության աստիճանից, որից հետո, համակարգելով ստացվածտվյալները, գալ համապատասխան եզրահանգման [3]։ գնահատումելնելովբալով՝գնահատմանեն պահանջմունքներիէր ապրանքի արտաքին տեսքը,Ի տարբերություն ապրանքային շուկայի՝ սպասարկման ոլորտումառկամարքեթինգայինտարբերություններ։ Այսպես, եթե ապրանքային շուկայում հաճախորդինգրավումօգտակարհատկությունները, դիզայնը, փաթեթավորումը, բրենդը, հասարակության կարծիքը բրենդի մասին, որով էլ սպառողը դառնում էրհավատարիմ հաճախորդ, ապրանքը կամ կազմակերպությունը՝մրցունակ, սպառողական պահանջմունքները՝ բավարարված, ապա,ենօրինակ,աշխատակիցներինրանցբարեհամբույր ու գրագետ սպասարկումը, բանկային ծառայությունների«գին-որակ» հարաբերակցությունը և բազմաթիվ այլ գործոններ [4]։ ոլորտումմասնագիտականհաճախորդներինգիտելիքները,բանկայինգրավումնրաՍպառողները, ինչպես գիտենք, սպասարկման ոլորտում հաճախեն բախվում վատ սպասարկման հետ, որը կապվում է աշխատակցիբնավորության, հաճախորդների հետ շփման մշակույթի և խոսելաոճիհետ։ Բացի այդ,ևսպասարկման որակը, ինչպես նաև սեփական բավարարվածությունըկարող է գնահատել՝ ելնելով նրանից, թե այդ ծառայությունը որքանով էկարևոր իր համար։ ծառայության մատուցմանհաճախորդըՄիջազգային պրակտիկայում կիրառում են պահանջմունքներիգնահատման, կառավարման և բավարարման մի շարք մեթոդներ ևմոդելներ։ Մեր կողմից ուսումնասիրվելէ պահանջմունքներիգնահատման սպառողների բավարարվածության ինդեքսը՝ CSI-ը [5]։ CSI-ի հաշվարկման հիմքը հարցաթերթիկային հարցումներն ենհաճախորդների շրջանում։ Մինչ կազմակերպությունը կիրականացնիհաճախորդների պահանջմունքների գնահատում, նախևառաջ պետք էպատասխանի 2 կարևոր հարցի՝ ինչ ունենք, և ինչ պետք է ունենանք։ ոլորտումՍպասարկմանսպառողների պահանջմունքներիգնահատման համար օգտագործում են ապրանքային շուկայումկիրառվող համալիր գնահատումը, որը հնարավորություն է տալիսհարցումների միջոցով պարզել կոնկրետ ծառայության նշանակությունը,կարևորությունըստացվածարդյունքները համեմատել սպառողների իրական բավարարվածությանհետ, ընդ որում բավարարվածություն ասելով՝ հասկանում ենք, թեորքանով են գոհ եղել սպառողները տվյալ կազմակերպությանծառայությունների մատուցումից։ համար, այնուհետևսպառողներիՊահանջմունքների գնահատման հաջորդ մեթոդը «գաղտնիգնորդ»-ն է, որի էությունը կայանում է նրանում, որ հետազոտողըհաճախորդի տեսքով այցելում է կազմակերպություն, աշխատակիցներիսպասարկման որակի մասին իր սուբյեկտից կարծիքն է արտահայտում,որից հետո էլ կազմակերպությունը համեմատական վերլուծության էենթարկվումմատուցող այլկազմակերպությունների հետ [6]։ ծառայություններնմանօրինակԱյսպիսով, մինչ մարքեթինգային միջոցառումներ իրականացնելըկարևոր է պարզել՝ ովքեր են կազմակերպության պոտենցիալսպառողները, և որոնք են նրանց հիմնական պահանջմունքները։ Այդուսումնասիրությունների արդյունքները հնարավորություն կտան ճիշտմարքեթինգ իրականացնել։ Արդի պայմաններում բանկային համակարգում տեղի ունեցող սուրմրցակցության շրջանակներում խիստ կարևորվում է մարքեթինգի դերըև նրա իրականացմանն ուղղված միջոցառումները։ Բանկերըառանձնակի ուշադրություն են դարձնում թե՛ մարքեթինգին, թե՛հաճախորդների պահանջմունքներին, որոնց վերլուծությունը ևգնահատումը իրականացնում են հարցումների միջոցով։ Ելնելովմիջազգայինօգտագործվող պահանջմունքների գնահատման սպառողների բավարարվածությանինդեքսից՝ հաշվարկել ենք Արարատբանկի Գյումրի մասնաճյուղիսպառողների բավարարվածությունը։ պրակտիկայումԻնդեքսի հաշվարկման հիմքում դրել ենք մեր իսկ կողմից կազմվածհարցաթերթիկը, իսկ հարցաթերթիկում ներառված հարցերը ընտրվածեն՝ ելնելով Բանկի համար դրանց կարևորությունից։ Հարցաթերթիկ. Հարգելի հաճախորդ, խնդրում ենք տրամադրել միքանի րոպե և լրացնել հարցաթերթը։ 1. Դուք Արարատբանկի համար համարվում եք՝1) Հին հաճախորդ,2) Նոր հաճախորդ,3) Կորպորատիվ հաճախորդ։ 2. Ծառայությունների ո՞ր տեսակից եք օգտվել (կարող եք ընտրել միքանիսը)՝1) Ավանդ,2) Վարկ,3) Քարտեր, հաշիվների սպասարկում,4) Փոխանցումներ,5) Այլ (կոմունալ վճարումներ, ՈւՎԿ-ի վարկառու և այլն)3. Բավարարվա՞ծ եք արդյոք մեր մատուցած ծառայություններից։ 1) Ընդհանրապես բավարարված չեմ,2) Ոչ այնքան,3) Գոհ եմ (բավարարված եմ),4) Դժվարանում եմ պատասխանել։ 4. Ի՞նչն է Ձեզ դուր գալիս մեր բանկում։ 1) Աշխատակիցների սպասարկման արագությունը,2) Անձնակազմը,3) Խնդրիս արագ լուծում տալը,4) Բանկ-հաճախորդ հետադարձ կապի առկայությունը,5) Այլ ___________________________________5. Մեր աշխատակիցները արդյո՞ք Ձեր խնդրին տվել են որևէ լուծում։ 1) Բացարձակապես չեն օգնել,2) Մասամբ,3) Օգնել են,4) Դժվարանում եմ պատասխանել։ 6. Համապատասխանու՞մ են արդյոք մեր ծառայությունների գներըմատուցման որակին։ 1) Չեն համապատասխանում,2) Մասամբ,3) Համապատասխանում են,4) Դժվարանում եմ պատասխանել։ 7. Արդյո՞ք կրկին կդիմեք մեզ։ 1) Չեմ դիմի,2) Ծայրահեղ անհրաժեշտության դեպքում,3) Անպայման կդիմեմ,4) Դժվարանում եմ պատասխանել։ 8. Խորհուրդ կտա՞ք Ձեր ընկերներին օգտվել մեր բանկից։ 1) Երբեք,2) Միգուցե,3) Անպայման,4) Դժվարանում եմ պատասխանել։ Հարցման արդյունքների վերլուծությունից պարզ դարձավ, որհաճախորդների ճնշող մեծամասնությունը բավարարված է եղել Բանկիմատուցած ծառայություններից, ընդ որում՝ նրանց հատկապես դուր էեկել աշխատակիցների սպասարկման արագությունը, մասնագիտականհմտությունները, հաճախորդների հարցերին արագլուծում տալուկարողությունը և օգնելու պատրաստակամությունը։ Հաճախորդներիկարծիքով՝ Բանկի մատուցած ծառայությունները համապատասխանումեն գներին, ինչին ձգտում էր հասնել Բանկը։ Հարցման արդյունքները ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում։ Ընդհանրացնելովհարցմանարդյունքները՝մասնաճյուղիորնշենք,ԱրարատբանկիՍպառողներիբավարարվածության ինդեքսը՝ CSi, կազմել է 63,36%, ինչը խոսում էսպառողներիևաշխատակիցների գրագետ աշխատանքի մասին։ Այսպիսով, կարող ենքասել,որ Հայաստանում Արարատբանկ ԲԲԸ-ն ունի բավարարվածսպառողներիլայն շրջանակ, ծառայությունների սակագների հետհամապատասխանություն, որակյալ կադրեր, սպասարկման բարձրմակարդակ։

example2350

example2350

Սույն հոդվածում քննության են առնվել Ներսես Շնորհալու հանելուկները, վերաարժևորել և գնահատվել են դրանք։ Փորձ է կատարվել յուրովի մեկնաբանել և ներկայացնել Շնորհալու հանելուկները՝ ապահովելով նյութի արդիականությունը։

ԻՆՍԵՐԻ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ZԻUԱՆՆԵՐ Թեթև, թաքնված, Բարձր, ես տեսա ամբողջը։ Ինչ էլ որ նա անհատապես խոսի, Նա երկիրը ցրելու է իմ տիեզերքում։ Ահա թե ինչ է մտածում Ներսես Լամբրոնացին ՝ Շնորհալին, իր ժամանակակից, ուսուցչին նվիրված շարականում։ Ընդհանուր առմամբ, հայտնի են Շնորհալու անձն ու աշխատանքը, նրանց քաշը։ Ներսես Շնորհալին Պահլավունիների հայտնի տոհմից էր։ Նա ծնվել է 1100 թվականին։ Շնորհալին Գրիգոր Մագիստրոսի թոռն էր։ Նա շատ հարուստ, բազմաժանր և բազմաբնույթ ժառանգություն թողեց Շնորհալին. Արձակ գործեր ՝ ճառեր, թղթեր, մեկնաբանություններ, հիմնականում չափածո գործեր ՝ բանաստեղծություններ, բանկեր, շարականներ, հանելուկներ, շարականներ, մեղեդիներ, գանձեր, գեղարվեստական ​​գծեր, բանաստեղծություններ։ Շնորհալին այն գրողներից է, ում գործերը տպագրվել են XVI դարի հայկական տպագրության արշալույսին։ Մատենագիտության մեջ պահպանվել են նրան նվիրված մի շարք աշխատություններ։ Ներսես Շնորհալին գրականության վերնագիրը տեսնում էր ժողովրդի բարեկեցությանը ծառայելու, «քնած հոգիներ» արթնացնելու, մարդկանց կրթելու մեջ։ Նա ընթերցողի մեջ վերակենդանացրեց նվիրական հիշողություններ, որոնք դաստիարակչական նշանակություն ունեին ժամանակի խնդիրների հետ կապված։ Որպես քրիստոնեության պաշտպան և պաշտպան ՝ Ն. Շնորհալին ուներ կրոնական աշխարհայացք։ Ըստ նրա ՝ մարդն օժտված է ազատ գործունեությամբ ՝ այդպիսով ազդելով հասարակության կյանքի վրա։ Ուստի, ընդհանուր շահի շահերից ելնելով, նա առանձնահատուկ նշանակություն է տալիս մարդու բարոյական կատարելագործման գաղափարներին։ Նա ներկայացրեց նոր տեսակի գրականություն ՝ «Ուրախության մարդու ասացվածք»։ «Առակ» բառն այստեղ պետք է հասկանալ ոչ թե բառացի իմաստով, այլ որպես «հանելուկներ»։ Շնորհալին շատ օգտագործեց բանահյուսությունը, ուստի բանահյուսական ժանրը առաջին անգամ մտավ հայ գրականություն, զարգացավ և դարձավ գրական նոր ժանր։ Կրթական նպատակներով, Ներսես Շնորհալին գրել է ավելի քան 300 չափածո գլուխկոտրուկներ, որոնք, ըստ Կիրակոս Գանձակեցուի, հեղինակը ստեղծել է աշխարհականների համար, որպեսզի մարդիկ զվարճանքի ավելի օգտակար միջոցներ ունենան ՝ անիմաստ խոսակցությունների փոխարեն։ Շնորհալու հանելուկների նյութը բնությունն է, մարդկային կյանքը, հայկական բանահյուսությունը և դիցաբանությունը։ Հանելուկները գրված էին ժամանակի խոսակցական լեզվով, որն այսօր հայտնի է որպես «միջին հայերեն»։ Այժմ դրանք թարգմանվում են համաշխարհային մասշտաբով և այդպես են ներկայացվում։ Նրանց նյութը մասամբ վերաբերում է կրոնական իրերին և անձանց (վանական, մենատիրություն, դրախտ, ապաշխարություն, առաքյալ, մոմի լույս Աբել այ Կայեն, Աբրահամ, Ադամ, Դավիթ, Lotովտ և այլն, ինչպես նաև հայոց պատմությունից. Վարազդատ, Թորք, Տրդատ)։ Ամենահետաքրքիրն այն բազմաթիվ հանելուկներն են, որոնք, ինչպես ժողովրդական գլուխկոտրուկները, հորինված են կենդանիների, մրգերի, տարվա չորս եղանակների մասին `ոչ կրոնական, ինչպիսիք են ձյունը, երկինքը, արևը, լուսինը, անձրևը, աշխարհը, ծառերը, կշեռքները, լամպը նուռ, դդում, խաղող, խնձոր, տանձ, ընկույզ, ցորեն, ջրաղաց, ագռավ, այծ, աղվես, արջ, ավանակ, կատու, կրիա, ուղտ, ջոր, սագ, սիրամարգ, թութակ, արհեստավոր, բզեզ, մեղու, մրջյուն, գինի, գիրք, դանակ, դուռ, աշտարակ, աղեղ, սուր, ավազ և այլն։ Այս առումով, Շնորհալու հանելուկները հայ գրականության աշխարհիկացման առաջին դրսեւորումներից են։ Շնորհալին, իհարկե, յուրացրել է այս նոր գրական ժանրը բանահյուսությունից։ Նրա որոշ հանելուկների նյութը վերցված է հանրաճանաչությունից։ Հայտնի է, որ հանելուկները գրական տիպի մակարդակի բարձրացնելով ՝ Շնորհալին միևնույն ժամանակ հետապնդում էր գործնական նպատակ ՝ զվարճացնելով ուսուցանել հատկապես ժողովրդի զանգվածներին։ Եվ պատահական չէ, որ հանելուկներում Շնորհալին օգտագործում էր ժամանակի խոսակցական լեզուն, որ դրանցում նա «գիտեր ճարտարությամբ ամփոփել ժողովրդական պոեզիայի սեֆական գեղեցկությունը» [2]։ Դատելով Կիրակոս Գանձակեցու մասին ճշգրիտ վկայությունից ՝ հեղինակը նկատի ուներ այն գործերը, որոնք հորինելիս, նկատի ուներ հայ աշխարհիկ կյանքում հանելուկներ ապրելու ամենատարածված ձևերից մեկը և գործնական կիրառման ձևը։ Ն. Շնորհալին խորացրեց հայ ազգային բովանդակությունն ու հայրենասիրական ոգին, այն մոտեցրեց իրական կյանքին, նրանց շքեղություն ու բազմազանություն հաղորդեց։ Այն փաստը, որ ժողովրդական արվեստում կան այսպես կոչված «երգ» հանելուկներ, արդեն արձանագրված է գրականության մեջ, իսկ այդպիսիք իսկապես հանդիպում են ժողովրդական երգերի տարբեր հավաքածուներում։ Հետազոտողները, սակայն, շոշափել են այն ՝ ուսումնասիրելով հայկական ժողովրդական հանելուկները ՝ ցույց տալով, որ դրանք տարբեր ձևերով աղերսում են հեքիաթները, ասացվածքները, կախարդական բանաձևերը - աղոթքները, ինչպես նաև երգի հոլովակները։ Շնորհալին ստեղծել է հայկական չափերի գրեթե բոլոր տեսակները, որոնց մի մասը ստեղծողն է։ Գրիգոր Մագիստրոսին հետևելով ՝ նա գրել է մեծ և փոքր հատորների ստեղծագործություններ ոտանավորներով, իսկ ինչ վերաբերում է հանելուկներին, դատելով միայն հրատարակվածներից, դրանք, ընդհանուր առմամբ, մասշտաբավորված են, ըստ որոնց ՝ հիմնականում 4 + 4 են։ Հատկանշական է, որ այս կառույցի գլուխկոտրուկներում երբեմն վանկ է բացվում առաջին անդամի սկզբում։ Վերջապես, պետք է նշել հատուկ փաստ։ Ինչպես երեւում է ձեռագրի տվյալներից, 17-րդ դարում հայապահպան շրջաններում կար մի հասկացություն, որ Շնորհալին իր հանելուկներով հանդես է գալիս նաև որպես «շերասատ», այսինքն ՝ երգերի հեղինակ։ Դարի ամենաշատ մտածող ձեռագրերից մեկը խորհրդավոր հակասություն է։ Վիճող կողմերն են Շնորհալու «Կաղ Ալոր» -ը, որը վեճի վերջում ծիծաղելի զայրույթով ասում է Շնորհալին («Ալորը պատասխանեց և ասաց Սուրբ Ներսեսին»)։ Ես քեզ ճանաչում էի, փառահեղ տեր, և տիեզերքի վարպետ։ Դու խփեցիր ինձ, խփեցիր ինձ, խփեցիր ինձ։ Այսպիսով, ամենայն հավանականությամբ, Ներսես Շնորհալին, հետևելով ժողովրդական-ժողովրդական-մասնագիտացված արվեստին, հորինեց իր հանելուկների գրեթե մի մասը ՝ որպես աշխարհիկ երգեր, որոնք ունեն հիմնարար նշանակություն։ Ինչպես արդեն նշվեց վերևում, Շնորհալին, անկասկած, յուրացրել է այս նոր գրական ժանրը բանահյուսությունից։ Նրա որոշ հանելուկների նյութը վերցված է բանահյուսությունից։ Օրինակ, արջի գլուխկոտրուկի վերջին տողը, որը նմանեցվել է մահմեդական շեյխին ​​/ = վանահայր / ֆ Կաթոլիկ Ֆրիեր / = կրոնական իմաստով եղբայր /, վերցված է ժողովրդական ասացվածքից. «Արջի աչքը մեր տանձն է»։ Շըխուկը կանգնած էր աթոռի վրա, Եվ վերևից մի մուշտակ ուներ, Խաղայր, նա կոյոտ էր և վեր էր կանգնած, Եվ իր հետ տանձի խաչեր էր տանում։ / Արջի աչքը մեր տանձն է / Ամպրոպի ու կայծակի աստվածը ՝ Վահագնը, մեր ժողովրդական համոզմունքների համաձայն, փոխարինվեց Եղիա մարգարեով, վերջինս ՝ Եղիան, հանելուկում նկարագրված է նշված աստվածության տողերով։ Դրանց կողքին կան ավելի բարդ, փոխաբերական, այլաբանորեն տրված հանելուկներ, որոնք ավելի հասուն մտածողություն և դատողություն են պահանջում, դրանք լուծվում են համեմատությունների կամ զուգորդումների ավելի բարդ շղթայով։ Տղան չուտեց, այլ միայն կրակ։ Մեծ ագռավը նրան ապուր տվեց, մի ձի կրակոտ ձիու վրա, և նա գնաց թուրին։ Անկախ նրանից, թե որքանով է տարրը սիրված մի քանի «առակներում», այնուամենայնիվ, դրանք, ինչպես և մյուսները, ենթադրաբար ստեղծվել են Շնորհալու կողմից։ Ընդլայնելով ժողովրդական հանելուկների տեսակը ՝ նա դրանք վերածեց նույնական համարների (մեկը ութն է) ՝ նկարագրելով առակների մի քանի տիպիկ կողմեր ​​անհոգ և հակիրճ ոճով, բայց ճշգրիտ նմանությամբ, և ստեղծելով իրական փոքրիկ բանաստեղծություններ ՝ ճշգրիտ իրականությամբ։ Այսպիսով, բանահյուսության այս հասարակ տեսակը որոշակի գեղեցկություն, առանձնահատուկ համ ու գրավչություն է ձեռք բերել, հատկապես, երբ այն հորինված է բանավոր լեզվով։ Բերենք մի քանի օրինակներ։ Հենց ամենասկզբում գրված հանելուկում մենք տեսնում ենք, թե ինչպես է վարդը ողջ ապրում, երբ առանձին աղոթում էր։ Մի հավը փոքրիկ հավ էր, նրա գլխին թեփոտ թեփուկ կար, նա լուռ նստած էր, շատ աղմկոտ աղոթք էր անում։ Ահա քարե աղքատ այծը, որն իր մարմնով ծառայում է «կողոպտիչներին», հարբեցողներին », բոլորին։ Յամեն իրեն շրջապատում է քարերով, Նա ունի մազերի խոզանակներ վաճառքի, Գինին ունի աղի մազեր, Որպես նվեր իր դաշույնի։ Անհանդուր մրջյունների երկար ոտքերով քարավանները հիշեցնում են խորը բեռնված ավանակների քարավաններ։ Ես տեսա մի մեծ դերձակուհի, որն իջնում ​​էր Խորասան, Իշուն ուռած էր ու անխռով, նրանք մի հատիկ բռնեցին ու եկան։ / մրջյուն / Գեղեցիկ կանաչ աղբյուր ՝ բազմաթիվ յուղոտ ձիերով արոտավայրերի խաշերի նախիրներով, ընդհակառակը, Հրոմկլայում «տոտագին քարանձավի» վառվող աշունը, որը չորացրեց գետի ջուրը, այրեց և լցվեց դաշտի խոտը ՝ զրկելով դաշտի խոտ։ Մի երեխա կանգնեց հզոր կրակի մոտ, Նա խմեց, նա գետից ջուր խմեց, Ձին, քեզանից էշ արեց, Նա հնձեց, դաշտի վերին խոտը։ Գոյություն ունեն հանելուկներ, որոնք բացի միտքը սրելուց, կերտում են երեխայի գեղարվեստական ​​ճաշակը ՝ ազդելով երեւակայական ու հուզական աշխարհի վրա։ Ահա այսպես է գարունն իր արոտավայրերով, խաշի նախիրներով և ձիերի նախիրներով։ Թագավոր տղան մի տեսակ աղ է, amամեն կանաչ թիկնոց է հագնում, Խաշինկն անթիվ զորք ունի, Շատ գեր ձին ոչխար է ու այծ։ Մի երեխա կանգնած էր հզոր կրակի մոտ. Նա խմեց գետի ջուրը։ Նա ձին ու էշը պատրաստեց ձեզանից։ Նա դաշտից հանձնեց խոտը։ (գարուն) Նա տեսավ ծնված երեխային և նույն օրը մահացավ։ Հուղարկավորությունից հետո նա նորից ոտքի կկանգներ և նրան ցույց կտար մեկ այլ գեղեցիկ։ / արեւ / Ահա գարունը ներկայացնող գլուխկոտրուկները։ Դրանք գրված են միջին հայերենով, դրանք այնքան պարզ են, որ կարիք չկա դրանք գլոբալ վերլուծելու։ Նպատակասլաց են նրա «հանելուկներ-առակները», որոնք գրականության պատմության մեջ հիմնականում դիտվում են որպես կյանքին անմիջականորեն առնչվող ստեղծագործություններ, գրականության աշխարհիկացման արտահայտություններ ՝ բանահյուսության գործածության հետ միասին։ Իհարկե, «Հանելուկներ» -ում կա կրթական նպատակ ՝ տալ գիտելիքներ կրոնի պատմության, հայոց պատմության, ուկրաինական բուսական աշխարհի, բնական երևույթների մասին, բայց այստեղ խնդիրը ոչ միայն ուսուցանվող նյութն է, այլ այն ձևերը, որոնցով հեղինակը սրում է ընթերցողի միտքը։ ուշադրություն պատմության էական կողմի վրա, զարգացնում է գուշակելու կարողությունը և այլն։ Այսպիսով, կան մի շարք գլուխկոտրուկներ, երբ հեղինակը տալիս է օբյեկտի երկու կամ երեք առանձնահատկությունները, և երեխան է, որ պետք է միավորի դրանք ՝ հանելուկի լուծումը սինթեզելու համար։ Այսպիսով Լսիր, եղբայր, ուժեղ եղիր։ Քեզ համար նշանը բոլորը։ Նա ունի կաղնու, մաքրված ոսկոր, Ktuea ը ուտում է ութոտնուկ աղ / ընկույզ / Դա փրփուր է բերանում, Երբեմն դա փոշի է։ Նա ձևավորում է որպես բամբակ, օգնում է երկրի սերմերին։ Կամ / ձյուն / Կան երգիծանք պարունակող հանելուկներ, որոնք արտացոլում են մի ամբողջ դարաշրջան և հոգեբանություն։ Օրինակ, ո՞վ կհամարձակվի բռնակալին ինչ-որ բան ասել, բայց թռչնի ճանկերի մեջ զարմանալի բան կա, նա ցատկում է բռնավորի դեմքին։ Արի, սիրելիս, ես չեմ ասում, որ դա զարմանալի է։ Մեկում կա հավի մանյակ։ (Սանդր) Հանելուկներում նույնպես Շնորհալին երեխայի, մարդու մտքից դուրս թողեց կրթության սերը և գրքերը։ Գիրքը դառնում է նաեւ հանելուկի առարկա։ Ես չտեսա սպիտակ խալաթ տուն, իսկ ներսում ճտվեցին ճուտերը։ Քեզ ցեղից ցեղ բերեցին, Խոսում էին բանականության լեզվով։ (գիրք) Ինչպես արդեն նշվեց վերևում, Ներսես Շնորհալու հանելուկները հիմնականում 4 + 4 են կամ հորինված են բնիկների չափով։ Կովբոյ արվեստում ընդունված էր հանելուկներ պատմել երգելով։ Ենթադրվում է, որ դրանից ենթադրվում է, որ Շնորհալուհանելուկներին պետք է երգեին իրենց խառնած ձվերով։ Շնորհալին չէր մոռանում հանելուկներում անցողիկ մարդու հեղուկ ճակատագիրը, որ «աշխարհը հյուրանոց է, մարդիկ հյուրեր են. Նրանք կգան ու կգնան»։ Պանդոկ ՝ երկրի սխալ կողմում։ Որ օտարները գան նրա մոտ, և ծանոթը կվերանա։ Մինչ հյուրը գալիս էր, նրանք պատվում էին նրան, իսկ մինչ նա հեռանում էր, կողոպտում էին նրան։ Նա գրում էր իր հանելուկները ամենօրյա զվարճանքի համար։ «Եվ քանի որ Ներսեսը ամեն ինչում հանճար էր, նա ստեղծեց մի խորհրդավոր առակ գրքում ՝ հանելուկ, որովհետև առասպելի փոխարեն նրան ասացին հարբած հարսանիքում», - գրում է 13-րդ դարի պատմաբան Կիրակոս Գանձակեցին։ Որպեսզի զվարճանքն անիմաստ չլինի կամ ինքնանպատակ լինի, բանաստեղծը փորձում է այն օգտագործել նրանց հետ միասին։ Ահա թութը, որի տերերի հետ շերամ որդը պատրաստում է «անգին օձ»։ Տեսեք այդ ծառը, որը ծաղկում է, թող Տերը օրհնի ձեզ, թող մարդիկ գեղեցիկ հագնվեն, շատ հաճելի և ցանկալի։ Առանձնապես խելացի և աշխույժ հանելուկներում, երբեմն համեմված նուրբ հումորով, Շնորհալին պատմում է աստվածաշնչային և պատմական դեմքերի և կենդանիների, բույսերի, բնական երևույթների և գրականության մշակույթի մասին։ Հանելուկները դժվար է լուծել և դրանք ուղղված են տարբեր մակարդակի ընթերցողներին։ Որպեսզի լուծվեր, օրինակ, հայկական այբուբենին նվիրված հանելուկը, պետք էր գրագետ լինել։ Չորս տասից չորս տարվա ընթացքում Յուրայլը միշտ ուշադիր էր։ Ամեն ինչ տասը հազար է, մեկը պակաս և այլն։ Նա չորս անգամ փակեց, որպեսզի խելացի մարդիկ իմանան։ Դրա կեսը տևում էր ութ կամ տասը, որպեսզի հիմար մարդիկ չգիտեն։ (այբուբեն) Մեկ այլ հանելուկ շեշտում է քերականության կարևորությունը։ Տեսնում ես, արհեստ ես, փոքր, շատ պիտանի ու գեղեցիկ։ Այն ուներ երկու դռնատեղ, ութ համարներով պատուհան։ Ինչպես արդեն նշվեց վերևում, Ներսես Շնորհալին իր հանելուկները, որոնք աչքի են ընկնում պարզ բանահյուսական ստեղծագործության կառուցվածքով, գրել է խոսակցական ՝ միջին հայերենով, որը հետագայում դարձել է քնարերգության լեզու։ Իհարկե, ինչպես ընդհանուր առմամբ, մանկական գրականության այս ոլորտում «Շնորհալին ունեցել է» հետևորդներ։ Հայտնի օրինակ է Տիրատուրը (14-րդ դարում)։ Բայց հետագա դարերում նրանց աշխատանքների մեծ մասը վերագրվում է Շնորհալին։ Հետևորդներից մեկը հանելուկների տեսքով հանելուկ ստեղծեց Շնորհալու մասին։ Ես կանգնած էի իշխանական եկեղեցում ՝ «ավելի բարձր աստիճանից, քան մեկ ուրիշը ՝ երգիչ, շարական»։ Ինչ վերաբերում է հայ աշուղներին, ապա նրանք մինչ օրս պահպանել են երգի մեջ հանելուկներ առաջարկելու և լուծելու գեղեցիկ ավանդույթը, հատկապես իրենց տպավորիչ մրցույթներում, ըստ բոլոր տվյալների, նախապես այդ փորձը փոխառելով ժողովրդական արվեստից և զարգացնելով այն։ Համեմատելով և խտացնելով առարկայի կամ երեւույթի խտացրած հատկությունները ՝ Շնորհալին ընդլայնում է իր աշխարհագիտությունը, զարգացնում սրամտություն և գուշակելու կարողություն։ Ահա, թե ինչ հմայիչ բանաստեղծական պատկեր է «Երկինք» գլուխկոտրուկը։ Եկեղեցին բարձր ու լայն էր։ Այն կառուցվել է լայն։ / երկինք / Ակամայից հիշում ենք ժողովրդական ավանդույթը և Հովհաննես Թումանյանի «Լուսավորչի լապտերը»։ Չնայած գլուխկոտրուկի ամբողջական փոխաբերական բնույթին, լուծման ակնարկներ կան Շիկացման լամպերն ու ջահերն անմիջապես միտքը մղում են դեպի լուսավորող մարմինների աշխարհ, դեպի երկինք։ Այս այլաբանական քառյակները, որոնք վերաբերում են արեգակին, լուսնին, աստղերին, թռչունին, գայլին, և վերջապես մարդուն ու նրա կյանքին, փորձում են հայտնաբերել բնության և տիեզերքի խորհրդավոր երեւույթները ՝ նայելով մարդուն որպես բնության հրաշք, որի համար կյանքը հյուրանոցային խումբ է, որտեղ, երբ նա մտնում է, հարգում է նրան. երբ նա հեռանում է, նա թալանում է։ Գոյություն ունեն հանելուկներ, որոնց աղբյուրը կյանքի ճանաչման տարրն է։ Լուծման գաղտնիքը, ինչպիսին է «Անակնկալ ասում եմ քեզ սիրելիս», - հեղինակը ուշադրություն է հրավիրում կյանքի աննորմալ ընթացքի վրա, պատրաստում դրա լուծման փիլիսոփայական-այլաբանական ճանապարհը։ «Երբ նա ծերանա, դիմում է դրան» (խելացի լուծումը խաղողն է)։  Ինչպես արդեն նշվեց, Շնորհալու դերը հայ քնարերգության պատմության մեջ շատ մեծ է։ Ըստ հայ միջնադարյան գրականության մեծ պատմաբան Մանուկ Աբեղյանի, «12-րդ դարի կեսերին մեր պոեզիան երկնքից երկիր էր իջել ՝ դառնալով կյանքի և բնության արտացոլում ոչ միայն իր ընդհանուր էությամբ, այլև իր մանրամասներով, նույնքան բնական ու հասարակ »։ տխուր կամ լուրջ հույսով ուշադիր քաղցր, սրտացնող շեշտադրումներով։ » Շնորհալին դիմեց արտահայտման և պատկերավորման բազմաթիվ միջոցների։ Նա հատկապես նախընտրեց անձնավորվածության կամ դիմադրության գյուտը, շնչելը և անկենդան իրերի հետ խոսելը։ Շնորհալին ընդլայնում է համաշխարհային գիտելիքները, զարգացնում սրամտությունը։ Պատմաքաղաքական հեղինակությունը տեղ է գրավում բանաստեղծի ստեղծագործության գրական բազմազանության մեջ։ Նա իր հանելուկները գրում էր ջերմությամբ և հպարտությամբ։ Նա ընտրեց առավել ռացիոնալ ճանապարհը ՝ ազատ և ազատամիտ մոտեցմամբ։ Նա պատկերում էր իր ժամանակի հերոսների սխրագործությունները ՝ ձգտելով կենդանի պահել ժողովրդի մարտական ​​ու հերոսական ոգին։ Գրիգոր Նարեկացուից հետո Ներսես Շնորհալին զբաղեցնում է հայ պոեզիայի մեծությամբ երկրորդ բարձրությունը։ Դրանից հետո իր ստեղծագործության բարերարությամբ հայ գրականության մեջ խորացան աշխարհիկ տրամադրություններն ու ազգային-հայրենասիրական ոգին։ Մեծ բանաստեղծի հանելուկների տեսքով ուրիշները հանելուկներ էին գրում նրա մասին։ Ահա նրանցից մեկը, շատ պատվավոր տնային տնտեսուհի, նա շատ տարբեր ընթրիքներ էր պատրաստել, նրանք կերան իմ մանկությունը, զվարճացան և հարստացան գիտելիքներով։ Ներսես Շնորհալին հայ գրականության այն մեծերից է, ով իր վրա է վերցրել ժողովրդին լուսավորելու, ուսուցանելու և կրթելու գործը. նա իր բնական շնորհներն օգտագործել է սերունդների բարոյական դաստիարակությանը ծառայեցնելու համար։ Դարեր են անցել բանաստեղծի ծննդյան օրվանից, բայց նրա ժառանգությունը դեռ շատ ուսանելի է ոչ միայն գրականության, այլև մանկավարժության և մանկավարժության ոլորտներում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Աբեղյան Մ., Գործեր, հատոր Դ, Երեւան, 1970։ [2] Թահմիզյան Ն., Ներսես Շնորհալին, կոմպոզիտոր և երաժիշտ, Երեւան, 1964։ [3] Shnorhali N., Հանելուկներ, Երեւան, 1984։ [4] Շնորհալի Ն., Հոդվածների ժողովածու, Երեւան, 1977։ [5] Մնացականյան Ա., Հայկական միջնադարյան հանելուկներ, Երեւան 1979։ Եղիազարյան Սամվել ՇՆՈՐՀԱՎՈՐԱՆՔՆԵՐԻ PԻZԱՆՆԵՐ Հիմնաբառեր. Շնորհալի, հանելուկներ, միջնադար, բանաստեղծ, Պահլավունի, ժամանակաշրջան։

example397

example397

Հոդվածը նվիրված է սեփականության իրավունքի ձեռքբերման հիմքերից՝ ձեռքբերման վաղեմությանը։ Հոդվածում ներկայացվել են սույն թեմայի վերաբերյալ սահմանադրաիրավական կարգավորումները, անդրադարձ է կատարվել ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի եւ ՀՀ Սահմանադրական դատարանի նախադեպային իրավունքին։ Տեսության եւ իրավակիրառ պրակտիկայի համադրմամբ հոդվածում վեր են հանվել ձեռքբերման վաղեմության որպես սեփականության իրավունքի ձեռքբերման հիմքի իրավական կարգավորումներն, ինչպես նաեւ իրավակիրառ պրակտիկայում նկատելի հիմնախնդիրները։ Ներկայացվել են ներպետական օրենսդրության փոփոխության վերաբերյալ առաջարկություններ։

Ձեռքբերման վաղեմությունը որպես սեփականության իրավունքի հնագույն ինստիտուտներից մեկը, այսօր ոչ միայն չի կորցրել իր արդիականությունը, այլեւ նոր բովանդակություն եւ նշանակություն է ստացել, ինչով էլ պայմանավորված ՀՀ-ում իրականացվող օրենսդրական բարեփոխումների համատեքստում, տնտեսվարման շուկայական օրենքների ձեւավորման եւ սեփականության իրավունքի առկայության ու ընդլայնման արդի պայմաններում ավելի է արժեւորվում ձեռքբերման վաղեմության, որպես քաղաքացիաիրավական շրջանառությունում սեփականության իրավունքի ճանաչման ձեւերից մեկի գիտագործնական ուսումնասիրությունը։ ՀՀ Սահմանադրության 10-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` Հայաստանի Հանրապետությունում ճանաչվում եւ հավասարապես պաշտպանվում են սեփականության բոլոր ձեւերը [1]։ 222ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ՀՀ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն էլ՝ յուրաքանչյուր ոք ունի օրինական հիմքով ձեռք բերած սեփականությունն իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու եւ տնօրինելու իրավունք [1]։ ՀՀ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված անձի սեփականությունն իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու, տնօրինելու եւ կտակելու իրավասությունները ամրագրում են սեփականության իրավունքի բովանդակությունը կազմող այն իրավազորությունների ամբողջությունը, որոնք օրենքով պատկանում են սեփականատիրոջը` որպես սեփականության սուբյեկտիվ իրավունքի կրողի, եւ ուրվագծում սեփականության իրավունքի իրականացման սահմանները։ Սեփականատիրոջ իրավազորությունների մատնանշված եռամիասնականությունն ունի գիտագործնական կարեւոր նշանակություն [2, էջ 119]։ Այն ապահովում է իրի նկատմամբ սեփականատիրոջ լիակատար գերիշխանությունը, նրա եւ սեփականության ազատությունը։ [2, էջ 153Սեփականության իրավունքի վերաբերյալ ամրագրված սահմանադրաիրավական նորմերի իրականացումը երաշխավորվում է ոչ միայն վերոնշյալ հոդվածներով, այլեւ Սահմանադրությամբ ամրագրված այլ հոդվածներով եւս (տե՛ս ՀՀ Սահմանադրության 74-րդ, 76-րդ, 184-րդ հոդվածները եւ այլն)։ Սեփականության իրավունքի իրականացման հետ կապված հարաբերություններն իրենց իրավական կարգավորումն են ստացել նաեւ Հայաստանի Հանրապետությունում ընդունված մի շարք այլ իրավական ակտերով [9, էջ 360], որոնք սահմանում են սեփականության իրավունքի բովանդակությունը, սեփականության իրավունքի սուբյեկտներին, սեփականության իրավունքի սահմանափակումների թույլատրելի շրջանակները, սեփականության իրավունքն իրականացնելու եւ պաշտպանելու պայմանները եւ կարգը, գույքի նկատմամբ իրավունքներ ունեցող այլ անձանց շահերի պաշտպանության մեխանիզմները։ Ձեռքբերման վաղեմության՝ որպես սեփականության իրավունքի ձեռքբերման հիմքի վերաբերյալ իրավակարգավորումները տեղ են գտել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում։ Այն նախատեսում է գույքի 223ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչման մի շարք հնարավորություններ, որոնցից մեկն էլ ձեռքբերման վաղեմությունն է։ Այն հանդիսանում է գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչման լայն կիրառություն ունեցող առավել արդյունավետ միջոց։ Ներկայումս մեզանում իրավագիտության մեջ կարեւորվում է այս ինստիտուտին վերաբերվող օրենսդրական համակարգի կատարելագործման, ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականության իրավունքի ճանաչման ինստիտուտի գիտագործնական ուսումնասիրության անհրաժեշտությունը, ինչպես նաեւ նրա դերի ու էության վերլուծության եւ կանոնակարգման խնդիրը [3]։ Ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտը նպատակ ունի իրավաբանական նշանակություն հաղորդել գոյություն ունեցող փաստացի հարաբերություններին եւ նպաստել քաղաքացիական շրջանառության կայունությանը։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 178-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` տիրազուրկ անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը կարող է ձեռք բերվել ձեռքբերման վաղեմության ուժով (հոդված 187)։ Սույն նորմը չի կիրառվում ինքնակամ կառույց հանդիսացող անշարժ գույքի նկատմամբ [7]։ Նույն օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի համաձայն` 1.Քաղաքացին կամ իրավաբանական անձը, որն անշարժ գույքի սեփականատեր չէ, սակայն այն տասը տարվա ընթացքում բարեխղճորեն, բացահայտ եւ անընդմեջ տիրապետում է որպես սեփական գույք, այդ գույքի նկատմամբ ձեռք է բերում սեփականության իրավունք (ձեռքբերման վաղեմություն)։ 2. Տիրապետման վաղեմությունը վկայակոչող անձը կարող է իր տիրապետման ժամկետին միացնել այն ժամանակը, որի ընթացքում այդ գույքին տիրապետել է այն անձը, որի իրավահաջորդն է ինքը։ 3. Մինչեւ ձեռքբերման վաղեմության ուժով գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք ձեռք բերելը գույքը որպես սեփականություն տիրապետող անձն իրավունք ունի պաշտպանել այն երրորդ անձանցից, որոնք գույքի սեփականատերը չեն եւ օրենքով կամ պայմանագրով նախատեսված այլ հիմքով դրա նկատմամբ չունեն տիրապետման իրավունք։ 224ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 4. Անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը ձեռքբերման վաղեմության ուժով գույքը ձեռք բերած անձի մոտ ծագում է այդ իրավունքի պետական գրանցման պահից [7]։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի 1-ին մասի վերլուծությունից հետեւում է, որ ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականության իրավունքի ձեռքբերման համար անհրաժեշտ է մի շարք վավերապայմանների միաժամանակյա առկայությունը։ Մասնավորապես` 1. տիրապետումը պետք է լինի բարեխիղճ։ Տիրապետման բարեխղճությունը գնահատվում է գույքը անձի փաստացի տիրապետմանը անցնելիս։ Գույքն անձի փաստացի տիրապետմանը պետք է անցնի առանց որեւէ բռնության գործադրման։ Տիրապետողի մոտ պետք է առկա լինի այն համոզմունքը, որ նա գույքը ձեռք է բերում օրինական հիմքերով։ Տիրապետումը պետք է հիմնված լինի այնպիսի փաստի հիման վրա, որը տիրապետողին կարող է տալ բավարար հիմքեր ենթադրելու, որ նա այդ գույքը տիրապետելու է որպես սեփականություն; 2. փաստացի տիրապետողը գույքը պետք է տիրապետի որպես սեփականը, այսինքն` գույքը փաստացի տիրապետողը պետք է մասնակցի գույքի կառավարմանը, հոգ տանի դրա պահպանման համար, ինչպես իր սեփական գույքի դեպքում։ Անձը պետք է գույքը տիրապետի ինչպես սեփականը նաեւ երրորդ անձանց հետ հարաբերություններում; 3. տիրապետումը պետք է լինի 10 տարի եւ անընդմեջ։ Այսինքն՝ 10 տարվա ընթացքում գույքի տիրապետումը չպետք է ընդհատվի։ Տիրապետումը կարող է ընդհատվել կամ տիրապետողի կամքով, երբ նա հրաժարվում է գույքի հետագա տիրապետումից (գույքը դուրս է գալիս նրա տիրապետումից), կամ գույքի սեփականատիրոջ կամ այլ անձանց գործողություններով, որոնք ուղղված են գույքը վերադարձնելուն; 4. տիրապետումը պետք է լինի բացահայտ, այսինքն՝ փաստացի տիրապետողը գույքը չպետք է տիրապետի երրորդ անձանցից գաղտնի եղանակով [4]։ Վերը շարադրվածից հետեւում է, որ ձեռքբերման վաղեմությունն օրենքով նախատեսված որոշակի ժամկետի լրանալու եւ որոշակի պայմանների պահպանման ուժով մեկ անձի կողմից սեփականության իրավունքի ձեռքբերման, իսկ մյուսի համար այդ իրավունքի դադարման միջոց է։ Այդ ինստիտուտը թույլ է տալիս փաստի եւ իրավունքի միջեւ խզում առաջանալու դեպքում, երբ չտիրապետող սեփականատերն ի225ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րեն պատկանող գույքը վերադարձնելու շահագրգռվածություն չի ցուցաբերում, փաստացի տիրապետողին սեփականատեր ճանաչելու միջոցով հաղթահարելու գույքային հարաբերությունների ոլորտում առաջացող անորոշությունը [3]։ Ձեռքբերման վաղեմությունը «բոլոր ժամանակաշրջաններում ուղղված է եղել իրավունքում անհստակությունների վերացմանը» [10, с. 218]։ Վկայակոչված իրավական նորմերի բովանդակությունից ակնհայտ է, որ ձեռքբերման վաղեմության հիմքով անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ձեռքբերման համար պահանջվում է այդ գույքի` որպես սեփական ունեցվածքի բարեխիղճ, բացահայտ, անընդմեջ, տեւական տիրապետում։ Այս նախապայմանները բացառում են ուրիշի գույքը որպես սեփականություն ձեռք բերելու հնարավորությունը, որին տիրապետողը տիրապետում եւ օգտագործում է, մասնավորապես՝ վարձակալության, պահատվության կամ այլ պայմանագրերի հիման վրա, թեկուզեւ բարեխիղճ, բացահայտ, անընդմեջ եւ երկարատեւ, սակայն իր պայմանագրային պարտավորությունների գիտակցմամբ՝ այն համարելով ուրիշի գույք եւ տիրապետելով ոչ որպես սեփական գույք։ Այն կոչված է պաշտպանելու գույքը բարեխղճորեն տիրապետողի իրավունքները։ Միաժամանակ նկատենք, որ ՀՀ քաղ. օր.-ի 187-րդ հոդվածը չի խոչընդոտում սեփականության իրավունքի ճանաչումն ու պաշտպանությունը։ Այն նախատեսում է գույքը բարեխղճորեն, բացահայտ եւ անընդմեջ տիրապետողի դատական կարգով գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ձեռքբերման հնարավորություն [6]։ Սակայն հարկ ենք համարում նշել, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի, ինչպես նաեւ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումների բովանդակությունից հետեւում է, որ ներպետական օրենսդրությամբ ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականատեր դառնալու հնարավորություն նախատեսված է միայն անշարժ գույք համարվող հողամասերի, ընդերքի մասերի, մեկուսի ջրային օբյեկտների, անտառների, բազմամյա տնկիների, ստորգետնյա եւ վերգետնյա շենքերի, շինությունների եւ հողին ամրակցված այն գույքի նկատմամբ, որն անհնարին է հողից անջատել` առանց այդ գույքին կամ հողամասին վնաս պատճառելու կամ դրանց նշանակությունը փոփոխելու, դադարելու կամ նպատակային նշանակությամբ հետագա օգտագործելու անհնարինու226ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թյան 19 [7]։ Ընդ որում, թվարկված օբյեկտների բնույթն այնպիսին է, որ սեփականատեր չհանդիսացող անձը դրանք կարող է տիրապետել, եթե սեփականատերը հրաժարվել է դրանց նկատմամբ սեփականության իրավունքից կամ գույքը թողել է առանց դրա նկատմամբ սեփականության իրավունքը պահպանելու մտադրության կամ կորցրել է գույքի նկատմամբ հետաքրքրությունը եւ տիրապետողից վերադարձնելու ցանկություն չունի։ Այսինքն` այդ ինստիտուտի կիրառմամբ սեփականության իրավունք կարող է առաջանալ ինչպես տիրազուրկ անշարժ գույքի նկատմամբ, այնպես էլ այն անշարժ գույքի նկատմամբ, որը սեփականության իրավունքով պատկանում է այլ անձի, բայց սեփականատերը օրենքով սահմանված ժամկետում անտարբեր վերաբերմունք է ցուցաբերում դրա նկատմամբ [8]։ Հետեւաբար, եթե գույքի սեփականատերը հրաժարվել է իր իրավունքից կամ երկար ժամանակ իր սեփականության իրավունքը պաշտպանելու գույքն իրեն վերադարձնելու ցանկություն չի դրսեւորում, հաշտվել է դրա կորստյան հետ, քաղաքացիական հարաբերություններում հստակություն ապահովելու համար նպատակահարմար է այդ գույքը ճանաչել փաստացի տիրապետողի սեփականությունը [10, с. Վերոգրյալից ելնելով՝ կարող ենք փաստել, որ ձեռքբերման վաղեմությունը՝ որպես իրավական ինստիտուտ, ունի զարգացման երկարամյա պատմություն։ Այն դեռեւս հնագույն ժամանակներից հանդիսացել է գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչման եղանակներից մեկը, սակայն ներկայիս օրենսդրական փոփոխությունների արդյունքում այս ինստիտուտի բովանդակության առանձին բաղադրիչներ ենթարկվել են փոփոխությունների։ Ձեռքբերման վաղեմությունը՝ որպես սեփականության իրավունքի հնագույն ինստիտուտ, այսօր ոչ միայն չի կորցրել իր արդիականությունը, այլեւ նոր բովանդակություն եւ նշանակություն է ստացել քաղաքացիաիրավական հարաբերություններում։ Միաժամանակ նկատենք, որ իրավակիրառ պրակտիկայում ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտը կարգավորող իրավական նորմերին տրված իրավական բովանդակությամբ հանդերձ, օրենսդրությամբ Մեր այսպիսի դիրքորոշումը բխում է ՀՀ քաղաքացիական օերսնգրքի 134-րդ հոդվածի իրավական կարագավորումներից։ 227ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ապահովված չեն այս ինստիտուտի լիարժեք կիրառման համար ամբողջական իրավական կարգավորումները, որոնք համահունչ չեն սեփականության իրավունքի իրականացման սահմանադրաիրավական երաշխիքներին։ Հարկ ենք համարում նշել, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի կարգավորումն առավելապես իրականացված է շարժական իրերի ձեռքբերման տրամաբանությամբ, ինչն արդեն խնդիր է առաջացնում անշարժ իերի պարագայում [11], իսկ շարժական գույքի նկատմամաբ ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականության իրավունքի ճանաչման վերաբերյալ իրավակարգավորումներ առկա չեն, ինչն էլ կարող է հանգեցնել այնպիսի իրավիճակի, որ շարժական իրերը կարող են դուրս մնալ քաղաքացիական շրջանառությունից։ Հարկ է նկատել, որ ռուս գիտնականների կողմից եւս ընդգծվում է շարժական գույքի քննարկվող հիմքով սեփականության իրավունքի ձեռք բերման իրավակարգավորումների սահմանման անհրաժեշտության մասին եւ ընդգծվում է Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության փորձը, մասնավորապես վկայակոչվում է Գերմանիայի քաղաքացիական օրենսգրքի 937-րդ հոդվածը, որով նախատեսվում է, որ ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականության իրավունք կարելի է ձեռք բերել շարժական գույքի նկատմամբ [12с.173]։ Հաջորդ խնդիրը վերաբերում է ՀՀ քաղ. օր. 187 հոդվածով ամրագրված ձեռքբերման վաղեմության հիմքով սեփականատեր դառնալու հնարավորություն ունեցող սուբյեկտներին, մասնավորապես նշված հոդվածը որպես ուբյեկտներ ուղղակիորեն նախատեսում է միայն քաղաքացիներին եւ իրավաբանական անձանց,անտեսելով պետությանը եւ համայնքներին։ Համաձայնվելով Ա.Հովհաննիսյանի այն դիրքորոշման հետ, որ պետության եւ համայնքների մասին հիշատակության բացակայությունից չի հետեւում, որ պետությունը եւ համայնքները նման հնարավորությունից օգտվել չեն կարող, իսկ Քաղ. օր. 187 հոդվածի ձեւակերպումը հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ ձեռքբերման վաղեմությունը կարող է օգտագործվել ցանկացած սուբյեկտի, այդ թվում նաեւ պետության եւ համայնքի կողմից, այլ սուբյեկտներին պատկանող անշարժ գույքի սեփականատեր դառնալու, ինչպես նաեւ պետությանը կամ համայնքին պատկանող անշարժ գույքի նկատմամբ այլ սուբյեկտների սեփականության իրավունքի առաջացման հիմք դառնալ [13,էջ 36]։ Այ228ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նուհանդերձ հաշվի առնելով, այն հանգամանքը, որ նման իրավակարգավորման հստակ բացակայությունը կարող է տարակերպ մեկանբանվել, այն էլ այն պարագայում, որ մեր հանրապետությունում տիրազուրկ գույքի վերաբերյալ դեռեւս հստակ իրավական կարգավորումներ առկա չեն, որոշակի դրույթներ նախատեսված էին ՀՀ կառավարության «Ինքնակամ կառուցված շենքերը, շինությունները, ինքնակամ զբաղեցված հողամասերը, տիրազուրկ (լքված) անշարժ գույքը հաշվառելու մասին» 2000 թվականի հուլիսի 27-ի թիվ 422 որոշմամբ որով կարգավորվում էին տիրազուրկ անշարժ գույքերի հաշվառման վերաբերյալ հարաբերությունները, սակայն որեւէ իրավական կարգավորում առկա չէ որեւէ սուբյեկտի համար չնախատեսելով հաշվառված գույքը պետական կամ համայնքային սեփականություն դարձնելու համար քայլեր ձեռնարկելու պարտականություն, քանի որ հանրահայտ է, փաստն առ այն, որ սեփականության իրավունքը ծագում է պետական գրանցման պահից։ Այսպիսի բացթողումը կարող է քաղաքացիական շրջանառության կայունության ապահովման տեսանկյունից խնդիրներ առաջացնել. Ուստի կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է ներպետական օրենսդրությամբ ամրագրել հետեւյալ կարգավորումները. 1. պետք է նախատեսել շարժական իրերի նկատմամբ ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականության իրավունքի ճանաչման հնարավորույթուն եւս, 2. ձեռքբերման վաղեմության հիմքով սեփականատեր դառնալու հնարավորություն ՀՀ քաղ. օր. 187 հոդվածն ուղղակիորեն նախատեսում է քաղաքացիների եւ իրավաբանական անձանց համար՝ անտեսելով, որ այդ հնարավորությունից կարող են օգտվել նաեւ պետությունը եւ համայնքները, հետեւաբար քաղաքացիական շրջանառության կայությունության ապահովվման տեսանկյունից ավելի նպատակահարմար կլինի օրենսդրությամբ ձեռքբերման վաղեմության հիմքով սեփականատեր դառնալու հնարավորություն ուղղակիորեն նախատեսել նաեւ պետության եւ համայնքների համար։ Ընդհանրացնելով նկատենք, որ վկայակոչված օրենսդրական փոփոխությունները կապահովեն արդարացի հավասարակշռություն անձի շահերի ու սեփականության իրավունքի եւ հանրային շահերի միջեւ՝ միաժամանակ ապահովելով սեփականության իրավունքի իրականացման սահմանադրաիրավական երաշխիքները։

example1342

example1342

Մեթոդական բնույթի այս աշխատանքում ներկայացված է ամբողջ բազմանդամի արժեքի հաշվման հիմնական մեթոդը՝ Հորների սխեման։ Այդ սխեմայի հիման վրա լուծված են մի քանի տիպային վարժություններ։ Այնուհետև նկարագրված է ամբողջ բազմանդամի արժեքի հաշվման իրականացումը համակարգչային MAPLE փաթեթի միջոցով, դիտարկված են կոնկրետ օրինակներ։

1. Ներածություն. Այլ բնույթի մաթեմատիկական, ֆիզիկական, տեխնիկական մի շարք խնդիրների լուծումը պահանջում է տարրական ֆունկցիաների արժեքների հաշվարկ փոփոխականի տարբեր արժեքների համար։ Այդ պատճառով միջնադարում ստեղծվել են եռանկյունաչափական ֆունկցիաների արժեքների աղյուսակներ, ինչպես նաև որոշ գործառույթների մոտավոր արժեքները հաշվարկելու բանաձևեր։ Հետագայում տարրական ֆունկցիաների արժեքների հաշվարկը, ինչպես նաև նմանատիպ աղյուսակների ստեղծումը խթան հանդիսացավ մաթեմատիկայի և դրա կիրառությունների զարգացման համար։ Այդ նպատակով լայնորեն կիրառվեց սերիայի, շղթայի կոտորակների, օրթոգոնալ բազմանդամների տեսությունը և այլն, որոնց միջոցով ներկայացվեցին տարրական ֆունկցիաները, որոշվեցին դրանց արժեքները։ Նախքան նորագույն տեխնոլոգիաների զարգացումը ստեղծվել են տարբեր ալգորիթմներ տարրական գործառույթների արժեքների հաշվարկման համար, բլոկային գծապատկերներ BASIC, PASCAL, FORTRAN, C և այլ ծրագրավորման լեզուներում, որոնք հնարավորություն են տալիս համակարգչին «Strela», BSM-6, M-2, M3, Ուրալ։ M-220, EC, ինչպես նաև Նաիրի, Հրազդան տիպի հաշվիչները այդ արժեքները շատ արագ հաշվարկելու համար։ Վերջին տարիներին համապատասխան մասնագետների կողմից մշակվել են համակարգչային մաթեմատիկայի լրակազմեր, որոնք հզոր գործիք են տարբեր մաթեմատիկական խնդիրներ լուծելու, մասնավորապես, տարրական ֆունկցիաների արժեքները հաշվարկելու համար։ Այս համակարգչային հավաքածուները հասանելի են ինչպես մասնագետների, այնպես էլ համակարգչային գիտելիքներ ունեցող յուրաքանչյուրի համար։ Նմանատիպ փաթեթներ են `MAPLE, MATHEMATICA, MATLAB, MACSYMA այլ համակարգչային այլ փաթեթներ։ Մասնավորապես, MAPLE փաթեթը հզոր և ճկուն գործիք է տարբեր մաթեմատիկական խնդիրներ լուծելու համար։ Փաթեթի ավելի քան 2000 հրամանը հնարավորություն է տալիս լուծել հանրահաշվի, մաթեմատիկական վերլուծության, դիֆերենցիալ հավասարումների և մի շարք այլ ոլորտների խնդիրներ, մասնավորապես `տարրական գործառույթների արժեքները հաշվարկել փոփոխականի տարբեր արժեքների համար։ , MAPLE փաթեթի հետ աշխատանքն այն է, որ օգտագործողը մաթեմատիկական արտահայտություններ է մտնում համակարգչի միջոցով ՝ հրամանների միջոցով, և փաթեթն ակնթարթորեն կատարում է այդ հրամանները ՝ ելնելով պատասխանից։ Փաթեթի հետ աշխատանքը կատարվում է երկխոսության միջոցով։ Մուտքագրված արտահայտությունները Հրամանները պահվում են մեկ փաստաթղթում ՝ օգտագործողին թույլ տալով տեսնել գործողությունների ընթացքը։ MAPLE փաթեթի ինտերֆեյսը նման է ցանկացած խմբագրական համակարգի ինտերֆեյսի, որը մասնագիտությամբ ծրագրավորողներին հնարավորություն է տալիս օգտվել փաթեթից [3,4]։ Այս ամենից բացի, այն պարունակում է նաև բարձր մակարդակի ժամանակակից ծրագրավորման լեզուներ։ Այս աշխատանքի առաջին մասը ներկայացնում է ամբողջ բազմակի արժեքների հաշվարկման հիմնական մեթոդներից մեկը, հորերի սխեման, իսկ երկրորդ մասը ներկայացնում է MAPLE համակարգչային փաթեթին վերաբերող տեղեկատվություն, որը կարող է օգտագործվել ամբողջ բազմակի արժեքները հաշվարկելու համար ինտերպոլացիա, կառուցել գործառույթների գծապատկերներ և այլն։ 2. Հաշվարկել ամբողջ բազմանդամի արժեքը `օգտագործելով ջրհորի սխեման։ Հաշվի առնենք իրական գործակիցներով ամբողջ բազմանդամը առաջին աստիճանի [1,2]։ Ենթադրենք, որ անհրաժեշտ է հաշվարկել (1) ամբողջ բազմանդամի արժեքը - (2) Արժեքը հաշվարկելու համար անցեք հետևյալ կերպ. Թող (2)-ը ներկայացվի հետևյալ կերպ. Հաշվարկելով մեծությունները մեծությամբ, մենք կգտնենք է, (1) բազմանդամի արժեքը մեջ Գործնականում վերը նկարագրված գործողությունները կատարվում են օգտագործելով հետևյալ սխեման, որը կոչվում է եղջյուրային սխեմա։ Օգտագործելով Ուելսի սխեման, հաշվարկեք այսպես բազմանդամի արժեքը ներսում։ 122110nnnnnaaaaaP. ... 13210nnaaaaaaP123312201100 ... ,,,, nnnnbabbababababababPbnx0a1a2ana 00ba110bab221bab ) (1Pbabnnn12435423456xxxxxxxxP2x. 1232P Նկատի ունեցեք, որ մեծությունները բազմանդամը կիսաբաժինների բաժանող քառակուսի գործակիցներն են [1]։ Իրոք, եկեք տեղադրենք այնտեղ, որտեղ կունենանք բաժնի մնացած մասը, ըստ Բեզուհիթորեմի։ (6) դնելով (5) և փակագծեր բացելով ՝ մենք կունենանք։ Համեմատելով (1) և (8) հարաբերությունները և հավասարեցնելով գործակիցները անդամների առջև կստանանք. Նույնը կունենանք (9) -ից և (4) -ին։ ինչը և պետք է ապացուցվեր։ Այսպիսով, ջրհորների սխեման թույլ է տալիս նրան որոշել ուց գործակիցը ուց մնացած բազմանդամը բաժանելու մնացորդը `բաժանելով այն առանց բաժանելու։ Օրինակ. Օգտագործելով հորերի սխեման, պարզիր 1210, ... ,,, bnbbbbxPxxQ, nxxQxP12110 nnnxxxQ n) (Pn. ... 1212121010nnnnnnxxxxxxx։ , ... ,,, 112121210100nnnnnnaaaaa ,, ... ,,, 1121121221011000nnnnnnnnbbabababababa Քան xPxxQ - ն ուց մնացորդն է, որը առաջանում է բազմանդամի բաժանման արդյունքում։ Այսպիսով Պետք է նշել, որ ամբողջ բազմանդամի արժեքները հաշվարկելու արագության առումով ջրհորի սխեման մնացած բոլոր մեթոդներից ամենառացիոնալն է։ 3. Համակարգչային MAPLE փաթեթի միջոցով ամբողջ բազմանդամի արժեքի հաշվարկ։ MAPLE համակարգչային փաթեթի ցանկացած գործառույթ, մասնավորապես ՝ ամբողջ բազմանդամը, կարող է ներկայացվել մի քանի եղանակով [3,4]։ 1-ին եթերաշրջան։ Կարելի է ներկայացնել ամբողջ բազմանդամը։ =) օպերատորի միջոցով, որի արդյունքում այդ բազմանդամին նշանակվում է անուն։ Հաջորդ քայլում, փոփոխականին հատուկ արժեքներ տալով, փոփոխականի արժեքի համար բազմանդամի արժեքը ակնթարթորեն որոշվելու է նույն օպերատորի կողմից։ Օրինակ. Հաշվարկը ներսում։ Բազմանդամի 2-րդ մեթոդը։ Բազմակի անդամը կարող է ներկայացվել այսպես կոչված ֆունկցիոնալ օպերատորով։ Այս դեպքում այն ​​կրկին օգտագործվում է (. =) օպերատորը, որից հետո, ի տարբերություն նախորդ դեպքի, փոփոխականը նշվում է կլոր փակագծերում, ինչպես ցույց է տրված ստորև։ 20123722345xxxxxxP2x104234xxxxxQ0r12435423456xxxxxxxP2x Օրինակ ՝ Հաշվարկը ներսում։ Բազմանդամի 3-րդ մեթոդը։ Բազմակնությունը կարող է ներկայացվել նաև unapply հրահանգով (expr, x1, x2,…), որտեղ բազմանդամը ներկայացված է expr- ի փոխարեն, և փոփոխականները ներկայացված են x1, x2, փոխարեն։ Օրինակ. Հաշվարկը ներսում։ Բազմակողմում քննարկված յուրաքանչյուր օրինակում պատասխանը դուրս է գալիս վայրկյանի ընթացքում։ Նկատի ունեցեք, որ MAPLE համակարգչային փաթեթը հնարավորություն ունի անմիջապես կառուցելու հրամանի գծապատկերով տրված ճշգրիտ բազմանդամը (p (x), x = a..b), որտեղ p (x) - ը քննարկվող բազմանդամն է, իսկ a..b- ը միջակայքն այն տեղն է, որտեղ պետք է կառուցվի ժամանակացույցը։ Օրինակ. Ընթացքում կառուցապատման գծապատկեր։ բազմանդամություն Բազմանունի գրաֆիկը կարող է կառուցվել տվյալ տիրույթում `ինտերպոլյացիայի միջոցով, երբ այդ միջակայքի կետերում հայտնի են բազմանդամի մի քանի արժեքներ։ Ըստ այդ առանցքային կետերի ՝ բազմանդամի կողմից ստացված արժեքներն այդ կետերում, ստեղծվում են երկու ցուցակ։ սկզբում հանգույցների կետերի X ցուցակ, ապա այդ հանգույցների կետերում բազմանդամի կողմից ստացված արժեքների Y ցուցակ։ Հաջորդ միջանկյալ (X, Y, x) հրամանը կատարում է ինտերպոլացիան, որտեղ x է ինտերպոլացիայի փոփոխականը։ Եվ արդյունքում ստացված ներբեռնված բազմանդամ գրաֆիկը արդեն կարող է կառուցվել ՝ օգտագործելով վերը նշված գծագրի (p (x), x = a..b) հրամանը։ Համեմատելով այս եղանակով կառուցված գրաֆիկը վերևում կառուցված ճշգրիտ գրաֆիկի հետ, համոզվում ենք, որ դրանք բավականին տարբեր են միմյանցից (գրաֆիկ 1-ը ցույց է տալիս ֆունկցիայի ճշգրիտ գրաֆիկը, իսկ գրաֆիկը 2-ը ներկայացնում է ինտերպոլացված բազմանդամ գրաֆիկը)։ Այս տարբերությունը նվազեցնելու համար անհրաժեշտ է ավելացնել հանգույցների քանակը և ապա կատարել ինտերպոլացիա։ Այս եղանակով ինտերպոլացված բազմանդամի գրաֆիկի կառուցում և համեմատում այն ​​իր ճշգրիտ գրաֆիկի հետ, եթե նախորդ դեպքում միջանձնավորված բազմանդամի դեպքում մենք արդեն ունենք պատկերների հետևյալ գրաֆիկը)։ 4. Եզրակացություն Այսպիսով, այս մեթոդաբանական աշխատությունը համառոտ ներկայացնում է դիտարկված ամբողջ բազմանդամի, Հորներսխեմայի, ինչպես նաև կոնկրետ օրինակների արժեքի հաշվարկման հիմնական մեթոդը։ Այնուհետև բոլոր բազմանդամների արժեքները հաշվարկելու տեսանկյունից ներկայացվում են համակարգչային MAPLE փաթեթի հնարավորությունները, դրանց կիրառումը առանձնահատկությունները դիտարկելիս։ Փաթեթի բարձր արդյունավետությունը ցույց է տրվում հաշվարկների վրա ծախսված ժամանակի հրամանների պարզության տեսանկյունից։ Անհրաժեշտության դեպքում տրված բազմանդամի և՛ ճշգրիտ, և՛ մոտավոր գծապատկերի կառուցումը փաթեթի հնարավորությունների սահմաններում է, երբ բազմանդամի հատուկ արժեքները որոշվում են դիտարկվող տիրույթի տարբեր կետերում, ինտերպոլացիան կատարվում է բանաձևերով փաթեթում ներառված։ Նախատեսվում է ներկայացնել նաև նման մեթոդաբանական աշխատանքներ `կապված ոչ հանրահաշվական հիմնական տարրական ֆունկցիաների արժեքների հաշվարկման հետ։ вычисления значеня մի ամբողջ բազմանդամ։ սխեմա Gornera. Այս սխեմաների հիման վրա Գրականություն 1. Դեմիդովիչ ԲՊ, Մարոն IA Մաթեմատիկայի հիմնական հաշվիչներ։ Մ. Տարրական գործառույթների ցուցադրություն։ Մ. Էդ. «Ֆիզմատիզմ»։ 1963. 246 с.E-mail. lmargaryan@gspi.amE- էլ. ։

example234

example234

Սույն հոդվածում անդրադարձել ենք ավագ նախադպրոցական տարիքում բարոյական դաստիարակության կարևորությանը, որի արդյունքում երեխաների մոտ զարգանում և ձևավորվում է բարոյական գիտակցություն և սոցիալական զգացմունքներ։

Նախադպրոցական տարիքի երեխան նման էամբողջական մի զգայարանի. ընկալում և զգում է ամեն մանրուք, միշտպատրաստ է արձագանքելու և հուզականությամբ մասնակցելուշրջապատում տեղիիրադարձություններին։ Երեխանշրջապատող աշխարհնևկերպարների միջոցով, որոնք խոր հետք են թողնում երեխայի կյանքումև երբեք չեն մոռացվում, ուստի շատ կարևոր է հենց նախադպրոցականտարիքից նպաստել երեխաների բարոյական դաստիարակությանը ևսոցիալական զգացմունքների զարգացմանը։ է տպավորություններիընկալումունեցողդաստիարակությանԲարոյական դաստիարակության հարցը մշտապես հետաքրքրել էմանկավարժ-տեսաբաններին, որոնք փորձել են խմբավորել խնդիրներըբարոյականիրենցտրամաբանությամբ։ Ուշադրությանեն արժանի խորհրդայինմանկավարժության ներկայացուցիչների՝ Վ. Ի. Լոգինովայի և Պ. Գ.Սամուրոկովայի՝ նախադպրոցականի բարոյական դաստիարակությանմոտեցումը, որն առավել կարևորում է բարոյական գիտակցությանզարգացման անհրաժեշտությունը, թեև այդ դեպքում արդյունքներընպատակինհասնելուհաճախ տեսանելի չեն։ Բարոյական դաստիարակության խնդիրները, ըստ Վ. Ի. Լոգինովայի և Պ. Գ. Սամուրոկովայի, իրականացվում ենորոշակի տրամաբանությամբ և բաժանվում են երեք խմբի հետևյալհաջորդականությամբ.• բարոյական գիտակցության զարգացման խնդիրներ,• բարոյական վարքագծի ձևավորման խնդիրներ,• բարոյական զգացմունքների և հարաբերությունների հաստատման խնդիրներ։ Ժամանակակիցնախադպրոցականմանկավարժությունը,սկզբունքորեն ընդունելով Վ. Ի. Լոգինովայի և Պ. Գ. Սամուրոկովայիդասակարգման մոտեցումը, առավել կարևորումէ խնդիրներիիրականացմանորքանկազմակերպման եղանակը [6]։ հաջորդականությունը,այնքանոչԺամանակակից դասակարգմամբ բարոյական դաստիարակությանխնդիրները բաժանվում են երկու խմբի.• խնդիրներ, որոնք ուղղված են բարոյական դաստիարակությանմեխանիզմի բաղադրատարրերի ձևավորմանը,• խնդիրներ՝ ուղղված անձնային բարոյական հատկություններիձևավորմանը։ Առաջին խմբի խնդիրները կայուն են և անփոփոխ և նպաստում եներեխայի մեջ բարոյականության յուրաքանչյուր բաղադրիչի ինքնուրույնձևավորմանը։ կարևորումնախկինումդաստիարակությունը,հասարակությունն առավելԵրկրորդ խմբի խնդիրներն իրենց բնույթով փոփոխական են ուշարժուն, դրանք բնորոշում են տվյալ հասարակության պահանջները՝վաղվա քաղաքացու անձնային որակների ձևավորման ուղղությամբ։ Եթեէրհայրենասիրության և ինտերնացիոնալիզմի, աշխատասիրության ևկոլեկտիվիզմիհասարակությանզարգացման ներկա ժամանակահատվածում շեշտադրվում են այնպիսիանձնային հատկություններ, ինչպիսիք են՝ մարդասիրությունը(բարությունը) և հանդուրժողականությունը, ձեռներեցությունը և կյանքիհանդեպ ակտիվ դիրքորոշումը, ստեղծագործական ընդունակությունները և կրեատիվ-ստեղծարար դիրքորոշումը, ինքնասիրությունն ուարժանապատվությունը, հայրենասիրությունը, աշխատասիրությունն ուհամագործակցելու կարողությունները, քաղաքացիական հատկությունները, այսինքն՝ այն ամենը, ինչ հանգեցնում է սոցիալականզգացմունքների զարգացմանն ու ձևավորմանը։ ապաԱնհատակողմնորոշիչ գործընթացը նախադպրոցական տարիքումուղղված է երջանիկլինելու զգացողության զարգացմանը, որնարտահայտվում է երեխայի բարձր տրամադրությամբ, սեփականուժերին վստահությամբ և հաղորդակցվելու ու համագործակցելուպատրաստակամությամբ [4, էջ 161]։ Լ. Ի. Բոժովիչը նշում է, որ հասուն տարիքում բարությունն ումարդասիրությունը անձնային ներքին զգացողություններ են, իսկնախադպրոցական տարիքում՝ երեխայի հոգեկան ակտիվությանդրսևորումներ, որոնք մղված են գործողությունների և հարաբերությունների հաստատման [3]։ չափանիշներ՝համամարդկայինԲարոյական դաստիարակության տեսական հիմքերը բխում ենբարոյագիտությունից, որն ուսումնասիրում և մշակում է բարոյականվարքագծիև ներկայացվող էթիկական պահանջներիհասարակության կողմիցհամադրման եղանակով։ Բարոյականությունը բարոյական վարքի,նորմերի և կանոնների գիտակցման աստիճան է, ներքին սուբյեկտիվդիրքորոշում աշխարհի հանդեպ։ Բարոյականության հիմնականչափանիշըէ հասարակական հարաբերություններում և բնութագրվում է հետևյալհամամարդկային արժեքներով.դրսևորվումարժեքներիբարոյականվարքագիծնէ. այն• Բարությամբ՝մարդասիրականվարքագծով,բարյացակամվերաբերմունքով արտաքին աշխարհի նկատմամբ։ • Արդարամտությամբ՝ վարքագծին բնորոշ է սեփական և դիմացինիգործողությունների ճշմարիտ և օբյեկտիվ գնահատում։ • Գեղեցկությամբ՝ գեղեցիկի սկզբունքներին համապատասխանողվարքագծով, գեղեցիկը տգեղից տարանջատելու կարողությամբ։ • Հանդուրժողականությամբ՝ ներողամիտ վարքագծով, սխալվելուհնարավորության ընդունմամբ։ Բարոյականդաստիարակությանարդյունավետությունըպայմանավորված է հասարակության բոլոր սոցիալական օղակներիդաստիարակչականդաստիարակող մեծահասակներիմանկավարժական վարպետությամբ [1]։ ներուժով,Բարոյական դաստիարակությունը երեխային համամարդկային ևսոցիալական արժեքներին հաղորդակից դարձնելու նպատակաուղղվածգործընթաց է։ Այն կազմակերպվում և ղեկավարվում է մեծահասակներիկողմից։ Նախադպրոցական տարիքում երեխան չափազանց զգայուն էցանկացած ներգործության նկատմամբ, նա սպունգի նման ընկալում էմիջավայրիսոցիալականմեծահասակներին, փորձումկենսակերպին բնորոշ չափանիշներին, դրսևորումներին [2, էջ 161]։ ընդօրինակելովէ համապատասխանել մարդկայիններգործությունըև,Արտաքին աշխարհի հանդեպ երեխայի դիրքորոշումն իրենիցներկայացնում է բարոյական զգացմունքների և պատկերացումների, և վարքագծի ամբողջություն, որնբարոյական սովորություններիամփոփ ձևով կարելիբարոյական կամբարոյականության որակ։ Փաստորեն, բարոյական որակը համալիրբարոյական հատկություն է, այն արդյունք է զարգացած բարոյականգիտակցության։ է բնութագրել իբրևհետմեկտեղԲարոյականգիտակցությանդաստիարակվումձևավորվումորոնքընթացքումհատկություններ,բարոյականեն անձնայինդաստիարակությանկարևորագույնենբարոյական գիտակցությունից անկախ և վեր են ածվում սոցիալականզգացմունքների։ Այդպիսի հատկություններից են, օրինակ, բարությունը,մարդասիրությունը,ընկերասիրությունը,հայրենասիրությունը, մաքրասիրությունը։ Աստիճանաբար երեխայիկողմից գիտակցվում և արժևորվում են նաև նշված զգացմունքներ,որոնք համալրում են նրաբարոյական որակը։ Բարոյականդաստիարակության երկու կողմերն էլ ենթադրում են մանկավարժիակտիվ մասնակցություն և աջակցում։ Մանկավարժը բարոյականդաստիարակության ընթացքում հանդես է գալիս «սոցիալականուղեկցողի» դերում։ աշխատասիրությունը,բարոյականությանԲարոյական դաստիարակությունն իրականացվում է որոշակիմիջոցներով։ Նախադպրոցական տարիքում արդյունավետությամբ կիրառվում են գեղարվեստական միջոցները, որոնք նպաստում եներեխայիգեղագիտականշեշտադրումներով։ Գեղարվեստական միջոցներից հարկ է հատուկառանձնացնելգրականությունը։ Հեքիաթների հերոսների գործողությունները մեծ հուզականությամբ ենընկալվում երեխաների կողմից և խորը հետք թողնում նրանցբարոյական զգացմունքների և պատկերացումների վրա։ Հեքիաթներիհերոսական կերպարները ընդօրինակման արժանի բարոյականնմուշներ են։ գեղարվեստականզարգացմանըմանկականԲարոյական դաստիարակության ընթացքում անգնահատելի էբնության դերը, բնության հետ շփման ընթացքում ստացած դրականհուզական լիցքավորումը։ Բարոյական դաստիարակության միջոց է երեխայի ինքնուրույնգործունեությունը՝ խաղային, աշխատանքային, կերպարվեստային,կառուցողական և ուսումնական։ Սակայն Մ. Ի. Լիսինան և Ա. Գ.Ռուզսկայան մանկան գործունեության ձևերից հատուկ նշանակությունենևինքնուրույնությանը հասակակիցների հետ հարաբերվելու ընթացքում[5, էջ 48]։ հաղորդակցմանըհետտալիսմեծահասակներիԵվ, ի վերջո, բարոյականության հզոր միջոց է երեխայինշրջապատող մթնոլորտը, այն սոցիալական միջավայրը, ուր երեխանապրում և մեծանում է։ Սիրո և փոխադարձ հարգանքի հիմունքներովկառուցված բարյացակամ մթնոլորտը, ընկերական փոխվստահելիհարաբերությունները խթանում են բարոյական դաստիարակությանգործընթացը և նպաստում սոցիալական զգացմունքների զարգացմանը։ Այսպիսով,բարոյական որակների ձևավորման ընթացքումերեխան ձեռք է բերում երեք կարևորագույն հատկանիշ՝ բարոյականգիտակցություն, բարոյական վերաբերմունք արտաքին աշխարհինկատմամբ և բարոյական վարքագիծ։ Նշված հատկանիշներն օգնում ենկառուցել արժևորված հարաբերությունների համակարգ՝ բարոյականության սկզբունքներով՝ ուղղված սոցիալական զգացմունքներիձևավորմանը։

example1793

example1793

Հայ տաղերգու Հովհաննես Թլկուրանցին սիրո մասին տաղեր է գրել XlV դ., երբ գրականությունը գտնվում էր եկեղեցու ազդեցության տակ։ Լիրիկական պոեմները միայն Աստծո մասին էին, իսկ Թլկուրանցու տաղերը, ով ապրում էր միջնադարում, հարուստ են զգացմունքներով։ Տաղերի հերոսուհին շատ գեղեցիկ է, նրա մարմինը նման է սպիտակ վարդի, երեսը նման է լուսնի, իսկ ժպիտը ճերմակ է ինչպես մարգարիտը։ Բանաստեղծի քնարերգության ադամանդը «ՅովհաննԷս եւ Աշայ» պոեմն է, որտեղ պատմվում է հայ երիտասարդի և մուսուլման աղջկա սիրո մասին։ Սա մեծ զգացմունքի գեղեցիկ նկարագրություն է, որը կարող է հաղթել ամեն ինչ, անգամ եթե սիրահարները պատկանում են տարբեր կրոնների և ազգությունների։

ԽՈՍՔԻ ԱՐՎԵՍՏԻ ԱՐՎԵՍՏԸ «ՍԱՍՆԱ SՌԵՐ» էպոսում Պատմական ֆենոմենը հասկանալու համար անհրաժեշտ է հստակեցնել խոսքի արվեստի առանձնահատկությունները, հստակ գաղափար կազմել այն մասին, թե ինչպես են պատմողները կարողանում բանավոր տիրապետել վեպին , այն փոխանցելու համար։ Այս հարցերի պատասխանները մանրակրկիտ կերպով տալիս է Ա. «Լորդը, ով ասում է» գրքում, որը հիմնված է հեղինակի և նրա ուսուցիչ Փերիի ուսումնասիրությունների վրա։ Տարիներ շարունակ ուսումնասիրելով հարավսլավական ժողովրդական երգիչների արվեստը ՝ նրանք կատարել են ծանրակշիռ ընդհանրացումներ, պարզաբանել երգիչների արվեստի առանձնահատկությունները երգիչների հետ կենդանի շփման արդյունքում և հետաքրքրվել նրանց գործառույթներով։ Այսպիսով, Ա. Լորդը գրում է, որ խոսողի մասին ճիշտ պատկերացում կազմելու համար նախ պետք է հիշել, որ բանավոր աշխատանքը չի ստեղծվում, այլ կատարվում, այլ ստեղծվում է ներկայացման ընթացքում։ «Էպոսը ասողը էպոսը ստեղծողն է։ Տարբեր տեսանկյուններից միևնույն մարդը միևնույն ժամանակ երգիչ է, կատարող և խոսող, բանաստեղծ։ Երգը, կատարումը, «կառուցումը» նույն իրադարձության տարբեր ասպեկտներ են »1։ Այդ դեպքում ինչո՞վ է պայմանավորված էպոսի ավանդույթը, եթե այն ստեղծվում է ներկայացման պահին։ Eachիշտ է, յուրաքանչյուր պատմող որոշակի նյութի հիման վրա ստեղծում է իր սեփական պատմությունը, որը պարունակում է ստեղծագործության հիմնական բովանդակությունը, տարբեր ավանդական տարրեր, ինչպես նաև նախորդ պատմողի հմտությունները, իր պատմվածքի առանձնահատկությունները։ Նյութը, որի վրա պատմողը վերակառուցում է վեպը, կայուն բանաձևային կառուցվածքների ամբողջական համակարգ է։ Եթե ​​հանենք բանահյուսական տեքստի չլուծված մասերը ՝ թողնելով միայն բանաձևայինները, կնկատենք, որ վերջիններս կազմում են աշխատանքի շրջանակը։ Այլ կերպ ասած, հենց այդ կարծրացած, ոսկրացած տարրերի միջոցով էր, որ բանավոր վեպը «վերստեղծվեց» և միաժամանակ ներկայացվեց հանդիսատեսին։ Բանաձեւ-սխեմատիկ տարրերի շնորհիվ է, որ հնարավոր էր հիշել բանավոր էպոսը, պահպանել այն, փոխանցել սերունդներին համեմատաբար կայուն և անփոփոխ կերպով։ Lողովրդական բանահյուսության տեքստն ունի այնպիսի առանձնահատկություններ, որ բանավոր ստեղծված և ներկայացված բառը հեշտությամբ տարբերվում է գրավորից։ Տարբերակման հիմնական սկզբունքը ձևակերպված բառի առկայությունն է։ Ուսումնասիրելով և որոշելով բառ ասելու բանաձևի հիմունքները ՝ Լորդը և Փերին ապացուցել են, որ Հոմերոսի անվան տակ պատմված գործերն իսկապես բանահյուսական են։ Ելնելով վերոնշյալ գիտնականների տեսությունից ՝ այս աշխատության մեջ մենք կուսումնասիրենք խոսքի ձևակերպման արվեստը «Սասնա ծռեր» էպոսում։ Բանաձևի կառուցվածքը։ Լորդը և Փերին սահմանում են էպիկական բանաձեւերը որպես բառերի կայուն խմբեր, որոնք նույն քերականական հաճախականությամբ արտահայտում են համապատասխան իմաստ բանահյուսական ստեղծագործության մեջ 1։ «Սասնա ծռեր» էպոսը ունի ազատ չափում, հետեւաբար վերոհիշյալ սահմանումը չի կարող գործել հայկական էպոսի պարագայում։ Այնուամենայնիվ, եթե անտեսենք այն փաստը, որ կանոնավոր դիագրամ գոյություն չունի, «Սասնա ծռերում» կարելի է տարբերակել բանաձևային տարբեր համակարգեր, կառուցվածքներ, սխեմատիկ տարրեր։ Բանաձևային կառուցվածքների ծավալը տատանվում է։ Այն կարող է տատանվել մեկ տողից մինչև ամբողջ տուն կամ հատված։ Ձևակերպվում են նախ այն մասերը, որոնք արտահայտում են էպիկական պատմության հիմնական գաղափարը կամ գաղափարը։ Եթե ​​դրանք հաջողությամբ անգիր անես, պատմողը վեպը գրելիս հեշտությամբ կհիշի այդ մասի հետ կապված բոլոր միջադեպերն ու մանրամասները։ Օրինակ ՝ Կոզբադինի արդարացումը կանանց այն մասին, թե ինչու իր հարկումը ձախողվեց. «Janանջաղ լակատա, ի՞նչ գիտեմ։ Սասմանի նետերը գերանն ​​են։ Որտեղ հարվածում են, նրանք պատուհան են անում»։ Բանաձևի հաջորդ դեպքը նույն կամ նմանատիպ միջադեպերի, իրավիճակների պատմությունն է նույն կերպ կամ փոքր տարբերությամբ։ Օրինակ ՝ Թադեոս Առաքելական վանքի գյուղացի Դավիթը նկարագրում է Մհեր Պստիկի կնոջ ծնունդը ՝ ասելով. «Հետո Պստիկի կինը պառկեց և երեխա ունեցավ։ Եկան, բեղեր բերեցին Մհեր Տակավեր։ Vողովրդի վաքիլ-վազիր, կամ ՝ «Կեցցե՛ սրիկաները, եղիր, տեսնենք, տղային ի՞նչ անուն դնենք»։ Չոխ կնոջ ծննդյան նկարագրությունը գրեթե բառացիորեն համընկնում է էպոսական կնոջ ծննդյան նկարագրության հետ. «Նա տվեց, հետո Չոչ կինը նույնպես պառկեց ու երեխա ծնեց։ Նրանք նորից մորթիներ բերեցին։ Նրանք բերեցին Մուշթուլուղը։ Յոթ, յոթ գիշեր անց քաղաքը գնաց raրաղվան։ Մուշթուլուղը ցրվեց։ Longողվտրվան ասաց. «Կեցցե՛ թաքստոցները։ Ինչպե՞ս կոչենք»։ Այս երեւույթը, անշուշտ, գրական երկում դիտարկվելու է որպես մտքի և խոսքի աղքատություն, արտահայտման ձևերի միատեսակություն, ավելորդ կրկնություն, որպեսզի խուսափի, որից հեղինակը պետք է նույն կամ նման մտքերը կիրառի տարբեր 2 «Սասնա ծռեր», հ. Մաս Բ, Երեւան, 1951, էջ։ 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Նույն տեղում։ բառերով արտահայտելու հնարքը։ Մինչդեռ բանահյուսության մեջ այն ունի հակառակ դերն ու նշանակությունը։ Խոսուն հնարք է վեպը ավելի լավ հիշելը, համակարգելը և վերարտադրելը։ Բացի այդ, նման կրկնությունը դինամիկա է հաղորդում բանավոր էպոսին, ռիթմիկ է դարձնում խոսքը, նպաստում է վեպի արագ զարգացմանը։ Նման կրկնությունը տեղի է ունենում նույնիսկ այն ժամանակ, երբ հերոսը իր անմիջական խոսքում հերոսի մտադրության կամ գործողության արտահայտումից առաջ կամ հետո, պատմողն ինքն է պատմում դա ՝ հաստատելով և հաստատելով հերոսի խոսքը։ Կամ երբ նիշերից մեկը մյուսի միջոցով ինչ-որ տեղեկություն կամ հաղորդագրություն է փոխանցում մեկ ուրիշին, հանձնարարության ընթացքում այդ հաղորդագրությունը հնչում է երկու անգամ։ Նույն կերպ Նախանձը ուղարկում է աշուղներին ՝ նշելով այն բառերը, որոնցով նրանք պետք է գովերգեն նրան Դավթին։ Այս տողերը աշուղները կրկնում են Դավիթին փառաբանելիս։ Հատկապես ձևակերպվում և բանաստեղծվում են տարբեր զգացողություններ և զգացողություններ ենթադրող հատվածները `ավելացնելով դրանց հուզական ազդեցությունը հանդիսատեսի վրա։ Theգացմունքային մասերը կարելի է երգել ըստ բանախոսի նախընտրության. «- Խեղճ մարդիկ, մնացեք պարի հետ, դուք ինձ ծիծաղեցրել եք, ես կպայքարեմ։ Օ Oh, ապուշներ, օh ապուշներ, մնացեք պարի հետ, ես կգնամ « լաց »1։ Ինչպես տեսանք, բանաձևային կառուցվածքը հռետոր է նյութը համակարգելու և միևնույն ժամանակ արտիստիզմը փոխանցելու բանախոսի համար։ Բայց կան բանաձևային կառույցներ, որոնք ստեղծվել են առաջին կուրսի ուսանողի դերը կատարելու համար։ Folkողովրդական երգի կատարումը շարունակական գործընթաց է, ընդ որում ՝ ամեն անգամ, երբ այն վերստեղծվում է և անմիջապես ներկայացվում հանդիսատեսին, ինչը կրկնակի դժվարություն է առաջացնում բանախոսի համար։ Նա պետք է ժամանակ առ ժամանակ դադար տա ՝ իր մտքերն ու հիշողությունը միմյանց բերելու համար։ Այդ նպատակով նրանք ստեղծում են «բազային կառույցներ» ՝ մի թեմայից կամ միջադեպից մյուսը անցնելու համար։ Այրարատցի Մուրադ Հովսեփյանն իր պատմության մեջ նման հատվածներ է անում հետևյալ բառերով. «Թող մեծ լինի Աստծո ՝ Արարչի հոգսը։ Էպոսը, որպես ամբողջություն, ունի կայուն կառուցվածք և մոտիվ։ Ամեն անգամ դա ասելիս նա վերակառուցում է վեպը ՝ նկատի ունենալով բանաձևի արժեքն ու նշանակությունն ունեցող կառուցվածքը։ Նախ, «Սասնա ծռեր» էպոսը բաժանվում է ճյուղերի (կան չորս ճյուղ, բայց ոչ բոլոր պատմություններն ունեն չորս, կան պատմություններ մեկից երեք ճյուղերով)։ Յուրաքանչյուր ճյուղ պարունակում է գլխավոր հերոսներից մեկի պատմությունը։ Այս պատմությունը պայմանականորեն կարելի է բաժանել կայուն, մշտական ​​թեմաների, որոնք ունեն կանոնավոր տեղաշարժեր և կան բոլոր հերոսական վեպերում։ 1 «Սասնա ծռեր», հ. Գ, Երեւան, 1979, էջ 40։ 2 «Սասնա ծռեր», հ. Բ, մաս Բ, էջ 272։ 1) յուրաքանչյուր ճյուղ սկսվում է հերոսի ծնունդով, 2) հերոսի արկածները ներկայացվում են փորձությունների տեսքով, դրանք ավարտվում են թշնամու նկատմամբ տարած հաղթանակով, 3) հերոսի ամուսնության և սերնդի թեմաները, 4) մասնաճյուղն ավարտվում է հերոսի մահով։ «Սասնա ծռերը» թեմայի է բաժանվել Ա.Սահակյանի կողմից իր «Սասնա ծռերի» պատմվածքների քննություն 1 »-ում։ Բանավոր վեպի առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ դրանում պարբերաբար լինում են միջադեպեր և դրդապատճառներ (Ա. Սահակյան և Հ. Համբարձումյան 2 դասակարգել են էպիկական մոտիվների համակարգը), որոնք կրկնվում են նման հանգամանքներում։ Այսինքն ՝ դրանք վեպի ընթացքը որոշ չափով ենթադրում են ընդհանուր, ընդհանուր առմամբ, հեշտացնում են պատմողի աշխատանքը։ Օրինակ ՝ ճակատագրական ճակատամարտից առաջ կամ երբ հերոսը վտանգի տակ է ընկնում, նրա հարազատի դրդապատճառն է երազի միջոցով այդ մասին իմանալ և հերոինի օգնություն ստանալ։ Երբ Դավիթի կյանքին վտանգ է սպառնում, Ձենով Օհանը երազում է (որոշ պատմություններում նա նաև քեռի Թորոսն է), և երբ Սանասարն անախորժությունների մեջ է հայտնվում, Բաղդասարը կամ երազում է այդ մասին, կամ մատանի միջոցով կանխատեսում է վտանգը։ Երազի միջոցով Մելիքի մայրը կանխատեսում է որդու անհաջողությունը։ Կան դրդապատճառներ, որոնք ըստ էության նույնն են կամ նման են արտահայտման առումով։ Այդպիսին են, օրինակ, հերոսները զենք և զրահ ձեռք բերելու, թշնամուն մոբիլիզացնելու, վանքը վերակառուցելու, մարտին պատրաստվելու դրդապատճառները։ Թվարկվածները հիմնականում ստանում են բանաձևի վաճառք `համապատասխան իրողությունները կրկնելով և թվարկելով։ «Եռակի գործողության» դրդապատճառը բնորոշ է «Սասնա ծռերին»։ Վեպի ընթացքը հիմնականում զարգանում է, երբ հիմնական գործողությունները կրկնվում են երեք անգամ։ Օրինակ ՝ հերոսները փորձությունների միջով են անցնում ՝ իրենց հարսնացուներին գրավելու համար։ Թեստը հիմնականում բաղկացած է երեք փուլից։ Խանդութ Խաթունին հասնելու համար Դավիթը կռվում է Պահլանների, ապա աղջկա հոր կամ Խանդութի փեսայի թշնամիները և վերջում Խանդութի հետ մենամարտում։ Նույն կերպ Սանասարն իր հարսնացուի խնդրանքով աշտարակից իջեցնում է խնձորը, սպանում աղջկա փեսացուներին գնումներ կատարելու ՝ վիշապի դեմ պայքարը դադարեցնելու համար։ Նրանք, ովքեր ասում են, հիմնականում չեն խախտում եռակի գործողության օրինաչափությունը։ Առասպելներից մեկում Բաղդասարը թագավորի հրամանով գնում է քառասուն մարդ տանելու, Պահլանին տալիս է գետնին, ապա սպանում Ասլանին ու hapափլանին։ Այս երկու փորձություններից հետո նա վերցնում է աղջկան և գալիս Սասուն։ Բայց թագավորի մյուս դուստրը ՝ Դեղձը, կտրում է նրանց և արգելում վերցնել Քառասունը։ Sanիշտ է, Սանասարը կռվում է Դեղձունի հետ և ջախջախում նրան, բայց, փաստորեն, այդ պայքարը երրորդ փորձությունն էր Բաղդասար հարսի համար, որի բացակայությունը Բաղդասարյան հաղթանակը անկատար կդարձներ։ Այլ կերպ ասած, բանասերը այն այսպես թե այնպես լրացնում է, փորձում 1 Տե՛ս Սահակյան Ա., «Սասնա ծռերի» պատմվածքների քննություն, Երեւան, 1975, էջ 82-173։ 2 Տե՛ս Հ. Համբարձումյան, «Սասնա ծռեր» պատմվածքների տիպաբանական խմբերը և դրանց առանձնահատկությունները (վերացական), Երևան, 2008։ 3 Տե՛ս «Սասնա ծռեր», հ. Բ, մաս Բ, էջ 242-246։ պահպանել եռակի գործողության կարգը, հակառակ դեպքում, ըստ տարածված հասկացության, հերոսի արարքը չի ունենա բարոյական արդարացում։ Լինելով բանահյուսության հիմնական հնարքներից մեկը ՝ եռաչափ գործողության դրդապատճառն այնքան ծանոթ է դարձել վեպին, որ գործողությունների երեք կրկնությունները հաճախ մեխանիկորեն դառնում են ինքնանպատակ։ Օրինակ, AllDavtyan- ի պատմության մեջ, երբ Գաբրիել հրեշտակը գիշերը գալիս է Մհեր, վերջինս աղմուկ է լսում, երկու անգամ հարցնում, թե ով է նա, բայց պատասխան է ստանում միայն այն ժամանակ, երբ նա երրորդ անգամ է խնդրում 1։ Նման դեպքերում եռակի գործողության բանաձևային բնույթն ավելի ակնհայտ է։ Բանն այն է, որ եռակի գործողությունը նաև վեպի երեք թվերի անուղղակի իրացումն է։ Այս թիվը կրոնական նշանակություն ունի։ խորհրդանշում է աստվածային եռամիասնությունը։ Հետևաբար, համաձայն տարածված գաղափարի, որ ցանկացած մտադրություն կամ գործողություն կարող է ձախողվել, մնում է անկատար առաջին կամ երկրորդ անգամ, բայց երրորդ անգամ, քանի որ կապված է աստվածային համարի հետ, օրհնված է և պետք է պսակվի հաջողությամբ։ Խորհրդանշական թվերը բազմաթիվ անգամներ են հայտնաբերվել վեպում։ Այսպիսով, երբ Սանասար և Բաղդասար մայրերը ինն ամսական հղի են, հղիության իններորդ օրը, զույգերը ծնվում են, հարամի դերը քառասուն է, նրանց գողությունը ՝ քառասուն։ Դա երեք հարյուր երեսունվեց լիտր է կամ քառասուն գալոն։ Ընդհանրապես, բանահյուսության բոլոր ժանրերը բնութագրվում են խորհրդանշական թվերի առկայությամբ, ուստի ժողովրդական երգի պարագայում դրանք ընկալվում են որպես ավանդական տարրեր։ Վեպի ավանդական կայուն բաղադրիչներից են աշխարհագրական տեղանքների, զենքի և ռազմական տեխնիկայի անվանումները։ Դժվար է պատկերացնել հերոսական վեպը առանց զանազան զենքերի և ռազմական իրերի նկարագրության, այսինքն `դրանց գոյությունը գալիս է վեպի ներքին էությունից և բովանդակությունից։ Հետեւաբար, այս անունները նույնիսկ պատկերված են։ Նրանք գալիս են նկարագրական բառերով, ինչպիսիք են Tur Ketsak կամ Ketsake Tur, Topuz Bogbadin, Shapik Zrikhli, Jizma (կոշիկներ) Kusuli, Kamar հետևում կամ Kamar Uzin և այլն։ Պատմության մեջ շատ տեղանունների առկայությունը վկայում է խոսողի փորձի, լավ հիշողության մասին։ Ուշ շրջանում գրված պատմություններում, որտեղ անգիր սովորելու խնդիր կա, նկատվում է տեղանունների թվի կտրուկ նվազում։ Սա խոսում է բանախոսների կողմից նյութի պասիվ վերարտադրության մասին։ Այնուամենայնիվ, կան մի շարք տեղանուններ, որոնք անխուսափելիորեն կապված են վեպի ընթացքի հետ, կամայականորեն միաձուլվել և կայունացել են դրանով, որ նրանք ձեռք են բերել խորհրդանշական-բանաձևային նշանակություն, դրանք առկա են բոլոր պատմվածքներում։ Դրանք են ՝ Սասունը, Սասնա ամրոցը, Մսրը, Մարութա Բարձր Աստվածածին վանքը, soովասար, Սեղանասար, Չափաղջուր, Ս լեռ, Բաթմանա կամուրջ, Որսասար, Սուրբ Կարապետիվանք և այլ վայրեր 2։ Լուծման մեթոդներ։ A. Իր «Սայեր» գրքում Տերը առանձնացնում է վանկերի ստեղծման երեք հիմնական եղանակ `քերականական (մետրային), քերականական (շարահյուսական) և ակուստիկ 3։ Դրանք չափագիտական ​​են, բնակելի 1 «Սասնա ծռեր», հ. Բ, մաս Բ, էջ 357։ 2 Տե՛ս Աբեղյան Մ., Գործեր, հ. Ա, Երեւան, 1966, էջ 332-353։ 3 Տե՛ս Lord A., The Storyteller, էջ 42-59։ Իհարկե, որոշակի չափսերով և հանգավորմամբ կառույցներ, որոնք «Սասնա ծռեր» էպոսում մեծ թիվ չեն կազմում, բայց եղածները, ավելի տպավորիչ լինելով, քան չչափված մասերը, հեշտությամբ պահպանվել են արձակագիրների կողմից և փոխանցվել գրեթե նույն կերպ. «Էրկան աղա, կարճ կանգնած, Երբ Սասուն գնաս, նրանք եզներ կբերեն Մուղալ, մենք բոլորն էլ գարնանը կկառուցենք ու կչորացնենք» 1։ Քերականությունը կառուցված է բառերի բառաբանական հատկությունների, նախադասության անդամների տարբեր հարաբերությունների վրա։ Այս եղանակով ձեւակերպված բանաձևերի ամենատարածված մոդելը հետևյալն է. Բոլոր տողերում խոսնակը կրկնում է նույն նախադասությունը ՝ յուրաքանչյուրում փոխելով նույն դիրքը պահող անդամը։ Այս կերպ նա կենտրոնանում է փոփոխվող անդամի վրա ՝ ընդգծելով նրա իմաստը։ Այլ կերպ ասած, փոփոխվող անդամը դառնում է բառի ելակետը. «Քառասուն տարի, մենք բերեցինք քառասուն ամիս։ Քառասուն ամիս, բերեցինք քառասուն ամիս։ Քառասուն տարի, մենք բերեցինք քառասուն ժամ։ Գործողություն մատնանշող բառերի կուտակումները («նա քշեց, գնաց, հասավ նպատակին», «հավաքվեց, բերեց, լցրեց», «կապում են, տանում են, դնում են») առանձնանում են, որի պատճառով վեպը կարծես անընդհատ շարժման մեջ է։ Սասնա հերոսները հակված են անմիջապես արձագանքելու և գործելու։ Վեպի դինամիզմը բխում է ծուռ հերոսների անկաշկանդ ու անկաշկանդ պահվածքից։ Ա.Եղիազարյանը նշում է, որ Սասունի հերոսների կարգախոսն է `« վայ աստծո կիտա, վայ իմ հակառակորդ »մտածելակերպը։ «Սա Սասնա հերոսների վճռականության բանաձեւն է»։ Էպիկական հերոսների ամբողջ կյանքը նման գործողությունների տեղաշարժ է։ Դա նրանց էությունն է։ Սա «ապրելու» փիլիսոփայություն է ... Հերոսի յուրաքանչյուր զգացում, հոգու յուրաքանչյուր շարժում անմիջապես դառնում է արտաքին շարժում, գործողություն, գործողություն »3։ Ձայնի լուծումը հռետորական հնարք է `հնչյունների և բաղաձայնների միջոցով համապատասխան տրամադրություն, երաժշտականություն և խոսքի ռիթմ ստեղծելու համար։ «Սասնա ծռեր» -ում բաղաձայնի ամենատարածված օրինակը, որը կարելի է գտնել գրեթե բոլոր պատմվածքներում, Սասնաբերդի անվան մասի բաղաձայն «ներ» -ի կուտակումն է. «Նա կասի. Տղա, edi- ն sasu- ում է , սասու, Քար չէ, սասո Ով ... Մի օր նա ասում է Սասունում, Սանասարն ասում է. «Հայրիգ ջան, Սասուն է կոչվել»։ Վերջապես, բերդի անունը կլինի Սասուն, Այո՛, Սասուն, Սասո՛ւն։ 1 «Սասնա ծռեր. Ընտիր պատմություններ», Երեւան, 2008, էջ 29։ 2 «Սասնա ծռեր», հ. Ա, էջ 549։ 3 Եղիազարյան Ա., Սասնա ծռեր էպոսի բանաստեղծությունը, Երեւան, 2013, էջ 86-87։ 4 «Սասնա ծռեր», հ. Դ, Երեւան, 1999, էջ. 328 թ. Այս եղանակով կառուցված բառը ախորժալի ունկնդրի համար անուշահոտ է, անկախ դրա բովանդակությունից։ Նա նույնիսկ չի զգում, թե ինչպես է խոսնակը ձայնային էֆեկտով գրավում իր ուշադրությունը։ Ներկայացուցչության միջոց - լուծման միջոց։ «Սասնա ծռեր» -ում ներկայացուցչության միջոցներն ուսումնասիրել են Մ. Աբեղյանը և Ա. Եղիազարյանը 1։ Նրանք մանրամասնորեն անդրադարձան էպոսում խոսքի պատկերման հիմնական միջոցներին (կրկնություն, համեմատություն, համեմատություն), տվեցին դրա պատկերման համակարգի ընդհանուր նկարագիրը։ Անգամ անզեն աչքով կարելի է նկատել, որ վեպը հարուստ չէ պատկերապատման միջոցներով։ Այնուամենայնիվ, մենք դրանք կդիտարկենք որպես բառերի լուծման եզակի միջոց։ Կրկնությունը բառերի լուծման հիմնական միջոցն է։ Յուրաքանչյուր կրկնություն (յուրաքանչյուր բառի միավոր կարող է կրկնվել `հնչյունից կամ բառից մինչև ամբողջական պարբերություն) ինքնին բանաձև է։ Ասողը կրկնության միջոցով հեշտացնում է ոտանավորների հանգը։ Հատկապես նույն գծի վերջնական կրկնության դեպքում ստացվում է հարակից գծերի մեխանիկական հանգը։ - Հե Merյ Մերի՛կ, ի՞նչ եմ անելու, Թեյ Մերի՛կ, որտե՞ղ եմ ես Սասմա քաղաքից գնել Բեհբահրին։ Ուշ շրջանում գրված Սասնա պատմությունները չեն առանձնանում իրենց բազմամշակութային բառերով։ Պաշտոնական արտահայտությունները հազվադեպ են լինում։ «Սասնա ծռեր» D հատորի որոշ պատմվածքներ շատ փոքր են։ Դրանք նույնիսկ կարելի է համարել բազմաբնույթ վեպի մնացորդներ։ Խազալ Տոնոյանի պատմած JE- ի պատմությունը ներառում է միայն Դավթի ճյուղը, և դա կարճ է։ Բանն այն է, որ Խազալը գլխավոր վիպասան չէ։ նա պարզապես բազմիցս լսել է վեպը չորս ճյուղ ունեցող վարպետ արձակագրի կողմից։ Նկատելի է, որ վեպում, այնուամենայնիվ, դուք փորձեցիք բառը հետաքրքիր դարձնել ունկնդիրների համար ՝ հաջորդ նախադասությունը սկսելով այն բառով կամ արտահայտությամբ, որով ավարտվում էր նախորդը. «Գ'ելի և Գերտ։ G'el Gert, օրեցօր g չափ։ Zzerg gzgareg kote with gold jump Gizarge ndur klokh, day sit gichape. Ադունք Գերտան. Այդ օրը նրանք կգնան, Խիբարը կհասնի Մսրա Մելիքին »3։ Trueիշտ է, համեմատությունները մեծ չեն, բայց պետք է նշել, որ որոշ հայտնի բանաձևային կառույցներ կազմված են ամբողջությամբ համեմատության միջոցով, ինչպիսին է Խանդութի գովքը («Իմ կարմիր խանդութ, ինչպիսի տառապանքի օր»)։ / Իմ փնթի նախանձ, ո՞ր օրն է լուսինը տասնհինգերորդ 4 »4-ին, Կոզբադինի կամ Խոլբաշունի ծաղրը (« Սիրելի Խոլբաշ, Խոլբաշ. / Ida dien gatsirqnts gel գազան, / En dien ekn ken shun vazan. / Mzraghd vizd zn shankharan »)։ 1 Տե՛ս Աբեղյան Մ., Հ. Ա, էջ 474, 475, Եղիազարյան Ա., Էջ 275-294։ 2 «Սասնա ծռեր. Ընտիր պատմություններ», էջ 410։ 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Նույն տեղում, էջ 200։ 5 Նույն տեղում, Պ. Կայուն ցողունների քանակը սահմանափակ է (անուշաբույր եղեգնաշոռ, քառասուն գազի ցողուն, խոր նետ ու աղեղ, դառը դժոխք, Կոզբադինի մեծ բանտը)։ Դրանք հիմնականում հերոսական մականունների տեսքով են։ Դագալիս գյուղացիների նախասիրություններից։ Նրանք հիմնականում սիրում են մականուններ տալ ինչպես իրական մարդկանց, այնպես էլ նրանց հերոսներին։ Ինչպես արդեն նշեցինք, զենքի և զրահատեխնիկայի և ռազմական տեխնիկայի անվանումները նույնպես գալիս են կայուն շեշտադրումներով։ Էպիկական մականունը կարող է մատնանշել հերոսի ծագման վայրը, օրինակ ՝ Իլյա Մուրոմեց (Մուրոմցի), Սադկո Նովգրադցի։ «Սասնա ծռերի» գլխավոր հերոսին անվանում են Սասունցի Դավիթ, իսկ գլխավոր թշնամին ՝ Մսրա Մելիքը։ Մականունները ցույց են տալիս, որ հերոսները միմյանց հակադրվում են առաջին հերթին ըստ ազգության։ Համաշխարհային էպոսներում ծագման ամենատարածված ածանցները ձեւավորվում են հերոսների տոհմերի կամ հայրական անունների ազգանունների ածանցներ ավելացնելով, այսինքն ՝ այդ ածանցները հայտնվում են որպես ազգանուններ (օրինակ ՝ Ajax Telamonian, Achilles of Pelissad, Pilis, Nicias Pilis Sopman օդաչու)։ Սակայն այդպիսի մակդիրներ հայկական էպոսում չեն հանդիպում։ «Սասնա ծռեր» -ում մականունները հիմնականում կազմվել են հերոսի ինչ-որ անհատական ​​առանձնահատկության վրա։ Կան մականուններ, որոնք ցույց են տալիս արտաքին հատկանիշներ, ինչպիսիք են Թուխմորուս Դավիթը, Թարլան Դավիթը, Կարսուն yուղ ughամ Դեղձուն, ourուրը, Ձենով Հովանը, Քեռի Թորոսը ՝ նկատի ունենալով բնավորության գծերը։ Եվ, օրինակ, Խադութ Խաթունի կամ պարոն Աստղիկի մականունները, որպես այդպիսին, մականունի իմաստ չունեն, ոչ էլ փոխաբերական որոշիչներ են, այլ սեռ նշող ժեստեր։ Բայց, քանի որ դրանք միշտ կրկնվում են հերոսների անուններով, նրանք ստացել են մականունի և կայուն ածանցի արժեք։ Եվ այսքան շատ մականուններ. Big Mher, Little Mher, Boy David, Girl Khandut և այլն։ Մականուններ դառնալու գծերը պետք է հիմնավորված լինեն այս կամ այն ​​կերպ, որոնք դրսեւորվում են հերոսների պահվածքում։ Օրինակ ՝ վեպում Ձենով Հովանի բարձր ձայնը բացահայտվում է վանքի վերակառուցման համար վարպետներ կանչելու և ջրհորի մեջ գտնվող Դավիթին քվեարկելու դրվագներում։ Որոշ մականունների (օրինակ ՝ Դեյվիդ Թլոր աղ շաղգամ ուտող) ծագումը վեպում տրված է պատահականորեն։ Դժվար է ասել, որ միջադեպի արդյունքում ծագել է մականունը, որ այն նախկինում էլ կար, իսկ հետո մարդիկ աղմուկ բարձրացրին դրա շուրջ։ Ամեն դեպքում, ժողովրդական ստուգաբանությունը հիմնված է ժողովրդի երեւակայության վրա։ Այնուամենայնիվ, կան օրինակներ, որոնցում ակնհայտ է, որ պատմողը փորձել է հերոսի մականունի ծագումը կապել ինչ-որ պատմության հետ։ Օրինակ, պատմող Մանուկ Թորոյանի պատմության մեջ Խոր Մանուկին է վերագրվում Դավիթը ոսկով և կրակով փորձելու դեպքը, որով պատմիչը փորձեց ստուգել «Խորը» մականունի ծագումը։ Կրագը մնում էր մատին, Այդորի մռութն այրվում էր։ Etech- ը մնաց Խոր Մանուկի կուռքի անունը »1։ 1 «Սասնա ծռեր. Ընտիր պատմություններ», էջ 166։ Այլ կերպ, որոշ բանաձևային կառույցներ հայտնաբերվում են էպոսում, բայց հղման համար առանձին որակ չեն կազմում։ Այսպիսով, բանավոր ձևակերպումը պատմողական հռետորաբանության հիմնական սկզբունքն է։ Էպոսի բանաձևային համակարգը դրա գեղարվեստականության ցուցիչն է։ «Սասնա ծռեր» էպոսը, ինչպես ասվում է ազատ չափածո մեջ, բայց, ինչպես տեսանք, ունի ներքին համակարգ ՝ կայուն բանաձևային կառույցներով լի տեքստ։ Աննա Միկոյան «ՍԱՍՆԱ SՌԵՐ» ԲԱՆԱՁԵՎԻ ԲԱՆԱՁԵՎԻ ԱՐՎԵՍՏԸ Բանալի բառեր. Ձևական կառուցվածք, պատմող, բանահյուսություն, էպոս, կայուն բառակապ, եռակի գործողության շարժառիթ։

example1789

example1789

Սույն աշխատանքի նպատակը Ագաթանգեղոսի և Մատթեոս Ուռհայեցու երկերի դարձվածների զուգադրահամեմատական քննության միջոցով դասական և հետդասական գրաբարի դարձվածների մասին ամբողջական պատկերացում ստեղծելն է։ Թե՛ դասական, թե՛ հետդասական շրջանի երկերում դարձվածները գործածության հաճախականության տարբերություն գրեթե չունեն, իսկ ինչ վերաբերում է դրանց զուգադրահամեմատական պատկերին իմաստի և կառուցվածքի տեսանկյունից, ապա երկու երկերում գրեթե նույն խմբերն են առանձնաում և´ իմաստային, և´ կառուցվածքային առումներով։ Նշանակում է` գրաբարը լեզվի զարգացման այնքան կայուն ու միաժամանակ այնքան դինամիկ փուլ է, որ մի կողմից պահպանում է իր հսկայական նշանակությունն ու ազդեցությունը դարեր շարունակ, իսկ մյուս կողմից այդ ընթացքում անընդհատ կատարելագործվում ու հարստանում է։

ԱԹԱՆԳԵԹՈՍԻ ԵՎ ՄԱՏԹԵՈՒ ՈՒՐԻԱՅԻ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄ ԴԱՍԱԿԱՆ ԵՎ ՇԱՐՈՒՆ ԳՐԱԲԱՐԻ համեմատական ​​նկարը Լեզվական հաղորդակցություն «Հաղորդակցվելիս մարդիկ սովորաբար իրենց խոսքը կառուցում են լեզվով բառերի ազատ կապերով, և երբեմն, իրենց խոսքի ուժն ուժեղացնելու, այն ավելի ճշգրիտ և պատկերավոր դարձնելու համար, օգտագործում են լեզվով արդեն գոյություն ունեցող կապեր, ընդունված և հասարակության կողմից գնահատված արտահայտություններ, որոնք ունեն հաղորդակցման արժեք »։ Մեր այս ուսումնասիրությունը փորձ է բացահայտելու, թե ինչն է դարձել հին հայերենի դասական և հետադասական համեմատական ​​պատկերը ՝ հիմնվելով Ագաթանգեղոսի ատ Մատթեոս Ուրհայեցիի երկերի վրա 2։ Նախքան դասական-հետադասական ժամանակաշրջանների իդիոմների առանձնահատկությունները մատնանշելը, նախ սահմանենք իդիոմը ՝ պատասխանելով մեկ այլ հարցի. Արդյո՞ք դա արդի հայերենի բառապաշարի նման կայուն արտահայտություն է ՝ բաղադրիչների վերաիմաստավորմամբ և կայուն շարահյուսություն? Հին հայերեն թարգմանության առաջին ուսումնասիրությունը հանգեցրեց հետևյալ սահմանմանը. Երկու և ավելի բառերի համադրություն, որոնց բաղադրիչները հիմնականում վերաիմաստավորվում են, և որի շնորհիվ այս կապը արտահայտում է փոխաբերական միտք, ավելի հաճախ փոխաբերական առումով, ավելի շուտ քան բառացիորեն օգտագործվելն անվանում են մատուցվող։ Այսպիսով, մեր կարծիքով, այն, ինչ դարձել է գրաբար, կայուն կապ չէ։ Փորձենք հիմնավորել այս դրույթը։ Գրաբարում մենք ունենք, օրինակ, այսպես կոչված «պատասխան» և «պատասխան» իրենց նախընտրած անդամների հետ։ Հնարավո՞ր է դիտել ավելի ուշ «թարգմանական տարբերակը» (կարծում ենք, որ դա երկրորդն է, քանի որ թարգմանությունների ճնշող մեծամասնությունը կատարվում է գրաբարում և բիլերների միջոցով)։ Միևնույն ժամանակ, պետք է պատասխանել այն հարցին, թե արդյոք արտահայտության տարբերակը ամբողջական է դարձել։ «Թարգմանված տարբերակը», մեր կարծիքով, ամբողջական է, 1 Բադիկյան Խ., Armenianամանակակից հայերենի թարգմանված միավորները, Երեւան, 1986, էջ 6։ 2 Հեղինակների ընտրությունը պատահական չէ։ Ագաթանգեղոսը և Մատթեոս Ուրահայեցին իր ժամանակակիցների մեջ առանձնանում են արտահայտությունների օգտագործման հաճախականությամբ, իսկ Ագաթանգեղոսի «Պատմության» լեզուն սկիզբ է առել V դարում։ Այն պատկանում է մատենագրության առանձին դասի, որն այս աշխատության հեղինակի անունով կոչվում է Ագաթանգեղյան։ քանի որ համապատասխան բանավոր իրավիճակում այն ​​կարող է օգտագործվել որպես «բնօրինակի» համարժեք, շատ ավելի համապատասխան լինել խոսողի անհատականությանը, բանավոր իրավիճակին։ Եկեք դիմենք օրինակների օգնությանը. Ջախջախել // սրերը սրել, կռվել // որևէ մեկի հետ կռվել, մահապատժի ենթարկել իրեն // մահվան կենաց դնել, գրավոր բնութագրել իրեն գրելը Հին հայերեն թարգմանությունը, ի տարբերություն ժամանակակից հայերեն թարգմանության, օժտված է բաղադրիչների ազատ շարադասությամբ, բայց «ազատ շարահյուսություն» ասելով ՝ չպետք է թարգմանության որևէ բաղադրիչի արտահայտություն նշանակել, որպեսզի մյուսը հեշտությամբ զբաղեցնի մյուսի տեղը, իմաստը մաքուր պահել։ Ազատ շարահյուսությունը հիմնականում վերաբերում է բայի ազատ տեղաշարժին, որը, ըստ էության, պայմանավորված է խոսքի և հաղորդակցության մեջ նրա նախընտրությամբ։ Արդ Ագաթանգեղոսի և Մատթեոս Ուրհայեցու աշխատությունների հատվածների միջով պարզենք, թե ինչ փոխաբերական և վերաիմաստավորված կապեր են գոյացել Գրաբարի դասական և հետադասական շրջաններում։ Այսպիսով, Ագաթանգեղոսի աշխատությունը, որը նկարագրում է 4-րդ դարը։ Theակատագրական իրադարձությունները, հատկապես քրիստոնեության մուտքը Հայաստան, աչքի են ընկնում պատկերավոր, շատ գրավիչ ոճով ՝ 256 թարգմանությունների պատշաճ և նպատակային օգտագործման շնորհիվ, իսկ Մատթեոս Ուրհայեցու աշխատանքը ժամանակագրություն է, պատմություն, որը գրված է ժամանակագրական կարգով, բայց հեղինակը ոչ միայն իրադարձությունների ու դեմքերի արձանագրող է, այլ հետազոտող։ նա իր մոտեցումն ունի իրադարձությունների և դեմքերի նկատմամբ։ Փոխակերպումների քանակը 288 է, այսինքն ՝ երկու ֆայլերի փոխակերպումների քանակական տարբերությունը փոքր է։ Հիմա տեսնենք, թե իմաստաբանական-կառուցվածքային ինչ խմբավորումներ են ստեղծում այս արտահայտությունները։ Ագաթանգեղոսի պատմության արտահայտությունները մենք բաժանել ենք 11 իմաստային խմբերի, իսկ Մատթեոս Ուրհայեցու «ronամանակագրության» արտահայտությունները ՝ 9։ Այսպիսով, Ագաթանգեղոսի ստեղծագործությունների թարգմանությունների իմաստային պատկերը հետեւյալն է .1. Մարմնի մասերի անուններից թարգմանված. Մեղքի գոտին կապել (20) - մեղքերի ուղին ընթանալ, ետևից հասնել (24), սրտացավ (34) - վախենալ։ 2. Ռազմականության հետ կապված արտահայտություններ. Վերցրեք օրհներգը (24), եղեք փախած (26), տարածեք թուր (28)։ 3. rasesենքերի անվանումներից բաղկացած արտահայտություններ. Մաքել սուր սուրով (32), բավարարվող մտրակ (36), տեղադրվող սուր (114)։ 4. Պետություն, պետական ​​կառավարում, օրենք. Թալանել (24), ոչնչացնել (440), դաշինք կազմել (488)։ 5. Շարժումը դարձնելով շարժումներ նշող արտահայտություններ. Հասնել (26) - հարձակվել, չվերցնել (30), առաջ շարժվել (30)։ 6. Մտքեր, մտածողության արտահայտություններ. Մտքով մտնել (6), ընդօրինակել (30), խորհել (48)։ 7. Պայմաններ, պայմանների արտահայտություններ. Կարողանալ (120) - ընկճվել, ինքնագիտակցվել (176) - անձամբ լինել, մեջտեղում լինել (180) - գոյություն ունենալ։ 8. Կրոն, հավատք, երկրպագություն. Երկրպագել Երկրին (42), աղոթել (112), աղոթել (126), ծնկաչոք (126)։ 9. Տարածական հարաբերություններ. Տեղ, ձու, չափ. Ներս բերել (12), օրհներգ վերցնել (24), հասնել (26)։ 10. Կենդանիներ. Լինել ձիավոր (6)։ 11. Խմեք ՝ գինով մտեք (36)։ Նշանակության խմբերը Քանակը Կուսակցություններ itaryինվորական գործեր apենքերՊետք, նահանգային կառավարություն, օրենք Շարժում և շարժումՄտածողություն, մտածողություն Պետություն, կարգավիճակԿրոն, հավատք, երկրպագությունՀանձնային հարաբերություններ ԿենդանիներԽմիչքԱնցնենք Մեթյու Ուրհայեցու իմաստային խմբերը 1։ Մարմնի մասեր. Սիրտ առնել (16), ձեռքով հնազանդվել (32) - հնազանդվել, դեմքս շրջել (66)։ 2. Ներգրավվել ռազմական գործերում. Լինել զինվորական (6), իրականացնել սպանդ (10), քար վերցնել (24) - հիմք դնել։ 3. Weենք. Ռումբ նետել մեկի վրա (18), սուր գործել (26), թուր մորթել (26)։ 4. Պետություն, պետական ​​կառավարում, օրենք. Ավարը հարկելը (12), իշխանությունը վերցնելը (28), աքսորը վերցնելը (368)։ 5. Շարժում, շարժում. Փախստական ​​լինել (18), ճոճանակ վերցնել (22), շրջան վերցնել (24)։ 6. Մտածմունք, մտածողություն. Մտածել (34), մտքի գալ (36), մտածել (112)։ 7. Վիճակ, պայման. Անբնակելի լինել (6), հնազանդվել (14), ունենալ (44)։ 8. Կրոն, հավատք, երկրպագություն. Աղոթեք (28), աղոթեք (44), ծնկի իջեք (152)։ 9. Տարածական հարաբերություններ. Տեղ, ձու, չափ. Սպանդ (10), սպանել (18), դնել մեջտեղում (102)։ Իմաստային խմբերը Քանակը Կուսակցություններ itaryինվորական գործեր apենքեր Պետություն, կառավարություն, օրենք Շարժում, փոխադրումՄտածողություն, մտածողություն Պետություն, կարգավիճակԿրոն, հավատք, երկրպագությունԱպահովության հետ կապեր Կառուցվածքային խմբեր։ Մենք ներկայացրել ենք ինչպես Ագաթանգեղոսի, այնպես էլ Մատթեոս Ուրհայեցու կառուցվածքային պատկերները ՝ երկչափ, էներգետիկ, քառաչափ խմբերի տեսքով։ Այսպիսով, Ագաթագեղոսի «Պատմության» կառուցվածքային նկարագրությունը հետևյալն է. Դառնալ երկիմաստ. Վախեցիր (6), եղիր հոյակապ (12), նախանձիր (24)։ Էներգետիկ. Նայել (6) –ին, հարգել (8) –ներ, հսկել (30) –ին։ Չորս վերջույթներով. Մտնել մահվան դուռը (18), ունենալ մարմին ՝ ձեռքին (142), գեր լինել (320)։ Հինգ անգամ. Ինքնասպանության հասցնելը (8), կարծես մի բերանով ասելը (134), ինքն իրեն գործի դնելը (322)։ Յոթ անդամ ՝ իրենց մահվան դատապարտելու համար (10)։ Կառուցվածքային խմբեր Քանակը Փոխանցիչ Երեք թիմը Հինգ Հինգերորդ Սեպտեմբեր Հիմա մենք կներկայացնենք այս խմբերը ըստ կառուցվածքային ձևանմուշների։ Կտրուկներ երկսայր թուրների համար։ • Գոյական + բայ ՝ ուխտ կապիր (18), վրեժ լուծիր (24), պատասխան տուր (28)։ • Ածական + բայ. Երջանիկ լինել (14), գնալ զույգերով (90), ճկուն լինել (120)։ • Մակբեթ + բայ ՝ լինել Յանդիմա (30), նախատել (140), առաջ տանել (248)։ • Բայահիմք + բայ ՝ վախենալ (6), երջանիկ լինել (102), խոստովանահայր լինել (490)։ • Գոյական անուն + գոյական. Արյան գին (56), սրտի միտք (138)։ Կաղապարներ էներգետիկ մարդկանց համար։ • Առ + գոյական + բայ ՝ Ար յուրաքանչյուր դիֆենալ (240)։ • + դերանուն + բայի համար. Համարել որպես ոչինչ (68)։ • Z + գոյական + բայ ՝ քթանցքներս լցնել, ծակել (48), ծունկը խոնարհեցնել (114)։ • + + դերանուն + բայ ՝ դուրս գալ mմիմեամբկից (98)։ • Z + բայ + բայ + անտեսել (486)։ • + գոյական + բայով + ՝ նշանակել (6), հարգել (8), մտնել (36), ընկնել (436), ծուռ դառնալ (464)։ • + մակբայ + բայով. Առաջ գնալ (30), տեղով հարկել (76), հեռանալ մինչև (108), առաջ լինել (338)։ • + գոյական + բայում. Փոխել կյանքը (12), կորցնել յուղը (30), խնդրահարույց դարձնել (46)։ • Ածական + բայ ՝ բաց կորցնել (24), բաց լինել (34), բացել (110)։ • Ես + մակբայ + բայ ՝ ոչնչացնել (120), ունենալ (198), բերել (230)։ • Գոյական + ես + գոյական ՝ Ձեռք ձեռքի (186), բերանից բերան (186)։ • Գոյական անուն + գոյական + բայ ՝ մարտ տալ պատերազմ (34), արյուն թափել (424)։ Ձևանմուշներ չորքոտանիների համար։ • Գոյական + զ + գոյական + բայ ՝ գիրանալ (320), ձեռքերը սեղմել (344)։ • + գոյական + գոյական + բայով. Կապել մեղքի գարշապարը (20)։ • Գոյական + բայ + դեմ + դերանուն. Երթ ցանկացածի հետ (436)։ • + գոյական + գոյական + բայ. Մահվան դուռը մտնելը (18), բերանը դնելը (108)։ • + գոյական + բայի գոյական +. Ձեռք ունենալ (142), ձեռք հարկել (364), գործել (426)։ • գոյական + ածական + բայ ՝ մտրակ ստանալու համար (36)։ • Գոյական + ես + մակբայ + բայ. Վերցրեք օրհներգը (24)։ • Ածական + գոյական + բայ ՝ Մաշելի սուր սուրեր (32), արկանել նավթային ճանապարհից (134)։ • + գոյականում + գոյականում + ՝ Յականե (410)։ Կաղապարներ հնգանկյունների համար։ • Z + գոյական + i + գոյական + բայ. Իրեն մահվան հասցնելը (8), գործի դնելը (322)։ • Նախադասություն (ibr) + ընդդեմ + տարի + գոյական + բայ. Ibr v ասել բերանով (134)։ Կաղապար յոթերորդ անդամի համար։ • Z + գոյական + (i) + նախդիր + գոյական + հղում + գոյական + բայ. Մահվան կենաց դնել (10)։ Մատթեոս Ուրհայեցու ստեղծագործության թարգմանությունները նույնպես ներկայացնում են կառուցվածքային մեծ բազմազանություն։ Կառուցվածքային խմբեր։ Երկու հոգանոց. Վերցրեք դաշինք (10), քննություն անցկացրեք (26), արձակեք իմ խնդրագիրը (42)։ Էներգետիկ ՝ հոգին վստահել (12), հնազանդություն (14), արյուն կուլ տալ (116)։ Չորս վերջույթ. Իր իշխանությամբ վերցնել (12), սրտում երդումներ տալ (16), անեծքից լուծով մտնել (78), թուրի ձեռքին դավաճանել (94), ոչինչ չհամարել (134), զգուշորեն կրել (150), բերանը թուրը հաշվելու համար (202), հանդարտվել (216)։ Հինգ անդամ. Serviceույց տալ իրեն ծառայության մեջ (314), մորթվել թուրով (376), ծաղրվել ցանկացածի կողմից (402)։ Վեց անդամ. Լինել Եհ եր (110), դառնալ հավերժություն (370)։ Կառուցվածքային խմբեր Քանակը Մոմպլեքս Մոմպլեքս Երաժշտություն Խառնել կաղապարները • Գոյական + բայ ՝ Կոտս առնուլ (34), անեծքներ կարդալ (36), անցնել սրով (40)։ • Ածական + բայ ՝ հնազանդվել (30), թույլ տալ (116), միամիտ կալ (136)։ • Դերբի + բայ ՝ համառ լինել (86), համառ լինել (126)։ • Macbay + Yandiman լինել բայ (188)։ Կաղապարներ էներգետիկ մարդկանց համար։ • Z + գոյական + բայ. Դանդաղ մտնել (42), երեսս շրջել (66), կայանալ (116)։ • Z + բայ + բայ + անտեսել (196)։ • Z + դերբայ + բայ ՝ արթուն լինել (130)։ • Դեպի + գոյական + բայով. Հեղինակով վերցնել (28), շրջվել կրունկով (94), արկանի հետ գրել (112)։ • + դերանուն + բայով. Հարկադրել միմյանց հետ (42)։ • ընդդեմ + մակբայ + բայի. Առաջ գնալ (26), շրջվել (100), առաջ շարժվել (238)։ • Դեպի + գոյական + բայ. Փախչել (14), վտանգել (26), հավատացյալ դարձնել (126)։ • Ածական + բայ. Կարոտել (38), դավաճանել (48), շտապել (118)։ • Ես + մակբայ + բայ ՝ առաջ տանել (102), ոչնչացնել (134)։ • Գոյական + գոյական + բայ. Տալ ավետարանի ձայնը (42), վերցնել իմ արյունը (116), վերցնել իմ արյունը (200), վրեժ լուծել (230)։ • գոյական + բայ + դերանուն. Ինչ-որ մեկի ձեռքից վերցրու (196)։ • Ածական + գոյական + բայ ՝ բարի միտք (64)։ Ձևանմուշներ չորքոտանիների համար։ • Ar + i + դերանուն + բայ. Համարել որպես ոչինչ (134)։ • Z + գոյական + գոյական + բայ. Hetեթը հրամայել է գալ (46)։ • գոյական + զ + գոյական + բայ ՝ առջևում հարվածել (90)։ • Z + գոյական + մակբայ + բայ. Zmah- ը դրեք առաջ (18)։ • Բայ + դեմ + գոյական + գոյական. Անեծքից լուծը մտնելու համար (78), մուտք գործել ընդլայնված ծառայությամբ (80)։ • Բայ + դեմ + գոյական + դերանուն. Իր հեղինակությամբ վերցնել (12), ձեռքով հնազանդվել (32), ձեռքով վերցնել (332)։ • Գոյական + ընդդեմ + դերանվան + Բայ ՝ ինչ-որ մեկի հետ սեր հաստատելու համար (152)։ • Գոյական + ես + գոյական + բայ. Օխսի սիրտը վերցնել (16), թանկ կրել (150), թուր գործածել (282)։ + Գոյական + գոյական բայ +. Սպանիր թուրի բերանին (26), դավաճանիր թուրին ձեռքին (94), սպանդ թուրին առջև (152), դավաճանիր թուրի բերանին (200 ), հաշվել բերանում (202)։ • Գոյական + ես + մակբայ + բայ ՝ օրհներգ վերցնել (94)։ • I + i + գոյական + բայ. Բարձրացնել (170), հեռանալ (216), ձեռնարկել (322), ոչնչացնել երկիրը (402)։ • Ես + գոյական + բայ + դերանուն ՝ Յոթ անկանել ումեկ (268)։ • Ես + ածական + գոյական + բայ ՝ Սուր սուրով սպանել (26), սուր թուրով մորթել (136)։ • Գոյական + կապ + գոյական + բայ ՝ Dul և հանգստանալ (216)։ • Bayahimq + shaghkap + bayahimq + բայ ՝ Tsir ան tsan atsel (92), tsir և shanhanel (398)։ Կաղապարներ հնգանկյունների համար։ • Z + գոյական + i + գոյական + բայ. Ծառայության մեջ իրեն ցույց տալու համար (314)։ • Դերբայ + բայ + i + գոյական + գոյական. Սրով ծակելու համար (376)։ • Գոյական + կապ + գոյական + բայ + դերանուն ՝ Եղիր ծիծաղելի (402)։ Կաղապար վեց անդամ դարձածների համար։ • Դեպի + գոյական + հղում + դեպի + գոյական + բայ. Լինել Yahya կ yorkyugh, դարձնել avaer (ածական և գոյական) ապ դառնալ yapakanutyun (370)։ Ագաթանգեղոսի և Մատթեոս Ուրհայեցու աշխատություններում հին և հայերեն դասական թարգմանությունների համեմատական ​​ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ իմաստաբանության ամենամեծ խումբը ռազմական աշխատանքին վերաբերող թարգմանություններն են։ Մարմնի մասերի անվանումների բաղադրիչները առաջին տեղն են զբաղեցնում իրենց ձևանմուշի բազմազանությամբ, հատկապես ներքին իմաստով։ Նույնական մասերի անվանումներն օգտագործվում են տարբեր իմաստներով ՝ տարբեր իմաստներով։ Քանակապես գերակշռող (փոքր-ինչ տարբերությամբ շարժման ցուցադրող մարմնի մասերի անուններից կազմվածներից) ռազմական գործերին վերաբերողներն են։ Սա, իհարկե, պատահական չէ։ Մեր ուսումնասիրած աղբյուրները, լինելով պատմական աշխատություններ, պարունակում են պատերազմի բազմաթիվ նկարագրական մասեր, որոնցում, իհարկե, թարգմանվածներն ունեն իրենց անփոխարինելի դերը։ Ինչպես նշվեց վերևում, մարմնի հետ կապված շարժման փոխանցման արտահայտությունները հաճախ ներծծվում են միմյանց տարրերով, այդ իսկ պատճառով մենք տարբերակում ենք շարժման փոխանցման արտահայտությունները `վերապահելով միայն այն մյուսները, որոնք չեն ընդգրկվում մյուս երկու խմբերի մեջ։ Փոխակերպվածի կառուցվածքային վերլուծության համաձայն `երկկուսակցական և էներգետիկ, քանակապես համեմատելի, մեծամասնություն են կազմում` համեմատած քառակողմերի, հնգապատիկների, վեցանկյունների հետ։ Ագաթանագեղոսում մենք գտանք միայն մեկ յոթերորդ անդամին (ինքն իրեն մահապատժի ենթարկել)։ Վանուհի Բաղմանյան Դասակարգումների և դասակարգված գրաբարի համեմատական ​​պատկեր Ագատանգելոսի և Մաթեուի Ուրահիտների երկրներում Հիմնաբառեր. Գրաբար, տառադարձված, համեմատական ։

example1395

example1395

Բնակավայրի կլիմայի բժշկաաշխարհագրական գնահատումը բազմանպատակ է. պարզել բնակեցման նպաստավորության աստիճանը, առողջարանային գործի, հանգստի ու զբոսաշրջության կազմակերպման հնարավորությունները, ազդեցությունը բնակչության առողջության, աշխատունակության և այլնի վրա։ Կա մեկ այլ կողմ ևս՝ ձմռան խստության սոցիալ-տնտեսական հետևանքները, որն էլ կփորձենք վերլուծել ու գնահատել։

Տարածքի բնակելի կլիման բնական ռեսուրս է, որից կախված են մարդու հարմարավետությունն ու բարեկեցությունը, աշխատունակությունն ու առողջական վիճակը։ Հարմար եղանակը, օդերևութաբանական տարրերի (ջերմաստիճան, խոնավություն, մթնոլորտային ճնշում, քամիներ) համադրություն այնպիսին է, որ մարդն իրեն լավ է զգում, հոգնած չէ։ [5, 6,7] Կլիմայի բարդ գնահատման ամենատարածված մեթոդը ԵՏՀ-ն է (համարժեք արդյունավետ ջերմաստիճանը `ըստ Ա. Միսենարդի)։ EEJ = 37— (37— տ) / (0,68—0,0014 զ + տ / (1,76 + 1,4 վ 0,75)) - 0,29 տ (1 - զ / 100), այն արտահայտվում է եղանակի երեք տարրերով. օդի ջերմաստիճանը ՝ t ° C, խոնավությունը ՝ f%, շարժվող օդի շարժը ՝ vm / վ։ Քամու և 100% հարաբերական խոնավության պայմաններում անձի ջերմաստիճանը կախված է միայն օդի ջերմաստիճանից։ Նույն ջերմաստիճանում, բայց քամու ավելացման և խոնավության նվազման հետ մեկտեղ, մարդը զգում է նույնը, ինչ ցածր ջերմաստիճանի դեպքում։ ԵՏՀ-ն հաշվի է առնում մարդու ջերմության զգացումը, բայց ԵՏՄ-ն (նորմալ համարժեք արդյունավետ ջերմաստիճան, ըստ I. Butt) NEE = 7 ° C + 0.8 EE հաշվարկվում է մինչ գոտկատեղ հագած անձի ջերմաստիճանի սենսացիայի համար։ Դրա բացասական արժեքը բացասաբար է ազդում անձի բարեկեցության վրա (Սինիցին Ի., Գեորգիցա Մ. Եվ այլն)։ [6, էջ. 280] NES- ը (կենսաբանորեն ակտիվ ջերմաստիճանը) հաշվարկվում է NEE- ի կողմից։ ՈՒRՈՒԹՅՈՒՆ = 9 ° C + 0,8 NE, ինչը գնահատում է շրջակա միջավայրի ջերմաստիճանի, խոնավության, քամու արագության, ընդհանուր և երկարաժամկետ ճառագայթման ազդեցությունը մարդու վրա։ Հարմարավետության կամ հարմարավետության գոտի համարվում է + 10 ° C- ից + 20 ° C։ [4, էջ 222-228] Սեզոնային եղանակի գնահատման համար կան տարբեր մեթոդներ, ինչպիսիք են Բոդմանի «Եղանակի ծանրությունը» S = (1-0,04 տ) (1 + 0,27 վ), Saipley և Passel »- ը ցուրտ եղանակային պայմանների համար։ տարի. սառը սթրեսի ինդեքս »։ [7, էջ. 288] Մարդու մարմնի համար սթրեսները ցածր ջերմաստիճանն է, բարձր խոնավությունը, մառախուղը, ուժեղ քամին, վերջինս էլ ավելի է նվազեցնում ջերմության զգացումը։ Ձմռան խստությունն ու երկարակեցությունն ուղղակիորեն ազդում են բնակչության նյութական անվտանգության վրա, մեծանում են սպառողական զամբյուղի ջեռուցման, տաք հագուստի, դեղորայքի ծախսերը։ Հյուսիսային Հայաստանի Շիրակի, Լոռու և Տավուշի մարզերի քաղաքների ընտրությունը պատահական չէ։ դրանք 1988 թվականն են։ Աղետալի երկրաշարժը, տնտեսական և սոցիալական խոր ճգնաժամը, գործազրկության բարձր մակարդակը, արտագաղթի համեմատաբար մեծ մասը, ժամանակավոր կացարանները, աղքատության բարձր մակարդակները `շատ այլ խնդիրներ ունեցող քաղաքներ։ Յուրաքանչյուր մարզից ընտրվեց երկու քաղաք. Շրջկենտրոն, քաղաք, որը համեմատաբար մեծ բնակչություն ունի։ Հետևյալ նկարը քննարկվում է քաղաքներում բնակչության կենտրոնացման հետ կապված։ Աղյուսակ 1. Հյուսիսային Հայաստանի քաղաքային բնակչությունԳյումրի ԱրթիկՎանաձոր Ստեփանավան ijիջան Դիլիջան 2015-ի ընդհանուր բաշխումը [2] Բնակչության%% Բնակչության% -ը Աղյուսակ 1-ում նշված քաղաքներում կենտրոնացած բնակչության բաժինը տարածաշրջանի քաղաքային բնակչության 44.9% -ն է, իսկ հետկլիմայական ազդեցության գնահատումը կարևոր է դառնում կենսակլիմայական և սոցիալ-տնտեսական տեսանկյունից։ Կլիմայի խստությունը հանգեցնում է բնակչության հիվանդացության բարձրացմանը, ջեռուցման ծախսերի ավելացմանը, բացօթյա աշխատանքի սահմանափակումին և բազմաթիվ համայնքային և կենցաղային խնդիրների ի հայտ գալուն։ Ձմռան անձրևի ամենաբարձր ցուցանիշը գրանցվել է Գյումրիում `124 օր, իսկ ամենացածրը` Իջջանում `21 օր։ Քննարկվող մյուս քաղաքներից 123 օր Արթիկում, 102 Ստեփանավանում, 92 Վանաձորում և 74 օր Դիլիջանում։ Ձմեռն ավելի ծանր է Շիրակում, այն բնութագրվում է նաև կայուն և խիտ ձյան ծածկով, ինչը բնակչության տեղաշարժն ավելի ռիսկային է դարձնում։ Ձյան ամենաբարձր տեղումները Արթիկում են ՝ 100 օր, երկրորդը ՝ Գյումրիում ՝ 94 օր, իսկ ամենափոքրը Իջանջանում է ՝ 37 օր։ [3, էջ 13-19] Որպես կանոն, կոտրվածքների դեպքեր գրանցվում են բնակչության շրջանում ձմռանը, բայց դրա պատճառը ոչ թե միանշանակ ձյան ծածկույթն է, այլև մարմնի մեջ կալցիումի բացակայությունը, որը առկա է բոլոր տարիքային խմբերը։ Աղյուսակ 2, Հյուսիսային Հայաստանի քաղաքների ավիացիոն բնութագրերը ձմռանը [3, էջ.] Դեկտեմբեր ՔաղաքներԳյումրիԱրտիկՎանաձորՍտեփանավանJիջանԴիլիջան f. Ամենացուրտ ամիսը հունվարն է, ոչ միայն միջին ամսական ջերմաստիճանը, այլև բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը։ Նվազագույն ջերմաստիճանը դիտվել է Գյումրիում `-36 ° C, իսկ այլ վայրերում` համեմատաբար բարձր, Ստեփանավանում `-31 ° C, Վանաձորում` -30 ° C։ Ձմռանը դրական ջերմաստիճան է նկատվում միայն Իջջանում։ Peratերմաստիճանը կենսաքիմիական ամենակարևոր բնութագիրն է ՝ կախված դրա մեծությունից, այլ բնութագրերը փոխվում են, և դրա մեծությունը կախված է բնակավայրի բացարձակ բարձրությունից, տեղակայությունից, մթնոլորտային շրջանառությունից և մի շարք այլ երեւույթներից։ Չնայած քննարկվող բնակավայրերից ամենաբարձրը Արթիկն է ՝ 1724 մ, բայց Գյումրիում ջերմաստիճանի ցուցանիշները չափազանց ցածր են (1528 մ)։ Հունվարյան ցուրտ եղանակը ուժեղանում է ուժեղ քամու պատճառով։ Դա հանգեցնում է մարդու զգայունության նվազմանը։ Հունվարին միջին քամու միջին արագությունից ամենաբարձրն ուղղություններով Վանաձորում 4,0 մ / վ է, Ստեփանավան-Արթիկում ՝ 3,9 մ / վ, Իջջանում ՝ 3,4 մ / վ, Դիլիջանում ՝ 2,8 մ / վ։ [3, էջ 39-42] Ուժեղ քամին առաջացնում է ձնաբուք, ճանապարհների անանցանելիություն, մարդու ջերմաստիճանի նվազում, ձմռան եղանակային սթրեսների խորացում։ Խոնավությունը պակաս ազդեցություն չունի օրգանիզմի վրա։ Բնակավայրերի մեծ մասում հարաբերական խոնավությունը տատանվում է մոտ 7084%, այսինքն ՝ ձմեռը միջին խոնավ է։ Չափավոր խոնավ օդում մարդու մաշկը և շնչառական տրակտի լորձաթաղանթները բավարար չափով խոնավանում են։ Lowածր ջերմաստիճանը և բարձր խոնավությունը նաև մարմինը սառեցնելու վտանգ են ներկայացնում, քանի որ ջրի գոլորշին ավելի բարձր ջերմային հզորություն ունի, քան օդը, ուստի ավելի շատ ջերմություն է անհրաժեշտ սառը, խոնավ օդը տաքացնելու համար։ Խոնավության խտացման հետ մեկտեղ մարդու մաշկի հյուսվածքներն ու հագուստը դառնում են ավելի խոնավ։ ջերմափոխանակիչ։ Եթե ​​նա երկար ժամանակ մնա նման պայմաններում, օրգանիզմը կորցնում է իր դիմադրությունը ցրտերի և վարակիչ հիվանդությունների նկատմամբ։ Այս օդերևութաբանական տարրերի և արդեն հայտնի մեթոդների (Միսենարդ, Բուտի և Բոդման, Բոկշա, Օսոկին ևն) համադրություններով հաշվարկվել են Հյուսիսային Հայաստանի վեց քաղաքների կենսաքիմիական բնութագրերը ՝ EEJ, NEE Է Ջ «Եղանակի խստություն»։ Աղյուսակ 3. հյուսիսային Հայաստան և Իջևան «Շատ ցուրտ»։ Հունվարի պայմաններն ավելի ծանր են Արթիկում ՝ «շատ ցուրտ», Ստեփանավանում ՝ «ցուրտ», իսկ մյուսներում դեկտեմբերյան պայմանները շարունակվում են մինչ ձմռան վերջ։ Ակնհայտ է, որ նման եղանակային պայմանները բացասաբար են ազդում բնակչության առողջության վրա։ Աղյուսակ 3-ից պարզ է դառնում, որ NEE ինդեքսը զգալիորեն բարձր է EEE- ից, դա պայմանավորված է նրանով, որ հաշվի է առնում այն ​​կրող անձի ջերմային սենսացիան, այն ավելի տեղեկատվական է։ Հունվար ամսվա NEE բացասական է բոլոր մյուս բնակավայրերում, բացառությամբ Իջջանի և այն գտնվում է «ցուրտ տհաճության», «միջին ցրտի անհարմարության» պայմաններում։ Սա բացատրում է, թե ինչու է ձմռանը անհրաժեշտ է հագնել ոչ միայն տաք, այլ նաև դրսից խոնավամեկուսացնող հագուստ, որը հիմնականում համարժեք է կաշվե գոտիին։ Բոդմանի «Եղանակի սրության ինդեքսի» համաձայն, դեկտեմբերյան պայմանները համարվում են «թույլ ուժեղ եղանակ» 2-ից (Ստեփանավան) մինչև 1,2 (Իջան)։ Հունվարին և փետրվարին ձմեռը վատթարանում է, հատկապես Ստեփանավանում, հասնելով 2.2-2.4 կետի, այսինքն ՝ «չափավոր խիստ» եղանակ։ Ինդեքսի հաշվարկը հաշվի չի առնում տեղի բացարձակ բարձրությունը, ռելիեֆի պայմանները, խոնավությունը, օրական ջերմաստիճանի միջակայքը, դրանք մեր պայմաններում կարող են պատկերի բավականին մեծ փոփոխություններ առաջացնել։ Եղանակային պայմանների խստությունը հավասարակշռված է տաք հագուստով։ 3.0-3.5 կգ հաստ ձմեռային հագուստի անհրաժեշտությունը միջինը 120 օր է։ Այս տեսակի հագուստի անհրաժեշտությունը տարածաշրջանի հյուսիս-արևելքում գրեթե չկա։ փոխարենը օգտագործվում են 2.5-3.0 կգ ձմեռային հագուստ։ [5] Ձմեռային հագուստի հավաքածուն մեծահասակի համար կարժենա 60-100 հազար դրամ։ Հասկանալի է, որ մեր սոցիալ-տնտեսական պայմաններում մարդիկ ամեն տարի չեն գնում տաք ձմեռային հագուստ ՝ այդպիսով կրճատելով ձմռան ծախսերը։ Ձմեռը հիվանդ է։ Temperatureածր ջերմաստիճանը հանգեցնում է վերջույթների արյան անոթների սեղմմանը, արյան շրջանառության դանդաղեցմանը, նյարդային համակարգի, մաշկի գրգռմանը և այլն։ Դա բերում է ինքնագնահատականի վատթարացման և աշխատելու անկարողության։ Ձմեռը մեծապես ազդում է բնակչության նյութական անվտանգության վրա։ Սպառողական զամբյուղում կտրուկ աճում են ջեռուցման, տաք հագուստի, դեղորայքի ձեռքբերման ծախսերը։ Հայաստանում նվազագույն սպառողական զամբյուղի արժեքը 2016 թ. Առաջին եռամսյակի գներով այն կազմել է 60397 դրամ (ամսական կտրվածքով)։ Այս ցուցանիշը ներկայացնում է ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայությունը, որը հաշվարկել է ՀՀ ԱՎSS-ն `ըստ ՀՀ առողջապահության նախարարության կողմից մշակված սննդամթերքի կազմի, կառուցվածքի և էներգիայի։ Նույն մեթոդաբանության համաձայն, պարենային զամբյուղի գինը կազմել է 34123 դրամ ՝ կազմելով 56,5%, իսկ ծառայությունների բաժինը ՝ 43,5%, իսկ արժեքը ՝ 26274 դրամ մեկ անձի համար։ Պաշտոնական հաշվարկների համաձայն, մարդը ապրուստի համար օրական վաստակում է շուրջ 1050 դրամ ՝ օգտագործելով 11 սննդամթերք, որն ապահովում է օրական 2412,1 կկալ էներգիա։ [8] Տեսականորեն, դիետան ոչ միայն անիրատեսական է, և դրան հետեւող մարդիկ քչերն են, բայց սպառված սնունդը դժվար է բաժանել գրամի մեջ, կամ ընդունել բոլոր սննդամթերքները, որոնք նշված են ամենօրյա սննդակարգում։ Օրական էներգիայի ընդունման մոտ 41% -ը կազմում է հացը (0,25 կգ հաց, 0,02 կգ ալյուր, 0,015 կգ մակարոնեղեն և այլն), որին հաջորդում են կաթնամթերքը 15,1% (կաթ - 0,2 լ, կաթնաշոռ) 0,01 կգ, կենդանական ճարպ ՝ 0,02 կգ, պանիր (0,025 կգ), իսկ երրորդ տեղում մսամթերքն է ՝ 10% (տավարի միս ՝ 0,1 կգ, ձուկ ՝ 0,03 կգ), իսկ մնացած 34% -ը ՝ այլ ապրանքների բաժնեմասից։ [8] Ձմռան ցուրտ եղանակին մարմնի էներգիայի ծախսը մեծանում է։ Անհրաժեշտ է օգտագործել կենդանական ճարպեր, վիտամիններ (հատկապես A, մ.թ.ա.) սպիտակուցներ, բայց մարդը կարող է գնել 1 կգ կարտոֆիլ չորս օրը մեկ, 1 կգ ձուկ միայն ամիսը մեկ անգամ 1 կգ միս 10 օրը մեկ և մեկ անգամ յուրաքանչյուր հինգ օրվա ընթացքում 1 կգ պտուղը 600 ՀՀ դրամի սահմաններում, մեկ շիշ յուղը պետք է բավարար լինի 50 օրվա համար, 1 կգ կարագը ՝ 50 օրվա համար։ [8] Սպառողական զամբյուղում ոչ պարենային ապրանքներից հագուստի արժեքը նույնպես շատ նշանակալի է, հատկապես վերևից, որի համար տրամադրվում է 5000 դրամ, իսկ կոշիկները `5000 դրամ։ Շատ լավ կլիներ, եթե բնակչությունն ընդհանրապես կարիք չունենար դեղեր օգտագործել, բայց դրա համար հատկացված է 1000 դրամ։ Հասկանալի է, որ ձմռան պայմաններում կտրուկ աճում է վերոհիշյալ ապրանքների ծախսերի հատկացումների տեսակարար կշիռը, նույնը վերաբերում է էներգիայի ծախսերին (ըստ հատկացման ՝ 4000 դրամ գազի սպառում, 4000 դրամ էլեկտրաէներգիա)։ Կարո՞ղ է մեկ անձի համար հաշվարկված սպառողական զամբյուղների նվազագույն չափը, հետևաբար սննդի զամբյուղները տրամադրել քաղաքի բնակիչները, կամ հաշվի առնել սննդամթերքի գների տատանումները, գործազրկությունը, ընտանիքի միջին չափը և շատ այլ հանգամանքներ։ Օրինակ, եթե ընտանիքի միջին չափը չորսից հինգ մարդ է, երեք մեծահասակ, մեկ կամ երկու անչափահաս, ապա ընտանիքի սպառողական զամբյուղը պետք է լինի մոտ 240 հազար։ դրամ, որը այս տարածաշրջանի բնակչության համար անհասանելի է համարվում, նման ընտանիքում ընտանիքի կեսը բյուջեն հազիվ բավարարի։ Գործազրկության խնդիրը նույնպես շատ լուրջ է։ Հայաստանում 2016 թ. Ըստ տվյալների ՝ աշխատանք փնտրողների թիվը կազմել է 93 510, որից 16201-ը ՝ Շիրակում, իսկ 11,858-ը ՝ Լոռիում։ Գործազուրկների թիվը քաղաքային բնակավայրերում կրկնակի բարձր է, քան գյուղական բնակավայրերում։ [8] Եվ եթե ընտանիքում միայն թոշակառուներ կան, անվտանգության պատկերը հեռու է նվազագույնից։ Հետևաբար, ձմռան ծանր պայմաններում և տաք այսպիսի երկար սեզոնի դեպքում, Վանաձորում, Ստեփանավանում, Արթիկում, հոկտեմբերի երկրորդ տասնօրյակից մինչև ապրիլի երրորդ տասնօրյակ, Գյումրիում, հոկտեմբերի երրորդ տասնօրյակից մինչև ապրիլի երրորդ տասնօրյակում բնակչության սոցիալ-տնտեսական խնդիրներն են։ Dilեռուցման շրջանը Դիլիջանում և Իջջանում համեմատաբար կարճ է։ [1] Հյուսիսային Հայաստանի քաղաքային բնակավայրերում տարվա ցուրտ սեզոնը բերում է բազմաթիվ խնդիրների, որոնց լուծումը պետք է լինի տարածքային կառավարման մարմինների ուշադրության կենտրոնում։ Եզրակացություն .1. Դա կենդանի կլիմայի պոտենցիալ ռեսուրսներից մեկն է, այն ոչ միայն բնակարանային նպաստի գործոն է, այլև բնակչության կյանքի աջակցության գործոն, բայց ունի անմիջական սոցիալ-տնտեսական ազդեցություն։ 2. Տարածքի կլիմայական պայմանների գնահատման համար արդեն մշակված մեթոդներից ամենակիրառականն ու արդիականը ԵՏՀ-ն, ԲԷ-ն և «Եղանակի խստության ինդեքսն» են, որոնք լրացնում են միմյանց։ 3. Հյուսիսային Հայաստանի վեց քաղաքային բնակավայրերում ձմռան պայմանների կենսաքիմիական գնահատումը կարող է հիմք հանդիսանալ այլ մարզերում նմանատիպ ուսումնասիրությունների և տարածքային կառավարման ռազմավարության ծրագրերի մշակման համար։ 4. Սպառողների զամբյուղի վերլուծությունը բժշկական-աշխարհագրական տեսանկյունից, հաշվի առնելով բնակավայրերի ձմեռային կլիմայական պայմանները, իրականացվում է առաջին անգամ անհրաժեշտության դեպքում։ 5. Ձմռան երկարությունն ու խստությունը պահանջում են բարձրացնել տաք հագուստի, ինչպես նաև անհրաժեշտության դեպքում `դեղորայքի, որը սպառողական զամբյուղում քիչ է։ 6. Անհրաժեշտ է վերանայել սպառողական զամբյուղի չափը։ Դա չի համապատասխանում բնակչության ֆինանսական անվտանգությանը։ Կլիմայի բժշկական-աշխարհագրական գնահատումը բազմաբնույթ է։ выяснить շեղ տարբեր նպատակներ։ պարզելու համար, թե որքանով է բարենպաստ կարգավորումը, որո՞նք են գրականության հնարավորությունները 1. Հայաստանի ազգային ատլաս, Ե., «Գեոդեզիայի և քարտեզագրության կենտրոն»։ Հատոր Ա. 2007 թ. Էջ 62։ 2. Հայաստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական ծառայություն։ 2015 թ. 3. Շինարարական կլիմատոլոգիա։ Է. ՀՀՇՆ II-7.01-2011։ Էջեր 5-17, 39-42։ Խմբագրված է 17. 09. 20188. https. ։

example222

example222

Առաջին աշխարհամարտի ավարտից հետո Թուրքիայում օթյակների հնարավոր օթյակներ։ Օգտվելով այդ գործունեությունը հնարավորությունից՝ մի խումբ հայ ազատ որմնադիրներ, ովքեր աշխարհամարտից առաջ անգլիական և ֆրանսիական օթյակների անդամ էին, Կ. Պոլսում 1918 թ. դեկտեմբերին հիմնեցին «Հայաստան» թիվ 1185 հայկական օթյակը։ Հայ մասոնության պատմության մեջ «Հայաստան» օթյակը հանդիսացել է մինչ այդ հիմնված օթյակներից միակը, որը համալրված էր բացառապես հայերից, այդ թվում՝ հոգևորականներից, արգելվում էր թուրքերի անդամակցությունը։ Օթյակն իր աշխատանքներն իրականացնում էր հայոց եռագույն դրոշի ներքո։ Հայ ազատ որմնադրության երկնակամարում գիսաստղի պես փայլատակած այս եզակի օթյակը 1925 թ. հարկադրված դադարեցրել է գործունեությունը։

Հայ պատմագրությունումհիմնովինուսումնասիրված չէ հայկական մասոնական օթյակների պատմությունըև դրանց անդամագրված երևելի անդամների գործունեությունը։ Այսիմաստով բացառություն չէ նաև Առաջին աշխարհամարտի ավարտիցհետո Կ. Պոլսի Բերա թաղամասում հիմնված հայ ազատորմնադրության պատմության մեջ թվովհայկական«Հայաստան» թիվ 1185 օթյակը։ Բավական ինքնատիպ այս օթյակիմասին քիչ բան է հայտնի, որը պայմանավորված է մեզ հասած նյութերիբայցխիստսակավությամբ։ Օթյակիսահմանափակ,չորրորդմասինմիաժամանակ հետաքրքիր տեղեկություններէ տալիս օթյակիԳերհարգելի Վարպետներից Արմենակ Ֆեներճյանը՝ Բոստոնում լույստեսնող «Հայրենիք» ամսագրում։ Հայ պատմագիտության համար«Հայաստան» թիվ 1185 օթյակի պատմության ուսումնասիրությունըխիստ արդիական է հետևյալ առումներով. առաջին՝ «Հայաստան» թիվ1185 օթյակը դարձավ 19-րդ դարի երկրորդ կեսում Զմյուռնիայումհիմնված հայկական «Տիգրան» թիվ 1014, Կ. Պոլսի «Սեր» և Խարբերդի«Եփրատ» թիվ 1078 օթյակների մասոնական գործունեության արժանիշարունակողը՝ մասոնության հիմնարար գաղափարների տարածմանուղղությամբ։ Երկրորդ՝ «Հայաստան» անունով հայկական օթյակունենալու անհրաժեշտության վկայություն է այն փաստը, որ 1994թ.դեկտեմբերին Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում «Կոլումբիայիօկրուգի Մեծ օթյակի» հայ անդամները հիմնեցին «Հայաստան» թիվ 94օթյակը։ Երրորդ՝ ներկայումս Հայաստանի Հանրապետությունում«Հայոց գերագույն օթյակի» հովանավորությամբ գործում են 11 օթյակներ,որոնք իրենց շարքերում համալրում են 200-ից ավելի հայ ազատորմնադիրների1։ Նրանք շարունակում են անցյալում աշխարհի տարբերերկրներումհայ ազատորմնադիրներիորնուսումնասիրության առանձին նյութ է։ աշխարհամարտիմասոնականՕսմանյանկայսրությունումիրենցգործունեությունը։ Նրանք աշխատանքները վերսկսեցին միայն 1918 թ.հոկտեմբերի 30-ի Մուդրոսի զինադադարից հետո, երբ դրա համարնպաստավոր պայմաններ ստեղծվեցին։ Մուդրոսի զինադադարից հետոթուրքական որևէ օթյակ չէր աշխատում։ Իրենց գործունեությունըվերսկսեցին բացառապես Կ.Պոլսում հիմնված եվրոպական օթյակները,մասնավորապես՝ անգլիական(«Oriental») թիվ 687,իտալական «Վերածնված Բյուզանդիա» («Byzanzia risorta»), հունական«Ներդաշնակության» («Harmonia») և ֆրանսիական «Վերածնունդ» («Larenaisance») օթյակները։ լավագույն ավանդույթները,դադարեցրինմասոնականհիմնվածհայկականօթյակներիև«Արևելյան»ԱռաջինտարիներինօթյակներըԱռաջին աշխարհամարտի ավարտիցհետո Թուրքիայումնպաստավոր քաղաքական պայմաններ ստեղծվեցին հայկականմասոնական նոր օթյակ ստեղծելու համար։ Հայ ազատ որմնադրությունը«կրկին փիւնիկի նման անգամ մը, եւս հոգի կառնէ Թուրքիոյ մէջ»2։ Դրավկայությունը 1918 թ. դեկտեմբերի 4-ին հայ ազատ որմնադիրների Կ. Պոլսում հիմնած «Հայաստան» թիվ 1185 օթյակն է։ Օթյակի 10հիմնադիրները պատերազմից առաջ անդամագրվել էին Թուրքիայումգործող ֆրանսիական և անգլիական օթյակների։ Նրանցից Կ.Պոլսի«Թուրքիա» («La Turguie») ֆրանսախոս օթյակին 1909 թ. անդամագրվելէին Թորգոմ Պոյաճյանը և Արմենակ Ֆեներճյանը, իսկ 1910 թ.՝ ՊողոսԱլանը, Հրանտ Տողրամաճյանը, Երվանդ Բեքմեզյանը, ԲարունակՄաղաքյանը և Երվանդ Մսրյանը։ «Թուրքիա» օթյակը հիմնվել էրԷդինբուրգի «Շոտլանդական Մեծ օթյակի» արտոնագրով և գործում էրնրա հովանու ներքո3։ «Հայաստան» օթյակի մյուս հիմնադիրները՝ ԱրշակՓափազյանը, Մինաս Մարտիրոսյանըև Վահան Պեշիրյանըներկայացնում էին անգլիական «Էշթոն Իգերթոն» («Ashton Eagerton»)օթյակը, որին անդամագրվել էին 1912 թվականին։ Հիմնադիրանդամների առաջին նիստը տեղի է ունեցել 1918 թ. դեկտեմբերի 2-ին Կ. Պոլսում՝ ֆրանսախոս «Թուրքիա» թիվ 1045 օթյակի քարտուղարԱրմենակ Ֆեներճյանի գրասենյակում։ Նրանք որոշել են իրենց օթյակըկոչել «Հայաստան» և գործել «Շոտլանդիայի Մեծ օթյակի» հովանուներքո։ Այդ նպատակով նրանք դեկտեմբերի 2-ին նամակ հղեցին«Շոտլանդիայի Մեծ օթյակի» քարտուղար Դեյվիդ Ռիդին։ Նամակումիրենց եղբայրական շնորհավորանքները և ողջույններն էին հղում ՄեծԲրիտանիայի, Շոտլանդիայի և Իռլանդիայի, ինչպես նաև համայնաշխարհի ազատ որմնադիրներին Առաջին աշխարհամարտի ավարտիկապակցությամբ։ Նրանք, մասոնականգաղափարախոսությամբ,պատերազմի ավարտը համարում էին «արդարության մեծ հաղթանակ...,որը ձեռք բերուեցաւ տիեզերական համաշխարհային արիւնահեղպատերազմին մէջ՝ բռնակալութեան ոճրագործ տիրապետութեանվրայ»4։ Հայ ազատ որմնադիրները նամակում միաժամանակ հատուկընդգծում էին պատերազմի տարիներին հայ ժողովրդի ունեցած«անօրինակ տառապանքները և անհուն կորուստները»։ Կարևորվում էր2Ֆէնէրճեան Ա., Ազատ որմնադրութիւնը հայոց մէջ. «Սէր» օթեակը.-«Հայրենիք»,Բոստոն, 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 94։ 3 Ֆէնէրճեան Ա., Ազատ որմնադրութիւնը Մօտաւոր Արեւելքի մէջ, - «Կեանք եւԱրուեստ», Տարեգիրք Ե տարի, Փարիզ, 1935, էջ 77, Ֆէնէրճեան Ա., Ազատորմնադրութիւնը հայոց մէջ, «Սէր» օթյակը, - «Հայրենիք», Բոստոն, 1955, սեպտեմբեր,թիվ 9, էջ 94։ 4 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 95։ «անկախ Հայաստանի» ստեղծումը, որը հայ մասոնները համարում էին«ազգային բաղձանք» և դրան հասնելու համար ակնկալում էին«Շոտլանդիայի Մեծ օթյակի»«բարյացակամ օժանդակությունը»5։ Որոշվեց պաշտոնապես դիմել «Շոտլանդիայի Մեծ օթյակին», որպեսզիազատ որմնադրության սկզբունքների հիման վրա թույլատրվի ստեղծելհայկական օթյակ, որը կունենա «իր պատուաբեր դիրքն յօգուտ հայազգին»6, գոյություն ունեցող հազարավոր անգլիական, շոտլանդական,ամերիկյան, ֆրանսիական և այլ ազատ որմնադիրների քույր օթյակներիշարքում։ Դեկտեմբերի 4-ին Ա. Ֆեներճյանի գրասենյակում տեղիունեցավ հայկական օթյակի հիմնադրման արարողությունը7։ Օթյակիհիմնադիր անդամները խնդրեցին Թորգոմ Պոյաճյանին անգլերենիցհայերեն թարգմանել շոտլանդական կանոնակարգով նախատեսվածծեսերն ու արարողությունները, որպեսզի իրենց գործունեությունումառաջնորդվեն դրանցով։ Թ. Պոյաճյանը կատարեց իր մասոնեղբայրների խնդրանքը և 1919 թ. Կ.Պոլսում հրատարակեց «Ներքինկանոնագիր եւ պարտաւորութիւնք Հայաստան թ. 1185 օթյակի», որըվավերացրել էր Շոտլանդական գերագույն օթյակը։ Հայ մասոնությանպատմության մեջ սա եզակի դեպք է, երբ օթյակը տպագրում էր իրկանոնադրությունը։ Մինչ այդ հիմնված հայկական օթյակներից ոչ մեկըիր ներքին կանոնադրությունը չէր հրատարակել։ Դեկտեմբերի 4-իննիստում որոշվեց նաև ներկա գտնվող հիմնադիր անդամներիցձևավորել օթյակի ղեկավարություն։ Քվեարկության արդյունքումմիաձայն «Հայաստան» թիվ 1185 օթյակի առաջին Գերհարգելի Վարպետընտրվեց Թորգոմ Պոյաճյանը, Մեծ Վերահսկող՝ Երվանդ Մսրյանը,Կրտսեր Վերահսկող՝ Պողոս Ալանը,քարտուղար՝ ԱրմենակՖեներճյանը, գանձապետ՝ Երվանդ Բեքմեզյանը, կրտսեր սարկավագ՝Հրանտ Տողրամաճյանը, ներքին պահապան՝ Արշակ Փափազյանը ևարտաքին պահապան՝ Բարունակ Մաղաքյանը8։ Օթյակի անդամներիհամար պարտադիր համարվեց ծիսական արարողությունների ևաշխատանքային գործունեության ընթացքում սև հագուստ կրելը։ 1918 թ. դեկտեմբերի 18-ին «Հայաստան» օթյակի անդամները Մինչ «Շոտլանդիայի Մեծերկրորդ անգամ ժողով հրավիրեցին։ 5 Նույն տեղում։ 6 Նույն տեղում։ 7 «Կեանք եւ Արուեստ», 1935, էջ 778 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 95։ օթյակից» հավաստագիր ստանալը որոշվեց օթյակի աշխատանքներըղեկավարելու համար ստեղծել ժամանակավոր դիվան՝ ատենապետ Թ. Պոյաճյան, գանձապետ՝ Ե. Բեքմեզյան և քարտուղար՝ Ա. Ֆեներճյանկազմով։ Օթյակիներկաներինտեղեկացրեց, որ ինքը պատերազմի ավարտի կապակցությամբ, բացի«Շոտլանդիայի Մեծ օթյակից», շնորհավորական նամակներ է հղել նաևՓարիզի երկու օթյակներին, «Իտալիայի Մեծ Արևելք» և «ՀունաստանիՄեծ օթյակին»։ Ներկաները նրան շնորհակալություն հայտնեցին այդծառայության համար։ քարտուղար Ա. Ֆեներճյանը1918 թ. դեկտեմբերի 27-ին տեղի ունեցավ օթյակի հերթականնիստը, որը քննարկեց «Շոտլանդիայի Մեծ օթյակին» ներկայացվելիքխնդրագիրը։ Անգլերեն խնդրագիրը ներկայացրեց օթյակի անդամԱրշակ Փափազյանը, որն աննշան խմբագրական փոփոխություններովընդունվեց։ Օթյակի քարտուղար Ա. Ֆեներջյանին հանձնարարվեցխնդրագրի խմբագրված տեքստը մեքենագրել և ստորագրել տալ օթյակիբոլոր անդամներին։ 1919 թ. մայիսի 1-ին «Շոտլանդիայի Մեծ օթյակը»պաշտոնապես վավերացրեց «Հայաստան» օթյակի խնդրանքը և նրանշնորհեց իր արտոնագիրը։ «Հայաստան» օթյակն այդ կապակցությամբհունիսիորոշվեց ժամանակշնորհակալական նամակ ուղղել մայր օթյակի քարտուղարին։ հրավիրեց,որի12-ինժողով1919 թ. հունիսի 26-ին «Հայաստան» օթյակի ղեկավարությունը միշարք հարցերի պարզաբանման նպատակով «Շոտլանդիայի Մեծօթյակին» դիմել է հերթական խնդրագրով։ 1919 թ. դեկտեմբերի 3-ին«Շոտլանդիայի Մեծ օթյակը» հայ մասոնական օթյակին տվել է մի քանիհանձնարարականներ։ Մասնավորապես՝օթյակինպարզաբանվել է, որ այն հայերը, ովքեր թուրքական տարբերօթյակներում ստացել են ազատ որմնադրի առաջին, երկրորդ և երրորդաստիճան, չեն կարող ընդունվել «Հայաստան» օթյակի մեջ որպեսանդամ։ «Շոտլանդիայի Մեծ օթյակի» գլխավոր քարտուղարը հայմասոններին ակնարկում էր «Թուրքիայի Մեծ Արևելք» («Grand Orient ofTurkey») օթյակը, որի առաջին Գերհարգելի Վարպետը հայոցցեղասպանության գլխավոր կազմակերպիչ, ներքին գործերի նախարար,մեծ եպարքոս Թալեաթ փաշանէր9։ Գլխավոր քարտուղարը«Հայաստան»9 Թալեաթ փաշա (1874-1921) ոչ միայն պետական գործիչ էր և «Միություն ևառաջադիմություն» երիտթուրքական կուսակցության պարագլուխներից մեկը, այլևբարձրաստիճան մասոն։ Նա 1890-ական թվականների վերջին«ՎերածնվածՄակեդոնիա» («Makedonia Rizorta») օթյակի անդամ էր, 1908 թ. դարձավ «Երիտասարդպարզաբանում էր, որ ովքեր ցանկություն են հայտնում անդամագրվելու«Հայաստան» օթյակին, պարտավոր են օթյակին դիմել սահմանվածկարգով և ստանալ պատշաճ պատասխան։ «Շոտլանդիայի Մեծ օթյակի»մեծ քարտուղարը հայ մասոնների ուշադրությունը հրավիրում էր այնբանի վրա, որ թուրքական օթյակների հայ անդամները չեն կարողանդամագրվել հայկական օթյակին իրենց ունեցած աստիճանով ևակնկալել աստիճանի բարձրացում։ Այդպիսի ցանկություն ունեցողմարդիկ կարող են «Հայաստան» օթյակի անդամ դառնալ միայնընդհանուր հիմունքներով։ Շոտլանդական օթյակի քարտուղարըմիաժամանակ հրահանգում էր, որ«Թուրքիայի Մեծ օթյակին»պատկանող որևէ մարմին իր անդամներով չի կարող ճանաչվել«Հայաստան» օթյակի կանոնավոր մարմինը, հետևաբար չի կարողընդունվել «Հայաստան» օթյակի մեջ։ Առաջնորդվելով նույն սկզբունքով՝«Հայաստան» օթյակի անդամներին չէր թույլատրվում իրականացնելմասոնական որևէ գործողություն կամ հարաբերություն այդ մարմնիհետ10։ Այս հանձնարարականները բխում էին «Հայաստան» օթյակիանդամների շահերից և ամբողջովին համապատասխանում էին նրանցդիրքորոշմանը։ Հայ ազատ որմնադիրները քաջատեղյակ էին, որ 1915 թ.հայության զանգվածային կոտորածների և եղեռնագործության գլխավորգաղափարախոսներըկազմակերպիչները Թալեաթ փաշայիգլխավորած «Երիտասարդ Թուրքիա» և «Թուրքիայի Մեծ Արևելք»մասոնական օթյակների բարձրաստիճան անդամներն էին, ովքեր«Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության պարագլուխներնէին11։ «Հայաստան» օթյակի անդամները նաև իրազեկ էին, որ ՄեծևԹուրքիա» օթյակի Մեծ Վարպետ, իսկ 1909 թ. օգոստոսին ընտրվեց «Թուրքիայի ՄեծԱրևելք» օթյակի Մեծ Վարպետ, որը Թուրքիայի անտեսանելի կառավարությունն էր։ Տե՛ս Heyd Uriel. Foundation of Turkish Nationalizm, London, 1950, p. 98; WalkerChristopher. Armenia։ The Case for a Forgotten Genocide, Westwood, New Jersey, 1972, p. 98,Ղազարյան Հ., Ցեղասպան թուրքը, Պէյրութ, 1968, էջ 316-317, Կիրակոսյան Ջ.,Երիտթուրքերը պատմության դատաստանի առաջ, Երևան, 1982, գիրք առաջին, էջ 242։ 10 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 96։ 11 Տե՛ս H.C. Armstrong. Gray Wolf. The Life of Kemal Ataturk. New York, 1961, p. 20; В.1, с. 35; Ռ. Բինոն, Հայերու բնաջնջումը. Գերմանական մէթոտ-թրքական գործելակերպ,եղեռնի զոհ են դարձել իրենց մասոն եղբայրները, մասնավորապես՝«Սապահ» թերթի խմբագիր, Գերհարգելի Վարպետ Տիրան Քելեկյանը12,թուրքական օթյակների անդամ, մեջլիսի պատգամավոր, գրող ԳրիգորԶոհրապը, դաշնակցական գործիչ Վարդգես Սերինգյուլյանը13 ևուրիշներ։ 1920 թ. հոկտեմբերի 18-ի երկուշաբթի օրը՝ ժամը 20 անց 30-ին, տանումէրՀայաստանիաշխատանքները«Հայաստան» օթյակի հանդիսավորԿ. Պոլսի Բերա թաղամասի Քուլօղլու փողոցի թիվ 1 տանը տեղի էունեցելբացումը։ Բացմանարարողությանը ներկա էին 200-ից ավելի հյուրեր։ Հանդիսավորարարողությունը ղեկավարել է Կ.Պոլսի «Արևելյան» («Oriental») թիվ 687օթյակի նախկին Գերհարգելի Վարպետ անգլիացի Փերսի Լիթը14։ «Հայաստան» օթյակը հայ ազատ որմնադրության պատմության մեջհանդիսանում է մինչ այդ հիմնված հայկական օթյակներից միակը, որնիրառաջինհանրապետության եռագույն դրոշի առկայության պայմաններում15։ «Հայաստան» թիվ 1185 օթյակը հայկական մյուս օթյակներիցառանձնանում է նաև նրանով, որ եղել է բացառապես հայ ազատորմնադիրներից կազմված ամենամեծաքանակ անդամ ունեցող օթյակը։ Օթյակի անդամների քանակի մասին միակ տեղեկությունը հայտնածԱրմենակ Ֆեներջյանը տարբեր թվեր է ներկայացնում։ Նա «Կյանք ևԱրվեստ» ամսագրում օթյակի հայ անդամների թիվը ներկայացնում է125 մարդ16, իսկ «Հայրենիք» ամսագրում տպագրած հոդվածում գրում է,որ օթյակը «ունեցած է հարյուրի մոտ անդամներ»17։ Իր գործունեությանտարիներին «Հայաստան» օթյակն ունեցել է վեց Գերհարեգելի Վարպետ՝Թորգոմ Պոյաճյան, Մինաս Մարտիրոսյան, Արմենակ Ֆեներճյան,Տիգրան Պարսամյան, Վահե Հինդլյան և Լևոն Ճգնավորյան18։ ՕթյակիԿ.Պոլիս, 1919, էջ 49, Ր. Մեվլան Զադե, Օսմանյան յեղափոխութեան մութ ծալքերը ևիթթիհատի հայաջինջ ծրգիրները, Պէյրութ, 1968։ 12 «Հայրենիք», 1955, դեկտեմբեր, թիվ 12, էջ 81։ 13 Կիրակոսյան Ջ., նշվ. աշխ., գիրք առաջին, էջ 323-324, գիրք երկրորդ, Երևան, 1983, էջ74։ 14 «Կեանք եւ Արուեստ», 1935, էջ 77, «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 97-98։ 15 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 97։ 16 Տե՛ս «Կեանք եւ Արուեստ», 1935, էջ 78։ 17 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 98։ 18 Նույն տեղում։ ղեկավարման տարիներին նրանք «խիստ փայլուն գործունեութիւն»19ծավալեցին։ «Հայաստան» թիվ 1185 օթյակը Թուրքիայում գործած միակ օթյակնէ, որին աշխարհիկ մարդկանցից զատ անդամագրվել էին նաևհոգևորականներ։ Նրանցից առաջինը օթյակի անդամ է ձեռնադրվելՀովհան Ծայրագույն վարդապետ Կարապետյանը։ Նա «Հայաստանիկոչնակ» թերթի 1924 թ. հոկտեմբերի 4-ի համարում «Գիտակից սեր»վերնագրով մաղթանք է հղել «Հայաստան» օթյակին։ Ինը քառատողից բաղկացած այդ բանաստեղծության մեջհեղինակը ցանկություն է հայտնում «սիրել Տիեզերքն անհուն, անբաժանընկեր ըլլալ աստղերուն, … սիրել մարդկությանն ամբողջ,լսելօգնութեան ընդհանուր կոչ, … սիրել գեղարվեստն անճառ, գիտութեանակէն սերտել անխափան՝ ԱստուածացումիԻ պատասխան այս ցանկության՝ մի ձայն նրան ասում է. եթեցանկանում ես սիրել Տիեզերքն անհուն, ապա «սիրէ նախապես քուհայրենի տուն», եթե ցանկանում ես սիրել մարդկությունն ամբողջ, ապա«սիրէ իսկապես եղբայրդ ողբակոծ», և եթե ցանկանում ես սիրելգեղարվեստն անճառ, ապա ամենից առաջ «սիրէ ջերմապէս պարզկեանքը տիպար»։ Անսալով այդ ձայնի խորհրդին՝ հեղինակն այնուհետևգրում է.լուսաշող ճամբան»։ «Անկեղծ պաշտումով սիրեցի իմ տուն,Ըսի օտարին. «Ալ եղբայր ես դուն»,Կեանքի ուղիեն վազեցի առաջ,Եւ անձնանուէր ծառայութեան մէջ,Գտայ հոգեկան տաճարներ անշեջ»20։ Հովհան վարդապետ Կարապետյանի բանաստեղծությունն իր վրակրում է մասոնական գաղափարախոսության մի շարք հիմնարարդրույթների ազդեցությունը։ Դրանք ամրագրված են «մասոնությանպատմահայր»21որմնադիրներիՋեյմս Անդերսոնի22«Ազատ19 «Կեանք եւ Արուեստ», 1935, էջ 78։ 20 Տե՛ս Յովհան, Գիտակից սէր, - «Հայաստանի կոչնակ», Նյու Յորք, 1924, 4 հոկտեմբերի, թիվ 40, էջ 1267։ 22 Ջեյմս Անդերսոն (1680-1739), շոտլանդական պրեսբիտերական եկեղեցու քահանա, աստվածաբան,խորհրդանշանական մասոնության հիմնադիր, բարձրապատիվ մասոն, Լոնդոնի և Վեստմինսթրի մեծօթյակի Գերհարգելի Վարպետ, 1723թ. հրատարակել է մասոնական օթյակների գործունեությունըկանոնակարգող աշխատանք, որը հայտնի է Անդերսոնի սահմանադրություն անունով։ Տե՛ս Ридли Дж.որըէանհատիբարոյականհամարվումհամակարգ»25,Սահմանադրությունում»23,«մասոնությանԱստվածաշունչ»։ Մասոնությունը «հոգու վիճակ է»24, «իր գեղեցկությամբսքանչելի«մշտականկատարելագործման մասին բարոյական ուսմունք»26։ Մասոնությունընպատակ է հետապնդում բարոյապես ազնվացնել մարդկանց ևմիավորել նրանց եղբայրական սիրո, հավասարության, փոխօգնությանև հավատարմության հենքի վրա»27։ Այս դրույթներն ամրագրված ենՀովհան վարդապետ Կարապետյանի՝ «Հայաստան» օթյակին ուղղվածմաղթանքի մեջ։ Դրա վկայությունը նրա օգտագործած «անհունՏիեզերք», «անբաժան ընկեր», «մարդկությանն ամբողջ», «եղբայր եսդուն», «փոխադարձ սեր», «կյանքի ուղի», «գեղարվեստն անճառ»,«հոգեկան տաճար», «լուսաշող ճամբա» և այլ արտահայտություններնեն, որոնցից յուրաքանչյուրը մասոնության գաղափարախոսության ևբառապաշարի բաղադրիչ են։ Մասոնական գաղափարախոսությունըսահմանում է, որ յուրաքանչյուր մարդ կոչված է ազատ և լիարժեքզարգացնել իր ընդունակությունները, խավարից անցնել դեպի լույս,տգիտությունից՝ դեպի գիտելիքներ, մահից՝ դեպի անմահություն, որըտեղի է ունենում միայն մարդկային ոգու տաճարում կամ մասոնականօթյակում, որտեղ բոլորը եղբայրներ են28։ Հովհան վարդապետ Կարապետյանը«Հայաստան» օթյակինանդամագրված միակ հոգևորականը չէր։ 1923 թ. հունիսի 4-ի երեկոյան«Հայաստան»էԱրտավազդ վարդապետ Սյուրմեյանը29, որին ներկա են եղել մեծ թվովհանդիսավորությամբ անդամագրվելօթյակին29 Արտավազդ արքեպիսկոպոս Սյուրմեյանը (1889-1951) քսան տարուց ավելի ծառայել է Հալեպիև Բեյրութի Հայաստանյայց եկեղեցուն և տեղի հայ համայնքին։ 1946 թ. մեկնել է Փարիզ՝ որպեսՀայրապետական լիազոր ներկայացուցիչ՝ վերակազմելու համար Եվրոպայի թեմը։ Նա նաևձեռագրագետ էր, պատմաբան ու բանասեր, հրատարակել և խմբագրել է «Հայ քնար», «Սասուն»,«Հայ խոսնակ» պարբերականները, «Տաթև» տարեցույցը։ Հեղինակել է պատմագիտական միշարք երկեր, աշխատակցել «Բազմավեպ», «Հանդես ամսօրյա», «Հայաստանի կոչնակ»,«Էջմիածին» և այլ պարբերականների։ Հուղարկավորվել է Փարիզի Պեր Լաշեզ գերեզմանատանը։ Տե՛ս «Հայաստանի կոչնակ», 1946, 5 հոկտեմբերի, թիվ 40, էջ 954։ ազատ որմնադիրներ30։ 1936 թ. նա Հալեպի Քառասուն Մանկանցեկեղեցում պատարագ է մատուցել Անգլիայի մասոն թագավոր Ջորջ V-ի31 մահվան կապակցությամբ, որին ներկա են եղել Անգլիայիհյուպատոսը և օտարերկրյա բազմաթիվ հյուրեր։ Նա «Հայաստան»օթյակի նախկին Գերհարգելի Վարպետ Արմենակ Ֆեներճյանին խնդրելէ իր կարդացած քարոզը ուղարկել «Անգլիայի Մեծ օթյակին»32։ հնարավորություն1923 թ. դեկտեմբերի 17-ին «Հայաստան» օթյակի ԳերհարգելիՎարպետի պաշտոնում Արմենակ Ֆեներճյանին փոխարինել է ՏիգրանՊարսամյանը։ Նոր Գերհարգելի Վարպետին Ա. Ֆեներճյանը մաղթանքիխոսք է հղել, որը լի է մասոնական գաղափարախոսության տարբերդրույթներով։ Այնէ տալիս անմիջականպատկերացում կազմել մասոնական օթյակում վարպետի պաշտոնը մեկազատ որմնադրից մյուսին անցնելու մասոնական արարողակարգիմասին։ Մաղթանքի խոսքում բարձրաստիճան մասոն Ա. Ֆեներճյանը,դիմելով իր իրավահաջորդին, ասել է. «Խոսքս ձեզ ուղղելով, Գերհարգելիեղբայր իմ, նախ՝ կուզեի, որ դուք նկատէք այս պաշտօնը ամենաբարձրպատիւը, զոր Եղբայրութիւնը կրնայ շնորհիլ իր օթեակին որեւէ եղբօրը։ Այն պատասխանատութիւնները, որոնք կապուած են այս պաշտօնինհետ, շատ մեծ ու ծանր են եւ կը պահանջեն մտքի ու սրտի շատ մըյատկութիւններ։ Յաջորդ առաջնորդ մը ըլլալու համար, պէտք է ունենալշատ նուրբ ձիրքեր եւ բարեմասնութիւններ։ Եւ ասոնց ամէնէնցայտունները պէտք է ունենայ նոր Գերհարգելի վարպետը, որ էյարգանք, համարում եւ սէր իր եղբայրներուն վրայ։ Մտքիյատկութիւններով եւ ի մասնաւորի սրտի յատկութիւններով, դուք պիտիյաջողիք շահիլ ձեր եղբայրներուն վստահութիւնը, հաւատարիմ,ուղղամիտգուրգուրանքը։ Ձերպարտականութիւնը պէտք է ըլլայ լուսաւորել անոնց միտքերը ճշմարիտեւօժանդակութիւնը,գորովը30 «Հայրենիք»,1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 100։ 31 Ջորջ V (1865 ⁄ 1910-1936)-Մեծ Բրիտանիայի և Հյուսիսային Իռլանդիայի ՄիացյալԹագավորության միապետ, բարձրաստիճան մասոն։ 1932 թ. դեկտեմբերի 25-ինառաջին անգամ Ծննդյան տոների կապակցությամբ ռադիոյով շնորհավորել է իրհայրենակիցներին, որի տեքստը գրել էր անգլիական նշանավոր գրող և մասոնՌեդյարդ Կիպլինգը։ Գերմանացի կոմպոզիտոր Պաուլ Հինդեմիթը թագավորիհիշատակին նվիրել է «Սգո երաժշտություն»։ Տե՛ս Harold Nicolson. King George the Fifth;С. Наследники Королевы Виктории и первые британские монархи ΧΧ в։ Эдуард VII и32 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 100։ իմաստութեամբ, խոհականութեամբ եւ չափաւորութեամբ; Եթէ ձերդիրքը եւ վարմունքը այն բարձր արուեստին, զոր մենք ի գործ կը դնենքդարերէ ի վեր, ուղղիչ է, այն ատեն դուք պիտի ստանաք անհրաժեշտ եւկարևոր ուժը այս ձեր ստանձնելիք պաշտօնին համար եւ կարող պիտիըլլաք քողազերծ ընել գեղեցկութիւնը այն թաքուն վարդապետութեան,որ կը կազմէ հիմը Ազատ Որմնադրութեան։ ձերվրայՕթեակինյառաջադիմութիւնըդրուածպարտականութիւն մըն է։ Ինչպէս որ մարդկային կեանքը կը կայանայմարմին, մտքի եւ հոգիի աւելի մօտ գործակցութեան մէջ, նոյնպէս ալօթեակի մը կեանքը կը կայանայ անոր նիւթական, բարոյական եւհոգեկան սերտ գործակցութեան մէջ։ Իւրաքանչիւր Ազատ Որմնադիրիպարտականութիւնն է աշխատել հանդարտօրէն իր անկիւնին մէջ՝չլինելու համար այն վսեմ անտեսանելի տաճարը, ուր պիտի զարգանանիր մտային, բարոյական եւ հոգեկան ուժերը, որոնք միանալով բոլորեղբայրներու միացեալ ջանքերուն, պիտի կրնան վերջնականապեսկերտել մարդկային կատարելագործութիւնը։ Դուք, նոր ընտրուած Գերհարգելի վարպետ, պիտի տաք այսխորունկ դասերուն իրական ցայտուն նշանակութիւնը ոչ միայն ձերխօսքերով, այլ նաև ձեր կեանքով, վարքով ու բարքով։ Գերհարգելիվարպետը միշտ պէտք է յիշէ, թէ երկրիս վրայ է եւ թէ անոր տաճարըանհուն եւ յաւիտենական է. թէ մարդու մը սիրտը խաղաղութեան,անբծութեան, ուժի, գութի եւ յոյսի տաճարն է։ Շատ բարձր է ձեզիյանձնուած վստահութիւնը եւ վստահ եմ թէ չպիտի ուզէիք եւ չպիտիհամարձակեիքայդպարտականութիւններէն, որ ձեր ուսերուն վրայ դրուեցան այս երեկոյ,եղբայրութեան քուէներով։ Սորվինքէ՝ ուսուցանելէ առաջ։ Հնազանդինք՝հրամայելէ առաջ։ Լաւ հասկանանք՝ որեւէ խնդիր քննադատելէ առաջ։ Ահա մի քանի ճշմարտութիւններ օթեակի մըյառաջադիմութեանհամար։ Ուրեմն, կը մաղթեմ, որ կարողանանք միացնել ձեր անձին մէջմտատիպար գերհարգելի վարպետի բոլոր հատկութիւնները»33։ պարկեշտփախիլմարդ,իբրեւ«Հայաստան» օթյակն իր աշխատանքները, ըստ ԳերհարգելիՎարպետ Վահե Հինդլյանի, դադարեցրել է 1925 թվականին՝ ունենալովգործունեության «փայլուն շրջանակ»34։ Այս օթյակն էլ արժանացավ նույնճակատագրին, ինչ Զմյուռնիայի «Տիգրան» թիվ 1014, Կ. Պոլսի «Սեր» և33 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 98-99։ 34 «Հայրենիք», 1955, սեպտեմբեր, թիվ 9, էջ 100։ Խարբերդի «Եփրատ» թիվ 1078 օթյակները։ Ամեն անգամ Թուրքիայումստեղծված քաղաքական անբարենպաստ պայմանների պատճառով հայէին դադարեցնել իրենցազատ որմնադիրները հարկադրվածգործունեությունը։ մասոնությաներկնակամարում գիսաստղի պես փայլեց ու կարճատև կյանք ունեցավ,այնուամենայնիվլուրջ հետք թողեց հայ ազատ որմնադրությանպատմության մեջ։

example2378

example2378

Կրթությունն արագ զարգացող և փոփոխվող գործընթաց է, և ներկայիս պայմաններում դրա լիարժեք և արդյունավետ կազմակերպումը բավականին բարդ գործընթաց է, իսկ գործընթացն արդյունավետորեն է իրականացվում միայն այն դեպքում, երբ կրթության ակտիվ սուբյեկտներն այն կազմակերպելիս հաշվի են առնում հնարավոր բոլոր ռիսկերը։ Հոդվածում կարևորվել է կրթական ռիսկերի գնահատման և կառավարման գործընթացների առանձնահատկությունները կրթության համակարգում։ Քանի որ ռիսկը մղում է զարգացման և առաջընթացի, ինչպես նաև հակառակը, սահմանափակ իրավիճակներում շատ կարևոր է կառավարող սուբյեկտի ճիշտ ընտրությունը։ Առաձնացվել է հիմնական նաև այն քայլերը, որոնց միջոցով ռիսկերի կառավարումն արդյունավետորեն կիրականացվի։ Այսօրվա փորձը ցույց է տալիս, որ կրթության համակարգում առկա մի շարք խնդիրներ գոյություն չէին ունենա, եթե կառավարող սուբյեկտները նախապես հաշվի առնեին հնարավոր բոլոր ռիսկերը։

Ռիսկերի գնահատումը և կառավարումը կրթության գործընթացում Այսօր ՝ տեխնոլոգիական դարում, կյանքի ցանկացած ոլորտ շատ արագ է զարգանում։ Այս փոփոխությունների ցիկլում ռիսկերը դարձել են մարդկանց կյանքի անբաժանելի մասը։ Կրթության գործընթացը շատ արագ զարգանում և փոփոխվում է։ Որպեսզի այն չվնասվի, ավելին ՝ կարողանա արդյունավետորեն զարգանալ այդ փոփոխությունների հոսքում, անհրաժեշտ է, որ կրթության ոլորտի ակտիվ սուբյեկտները կարողանան ճիշտ գնահատել, կառավարել ոլորտում առկա ռիսկերը։ Երբեմն դրանք կարող են անտեսանելի լինել ՝ վնաս հասցնելով կրթության ողջ գործընթացին։ Եթե ​​կրթության գործընթացում ռիսկերի ցուցանիշները ճիշտ գնահատվեն և դրանք հմտորեն կառավարվեն, ապա մենք կունենանք ավելի կայուն, միևնույն ժամանակ, ավելի զարգացող կրթական համակարգ։ Ներկայումս ՀՀ-ում կրթական ռիսկերի գնահատման վերաբերյալ լայնածավալ ուսումնասիրություններ չկան, բայց դրանք անհապաղ անհրաժեշտ են, քանի որ տարիների փորձը ցույց է տալիս, որ կրթության ոլորտի շատ խնդիրներ կապված են այդ ռիսկերը ժամանակին հաշվի չառնելու հետ։ , Ավելին, այդ ռիսկերը առկա են ինչպես հանրակրթության, այնպես էլ բարձրագույն կրթության ոլորտներում։ Այս հոդվածի նպատակն է լուսաբանել կրթության համակարգում ռիսկերի գնահատման և կառավարման գործընթացների առանձնահատկությունները։ Նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել հանրակրթության համակարգում `ներկայացնել ռիսկի էությունը, կրթական ռիսկերի առանձնահատկությունները, գնահատման միջոցները, ինչպես նաև կրթության գործընթացում ռիսկերի կանխարգելման միջոցները։ , Ռիսկը որոշակի իրավիճակ է, երբ անձնական հնարավորությունները սահմանափակվում են հուզական դաշտի և անկանխատեսելի արդյունքների պատճառով։ «Ռիսկ» տերմինը կարելի է գտնել այլ լեզուներով այլ արտահայտություններում։ Որոշ լեզուներում ռիսկ բառը արտահայտություններ ունի, օրինակ ՝ իտալերեն «risco» կամ «rischio», ինչը նշանակում է ռիսկ կամ վտանգ (ավելի վաղ հետքեր կարելի է գտնել իտալական «risco» ris «rischio»), հունարենում ՝ «rhizicon»։ «պարսկերեն« Rozi (k) »։ Հունարեն rhizicon բառը սկզբնապես ուներ արմատային իմաստ, որը հետագայում փոխեց իր իմաստը վել ՝ ասոցացվելով ժայռի հետ։ Այս փոփոխությունը կապված է միջնադարում նավաշինության և առևտրի զարգացման հետ։ Այսպիսով, ժայռերը վտանգավոր էին նավաստիների համար, քանի որ նրանք կարող էին բախվել նրանց հետ։ Այսպիսով, ռիզիկոն բառը վերածվել է զուտ ռիսկի։ Շատ լեզուներում այս բառը ունի բնօրինակ նշանակություն։ Ներկայումս շատերի համար ռիսկը կապված է վտանգի հետ, միայն մոտեցումներն են տարբեր։ Եթե ​​միջնադարում ռիսկերը կապված էին միայն Աստծո ճակատագրի հետ, ապա այժմ ռիսկ ասելով մենք նկատի ունենք հնարավոր կորստի վտանգը, որը կախված է բնության երևույթներից, մարդու գործունեության ձևերից։ Միևնույն ժամանակ, վտանգը դեռ ռիսկ չէ։ Theիշտ չէ, որ վտանգը գոյություն ունենա ինքնուրույն, «որոշակի կետում» ռիսկի հավասար նշան դնի։ Ռիսկի վերցնելը որոշվում է սեփական ընտրությամբ, գիտակցաբար և նպատակային։ Կազմակերպությունը ռիսկի է դիմում ՝ իմանալով ռիսկի պատճառները և աղբյուրները, օգտագործելով անվտանգության մեխանիզմներ, մեղմացման մեթոդներ, որոնք չեն խոչընդոտում ռիսկերի խուսափմանը [1]։ Բայց որքանո՞վ են հայտնաբերվում ռիսկերը և վախերը, և որո՞նք են դրանց տարբերությունները։ Այս հարցն ու պատասխանը տվեց Նիկլաս Լուհմանը, ով շեշտեց ռիսկերի տարբերությունները։ Ըստ նրա ՝ «եթե հնարավոր վնասը որոշման հետևանք է համարվում, ապա մենք խոսում ենք որոշում կայացնելու ռիսկի մասին, և եթե վնասի պատճառները արտաքին են, այսինքն ՝ դա վերագրում ենք արտաքին աշխարհին։ , ապա մենք խոսում ենք վտանգի մասին »։ Այլ կերպ ասած, ռիսկը մարդու կողմից գիտակցված փաստ է, որը գոյություն ունի անկախ մարդու կամքից `ապագա իրադարձությունների արդյունքի անորոշությամբ։ Այս դեպքում առարկան բախվում է տարբեր տեսակի անորոշությունների։ Դրանց բարդությունն իր համամասնությամբ կազմում է այսպես կոչված կրիտիկական անորոշությունը, որի դեպքում ռիսկի տարրը գործի է մտնում։ Անհնար է լիովին խուսափել ռիսկից մարդկային գործունեության որևէ ոլորտում, քանի դեռ դա կապված է մարդկանց որոշումների կայացման գործընթացին ազդող բազմաթիվ պայմանների և գործոնների հետ։ Վ.Կուզմինը և Ա. Գոբենկոն անորոշությունը կապում են գործունեության պայմանների կամ հետևանքների վերաբերյալ տեղեկատվության թերի կամ անճշտության հետ։ Իսկ Վ. Տամբովցի և Գ. Քելների անորոշությունը պայմանավորված է այն գործոններով, որոնց վրա անձը չի կարող ազդել (օբյեկտիվ անորոշություն)։ Դա պայմանավորված է արտաքին միջավայրի (սուբյեկտիվության) վերաբերյալ առարկայի գիտելիքների պակասով։ Այսպիսով, ռիսկերը պայմանավորված են մեր գործունեությամբ, դրանք անորոշ իրավիճակներում վերընտրման սահմանափակում են։ Մանկավարժական ռիսկի դիմելը մանկավարժության մեջ համեմատաբար նոր ոլորտ է, որն ուսումնասիրում է մանկավարժի վարքագծային կողմերը ինչպես մասնագիտական ​​գործունեության, այնպես էլ սոցիալ-տնտեսական-հոգեբանական երևույթների մեջ. դա մանկավարժի անխուսափելի ընտրությունն է մանկավարժական գործունեության մեջ [3]։ Ռիսկի խնդիրը ուսումնասիրելու սոցիալ-մանկավարժական մոտեցումը կապված է անձի սոցիալականացման գաղափարի հետ, այսինքն `որն է կրթական գործընթացում առկա ռիսկը, որը թույլ չի տալիս մանկավարժական գործունեությունը լինել արդյունավետ, ստեղծագործական, նորարարական. կոոպերատիվ Այն դեպքում, երբ կրթության գործընթացը չի ընթանում վերը նշվածից, ապա անհրաժեշտ է հասկանալ, թե որոնք են այն ռիսկերը, որոնք մանկավարժները հաշվի չեն առել։ Ռիսկի դիմելու պատրաստակամություն ER Khababulin և L. Մ. Միտինան կապված է ուսուցիչների մասնագիտական ​​զարգացման հետ։ Այլ կերպ ասած, մանկավարժը միշտ պետք է պատրաստ լինի նոր բան սովորելու, ինքն իրեն զարգացնելու, հակառակ դեպքում սրբության բացակայությունը ռիսկ է կրթության գործընթացում։ Դպրոցն ինքնին զարգացող համակարգ է, որը ենթադրում է առաջին հերթին ուսուցիչների զարգացում։ Որոշ հետազոտողներ, ինչպիսիք են A. Derkach, V. Գ. Zալիկին, Մ. Ukուկարմենը ուսուցչի ռիսկի դիմադրությունը կապում է ոչ միայն ուսուցչի գիտելիքների, ինքնազարգացման պատրաստակամության հետ, այլև անձնական և հոգեբանական։ և անձի մանկավարժական փորձը [5]։ Պ. Նկարագրելով ռիսկը որպես տվյալ իրավիճակում գտնվող անձի անորոշություն, Իլյինը տարբերակում է հետևյալ ռիսկերի տեսակները. Իլյինը, որպես մանկավարժական ռիսկեր, համարում է կրթական ծրագրերի փոփոխականությունը, ուսուցչի կողմից տարբեր մեթոդների օգտագործման բացակայությունը ուսումնական գործընթացում `երեխայի կարողությունները և հակումները բացահայտելու համար։ Աբրամովան մանկավարժական ռիսկ է համարում ուսուցիչների գործունեության մեջ ստեղծագործականության պակասը։ Ն. Դ. Սուխովյանի մանկավարժական ռիսկը պայմանավորված է դպրոցի (համալսարան, քոլեջ կամ այլ ուսումնական հաստատություն) ուսուցիչների, աշակերտների և ուսանողների վերաբերմունքով։ Վերջինս առանձնացրեց ռիսկի մի քանի բաղադրիչներ. Կրթության մասնակիցների կարգավորում. • Չորրորդ բաղադրիչը Բաղադրիչն արտացոլում է ուսուցիչների թիմի անդամների մանկավարժական գործունեության համահունչությունը։ Սուխովյան դպրոցը դիտում է փոքր հասարակություն, որը մեծ մասամբ կապում է այդ հասարակության անդամների `ուսուցիչ-ուսուցիչ, ուսուցիչ-աշակերտ, ուսուցիչ-ղեկավարող, ուսանող-կառավարող, ուսանող-ուսուցիչ-ղեկավարող սուբյեկտների հարաբերությունների ռիսկերը։ Ռայմենը ուսուցիչների դիմադրողականության պակասը մեծ համարում է մանկավարժական մեծ ռիսկ, սթրեսի դիմացկունության պակաս, այսինքն ՝ երեխան կարող է սթրեսի ենթարկվել ուսուցչի պատճառով։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ այսօր որոշ մանկավարժներ սթրեսակայուն չեն, նրանք կարող են վիրավորական վերաբերմունք ցուցաբերել երեխայի նկատմամբ։ Մեծ է ռիսկը, որ երեխան հիասթափվի ուսուցչից, նա կվախենա մոտեցող ուսուցչից։ Կա նաև ռիսկ, որ վախը կփոխանցվի դասավանդվող առարկային [7], այսինքն ՝ ուսուցչի ցանկությունը ոլորտում գիտելիքներ ստանալու։ Կրթության գործընթացում կան մի շարք կրթական ռիսկեր, որոնք հնարավոր է չեզոքացնել միայն այն դեպքում, եթե ակտիվ սուբյեկտները կարողանան օգտագործել կրթական ռիսկերի առկայությունը `դրանք ինքնուրույն զարգացնելու և կանխատեսելու միջոցով արդյունավետ լուծելու համար։ Ռիսկի գնահատումը անհրաժեշտություն է այն դեպքում, երբ կրթության գործընթացում արդեն հայտնաբերվել է ռիսկ, մենք պետք է որոշենք կրթության գործընթացի վրա ռիսկի բացասական ազդեցության չափը։ Այս պարագայում պետք է գնահատել այդ կրթական ռիսկի բոլոր հնարավոր հետևանքները։ Հայտնի է, որ արդյունավետորեն կառավարվում է միայն այն, ինչը կարող է գնահատվել։ Այլ կերպ ասած, մենք կարող ենք կառավարել ոչ թե ռիսկը, այլ ցուցանիշների արժեքները ՝ ոչ ավելին։ Ռիսկերի գնահատման մեթոդները սահմանում են դրանց կառավարման մեթոդները, ուստի անհրաժեշտ է ամբողջությամբ ճիշտ գնահատել ռիսկերի կառավարումը, քանի որ ինչպես գնահատում ենք, այնպես էլ վերահսկում ենք։ Եթե ​​փորձենք դիտել ավագ դպրոցներում կրթական ռիսկերը, կտեսնենք, որ դրանք բավականին շատ են, քանի որ դրանք ժամանակին չեն բացահայտվել, գնահատվել են, և այսօր դրանք արտահայտվում են շատ ավելի մեծ խնդիրների տեսքով։ Առանձնացնենք կրթության առավել ակնհայտ ռիսկերը `կրթական ծրագրերի համապատասխանությունը այսօրվա աշխատաշուկայի պահանջներին։ Ներկայումս բարձրագույն կրթություն ունեցող մարդկանց մեծ մասը չի աշխատում իրենց մասնագիտությամբ, քանի որ նրանց ստացած գիտելիքները կամ չեն համապատասխանում այսօրվա աշխատաշուկայի պահանջներին, կամ կա այս ոլորտում մասնագետների գերաճ։ Այս խնդիրները չէին կարող պատահել, եթե համալսարանները նախապես իրականացնեին կրթական ծրագրերի ռիսկերի գնահատում ՝ կրթական ծրագրերը համապատասխանեցնելով աշխատաշուկայի իրական պահանջներին։ Ամեն տարի բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում մեծ թվով մասնագետներ են արտադրվում, որոնցից քչերն են բավարարում գործատուի պահանջները, և այն ռիսկերը, որոնք չեն գրանցվում համալսարանների կողմից, ստեղծում են լրացուցիչ ռիսկեր, որոնք այսօր պահանջում են հայտնաբերման և լուծման ավելի բարդ մեթոդներ։ Հետեւաբար, ռիսկերի գնահատումը կառավարման գործընթացում առաջնահերթ խնդիր է։ Projectրագրերի կառավարման ամերիկյան ինստիտուտի համաձայն, ռիսկերի կառավարման գործընթացը ներառում է հետևյալ procedures1 ընթացակարգերը։ ռիսկերի կառավարման ձևավորում, 2. ռիսկերի որոշում, 3. ռիսկերի որակական գնահատում, 4. ռիսկերի քանակական գնահատում 5. ռիսկերի գործոնների վրա ազդեցության ձևավորում, 6. վերահսկում և վերահսկում [1]։ Այս բոլոր ընթացակարգերը փոխկապակցված են։ Այստեղ մենք պետք է որոշենք ռիսկը, քանի որ եթե ռիսկը մեզ համար անհայտ է, և մենք չենք կարող պատկերացնել վտանգները, ապա մենք չենք կարող կառավարել դրանք։ Ռիսկի նույնականացումը ներառում է հետևյալ քայլերը. • ռիսկի նույնականացում, • ռիսկի անվանում, • ռիսկի նկարագրություն [1]։ Ռիսկի որոշման ընթացքում կազմվում է ենթադրյալ կրթական ռիսկերի ցանկը, որոնք ազդում են ուսման գործընթացի վրա և դրանց առաջացման պատճառները, նկարագրվում են ռիսկերի բնութագրերը և այլն։ Ռիսկերի որոշումը ռիսկերի կառավարման հիմքն է։ Դա անհրաժեշտ է, բայց դա բավարար չէ։ Հնարավոր է գնահատել, թե ինչպես այս կրթական ռիսկը կարող է բացասաբար ազդել ուսումնական գործընթացի արդյունքի վրա։ Որպես օրինակ ՝ դիտարկենք հետևյալը 2006-12 թվականների ընթացքում ՀՀ-ում իրականացվել են եռամյա կրթական համակարգով առանձին ավագ դպրոցների համակարգի ստեղծման ռազմավարական ծրագրեր `12-ամյա հանրակրթական համակարգին անցնելու միջոցով, որի արդյունքում` ՀՀ միջնակարգ դպրոցների մի մասը վերակազմավորվեց ավագ դպրոցների։ Առանձին ավագ դպրոցների ստեղծումը, որն ի սկզբանե նախատեսվում էր ապահովել տարբեր ուսումնական ծրագրեր և հոսքեր, և ուսանողների կրթական հնարավորությունների ընդլայնում, ենթադրաբար պետք է բարելավեր ավագ դպրոցներում կրթության որակը [2], բայց ծրագիրը ամբողջությամբ իրականացված չէ։ Կրթական ծրագրերի անկատարությունը որոշակի ռիսկ էր, բայց հաշվի չի առնվել, թե որքանով այդ ռիսկը կարող է ազդել ուսման գործընթացի և դրա վերջնական արդյունքի վրա։ Anyանկացած ռիսկի նկատմամբ անհրաժեշտ է համապարփակ մոտեցում։ Սա նշանակում է, որ կախված ռիսկի աստիճանից և հրատապությունից, պետք է ընտրվի ռիսկի գնահատման մեթոդը։ Հետևյալ մեթոդները կարող են օգտագործվել. • Որոշվում են որակական ՝ ռիսկի գործոնները, որոշվում են քանակական ՝ ռիսկի մակարդակները, • հիբրիդ ՝ որակական - քանակական մեթոդների համադրություն [1]։ Որակական գնահատման ընթացքում որոշվում են ռիսկի գործոնները, որոշվում է ռիսկի աստիճանը, իսկ քանակական գնահատման ընթացքում կատարվում է վիճակագրական տվյալների մաթեմատիկական, վիճակագրական մշակումը, ռիսկի քանակական արտահայտումը [1]։ Որակական գնահատում Քանակական գնահատում Ռիսկի գործոնների բացահայտում Մաթեմատիկական մեթոդներով վիճակագրական տվյալների մշակում Ռիսկի աստիճանի որոշում Ռիսկի աստիճանի քանակական արտահայտում Գծապատկեր 1. Ռիսկի որակական-քանակական գնահատում Ռիսկի որակական գնահատումը որակական ռիսկի վերլուծության գործընթաց է, որը գնահատում է որոշակի ռիսկերի ներուժը հետագա վերլուծության կամ ուղղակի մեղմացման համար։ Այս մեթոդը ավելի պարզ և կիրառելի է։ Ռիսկի որակական գնահատումն իրականացվում է ստանդարտ մեթոդներով և այնպիսի ձևերով, ինչպիսիք են. • ինդուկտիվ մոտեցում (փաստերի հավաքում, համակարգավորում-ընդհանրացում), • դեդուկտիվ մոտեցում (առաջարկելով վարկածներ, որոնք այնուհետև զուգորդվում են փաստերի հետ), • դրական մոտեցում (ուսումնասիրել այնտեղ); • նորմատիվային մոտեցում (արտահայտում է սուբյեկտիվ գաղափարներ այն մասին, թե ինչ կարող է պատահել) [1]։ Ինդուկտիվ մոտեցում Նորմատիվ մոտեցում Դեդուկտիվ մոտեցում Դրական մոտեցում Գծապատկեր 2. Ռիսկի որակական գնահատում Որակի գնահատում կատարելիս ռիսկի մակարդակները համարվում են ցածր, միջին, բարձր կրիտիկական և անթույլատրելի։ Այս մոտեցումը սուբյեկտիվ է, բայց որոշ հետազոտողների համար այս մեթոդը առավել ընդունելի է։ Սա այն մեթոդն է, որի ընթացքում յուրաքանչյուր ռիսկի հավանականությունը որոշվում է ըստ բարձր (բարձր), լուրջ (միջին), միջին (միջին), ցածր (ցածր) մասշտաբների։ • H = բարձր ռիսկ - պահանջում է մանրակրկիտ ուսումնասիրություն - կառավարում, • S = լուրջ ռիսկ - պահանջում է բարձր հստակ կառավարման ուշադրություն, • M = միջին ռիսկ - պահանջում է հստակ կառավարման պատասխանատվություն, • L = ցածր ռիսկ ՝ հաղթահարվում է սովորական ընթացակարգով , Այս մեթոդաբանության կիրառման ընթացքում ամբողջ համակարգը գնահատվում է `ելնելով ռիսկերի անհատական ​​գնահատականներից, և ռիսկերը դասակարգվում են ըստ դրանց օգտակարության։ Այս մեթոդը թույլ է տալիս արագ որակական ռիսկի գնահատում [1]։ Ռիսկը ենթադրում է նաև զարգացում, քանի որ կրթության ոլորտում ցանկացած նորարարություն, սկզբնական փուլում, պարունակում է որոշակի ռիսկեր, որոնք դասակարգվում են, լուծվում ըստ հրատապության, առաջնահերթության։ Երբեմն մենք նույնիսկ կարող ենք հավասարեցնել ռիսկը և զարգացումը։ Ռիսկը ենթադրում է «հաջողություն, նվաճում», կորուստ։ Ամփոփելով և համակարգելով հոդվածը `մենք հասանք հետևյալի. Կրթական գործընթացում կան մի շարք կրթական ռիսկեր, որոնք հնարավոր է չեզոքացնել միայն այն դեպքում, երբ գործընթացի ակտիվ դերակատարները կարող են ինքնազարգացման միջոցով հասկանալ կրթական ռիսկերի առկայությունը, տեսնելով ավելի հեռու ՝ կանխատեսելով և փորձելով արդյունավետորեն լուծել դրանք։ Ավելին, ռիսկերը անհնար է ճիշտ կառավարել, եթե չկարողանանք ճիշտ գնահատել, քանի որ կառավարվում են միայն ճիշտ գնահատված ռիսկերը, և վերջնական արդյունքը մեզ համար որոշակիորեն տեսանելի է։ Կրթության գործընթացի բոլոր ակտիվ դերակատարները պետք է ամբողջությամբ ներգրավված լինեն կրթական ռիսկերի հաղթահարման գործում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Գրիգորյան Ռ.Լ., Ռիսկերի կառավարում, Երեւան 2010, էջ 7-8, 128-9, 131-2։ [2] «Հայաստանի համայնքների ֆինանսավորողների ասոցիացիա» ՀԿ, Միջին դպրոցի և ավագ դպրոցի ուսումնական պլանների համեմատական ​​վերլուծություն, Երևան 2018, էջ. 11 [4] Antonova L. Н., Педагогическая рискология։ Անահիտ Տերտերյան Ռիսկերի գնահատման և կառավարման կրթության գործընթաց Բանալի բառեր. Ռիսկ, կրթական ռիսկ, ռիսկի գնահատում, ռիսկերի կառավարում, ընդհանուր կրթություն, ռիսկերի որոշում, անորոշ իրավիճակ, հավանական ռիսկ։

example2094

example2094

1905 թ. հուլիսի 21-ին Ելդըզի հրապարակում սուլթան Աբդուլ Համիդ 2-րդի դեմ իրականացվեց մահափորձ։ Տեղի ունեցածին անդրադարձավ միջազգային մամուլը։ Եվրոպական մի շարք պարբերականներ, չբավարարվելով Կ. Պոլսի իրենց թղթակիցների կողմից ուղարկված թարմ լուրերով, դեպքին անդրադարձան առանձին վերլուծական հոդվածներով։ Դեպքը օգտագործելով ներքաղաքական նկատառումներով՝ առանձին հոդվածներով հանդես եկան նաև հեղափոխական երիտթուրքերը։ Չնայած արձագանքներին՝ արդյունքը բավարարող չեղավ ՀՅԴ ղեկավարության համար, քանի որ մի կողմից ողջ էր մնացել սուլթան Աբդուլ Համիդ 2-րդը, մյուս կողմից՝ դեպքին անհրաժեշտ ուշադրություն չէր դարձրել եվրոպական մամուլը։

ԵԼԴZԻԻ ՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՐՏԱՔԻՆ ՄԱՄՈՒԼԻ ԱՆԴԱՄԱԿՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇՈՒՄ Այդ ցանկությունը հայ քաղաքական գործիչների շրջանում առաջացավ դեռ 1895-1896 թվականներին։ Արեւմտահայերի կոտորածներից հետո, երբ ամբողջ երկրում տիրում էր համատարած հուսահատության մթնոլորտ։ ՀՅԴ գործիչ Միքայել Վարանդյանի հետ հետևյալ հուշերը հստակ պատկերացումներ են տալիս ստեղծված բարոյահոգեբանական վիճակի մասին։ «Իրավիճակը հիանալի էր։ Երկրում մի պահ ծանր խաղաղություն էր։ Հայկական շարժումը Գարահիսար լեռան լեռան վրա և Ս. Նա վերջին փամփուշտներն էր արձակել Բարդուղիմեոսի վանքի մոտ… Այնուամենայնիվ, վրեժխնդրության աղմուկ կանցներ հայոց աշխարհից։ Հայ երիտասարդները դեռ չէին մահացել, նրանք բղավում էին վրեժխնդրության համար։ Ամենահուսահատ մարդիկ գոռում էին, որ նույնն է ՝ առանց ծեծելու կամ կռվելու, մեզ կոտորելու են, մեզ կոտորելու են նույնիսկ խաղաղ, անմեղ երթ կատարելով, մեզ կոտորելու են նույնիսկ ամենալեգիտիմ դիրքում ՝ պաշտպանական դիրք բռնելով ընդդեմ թալանչի, հակահայկական ավազակները, ինչու՞ ոչ մենք։ 1904 1904 թվականի հունվարին Սոֆիայում տեղի ունեցավ ՀՅԴ 3-րդ Ընդհանուր ժողովը։ Նրանք հանդիպել էին Աթենքում մայիսին։ Այս մի քանի այլ հանդիպումների և քննարկումների արդյունքում որոշվեց իրականացնել սուլթան Աբդուլ Համիդիմի դատավճիռը։ «Հարվածել հարյուր հազարավոր հայերի կոտորածի համար առավելագույն պատասխանատու մարդուն հարվածելը, թագադրված մարդասպանին հարվածելը, որի գոյությունը հավերժ էր» մտրակի արարք, հայ ժողովրդի համար վիրավորանք Հայ հեղափոխական կազմակերպության համար », - գրել է Միքայելը։ Վարանդ Վերջնական որոշման համաձայն ՝ մահապատժի դատավճիռը պետք է կատարվեր մեքենայի ռումբի միջոցով։ Rativeուցադրական պատասխանատու մարմնի ղեկավար Քրիստափոր Միքայելյանը, որն անձամբ էր ղեկավարում փորձարարական ռումբերը 1 Վարանդյան Մ., Հ. Յ. Դաշնակցության պատմություն, հ. Ա, Երեւան, 1992, էջ. 130 2 Նույն տեղում, էջ. 365-366թթ. կողային խումբ, 1905 թ. Նա մահացավ Վռամշապուհ Կենդիրյանի հետ միասին 2006 թ. մարտի 17-ին Բուլղարիայի Վիտոշ լեռան մոտակայքում անցկացված փորձարկման ժամանակ։ «Քրիստափոր Միքայելյանի մահը, իհարկե, մեծ ազդեցություն ունեցավ պատասխանատու մարմնի անդամների վրա, բայց ՀՅԴ խորհուրդը որոշեց հետևել« Նժույգի »պարտությանը մինչև վերջ, նույնիսկ եթե միայն մեկ մարդ մնա»։ Երկար պատրաստությունից հետո վերջապես տեղի ունեցավ պայթյունը։ 1905 թ. Հուլիսի 21-ին, Սելամլիկում տեղի ունեցած կրոնական արարողությունից հետո, երբ Համիդը պետք է վերադառնար պալատ, ականապատ մեքենա պայթեց Էլդիզ հրապարակի մզկիթի դիմաց։ Կոտրվեց մոտ 15 վագոն, մի քանի տասնյակ մարդ վիրավորվեց կամ սպանվեց, բայց Համիդը ողջ մնաց։ Անգամ Քրիստոֆերի մահից առաջ մարմնի անդամները մանրամասն ուսումնասիրել էին Սալամ ալ-Մալիք կրոնական ծեսերը։ Սուլթանի գոյատևման պատճառների հետագա ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ գործի ձախողման հիմնական պատճառներից մեկը ռումբերի ցածր որակն էր և Համիդը մի պահ անց մզկիթից հեռանալը։ «Սակայն այդ օրը, այն պահին, երբ սուլթան Համիդը հեռանում էր աղոթավայրից, հանդիպումը շեյխ-ուլ-իսլամ alaալալ ալ-Դին ալ-էֆենտիի հետ տևել էր սովորականից մի փոքր։ Իսլամը ուշացավ։ «Երբ ռումբը պայթեց, նա դեռ շարժվում էր դեպի կառքը դեպի աստիճանները», - գրել է Թահսին փաշան իր «Հիշողություններում» 5։ Միջազգային մամուլի արձագանքը չուշացավ։ Մի շարք միջազգային պարբերականներ լուսաբանել են միջադեպը, այդ թվում `մի քանի հեղինակավոր։ Նրանցից ոմանք գործին վերաբերում էին ոչ միայն որպես Կ. Պոլսում իրենց թղթակիցների ստացած լուրերը ներկայացնում էին առանձին վերլուծաբաններ։ Գերմանական, անգլիական, բելգիական և ֆրանսիական մի շարք թերթեր («Daily Telegraph», «Vorwarts», «Mattin» և այլն) ուղղակիորեն տպավորված էին պայթյունից։ Դրանք ներառում էին ինչպես իրականությանը մոտ հոդվածներ, որոնք քննադատում էին Աբդուլ Համիդին, այնպես էլ իրականությունից հեռու, օրինակ ՝ պայթյունը որակում էին ստորգետնյա։ Հատկանշական է, որ այս ամենի համատեքստում երիտթուրքերը չուշացան։ 3 Սիմոնյան Հ., Ազատագրական պայքարի ուղիներին, գիրք 1, Երեւան, 2003, էջ. 579 թ. 4 Վարանդեան Մ., Նշվ. աշխատանք., էջ 367։ 5 Նույն տեղում, էջ. 367-368թթ. Փարիզում հրատարակված «Իթթիհատ» և Փարիզում լույս տեսնող «Մեշվերեթ» թերթերի դարձի փոխարկումները։ Աշխատությունը հիմնականում ուսումնասիրում է միջազգային մամուլի որոշ ուշագրավ հիշատակումներ, որոնք որոշ չափով դուրս են մնացել հետազոտողների ուշադրությունից մինչ օրս։ Պայթյունը հետաքրքիր դարձավ լոնդոնյան հեղինակավոր «Daily Telegraph» թերթի կողմից, որի K. Ստամբուլի թղթակիցը նախ մանրամասն ներկայացնում է պայթյունի մանրամասները 6, ապա թերթի խմբագրակազմը հայտնում է իր կարծիքը կատարվածի վերաբերյալ։ «Նման անսիրտ կոշտություն ցուցաբերած միապետը հաստատ գիտի, որ իր ընթացքի մեջ մոլեռանդ ատելություն է ներշնչում։ «Նա չի հապաղել հանդուրժել« պետական ​​նպատակներով », եթե ոչ հայերի ջարդերը հրահրելու համար»։ Գերմանական «Վորվարթս» թերթը հոդված է հրապարակել «Թուրքական ռումբ» վերնագրով ՝ նշելով, որ «սուլթանի մահը կողջունի յուրաքանչյուր ոք, ով իրեն հարգում է և տեղյակ է իր կատարած սարսափելի հանցագործությունների մասին»։ Ըստ գերմանական թերթի ՝ Համիդը դաժանորեն «արյունալիորեն ճնշում է դեպի ազատություն տանող յուրաքանչյուր շարժում ՝ փակելով պետությունը նոր ժամանակների զարգացման համար»։ «Այսպիսով, Թուրքիայում այսօր իրավիճակն ավելի լավ չէ, քան տասնամյակներ առաջ էր», - եզրափակում է թերթը 9։ Սկզբնական շրջանում թերթերը գրում էին տարբեր վարկածներ ՝ գաղափար անգամ չունենալով պայթյունի հանգամանքների մասին։ Օրինակ ՝ Neue Freie Presse թերթը հուլիսի 22-ին տեղեկություն է ստացել այն մասին, որ «ստորգետնյա ականի պայթյունից ընկել է շուրջ 80 մարդ, մի մասը զոհվել է, մյուս մասը ՝ ծանր վիրավորվել»։ Նույն թերթն այնուհետև արտահայտում է իր հեգնանքը թուրքական թերթերի նկատմամբ ՝ նշելով, որ, նրանց կարծիքով, պայթյունը «ուղղված է քաղաքակրթության և մարդկության դեմ»։ Մեծ էր պայթյունի, պալատական ​​շրջանակների իրարանցման և վերջապես սարսափի պատճառած աղետը։ Այդ մասին հետաքրքիր վարկած է բերված «Die Zeit» թերթի հուլիսի 26-ի համարում։ «Պայթյունի արդյունքում սպանված սուլթանի երկու ծառաները վերքեր չունեն, նրանք մահացել են սարսափի պատճառով առաջացած սրտի կաթվածից»։ 6 Տե՛ս «Դրոշ», .ննդ., 1905, №8 (161), օգոստոս, հավելված, էջ 2։ 7 Նույն տեղում, Պ. 8 Սիմոնյան Հ., Նշ. Աշխատ., Էջ 588։ 9 «Դրոշ», նշվ. 6-7 էջերի համար։ 10 Նույն տեղում, Պ. 11 Նույն տեղում, Պ. Ըստ ՀՅԴ «Դրոշակի» պաշտոնական թերթի, բելգիական «Մատթինի» համարներից մեկում «պերճորեն փառաբանվում է սուլթանի մահափորձը, հիշվում է Կոստանդնուպոլսի, Սասունի, Ուրֆայի, Տրապիզոնի հիշատակը,« Կարմիր սուլթանը » միշտ փորձել է խեղդել ենթակա ժողովուրդների ազատության համար պայքարը 12 »12։ Սակայն հանուն արդարության պետք է նշել, որ ի տարբերություն այլ նորությունների և խմբագրական տեսակետների, որոնք թարգմանված տարբերակում տեղադրված են «Դրոշակի» նշված համարում, վերջին տեղեկությունները չեն թարգմանվում, գրվում են միայն «Դրոշակի» խմբագրականը։ «Berliner Tageblatt» - ը հուլիսի 22-ի համարում գրում է, որ միջադեպի վերաբերյալ ամենազարմանալին այն է, որ մահափորձը շատ ավելի վաղ չի կատարվել։ «Սուլթանի կյանքի փորձը, եթե հաշվի առնենք Տաջիկստանում հեղափոխական հոսանքներն ու խռովությունները, մեզ չի զարմացնի», - իր խմբագրականում գրել է Neue Freie Presse թերթը։ «Միայն անհրաժեշտ է հիշել Աբդուլ Համիդի արյունալի ներխուժումը Տաջիկստանի հայեր հայերին»։ Նույն «Berliner Tageblatt» թերթը 5 օր առաջ ՝ հուլիսի 27-ին, գրում է, որ ռմբակոծիչը, ամենայն հավանականությամբ, նպատակ ուներ ոչ թե սպանել սուլթանին, այլ ստիպել նրան կատարել բարեփոխումներ 14։ Իհարկե, դա այդպես չէր, ինչի մասին վկայում էր մահափորձ կատարած ընկերների մեծ զարմանքը, հենց իմացան, որ Համիդն ողջ է, և դրան հաջորդած փոխադարձ մեղադրանքները։ ՀՅԴ սպասումներն այլ էին։ Դա է վկայում ՀՅԴ ականավոր գործիչներից Ռոստոմի կողմից Արևմտյան Բյուրոյի կողմից Արևելյան Բյուրո ուղղված գրությունը, որտեղ վերջինս նշում է, որ անհրաժեշտ ուշադրություն չի դարձվում եվրոպական մամուլին, միայն գերմանական մամուլն էր համեմատաբար ավելի ակտիվ 15։ ՀՅ Դաշնակցությունը ոչ միայն դժգոհ էր արդյունքից, որովհետև ոչ միայն գոյատևեց արյունարբու Համիդը, միջազգային մամուլը պատշաճ կերպով չարձագանքեց, այլ նյութական կորուստների հետ մեկտեղ ՀՅԴ-ն կորցրեց իմ հիմնադիր ամուսիններից մեկին `Քրիստափոր Միքայելյանին։ Եվ ինչպե՞ս արձագանքեցին իրադարձություններին ընդդիմադիր երիտթուրք հեղափոխականները։ Երիտթուրքերը հետաքրքիր հարց են տալիս իրենց ամենօրյա «Իթթիհատ» թերթում։ «12 Նույն տեղում, Պ. 13 Նույն տեղում, էջ. 4-5 14 Տե՛ս նույն տեղում, Պ. 15 Տե՛ս Նյութեր ՀՅ Դաշնակցության պատմության համար », հատոր Բ, Բեյրութ, 1985, էջ 257։ Պետք է սգալ մարդկային կյանքի դեմ սպանության փորձի համար, բայց կարո՞ղ է տրտմել մի արարածի համար, որը օր ու գիշեր կատարում է հազարավոր ահավոր հանցագործություններ, անխնա ոչնչացնում է իր երկիրը և ատելություն սերմանում կայսրության տարբեր տարրերի մեջ։ »16 Այնուամենայնիվ, ինչպես հաճախ է պատահում նման դեպքերում, բոլորը փորձում են գործն օգտագործել ՝ ելնելով ներքաղաքական շահերից։ Դրանից զերծ չեն մնացել երիտթուրքերը, որի վառ ապացույցն էին ինչպես արված հիշատակումները, այնպես էլ ապագայում սուլթան Համիդի հակահայկական քաղաքականության շարունակությունը։ «Սուլթանը ցանկանում է օգտագործել իր դեմ կատարվածը երկիրը արյան հեղեղով լցնելու համար ՝ գործը վերագրելով մի երիտասարդ թուրքի, բուլղարացու կամ հայի, բայց ոչ երբեք երկրի անզոր իրավիճակին», - ասացին նրանք։ Նույն սկզբունքներով գործին անդրադարձավ երիտթուրքերի առաջնորդներից Ահմեդ Ռիզան ՝ հայտնվելով Փարիզում լույս տեսնող «Մեշվերեթ» թերթի համապատասխան հոդվածում։ Ահմեդ Ռիզան կտրուկ քննադատում է Համիդին։ «Աբդուլ Համիդը հիանալի գիտի, որ ժողովուրդը ատում է իրեն, հայհոյում է նրան և շուտափույթ կորուստ մաղթում», մյուս կողմից ՝ նա կատարվածը օգտագործում է ներքաղաքական նկատառումներից ելնելով։ «Սուլթանը չի կարող փախչել դրանից, բայց միայն բացելով Սահմանադրության երաշխավորված արդարության և ազատության գլուխ»։ Այսպիսով, սուլթանի մահափորձին հաջորդած ժամանակահատվածը, միջազգային մամուլում որոշ հղումներով, ցույց տվեց, որ հանցագործները հիմնականում առաջնորդվում էին նեղ անձնական կամ նեղ քաղաքական շահերով, ինչի վկայությունն է երիտթուրքերի կողմից Համիդի հակահայկական քաղաքականության շարունակությունը։ Այդ իմաստով, ՀՅԴ ղեկավար կազմի հաշվարկները մի փոքր սխալ էին։ Սակայն ոչ միայն մահափորձը բացասական երանգ ուներ։ Չմոռանանք այն սոսկալի սարսափը, որը պատահել էր սուլթան Աբդուլ Համիդի վրա իր մահափորձին հաջորդող շրջանում, որն անմիջականորեն հնարավորություն տվեց Համիդին շարունակել կոտորածները այդ ժամանակահատվածում ՝ ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ բարոյական և հոգեբանական առումով։ 16 «Դրոշ», նշվ. 7-րդ էջի համար։ 17 Նույն տեղում։ 18 Նույն տեղում։ Գեղամ Ասատրյան ՈՐՈՇ ՄԱՄԼՈ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐ ԵԼԵԴԻIZԻ ՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ Հիմնաբառեր. Սուլթան Աբդուլ Համիդ Երկրորդ, ՀՅԴ Գերագույն ժողով, Ելդիզի պայթյուն, արտասահմանյան մամուլ, Երիտթուրքերի ամփոփում։

example1111

example1111

Ինքնիրացման նվիրված աշխատությունների թիվը շատ է, սակայն մեզ չեն հանդիպել աշխատանքներ, որոնք նվիրված են հոգեբանի մասնագիտական կայացման ճանապարհին ձևավորվող ինքնիրացման կամ զարգացման տարբեր փուլերում ինքնիրացման դրսևորման հիմնական տարբերություններին, հոգեբան ուսանողների, մասնագետների մոտ առկա ինքնիրացման մակարդակի և ինքնագնահատականի ուսումնասիրություններին։ Այս աշխատության շրջանակներում, որի նպատակն է` բացահայտելու ինքնիրացման դինամիկան հոգեբանի մասնագիտական կայացման գործընթացում, ներկայացվել է մեր կատարած վերոնշյալ ուսումնասիրությունների արդյունքները։

ԻՆՔՆԻՐԱՑՄԱՆ ԵՎ ԻՆՔՆԱԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԻ ԿԱՊԸ ՀՈԳԵԲԱՆԻՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԿԱՅԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄԻնքնիրացումը պահանջմունք է, միտում, որը յուրաքանչյուրս կրում ենք ծնվածօրից։ Այն հնարավորություն է տալիս դրսևորելու մեր ներուժը, տաղանդներն ու ունակությունները։ Ինքնիրացման պահանջմունքի բավարարման եղանակներից մեկն էլաշխատանքային ոլորտն է։ Ներկայումս չի կարելի պատկերացնել պրոդուկտիվ աշխատողի՝ առանց անձնային և մասնագիտական ինքնիրացման։ Սակայն, անձնայինև մասնագիտական ինքիրացման մասին խոսելուց առաջ նշենք, թե ինչ է ինքնիրացումը։ «Ինքնիրացում» եզրույթն առաջին անգամ գործածել է Ք. Գոլդշտեյնը։ Նապնդում էր, թե օրգանիզմը որոշակի կարողություններ և դրանք իրացնելու կարիքունի։ Ի սկզբանե կարծում էր, թե ինքնիրացման կարևոր պայման է կոնֆլիկտի առկայությունը։ Առողջ և նորմալ օրգանիզմն իրացման գործընթացում խոչնդոտներ է հաղթահարում և ինքնիրացումը հնարավոր է միայն այն ժամանակ, երբ երաշխավորվումէ այլ մարդու ինքնիրացումը։ Իսկ ինքնիրացման անկարողությունը հոգեկան հիվանդությունների և՛ պատճառ, և՛ հետևանք է,- պնդում էր Ք. Գոլդշտեյնը [5]։ Ինքնիրացումը կարող է ուսումնասիրվել որպես պահանջմունք, նպատակ,միջոց, գործընթաց, վիճակ, արդյունք։ Այն անձի զարգացման անհրաժեշտ բաղադրիչն է և պայմանավորված է կենսագործունեության որոշակի մարտավարությամբ [2]։ Ի. Ա. Իդինովն առանձնացնում է ինքնիրացման երեք փուլ՝ ակտուալիզացիալարվածություն-թուլացում։ Ակտուալիզացիայի փուլը գոյություն ունի այնքանով, որքանով ինքնիրացման պահանջմունքը միաժամանակ հանդես է գալիս նաև որպես նպատակ։ Լարվածությունը կարող է առաջանալ նպատակին հասնելու ճանապարհին՝դրդապատճառվածության արդյունքում, իսկ դրդապատճառի իրականացումը կարողէ թուլացնել լարվածությունը։ Այնուհետև ցիկլը կրկնվում է։ Յուրաքանչյուր փուլ, ըստԻ. Ա. Իդինովի, ունի մի շարք «ինքնագործընթացներ», օրինակ՝ ինքնաճանաչում,ինքնագիտակցում, ինքնանպատակ, ինքնամոդել, ինքնաընտրություն, ինքնավերահսկողություն, ինքնավերլուծություն։ Բավարարելով իր ինքնիրացման պահանջմունքները՝ մարդը ձևավորում և զարգացնում է իր ներուժը [1]։ Մեր տեսական վերլուծությունը թույլ տվեց ենթադրել, որ Ադլերի գործածածգերազանցության ձգտման հասկացության և ինքնիրացման միջև կարելի է զուգահեռներ անցկացնել։ Իր վաղ մտորումներում Ա. Ադլերը նշում էր, թե մարդիկ ձգտումեն գերազանցության, և այդ ձգտումը տարբերվում է գերազանցության բարդույթից։ Իսկ ահա կյանքի վերջին տարիներին եկավ այն եզրակացության, որ գերազանցության ձգտումը մարդկային կյանքի հիմնային օրենքն է. այն բնածին է, և մենք դրանիցերբեք չենք ազատվի, քանի որ այդ ձգտումը հենց կյանքն է։ Այնուամենայնիվ, այդզգացումը հարկավոր է դաստիարակել և զարգացնել, եթե ցանկանում ենք իրացնելմեր ներուժը։ Ադլերը ենթադրում էր, որ այդ գործընթացը սկսվում է կյանքի 5-րդ տարում, երբ ձևավորվում է կյանքի նպատակը՝ ժամանակի ընթացքում դառնալով դրդապատճառի աղբյուր [8]։ Նա հաստատեց, որ գերազանցության ձգտումը նորմայում և պաթոլոգիայումընդհանուր է բոլորի համար։ Գերազանցության ձգտումն ուղեկցվում է էներգետիկ մեծջանքերի և ծախսի հետ։ Այն դրսևորվում է ինչպես անհատի, այնպես էլ՝ հասարակության մակարդակում։ Մենք ձգտում ենք նաև գերազանցեցնել մեր հասարա-կության մշակույթը [8]։ Կարծում ենք, որ ինքնիրացումը հնարավորություն է տալիս գիտակցելու սեփական ես-ը՝ դրական և բացասական կողմերով, ճանաչելու, զգալու, ընդունելու սեփական էությունը։ Նպաստում է, որ անձը հայտնաբերի, ուսումնասիրի և օգտագործիունակությունները։ Այն նպաստում է նաև կարծրատիպերի կոտրմանն ու այլ մարդկանց հանդեպ ոչ քննադատական վերաբերմունք ձևավորելուն։ Այսպիսով, իմանալով, թե ինչ է ինքնիրացումը, ինչի փուլեր ունի, ինչպես էդրսևորվում, հարց է ծագում. ինչպե՞ս է ինքնիրացումը դրսևորվում մասնագիտականոլորտում։ Խոսելով մասնագիտական ինքնիրացման մասին՝ այն դիտարկում ենք իբրև անձի ճանաչողական գործընթացի հատուկ ձև, որն ակնկալում է սեփական հնարավորությունների, հավակնությունների և դրանք մասնագիտության մեջ իրացնելումիջոցների հայտնաբերում, ուսումնասիրում և գնահատում։ Այլ կերպ ասած` մասնագիտական ինքնիրացումը «ինքդ քեզ մասնագիտության մեջ» որոնելու կարողություննէ։ Մասնագիտական ինքնիրացման ժամանակ տեղի է ունենում անձի սոցիալականվարքի ինքնակարգավորման հատուկ ձև, ձևավորվում է արժեքային կողմնորոշմանհամակարգ, և դրան համապատասխան՝ կյանքի ու մասնագիտական գործունեությանկազմակերպման համար միջոցներ և ձևեր [7]։ Անձնական և մասնագիտական ինքնիրացման վրա կարող են ազդել ինքնահասկացման, ինքնառեֆլեքսիայի ցածր մակարդակը [3], ինչպես նաև ինքնագնահատականը, քանի որ կառուցված լինելով կոգնիտիվ և հուզական բաղադրիչներից (առաջինն արտացոլոււմ է մարդու գիտելիքն իր մասին, իսկ երկրորդն՝ իր վերաբերմունքըսեփական անձի նկատմամբ), արտացոլում է անհատի ինքնահարգանքի զգացմանաստիճանի զարգացումը, սեփական արժեքների զգացումն և դրական վերաբերմունքը սեփական անձի նկատմամբ։ Այդ իսկ պատճառով բացասական ինքնագնահատականն ակնկալում է ինքնամերժում, մերժում այն ամենի, ինչն ընդգրկված էմարդկային ինքնության մեջ [6]։ Այլ կերպ ասած՝ եթե անձի ինքնագնահատականիմակարդակը ցածր է (կա՛մ բացասական, կա՛մ անադեկվատ ինքնագնահատական է),ապա անձի մոտ սեփական ինքնության, իր ներկա ով լինելու, ունակություններիմասին պատկերացումներն ու դրանց հանդեպ վերաբերմունքը խեղաթյուրվում է։ Հոգեբան Ա. Ա. Բերեզովսկայան «Ինքնագնահատականի և ինքնիրացմանկապը հոգեբանական առողջության համատեքստում» խորագրով հոդվածում ներկայացրել է 2007 թ. իր կատարած հետազոտության արդյունքները։ ՈւսումնասիրելովԲելառուսի Հանրապետության սպորտի և տուրիզմի նախարարությունում աշխատող23-70 տարեկան 30 անձանց՝ պարզեցին, որ ինքնագնահատականն անմիջականորեն կապված է անձի ինքնիրացման մակարդակի հետ, այսինքն` անձի ֆիզիկականև հոգեբանական ադեկվատ ինքնագնահատականը կամրապնդի հոգեբանականառողջությունը և կարող է տեղի ունենալ ինքնիրացում [4]։ Ինքնիրացման և ինքնագնահատականի կապի բացահայտմանը նվիրվածաշխատություններ շատ կան, սակայն մենք չենք հանդիպել այնպիսի աշխատությունների, որոնք ուսումնասիրում են հոգեբան ուսանողների, մասնագետների մոտ առկաինքնիրացման դրսևորման տարբերությունները, ինքնիրացման և ինքնագնահատականի մակարդակի կապը։ Այսպիսով, նպատակադրեցինք բացահայտել, թե արդյո՞ք ինքնիրացման ևինքնագնահատականի միջև գոյություն ունի կապ, թե՞ ոչ, և, թե արդյո՞ք ինքնիրացման մակարդակը փոփոխվում է հոգեբանի կայացման տարբեր փուլերում, և առաջադրեցինք վարկած, ըստ որի՝ ինքնիրացման և ինքնագնահատականի միջև գոյություն ունի կապ, և ինքնիրացման մակարդակը փոփոխվում է հոգեբանի մասնագիտական կայացման տարբեր փուլերում։ Փորձարարական ուսումնասիրությունն անցկացվել է 42 հետազոտվողների հետ,որոնցից 15-ը՝ ԵՊՀ փիլիսոփայության և հոգեբանության ֆակուլտետի հոգեբանության բաժնի 3-րդ կուրսի ուսանողներն են, 14-ը՝ նույն հաստատության, նույն բաժնիմագիստրատուրայի 1-ին կուրսի ուսանողներն, և 13-ը՝ 3 տարուց ավելի հոգեբանության բնագավառում աշխատող 40 տարին չլրացած անձինք։ Հետազոտության հիմնական մեթոդական կազմը Գ. Ն. Կազանցևայի ինքնագնահատականի մակարդակի ախտորոշման հարցաշարն է և Է. Շոստրոմի՝ ինքնիրացման «Սամուալ» թեստը։ Է. Վ. Շոստրովի ինքնիրացման «Սամուալ» թեստը հնարավորություն է տալիսորոշելու ինքնիրացման մակարդակը 11 փոփոխականների միջոցով (ժամանակիհանդեպ կողմնորոշում, արժեքներ, մարդու բնույթի հանդեպ հայացքներ, ճանաչմանպահանջմունք, ստեղծարարություն, ավտոնոմություն, սպոնտանություն, ինքնահասկացում, աուտոսիմպատիա, շփվողականություն, շփման ճկունություն)։ Ներկայացվում է յուրաքանչյուր փոփոխականի թվային փոփոխությունն ու դինամիկան հետազոտական երեք խմբերում`Բակալավրիատի Մագիստրատուրայի 3-րդ կուրս1-ին կուրսԺամանակի հանդեպկողմնորոշումԱրժեքներԱշխատողհոգեբաններՄարդու բնույթիհանդեպ հայացքներՃանաչմանպահանջմունքՍտեղծարարությունԱվտոնոմությունՍպոնտանությունԻնքնահասկացումԱուտոսիմպատիաՇփվողականությունՇփման ճկունությունԻնքնագնահատական M=3.9, σ=2.97Աղյուսակ 1. Ինքնիրացման մակարդակը որոշող փոփոխականների ևինքնագնահատականի միջին ցուցանիշները, ստանդարտ շեղումները` հետազոտականերեք խմբերումԻնչպես երևում է աղյուսակ 1-ից՝ բակալավրիատի 3-րդ կուրսի մոտ ամենիցբարձր իրացվել է ստեղծարարությունը, իսկ ամենից ցածրը` շփվողականությունը,մագիստրատուրայի առաջին կուրսի և աշխատող հոգեբանների մոտ ամենից բարձրնիրացվել է ժամանակի հանդեպ կողմնորոշումն, իսկ ամենից ցածրը` սպոնտանությունը։ Երեք խմբերի տվյալներն իրար հետ համեմատելիս ստանում ենք հետևյալպատկերը` բակալավրիատի 3-րդ կուրսի ինքնագնահատականն ունի միջին մակարդակ, իսկ մագիստրատուրայի առաջին կուրսի և աշխատող հոգեբաններից կազմվածխմբերը գրանցել են բարձր ինքնագնահատական։ Ինքնիրացման մակարդակը որոշող 11 փոփոխականներից 9 փոփոխականներնամենաբարձրը դրսևորվել են հոգեբան աշխատողների խմբում, միայն 1 փոփոխական, այն է ճանաչման պահանջմունքի, ամենաբարձրը դրսևորվել է մագիստրատուրայի 1-ին կուրսի ուսանողների մոտ, իսկ արժեքները, ստեղծարարության փոփոխականն ամենաբարձրը դրսևորվել են 3-րդ կուրսի ուսանողների մոտ (ինչպես նաևժամանակի հանդեպ կողմնորշում, մարդու բնույթի հանդեպ հայացքներ, ավտոնոմություն, սպոնտանություն, ինքնահասկացում, աուտոսիմպատիա, շփվողականություն, շփման ճկունություն փոփոխականները գրանցել են դինամիկ աճ)։ Ստեղծարարությունը կարևորագույն գործոն է տարբեր ոլորտներում հաջողության հասնելու համար։ Ստեղծարարության բնութագրումներից մեկը նոր և բազմազանգաղափարների հանդեպ բաց լինելու կարողությունն է։ Մեր կատարած հետազոտության տվյալները փաստում են, որ այս փոփոխականի դինամիկան աստիճանաբար իջնում է։ Ստանալով 3 խմբերի միջինացված տվյալները՝ առանձին խմբերով բաշխեցինքԿոլմոգորով-Սմիրնովի, և քանի որ բակալավրիատի 3-րդ կուրսի մոտ ժամանակիհանդեպ կողմնորոշում, մարդու բնույթի հանդեպ հայացքներ, ճանաչման պահանջմունք, ստեղծարարություն փոփոխականները նորմալ չէին բաշխվել, այդ իսկ պատճառով ինքնագնահատականի և վերոնշյալ փոփոխականների միջև կորելացիոն կապի առկայությունը կամ բացակայությունը բացահայտելու համար տվյալները հաշվելենք Սպիրմանի գործակցով։ Ինքնիրացմանմակարդակը բնորոշողփոփոխականներըԻնքնագնահատականԺամանակի հանդեպկողմնորոշումՄարդու բնույթի հանդեպհայացքներՃանաչմանպահանջմունքՍտեղծարարությունԱղյուսակ 2. Բակալավրիատի 3-րդ կուրսի մոտ ինքնիրացման մակարդակը բնորոշող միքանի փոփոխականների և ինքնագնահատականի միջև կապի բացահայտումը Սպիրմանիգործակցի միջոցով (p<0.05*)Քանի որ բակալավրիատի 3-րդ կուրսի մոտ արժեքներ, ավտոնոմություն, սպոնտանություն, ինքնահասկացում, աուտոսիմպատիա, շփվողականություն, շփմանճկունություն փոփոխականները և ինքնագնահատականն ըստ Կ. Ս.-ի նորմալ ենբաշխված, ուստի նրանց միջև կապը բացահայտելու և ցույց տալու համար կիրառելենք Պիրսոնի գործակիցը։ Ինքնիրացմանմակարդակը բնորոշողփոփոխականներըԻնքնագնահատականԱրժեքներԱվտոնոմությունՍպոնտանությունԻնքնահասկացումԱուտոսիմպատիաՇփվողականությունՇփման ճկունությունԱղյուսակ 3. Բակալավրիատ 3-րդ կուրսի մոտ ինքնիրացման մակարդակը բնորոշող միքանի փոփոխականների և ինքնագնահատականի միջև կապի բացահայտումը Պիրսոնիգործակցի միջոցով (p<0.01**)Աղյուսակ 2-րդից և 3-րդից պարզ է դառնում, որ ինքնագնահատականի և ժամանակի հանդեպ կողմնորոշման, ինքնահասկացման և աուտոսիմպատիա փոփոխականների միջև դրական կապ կա։ Սա նշանակում է, որ, երբ տվյալ խմբի անձինքունենան անադեկվատ ինքնագնահատական, ապա ժամանակի հանդեպ կողմնորոշման, ինքնահասկացման, աուտոսիմպատիա փոփոխականնրի ցուցանիշները կլինենկա՛մ ցածր, կա՛մ բարձր։ Մագիստրատուրայի 1-ին կուրսի տվյալները ենթարկելով Կ.Ս. բաշխմանը պարզ դարձավ, որ ժամանակի հանդեպ կողմնորոշումը, շփվողականությունը և շփման ճկունությունը նորմալ բաշխված չեն, ուստի նրանց և ինքնագնահատականի միջև կապը բացահայտելու համար կիրառել ենք Սպիրմանի գործակիցը։ Ինքնիրացմանմակարդակը բնորոշողփոփոխականներըԺամանակի հանդեպկողմնորոշումՇփվողականությունՇփման ճկունությունԻնքնագնահատականԱղյուսակ 4. Մագիստրատուրա 1-ին կուրսի մոտ ինքնիրացման մակարդակը բնորոշող միքանի փոփոխականների և ինքնագնահատականի միջև կապի բացահայտումը Սպիրմանիգործակցի միջոցով Քանի որ արժեքներ, մարդու բնույթի հանդեպ հայացքներ, ճանաչման պահանջմունք, ստեղծարարություն, ավտոնոմություն, սպոնտանություն, ինքնահասկացում,աուտոսիմպատիա փոփոխականները և ինքնագնահատականն ունեն նորմալ բաշխում, ուստի նրանց միջև կապը բացահայտելու համար կիրառել ենք Պիրսոնի գործակիցը։ Ինքնիրացմանմակարդակը բնորոշողփոփոխականներըԻնքնագնահատականԱրժեքներՄարդու բնույթի հանդեպհայացքներՃանաչմանպահանջմունքՍտեղծարարությունԱվտոնոմությունՍպոնտանությունԻնքնահասկացումԱուտոսիմպատիաԱղյուսակ 5. Մագիստրատուրա 1-ին կուրսի մոտ ինքնիրացման մակարդակը բնորոշող միքանի փոփոխականների և ինքնագնահատականի միջև կապի բացահայտումը Պիրսոնիգործակցի միջոցովԱղյուսակ 5-ից պարզ է դառնում, որ մագիստրատուրայի 1-ին կուրսի ուսանողների մոտ գրանցվել է ինքնագնահատականի և ինքնիրացման միջև կապի բացակայություն, այսինքն՝ ինքնագնահատականը չի կորելացվել ինքնիրացման և ոչ միփոփոխականի հետ։ Մինչև 40 տարեկան, 3 և ավել տարիներ հոգեբան աշխատողներից կազմվածխմբի մոտ պատկերն այլ է։ Տվյալները Կ.-Ս. բաշխմանը ենթարկելուց հետո պարզդարձավ, որ արժեքներ, ստեղծարարություն, շփվողականություն, շփման ճկունություն և ինքնագնահատական փոփոխականները նորմալ բաշխված չեն։ Այդ իսկպատճառով ինքնիրացման մակարդակը որոշող 11 փոփոխականների և ինքնագնահատականի միջև կապը բացահայտելու համար կիրառեցինք Սպիրմանիգործակիցը։ Ինքնիրացմանմակարդակը բնորոշողփոփոխականներըԺամանակի հանդեպկողմնորոշումԱրժեքներՄարդու բնույթի հանդեպհայացքներՃանաչման պահանջմունքՍտեղծարարությունԱվտոնոմությունՍպոնտանությունԻնքնահասկացումԱուտոսիմպատիաՇփվողականությունՇփման ճկունությունԻնքնագնահատականԱղյուսակ 6. Մինչև 40 տարեկան, 3 և ավել տարիներ հոգեբան աշխատող խմբի մոտինքնիրացման մակարդակը բնորոշող փոփոխականների և ինքնագնահատականի միջևկապի բացահայտումը Սպիրմանի գործակցի միջոցով (p<0.01**)Աղյուսակ 6-ի տվյալները ցույց են տալիս, որ հոգեբան աշխատողների մոտինքնագնահատականը հակադարձ կապի մեջ է գտնվում ճանաչման պահանջմունքիհետ։ Սա նշանակում է, որ ինչքան ցածր լինի ինքնագնահատականն, այնքան բարձրկլինի ճանաչման պահանջմունքի բավարարման մակարդակը։ Այսպիսով, ելնելով մեթոդիկաների և կորելացիոն վերլուծության արդյունքներից՝վարկածը, թե ինքնիրացման և ինքնագնահատականի միջև գոյություն ունի կապ, ևինքնիրացման մակարդակը փոփոխվում է հոգեբան մասնագետի կայացման տարբեր փուլերում, մասամբ հաստատվեց։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Պապոյան Վ. Ռ., Գրին Է. Ա., Գալստյան Ա. Ս. և ուրիշներ, Անձի ինքնիրացմանհիմնախնդիրը, ուսումնաօժանդակ ձեռնարկ (խմբագիր՝ Ս. Ս. Ամիրյան), Երևան,ԵՊՀ հրատարակչություն, 2011, 102 էջ։ [2] Փաժուհանդեհ Է., Նոր ուսումնական միջավայրում ուսանողի անձնային աճըպայմանավորող հոգեբանական գործոնները (ատենախոսության սեղմագիր), Երևան2013, URL։ //cyberleninka.ru/article/n/akme-kak-vershina-lichnogo-i-professionalnogoԱզիզյան ՄերիԻՆՔՆԻՐԱՑՄԱՆ ԵՎ ԻՆՔՆԱԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԻ ԿԱՊԸ ՀՈԳԵԲԱՆԻՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԿԱՅԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄԲանալի բառեր` ինքնիրացում, ձգտում, ինքնագնահատական, կորելացիա, ակմե։

example450

example450

Տնտեսության զարգացման անբաժանելի պայմանը հանդիսանում է բարձրորակ, մրցունակ աշխատուժի առկայությունը։ Այդ իսկ պատճառով աշխատանքային ներուժի ձեւավորման հիմնահարցերը հրատապ են։ Հետեւաբար, աշխատանքային ռեսուրսների եւ զբաղվածության ներկայիս արդյունքային իրավիճակի մասին միայն վիճակագրությունը կարող է տեղեկատվություն տալ։ ՀՀ աշխատուժի վիճակագրության արդիականությունը եւ միջազգային համադրելիությունն ապահովելու նպատակով 2018թ.-ից վերանայվել է Աշխատուժի հետազոտության մեթոդաբանությունը, որը հիմնականում համապատասխանեցվել է Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության սահմանումներին եւ դրույթներին՝ ընդունված 2013թ. Աշխատանքի վիճակագիրների միջազգային 19-րդ համաժողովում։ Նոր մեթոդաբանության համաձայն, առաջին անգամ սահմանվում են աշխատանքային գործունեության վիճակագրական ստանդարտները, որոնք պետք է օգնեն երկրներին վերանայել եւ փոխկապակցել գոյություն ունեցող վիճակագրական տվյալները աշխատանքային վիճակագրության ոլորտում։

Հետազոտության նպատակն է բնակչության զբաղվածության ցուցանիշի վիճակագրական գնահատումը ըստ Ազգային վիճակագրական կոմիտեի (ԱՎԿ) 2018թ.-ի մեթոդաբանության, որն իրականացվում է Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության (ԱՄԿ) ստանդարտներին համապատասխան, եւ պարզել, թե 2018թ. կատարված մեթոդաբանական փոփոխությունների արդյունքում աշխատանքի շուկայում ինչպիսի փոփոխություններ տեղի ունեցան։ Հետեւաբար, խնդիր է դրվել վերլուծել աշխատանքի շուկան բնութագրող այնպիսի ցուցանիշների ուսումնասիրությունը, իմչպիսիք են՝ աշխատուժի թերօգտագոր346ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ծումը, արժանապատիվ եւ արտադրողական աշխատանքի ապահովումը, զբաղվածության ցուցանիշները եւ այլն։ Զբաղվածության տեսակների միջազգային դասակարգման համաձայն առանձնացվում են զբաղվածության 3 խմբեր՝ վարձու աշխատողներ, ինքնազբաղվածներ եւ ընտանիքի աշխատող անդամներ [1]։ Ինքնազբաղվածները իրենց հերթին լրացուցիչ տրոհվում են հետեւյալ կատեգորյաների՝ գործատուներ, իրենց հաշվին աշխատողներ, արտադրական կոոպերատիվի անդամներ։ Տնտեսական աճի պայմաններում կարելի էր ակնկալել զբաղվածների արտահոսք գյուղատնտեսության ոլորտից դեպի արդյունաբերության եւ սպասարկման ոլորտներ եւ համապատասխանաբար այս պայմաններում կավելանար վարձու աշխատողների տեսակարար կշիռը եւ կկրճատվեր ինքնազբաղվածների եւ ընտանիքի աշխատող անդամների տեսակարար կշիռը, որոնցից շատերը նախկինում աշխատել էին գյուղատնտեսության ոլորտում։ Համաձայն 2018 թ. կիրառվող մեթոդաբանության՝ «տնտեսապես ակտիվ բնակչություն» եզրույթը վերանվանվել է «աշխատուժ», իսկ «տնտեսապես ոչ ակտիվ» բնակչություն եզրույթը՝ «աշխատուժից դուրս բնակչություն»։ Աշխատանքային ռեսուրսները 15-75 տարեկան աշխատուժի (զբաղված եւ գործազուրկ) եւ աշխատուժից դուրս (աշխատանք չունեցող եւ աշխատանք չփնտրող) բնակչության հանրագումարն են։ Աշխատուժից դուրս բնակչության մեջ ներառվում են անձինք, ովքեր հետազոտվող ժամանակաշրջանում չեն աշխատել եւ աշխատանք չեն փնտրել՝ չեն եղել զբաղված կամ գործազուրկ, մասնավորապես.  առկա ուսուցմամբ եւ արտադրությունից կտրված սովորողները եւ ուսանողները.  տնային տնտեսությամբ զբաղվածները.  երեխաներին, հիվանդ հարազատներին խնամողները.  անձինք, ովքեր զանազան պատճառներով չեն աշխատում եւ աշխատանք չեն փնտրում (կենսաթոշակառուներ (տարիքային, արտոնյալ պայմաններով, հաշմանդամության), սեփականության օգտագործումից եկամուտ ստացողներ, պարտադիր ժամկետային զինծառայողներ եւ այլն) [2]։ 347ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ՀՀՎԿ մեթոդաբանության վերանայման հիմքը 2013թ. Աշխատանքի վիճակագիրների միջազգային 19-րդ համաժողովում ընդունված «Աշխատանքի, զբաղվածության եւ աշխատուժի թերօգտագործման վիճակագրության մասին» (19-րդ ԱՎՄՀ) բանաձեւի առանցքային դրույթներն են։ Աշխատուժի մեջ ներառվում են զբաղվածները եւ գործազուրկները, ովքեր դիտարկվող ժամանակահատվածում աշխատանքի շուկայում ապահովում են աշխատուժի առաջարկը՝ ապրանքների եւ ծառայությունների արտադրության համար։ Ըստ 2018թ.կիրառվող մեթոդաբանության զբաղվածների ընդհանուր թվաքանակից բացառվել են այն անձինք, ովքեր զբաղված են բացառապես սեփական կարիքների համար արտադրանքի արտադրութամբ։ Դրա հետեւանքով նվազել են ինչպես ՀՀ աշխատուժի ընդհանուր թվաքանակը, այնպես էլ զբաղվածների ընդհանուր թվաքանակը Աղյուսակ 1. 2017-2018թթ աշխատանքի շուկայի հիմնական ցուցանիշները [3] 1 2017 թ. 2018 թ. 2017 թ. 2018 թ. ըստ ըստ ըստ նոր ըստ նոր նախկին նախկին մեթոդամեթոդամեթոդամեթոդաբանուբանուբանուբանության թյան թյան թյան մարդ) մարդ) մարդ) մարդ) Աշխատանքային ռեսուրսներ 2029,3 2029,3 2021,3 2021,3 Զբաղվածներ 1016,2 906 1074,7 927,7 Բացառապես սեփական սպառման համար ապրանքների արտադրություն 110,3 110,3 158,1 158,1 Աղյուսակից երեւում է, որ ըստ նոր մեթոդաբանության զբաղվածների թվաքանակը նվազել է, քանի որ զբաղվածների մեջ այլեւս չեն ներառվում սեփական սպառման համար ապրանքների արտադրությամբ Աղյուսակը կազմվել է հեղինակի կողմից 348ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ զբաղվողները։ Ըստ ԱՎԿ-ի տվյալների 2018թ. զբաղվածության մակարդակը նախկին եւ նոր մեթոդաբանություններով հաշվարկման համաձայն կրճատվել է 5.4 տոկոսային կետով՝ 50%-ից դառնալով 44.6% [4, 79 էջ]։ Նաեւ պետք է հաշվի առնել, որ Զբաղվածության մասին ՀՀ օրենքով սովորողները եւ ժամկետային զինծառայողները համարվում են զբաղվածներ, մինչդեռ ԱՄԿ մեթոդաբանության համաձայն միայն պայմանագրային զինծառայողներն են համարվում զբաղված։ Ըստ ԱՄԿ-ի գործազրկության մակարդակը որոշվում է աշխատուժի մեջ աշխատանք չունեցող եւ ակտիվորեն աշխատանք փնտրող աշխատուժի տեսակարար կշռով։ Այս ցուցանիշը ըստ երկրների կարող է փոփոխվել՝ տարբեր գործոններից ելնելով։ Թերզբաղվածության ցուցանիշը ոչ լրիվ զբաղվածությունը արտացոլում է աշխատանքային ներուժի արտադրողականության թերօգտագործումը դիտարկվող շաբաթվա ընթացքում։ Այս ցուցանիշի միջազգային սահմանումը ընդունվել է 1982 թ.13-րդ ICLS-ի կողմից, փոփոխվել է 1988թ. 16-րդ ICLS-ի կողմից եւ, այնուհետեւ, ճշտվել է 2013թ. 19-րդ ICLS-ի կողմից։ Այսպիսով, ըստ ԱՄԿ բնորոշման, թերզբաղվածություն առաջ է գալիս այն դեպքում, երբ աշխատողը տվյալ ժամանակահատվածում ցանկանում է եւ կարող է աշխատել, սակայն ոչ իր սեփական ցանկությամբ։ Նրա աշխատած ժամանակը անբավարար է աշխատանքի սահմանված նորմալ տեւողությանը։ Այս ցուցանիշը հատկապես կարեւոր է զբաղվածության խնդրի առավել ճշգրիտ նկարագրման, ինչպես նաեւ մակարդակի գնահատման համար։ Ըստ ԱՄԿ մեթոդաբանության թերզբաղվածության ցուցանիշը հաշվարկվում է աշխատած ժամերի տեւողության տեսակարար կշռով զբաղվածների ընդհանուր թվաքանակի մեջ։ Որոշ դեպքերում թերզբաղվածությունը դիտարկվում է որպես մասնակի գործազրկություն։ Աշխատուժի թերօգտագործման ցուցանիշը ներառում է հետեւյալ 3 ենթացուցանիշները. գործազրկությունը, թերզբաղվածությունը եւ աշխատուժից դուրս բնակչությունը։ Այս ցուցանիշը արտահայտում է աշխատուժի առաջարկի եւ պահանջարկի անհամապատասխանությունը աշխատաշուկայում, այսինքն մի դեպքում խոսքը գնում է աշխատանքային ռեսուրսների որակական, մյուս դեպքում՝ քանակական անհամապատասխանության մասին։ 349ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 2 2 . Աշխատուժի թերօգտագործում(ԱԹ), 2017-18թթ. I-III եռամսյակների միջին մակարդակ, % [5, 81 էջ] ԱԹ1. Գոծազրկության մակարդակ, % ԱԹ2. Աշխատաժամանակի տեւողությամբ պայմանավորված թերզբաղվածություն եւ գործազրկությամբ զուգորդված մակարդակ, % ԱԹ3.Գործազրկություն եւ պոտենցիալ աշխատուժի զուգորդված մակարդակ, % ԱԹ4. Աշխատուժի թերօգտագործման ագրեգացված ցուցանիշ, % Թերզբաղվածության մակարդակ, % Երկարատեւ գործազրկության մակարդակ, % Հաշվարկն ըստ Նախկին մեթոդաբանության 2017 Հաշվարկն ըստ Նախկին մեթոդաբանության 17,7 Հաշվարկն ըստ Նոր մոթոդաբանության Հաշվարկն ըստ Նոր մոթոդաբանության Աղյուսակից երեւում է, որ գործազրկության ցուցանիշը աճել է նախկին եւ նոր մեթոդաբանությունների հետ համեմատած։ Ըստ նոր մեթոդաբանության 2018թ գործազրկությունը աճել է 6.4 տոկոսային կետով, ինչը եւ ենթադրվում էր։ Աշխատուժի թերօգտագործման մնացած ցուցանիշները եւս աճել են։ Զբաղվածության ցուցանիշները հանդիսանում են ոչ միայն ժամանակակից հասարակության ամենակարեւոր մակրոտնտեսական բնուԱղյուսակը կազմվել է հեղինակի կողմից 350ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թագրիչները, այլ նաեւ բնութագրում են երկրի սոցիալական իրավիճակը։ Ակնհայտ է հասարակության բարոյական արժեքների, աշխատողների որակի եւ նրանց զբաղվածության միջեւ փոխհարաբերությունները։ Ի վերջո, գործազրկությունը նաեւ մշակույթային գործոն է։ [7, ст. 30] Տարբերում ենք զբաղվածության հետեւյալ ձեւերը՝ լրիվ զբաղվածություն, ոչ լրիվ զբաղվածություն, արդյունավետ զբաղվածություն, ստվերային զբաղվածություն, սեզոնային զբաղվածություն, մասնակի զբաղվածություն եւ այլն։ Լրիվ զբաղվածության դեպքում հասկանում ենք գործազրկության բնական մակարդակ՝ այսինքն ֆրիկցիոն եւ կառուցվածքային գործազրկության առկայությունը։ Այսպիսով, լրիվ զբաղվածությունն արտահայտում է բնակչության աշխատանքի առաջարկի եւ առկա աշխատատեղերի միջեւ քանակական եւ որակական համապատասխանության աստիճանը։ Լրիվ զբաղվածությունը կարող է գոյություն ունենալ առկա աշխատատեղերի որոշակի շեղումներով. երբ աշխատողների մասնագիտական եւ որակավորման կառուցվածքը չի համապատասխանում նրանց կրթական մակարդակի հետ՝ ելնելով տնտեսության կարգավիճակից։ Լրիվ զբաղվածության ապահովումը հնարավոր է միայն շուկայական եւ պետական կարգավորման մեխանիզմների կիրառման արդյունքում։ Այդ պատճառով էլ առաջ է գալիս արդյունավետ զբաղվածության հիմնախնդիրը։ Այս հարցում տնտեսագետների շրջանում կա կարծիքների բավականին լայն շրջանակ։ Շատ տնտեսագետներ արդյունավետ զբաղվածության տակ հասկանում են բնակչության այնպիսի զբաղվածությունը, որն ապահովում է արժանապատիվ եկամուտ, առողջություն, հասարակության յուրաքանչյուր անդամի կրթական եւ մասնագիտական մակարդակի բարձրացում՝ հիմնված աշխատանքի արտադրողականության աճի վրա։ Արդյունավետ զբաղվածության նման բնորոշումը միանգամայն ընդունելի է. այն ներառում է մարդու բազմակողմանի զարգացումը [8]։ ԱՄԿ-ի հիմնական նպատակը կանանց եւ տղամարդկանց շրջանում արժանապատիվ եւ արտադրողական աշխատանքի ապահովումն է՝ ազատության, հավասարության, սոցիալական երաշխիքների եւ մարդկային արժեքների հարգանքի պայմաններում։ Արժանապատիվ աշխատանքը պետք է կետրոնական տեղ զբաղեցնի տնտեսական եւ 351ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ սոցիալական քաղաքականության մշակման գործում։ Արժանապատիվ աշխատանքը հիմնական տեղ է զբաղեցնում աղքատության դեմ պայքարի գործում. այն հանդիսանում է տնտեսության եւ մարդկության զարգացման կայուն միջոց։ ԱՄԿ-ն սահմանում է արժանապատիվ աշխատանքի սկզբունքները՝ առաջ մղելով աշխատանքի պաշտպանությունը եւ անվտանգությունը։ Աշխատանքի պաշտպանության եւ արտադրողականության հետ կապված խնդիրները մտնում են ԱՄԿ-ի նպատակային ծրագրերի գործունեության շրջանակներիի մեջ, որը կոչվում է. «Հանուն անվտանգ աշխատանքի» (In Focus Programme on Safety and Health at Work and Միջազգային քաղաքական գործիչները, հատկապես 2008թ. ֆինանսատնտեսական ճգնաժամից հետո, սկսեցին հրատապ միջոցառումներ իրականացնել բարձրորոկ աշխատատեղեր ստեղծելու համար՝ աշխատողների սոցիալական ապահովվածության եւ իրավունքների պաշտպանության հետ մեկտեղ, որը կայուն տնտեսական աճի եւ աղքատության հաղթահարման գրավականն է։ Այնուամենայնիվ, օգտագործելով նման լայն սահմանում, հնարավոր չէ չափել արդյունավետ զբաղվածությունը մեկ ցուցանիշով, բայց հնարավոր է չափել ցուցանիշների համակարգի միջոցով։ Արդյունավետ զբաղվածության ցուցանիշներն են հանդիսանում աշխատանքային տարիքի բնակչության զբաղվածության մակարդակը, հանրային հատվածում աշխատունակ բնակչության զբաղվածության մակարդակը, աշխատանքային ռեսւորսների բաշխման համամասնություններն ըստ հանրօգուտ աշխատանքի ոլորտների, աշխատողների ռացիոնալ բաշխման կառուցվածքը ըստ արդյունաբերության եւ տնտեսության ճյուղերի, աշխատուժի մասնագիտական-որակական կառուցվածքի օպտիմալ մակարդակը, գործազրկության բնական նորման։ Զբաղվածության կառուցվածքը որոշ չափով արտացոլում է տնտեսության ընդհանուր կառուցվածքը եւ մեծապես փոփոխության է ենթարկվում տնտեսության փոփոխությունների ազդեցության պատճառով։ Զբաղվածության կառուցվածքի եւ մակարդակի վերլուծության արդիականությունը պայմանավորված է սոցիալական, տնտեսական, էթնիկական, ժողովրդագրական տեսանկյունների արտացոլումով սո352ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ցիալական կյանքի միասնությունում։ Հետեւաբար, հասարակական կյանքի վերարտադրության գործընթացում կարեւոր դեր է խաղում ոչ միայն զբաղվածության բովանդակության քանակական գնահատականը, այլեւ ամենից շատ որակական գնահատականը։ ՀՀ զբաղվածության հետ կապված դժվարությունների հիմնական պատճառներն են.  Ուսումնական հաստատությունների շրջանավարտների որակավորման եւ կրթության մակարդակի անհամապատասխանությունը աշխատաշուկայի պահանջարկին (հաշվի առնելով նորամուծությունները)  Ապրանքների արդյունավետ (համախառն) պահանջարկի եւ արտադրության գործոնների բացակայությունը (Քեյնսյան տեսություն)  Գիտական եւ տեխնոլոգիական առաջընթացի հիմնախնդիրները (Մարքսյան տեսություն)  Ցածր որակի կրթական գործընթացի իրականացում մասնագիտական տարբեր մակարդակի հաստատություններում;  Շրջանավարտների զբաղվածության հստակ ռազմավարության բացակայություն։ Մեր կարծիքով՝ հետխորհրդային անցումային տնտեսությունների պայմաններում, մասնավորապես Հայաստանի Հանրապետության, որտեղ շուկայական հարաբերությունները եւ շուկայի հիմնական մեխանիզմները գտնվում են սկզբնական մակարդակում, «նորդասական սինթեզի» գաղափարի ներդրումը տեղին է։ Տվյալ գիտական ուղղության միտքը կայանում է այն գաղափարների փաստարկման մեջ, որ ժամանակակից տնտեսական տեսությունը կայանում է լրիվ զբաղվածության եւ տնտեսական աճի ապահովման հնարավորության՝ որպես շուկայի կառավարման մեխանիզմի տարրեր՝ տնտեսական լիբերալիզմի սկզբունքներով, ինչպես նաեւ որպես Քեյնսյան հայեցակարգի տարրեր, որոնք մերժում են ազատ շուկայի բնույթը։ Պետք է նշել նաեւ, որ շուկայական տնտեսությունում զբաղվածությունը երբեք համընդհանուր բնույթ չի կրում, այն հարաբերական հասկացություն է։ Մրցակցային միջավայրը, կապիտալի շարժը իր հետ առաջ է բերում «պահուստային» աշխատուժի քանակ, եւ այս առումով օբյեկտիվորեն առաջանում է գործազրկություն։ Գործազրկությունը 353ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տնտեսության այնպիսի վիճակ է, երբ աշխատունակ բնակչության մի մասը ցանկանում է աշխատել, սակայն աշխատատեղերի բացակայության եւ աշխատանքի շուկայի պահանջարկի նկատմամբ աշխատանքի առաջարկի անհամապատասխանության պատճառով դառնում է ավելցուկային աշխատուժ։ Տնտեսության դինամիկ զարգացման պայմաններում աշխատանքի շուկայի զարգացման օրինաչափությունները ընդգրկող զբաղվածության միասնական տեսության մշակումը անհնար է, քանի որ «ժամանակի ընթացքում ամեն ինչ փոփոխվում եւ թարմացվում է»։ Ամփոփելով՝ կարող ենք եզրակացնել, որ շուկայական տնտեսության պայմաններում, զբաղվածության խնդիրները եւ դրա բաղադրիչները տեսական եւ գործնական առումներով ձեռք են բերում նոր հատկանիշներ։ Այս խնդիրը արդիական է շատ երկրների համար, եւ դրա լուծումը հիմք կստեղծի արտադրողական տնտեսություն ստեղծելու համար, որը կարող է ապահովել հասարակության սոցիալ տնտեսական առաջընթացը։ Այսպիսով՝ կարող ենք ասել, որ չնայած ըստ նոր մեթոդաբանության զբաղվածության մակարդակը կրճատվում է, սակայն սա կարող է հիմք հանդիսանալ այս ոլորտում առկա խորքային խնդիրների բացահայտման, լուծման հնարավոր տարբերակների մշակման եւ համալիր միջոցառումների իրականացման համար։ Այսինքն 2013թ. Աշխատանքի վիճակագիրների միջազգային 19-րդ համաժողովում ընդունված «Աշխատանքի, զբաղվածության եւ աշխատուժի թերօգտագործման վիճակագրության մասին» բանաձեւի նպատակը աշխատանքի վիճակագրական գործունեության, այդ թվում նաեւ աշխատուժի զարգացումն է բավարար տեղակատվական բազայի ստեղծման միջոցով։ Այս համակարգի նպատակներին հասնելու համար պետք է իրականացվի այնպիսի միջոցառումներ, ինչպիսիք են՝ աշխատաշուկայի եւ աշխատուժի թերօգտագործման մոնիթորինգը, տնտեսական եւ սոցիալական քաղաքականության իրականացումը, որոնք վերաբերում են նոր աշխատատեղերի ստեղծմանը, մասնագիտական ուսուցումները եւ վերապատրաստումները, ինչպես նաեւ արժանապատիվ աշխատանքի ապահովման քաղաքականության իրականացումը, որն էլ կհանդիսանա զբաղվածության մակարդակի աճի հիմքը։

example2242

example2242

Սույն աշխատության մեջ փորձ է արվում քննարկել Հայաստանի Հանրապետությունում գործող կրոնական կազմակերպությունների սահմանադրաիրավական կարգավիճակի հետ կապված հիմնահարցերը, վեր հանել առկա խնդիրները, գտնել դրանց լուծումները` պետության և կրոնական կազամակերպությունների միջև հակասությունները հնարավորինս հարթելու համար։ Հաշվի են առվնել ոլորտը կարգավորող օրենսդրական հիմքերը, Հանրապետության պատմաքաղաքական զարգացմամբ պայմանավորված առանձնահատկությունները, միջազագային փորձը։

ԿՐՈՆԱԿԱՆ ԿԱANՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻԱԿԸ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո փաստացի կրոնական կազմակերպությունները ստացան իրավական կարգավիճակ, և տարբեր օտարերկրյա կրոնական հոսանքներ թափանցեցին հանրապետության տարածք։ Հաշվի առնելով երկրի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը ՝ այս նոր կազմակերպությունները կարճ ժամանակահատվածում կարողացան ունենալ մեծ թվով հետեւորդներ։ Ըստ պաշտոնական տվյալների, ՀՀ բնակչության 98% -ը Հայ առաքելական եկեղեցու հետնորդներ են, իսկ մնացած բնակչությունը պատկանում է այլ կրոնական կազմակերպություններին 1, սակայն վերջիններս պնդում են, որ այդ թվերը չեն համապատասխանում իրականությանը։ Բացի այդ, հարկ է նշել, որ բնակչության մի զգալի մասը, անկախ այն բանից, որ նրանք չեն պատկանում այլ դավանանքների, դեռ սխալ կլինի նրանց համարել Հայ Առաքելական եկեղեցու հետևորդներ, քանի որ նրանք ոչ միայն չեն պահպանում դրա կողմից սահմանված կանոնները։ , բայց ինչպես հարկն է չեն մկրտվել։ Հայաստանի Հանրապետության անկախության մասին հռչակագրի 9-րդ կետում նշված է. «Հայաստանի Հանրապետությունն իր տարածքում ապահովում է ... խղճի ազատություն ...»։ Խղճի ազատություն նշանակում է սեփական կամքի համաձայն ռացիոնալ գործելու ունակություն ՝ ազատություն 2։ Այս իրավունքի հիման վրա ՀՀ Գերագույն խորհուրդը 1991 թ. Ընդունեց «Խղճի ազատության մասին - կրոնական կազմակերպությունների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը (այսուհետ `Օրենք)։ Այս իրավունքն ամրագրված էր նաև ՀՀ Սահմանադրության մեջ։ Կրոնի ազատության իրավունքը սերտորեն կապված է սահմանադրական օրենքի հետ։ Ինչպես սահմանված է ՀՀ Սահմանադրության 41-րդ հոդվածում։ «Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի ... դավանանքի կամ դավանանքի ... կա՛մ մենակ, կա՛մ ուրիշների հետ համագործակցություն, հրապարակային կամ մասնավոր, հանրային կամ մասնավոր։ 2 Տե՛ս Մարդու իրավունքներ / V. Ն. Այվազյան. Խմբագիր ՝ Ա NA Այվազյան։ - Երրորդ վերանայված հրատարակություն։ -Ս .. ԵՊՀ հրատարակչություն, 2014, էջ 137։ Խոսքի, երկրպագության, երկրպագության կամ երկրպագության այլ ձևերի ազատություն։ » Սահմանադրության այս հոդվածից կարելի է եզրակացնել, որ յուրաքանչյուր ոք ունի ցանկացած դավանանք, որին պետք է հավատա անձամբ կամ այլ մարդկանց հետ կամ չհավատա որևէ դավանանքի։ Նմանատիպ կանոնակարգ նախատեսված է նաև «Խղճի ազատության և կրոնական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքով։ Սակայն, մեր կարծիքով, Սահմանադրության «Օրենքի» միջեւ որոշակի հակասություն կա։ Եթե, ըստ Սահմանադրության, պետությունը յուրաքանչյուրի համար ապահովում է դավանանքի և դավանանքի ազատության իրավունքը, ապա օրենքի 1-ին հոդվածի համաձայն `« Հայաստանի Հանրապետությունն ապահովում է դավանանքի և քաղաքացիների խղճի ազատությունը ... »։ Կարծում ենք, որ այստեղ օրենսդրական բաց կա, քանի որ օրենսդիր մարմինն անհարկի նեղացրել է այն անձանց շրջանակը, որոնց իրավունքները Հայաստանի Հանրապետությունը պարտավոր է պաշտպանել Սահմանադրությամբ։ Այս դեպքում դավանանքի ազատության իրավունքը պետք է սահմանվի կրոնական կազմակերպություններին անդամակցելու իրավունքից։ Վերը նշված սահմանադրական իրավունքի իրացման ամենատարածված ձևը կրոնական կազմակերպությունների ստեղծումն ու անդամակցությունն է։ Օրենքի 4-րդ հոդվածի համաձայն. «Կրոնական կազմակերպությունը քաղաքացիների միություն է, որը ստեղծվել է հավատքի ընդհանուր դավանանքի, ինչպես նաև այլ կրոնական կարիքների բավարարման համար»։ Նրանց ՝ որպես հասարակական կազմակերպությունների նկատմամբ տարածվում են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի նորմերը։ Դրանց ձևավորման, գործունեության և լուծարման կարգը սահմանված է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում։ օրենքով ով Օրենքով։ Վերջինիս համաձայն ՝ 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի «դ» կետը ՝ «կրոնական կազմակերպությունները զերծ են նյութապաշտությունից, դրանք ուղղված են դեպի ավելի խորը ոլորտներ»։ Այնուամենայնիվ, յուրաքանչյուր կազմակերպություն որոշակի ռեսուրսների կարիք ունի։ Օրենքի 12-րդ հոդվածի համաձայն. «Կրոնական կազմակերպությունները կարող են դիմել հավատացյալներին կամավոր դրամական և այլ նվիրատվությունների խնդրանքով ՝ դրանք ստանալու և կառավարելու համար»։ Այնուամենայնիվ, 13-րդ հոդվածն արգելում է կազմակերպություններին, որոնց կենտրոնները գտնվում են Հայաստանի Հանրապետության սահմաններից դուրս, ֆինանսավորել այդ կենտրոնները։ Կարծում ենք, որ այս մոտեցումն արդարացված չէ, քանի որ Հայաստանում կան կրոնական կազմակերպություններ, որոնց անդամները բացառապես ազգային փոքրամասնություններ են, և այդ կազմակերպությունների կենտրոնները գտնվում են Հայաստանից դուրս։ Այս կերպ նրանք կորցնում են կապը իրենց մտքի կենտրոնների հետ, ուստի կարծում ենք, որ նպատակահարմար կլինի բացառել այս նորմը վերազգային փոքրամասնությունների կրոնական կազմակերպությունների համար։ Բացի այդ, նրանց ՝ որպես կրոնական կազմակերպությունների կարգավիճակը ոչ մի կապ չունի պետական ​​քաղաքականության հետ, ուստի արտաքին ֆինանսավորման արգելքն այս դեպքում անիմաստ է։ Կրոնական կազմակերպությունների կարգավիճակի կարևոր պայմանը պետություն-եկեղեցի կապն է։ Պետության և եկեղեցու հարաբերությունների հիման վրա ընդունված է դասակարգել պետությունները աշխարհիկ և ոչ աշխարհիկ պետությունների։ Այս դասակարգման համար նպատակահարմար է հաշվի առնել հետևյալ չափանիշները. 1) պետության ազդեցության բնույթը հավատացյալների վարքի վրա, 2) պետության և կրոնական կազմակերպությունների համագործակցության ուղիները, 3) պետության մերձեցման աստիճանը և կրոնական գաղափարախոսություններ, 4) պետության և կրոնական իրավական համակարգերի փոխհարաբերությունները. 5) պետական-կրոնական հաստատությունների միավորման աստիճանը։ Չնայած Սահմանադրության մեջ ուղղակիորեն նշված չէ, որ Հայաստանի Հանրապետությունը աշխարհիկ պետություն է, այնուամենայնիվ, Սահմանադրության 17-րդ հոդվածն ասում է. «Կրոնական կազմակերպությունները պետք է առանձնացվեն պետությունից»։ Վերոնշյալ սկզբունքներն արտացոլված են Օրենքի 17-րդ հոդվածում, համաձայն որի `պետությունը.« Ա) իրավունք չունի քաղաքացուն ստիպել հավատալ այս կամ այն ​​կրոնին. Բ) չի միջամտում եկեղեցա-կրոնական օրինական գործունեությանը։ կազմակերպություններ, ներքին կյանք, արգելում է եկեղեցիներ-կրոնական կազմակերպությունները. գ) արգելում է եկեղեցու մասնակցությունը պետական ​​կառավարման մարմիններին, եկեղեցական-կրոնական կազմակերպություններին չի պարտադրում որևէ պետական ​​գործառույթ։ Հայ առաքելական եկեղեցին հեռու է բացառությամբ կրոնական կազմակերպությունների հավասարության սկզբունքից։ Համաձայն Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 18-րդ հոդվածի։ «Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու ՝ որպես ազգային եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը հայ ժողովրդի հոգևոր կյանքում, նրա ազգային մշակույթի զարգացման, իր ազգային ինքնության պահպանման գործում»։ Այս հոդվածի հիման վրա Հայ Առաքելական եկեղեցին, ի տարբերություն այլ կրոնական կազմակերպությունների, ունի, իհարկե, որոշակի արտոնություններ։ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը և Օրենքը ճանաչում են Հայաստանում Սուրբ Առաքելական եկեղեցին որպես ազգային եկեղեցի, Օրենքի 17-րդ հոդվածը սահմանում է այն ոլորտները, որտեղ այն ունի կարգավիճակի մենաշնորհ այլ կազմակերպությունների նկատմամբ։ Այս ոլորտներն առավել մանրամասն նշված են «Հայ առաքելական եկեղեցու հետ հարաբերությունների մասին» ՀՀ օրենքում։ Կրոնական այլ շինությունները ՝ որպես ազգային արժեքներ, գտնվում են պետության հոգածության ներքո։ Համաձայն «Կրթության մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածի `Հայաստանի Հանրապետության կրթական համակարգը միտված է հայ ժողովրդի հոգևոր և մտավոր ներուժի ամրապնդմանը, ազգային և համամարդկային արժեքների պահպանմանը և զարգացմանը։ Հայ եկեղեցին իր ներդրումն ունի այդ աշխատանքին։ » Վերջինիս արտահայտման եղանակներից մեկը «Հայ եկեղեցու պատմություն» դասընթացն է, որն ընդգրկված է հանրակրթական դպրոցների 5-12-րդ դասարանների ուսումնական ծրագրերում։ Աշխարհիկ պետության այս մոդելի համար I. Ponkin- ն այն անվանում է նույնականացման մոդել 3։ Այս մոդելի առանձնահատկություններն են. 1) պետությունը համագործակցում է ավանդական կրոնական կազմակերպությունների հետ տարբեր հարցերի շուրջ, 2) եկեղեցու և պետության տարանջատումը սահմանադրորեն ամրագրված է, սակայն ցանկացած կրոնական կազմակերպության առանձնահատկությունը ամրագրված է նույն կամ ցածր մակարդակի վրա, հաշվի առնելով կազմակերպության պատմական դերը։ 3) պետության կողմից չի հայտարարվում որևէ կրոնական կամ ոչ կրոնական (ներառյալ աթեիզմ) գաղափարախոսություն. 4) պետությունը երաշխավորում է մտքի, խղճի և դավանանքի ազատությունը, իսկ դրանց սահմանափակումն օրենքով նախատեսված է պետական ​​անվտանգության, հասարակական կարգի, առողջության, բարոյականության համար։ կամ այլոց։ հիմնարար իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության համար. 5) պետությունը երաշխավորում է անձանց հավասարությունը օրենքի առջև ՝ անկախ նրանց կրոնական պատկանելությունից կամ վերաբերմունքից դեպի կրոնը. 6) պետությունը երաշխավորում է կրոնական ծեսերի և արարողությունների ազատությունը. 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 244։ 7) պետությունը չի միջամտում կրոնական նորմերի, ծեսերի, ներքին կառույցների և կազմակերպությունների կանոնադրության ձևավորմանը։ Այնուամենայնիվ, հասարակական շրջանակներում Հայ Առաքելական եկեղեցուն տրված արտոնությունները երբեմն բուռն քննարկումների առիթ են դառնում։ Կարծիքներ կան, որ այդ արտոնությունների շրջանակը չափազանցված է, դա հակասում է կրոնական կազմակերպությունների հավասարության սկզբունքին։ Այս կարծիքները մասամբ արդարացված են, քանի որ դրանց օգուտներն ազդում են հասարակական կարծիքի վրա։ Կամ ՝ օրենքը սահմանում է օրենքի առաջ անձանց հավասարությունը ՝ անկախ նրանց կրոնական պատկանելությունից և կրոնի նկատմամբ վերաբերմունքից, այնուամենայնիվ, հասարակության մեջ կա ներքին խտրականություն նրանց նկատմամբ, ովքեր չեն պատկանում Հայ Առաքելական եկեղեցուն։ Նման մարդկանց անվանում են աղանդավորներ ՝ վերապահելով բառը բացասական իմաստով։ Սակայն «աղանդ» տերմինի տակ, ըստ Ի. Ըստ Վորոբյովայի, բացասական իմաստ փնտրելու կարիք չկա։ Այն միավորում է անհատներին, որոնք համախմբված են մի դոկտրինի շուրջ, որն առանձին է կրոնական ուսմունքներից կամ հիմնված է անհատական ​​գաղափարների և փորձի վրա։ Այսօր մեր հասարակության մեջ «աղանդ» տերմինը սերտորեն կապված է որսի հետ։ Օրենքի 8-րդ հոդվածի համաձայն `Հայաստանի Հանրապետության տարածքում որսը արգելվում է։ Ներկայումս կան բազմաթիվ հաղորդումներ իրավապահ մարմինների կողմից տարբեր կրոնական կազմակերպությունների կողմից հոգևոր որսորդություն կատարելու մասին, սակայն այդ մարմինները չեն կարողանում պատշաճ կերպով մշակել այդ զեկույցները, քանի որ չկա որս հասկացության հստակ իրավական սահմանում և վարչական կամ քրեական պատասխանատվություն։ Մեր կարծիքով ՝ նպատակահարմար կլիներ օրենքում «որս» եզրույթին ավելացնել «ապօրինի» բառը, տալ հետեւյալ սահմանումը. «Այլ կրոնական կամ դավանանքի մեկ այլ անձ փոխակերպելու նպատակով անօրինական որսը կրոնական արարք է, որն արտահայտվում է այդ անձի կամ նրա հարևանի նկատմամբ կրոնական բնույթի անօրինական գործողություն կատարելով»։ Այս դեպքում «անօրինական» տերմինը պետք է նշանակի խաբեություն կամ վստահության չարաշահում, ֆիզիկական կամ հոգեբանական բռնություն։ 4 Տե՛ս Воробьёва И. Բ., «Աղանդ» տերմինը և դրա օգտագործումը դիսերտացիաներում // Вестник Саратовской государственной академии право. գիտական ​​հանդես - 2010, N 3 (73), էջ 163։ Տարբեր կարծիքներ են հնչում հանրակրթական դպրոցներում «Հայոց եկեղեցու պատմություն» առարկայի դասավանդման խնդրի վերաբերյալ։ Նշվում է, որ դա հակասում է Օրենքի 3-րդ հոդվածին, ըստ որի. , «Կրթության մասին» ՀՀ օրենքի 5-րդ հոդվածի 6-րդ կետը, համաձայն որի `ուսումնական հաստատություններում կրթությունը աշխարհիկ բնույթ ունի։ Թեմայի կողմնակիցները նշում են, որ պետք է հաշվի առնել այն փաստը, որ Հանրապետության բնակչության 98% -ը Հայ առաքելական եկեղեցու հետնորդներ են։ Համաձայն ՀՀ ընտանեկան օրենսգրքի 51-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդ կետի։ «Areնողները, հաշվի առնելով իրենց երեխաների կարծիքը, իրավունք ունեն ընտրելու իրենց երեխաների ուսումնական հաստատությունը ...»։ Այն ներառում է կրոնական կրթություն և դաստիարակություն։ Եվ եթե հաշվի առնվի, որ հանրակրթական դպրոցների երեխաների ճնշող մեծամասնությունը Հայ Առաքելական եկեղեցու հետևորդներ են այդպիսի ընտանիքներից, ապա այս դեպքում, նրանց կարծիքով, իրավունքի ոտնահարման մասին խոսելը արդարացված չէ։ Բացի այդ, նրանք նշում են, որ Հայ Առաքելական եկեղեցուն չպատկանող քաղաքացիների մեծ մասը պատկանում է տարբեր ազգային փոքրամասնությունների, որոնք հիմնականում կենտրոնացած են տարբեր մարզերում, ունեն իրենց ազգային դպրոցները, որտեղ դասավանդում են նախարարության կողմից հաստատված ուսումնական ծրագրի համաձայն։ կրթության և գիտության, և այլ կրոնական կազմակերպությունների։ Նրանք ունեն իրենց սեփական կիրակնօրյա դպրոցները, որտեղ իրենց անդամների երեխաները հաճախում են և կրոնական դաստիարակություն ստանում ՝ համապատասխան դավանանքի։ Այնուամենայնիվ, այս հիմնավորումը ունի իր թերությունը։ Պետք չէ մոռանալ, որ էթնիկ փոքրամասնությունների մի մասն այլ վայրերում է ապրում և հնարավորություն չունի հաճախելու ազգային դպրոցներ։ Նրանք ՀՀ քաղաքացիներ են, օրենքի առաջ հավասար են, ինչպես մյուս քաղաքացիները։ Ուստի նպատակահարմար կլինի «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկայական ծրագրում ներառել Հայաստանի Հանրապետությունում գործող այլ կրոնական կազմակերպությունների վերաբերյալ թեմաներ։ Ֆրանսիական փորձը հատկապես ուսանելի է հանրակրթական դպրոցներում կրոնական առարկաների դասավանդման համար։ Դարի սկզբին Ֆրանսիայի կառավարությունը փորձեց կրոնական առարկաներ ներմուծել հանրային դպրոցների ուսումնական ծրագրերում։ Սա բողոքի ալիք բարձրացրեց հասարակության մի ստվար մասում։ Նրանք նշեցին, որ դա խախտում է այդ դպրոցների աշխարհիկության սկզբունքը։ Ի պատասխան այս բողոքների ՝ Ֆրանսիայի կրթության նախարարությունը հրապարակեց զեկույց ՝ «Կրոնական ուսումնասիրությունների դասավանդումը աշխարհիկ դպրոցներում» վերնագրով, որը հայտնի է նաև որպես Debray Report5։ Դա այս խնդրի մշակութային-փիլիսոփայական վերլուծությունն էր, որում հեղինակը տրամադրում էր տվյալներ, համաձայն որոնց ՝ կրոնական հակում ունեցող դպրոցներ հաճախող երեխաներն ավելի հեշտությամբ են ինտեգրվում հասարակության մեջ, քան աշխարհիկ դպրոցների աշակերտները. Հեղինակը նշում է, որ պատճառն այն է, որ երեխաները, ովքեր ուսումնասիրել են կրոնական առարկաներ, սկսում են համագործակցել տարբեր կրոններում գոյություն ունեցող մարդասիրական գաղափարների հետ `զարգացնելով իրենց եսը։ Theեկույցում նշվում է, որ այս առարկաների դասավանդումը ուղղված չէ երեխային այս կամ այն ​​կերպ քարոզել, որ դա վարդապետություն է, այլ նպատակ ունի երեխայի մեջ սերմանել բարու, բարության, գեղեցկության և լավագույնի արժեքները։ հասարակության մեջ ապրելու պայմանները։ Theեկույցի վերջում հեղինակը գրում է. «Եկել է ժամանակը հասուն աշխարհիկությունից (« կրոնը մեզ չի վերաբերում ») դեպի գիտակցված աշխարհիկություն (« մեր խնդիրն է դա հասկանալը »)» 6։ Նշենք, որ հանրակրթական դպրոցներում կրոնի վերաբերյալ առանձին առարկա չի ստեղծվել, այնուամենայնիվ, «Պատմություն» առարկայական ծրագիրը զգալի փոփոխությունների է ենթարկվել, ներառյալ Հին աշխարհի մշակույթին, ժամանակակից կրոնների պատմությանը և գաղափարներին վերաբերող թեմաներ։ Որոշ կրոնական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ նշում են, որ խտրական է նաև պետության կողմից Հայ Առաքելական եկեղեցու և այլ շենքերի պետական ​​հոգածությունը։ Հակառակ այս կարծիքի, հարկ է նշել, որ այդ կառույցների մեծ մասը մշակութային արժեք ունեն, ներառված են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցուցակում, համարվում են տուրիստական ​​կենտրոններ, նրանց խնամքը երկրում զբոսաշրջության զարգացման հիմնական պայմանն է։ Բացի այդ, Հայաստանի անկախացումից հետո Հայ առաքելական եկեղեցու գանձերը հետ չեն վերադարձվել. Այն միջոցները, որոնք ապօրինի կերպով առգրավվել են Խորհրդային Միություններ և դրվել են թանգարաններում։ Ուստի կարելի է ասել, որ այդ արտոնությունները թելադրված են ոչ միայն այն փաստով, որ Հայ Առաքելական եկեղեցին ազգային եկեղեցի է, այլև այդ արժեքների եզակի փոխհատուցում։ 5 Տե՛ս Ponkin I. В., Правовые основы светскости государства и услуги. - Մ. Pro-Press, 2003, էջ։ 421 թ. 6 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 431։ Այսպիսով, աշխատանքներն ամփոփելով ՝ կարող ենք հանգել հետևյալ եզրակացությունների. խղճի և դավանանքի ազատությանը։ Խղճի և դավանանքի ազատության իրավունքը պետք է սահմանափակվի կրոնական կազմակերպություններին անդամակցելու իրավունքից։ Օրենքը կարող է հստակ կարգավորել կրոնական կազմակերպությունների ֆինանսավորման աղբյուրները ՝ մատնանշելով բացառությունները։ 3. Նպատակահարմար է ավելի հստակ սահմանել «որս» տերմինը `հիմնվելով այդ սահմանման վրա` Քրեական օրենսգիրք, Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգիրք `դրա համար համապատասխան պատժամիջոց սահմանելու համար։ Անհրաժեշտ է հստակեցնել Հայ Առաքելական Առաքելական եկեղեցու դերը կրթության ոլորտում, վերանայել «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկայի ծրագիրը։ Կրոնական կազմակերպությունների սահմանադրական օրենսդրությունը Միհրան Բուլղադարյան Հիմնաբառեր. Դավանանքի ազատություն ։

example1482

example1482

Զեկուցումը նվիրված է Վանի թագավորության (Ուրարտու) արվեստում մեծ տարածում գտած կենաց ծառի պատկերագրության ու խորհրդաբանության վերլուծությանը։ Վանի թագավորության արվեստի տարբեր ճյուղերում ներկայացված կենաց ծառերի կառուցվածքը, ոճն ու պատկերման միայն ժամանակաշրջանի գեղարվեստական կանոններով, այլև հորինվածքների պաշտամունքային գործառույթներով։ Վանի թագավորությունում, ինչպես հին արևելյան այլ մշակույթներում, կենաց ծառն ունեցելէ կարևոր ծիսական նշանակություն։ Կենաց ծառապատկերների խորհրդաբանության գաղափարաբանության պարզաբանմամբ հնարավոր է որոշակի պատկերացում կազմել ուրարտական կրոնական հավատալիքների վերաբերյալ։

Հոդվածի նպատակային նկարազարդումներով բացահայտել կենաց ծառի պատկերի գաղափարական նշանակությունն ու սիմվոլիկան։ Թեման արդիական է, ինչպես նաև կենաց ծառերի պատկերների մանրակրկիտ վերլուծական աշխատանքներ, որոնք հաճախ հանդիպում են ուղղագրության գեղարվեստական ​​կոմպոզիցիաներում։ Հետևաբար, այս ուսումնասիրության շրջանակներում փորձ է կատարվել խնդիրը ներկայացնել գեղարվեստորեն և տալ որոշակի պարզաբանումներ։ Դաշտի բացակայության պայմաններում, արվեստի տարբեր ճյուղերում հայտնաբերված տոստի ոճավորված մոտիվը ձեւավորվել է Միջագետքում մ.թ.ա. Հայտնվել է 4-րդ հազարամյակում, իսկ 2-րդ հազարամյակում ՝ այլ հին եգիպտական ​​մշակույթներում [21, p. 161]։ Կենաց ծառի դեկորատիվ խորհրդանիշը հայտնի է հին Միջագետքի կնիքներից (մի ծառ, որի հիմքը պսակված է պատառաքաղով կամ կիսալուսնով, կենաց ծառ ՝ խաչաձեւ ճյուղերով, որն ավարտվում է մրգերով)։ Այս պարզ պատկերը հաճախ ծառից դառնում է պտուղ, թուփ և այլն։ Ասորական մ.թ.ա. 10-րդ դարի հուշարձաններում։ հետագայում հուշարձաններում կենդանի ծառի պատկերը դառնում է ավելի բարդ և խորհրդանիշ ՝ երկու կողմերից հայելային դիրքով մարդու նման պատկերներով [22, էջ. 6]։ Հազարամյակի Վանի թագավորության արվեստում ծառի կառուցվածքը, ոճը և պատկերման եղանակները տարբեր են։ Կենաց ծառերի երեք մասից բաղկացած կառուցվածքն ավելի տարածված է. Օրիգինալ, բնականորեն առաջացող ճյուղեր, ճյուղեր կամ բույսեր պսակող պտուղներ։ Երկրորդ հազարամյակի կեսերից ծառի այս տեսակը ՝ կոնաձև ծաղկեպսակներով, նռան պտուղներով կամ արմավենու տերևներով, բնութագրվում է որպես ասորական ուշ շրջանի մոտիվ [21, p. 163]։ Նեո-ասորական թագավորության ամրապնդմանը զուգընթաց այն տարածվեց ամբողջ Մերձավոր Արևելքում և արվեստում պահպանվեց մինչև մ.թ.ա. 1 դյույմ նկարի գաղափարական նշանակության մասին տվյալները չեն պահպանվել Միջագետքի գրավոր աղբյուրներում։ Ուրարտական ​​արվեստի տարբեր ծառերը ներկայացված են կամ ամբողջական ծառերով, կամ աստվածների ձեռքում պատկերված ծառի ճյուղերի պատկերներով։ Էրեբունի-պալատական ​​կոմպոզիցիաներում ներկայացված են մրգատու ճյուղերով ավարտվող արխետիպերը (նկ. 1, 2)։ Էրեբունիում հայտնաբերվել է մի բեկոր, կապույտ գույնով պատկերված է բույնից դուրս եկող ճյուղերով իրատեսական ծառ (նկ. 3)։ Սովորական նկարչություն սովորական նկարչական թագավորության ճյուղերում։ Վանիհամալիորից բխող ճյուղերով ծառի սխեմատիկ պարզունակ պատկերներ օգտագործվել են ուրարտական ​​բնական հիերոգլիֆային խորհրդանիշներում [5, p. 8]։ Հայկական լեռնաշխարհում այս տոստի ծառի նախատիպը մշտադալար նկարներում [5, էջ. 50, աղ։ 16, նկ. 1] Տեսեք ժայռափոր կենացը Գեղամաքարելիի այս պարզունակ ձին կրկնվում է նաև Կարմիր բլուրում հայտնաբերված ուրարտական ​​կնիքում [14, p. 57, նկ. 43]։ Նկար 1 Նկար 2 Նկար 3 Որմնանկարներում պատկերված ոճավորված դեկորատիվ դեկորատիվ ծառերն ու բույսերը հստակ պատկերացում են տալիս ուրարտացիների երեւակայության և գունային մտածողության մասին։ Արվեստի ծառերի պատկերավոր տեսակները ձեւավորվել են հին ժամանակներում ծառերի մասին մարդկանց գիտելիքներից և տեսողական էմպիրիկ փորձի արդյունքում։ Հին արեւելյան արվեստում ծառերի տարբեր ոճական առանձնահատկությունները պայմանավորված էին խորհրդանշական գործառույթներով։ Հին Միջագետքի պատկերացումների փաստաթուղթը հանդիպում է «Գիլգամեշ և Խուլուպպու ծառ» էպիկական պոեմում «Գիլգամեշ» էպոսական վեպում [10, էջ։ 174], որտեղ մաքուր Եփրատի ափին աճող աստվածուհի Ինանան արմատախիլ արեց ու տարավ տուն։ Հայտնի է, որ Հին Միջագետքը հայկական Տավրոսի լեռներից բարձրահարկ փայտանյութ էր ներմուծում հավանաբար անտառածածկ ծառերի բարձր բարձրության տարածաշրջան։ Հարավային Միջագետքի ժողովուրդները ծանոթ էին միայն մեկ տեսակի `արմավենու ծառին [15, p. 65], փյունիկյան տեսակը լինելով Միջագետքի կենաց ծառի նախատիպը [11, p. 47]։ Դրա վկայությունն են Միջագետքի արմավենու ճյուղերի կենացները [23, p. 154], և հավանաբար նրանց ազդեցության տակ արմավենու կերպարը ներկայացվեց Վանի թագավորություններին։ Հայկական լեռնաշխարհում ծառերի պաշտամունքի ապացույցը սուրբ ծառերի օգտագործումն է կրոնական շենքերի կանաչապատման մեջ [1, p. 510]։ Հին Հայաստանում ծառապաշտության կարևորությունը վկայում է Արմավիրի սուրբ եղնիկի պուրակը, որտեղ ծառի տերերի տերը զբաղվում էր գուշակությամբ [8, Books A, I]։ Treesառերի պաշտամունքը անքակտելիորեն կապված էր աստվածությունների հետ, քանի որ Ուրարտական ​​պատկերագրության մեջ Խալդի աստծո խորհրդանիշներից մեկը համարվում էր կյանքի ծառի ճյուղը կամ տիրակալը [12, p. 194], «գուցե այդ ծառերի տերերի կողմից գուշակության ավանդույթը տեղափոխվեց Եվրոպա»։ Հատկանշական է, որ գերմանական ցեղերի մեջ տաճար նշող բառերը, ըստ գերմանացի հայտնի բանասեր, լեզվաբան Յ. Ըստ Գրիմիենթի, դրանք կապված էին անտառները սրբավայրեր համարելու հնագույն ավանդույթի հետ [17, p. 111]։ Եվրոպական որոշ ժողովուրդներ ծառեր էին երկրպագում, և սրբավայր բառը սկզբնապես համարժեք էր լատինական «nemus» բառին։ Սրբազան զբոսայգիների և ծառերի երկրպագուները անհետացան գերմանացիներից իրենց սերունդների շրջանում [17, p. 111]։ Օրինակ ՝ Ուպսալայում կար սուրբ պարկ, որտեղ ծառերը համարվում էին աստվածային [17, p. 111]։ Treesառերի պաշտամունքը գոյություն ուներ սլավոնական հեթանոսների շրջանում, որտեղ նույնիսկ ծառի ճյուղը սուրբ էր համարվում, որը արգելվում էր կտրել։ Greeceառերի պաշտամունքը տարածված էր Հունաստանում և Իտալիայում։ Հին եվրոպական ցեղերում կար քահանայական ծիսակատարությունների և զոհաբերությունների սովորություն սուրբ ծառի մոտ։ Առերի արմատները ծառայում էին որպես ամբիոն ծիսական ու ծիսական համակարգի համար։ ծառերի պուրակների միջոցով աստվածներին երկրպագելու համար։ Չի բացառվում, որ նման իրադարձություն տեղի է ունեցել Վանի թագավորությունում։ Ուրարտական ​​ստեղծագործություններում մասունքներով շրջապատված ծառը ներկայացված է բեղմնավորման խորհրդանշական ծեսում։ Treeառը, որպես պտղաբեր արարած, ինչպես կինն ու մայրը, երկրպագում են Արևմտյան Աֆրիկայի Վանիկա եղ-տեգ քաղաքում, որտեղ արգելվում է ծառերի հատումը, քանի որ ծառը կապված է մայրության հետ `նրանց կյանք և սնունդ ապահովող արարած։ [17, էջ. 112]։ Vanառի «կանանց պտղաբերության» այս խորհրդանշական կապը Վանի Թագավորությունում հաստատում են Կարմիր բլուրում հայտնաբերված նախաուրարտական ​​իգական արձաններ, որոնց մակերեսը զարդարված է սխեմատիկ ծաղկային զարդանախշերով [13, p. 115]։ Այս երեւույթը խորհրդանշական հիմքում է գտնվում Ուրուբայինինի աստվածուհու ձեռքում գտնվող Թոփրաք-կաղամբում հայտնաբերված ոսկե մեդալիոնի ճյուղի պատկերին (նկ. 4)։ գեղարվեստական ​​ձևավորման մեջ. Նկար 4-ին վերաբերող և elyanH։ Ըստ Մարտիրոսյանի, Ուարուբաինին մեծ տատիկ էր, նախաստվածուհի, Խալդի և Թեյշեբայի մայրը, ինչպես երկնային ինքնաբուխ աստվածուհիները [4, էջ. 77]։ Տարբեր հին մշակույթներում բերրիության և բուսականության աստվածուհիների արձանիկները զարդարված էին բուսական մոտիվներով, տեղադրված էին հացահատիկային ջրհորների կամ ջրավազանների մոտ, որոնք օգտագործվում էին գյուղատնտեսական, բնական զարթոնքի արարողություններում։ Ըստ որոշ պահպանված տեղեկությունների ՝ հեթանոս հայերը Անահիտ աստվածուհուն նվիրել են ծառի ճյուղեր [2, էջ 35-36], որոնք համեմատելի են Ուրուբայինի ձեռքում ուրարտական ​​արվեստում պատկերված ճյուղերի հետ։ Դրանից բխում է, որ որոշ կոմպոզիցիաներում ծառի գաղափարը կապված է իգական սեռի բեղմնավոր ֆունկցիայի հետ, կարելի է եզրակացնել, որ ուրարտական ​​պատկերապատման մեջտեղում դա ծառի բեղմնավորման խորհրդանշական գործողությունն է, որը կատարվում է արական կերպարների կողմից։ խաղողի վազով։ Ըստ որոշ ուսումնասիրությունների, Ասորեստանի Բաբելոնում սուրբ ծառի պաշտամունքը կապված էր գերբնական աստվածության, իսկ աքքադական մշակույթում ՝ Աստվածության սրբազան մայրու ծառի հետ, որի մեջ միջուկում գրված էր աստծու անունը [22, էջ 6]։ Օրինակ ՝ հին եգիպտական ​​դիցաբանության մեջ Օսիրիսի պաշտամունքը կապված էր ծառի հետ, իսկ հունարենում ՝ Դիոնիսիուսի ունայնության թագավորությունում, որմնանկար էր, որը պատկերում էր որմնանկար Էրեբունու ծաղկամանի մեջ պահպանված խաղողի ողկույզներով 65]։ Ուրարտուի բնակիչների խաղողագործական վերաբերմունքն արտացոլվում է նաև գյուղատնտեսական որոշ ծեսերի `խաղողի աճեցման, խաղողի չորացման և խաղողի բերքի հղումներում [3, էջ 76-78]։ Այս առումով հատկանշական է, որ դեկորատիվ արվեստում կենաց ծառի գաղափարը կարող է արտահայտվել ոչ միայն ծառի պատկերով, այլ նաև ոճավորված ծաղկային նախշերի տեսքով [4, p. 2]։ Կարելի է եզրակացնել, որ ծառը, որը համարվում է գյուղատնտեսության գլխավոր խորհրդանիշը, մեռնելու և հարության կամ սիրո և պտղաբերության աստվածությունների խորհրդանիշն էր [7, p. 212] ՝ մարմնավորելով բնության կարեւոր երեւույթները։ Ոճավորված կենաց ծառերը կամ պարզապես ծաղկային զարդանախշերը միշտ կապված են եղել աճի գաղափարի հետ, քանի որ ծաղկազարդերը (Վարսանդա-մրգատու օրգաններ) մարդիկ ակնկալում էին տարբեր դարերում ծաղիկից սպասվող պտուղները [6, p. 5]։ Դա է վկայում կյանքի զարգացող գիծը, որն ակնհայտ է ոճավորված ծառերի նկարներում. Ծնունդ, աճ, պտղաբերություն [16, p. 396]։ Կարմիր բլուրում հայտնաբերված բրոնզե գոտի (ընդգծված սերմ)։ Գծապատկեր 5 Այսպիսով, ստացվում է, որ ուրարտական ​​արվեստում կենաց կենդանի ծիսական բեղմնավորման ավանդույթը և այլն և կարող են կապված լինել դիցաբանության հիմնական աստվածների հետ։ Դրա վառությունը Աալանի տաճարում Խալդի աստծուն նվիրատվություն կատարելու ծեսերի ավանդույթն է [19, p. 65]։ Փաստորեն, ուրարտական ​​մշակույթում կյանքի ծառի ճյուղին տրվել է ծիսական նշանակություն; գեղարվեստական ​​կոմպոզիցիաներում այն ​​պատկերված էր ինչպես արական, այնպես էլ իգական աստվածությունների ձեռքում։ Այսպիսով, պտղաբերության գաղափարը կապված է կյանքի չորս փուլերի ՝ կյանքի, աճի, դեգրադացիայի, մահվան հետ [13, p. 396]։ Առասպելական «կրոնական համակարգերում» կյանքի աճը շեշտը դնում է ծառի ծաղկման, պտղի հասունացման, կյանքի ու անմահության գաղտնիքի վրա։ Որոշ մշակույթներում կենաց ծառը հաճախ օգտագործվում է ձիասպորտի հետ միասին ՝ որպես պտղաբերություն կրող [16, p. 397]։ Ուրարտական ​​պատկերագրության մեջ այս պտղաբեր ուժի կրողները արական աստվածներն են, որոնք հավանաբար այն սրբերն են, ովքեր կազմում են կնոջ և ծառի ծննդյան ընդհանուր գաղափարը։

example1449

example1449

Գների կայունության ապահովումը՝ որպես դրամավարկային քաղաքականության գլխավոր նպատակ, բացահայտ կամ ոչ բացահայտ կերպով ընդունում են տնտեսական քաղաքականություն մշակող բոլոր մարմինները։ Նշված նպատակին հասնելու մեխանիզմները, դրան համապատասխան և ռազմավարության ընտրության վերաբերյալ չափորոշիչներն ու մոտեցումները տարբեր են։ Վերջինս կախված է երկրի զարգացման առանձնահատկություններից, տնտեսության ֆինանսական և իրական հատվածների փոխկախվածության աստիճանից։ Հոդվածում դիտարկվել են դրամավարկային քաղաքականության անվանական խարիսխները, ինչպես նպատակահարմարությունը նաև Հայաստանում։

Հաշվի առնելով Հայաստանի տնտեսության հետ ապրանքաշրջանառության զարգացման առանձնահատկությունները. Փոքր, բաց ներմուծող երկիր, արտաքին տնտեսական ցնցումների առկայություն, ներմուծվող գնաճ, անկաշկանդություն, երկրների շուկայական ռեսուրսների թերզարգացման խնդիրներ։ Հոդվածի նպատակը դրամավարկային քաղաքականության իրականացման ընթացքում արդյունավետորեն խոչընդոտող դրամավարկային քաղաքականության ի հայտ գալը խոչընդոտող և քաղաքականության արդյունավետ իրականացմանը խոչընդոտող խնդիրները վերհանելն է։ Այս խնդիրը միշտ գտնվում է տարբեր տեսաբանների ուսումնասիրության ներքո, ինչպիսին է ՀՀ կենտրոնական բանկը։ Կախված երկրներում դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարության ընտրությունից, ըստ շատ տեսաբանների, կենտրոնական բանկի ուղղակի հայեցողության կամ պարտավորության աստիճանը։ Դրամավարկային քաղաքականության շնորհիվ արտացոլվում են տեսամեթոդական խնդիրները։ Ֆրենկելը, Ա. Նոբելին, Ա. Թավադյանը, Է. Սանդոյանի և այլ աշխատանքներում։ իրականացում R. Ըստ Մանդելի ՝ գների կայունության հասնելու վերջնական նպատակն է, որ երկրների կենտրոնական բանկերը ընտրեն դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարությունը ՝ սահմանելով միջանկյալ նպատակները ՝ անվանական խարիսխները։ Ըստ այդմ, փոխարժեքը խաղում է դրամավարկային քաղաքականության անվանական խարիսխի, փողի ագրեգատների և գնաճի կանխատեսվող մակարդակի դեր։ [1] Ըստ ընտրված անվանական խարիսխի, իրականացվող ռազմավարությունները համապատասխանաբար կոչվում են փոխարժեք, փողի համախմբում և գնաճի նպատակադրման ռազմավարություն։ Կա չորրորդ ՝ առանց անվանական խարիսխի միակ ռազմավարության ակնհայտ արտահայտման։ Կարելի է փաստել, որ ներկայումս երկրներում գերակշռում է գնաճի նպատակադրման ռազմավարությունը։ 2019 թվական 2013 թվականի օգոստոսի դրությամբ 71 երկիր իրականացնում է գնաճի նպատակադրման ռազմավարություն, որից 36-ը ամբողջովին նպատակային։ Դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարության առավելություններն ու թերությունները ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում։ Դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարության առանձնահատկությունները Առանձնահատուկ գնաճի փոխարժեքը Արտարժույթի աղյուսակ 1. Կենտրոնական բանկի անկախություն Իրական կապ վերջնական նպատակի հետ Նպատակային թափանցիկություն Հաշվետվողականություն Ինքնազբաղված կանոնների ներմուծում Վերահսկելիության ժամկետայնություն Դրամական միավորների թիրախավորումը ենթադրում է վերջնական նպատակի համար դրամական միավորների սահմանափակումներ [3] `գնի կայունությունն ապահովելու համար] Տարբեր երկրների դրամական միավորների կազմը և կառուցվածքը էապես տարբերվում են, ինչը պայմանավորված է երկրների տնտեսությունների և համակարգերի տարբերությունների առանձնահատկություններով։ Օրինակ ՝ Ֆրանսիայում և Գերմանիայում կա երկու նման միավոր, Japanապոնիայում ՝ երեք, ԱՄՆ – ում ՝ չորս։ Հայաստանում կա երեք դրամական ագրեգատ։ Դրամական ագրեգատների դինամիկա 20032019 (տե՛ս Գծապատկեր 1)։ 1994-2005 թվականներին ՀՀ կենտրոնական բանկի ֆինանսական իրականացումը կապահովեր դրամական միավորների թիրախավորման ռազմավարությունը։ Սահմանվել են կայուն գնաճ «դրամավարկային քաղաքականության միջանկյալ նպատակներ», համապատասխանաբար, փողի զանգվածի և փողի բազան։ Նպատակը Գործառնական գծապատկեր 1. ՀՀ-ում փողի զանգվածի կառուցվածքը 20032019 թվականների [6] ցուցանիշներում։ Այնուամենայնիվ, այս ռազմավարության հիմնական կետն այն է, որ Կենտրոնական բանկը պետք է հասնի իր հիմնական նպատակին `գների կայունությանը` թիրախավորելով դրամական ագրեգատները, ապահովելով վերջիններիս կողմից շուկայի թերզարգացումը, նոր զարգացող (ֆինանսական բանկային համակարգ, տատանվող փոխարժեքի պատճառով դրա վրա ոչ դրամական գործոնների ազդեցությունը (արտաքին ցնցումներ և այլն [4]), շատ դժվարացավ դրամական միավորների ծրագրային ցուցանիշների ապահովումը, առաջացավ Կենտրոնական բանկի կողմից դրամական միավորների լիարժեք կառավարման անհնարինության խնդիր , ՀՀ կենտրոնական բանկը կանգնած էր նոր անվանական խարսխման առջև ՝ կա՛մ փոխարժեքի ընտրության խնդիր, որը կարող էր լինել նպատակը, կա՛մ գնաճի ուղղակի նպատակը։ Որպես գնի կայունության ապահովման միջոց, փոխարժեքի թիրախավորումը վերջինիս ամրագրումն է սովորաբար զարգացած, ցածր գնաճի տեմպի, կայուն տնտեսություն ունեցող երկրի և խոշոր առևտրային գործընկեր երկրի փոխարժեքով։ Ֆիքսված փոխարժեքի քաղաքականության դեպքում Կենտրոնական բանկի և ռազմավարության հիմնական նպատակը մեկ սկզբունքի բացահայտումն է `ապահովել փոխարժեքի ֆիքսված մակարդակ։ 0,0500000,01000000,01500000,02000000,02500000,03000000,020032004200520062007200820092010201120122013201420152016201720182019M1M2M2X Հայաստանի Հանրապետությունում փոխարժեքի նպատակադրման ռազմավարությունը հնարավոր չէ իրականացնել Մեր կարծիքով, այս ընտրությունն ավելի բարդ է ոչ միայն տնտեսական, այլ նաև քաղաքական գործոնների պատճառով։ Հաշվի առնելով վերոհիշյալը `2006 թ.-ին ՀՀ կենտրոնական բանկը անցավ գնաճի նպատակադրման ռազմավարությանը։ Գնաճի նպատակադրման ռազմավարության դեպքում գների կայունությունը պետք է ընդունվի որպես դրամավարկային քաղաքականության հիմնական նպատակ, եթե նպատակ ունեն գնաճի թիրախները հաղորդել հասարակությանը։ Այս ռազմավարության համատեքստում, որպես դրամավարկային քաղաքականության գործիք, վերաֆինանսավորվող մակարդակը, հիմնական տոկոսադրույքը և գնաճի ծրագրային տեմպերը տատանվում են 4% 1.5% (2006 թ. 3%)։ Հայաստանում գնաճի թիրախավորման ռազմավարության անցումը և ներկայումս իրականացումը զերծ չեն խնդիրներից։ Ելնելով ՀՀ կենտրոնական բանկի հիմնական խնդրի տրամաբանությունից `գնաճի մակարդակը պետք է լինի ոչ թե տարեվերջին, այլ 12 ամիսը մեկ 4 ± 1,5% միջակայքում։ Գծապատկեր 2-ից պարզ է դառնում, որ 2006 թվականից ի վեր, գնաճի նպատակադրման քաղաքականությանը անցնելուց հետո, տարեկան գնաճի տեմպը փաստորեն եղել է միայն 61.5% դեպքերում `ՀՀ պետական ​​բյուջեի 4 ± 1.5% -ի սահմաններում։ Թերզարգացումը, տեղափոխումը Հիմնական խնդիրների շարքում կարելի է առանձնացնել. Ֆինանսական մեխանիզմների մակարդակը, գնային բացերը, դրամայնացման վերահսկողությունը և այլն։ Որպես փոքր բաց տնտեսություն ՝ Հայաստանը կրում է արտաքին աշխարհի զգալի ազդեցությունը ՝ կապված ինչպես համաշխարհային տնտեսության, այնպես էլ ապրանքների միջազգային գների տատանումների հետ։ Բացի այդ, Հայաստանում, սպառողական զամբյուղի քաշի պատճառով (48%), գյուղատնտեսության ոլորտի սեզոնայնությունը լրացուցիչ խնդիրներ է առաջացնում ՝ կարճաժամկետ կտրվածքով գների կայունությունն ապահովելու համար։ Իր կյանքի ընթացքում Կենտրոնական բանկի հիմնական խնդիրը խոչընդոտում է տնտեսության դոլարայնացման բարձր մակարդակը, դրամայնացման մակարդակը, առևտրի մնացորդի բացասական մնացորդը, և կարելի է փաստել, որ Հայաստանում գնաճը դրամավարկային երեւույթ չէ։ Chartածր գծապատկեր 2. Փաստացի գնաճի մակարդակը Հայաստանում 2003-2018թթ. Գնաճի մեջ։ տվյալներից ՝ EVIEWS ծրագրակազմի փաթեթի միջոցով (տես Աղյուսակ 2)։ Աղյուսակ 2-ի տվյալների հիման վրա կարելի է տեսնել, որ վերոնշյալ գործոնների մասնակցությունը Հայաստանում կարճաժամկետ հատվածում գնաճային է, մասնավորապես `առաջին ամսվա գնաճի տատանումների 6.4% -ը կարելի է բացատրել դրամային բազան և 1,8% դրամական զանգվածով։ Այնուամենայնիվ, երկրորդ ամսից սկսած, դրամավարկային բազայի ազդեցությունը գնաճի վարքի վրա դառնում է էական ՝ 2-5-րդ ամիսներին հասնելով առավելագույնի ՝ կազմելով 21%, և գնաճի տատանումները զանգվածի փոփոխության արդյունքում, առավելագույնը, պայմանավորելով գրեթե Գնաճի տատանումների 2% -ը։ Անդրադառնալով տոկոսադրույքների ազդեցությանը, հարկ է նշել, որ վերաֆինանսավորման ժամանակահատվածի առաջին կիսամյակում ռեպոյի տոկոսադրույքի փոփոխության պատճառով գնաճի տատանումները, չնայած տեղի են ունեցել առաջին ամսվա ընթացքում, պայմանավորել են գնաճի միայն 0.9 և 0.6% -ը։ համապատասխանաբար տատանումներ։ Եթե ​​վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը կտրուկ աճում է երկրորդ ամսվա ընթացքում `հասնելով 4% -ի, ապա 10-րդ ամսում այն ​​առավելագույնի է հասնում` պայմանավորված գնաճի 6% տատանումներով։ Սա հնարավորություն է տալիս եզրակացնելու, որ Հայաստանում տոկոսադրույքների ազդեցությունը թույլ ներդրում ունի գնաճի փոփոխություններում, ինչը վատ է բացատրվում շուկաների թերզարգացումով, դրամայնացման ցածր մակարդակով, դոլարայնացման բարձր մակարդակով։ Ֆինանսական աղյուսակ ՀՀ-ում 2. Գնաճի «շեղումները» `կապված փողի բազայի, վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի, գնաճի և դրամավարկային վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի հետ [7] Մասնավորապես` արժութային ածանցյալների շուկայի զարգացմանը նպաստելու համար։ Հնարավոր է նաև մեծ ուշադրություն դարձնել Հայաստանում դրամայնացման ցածր մակարդակին, քանի որ նման իրավիճակում փողի սով կա, շուկայի խորությունը տոլարիզացիայի է բերում, իրականում դժվար է կարգավորել դրամայնացման զանգվածը կենտրոնական բանկը։ Գնաճի հետ հաղորդակցման մակարդակը բարձրացնելու համար ՝ գործիքները, մասնավորապես տոկոսադրույքը որպես փոխանցման մեխանիզմ, ավելի արդյունավետ օգտագործելու գնաճի հետ կապված ՝ միջոցներ կիրառելու համար, որոնք կբերեն ֆինանսական ենթակառուցվածքի զարգացման մակարդակի բարելավմանը։

example910

example910

Առողջ մրցակցություն և տնտեսության զարգացման համար անհրաժեշտ պայման է գործարար միջավայրի բարելավման և ներդրումների խրախուսման քաղաքականությունը։ Ներդրումների խրախուսումը ՀՀ տնտեսական քաղաքականության առաջնահերթ ուղղություններից մեկն է։ «Doing Business» ամենամյա զեկույցներում ներկայացվում են ներդրողների պաշտպանվածության ոլորտում տեղի ունեցող զարգացումները, փոփոխությունները, համընդհանուր և տարածաշրջանային միտումները, լավագույն առաջընթաց արձանագրած երկրներն ու բարեփոխումներից հետ մնացող երկրները։ Հոդվածում քննարկվել են Հայաստանի Հանրապետությունում բարեփոխումներն՝ ըստ «Doing Business»-ի։

ՀՀ ԳՈՐԾԱՐԱՐ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԲԱՐԵԼԱՎՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑԻԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆՆԵՐՆ ԸՍՏ «ԴՈՒԻՆԳ ԲԻԶՆԵՍ» ԶԵԿՈՒՅՑԻՏնտեսության զարգացման համար պետությունը պետք է ստեղծի առողջմրցակցություն և տնտեսական գործունեության համար անհրաժեշտ պայմաններ, որոնց իրականացման միջոց է գործարար միջավայրի կարգավորումը։ Առաջադրված նպատակի իրագործման համատեքստում պետությունը տիրապետում է համապատասխան լծակների, որոնց համալիր, նպատակաուղղվածև տնտեսապես հիմնավորված կիրառումը պետք է ուղղված լինի ինչպես տնտեսվարող սուբյեկտների, այնպես էլ ամբողջ տնտեսության բնականոն զարգացման համար նպաստավոր պայմանների ստեղծմանը։ Հայաստանի կառավարությունն իրականացնում է գործարար միջավայրիխորը և համապարփակ բարեփոխումներ` օտարերկրյա ներդրողների և գործարարների համար առաջարկելով բիզնեսի համար նպաստավոր միջավայր։ Անդրադառնալով Հայաստանի Հանրապետության գործարար միջավայրին` հարկ է նշել, որ ոլորտում բարեփոխումների արդյունավետության մասինեն վկայում Համաշխարհային բանկի կողմից հրապարակվող «Doing Business»ամենամյա զեկույցները, որոնք կազմվում են գործարարների և պետականմարմինների կողմից լրացրած հարցաթերթիկների ամփոփման հիման վրա։ Գծապատկեր 1. Առանձին երկրների գործարարության ոլորտի զբաղեցրած դիրքը` ըստ«Դուինգ բիզնեսի» 2012-2016 թվականներին 11 Աղբյուրը` The World Bank. Doing Business in a more transparent world, 2012-2015, էջ 70-74։ Նկատենք, որ Համաշխարհային բանկի և Միջազգային ֆինանսականկորպորացիայի կողմից 2015 թվականի հոկտեմբերի 27-ին հրապարակված`«Գործարարությամբ զբաղվելը 2016» վարկանիշային զեկույցի տվյալներովՀայաստանը 189 երկրների շարքում նախորդ տարվա հրապարակված արդյունքների (49-րդ տեղ) համեմատությամբ բարելավել է իր դիրքը 10, իսկ վերագնահատված արդյունքներով (38-րդ տեղ)՝ 3 կետով` բարձրանալով 35-րդտեղը։ Ինչպես երևում է գծապատկեր 1-ից Հայաստանի գործարար միջավայրըերկրորդն է Վրաստանի ու ԱՊՀ երկրների շարքում ` զիջելով միայն Վրաստանին։ Համաշխարհային բանկի կողմից «Դուինգ բիզնեսի» վերլուծությունը իրականացվում է ըստ հետևյալ ոլորտների՝• կազմակերպությունների գրանցում,• շինարարության թույլատվության ստացում,• սեփականության գրանցում,• վարկերի ստացում,• ներդրողների ապահովություն,• հարկում,• միջազգային առևտուր,• պայմանագրերի իրականացման ապահովում,• ձեռնարկությունների լիկվիդացում։ Աղյուսակ 1.Գործարարության ոլորտում Հայաստանի ցուցանիշները 2012-2016թթ.2ցուցանիշցուցանիշցուցանիշցուցանիշցուցանիշԿազմակերպությունների գրանցումՇինարարությանթույլատվությանստացումՍեփականությանգրանցումՎարկերի ստացում Ներդրողներիապահովություն ՀարկումՄիջազգայինառևտուր2 Աղբյուրը` The World Bank. Doing Business in a more transparent world, 2012-2015, էջ 70-74։ ՊայմանագրերիիրականացմանապահովումՁեռնարկություններ ի լիկվիդացումԱյսպես, աղյուսակ 1-ում ներկայացված է Հայաստանի զբաղեցրած դիրքը«Դուինգ բիզնեսում» 2012-2016 թթ.՝ ըստ 9 առանձին ոլորտների։ Ինչպես երևում է աղյուսակից, Հայաստանի Հանրապետությունը 2012-2016 թթ. ամենաշատը բարելավել է իր ցուցաիշները հարկման ոլորտում 112 կետով՝ աշխարհի189 երկրների շարքում զբաղեցնելով 41-րդ հորիզոնականը, իսկ ամենաքիչը՝սեփականության ոլորտում 10 կետով՝ զբաղեցնելով 62-րդ հորիզոնականը։ Նշված հանգամանքը պայմանավորված է նրանով, որ վերջին տարիներին ՀՀԿառավարության կողմից իրականացվել են գործարար միջավայրին ուղղվածբարեփոխումներ, որի արդյունքում պարզեցվել է տնտեսվարող սուբյեկտներիկողմից հաշվետվությունների ներկայացման գործընթացը, ինչպես նաև կազմակերպությունների գրանցման և լուծարման կարգը։ Որոշակի բարեփոխումներ են իրականացվել նաև հարկային, մաքսային և քաղաքաշինության ոլորտներում։ Անդրադառնանք այն ոլորտներին, որտեղ իրականացվող բարեփոխումները ունեցել են տեսանելի արդյունքներ։ Ինչ վերաբերում է վարկերի ստացման ոլորտին, ապա հարկ է կարևորելհատկապես հետևյալ փոփոխությունները՝• առցանց վարկեր ստանալու հնարավորություն (www.e-credit.am),• վարկային պատմությանը ծանոթանալու հնարավորություն,• կոմունալ-կենցաղային ծառայություններ մատուցող ընկերություններից ԱՔՌԱ վարկային բյուրոյին տեղեկատվության տրամադրման ապահովում։ • ՀՀ բոլոր առևտրային բանկերի կողմից ընդհանուր նկարագրով գրավների տրամադրում,• ընդունվել է «Շարժական գույքի նկատմամբ իրավունքների պետականգրանցման մասին» ՀՀ օրենքը, որով նախատեսվում է որպես գործարքի ապահովման առարկա օգտագործվող շարժական գույքի շրջանակիընդլայնում,• ներդրման փուլում է գտնվում հանրային ռեգիստրների միասնականպորտալի տարբերակը, որը կիրականացնի սպասարկման գրասենյակի գործառույթներ, ինչպես գործող սպասարկման գրասենյակներըհնարավորություն կունենան մեկ պատուհանի սկզբունքով մատուցելուծառայություններ։ Գծապատկեր 2. Վարկերի ստացում ոլորտը բնութագրող գործոնները ՀայաստանիՀանրապետությունում 2012-2016 թվականներին3Կատարված փոփոխությունների արդյունքում մասնավոր վարկային բյուրոյում գրանցած մասնակիցների քանակը աճել է, իսկ պետական վարկայինբյուրոյինը՝ նվազել հասնելով մինչև 0%։ Վարկային հասանելիության գործակիցը ավելացել է 2 միավորով։ ՀՀ հարկման ոլորտը 2012-2016 թթ. «դուինգ բիզնեսում» բարելավել է իրդիրքերը 112 կետով ՝ զբաղեցնելով 41-րդ հորիզոնականը՝ 189 երկրների շարքում (տե՛ս աղյուսակ 1)։ Հարկման ոլորտում իրականացվել են հետևյալ բարեփոխումները։ • ներդրվել են հարկ վճարողների հարցումներով պաշտոնական և ընթացիկ պարզաբանումների տրամադրման հստակ ընթացակարգեր, մասնավորապես սահմանվել են պարզաբանումների տրամադրման կանոնները, ժամկետները և հրապարակումը։ • ներդրվել է վճարումների պետական էլեկտրոնային համակարգը (epayments.am), որը հնարավորություն է տալիս Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված պետական տուրքի, տեղականտուրքի, պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններիկողմից մատուցվող ծառայությունների համար գանձվող վճարը կամվարչական տուգանքները կատարելու էլեկտրոնային եղանակով։ 3 Աղբյուրը՝ The World Bank. Doing Business in a more transparent world, 2012-2015, էջ 70-74։ • Երևանի քաղաքապետարանում ներդրվել է գույքի և հողի հարկերիվճարման առցանց համակարգ. առցանց վճարումները կատարվում ենԵրևանի քաղաքապետարանի www.yerevan.am կայքի միջոցով։ • վերացել է ՀՀ տարածքում արտադրանքի, ապրանքների և դրանց գների (հասույթի) գրանցման (հաշվառման) գրքերի, ինչպես նաև ՀՀ տարածքում առաքվող կամ տրամադրվող կամ տեղափոխվող արտադրանքի, ապրանքների գրանցման (հաշվառման) գրքերի վարման պահանջը։ • ընկերությունները նախկին 50-ի փոխարեն տարեկան միջին հաշվովկատարում են 10 հարկային վճարում։ • էապես կրճատվել են հարկային մարմիններ ներկայացվող հաշվետվությունների քանակը և պարբերականությունը։ • ռեզիդենտ և ոչ ռեզիդենտ կազմակերպությունները, անկախ ԱԱՀ վճարող համարվելու հանգամանքից, այսուհետև հարկային մարմին չեններկայացնում ֆինանսական հաշվետվություններ (Ձև 1 և Ձև 2)։ Իրավական ակտերում կատարված փոփոխություններով հանվել են նաևպետական վիճակագրական հաշվետվությունների 1Ֆ և 2Ֆ ձևերը։ • ԱԱՀ ամսական հաշվետվության ներկայացման պահանջը վերացվել էայն տնտեսվարողների համար, որոնց տարեկան շրջանառությունըփոքր է 100 մլն դրամից` նախկին 60 մլն դրամի փոխարեն։ • ոչ ռեզիդենտներին եկամուտ վճարելիս հարկային գործակալներըվճարված եկամտի և պահված շահութահարկի վերաբերյալ ամփոփհաշվարկը ներկայացնում են տարին մեկ անգամ` նախկին եռամսյակիփոխարեն։ • անկախ վարձու աշխատողների քանակից` գործատուները հարկայինմարմին պարտադիր սոցիալական ապահովության վճարի հաշվետվությունը ներկայացնում են եռամսյակը մեկ` նախկին ամսականի փոխարեն։ • կառավարությունը տնտեսվարողներին հնարավորություն ընձեռեցհաշվետվությունը հարկային մարմին ներկայացնել էլեկտրոնային եղանակով (e-gov.am)։ Հարկային հաշվետվության ներկայացման էլեկտրոնային համակարգի միջոցով այսօր արդեն կարելի է ներկայացնել 39տեսակի հաշվետվություն, ընդ որում՝ համակարգն անընդհատ կատարելագործվում է՝ ընդգրկելով հաշվետվությունների նոր տեսակներ։ Էլեկտրոնային հաշվետվության համակարգից օգտվող հարկատուներիթիվը հասել է 6100-ի։ • 2013 թ. հունվարի 1-ից կիրառության մեջ է դրվել «Շրջանառությանհարկի մասին» ՀՀ օրենքը։ • Ներդրվել և գործում է հարկ վճարողի այլ պարտավորությունների դիմաց հաշվանցման և (կամ) վերադարձի համար դիմումի ներկայացմանառցանց համակարգ։ Համակարգից կարելի է օգտվել հարկային մարմնի պաշտոնական ինտերնետային կայքի «Էլեկտրոնային ծառայություններ» բաժնի «Հաշվետվությունների ներկայացման էլեկտրոնայինհամակարգ» ենթաբաժնում տեղադրված 85-րդ դիմումի միջոցով։ • Թղթային եղանակով շրջանառվող փաստաթղթերի թվի և դրանցպատրաստման ժամանակի կրճատման նպատակով ներդրվել է հաշվարկային փաստաթղթեր ենթահամակարգը։ Գծապատկեր 3. Հարկման ոլորտը բնութագրող գործոնները ՀայաստանիՀանրապետությունում 2012-2016 թվականներին4Ինչպես երևում է գծապատկեր 3-ից 2012-2016 թթ. հարկերի մուծմանվրա ծախսվող ժամանակը էականորեն կրճատվել է 265 ժամով, ինչպես նաևկրճատվել է ընդհանուր հարկերի տեսակարար կշիռը շահույթի նկատմամբ։ Հինգ անգամ կրճատվել է նաև վարկային վճարումների քանակը՝ 50-ից հասնելով 10-ի։ Անդրադառնալով Հայաստանի Հանրապետության հարկային օրենսդրությանը` հարկ է նշել, որ շատ հարկատեսակների սահմանված դրույքաչափերիմեծությամբ Հայաստանը, մյուս երկրների հետ համեմատած, բարվոք վիճակում է։ Սակայն գործարարության արդյունավետությունը բացահայտող ոլորտներից ամենաթույլ ոլորտը շարունակում է մնալ հարկային համակարգը։ Հարկ է հավելել, որ Համաշխարհային բանկի կողմից 2016 թ. զեկույցում2015 թ.-ի համեմատությամբ որոշ ցուցիչների մասով արձանագրված դիրքի4 Աղբյուրը՝ World Bank. 2015. Doing Business 2016։ հետընթացը (ընկերությունների հիմնում՝ 5-րդ տեղ, կազմակերպություններիլիկվիդացում՝ 71-րդ տեղ, ներդրողների ապահովություն՝ 49-րդ տեղ, վարկերիստացում՝ 42-րդ տեղ) կամ ընդհանրապես փոփոխություն չի գրանցվել (հարկերի վճարում՝ 41-րդ տեղ, սեփականության գրանցում՝ 14-րդ տեղ), գնահատվող այլ երկրների հետ համեմատության կամ մեթոդաբանական փոփոխությունների արդյունք է։ Ներկայումս նախարարության կողմից մշակվել է Գործարար միջավայրիբարելավման 2016 թ. ծրագիրը, որի` ներկայիս ձևաչափով ընդունման և դրանում ներառված միջոցառումների համալիր իրականացման դեպքում, հավասար այլ պայմաններում, Հայաստանի մասով հնարավոր է գրանցել 10 կետովբարելավում։ Միաժամանակ նկատենք, որ իրականացվող բարեփոխումներըոչ միայն պետք է ուղեկցվեն նորմատիվ իրավական ակտեում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելով, այլև նպաստեն երկրում գործարար միջավայրի բարելավմանը՝ տնտեսական զարգացումների համատեքստում։ Թամարա ՇանոյանՀՀ ԳՈՐԾԱՐԱՐ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԲԱՐԵԼԱՎՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑԻ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆՆԵՐՆԸՍՏ «ԴՈՒԻՆԳ ԲԻԶՆԵՍ» ԶԵԿՈՒՅՑԻԲանալի բառեր՝ գործարար միջավայր, տնտեսություն, բարեփոխումներ, գործարարությանոլորտ, Դուինգ բիզնեսԱմփոփում։

example779

example779

Հոդվածը նվիրված է հարմարման հիմնախնդրին։ Հոդվածում քննարկվում է հասարակական հարմարումը որպես մարդու սոցիալականացման համար կարևորագույն գործընթաց, անդրադարձ է կատարվում հարմարման նորմատիվ և ինտերակտիվ հարացույցներին, դիտարկվում են մի շարք տեսաբանների հայեցակարգեր և արվում համապատասխան եզրակացություններ։

ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ՀԱՐՄԱՐՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐԸ ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑՀարմարումը կենսաբանական համակարգի կարևոր բնութագրիչ է։ Այն ներկայացված է զարգացման ինչպես ֆիլոգենետիկ, այնպես էլ օնտոգենետիկ մակարդակներում։ Հարմարումը՝ միջավայրի հետօրգանական միասնությունն ու ինֆորմացիոն փոխհամաձայնեցվածությունն է, որ նպաստեց հին հումանոիդների անցմանը զարգացման նոր մակարդակի՝ Homo Sapiens adaptabilis-ի, ինչը և բացահայտեց քաղաքակրթության զարգացման յուրահատկությունը, մարդու կողմից սոցիալ-մշակութային, հասարակաքաղաքական, տնտեսական ռազմավարությունների ընտրության օրինաչափությունները։ Մյուս կողմից, ծննդյան պահից սկսած` մարդն սկսում է հարմարվել իրեն շրջապատող արտաքին միջավայրին, առարկաներին, մարդկանց և արտաքին աշխարհում կատարվող փոփոխություններին։ Հարմարմամբ ուղեկցվող սոցիալականացման գործընթացը տևում է մարդու ծնունդից մինչև մահ։ Դանշանակում է, որ հարմարումը նրա կյանքի անբաժան ուղեկիցն է։ Ադապտացիա տերմինը թարգմանվել է լատիներենից (adaptatio) և նշանակում է հարմարում։ Այնի սկզբանե կիրառվել է կենսաբանական գիտություններում, ապա սոցիոլոգիայում և 19-րդ դարի վերջերին այն իր կիրառությունն ստացավ հոգեբանությունում։ Մարդն ապրում է զուգահեռաբար երեք՝բնական, հասարակական և հոգևոր միջավայրերում, ինչը ստիպում է նրան հարմարվել այդ միջավայրերին առանձին-առանձին, իսկ հետո նաև հարմարեցնել այդ հարմարումները։ Գիտական շրջանումադապտացիան առաջին անգամ ներմուծվեց և կիրառվեց գերմանացի ֆիզիոլոգ Աուբերտի կողմից, ովուներ արտաքին գրգռիչների ազդեցության ուժի փոփոխությամբ պայմանավորված, մաշկայինվերլուծիչի փոփոխությունները պարզելու նպատակ1։ Ֆրանսիացի կենսաբան Ժան Բատիստ Լամարկը բացատրեց հարմարումն էվոլյուցիոն գործընթացի տեսանկյունից։ Նա տարբերակեց ադապտացիայի երեք ձև.1. Օրգանիզմի ուղիղ հարմարում (բույսեր, ցածրակարգ կենդանիները),2. Օրգանիզմի անուղղակի հարմարում (բարձրակարգ կենդանիները),3. Հասարակությամբ ստեղծված ներքին ձգտումով, սեփական օրգանիզմի կատարելագործում(բոլոր կենդանիները)։ Ըստ Լամարկի՝ բոլոր փոխակերպումներն ամրապնդվում և փոխանցվում են սերնդեսերունդ։ Այսինքն հարմարումը հասկացվում է որպես նոր միջավայրի պայմաններին օրգանիզմի հարմարվելուգործընթաց։ Սոցիալական հարմարումը՝ որպես սոցիոլոգիական տերմին, իր կիրառությունը ստացավ ֆրանսիացի իրավաբան Գաբրիել Տարդի աշխատություններում։ 19-րդ դարի վերջերին Տարդն առանձնացրեց սոցիալական հարմարումը` որպես սոցիոլոգիական տեսությունների կարևորագույն գործոններիցմեկը։ Անդրադառնանք հարմարման վերաբերյալ առկա մի քանի մոտեցումներին.Համարման մշակութաբանական մոտեցում։ Ուշադրության կենտրոնում են գտնվում հոգեմարմնական օրգանիզմի թաքնված նպատակները, կոնֆլիկտները, անհանգստությունները, սպասումները,որոնք առաջացնում են սոցիալական միջավայրում հարմարման կոնկրետ միջոցներ։ Մշակութաբանական մոտեցման առավելություններից մեկը` հաջորդ սերնդի ազատումն է նախորդ սերնդի անցած հարմարման գործընթացը կրկնելուց։ Այսինքն՝ նոր սերունդը չի անցնում նախորդ սերնդի անցած հարմարման ճանապարհով, այլ ժառանգում է նրա կողմից ձեռք բերված որակները։ Սոցիալմշակութայինադապտիվ միջավայրը դառնում է ինքնազարգացման գործիք։ Հարմարման համակարգային մոտեցումը հենվում է այն պատկերացումների վրա, որ բոլոր գործընթացները, առարկաներն ու հարաբերությունները կարող են դիտվել որպես կոնկրետ կառույցի կրող1 Տե՛ս Волынская Л., Социокультурная и личностная адаптация человека на различных стадиях жизненного цикла, 2012,էջ168։ Մեթոդաբանական համակարգային մոտեցումներից հետևում է, որ ադապտիվ համակարգը միշտպատկանում է բաց, ֆունկցիոնալ, ինքնակառավարվող համակարգերի դասին։ Հարմարման ինֆորմացիոն մոտեցումը հիմնվում է այն կանխադրույթի վրա, որ ինքնակառավարվող կիբեռհամակարգերի բոլոր տեսակները` տեխնիկական, կենսաբանական, սոցիալական ինֆորմացիայի վերամշակման հիմքի վրա ինքնակառավարվող համակարգեր են։ Մեկ այլ տեսակետ է հայտնում 19-րդ դարում Էմիլ Դյուրկhեյմն իր «Աշխատանքի հասարակականբաժանումը» աշխատությունում։ Նա սոցիալական կյանքը բխեցնում է երկակի ակունքից՝ գիտակցմանընդհանրությունից և աշխատանքի հասարակական բաժանումից։ Ըստ նրա՝ առաջին դեպքում, մարդըսոցիալականացված է, որովհետև չունենալով սեփական անհատականություն, նա միաձուլվում է իրնմաններին, երկրորդ դեպքում՝ ունենալով ուրույն կերպար և մյուսներից տարբերվելու յուրահատկություն, մարդը կախված է մյուսներից այնքանով, որքանով որ տարբերվում է նրանցից։ Հետևաբարկարող ենք ասել, որ կախված է հասարակությունից։ Ամփոփելով Դյուրկհեյմի տեսակետը՝ կարող ենքասել, որ ցանկացած դեպքում անհատը կապված է հասարակությանը1։ Հոգեբանական տարբեր դպրոցների ներկայացուցիչները, անդրադարձ կատարելով հարմարմանխնդրին, յուրովի են մեկնաբանել այն։ Բիհեյվիորիզմի և նեոբիհեյվիորիզմի ներկայացուցիչները` ԲերեսՍքինները, Էդվարդ Թորնդայկը, Ալբերտ Բանդուրան, Ջոն Ուոթսոնը և ուրիշներ, սոցիալականացումըբնութագրել են որպես սոցիալական ուսուցման գործընթաց՝ կապված ազդակին անձի տված հակազդեցության հետ։ Ի հակադրություն նրանց՝ սիմվոլիկ ինտերակցիոնիզմի կողմնակիցները` Միդը, Բլումերը, Խորկեն,Կոլբերգը, Շիբուտանին և ուրիշներ, սոցիալականացումը բնորոշեցին որպես անձնային իմպուլսներիսուբյեկտիվ և ինտերսուբյեկտիվ արդյունք։ Հումանիստական ուղղության ներկայացուցիչները` Օլպորտը, Մասլոուն, Ռոջերսը, Գոլդնշտեյնըսոցիալ-հոգեբանական այս ֆենոմենը հասկանում էին որպես անձի ինքնաակտուալիզացիա։ Ի տարբերություն հումանիստական ուղղության՝ սոցիոլինգվիստիկ ուղղության ներկայացուցիչները` Սեպիրը, Ուորֆը, Մակինտայրը, Բերնշտայնը մեկնաբանում էին սոցիալականացումը որպեսանձի` սոցիումում ներառվել, մտնել և նրա հարմարումը տարբեր սոցիալ-մշակութային պայմաններին,ինչպես նաև «խոսքային կոդերին»2։ Հոգեվերլուծության ուղղության հիմնադիր Զիգմունդ Ֆրոյդի տեսակետի համաձայն՝ մարդն իսկզբանե հակասոցիալական է։ Հասարակությունը պետք է սովորեցնի նրան, թույլ տա նրա բիոլոգիական պահանջներին բավարարվել, բայց հասարակության գլխավոր խնդիրը մարդու անփոփոխ իմպուլսների մաքրումը և սահմանափակումն է։ Այս իմպուլսների ճնշվածության արդյունքում տեղի է ունենում հետևյալը. ճնշված հակվածությունները վեր են ածվում ձգտումների, որոնք ունենում են մշակութային արժեք, և այսպիսով դառնումեն մշակույթի հիմք։ Այս տարօրինակ անցումը ճնշվածության վիճակից ցիվիլիզացիոն վարքի, Ֆրոյդնանվանում էր «սուբլիմացիա»։ Եթե այդ ճնշվածության աստիճանն առավել ուժեղ է քան սուբլիմացիայի նկատմամբ, ապա մարդիկ դառնում են նևրոտիկ։ Ըստ Ֆրոյդի տեսության՝ անձի հարաբերությունը հասարակության հետ իր բնույթով ստատիկ է.անձը մնում է նույնը՝ փոփոխվելով միայն այնքանով, որքանով հասարակությունն ուժեղացնում էճնշումն իր բնական հակումների վրա (այսպիսով պարտադրելով առավել շատ սուբլիմացիա), կամ էլպատճառում է առավել ամբողջական բավարարվածություն (այդպիսով զոհաբերելով մշակույթը)։ Ֆրոյդի մարդկային հարաբերությունների կոնցեպցիան, իր բնույթով կրկնօրինակում է տնտեսական հարաբերությունների համակարգը։ Անձը ներկայանում է որպես պահանջմունքների բիոլոգիականհավաք, որոնք պետք է բավարարվեն։ Որպեսզի բավարարվեն, նա պետք է հարաբերություններ հաստատի մյուսների հետ։ Այսպիսով մյուսները հանդիսանում են որոշ նպատակներին հասնելու միջոց։ Ըստ Ֆրոյդի մարդկային հարաբերությունները հիշեցնում են առևտուր, այն բացահայտվում է բիոլոգիական պահանջմունքների բավարարման փոխանակմամբ։ Միևնույն ժամանակ այլ մարդկանց հետկապը հանդիսանում է նպատակին հասնելու միջոց, այլ ոչ հենց նպատակ3։ Այսպիսով կարող ենք ասել, որ բոլոր տեսական կոնցեպցիաները փաստացի հիմնված են երկուհիմքի վրա.ա) Հասարակությունը որոշիչ դեր է կատարում անձի սոցիալական զարգացման մեջ,բ) Յուրաքանչյուրն անձ է դառնում հասարակությունում ադապտացվելու արդյունքում։ Ելնելով սոցիալականացման գործընթացում անձի նշանակությունից` գիտության մեջձևավորվում են երկու հիմնական տեսական մոտեցումներ՝1 Տե՛ս Дюркгейм Э., О разделении общественного труда, Москва,1996։ 2 Տե՛ս Северцов А., Теория эволюции, Москва, 2005։ 3 Տե՛ս Фрейд З., Психоаналитические этюды, Минск, 2010։ 1. Սուբյեկտ-օբյեկտային` անձի պասիվ դիրք (հասարակությունը գործունեության սուբյեկտ, անհատականությունը-օբյեկտ),2. Սուբյեկտ-սուբյեկտային՝ անձի ակտիվ դեր (անձը նպատակադրված ադապտացվում է փոխելով ոչ միայն անբարենպաստ սոցիալական իրավիճակը, այլ նաև ինքն իրեն)1։ Հարմարման հիմնախնդրի արդյունավետ սոցիոլոգիական վերլուծության լավագույն մոտեցումըգտնելու համար անհրաժեշտ է հասկանալ «հարմարում» և «սոցիալական հարմարում» հասկացությունների բացատրությունը։ «Հարմարման» ընդհանուր գիտական միտքը տարբեր բացատրություններ է տալիս`ա) Որպես օրգանիզմի հարմարում միջավայրի փոփոխություններին,բ) Օրգանիզմի և միջավայրի հոմեոստատիկ, դինամիկ հավասարակշռության,գ) Օրգանիզմի և միջավայրի օպտիմալ փոխներգործություն2։ Հարմարման գործընթացը մեկնաբանելու համար նպատակահարմար է տարբերակել «ստատիկ»և «դինամիկ» հարմարում։ Ստատիկ մենք անվանում ենք այն ադապտացիան, որի ժամանակ մարդու բնավորությունը մնումէ անփոփոխ և միայն նոր սովորություններ են առաջանում։ Օրինակ՝ չինական փայտիկներից անցումըեվրոպական պատառաքաղ-դանակով սնվելուն։ Չինացին գալով ԱՄՆ՝ հարմարվում է դանակ-պատառաքաղին, բայց նման հարմարումը դժվար հանգեցնի նրա անձնային, բնավորության փոփոխությունների, նոր նպատակադրումների։ Դինամիկ հարմարման օրինակ կարող է ծառայել, երբ երեխան ենթարկվում է խիստ և դաժանհորը, շատ է վախենում հորից, որ որևէ բան անի, և դառնում է «լսող»։ Այն ընթացքում, երբ նա հարմարվում է անխուսափելի իրավիճակին, նրա մեջ ինչ որ բան փոխվում է։ Կարող է ձևավորվել ինտենսիվ թշնամանք հոր հանդեպ, որը նա կճնշի և անգամ դրա գիտակցումը նրա համար շատ վտանգավորկհամարվի։ Այս ճնշված թշնամանքը, չնայած ոչ մի կերպ չի դրսևորվում, դառնում է դինամիկ գործոն։ Այն կարող է ուժեղացնել երեխայի վախը հոր հանդեպ և սրանով իսկ ավելի ուժեղացնել ենթարկումը,կարող է առաջացնել ապստամբություն, ոչ թե կոնկրետ որևէ մեկի դեմ, այլ ընդհանրապես կյանքինկատմամբ։ Ինչպես առաջին դեպքում, անձը համարվում է արտաքին պայմաններին, բայց նման հարմարումը փոխում է նրան, նրա մեջ առաջանում են նոր ձգտումներ, նոր տագնապներ։ Ցանկացածնևրոզ նման ադապտացիայի արդյունք է, որն անձի համար իռացիոնալ են հատկապես վաղ մանկությունում3։ Մեկ այլ տեսակետի համաձայն՝ յուրաքանչյուր մարդու համար առաջ եկող կարևորագույն խնդիրներից մեկը կարողությունն է գտնել և զբաղեցնել իր տեղն այս կյանքում, գտնել իրեն ընդունելի տեղըսոցիալ-մշակութային հասարակությունում, կայանալ մասնագիտության մեջ, փոխանցել սեփականկոնստրուկտիվ փորձը երեխաներին։ Ինքնաիրացումը պահանջում է նպատակաուղղվածություն ևհարմարվողական վարք, որը կապված է աշխարհի ադեկվատ ընդունման հետ։ «Սոցիալական հարմարում» հասկացությունը բարդ և ոչ միանշանակ է մեկնաբանվում, քանի որհարմարման պրոցեսի առանձին ասպեկտները ձեռք են բերում տարբեր նշանակություններ՝ կախվածսոցիալական կոնտեքստից և ժամանակային պահանջներից։ Ներկա ժամանակներում սոցիալականհարմարումն ընդունված է սահմանել որպես փոփոխվող սոցիալական միջավայրերում անձի հարմարման արդյունք և այդ միջավայրում ներազդում այնպես, որ հնարավորության դեպքում հարմարեցնիայն իրեն։ Այստեղ ներգործությունը հանդիսանում է երկկողմանի, սակայն ադապտիվ գործընթացիսկիզբը պահանջում է նախաձեռնող սուբյեկտի հետ համագործակցության հարմարում։ Ասվածի տրամաբանությամբ հարմարված կարելի է համարել այն մարդուն, ով հասնում է հավասարակշռության` իր ներքին «ես»-ի և արտաքին սոցիալ-մշակութային միջավայրի հետ։ Ըստ մեկ այլ հեղինակի` Ռոզումի մոտեցման՝ այդ հավասարակշռության խախտման արդյունքումսուբյեկտը դառնում է ինքնաիրացմանն ու ինքն իրեն կյանքի ընդունելի պայմաններով ապահովելուն,դրական միջանձնային հարաբերություններ հաստատելուն, սոմատիկ և հոգեկան առողջությանը հետևելուն անընդունակ։ Սոցիալական միջավայրի ընտրությունն ու գնահատումը համարվում է սոցիալմշակութային հարմարման բաղադրիչ։ Այդ ընտրությունը կարող է լինել գիտակցված կամ չգիտակցված, բայց եթե անձն իր շրջապատն ընդունում է անկախ դրա որակից և չի դիտարկում իր պոտենցիալհնարավորություններն այլ խմբում գտնվելու, ապա դա իր հերթին համարվում է ինքնատիպ ընտրություն։ Այսպիսով, Ռոզումը պնդում էր, որ ադապտացիան անհատական է, հարաբերական և հարատև4։ 4 Տե՛ս Розум С., Психология социализации и социальной адатации человека, Санкт-Петербург, 2006։ Այսպիսով, լինելով մարդկության զարգացման համար կարևորագույն պայմաններից մեկը`ադապտացիան ենթադրում է, որ մարդը ոչ միայն պետք է պատկանի կամ հնարավորություն ունենաիրեն դասելու որպես որևէ համակարգի մաս, որը կուղղորդի իրեն և իմաստ կտա իր կյանքին, այլևպետք է միջանձնային հարաբերությունների հաստատման և կոմունիկացիայի հնարավորություններունենա։ Ուսումնասիրած գրականությունից ելնելով` կարող ենք պնդել, որ հարմարման գործընթացի քաղաքակրթական յուրահատկությունները դեռ ամբողջությամբ լուծված չեն. բացակայում են բազմաստիճան ռազմավարություններ, ընկալման պարզություն, անձի` սոցիումում հարմարվելու գործընթացումառկա են խոչընդոտներ։ Հաջողված ադապտացիայի համար պայքարը կյանքի գլխավոր օրենքներից է։ Անահիտ ԽաչատրյանՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ՀԱՐՄԱՐՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐԸ ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑԲանալի բառեր՝ ադապտացիա, սոցիալիականացում, միջանձնային հարաբերություններ, կողմնորոշում, պահանջմունք։

example1540

example1540

Սույն հոդվածը նվիրված է աշխատուժի միգրացիային և երիտասարդների հասունացման, նրանց կարգավիճակի փոփոխության փոխառնչությունների տեսական և գործնական հիմնախնդիրների լուծմանն ու մեկնաբանմանը։ Բնականաբար չէինք կարող մեկ հետազոտության մեջ «ընդգրկել անընդգրկելին»։ Ուստի առանձնացվել և առավելապես որակական ու քանակական վերլուծության են ենթարկվել հետազոտության առարկայի շրջանակում գտնվող այն հրատապ հիմնախնդիրները, որոնք ծագել են հետերկրաշարժյան շրջանից ի վեր։

Հասարակական-քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կապերը կարևոր դեր են խաղում երկրից երկիր մարդկանց տեղաշարժի մեջ `անկախ այն բանից, որ երկիրը զարգանում է կամ ունի անցումային տնտեսություն։ Իր բազմազանությամբ միգրացիան կապված է նմանատիպ փոխհարաբերությունների հետ և ազդում է զարգացման գործընթացների վրա։ Տնտեսական անհավասարակշռությունը, աղքատությունը, շրջակա միջավայրում խաղաղության բացակայությունը և մարդու իրավունքների ոտնահարումները, ինչպես նաև անարդարության մակարդակի տատանումը և ժողովրդավարական ինստիտուտների զարգացումը բոլորն են, որոնք ազդում են միգրացիայի վրա։ Հաշվարկված է, որ աշխարհում միջազգային միգրանտների թիվը, այդ թվում ՝ 125 փախստական, մեկ միլիոն է, որի կեսը զարգացող երկրներում է։ Վերջին տարիներին աշխարհի խոշոր հյուրընկալող երկրներում տարեկան գրանցվում է մոտավորապես 1.4 միլիոն մարդ, որոնց մոտ երկու երրորդը գալիս են զարգացող երկրներից։ Ընդհանուր առմամբ, միգրացիան կարող է դրական ազդեցություն ունենալ ելքի, հյուրընկալող երկրների վրա ՝ ելքային երկիր փոխանցումներ տրամադրելով և ընդունող երկրին անհրաժեշտ մարդկային ռեսուրսներ տրամադրելով։ Միգրացիան (հատկապես միջազգային միգրացիան) ապահովում է հմտությունների փոխանակում և նպաստում մշակութային հարստացմանը։ Կայուն տնտեսական աճը, ունենալով այդ նպատակին համապատասխան զարգացման ռազմավարություններ, այս խնդրի լուծման անհրաժեշտ միջոցն է։ Բացի այդ, արտագաղթողների հնարավոր ներդրումը նրանց տնտեսական զարգացման գործում կարող է ավելի արդյունավետ օգտագործվել։ Ի տարբերություն բնական շարժումների, որոնք բնակչության կառուցվածքի փոփոխության ներքին աղբյուր են, միգրացիան արտաքին հոսք է, որը ցույց է տալիս մարդկանց որոշակի ամբողջականություն, նրանց այլության հետ հարաբերությունների արդյունք։ Այս փոխազդեցությունների արդյունքը միգրացիոն հաշվեկշիռն է (աճ կամ անկում)։ Միգրացիան, որն ուղեկցվում է վերաբնակեցմամբ, այսինքն ՝ վերաբնակեցմամբ, ներառում է երեք փուլ։  Նախապատրաստական ​​փուլը բնակչության տարածքային շարժունակության զարգացման գործընթացն է։  Հիմնական փուլը բնակչության վերաբնակեցման գործընթացն է։ , Վերջնական փուլը վերաբնակիչների հարմարվելն է նոր վայրին։ «Միգրացիայի շարժունակություն» կամ «շարժունակություն» հասկացությունը (լատ. ՝ mobilis) և «տեղահանություն» հասկացությունը («վերաբնակեցում») նույնն է [1]։ Գիտական ​​գրականության մեջ կան «շարժունակություն» հասկացության տարբեր ըմբռնումներ, որոնք մեկնաբանվում են որպես «ոչ», տարաբնակեցման տարբեր տեսակների ընդհանուր հասկացություն, վերաբնակեցման հոմանիշ, «պոտենցիալ» իրական միգրացիայի ընդհանուր հասկացություն և ներուժ բնակչության պատրաստակամությունը ՝ փոխելու իրենց տարածքային կարգավիճակը։ Ինչ-որ չափով, Հայաստանի Հանրապետությունում սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամի, աշխատանքի սոցիալական նշանակության առկայության պայմաններում, մարդկանց մեծամասնությունը աշխատանքը տեսնում է որպես նյութական կարիքների բավարարման միջոց։ «Խորհրդային Միության փլուզումից հետո տասնյակ արդյունաբերական ձեռնարկություններ դադարեցին գործել, տասնյակ հազարավոր աշխատողներ կորցրեցին իրենց աշխատանքը։ Գործազրկությունը հասել է վտանգավոր մակարդակի, ինչը ոչ միայն տնտեսական, այլև սոցիալական հետևանքներ է ունենում։ «[1] Երբ մարդը երկար տարիներ գործազուրկ է, նրա հոգեկան վիճակը խախտվում է, ինչը սպառնում է ողջ հասարակությանը։ Մեր ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ երբ մարդը կորցնում է իր աշխատանքը, նա սկզբում չի գիտակցում, թե ինչ է պատահել իր հետ, չի հավատում, որ կորցրել է իր աշխատանքը։ Դա տղամարդու հոգեկան վիճակի փոփոխության առաջին փուլն է, որը տևում է մեկ շաբաթ։ Երկրորդ փուլում նա գործազրկությունն ընդունում է որպես ժամանակավոր երեւույթ, որը տեւում է մի քանի շաբաթ։ Երրորդ փուլը արտահայտվում է անձի անհանգստությամբ, տանջված ուտելուց, քանի որ ֆինանսական միջոցները վերջանում են, «տղամարդը» երկար ժամանակ նոր աշխատանք է փնտրում։ Չորրորդ փուլը բնութագրվում է նրանով, որ մարդը հարմարվում է այդ դժվարություններին։ Աշխատանքի որոնումը շարունակվում է առանց հույսի։ Առօրյա սոցիալական և սոցիալական հետևանքները, առաջին հերթին, աստիճանաբար վատթարանում են ընտանեկան հարաբերությունները ամուսինների և ամուսինների և ծնողների միջև։ Գործազրկությունը բազմապատկվում է Միևնույն ժամանակ, երկրում բնակվող պոտենցիալ արտագաղթողների թիվը զգալիորեն աճել է, և մարդկային կապիտալում ներդրումներ ստանալու հնարավորությունների իրականացման վերաբերյալ հոռետեսական սպասումներ են ձևավորվել, հատկապես բնակչության երիտասարդ և աշխատունակ շերտերի շրջանում։ , ՀՀ-ում ծագող տարբեր գիտատնտեսական հիմնախնդիրների բացահայտման վերլուծության ընթացքում հայրենիքում տարբեր տնտեսական և մեթոդաբանական խնդիրների լուծմանն ուղղված գիտական ​​մեկնաբանությունների և լուծումների բացահայտման համար։ Այս դեպքում այն ​​ձեռք է բերել հատուկ առանձնահատկություն `հայտնվելով խաչմերուկում։ ռազմավարական նշանակության գրեթե բոլոր հարցերի։ հայտնագործություն Խնդրի մասին վկայում են հարցումների արդյունքները։ Տարբեր սոցիալ-ժողովրդագրական խմբերում մեր կողմից իրականացված պայմաններում արդեն կա անհրաժեշտություն մշակել և իրականացնել հատուկ նպատակային քաղաքականություն `ուղղված երիտասարդ մարդկային կապիտալի վրա միգրացիոն ռիսկերի բացասական ազդեցությունը կանխելուն։ Ըստ մեզ, ինչպես և մի շարք այլ հետազոտողների, այդ ռիսկերը վերածվել են ազգային անվտանգության խնդիրների ՝ կրթության, շուկաների համաշխարհայնացման, շարժունակության ակտիվացման պայմաններում։ Հարկ է նշել, որ երիտասարդ մարդկային կապիտալի ՝ որպես յուրահատուկ սոցիալական և տնտեսական ռեսուրսի, տեսական-մեթոդաբանական հարցերն ու հետազոտությունները սկսեցին իրականացվել 20-րդ դարի կեսերին, ապա մշակվեցին կիրառման առումով ավելի հստակ տարբերակված հեռանկարներով։ Մասնավորապես, մշակվել և հիմնավորվել են ֆիզիկական, մարդկային և սոցիալական կապիտալների սահմանման, դրանց սահմանազատման և գնահատման տեսա-մեթոդական մոտեցումները։ Կուլման, other. Ուիլիսի այլ հայտնի վերլուծաբանների աշխատություններում։ մարդկային խնդիրների ոչ կառուցվածքային բաղադրիչների մեթոդական մեթոդաբանական գնահատում, բայց և քանակական չափում։ Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի կողմից օգտագործված Երիտասարդ մարդկային կապիտալի չափման ինդեքսը հիմնված է բոլոր չորս հիմնական ոլորտների ցուցանիշների վրա։ Օգտագործվում է գնահատում։  Առողջության և բարեկեցության ցուցանիշները բնութագրում են բնակչության ֆիզիկական առողջության առանձնահատկությունները `երեխաներից մինչև մեծահասակ։ Իության աշխատուժի ոլորտի աշխատանքային կարողությունների ցուցանիշներն են աշխատանքային փորձը, բնութագրերը և աշխատուժի հնարավորությունները։  Հնարավորության միջավայրի ցուցիչներ են, որոնք առավել բնականորեն կապված են կապիտալի հետ (բիզնեսի վերարտադրության, գործունեության, մտավոր սեփականության պաշտպանության պայմանների առկայություն, կազմակերպական և գործարար կարողություններ օգտագործելու ունակություն և այլն)։ Հատկանշական է, որ ոչ ֆորմալ աղբյուրներից օգտվող երիտասարդներն են, ովքեր ամենից շատ գոհ են աշխատանքից և եկամտից։ Ավելին, ամենաարդյունավետը ոչ թե հարազատների ու ընկերների սերտ կապերն են, այլ այսպես կոչված հեռահար կապերը ծանոթների ու ընկերների հետ։ Եթե ​​թույլ կապերը հնարավորություն են տալիս զգալիորեն ընդլայնել տեղեկատվության շրջանակը, ուժեղ կապերն ավելի արդյունավետ են դառնում ճգնաժամային իրավիճակներում, երբ կա ժամանակի խնդիր։ Այսպիսով, աշխատանք գտնելու հարցում երիտասարդների հաջողությունը պայմանավորված է սոցիալական կառույցում երիտասարդների դիրքորոշմամբ։ Այլ կերպ ասած, բացի բուն մարդկային կապիտալում կատարված ներդրումներից, անհրաժեշտ են ներդրումներ։ Երիտասարդության հասարակայնության հետ կապերի կառուցվածքը, մասնագիտական ​​որակավորումների հետ մեկտեղ, դառնում է աշխատանքի շուկայում առաջխաղացման ամենակարևոր տնտեսական գործոնը։ Սոցիալական ուղղվածություն։ Developmentարգացման հաստատություններ Հետխորհրդային տարիներին մեր երկրում երիտասարդ շրջանավարտներին աշխատանքով ապահովելու խնդիրը զգալիորեն բարդացավ։ Այսինքն ՝ նոր քաղաքական իրավիճակում պետությունը ապակենտրոնացված կարգով պատշաճ աշխատանքի չի ուղարկում մասնագետ-երիտասարդների, բայց նրանք պետք է աշխատանք փնտրեն։ Կարելի է նշել, որ երիտասարդները վերածվեցին գործարարների, ձեռներեցների և այլնի և ընդունեցին շուկայական տնտեսության զարգացման սկզբունքները։ որոնել ամենատարածված ինքնազբաղվածությունը։ Արդյունքում, գործազրկության մակարդակի ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ գործազրկության վախը հետաքրքրում է աշխատողներին `աշխատանքի արտադրողականության, որակի և այլնի տեսանկյունից։ Հայաստանի երիտասարդության գործազրկությունը կարող է բնութագրվել մի քանի առանձնահատկություններով։ Երկրում յուրաքանչյուր հինգերորդը վախենում է արտադրությունից։ Արտադրությունն ամբողջությամբ դադարեցված է։ Երիտասարդ Երիտասարդները, ովքեր աշխատանքով չեն ապահովվում, հիմնականում 1825 տարեկան են։ Եթե ​​Հայաստանի Հանրապետությունում յուրաքանչյուր երկրորդ երիտասարդ ի վիճակի չէ ապահովել իր նյութական կարիքները, ապա նա պետք է կորցնի իր աշխատանքը։ Գործազրկության վտանգը, աշխատանք չունենալու հետևանքները, Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական քաղաքականությունը, ճգնաժամը, պետական ​​տնտեսության մի շարք ճյուղերում առկա անկանոնությունները լուրջ պատճառներ են երիտասարդների `իրենց ծննդավայրը, հայրենիքը լքելու, գնալ արտասահմանյան երկրներ ՝ աշխատանք փնտրելու և սոցիալական արդարություն փնտրելու համար։ Շատ երիտասարդներ տեղափոխվում են արտերկիր ՝ փորձելու անկախություն ստանալ իրենց ծնողներից և անկախություն ձեռք բերել։ Իշխող Հանրապետությունում «Ներկա ժամանակահատվածում Հայաստանի Հանրապետությունում երիտասարդության հոսքն այնքան սուր չէ, որքան սկզբում էր։ Այս տարիների ընթացքում, հատկապես 1990-ականներին, երիտասարդների ներհոսքի պատճառների թվում էին հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը, 1988-ի երկրաշարժը և «արդյունաբերականորեն պայմանավորված գործազրկությունը» [1]։ Սակայն ուսումնասիրությունների արդյունքում պետք է ընդգծել, որ արտագաղթը մեր երկրում ներառում է չորս մարզեր։ Երկրորդ ժամանակահատվածը վերաբերում է 1992-1995 թվականներին, երբ պարտադիր զինվորական ծառայությունից խուսափելու համար զինվորական ծառայության տարիքի կամ նրանց հարազատ երիտասարդները լքեցին երկիրը մոտ 70-80 հազար ընտանիքներով (մոտ 290-320 հազար մարդ). , Նշված ժամանակահատվածում շատ երիտասարդներ լքեցին հանրապետությունը `երկրում տիրող մթության և ցրտի պատճառներով։ Երրորդ ժամանակահատվածը վերաբերում է 1995-1998 թվականներին, երբ հանրապետությունը զգալիորեն բարելավվեց։ Նշված տարիների ընթացքում տնտեսության մակարդակի բարձրացում է արձանագրվել առանձին ոլորտներում, հատկապես առևտրի ծառայությունների ոլորտներում։ Այնուամենայնիվ, այդ տարիներին վարվող մաքսատուրքի անճկուն քաղաքականությունը դարձավ հանրապետության դատական ​​մարմինների, մաքսային և հարկային վարչությունների աշխատակիցների ապօրինի գործողությունների պատճառը, հազարավոր փոքր և միջին բիզնեսի ընտանիքներ լքեցին երկիրը։ Ակնհայտ է, որ հանրապետությունից հեռացած երիտասարդ գործարարներն իրենց գումարները փոխանցել են համապատասխան գործունեության։ Հասկանալի է, որ երիտասարդ գործարարների արտագաղթը բացասաբար է ազդել Հայաստանի տնտեսության զարգացման, ուղղակի կապիտալ ներդրումների ծավալի աճի և աշխատատեղերի ստեղծման գործընթացների վրա։ Դատական ​​մարմինների, մաքսային և հարկային վարչությունների աշխատանքը մասամբ կարգավորվում էր միայն այն ժամանակ, երբ մեծ թվով երիտասարդներ արդեն արտագաղթել էին հանրապետությունից։ Չորրորդ ժամանակահատվածն ընդգրկում է 1998-2008թթ. Մոտ 60-70 հազար ընտանիք, որոնք աղքատության եզրին են, գործազուրկ են, պարզապես սոված են, լքել են հանրապետությունը, այսինքն ՝ շուրջ 250-280 հազար մարդ։ Ներկայումս Հայաստանի տարբեր մարզերից, հատկապես լեռնային շրջաններից մարդկանց մեծ մասը, ովքեր ունակ են վաճառել բնակարանը, ձեռք բերել համապատասխան ֆինանսական միջոցներ, չունեն կորցնելու բան, պատրաստ են լքել իրենց ծննդավայրը, հայրենի քաղաքը և հայրական տունը։ Ըստ Հայաստանի երիտասարդության ազգային զեկույցի [3], հայ երիտասարդների մոտ կեսը (49%) երբևէ եղել է արտերկրում։ Այն առավել բնորոշ է հատկապես տղամարդկանց և պայմանավորված է բարձր կենսամակարդակով, մայրաքաղաքում ապրելու ենթամշակութային պատկանելությամբ։ Համաշխարհային մակարդակում երիտասարդ միգրանտները կազմում են ընդհանուր առմամբ 232 միլիոն մարդ (միջազգային միգրանտների ավելի քան 10% -ը); լինելով շարժական սոցիալական խումբ, դրանք կազմում են տարեկան միգրացիոն շարժումների հիմնական մասը։ Միջազգային միգրացիան երիտասարդներին հնարավորություն է տալիս ավելի լավ կյանք ապահովել իրենց, ընտանիքի համար, հետապնդել կրթական նկրտումներ, բարելավել իրենց մասնագիտական ​​հմտությունները, հեռանկարները կամ անձնական զարգացման ցանկությունը արտերկրում ապրելու արկածների և մարտահրավերների միջոցով։ Երիտասարդների շրջանում բարձր գործազրկություն է `առանց պատշաճ աշխատանք ունենալու հայրենիքում։ Գրեթե բոլոր երկրներում երիտասարդների գործազրկության մակարդակը առնվազն երկու անգամ գերազանցում է ընդհանուր գործազրկության մակարդակը, գնահատվում է, որ 73 միլիոն երիտասարդ գործազուրկ է։ Unfortunatelyավոք, արդյունքում ռիսկերի շատ երիտասարդ շարք։ Նրանք հաճախ թալանվում են, շահագործվում են և ենթարկվում են բռնության, ներառյալ հարկադիր աշխատանքը։ Եվ շատ հաճախ նրանք, ինչպես մյուս միգրանտները, դառնում են քավության նոխազներ `տնտեսական և սոցիալական համակարգերի թերությունների պատճառով։ Երբ երիտասարդները արտագաղթում են ազատության, արժանապատվության, արդարության և անվտանգության պայմաններում, նրանք կարող են նպաստել տնտեսական և սոցիալական զարգացմանը ինչպես իրենց ծագման երկրներում, այնպես էլ իրենց ընդունող երկրներում։ Հետևաբար, ԱՄԿ-ն աշխատում է բոլոր համապատասխան շահագրգիռ կողմերի հետ։ Այդ կուսակցություններից մեկը հենց երիտասարդներն են։ Լայն գործընկերություն, սոցիալական երկխոսության խթանում, լավ փորձի փոխանակում և վերապատրաստում, ավելի լավ զբաղվածության ապահովում և աշխատանքային միգրացիայի արդյունավետ քաղաքականության մշակում, որն ապահովում է պատշաճ զբաղվածություն երիտասարդ միգրանտների համար [6]։ Ըստ վարկածի ՝ արտերկրում երիտասարդների փորձը գրեթե նույնն է «մշտապես արտագաղթող» և «ոչ արտագաղթող» խմբերում, ինչը կարելի է ենթադրել, որ երիտասարդների ՝ արտերկրում գտնվելու փորձը նպաստում է նրանց արտագաղթի դիրքերի աճին։ Արտագաղթի դիրքերի մեծ մասը հայկական են)։ Վերջին երեք տարիների ընթացքում երիտասարդների արտասահմանյան այցելությունների 76% -ը միայն երկու երկիր է `Ռուսաստան (46%), Վրաստան (30%), իսկ նպատակների համաձայն` այցելությունների 80% -ը հանգիստ է (46%)։ , աշխատանք, բիզնես (34%)։ Ավելին, միայն այս երկու հիմնական նպատակների համար միայն Ռուսաստան և Վրաստան կատարած այցերը կազմում են բոլոր երիտասարդների այցելությունների 60% -ը։ Երիտասարդների բարձր տոկոսադրույքը հիմնականում բացատրվում է նրանով, որ աշխատանքային միգրանտներն ավելի մեծ պարտավորություններ ունեն իրենց հարազատների նկատմամբ `այլ հավասար պայմաններում։ Օրինակ ՝ միայնակ երիտասարդը ավելի քիչ հավանական է, որ մասնակցի ընտանիքի եկամտի ձևավորմանը։ նա «ազատ մարդ» է։ Իսկ երիտասարդը մեկնել է արտագնա աշխատանքի, այդ ժամանակ նա Հայաստանում մնացած ընտանիքի անդամների «սնուցողներից» է, եթե ոչ միակը։ Ավելին, հայտնի է, որ աշխատանքային միգրանտները (հիմնականում տղամարդիկ Հայաստանում) արտամուսնական կապեր ունեն սեզոնային աշխատանքային միգրացիայի վայրում։ Այս կապերի առկայությունն ինքնին խանգարում է միգրանտների `իրենց հարազատներին Հայաստանից արտերկիր տեղափոխելու դիրքերին։ Սոցիալ-տնտեսական անվտանգության համատեքստում երիտասարդները լուրջ դեր ունեն նաև մասնագիտական ​​հմտությունների արագ փոփոխման տեսանկյունից։ Աշխատանքի շուկայում մրցակցային դիրքում հիմնականում այն ​​մասնագետներն են, որոնք արագորեն արձագանքում են գործատուի կողմից ներկայացված նոր պահանջներին։ Բնականաբար, երիտասարդները, ովքեր շատ ավելի հեշտ են ընկալում նորարարական գաղափարներ, արձագանքում են աշխատաշուկայի ներկայիս պահանջներին և չեն խուսափում համապատասխան ուսուցում անցնելուց ՝ ընդունելով նորագույն տեխնոլոգիաներ։ Այս առումով, եթե այդ կապիտալի «երիտասարդացումը» դառնա մարդկային կապիտալի արտադրության ողջ գործընթացի արդյունք, ներքին շուկայում տնտեսապես ակտիվ մարդկային ռեսուրսների անարդյունավետ օգտագործման ռիսկերը որոշ չափով կկրճատվեն։ Ելնելով այս ամենից ՝ ՀՀ սոցիալ-տնտեսական անվտանգության համատեքստում ռիսկերի կառավարման համար մենք գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է մատը մատնացույց անել դեպի հետևյալ հարցերի լուծումը. Կանխել երիտասարդ մասնագետների երիտասարդացման գործընթացը, ինչպես արտագաղթել երկիրը? գործատու-երիտասարդ մասնագետ »փոխադարձ հարաբերությունների սպասումների շրջանակը։ Ընդհանուր եզրակացություն սույն հետազոտության շրջանակներում իրականացված տեսական և գործնական վերլուծությունից։ Միգրացիոն ավանդույթներ ունեցող երկրներում, ինչպիսին է Հայաստանի Հանրապետությունը, եկել է ժամանակը մշակելու գիտական ​​չափորոշիչների ամուր համակարգ. Որոշակի ցուցանիշների մեթոդաբանորեն հիմնավոր ցուցանիշներ, արդյունքը կարտացոլի երիտասարդական խնդիրների լուծում, մարդկային կապիտալի վերարտադրություն, երիտասարդ աշխատանքային միգրացիա։ ռիսկերը Իհարկե, դա հետագա ուսումնասիրությունների առարկա է։ Նման համապարփակ ուսումնասիրությունները Հայաստանի Հանրապետությունում կնպաստեն համեմատաբար երկարաժամկետ, արդյունավետ միգրացիոն քաղաքականության մշակմանը և իրականացմանը, մի քաղաքականություն, որը հնարավորություն կտա երկրին օգտվել արտաքին աշխատանքային միգրացիայի առավելություններից, ինչպես նաև իր թերություններից։ երիտասարդ մարդկային կապիտալի կուտակման և դրա ընդլայնված վերարտադրության ապահովման համար։

example2085

example2085

Հոդվածում նկարագրվում է input-output մոդելի մեթոդաբանությունը՝ նկատի ունենալով լեռնահանքային արդյունաբերությունը։ Այլ կերպ ասած, վեր է հանվել input-output մոդելի այն հիմնական հասկացությունները և լեռնահանքային արդյունաբերության այն հիմնական առանձնահատկությունները, որոնք անհրաժեշտ են ՀՀ լեռնահանքային արդյունաբերության ուղղակի, անուղղակի և խթանող տնտեսական ազդեցության քանակական գնահատականներ ստանալու համար։ Հիմնվելով input-output մոդելի մեթոդաբանության և Dundee Precious Metals ընկերության 2014 թ. տվյալների վրա՝ կազմվել է Կապանի կոմբինատի արտադրական ֆունկցիան։

Գիտ. Գիտական ​​ղեկավար. ՀՀ ԳԱԱ անդամ, տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆ. Գ. Ghaարիբյան Հանքարդյունաբերությունը զարգացած և զարգացող մի շարք երկրների տնտեսության կարևորագույն ճյուղերից մեկն է։ Դա կարևոր է ինչպես ՀՀ տնտեսության համար, այնպես էլ դրա առանձին մարզերի համար։ ՀՀ լեռնահանքային արդյունաբերությունը ստեղծում է աշխատատեղեր, հարկերի տեսքով ապահովում է պետության եկամուտները, իր ներդրումն ունի համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) արդյունքում, քանի որ արտահանման ծավալի մեջ ունի իր դերը։ Այնուամենայնիվ, լեռնահանքային արդյունաբերության դերը սահմանափակվում է վերոնշյալ ուղղակի ազդեցության գործոններով։ Այսպիսով, հանքարդյունաբերական ընկերություններն իրենց գործունեության համար անհրաժեշտ միջոցներ են ձեռք բերում մատակարարներից, մատակարարներն էլ իրենց հերթին ապրանքներ են գնում այլ ընկերություններից։ Մատակարարող ընկերություններն իրենց հերթին հարկեր են վճարում պետությանը, ստեղծում աշխատատեղեր, ավելացված արժեք և ապրանքներ։ Բացի այդ, հանքարդյունաբերության ոլորտի աշխատողները իրենց աշխատավարձի մի մասը ծախսում են տեղական արտադրության ապրանքների և ծառայությունների վրա։ Այսպիսով, լեռնահանքային արդյունաբերության ազդեցությունը ներքին տնտեսության վրա ներառում է անմիջական ազդեցություն ՝ գումարած լեռնահանքային արդյունաբերության տնտեսական ազդեցությունը լեռնահանքային արդյունաբերության տնտեսական ազդեցության վրա։ Լեռնահանքային արդյունաբերություն Քանակական տնտեսական ազդեցության գնահատումը օգտագործում է այսպես կոչված IMPLAN մեթոդաբանությունը, որը հիմնված է մուտքային-ելքային մոդելի վրա։ Այս մոտեցման հիմնական տրամաբանությունն այն է, որ տնտեսության մեկ ճյուղի ցանկացած փոփոխություն շղթայական ազդեցություն ունի ամբողջ տնտեսության վրա։ Այսպիսով, ապրանքների և ծառայությունների սպառման աճը հանգեցնում է արտադրության աճի, որն էլ իր հերթին բերում է մատակարարների արտադրության աճի։ Ընդհանուր առմամբ, լեռնահանքային արդյունաբերության տնտեսական ազդեցությունը գնահատվում է 3 մակարդակով. Ուղղակի, անուղղակի նույնականացված 1. - Ուղղակի ազդեցությունն առաջանում է ոլորտի ձեռնարկությունների տնտեսական ակտիվությունից։ Հանքարդյունաբերության ոլորտի համար սա նշանակում է ոլորտի անմիջական ազդեցությունը տնտեսության վրա, ինչպիսիք են այս ոլորտի ձեռնարկությունների արտադրանքը, աշխատողների քանակը և այլն, ներառյալ արտադրանքի փոփոխությունից բխող տնտեսական ակտիվությունը։ - Անուղղակի ազդեցությունն առաջանում է լեռնահանքային արդյունաբերություն մատակարարողների տնտեսական գործունեությունից։ - Խթանիչ էֆեկտը պայմանավորված է լեռնահանքային արդյունաբերության և մատակարարող ընկերությունների աշխատողների աշխատավարձերի փոփոխությամբ։ Օրինակ ՝ այս ոլորտների աշխատողները աշխատավարձերի բարձրացման արդյունքում կարող են ավելացնել իրենց ծախսերը ռեստորաններ և խանութներում։ Այս փոփոխություններն ազդում են հարակից ձեռնարկությունների գործունեության վրա 2։ Այսպես կոչված մուտքային-ելքային անիմատորները օգտագործվում են ուղղակի, անուղղակի և տնտեսական ազդեցությունը գնահատելու համար։ Առավել հաճախ օգտագործվում են արտադրության ծավալը, ՀՆԱ-ն, աշխատողների քանակը և հարկերը 3։ Ներկայացված են այդ ակտիվներից յուրաքանչյուրում ստորև և յուրաքանչյուրը։  Ապրանք. Ներկայացվում է որպես հանքարդյունաբերական ձեռնարկությունների գործունեության բոլոր արդյունքները (եկամուտները)։  ՀՆԱ-ն արդյունաբերության կողմից տնտեսության ավելացված արժեքն է։ Հարկ է նշել, որ դա պետք է տարբերել արտադրանքից, քանի որ լեռնահանքային արդյունաբերությունը ձեռք է բերում արտադրության միջոցներ, որոնք արդեն ներառված են մատակարար ընկերությունների ավելացված արժեքի մեջ։  Աշխատանք. Աշխատողների թիվն է որպես հանքարդյունաբերության արտադրության ֆոն։ , Հարկերը լեռնահանքային արդյունաբերության գործունեության շնորհիվ պետության կողմից ստացված հարկային եկամուտներն են։ Անհրաժեշտ ենք համարում համառոտ ներկայացնել ներդրում-արդյունքի մոդելի հիմնական մեթոդաբանությունը, որի հիման վրա կգնահատվի լեռնահանքային արդյունաբերության տնտեսական ազդեցությունը 4։ 1 Բրիտանական Կոլումբիայի հանքարդյունաբերության կուտակում, Տնտեսական ազդեցության վերլուծություն, 2011 թվականի հոկտեմբեր, էջ 112 Mclntosh C., The Regional Economy, էջ 15։ 4 Մեթոդաբանությունը ներկայացնելու համար օգտագործված մեթոդաբանություն. Miller R., Blair E., InputOutput Analysis. Հիմնադրամներ և ընդլայնումներ, Քեմբրիջի համալսարան, 2009, Պյատտ Գ. Եվ Ռաունդ.., Սոցիալական հաշվապահության մատրիցներ։ Պլանավորման հիմք, Վաշինգտոն, 1985 թ. Նախ և առաջ, մուտքային-ելքային մոդելը ստեղծվում է `հաշվի առնելով որոշակի տնտեսական տարածք` տարածաշրջան, երկիր և այլն։ Տնտեսությունը բաժանված է արտադրության տարբեր հատվածների։ Տնտեսության յուրաքանչյուր ճյուղ միաժամանակ հանդես է գալիս որպես գնորդ և վաճառող։ Այլ կերպ ասած, տնտեսության յուրաքանչյուր ճյուղ ներգրավում է արտադրության համար անհրաժեշտ միջոցները, որոնք ապրանք են այլ ճյուղերի համար։ Տնտեսության ճյուղերի արտադրության և իրացման գործառնությունները կարող են գրանցվել ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ դրամական արտահայտությամբ։ Այնուամենայնիվ, նպատակահարմարությունից ելնելով, սովորաբար օգտագործվում է դրամական արտահայտությունը։ Մուտք-արդյունքի մոդելի կարևոր բաղադրիչներից մեկը տնտեսական գործարքների ծավալն է տնտեսության տնտեսական հատվածների միջև, ինչը կնշանակի ոլորտի արտադրության միջոցների պահանջարկ, i հատվածի արտադրանք նույն ժամանակահատվածում։ Մյուս կողմից, յուրաքանչյուր երկրում կան միավորներ, օրինակ ՝ տնային տնտեսություններ, կառավարություն և այլն, որոնք ստեղծում են տնտեսության ճյուղերի արտադրանքի վերջնական պահանջարկը։ Ենթադրենք, տնտեսությունը բաղկացած է n ոլորտներից։ Եկեք x- ը նշի i հատվածի ընդհանուր ելքը i- ով վերջնականորեն i հատվածի ելքը fi- ով, ապա մենք կարող ենք գրել հետևյալ հավասարումը։ արտադրության միջոցները և վերջնական պահանջարկը։ Նույն տրամաբանությամբ մենք կարող ենք գրել տնտեսության բոլոր ճյուղերի արտադրության հավասարումները։ Այստեղից մենք կարող ենք գրել, որ X = Zi + F (3), որտեղ Z- ը ներկայացնում է միջ-արդյունաբերական գործառնություններ։ Ապրանքի միջ-արդյունաբերական շարժումը կարող է ներկայացվել աղյուսակով, որը կոչվում է արտադրանքի միջ-արդյունաբերական շարժման մուտքային-ելքային աղյուսակ։ Աղյուսակ 1. Արտադրանքի միջ-արդյունաբերական շարժման մուտքային-ելքային աղյուսակ։ Արդյունաբերության գնումներ Վաճառքի մասնաճյուղեր Արտադրության այս բոլոր միջոցները (z1j,… zij,…, znj) կազմում են ավելացված արժեք j- րդ հատվածում։ Բացի այդ, պարզ է, որ ներմուծվող հատվածը որպես արտադրության միջոց օգտագործում է ոչ ներմուծվող ապրանքները։ Սա հատկապես ճիշտ է ՀՀ լեռնահանքային արդյունաբերության դեպքում, որտեղ գործող ձեռնարկությունները ներմուծում են արտադրության համար անհրաժեշտ միջոցների մեծ մասը։ Այսպիսով, օրինակ, Կապանի կոմբինատը 2014 թ. Տեղական մատակարարներից միջոցներ ստանալու համար։ ծախսել է իր կապիտալ ծախսերի միայն 25% -ը և գործառնական ծախսերի 38% -ը 1։ Աղյուսակում յուրաքանչյուր սյունակ ցույց է տալիս յուրաքանչյուր հատվածի ելքերը (մուտքերը), իսկ յուրաքանչյուր շարքում `յուրաքանչյուր հատվածի արդյունքները (ելքեր)։ այստեղից էլ գալիս է մուտքային-ելքային աղյուսակը։ Հասկանալի է, որ այս պարագայում դիտարկվելու է միայն մեկ արդյունաբերություն, (ժ-րդ) հանքարդյունաբերության արդյունաբերության փոխկապակցումը տնտեսության այլ ճյուղերի հետ։ Այդ նպատակով պետք է ձեւավորվի լեռնահանքային արդյունաբերության արտադրական գործառույթը։ Արտադրության գործառույթը և Ներածություն-Արդյունք մոդելը, որի հիմնական ենթադրություններից մեկն այն է, որ արտադրության միջոցների միջ-արդյունաբերական տեղաշարժը տեղի է ունենում որոշակի ժամանակահատվածում, օրինակ `որոշակի տարում։ Ենթադրենք, որ zij- ը տվյալ տարվա ընթացքում ինքնաթիռ արտադրողների կողմից գնված ալյումինի արտադրության ծավալն է։ Ալյումինի և արժեքը կլինի օդանավի արտադրության հարաբերակցությունը (ասենք aij), այսինքն ՝ օդանավ արտադրողների կողմից արտադրված օդանավի արժեքի և օդանավի արտադրության արժեքի հարաբերակցությունը։ Այս հարաբերակցությունը կոչվում է մուտքային-ելքային գործոն։ Ենթադրենք z14 = 300 $, իսկ x4 = 15,000 $։ Այդ դեպքում aij = 300/15000 = 0,02։ Սա նշանակում է, որ $ 1 օդանավ արտադրելու համար անհրաժեշտ է 0,02 դոլար ալյումին։ (4) բանաձևից մենք կարող ենք գրել. Aij * xj = zij։ Այս գործակիցն անփոփոխ է, եթե անհրաժեշտ է իմանալ, թե որքան ալյումին է անհրաժեշտ $ 45,000 օդանավ արտադրելու համար, ելքային արդյունքը տալիս է պատասխանը. Aij * xj = zij, 0,02 * 45,000 = 900 $, եթե օդանավի արտադրանքը եռապատկվի, ապա ալյումինի եռակի արտադրություն, որն օգտագործվում է օդանավ արտադրողների կողմից։ Փաստորեն, մուտքային ելքի մոդելում aij- ը նշում է ֆիքսված հարաբերակցությունը արտադրանքի տվյալների և արտադրության միջոցների միջև։ Բացի այդ, մուտքային-ելքային վերլուծությունը ենթադրում է, որ արդյունաբերությունն օգտագործում է արտադրության միջոցները ֆիքսված համամասնություններով։ Ենթադրենք, որ տվյալ ժամանակահատվածում ավիաշինությունը (x4) արտադրության միջոցներ է գնում տնտեսության 2-րդ ճյուղից z24 = 750 դոլար։ Հետեւաբար ՝ a24 = z24 / x4 = 750/15000 = 0,05։ x4 = 15000 $ Ապրանք արտադրելու համար պահանջվող արտադրության միջոցներն օգտագործվում են համամասնորեն p12 = z14 / z24 = 300/750 = 0.4։ Եթե ​​x4- ը $ 45000 է, ապա z24- ը կլինի 0,05 * 45000 = 2250 $, իսկ z14` $ 900, 1 և 2 հատվածների արտադրության միջոցների համամասնությունը կլինի 900/2250 = 0,4, ինչպես նախորդ դեպքում։ Փաստորեն, p12 = z14 / z24 = a14x4 / a24x4 = a14 / a24 = 0,02 / 0,05 = 0,4։ Այստեղից եզրակացնում ենք, որ արտադրական միջոցների համամասնությունը ֆիքսված է, քանի որ ֆիքսված են ելքային ելքի գործակիցները։ Տնտեսության j- րդ ճյուղի արտադրական գործառույթը կախված է արտադրության համար անհրաժեշտ միջոցներից։ (4) բանաձևը մենք ստանում ենք. Այսպիսով, արտադրական ֆունկցիայի ամենատարածված մարմնավորված մուտքային-ելքային մոդելում բոլոր գործակիցները նույնն են և հավասար են xj ճյուղի ելքին։ Արտադրության բոլոր միջոցների եռապատկումը կհանգեցնի տվյալ ճյուղի արտադրության եռապատկմանը։ Այժմ եկեք հաշվարկենք Կապանի գործարանի արտադրական ֆունկցիան ՝ ելնելով 2014 թ., Տվյալների հիման վրա։ Ըստ 2014 թ. Կայունության հաշվետվության, մատակարարման շղթան կարելի է բաժանել երկու խմբի `գործառնական ծախսեր և կապիտալ ծախսեր 1։ 2014 թ.-ի տարեկան ֆինանսական հաշվետվությունից մենք տեսնում ենք, որ այդ տարվա կապիտալ ծախսերը կազմել են $ 15.036 մլն, իսկ գործառնական ծախսերը `$ 36.142 մլն, իսկ եկամուտները` $ 38.810 մլն 2։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ նույն տարում գործառնական ծախսերի 38% -ը տեղական էր, վարձակալներից միջոցների ձեռքբերումը և կապիտալ ծախսերի 25% -ը կարող են z2j = 36,142 * 0,38 = 13,734։ Այսինքն ՝ xj = (z1j / a1j, z2j / a2j) = 38,810 միլիոն դոլար։ Այսպիսով, մենք կօգտագործենք արտադրական ֆունկցիան ՝ հանքարդյունաբերության արդյունաբերության անուղղակի տնտեսական ազդեցությունը գնահատելու համար։ Ինչ վերաբերում է խթանման գնահատմանը, ապա այն հաշվարկելու ենք ՝ ելնելով լեռնահանքային արդյունաբերության աշխատողների թվից, մատակարարման ոլորտում, նրանց ստացած աշխատավարձերի չափից ՝ օգտագործելով «սպառման շեմ» հասկացությունը։ Հարկ է նշել, որ հետագա դիտարկումների և հետազոտությունների ընթացքում մենք կփորձենք ձեռք բերել հանքարդյունաբերության արդյունաբերության ուղղակի, անուղղակի և տնտեսական ազդեցության քանակական գնահատականներ `հիմնվելով վերը նշված մուտքային-ելքային մեթոդաբանության վրա, համապատասխան համակարգչային ծրագրերի։ Առնո Հովակիմյան ՆԵՐՄՈՒՄԱՆ-ԱՐՏԱԴՐԱԿԱՆ ՄՈԴԵԼԻ ՆԿԱՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ. Հանքարդյունաբերության տնտեսագիտական ​​ազդեցության գնահատում Արդյունաբերություն Հիմնաբառեր. Լեռնահանքային արդյունաբերություն, արտադրության արտադրանք, տնտեսական ազդեցություն ։

example627

example627

1920 թ. դեկտեմբերին խորհրդայնացման շրջանում Հայաստանում գործում էին Վրաստանի Հանրապետության, Խորհրդային Ռուսաստանի, Պարսկաստանի եւ քեմալական Թուրքիայի դիվանագիտական եւ հյուպատոսական ներկայացուցչությունները։ Խորհրդայնացումից կարճ ժամանակ անց վրացական եւ ռուսական դիվանագիտական ներկայացուցչությունները փակվեցին, իսկ Երեւանում գործող պարսկական ու թուրքական ներկայացուցչությունները շարունակեցին իրենց աշխատանքները։ 1921 թ. ապրիլին Ալեքսանդրապոլում հիմնըվեց նաեւ թուրքական հյուպատոսություն։ Վերջինների հետ հայկական կառավարությունը հարաբերություններ էր իրականացնում արտաքին գործերի ժողկոմատի միջոցով։ Պարսկական հյուպատոսությունը Հայաստանի հանդեպ բարեկամաբար էր տրամադրված, իսկ թուրքական ներկայացուցչություններն առավելապես զբաղված էին լրտեսական գործունեությամբ, կամ էլ փորձում էին իրենց ներկայացնել իբրեւ Խորհրդային Հայաստանում բնակվող մահմեդականների շահերի արտահայտիչ։

Չնայած այն հանգամանքին, որ Հայաստանի Հանրապետությունը դիվանագիտական ու հյուպատոսական հաստատություններ էր հիմնել բազմաթիվ պետություններում, Հայաստանի խորհրդայնացման նախօրեին ՀՀ-ում գործող օտարերկրյա ներկայացուցչությունների թիվը շատ սահմանափակ էր։ 1920 թ. դեկտեմբերի 2-ին Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո՝ մինչեւ 1922 թ. մարտի 12-ին Անդըրկովկասյան դաշնության կազմավորումը, Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետությունը (ՀՍԽՀ) ուներ ինքնուրույնու339ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ թյան որոշակի տարրեր, որի դրսեւորման ձեւերից էր արտերկրում սեփական դիվանագիտական եւ հյուպատոսական ներկայացուցչությունների առկայությունը։ Օտարերկրյա ներկայացուցչություններ էին գործում նաեւ Խորհըրդային Հայաստանում, որոնց հետ ՀՍԽՀ-ի անունից հարաբերություններ էր պահպանում արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը՝ հյուպատոսական բաժնի վարիչ եւ ժողկոմատի քարտուղար Միհրան Խոջամիրյանի միջոցով։ Վերջինի ստորագրությամբ ժողկոմատը համապատասխան վկայականներ էր տրամադրում Թուրքիա կամ Պարսկաստան մեկնող վերջինների դիվանագիտական առաքելությունների աշխատակիցներին։ Արտասահման մեկնողներին թույլտըվություն տալու հարցով ժողկոմատը գրագրություններ էր վարում նաեւ ՀՍԽՀ արտակարգ հանձնաժողովի հետ [6, թ. 31 եւ շրջ., 170; 13, թ. 41, 45, 53, 54, 58; 14, թ. 15, 48]։ Հանրապետությունում գործող օտարերկրյա ներկայացուցչությունների հետ Խորհրդային Հայաստանի հիմնարկությունների եւ անհատ քաղաքացիների հարաբերությունները կանոնակարգելու նպատակով ՀՍԽՀ արտգործժողկոմատը հատուկ կարգ էր սահմանել, համաձայն որի` ոչ մի հիմնարկություն կամ ծառայող առանց ժողկոմատի համաձայնության ու թույլտվության իրավունք չուներ պաշտոնական հարաբերությունների մեջ մտնել օտարերկրյա դիվանագիտական ներկայացուցչությունների, հյուպատոսությունների եւ մասնավոր անձանց հետ [21, էջ 364]։ Փաստորեն, ՀՍԽՀ արտգործժողկոմատն իրեն էր վերապահել օտարերկրյա ներկայացուցչությունների հետ հարաբերությունների «մենաշնորհը»։ Այսպիսի կարգ էր գործում նաեւ Խորհրդային Ռուսաստանում։ Հանրապետությունում գտնվող օտարերկրյա ներկայացուցչությունների հետ հարաբերություններում ՀՍԽՀ արտգործժողկոմատն առաջնորդվում էր ՌՍԴԽՀ-ում գործող կարգով (մասնավորապես 1921 թ. հունիսի 30-ին ընդունված ՌՍԴԽՀ կառավարությանը կից հավատարմագրված օտարերկրյա պետությունների հյուպատոսական ներկայացուցչությունների մասին կանոնադրությամբ) [21, էջ 398-399]։ Խորհրդայնացման շրջանում Հայաստանում գործում էին Վրաստանի Հանրապետության, Խորհրդային Ռուսաստանի, Պարսկաս340ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ տանի եւ քեմալական Թուրքիայի դիվանագիտական եւ հյուպատոսական ներկայացուցչությունները։ Հայաստանի խորհրդայնացման նախօրեին մենշեւիկյան Վրաստանը ներկայացուցչություն ուներ Երեւանում եւ հյուպատոսություն` Ղարաքիլիսայում։ Խորհրդայնացմանը հաջորդող օրերին գեներալ Կարալովի ղեկավարությամբ Երեւանում շարունակեց գործել Վրաստանի ներկայացուցչությունը։ Ղարաքիլիսայի վրացական հյուպատոսությունը ստեղծվել էր 1920 թ. թուրք-հայկական պատերազմի օրերին։ 1920 թ. դեկտեմբերի 5-ի, լույս 6-ի գիշերը վրացական իշխանությունների կողմից Թիֆլիսում Բորիս Լեգրանի գնացքը կալանավորելուց հետո Հայաստանի հեղկոմի կարգադրությամբ ՀՍԽՀ արտակարգ հանձնաժողովը տնային կալանքի տակ վերցրեց Վրաստանի կառավարության ներկայացուցչին եւ ներկայացուցչության աշխատակիցներին։ Միայն խնդիրը կարգավորվելուց հետո ՀՍԽՀ արտգործժողկոմ Ալեքսանդր Բեկզադյանի դեկտեմբերի 17-ի կարգադրությամբ վրացական ներկայացուցչության անդամներն ազատվեցին տնային կալանքից [9, թ. 1, 5; 17, N 4]։ 1920 թ. դեկտեմբերին Լոռու չեզոք գոտու պատկանելության շուրջ հայ-վրացական գրագրություններին մասնակցում էր նաեւ Երեւանում Վրաստանի ներկայացուցիչը։ Այսպես` դեկտեմբերի 21-ին վրացական առաքելությանն ուղղված գրությամբ ՀՍԽՀ արտգործժողկոմատի քարտուղար Մ. Խոջամիրյանը ժողկոմի հանձնարարությամբ փոխանցեց Վրաստանի արտաքին գործերի նախարարին ուղղված Ա. Բեկզադյանի 1920 թ. դեկտեմբերի 18-ի հայտագիրը՝ Լոռու չեզոք գոտու պատկանելության հարցի վերաբերյալ [10, թ. 3-4 շրջ.]։ Երեւանում եւ Ղարաքիլիսայում վրացական ներկայացուցչությունները գործեցին մինչեւ 1921 թ. փետրվարը (Վրաստանի խորհրդայնացումը)։ 1920 թ. աշնանը Երեւանում Բորիս Լեգրանի ղեկավարությամբ գործում էր Խորհրդային Ռուսաստանի լիազոր ներկայացուցչություն։ Հանրապետության խորհրդայնացումից մի քանի օր անց` 1920 թ. դեկտեմբերի 6-ին, ՌՍԴԽՀ արտաքին գործերի ժողկոմ Գեորգի Չիչերինին եւ ՌԿ(բ)Կ կենտկոմի Կովկասյան բյուրոյի եւ Կովկասյան ռազմաճակատի ռազմահեղափոխական խորհրդի անդամ Գրիգորի Օրջո341ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ նիկիձեին ուղղված հեռագրում Բ. Լեգրանը կարծիք էր հայտնում, թե Հայաստանի հեղկոմի վերջնական ձեւավորումից հետո Երեւանում Խորհրդային Ռուսաստանի առաքելությունը պահպանելու կարիք չկա [18, էջ 37]։ Արդեն 1921 թ. ապրիլին Բ. Լեգրանը նշանակվեց Ադրբեջանում, Հայաստանում եւ Վրաստանում Խորհրդային Ռուսաստանի լիազոր ներկայացուցիչ (կենտրոնատեղին՝ Թիֆլիս)։ Վերջինս հաճախակի միջամտում էր անդրկովկասյան հանրապետությունների ներքին եւ արտաքին հարաբերությունների վարմանը, պահանջում իրեն ուղարկել արտաքին քաղաքականությանն առնչվող ժողկոմխորհների եւ արտգործժողկոմատների պատրաստած փաստաթղթերի պատճենները եւ այլն [23, էջ 253]։ Բնականաբար, նման պահանջները ենթակա էին աներկբա կատարման։ Վրաստանի եւ Ռուսաստանի ներկայացուցչությունների համեմատ՝ ավելի երկարատեւ գործունեություն էր իրականացնում Երեւանի պարսկական հյուպատոսությունը։ Այն հիմնվել էր դեռեւս 1913 թ.՝ ցարական վարչակարգի օրոք, գործեց նաեւ Հայաստանի Հանրապետության շրջանում, իսկ հանրապետության խորհրդայնացումից հետո շարունակեց իր գործունեությունը։ Խորհրդային Հայաստանի իշխանություններն առանձնահատուկ դրական վերաբերմունք ունեին պարսկական հյուպատոսության նկատմամբ։ Ասվածի լավագույն ապացույցներից է 1921 թ. հունվարին ՀՍԽՀ արտգործժողկոմատի եւ Երեւանի պարսկական հյուպատոսարանի միջեւ ձեռք բերված պայմանավորվածությունն այն մասին, որ «պարսկահպատակների տները խուզարկելու առթիվ անհրաժեշտ է Պարսից հյուպատոսարանի ներկայացուցչի ներկայությունը»։ Կայացած համաձայնության մասին արտգործժողկոմատը 1921 թ. հունվարի 27-ին տեղեկացրեց ներքին գործերի ժողկոմատի միլիցիայի գլխավոր վարչությանը [11, թ. 85]։ Այս հանգամանքը պայմանավորված էր Հայաստանին օգնություն ցուցաբերելու պարսկական հյուպատոսի պատրաստակամությամբ։ Խորհրդային Հայաստանի համար առանձնապես կարեւոր էր Պարսկաստանի հետ առեւտրատնտեսական հարաբերությունների հաստատումը։ Այդ նպատակով ՀՍԽՀ արտգործժողկոմատը բանակցություններ վարեց Երեւանում պարսկական հյուպատոս Ասադուլլա խանի հետ։ Բանակցություններն ընդհատվեցին 1921 թ. փետրվարի 342ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ 18-ին Երեւանում եւ շրջակայքում կատարված իշխանափոխության հետեւանքով եւ վերսկսվեցին միայն ապրիլին։ Ընդառաջելով ՀՍԽՀ արտգործժողկոմի փոխանորդ Ասքանազ Մռավյանի ապրիլի 13-ի առաջարկին` պարենով օժանդակել սոցիալ-տնտեսական ծանր դրության մեջ գտնվող Խորհրդային Հայաստանին, Ասադուլլա խանը մեկնեց Պարսկաստան։ Իրեն առաջարկված առաքելությունը նա հաջողությամբ կատարեց. Ատրպատականից Հայաստան ուղարկվեց անհրաժեշտ պարեն [20, с. 113-115; 22, էջ 110-113]։ 1921 թ. հոկտեմբերի 5-ի դրությամբ պարսկական հյուպատոսարանն ուներ հետեւյալ հաստիքները` հյուպատոս, քարտուղար (նաեւ հյուպատոսի փոխանորդ), գործավար, հատուկ հանձնարարություններ կատարող պաշտոնյա, անձնագրային մասի վարիչ, մեքենագրող, երկու ֆարաշ, երկու պահակ, դռնապան (ընդամենը` 11 հաստիք), հյուպատոսի փոխանորդն Աբդուլֆետ խանն էր [6, թ. 173-174]։ Արդեն 1922 թ. հունվարի 25-ին հյուպատոսարանն ուներ 8 աշխատակից` հյուպատոսի փոխանորդ (Աբդուլֆետ խան), քարտուղարի եւ մեքենագրուհու պարտականությունները ժամանակավոր կատարող (Լուսիկ Օհանյան), հյուպատոսարանի ծառայողներ (Կարապետ Թորգոմյան, Սաֆար Ալի Սուլթանզադե), ֆարաշներ (Մաշադի Մահմուդ Հաջի Մեհտի, Մամադ Ալի Աբաս Ղուլի օղլի), պահակ (Մաշադի Սադիխ Հասան օղլի), ցրիչ (Գառնիկ Ամեդեցյան)։ Բոլոր աշխատակիցները պարսկահպատակներ էին [14, թ. 34-35]։ Պարսկական հյուպատոսության հետ Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների ունեցած հակասությունը կապված էր այն փաստի հետ, որ հյուպատոսությունը երբեմն պարսկահպատակության անձնագրեր էր տալիս արեւմտահայերին (որոշ դեպքերում՝ նաեւ արեւելահայերին) [21, էջ 405]։ Այս խնդիրը կարգավորելու նպատակով ստեղծվեց պարսկահպատակների անցագրերը ստուգող միջգերատեսչական հանձնաժողով` արտաքին գործերի ժողկոմատի լիազոր Կարապետ Սաֆարյանի ղեկավարությամբ։ Հանձնաժողովի գործունեությունը վերահսկվում ու կանոնակարգվում էր արտաքին գործերի ժողկոմատի կողմից։ 1922 թ. փետրվարի 3-ին Կ. Սաֆարյանին ուղղված գրությունում ժողկոմատի քարտուղար Մ. Խոջամիրյանը տեղեկացնում էր, որ հանձնաժողովը լիազորված չէ նոր անցագրեր բաժանել, այլ միայն պետք է ստուգի եղած անցագրերի իսկությունը, ինչին Կ. 343ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Սաֆարյանը պատասխանեց. «Այդպիսի կարգադրությամբ մենք անուղղակի կերպով իրավունք տված պիտի լինենք հյուպատոսին իր հայեցողությամբ անցագիր բաց թողնելու, որը միանգամայն հակասական պիտի լինի իմ` մեծ դժվարությամբ արդեն ընդունել տված առաջարկին, որով նոր անցագիր բաց թողնելու իրավունքն անցնում էր կոմիսիային, ուր իմ ներկայությամբ կքննվի հարցը եւ իմ համաձայնությամբ բաց կթողնվեն անցագիր ստանալու համապատասխան վկայականներ` հյուպատոսին ներկայացնելու» [14, թ. 20-22]։ Հասկանալի է, հիշյալ կարգը պարսկական հյուպատոսության համար միանշանակ ընդունելի չէր կարող լինել։ Հյուպատոսությունն այս առթիվ ՀՍԽՀ արտաքին գործերի ժողկոմատին դժգոհություն հայտնեց [14, թ. 32 եւ շրջ.]։ Այդուհանդերձ, ժամանակի ընթացքում խնդիրը կարգավորվեց։ Պարսկական հյուպատոսությունն իր գործունեությունը շարունակեց նաեւ 1922 թ. մարտին Խորհրդային Հայաստանի՝ Անդրկովկասյան դաշնության եւ դեկտեմբերին՝ ԽՍՀՄ-ի կազմում ընդգրկվելուց հետո։ Ի տարբերություն պարսկական հյուպատոսության՝ Խորհրդային Հայաստանում գործող թուրքական ներկայացուցչությունների նկատմամբ իշխանությունների վերաբերմունքն առավել զգուշավոր էր։ Երեւանի թուրքական ներկայացուցչությունը հիմնվել էր 1920 թ. նոյեմբերին՝ թուրք-հայկական պատերազմում զինադադար հաստատվելուց հետո։ Դեկտեմբերի 3-ին Երեւան ուղարկած հեռագրում թուրքական Արեւելյան ռազմաճակատի հրամանատար Քյազիմ Կարաբեքիր փաշան տեղեկացնում էր. «Թուրքիայի եւ Հայաստանի դաշնագրի մի քանի կետերի հետապնդման համար Երեւանում՝ որպես Արեւելյան բանակի ընդհանուր հրամանատարության կապի սպա (офицер связи), նշանակվել է կապիտան Բահետին (Բեհաեդդինը – Հ. Ս.)» [4, թ. 1; 5, թ. 87]։ Փաստացի՝ նա հետեւելու էր ստորագրման պահին իսկ իրավական ուժ չունեցող Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի (2/3 դեկտեմբերի 1920 թ.) դրույթների կատարմանը։ Ինչպես տեսնում ենք, Բեհաեդդինը նշանակվել էր որպես կապի սպա։ Սակայն նա իրեն դիվանագիտական ներկայացուցչի իրավունքներ էր վերապահում։ ՀՍԽՀ արտաքին գործերի ժողկոմատը ձեռնամուխ եղավ այս հարցի պարզաբանմանը։ 1921 թ. հունվարի 3-ին Բեհաեդդինին ուղղված գրությամբ արտգործժողկոմ Ա. Բեկզադյանը 344ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ բարձրացրեց նրա լիազորությունների հարցը։ Շեշտելով, որ, բացի նախկին (ՀՀ) կառավարության հետ Ալեքսանդրապոլում ստորագրված պայմանագրի որոշ կետերի կատարմանը հետեւելու մասին ունեցած մանդատից, Հայաստանի նոր` խորհրդային կառավարությանը Բեհաեդդինի ունեցած որեւէ այլ լիազորության կամ գործառույթի մասին հայտնի չէ, արտգործժողկոմը պահանջում էր հայտնել իր առաքելության բնույթի ու ծավալի մասին [7, թ. 22 եւ շրջ.]։ ՀՍԽՀ արտգործժողկոմի պահանջի հիման վրա` Բեհաեդդինը ներկայացրեց 1921 թ. հունվարի 25-ին Ք. Կարաբեքիրի կողմից տրված մանդատը, համաձայն որի՝ մինչեւ Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարության լիազոր ներկայացուցչի ժամանումը, Բեհաեդդինը նշանակվում էր ՀՍԽՀ-ում Արեւելյան ռազմաճակատի գլխավոր հրամանատարության ներկայացուցիչ [1, թ. 3-4]։ Հետագայում թուրքական ներկայացուցչության պաշտոնական բնույթն ավելի ընդարձակվեց։ Փաստաթղթերում այն անվանվում էր. «Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի ներկայացուցչություն Հայաստանում»։ Երեւանի թուրքական ներկայացուցչությունը եւ անձամբ Բեհաեդդինն առանձնապես ակտիվ գործունեություն ծավալեցին 1921 թ. փետրվարյան հակախորհրդային ապստամբության հաղթանակին հաջորդած օրերին։ Բեհաեդդինն առաջիններից մեկը շնորհավորեց Հայրենիքի փրկության կոմիտեի իշխանությունը։ Իսկ 1921 թ. մարտի 18-ին նրան ուղղված դիմումում Փրկության կոմիտեի նախագահ Սիմոն Վրացյանը, վկայակոչելով Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը, խնդրում էր թուրքական գերությունից վերադարձնել հայ ռազմագերիներին, տրամադրել զենք եւ զինամթերք, զինվորական օժանդակություն [19, էջ 505-506]։ Քեմալականներին ուղղված այս եւ մյուս դիմումների պատճառով Վրացյանն իրավամբ արժանացել է ժամանակակիցների եւ մասնագետ պատմաբանների խիստ քննադատությանը։ Մարտի 22-ին իր բնակարանի առջեւ հավաքված հայ միտինգավորներին Բեհաեդդինը դիմեց հետեւյալ խոսքերով. «Չափազանց զգացված եմ ձեր ջերմագին արտահայտությունների համար։ Մենք` Արեւելքի ժողովուրդներս, եղել ենք իրար հետ մշտական կռիվների մեջ, որոնցից օգտվել են միշտ օտարները։ Հուսով եմ, որ այսուհետեւ, բարեկամներ դառնալով, կապրենք խաղաղ եւ կլինենք օգտակար միմյանց» [16, N 345ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Թուրք ներկայացուցչի այս գործողությունները ՀՍԽՀ իշխանությունները հետագայում անուշադրության չմատնեցին։ Փետրվարյան ապստամբության պարտությունից (1921 թ. ապրիլ) հետո նա հայտարարվեց “Persona non grata” (շնորհ չվայելող անձ)։ Երկրի ներքին գործերին միջամտելու, հակախորհրդային ապստամբության ղեկավարների հետ ակտիվորեն գործակցելու հիմնավորմամբ՝ Հայաստանի հեղկոմը 1921 թ. մայիսի 12-ին, նույն օրվա ՀԿ(բ)Կ կենտկոմի ընդունած որոշման հիման վրա, թուրքական իշխանություններից պահանջեց Երեւանից հետ կանչել Բեհաեդդինին [23, էջ 61]։ Հավանաբար այս խնդրով Հայաստանի ղեկավարները հարցում են կատարել Անդրկովկասի խորհրդային հանրապետություններում Խորհրդային Ռուսաստանի լիազոր ներկայացուցիչ Բ. Լեգրանին, ինչին ի պատասխան մայիսի 17-ին ՀՍԽՀ արտգործժողկոմ Ա. Մռավյանին ուղղված հեռագրում վերջինս հայտնում էր. «Բեհաեդդինի վերաբերյալ ձեր որոշումը լիովին ճիշտ է» [12, թ. 43]։ Հետաքրքրական է, որ Կարսի կոնֆերանսի (1921 թ. սեպտեմբերի 26 – հոկտեմբերի 13) օրերին այստեղ գտնվող Բեհաեդդինը սեպտեմբերի 27-ին ընդարձակ նամակ է փոխանցում ՀՍԽՀ արտգործժողկոմ Ա. Մռավյանին։ Նամակագիրը ողջունում էր «երկու ժողովուրդների միության իդեալն իրականացնելու համար» Կարս ժամանած ՀՍԽՀ արտգործժողկոմին եւ նշում. «Դուք ցանկացաք ինձ պատվազրկել իմ հեղափոխական ազգի առաջ, իսկ ես կապացուցեմ պատմության առաջ, որ ես հավատարիմ հեղափոխական եմ։ ... Ժամանակը եւ իրադարձությունները Ձեզ կապացուցեն, որ դուք շփոթվել եւ սխալվել եք»։ Նամակի վրա Ա. Մռավյանը մակագրել է. «Թողնել առանց պատասխանի» [2, թ. 26-27]։ Բեհաեդդինին փոխարինած Օմար Լյութֆի բեյը, իսկ 1922 թ. փետրվարին վերջինին հաջորդած Մուհիդդին բեյը եւս օրինական արարքներով չէին փայլում։ Թուրք ներկայացուցիչները փորձում էին հանդես գալ որպես Խորհրդային Հայաստանում բնակվող թուրքահպատակների պաշտպաններ, ձգտում իրենց իրավասության ներքո վերցնել հանրապետությունում բնակվող բոլոր մահմեդականներին առնչվող խնդիրների կարգավորումը։ ՀՍԽՀ արտաքին գործերի ժողկոմատն իր գործողություններով փորձում էր հակազդել պանթուրքական նշյալ գործելակերպին։ 346ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Երեւանի թուրքական ներկայացուցչության ծառայողները զբաղվում էին նաեւ մաքսանենգ ճանապարհով Հայաստանից Թուրքիա զենքի տեղափոխմամբ։ Այսպես` 1922 թ. մարտի 22-ին ՀՍԽՀ արտակարգ հանձնաժողովի պատրաստած տեղեկատվության համաձայն` Երեւանի թուրքական ներկայացուցչության աշխատակիցներն Իգդիր էին մեկնում «մինչեւ ատամները զինված», իսկ այնտեղից անզեն վերադառնում։ Զենքի գնումը կատարվում էր ներկայացուցչության կողմից։ Արտակարգ հանձնաժողովի տվյալներով` նախկին ներկայացուցիչ Օմար Լյութֆի բեյն անձամբ էր ղեկավարում զենքի գնման գործը, տարաբնույթ լրտեսական տեղեկություններ հավաքում Խորհրդային Հայաստանի եւ մասնավորապես Երեւան քաղաքի ներքին իրավիճակի մասին։ Զեկուցագրում նշվում էր, որ այդ տվյալները ձեռք են բերվել լիակատար վստահություն ներշնչող անձանցից [3, թ. 4]։ 1922 թ. փետրվարի 27-ին ՀՍԽՀ արտաքին գործերի ժողկոմատ ներկայացված Երեւանի թուրքական ներկայացուցչության մշտական աշխատակիցների եւ ասկյարների ցուցակի համաձայն` այն ուներ հետեւյալ հաստիքները` ներկայացուցիչ, ավագ քարտուղար, նրա տեղակալ, թարգմանիչ, վարորդ, վարորդի օգնական, 5 հոգուց կազմված պահակախումբ։ Բացի ազգությամբ հայ եւ ՀՍԽՀ քաղաքացի թարգմանչից, ներկայացուցչության մյուս աշխատակիցները, որոնք նաեւ թուրքահպատակներ էին, զինված էին [13, թ. 126-127]։ Երեւանի թուրքական ներկայացուցչությունը շարունակեց գործել նաեւ Խորհրդային Հայաստանի՝ Անդրկովկասյան դաշնության եւ ԽՍՀՄ-ի կազմում ընդգրկվելուց հետո եւս։ 1923 թ. այն վերակազմավորվեց հյուպատոսության։ Ալեքսանդրապոլը թուրքական զորքերի կողմից դատարկվելուց հետո թուրքական Արեւելյան ճակատի հրամանատարությունն այստեղ իր ներկայացուցիչ նշանակեց հարյուրապետ Թեֆիկին։ 1921 թ. ապրիլի 20-ին Ք. Կարաբեքիրի կողմից վերջինին տրված մանդատում նշվում էր, որ նա «նշանակվում է թուրք[ական] հրամանատարության եւ 11-րդ Կարմիր բանակի հրամանատարության մեջ հաղորդակցություններ ընդունելու եւ Ալեքսանդրապոլում կարմիր զորաբանակի հրամանատարության առաջ ներկայացուցչի պաշտոնով» [8, թ. 53]։ Ալեքսանդրապոլի տեղական իշխանությունների մոտ այն համոզումը կար, որ Թեֆիկն առավելապես զբաղված է լրտեսական գործու347ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ նեությամբ։ Այսպես` 1921 թ. մայիսի 26-ին ՀՍԽՀ արտգործժողկոմ Ա. Մռավյանին ուղղված գրությամբ Ալեքսանդրապոլի հեղկոմի ներքին գործերի բաժնի վարիչ Հ. Ամատունին նշում էր, որ Թեֆիկը երկար ժամանակ խուսափում էր իրեն տրված մանդատը ներկայացնել, ինչպես նաեւ շարունակում էր բնակվել երկաթուղային կայարանում (այն դեպքում, երբ քաղաքում բնակարան ուներ)։ Հ. Ամատունին տեղեկացնում էր, որ թուրք ասկյարների թիվը մանդատով սահմանված 12ից շատ ավելի է, իսկ Ալեքսանդրապոլում թափառող եւ իրենց խորհըրդային կարգերի համակիրներ անվանող մոտ 120 թուրք ասկյարներն իրականում Թեֆիկի լրտեսական խմբի անդամներն են [8, թ. 46 եւ շրջ.]։ Ներկայացուցչությունը 1922 թ. վերածվեց հյուպատոսության։ Ալեքսանդրապոլի թուրքական հյուպատոսությունը հավակնում էր օգտվել ծածկագիր հեռագրից, ինչի իրավունքը, որպես հյուպատոսություն, նա չուներ։ Ահա այս պատճառով ՀՍԽՀ արտաքին գործերի ժողկոմատի կողմից հավանության չարժանացավ ծածկագրերից օգտվելու հյուպատոսության պահանջը։ Այս մասին արտգործժողկոմատը տեղեկացրեց նաեւ Երեւանի թուրքական ներկայացուցչությանը [21, էջ 402]։ 1922 թ. աշնանը Հաքքի բեյի ղեկավարած Ալեքսանդրապոլի թուրքական հյուպատոսությունն ուներ 8 աշխատակից [15, թ. 98]։ Այն եւս շարունակեց գործել հաջորդ տարիներին։ 1922 թ. հուլիսին Խորհրդային Հայաստանի արտաքին գործերի ժողկոմատի լուծարումից հետո Երեւանի պարսկական հյուպատոսության, թուրքական դիվանագիտական ներկայացուցչության եւ Ալեքսանդրապոլի հյուպատոսության հետ հարաբերություններ էին պահպանում ՀՍԽՀ ժողկոմխորհը եւ ներքին գործերի ժողկոմատը։ Ամփոփելով՝ փաստենք, որ Հայաստանի խորհրդայնացումից կարճ ժամանակ անց վրացական եւ ռուսական դիվանագիտական ներկայացուցչությունները փակվեցին, իսկ Երեւանում գործող պարսկական ու թուրքական ներկայացուցչությունները շարունակեցին իրենց աշխատանքները։ 1921 թ. ապրիլին Ալեքսանդրապոլում հիմնվեց նաեւ թուրքական հյուպատոսություն։ Վերջինների հետ ՀՍԽՀ Ժողկոմխորհը հարաբերություններ էր իրականացնում արտաքին գործերի ժողկոմատի միջոցով։ Վերջինս փորձում էր կանոնակարգել օտարերկրյա ներկայացուցչությունների հետ իրականացվող հարաբերու348ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ թյունները։ Պարսկական հյուպատոսությունը Հայաստանի հանդեպ բարեկամաբար էր տրամադրված, իսկ թուրքական ներկայացուցչություններն առավելապես զբաղված էին լրտեսական գործունեությամբ, կամ էլ փորձում էին իրենց ներկայացնել իբրեւ Խորհրդային Հայաստանում բնակվող մահմեդականների շահերի արտահայտիչ։

example2269

example2269

2016թ․ ռեզոնանսային երևույթները ԱՄՆ-ի պատմության մեջ եզակի դեպք չեն։ 2000թ․ ԱՄՆ նախագահական ընտրությունների արդյունքում նախագահ ընտրվեց հանրապետական Ջորջ Բուշը, չնայած բնակչության 48,4% քվեարկել էր դեմոկրատ Ալ Գորի օգտին։ Բնակչության ընտրանքային զանգվածին տալով որոշակի հարցեր՝ կարելի է կանխատեսել, թե ինչպիսի արդյունքներ կունենանք՝ օգտվելով թեստային և կլաստերային վերլուծության մեթոդներից։

Գիտ. Ղեկավար ՝ Ֆումգտ, դոց. Գ Տոնոյան 2016 թ. ԱՄՆ նախագահի ընտրություններ Ստացված արդյունքները մեծ քննարկումների տեղիք են տվել համաշխարհային հանրության շրջանում, անգամ բողոքների պատճառների վերաբերյալ։ Թրամփը, հավանաբար, բազմաթիվ հարցեր է առաջացրել, որոնց մի մասին կփորձենք պատասխանել այս աշխատանքում։ Մեր օրինակում մենք կանդրադառնանք ԱՄՆ-ի ընտրություններին մասնակցած հիմնական նահանգներին, ինչպիսիք են համեմատաբար մեծ բնակչություն ունեցող նահանգները (բայց առանցքային նահանգները (1-11 նահանգ) ձայների մեծամասնությունը տվեցին Թրամփին, և II խմբում (12)։ -22 նահանգ) այն պետություններն են, որոնց ձայների մեծ մասը բաժին է ընկել Քլինթոնին։ Յուրաքանչյուր նահանգում ընտրվել է 32 բնակչության նմուշ, որոնց տրվել են հատուկ հարցեր 33։ Հետազոտության հիմնական նպատակն է պարզել, թե նահանգների բնակչությանը տրված հարցերից որն է առավել հստակ, Դիտարկվող նահանգներից որոնք են առավել բնորոշ «հակաթրամփյան» և «Թրամփական» պետությունները։ Հետազոտության արդյունքները համեմատվել են դիսկրետ կլաստերի վերլուծության և մոդելավորման մեթոդներով ստացված արդյունքների հետ։ Առաջին և 32 նմուշառման ժամանակ ընտրված համակցության որոշ միավորներ ուսումնասիրվում են որոշակի կարգով և ստացված արդյունքները տարածվում են ամբողջ համադրության վրա։ 33 Փաստորեն, յուրաքանչյուր պետության նմուշին տրվել է 20-25 տարբեր հարց `կապված իրենց նախասիրությունների, ապրելակերպի, քաղաքական հայացքների և այլնի հետ, բայց մենք առանձնացրել ենք 10 ամենակարևոր հարցերը, որոնք, մեր կարծիքով, առավել արդիական են։ առավել բնորոշ երկրները (օրինակ ՝ Հայաստանը)։ ) համար։ //edition.cnn.com/election/results Բոլոր նահանգները, Ելք-հարցումներ վել Երկրորդ խմբի համար X հատկությունը 1 է ՝ «Պետություններն ընտրում են Թրամփին»։ Հաշվի առեք դիսկրետ մոդելավորման I մեթոդը. Ախտորոշիչ թեստ 2 կամ ուղղակի թեստ։ ա (P9) Դաշնային կառավարությունից դժգոհ ընտրողների 70% -ից ավելին (P10) {ընտրողների մեծամասնությունը կարծում է, որ Թրամփը կարող է ճիշտ տնտեսական քաղաքականություն վարել} 1H Սարգսյան, Գ. Տոնոյան, Ն Քոչինյան - «Դիսկրետ մոդելավորումը ճանաչողության մեջ» դասակարգման խնդիրները »,« akանգակ », Երեւան - 2015, էջ 9-13։ Եկեք որոշ մեկնաբանություններ կատարենք I և II աղյուսակների վերաբերյալ։ Մեր օրինակում բնակչությունը բաժանված է 2 խմբի ՝ ըստ տարիքի (ավելի բարձր, քան 45 և ցածր)։ Վիճակագրության համաձայն, միջին տարիքի (30-45) մարդիկ ավելի հավանական է, որ քվեարկեն Քլինթոնի օգտին, քանի որ Թրամփը հայտնի է իր էքսցենտրիկ պահվածքով և ավելի շուտ 1։ Յուրաքանչյուր համար ցույց է տալիս պետության ընտրական ձայները ՝ կախված բնակչությունից։ Այսինքն ՝ պետության կշիռը Որքան մեծ է պետության բնակչությունը, այնքան շատ ձայներ։ մի քանի Մրցավազքի դեպքում (օրինակ, լատինացիները, անկանխատեսելի աֆրիկացիները, սպիտակները և այլն) ավելի հակված են առաջադրվել Քլինթոնի համար (որը նրանց նկատմամբ համեմատաբար մեղմ քաղաքականություն կվարի), այնպես որ, եթե նրանք բազմանան այդ նահանգում, մեծամասնությունը գնալ մեծամասնություն։ Բնակության վայրը մեծ ազդեցություն ունի, քանի որ արվարձաններում ապրող մարդիկ հիմնականում տեսնում են Քլինթոնի նախընտրական ծրագրում իրենց առօրյա կյանքի, ինչպես նաև ենթակառուցվածքների, սոցիալական և այլ խնդիրների լուծումը։ Կրթությունը նույնպես կարևոր դեր ունի, քանի որ բարձրագույն կրթություն ունեցող մարդիկ հիմնականում խուսափում են Թրամփի ծայրահեղական քաղաքականությունից։ Ընտրողների տեսակետների վերաբերյալ ասենք, որ բնակչությունը կա՛մ դեմոկրատ է, կա՛մ հանրապետական, կա՛մ նրանք անկախ են։ Մենք եկամտի մակարդակը 50,000-ից $ 100,000 կդիտարկենք որպես միջին խավ ($ 50,000-ից ցածր եկամուտ ունեցող անձինք սովորաբար պատկանում են դեմոկրատներին, իսկ $ 100,000-ից բարձր եկամուտ ունեցողները ՝ հանրապետականներին կամ անկախներին)։ Քլինթոնի կողմնակիցները «գոհ են» Բարաք Օբամայի վարած քաղաքականությունից։ Բացի այդ, Քլինթոնի ներկայացրած քաղաքական ծրագիրը կարծես թե Օբամայի քաղաքականությունն էր, և մարդիկ փոփոխություններ էին ակնկալում նոր նախագահից։ 10-րդ նշանի հետ կապված նշենք, որ բոլոր նահանգներում անցկացված հարցումներից հետո պարզվեց, որ երկրի հիմնական խնդիրը (ըստ ամերիկացիների) տնտեսությունն է, ուստի այն թեկնածուն, ով կարող է ճիշտ տնտեսական քաղաքականություն վարել, ընտրվել Թուլությունները դաշնային կառավարությունից «փոփոխություն են ակնկալում նոր նախագահից»։ Հաշվեք ինդեքսների (Pj) e օբյեկտների (ei) տեղեկատվական կշիռները 2 աղյուսակի համար Դիսկրետ մոդելավորման I մեթոդում, որքան մեծ է պիտակի կամ առարկայի տեղեկատվական կշիռը, այնքան մեծ է դրա նշանակությունը։ I աղյուսակում համապարփակ թեստերի քանակը 30 է, իսկ II- ում ՝ 2։ I- ի փակուղային փորձարկումները ավելին են, քան II թեստերը, ինչը պայմանավորված է նրանով, որ մարդիկ, սովորաբար դեմոկրատները, «նման են» II աղյուսակին (Քլինթոնի կողմից ընտրված նահանգները)։ Աղյուսակ I (Թրամփ) Աղյուսակ II (Քլինթոն) (I խումբ) P6 = P10 = 0.733 (I խումբ) P! 3 = P! 7 = P! 9 = P! 4 = P! 6 = (II խումբ) P9 = 0,7 (II խումբ) P! 2 = P! 5 = 0,5 (III խումբ) P8 = 0,667 (III խումբ) P! 1 = P! 8 = P! 10 = 0 (IV խումբ) P7 = 0.633 (խումբ V) P3 = 0.6 (խումբ VI) P1 = P5 = 0.567 (խումբ VII) P2 = 0.533 (խումբ VIII) P4 = 0.333 նախագահ. «Թրամփի» բնորոշ նահանգներն են Օհայո (Օ), Յուտա (Յուտա), Արիզոնա (Ազ), Տեխաս (Տեխ), Փենսիլվանիա (Պա), (Ֆլորա) Այս նահանգներում կան բոլոր նախադրյալները, որպեսզի Ֆլորիդան ընտրվի Թրամփ որպես նոտա, Թրամփը հաղթեց ընտրություններում ՝ վերը նշված 6 նահանգների պատճառով։ Սովորաբար յուրաքանչյուր 4 տարին մեկ, ընտրությունների ընթացքում, Օհայո Օ և և նույնիսկ ասում է. Օհայոյում հաղթած թեկնածուն կդառնա հաջորդ նախագահը։ Եկեք քննարկենք ախտորոշիչ հետազոտության համար նոր օբյեկտ ճանաչելու հարցը։ Մենք ուզում ենք պարզել, թե այդ պետություններից որն կարող է ներառվել E օբյեկտների բազմության մեջ (որոնք բավարարում են X հատկությունը) ․ Որոշվում է նոր օբյեկտի քաշը (cid)։ 1809) (նշ. 1810) (նշ. 2172) ((նշ. 2192)) · (տիկ. 2202) (նշ. 4594) (խնամել 2168) համասեռամոլ (cid) 2196) (նշ. 2192) (նշ. 3128) (նշ. 2778) հետևյալ բանաձևով e (T) = ∑։ , որտեղ t! ij- ն ցույց է տալիս աստիճանը, որով e օբյեկտը բավարարում է P բազմության j- րդ ցուցիչը (j = 1,2, .., 10)։ Եթե ​​min (T) -Ɛ ≤ e! (T) ≤ max (T) +, ապա մենք կասենք, որ e օբյեկտը X հատկություն ունի, և այն կարող է ներառվել E բազմության մեջ։ Վերոնշյալ աղյուսակից ՝ min (T) = 0,407; առավելագույն (T) = 0.846։ Նյու Մեքսիկոն (Նմ) ընդհանրապես ընդգրկված չէ այս բազմության մեջ, քանի որ նրա քաշը շատ փոքր է (Նյու Մեքսիկոյում ՝ հօգուտ Քլինթոնի)։ 48% HV- Կարոլինա (Sc) և Missouri (Mo) հարաբերակցությունը նրանց ձայների մեծամասնությունը տվեց Թրամփին, ինչպես կանխատեսվել էր։ Կլաստերի 1 վերլուծություն։ Թույլ է տալիս բաժանել առարկաները կլաստերի ՝ ընտրելով հեռավորության չափման մեթոդը։ Հետազոտության ընթացքում թեստերի հավաքածուն նախ որոշվել է պիտակների (տեղեկատվական կշիռների), ապա ստացված արդյունքների ՝ օբյեկտների տեղեկատվական կշիռներով։ Օբյեկտների տեղեկատվական կշիռների հիման վրա օբյեկտների կլաստերային վերլուծության մեջ 2 օբյեկտ նույն կլաստերից (խմբից) է, ոչ փորձնական քննության արդյունքում մեծ է հավանականությունը, որ դրանք կլինեն նույն կլաստերից (խումբ ) Հակառակը միշտ չէ, որ այնտեղ է, որտեղ կա։ Կլաստերի վերլուծության երկքայլ մեթոդներ 22 նահանգները 10 չափանիշների համաձայն կբաժանվեն 2 կլաստերի (I կլաստերում ներառվելու են Քլինթոնի կողմից ընտրված նահանգները, իսկ Թրամփի կողմից ընտրվածները բաժանվելու են II)։ 2.Жамбю М. Հիերարխիկ կլաստերի վերլուծություն և նամակագրություն։ - Մ. Финансы и 3.Бююль А., Цёфель П. ՍՊՍՍ Փորձեք տեղեկատվություն մշակել։ Վերլուծական վիճակագրական տվյալներ և թաքնված օրենքների հաստատում։ Պեր с нем —СПб .։ DiaSoftP, 2005. - Գլուխ 20. Կլաստերի վերլուծություն, էջ. 384-408. Վարդերի դասակարգում և դասակարգում։ Նշենք, որ ըստ Հիերարխիկ Երկու քայլ 2 կլաստերի վերլուծության, I կլաստերը 13 է, իսկ II- ը ՝ 9։ Միչիգան ​​(Mc 0.407) և Hs Կարոլինան (Nc 0.5) ընդգրկված չէ առաջին կլաստերում, ինչը կարող է արդարացվել այն փաստով, որ այս երկու պետությունների տեղեկատվական կշիռը ամենափոքրն է։ Likeիշտ այնպես, ինչպես այս նահանգներում, Թրամփը հաղթեց ընտրական ձայների շատ փոքր տարբերությամբ։ Անգամ Միչիգանում 3 ձայնի փաստացի քանակով, Թրամփը պարտվեց։ Ըստ Ուորդի, կլաստերների չափը նույնն է, բայց այստեղ Hs-Carolina (Nc 0.5) ով Iowa (Iw 0.566) մտավ առաջին կլաստեր, չնայած, ըստ թեստի, դրանք ընդգրկված էին Թրամփի ընտրատարածքներում։ Դրանք համեմատաբար թեթև էին (չնայած ամենաթեթևը չէին)։ Կլաստերի վերլուծության դիսկրետ մոդելավորման արդյունքները, ընդհանուր առմամբ, համընկնում են, բացի այդ, հետազոտության արդյունքները համընկնում են նախագահական ընտրությունների արդյունքների հետ։ 2 Կլաստերի երկքայլ վերլուծությունը թույլ է տալիս ոչ միայն պարզել, թե որ օբյեկտներն են որ կլաստերին պատկանում, այլ նաև գնահատել ՝ մենք ունե՞ն լավ կլաստեր, թե ոչ։ 3 Իրականում, Քլինթոնը փաստացի ձայների քանակով առաջ է անցել Թրամփից, բայց ԱՄՆ օրենսդրության համաձայն, ընտրությունների արդյունքները որոշվում են ընտրողների ձայներով։ ԱՄՆ ՆԱԽԱԳԱՀԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐ Քարամյան Տիգրան ՀԵՏԱՈՏՈՒԹՅՈՒՆ Ընտրությունների արդյունքներ բառի հիմնաբառեր. ։

example1290

example1290

Հոդվածում ներկայացված են դաստիարակչական հիմնախնդիրները, որոնք առաջանում են դեռահասների ուսումնական և ընտանեկան դաստիարակության ընթացքում և դաստիարակչական, շտկող, ընտանեկան խորհրդատվության դերը այդ հիմնախնդիրների հաղթահարման գործում։ Ներկայացվում է նաև երեխայի խորհրդատվությունը` որպես սոցիալ-մանկավարժական աջակցության ձև։ Հոդվածի նպատակն է ընդգծել դաստիարակչական խորհրդատվության կարևորությունը՝ որպես դեռահասների պահվածքի ձևավորման հիմնական միջոց, աշակերտների բարոյական արժեքների զարգացման գլխավոր պայման նոր կրթական համակարգի հայեցակարգում։

Մանկավարժական գիտության գերակա խնդիրներից է կրթության որակի էապես բարելավումը `գիտահետազոտական-ինովացիոն գործունեության կառուցվածքային բովանդակության բաղադրիչները շարունակաբար ներմուծելով, կրթության որակի ժամանակակից պահանջներին համապատասխան, կրթամշակութային գործընթացների կազմակերպում։ ըստ տարիքային-անհատական ​​առանձնահատկությունների։ Մանկավարժական գործունեության արդյունավետությունը բնութագրվում է մասնագիտական ​​որակների շարունակական կատարելագործմամբ, հիմնականում պայմանավորված է ուսումնական գործընթացի հայեցակարգային հիմքերի խորացմամբ։ Ստեղծված պայմաններում մանկավարժի համապատասխանությունը համաշխարհային կրթական գործընթացներին, աշխարհաքաղաքական զարգացումներին համահունչ կրթական քաղաքականության իրականացումը և մասնագիտական ​​խնդիրների լուծման ռազմավարության մշակումը դառնում են մանկավարժի մասնագիտական ​​գործունեության բնութագրական հատկանիշները։ , Կրթության նոր հայեցակարգի մշակման ասպեկտները վերաբերում են ուսուցչի և աշակերտի միջև փոխգործակցության ձևերին, սովորողի արժեքային համակարգի ձևավորմանը, դրա իրականացման միջոցներին և ձևերին։ Կրթության ավանդական համակարգում առկա են ոչ միայն առարկայական, մանկավարժական-մեթոդաբանական, այլև կրթական խնդիրներ, որոնց լուծում են տվել անվանի մանկավարժներ, փիլիսոփաներ, հոգեբաններ, որոնք դեռևս լուծված չեն։ Այս հոդվածի նպատակն է ներկայացնել այն կրթական խնդիրները, որոնք ծագում են հատկապես դեռահասների կրթության գործընթացում, մանկավարժական խորհրդատվության միջոցով բացահայտել դրանց հաղթահարման ուղիները։ Խոսելով կրթական խնդիրների մասին ՝ նշենք, որ ներկայումս դրանք ավելի սուր բնույթ են կրում։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ ժամանակակից պայմաններում երեխայի մանկությունը տեղի է ունենում հասարակության մեջ, որը բնութագրվում է արժեքային անբավարարությամբ, նպատակային հստակ կողմնորոշումների բացակայությամբ, սոցիալական շերտավորման խորացմամբ, երեխաների և դեռահասների կոնֆլիկտներով և ընտանեկան դաստիարակության թերություններով։ Ավելացնենք, որ մանկավարժական պրակտիկայում առկա դժվարություններն առաջանում են հիմնականում այն ​​պատճառով, որ հաղորդակցվող կողմերից մեկը ՝ երեխան, այս դեպքում դեռահասը, ինքնաճանաչման փուլում է։ պահանջները Այստեղից էլ գալիս են հաղորդակցության տարբեր մակարդակները, որոնք բարդացնում են տեղեկատվության և անձնական հաղորդակցության փոխանցումը։ Շատ դեպքերում դեռահասների ագրեսիվ պահվածքը պայմանավորված է դպրոցի կարգապահական աշխատանքի ցածր մակարդակով `այս երեւույթի նկատմամբ անտարբերությամբ, երբեմն նույնիսկ հանդուրժողականությամբ, հանդուրժողականությամբ։ Դեռևս իր ժամանակներում I. Գ. Նշել է Պեստալոցցին։ «Դպրոցի դժբախտությունն այն է, որ դրանում օգտագործվող ուսուցման մակերեսային, անբավարար մեթոդները, ինչպես նաև ուսումնադաստիարակչական նյութերի ամբողջ ծավալը ոչ մի կերպ կապված չեն պրակտիկայի կենդանի սկզբունքների և տեսակետների հետ» [1, pp. 184-185]։ Ներկայացնելով ժամանակակից պայմաններում դեռահասների կրթական աշխատանքում ծագող խնդիրները, որոնք բացասաբար են անդրադառնում ուսումնական գործընթացի արդյունավետության վրա ՝ առաջացնելով սթրեսային իրավիճակներ, անդրադառնանք մանկավարժական խորհրդատվության դերին դրանց հաղթահարման գործում և կազմակերպության ձևերին։ Արտասահմանում մշակվել են մանկավարժական խորհրդատվության բազմաթիվ տեսական-գործնական մոտեցումներ, և մանկավարժական գործունեության բոլոր առարկաների համար օգտագործվում են տարբեր մոդելներ։ Ըստ Մ. Ն. Pzner, O. Մ. Ayայչենկոյի և այլոց խորհուրդները ձևակերպվում են հետևյալ կերպ. «Խորհրդատուների» կողմից հատուկ ձևով կազմակերպված բարդ հարաբերություններ, որոնք ուղղված են ինչպես անձի, այնպես էլ ամբողջ կազմակերպության գործունեությունից բխող խնդիրների լուծմանը ՝ «դրական փոփոխություններ առաջացնելով» [ 2, էջ 9]։ Մանկավարժական խորհրդատվությունն ունի բազմաթիվ բաղադրիչներ և գործառույթներ։ Մեր հոդվածի նպատակն է դիտարկել մանկավարժական խորհրդատվության բաղադրիչը, որը ներառում է երեխաների և ընտանեկան աշխատանքում խորհրդատվություն, որը ներառում է. • աշխատել ծնողների հետ, ովքեր հակասում են երեխաների կամ ուսուցիչների, ինչպես նաև սոցիալ-մանկավարժական աջակցության կարիք ունեցող երեխաների հետ։ Ներկայացնելով այս խորհրդատվական բաղադրիչի գործառույթները, հաշվի առեք իրավիճակները, որոնք պահանջում են նման խորհրդատվական աշխատանք։ իրավիճակներ, որոնք առաջանում են որոշ երեխաների ՝ դասարանի աշխատակազմին հարմարվելու դժվարության պատճառով։ Նման դեպքերում անհրաժեշտ է իրականացնել սոցիալ-մանկավարժական խորհրդատվություն, որը թույլ կտա հաղթահարել այդպիսի երեխաների բարդույթները ՝ բարձրացնելով նրանց ինքնագնահատականը։ Սոցիալ-մանկավարժական խորհրդատվության դեպքում մանկավարժական խորհրդատուն կարող է օգտագործել խրախուսական-ուղղորդող ազդեցության ռազմավարությունը։ Խրախուսական մարտավարության դեպքում խորհրդատուի հիմնական գործառույթը կլինի երեխայի դրական վարքի խթանումը, նրա մեջ ինքնավստահության սերմանումը, առաջադրանքների նշանակումը, որոնք կնպաստեն նրա պատասխանատվության դրսևորմանը։ Այս գործողությունները կօգնեն երեխաների միջև դասարանական կապ հաստատել։ Հրահանգի ազդեցության ռազմավարությունը կկիրառվի այն դեպքում, երբ երեխան չունի սոցիալական դրական փորձ, գերակշռում է բացասական վարքագծային վերաբերմունքը, որը սովորաբար կապված է արտաքին միջավայրի, սոցիալ-մանկավարժական անտեսման կամ անբարենպաստ ժառանգության հետ։ 2. parentնող-երեխա կոնֆլիկտային իրավիճակների դեպքում մանկավարժ-խորհրդատուն կաշխատի ծնողների հետ։ Supportingնողների և դաստիարակների գործողությունների համակարգումը կարող է ներգրավվել ընտանիքին աջակցելու գործում։ Difficultանկալի է, որ դժվար երեխան անընդհատ գտնվի որևէ կողմի պատասխանատվության տարածքում։ Այս ջանքերն անհրաժեշտ են, քանի որ նույնիսկ մեկ «խնդրահարույց» երեխա կարող է էական ազդեցություն ունենալ դպրոցական մյուս երեխաների վրա։ Ընտանեկան խորհրդատվության հիմնական կողմնորոշումը ոչ թե ազատվելն է, այլ երեխային հասկանալն ու աջակցելը, նրա շահերը պաշտպանելը։ Տարբեր հետազոտողների կողմից առաջարկվել են ընտանեկան խորհրդատվության տարբեր մոդելներ, ներառյալ Ս. «Լուսավորության մոդելը» մշակվել է Գորդոնի կողմից, Ն.Դ. Գիդսոնի կողմից։ Ըստ այս մոդելի ՝ ընտանիքին խորհուրդներ տվող մանկավարժը ծնողներին սովորեցնում է ախտորոշել երեխաների խնդրահարույց վարքը, որոշել դրանց բնութագրերը, վերլուծել հնարավոր հետևանքները [3, p. 85]։ Այս դեպքում դաստիարակ-խորհրդատուն կարող է ընտրել պաշտպանության ռազմավարությունը, որը օգտակար կլինի ծնողների և երեխաների միջև բախումների դեպքում։ Այս մարտավարության հաջողության հիմնական պայմանն այն է, որ բուֆերային համակարգում գործելու խորհրդականը հեղինակություն ունենա երկու կողմերի համար։ Անկախ ընտրված մարտավարությունից, յուրաքանչյուր խորհրդատու ընտանեկան միասնության ապահովումը կդիտարկի որպես աշխատանքի արդյունավետության կարևոր ցուցանիշ։ Համախմբման հիմնական ցուցանիշը արժեքային և նյութա-արժեքային միասնությունն է, ինչը նշանակում է ընտանեկան հարաբերությունների զարգացման այն աստիճան, երբ ընտանիքի անդամները կիսում են համատեղ գործունեության և արժեքների նպատակները։ 3. Ուսուցիչ-աշակերտ շփման գործընթացում հակասական իրավիճակների դեպքում մանկավարժ-խորհրդատուն կաշխատի ինչպես ուսուցչի, այնպես էլ ուսանողի հետ։ Մանկավարժ-խորհրդատուի օգնությունն այն է, որ ուսուցիչը նրա միջոցով հասկանա աշակերտի վարքի պատճառը, բացահայտի նրա խոսքերի, գործողությունների համատեքստում թաքնված դրդապատճառները և կանխի հակամարտությունը սկզբնական փուլում, և եթե այն խորանա, գտնի այն հաղթահարելու ուղիներ։ Նման իրավիճակներում մանկավարժ-խորհրդատուի կողմից օգտագործվող գործողություններում պետք է առանձնացվի «Համագործակցական զրույց» մոդելը։ Ներկայացնելով մոդելը `նշենք, որ այն ներառում է 2 բլոկ` հոգեբանական և մանկավարժական։ Հոգեբանական բլոկը ներառում է խորհրդատուին կարեկից լսելով խորհրդատուին, բաց հարցեր տալով և մտքեր ու զգացմունքներ ձևավորելով։ Մանկավարժական բլոկը ներառում է հարցերի կառուցվածքավորում, խորհրդատուի դիրքորոշման բացահայտում, նրա դերի հստակեցում։ Համագործակցային զրույցի մոդելը իրականացվում է `օգտագործելով հետևյալ հաջորդական քայլերը։ Առաջին փուլում ուսուցիչը խնդիրը ներկայացնում է խորհրդատուին, ով լսելուց հետո խորհրդատուին ուղղորդող հարցեր է տալիս, որոնք օգնում են ուսուցչին հստակ արտահայտվել, և խորհրդականը `ավելի լավ հասկանալ ուսուցչի անձնական հատկությունները, ինչպիսին է խնդիրը. Երկրորդ փուլում իրականացվում է պատճառների վերլուծություն, որոնք հանգեցրին այս խնդրահարույց իրավիճակին։ Երրորդ փուլում քննարկվում է առաջադրանքների հաջորդականությունը, որը ուսուցիչը պետք է կատարի `իր աշխատաոճում փոփոխություններ կատարելու համար, որոնք նպաստում են խնդրի լուծմանը։ Չորրորդ փուլը փոփոխությունների վերլուծության փուլն է։ Խորհրդակցության արդյունքում կատարված փոփոխությունները վերլուծվում են։ Մանկավարժ-խորհրդատուն այն հայելին է, որում մանկավարժը տեսնում է իր ուսանողի գործունեության ընթացքում ստեղծված իրավիճակը երրորդ անձի տեսանկյունից, բացահայտում երկուսի թույլ տված սխալները, փորձում անաչառ մեկնաբանել այդ իրավիճակը։ Ուսանողի համար մանկավարժական խորհրդատվության անհրաժեշտությունն առաջանում է այն ժամանակ, երբ երեխան ինչ-որ բան հաղորդակցելու ցանկություն ունի։ Ըստ O. Ս. Ըստ Գազմանի, «օգնել դժվարին իրավիճակում հայտնված դպրոցականին, որպեսզի նա սովորի ինքնուրույն լուծել սեփական խնդիրները, ինքնադրսեւորվել առօրյա դժվարություններում» [4, p. 74]։ Մանկավարժ-խորհրդատուի օժանդակությունը կլինի ագրեսիվ վարք ունեցող երեխաների վերականգնումը `ուղղված երեխաների կոնֆլիկտների լուծմանը, շեղված վարքի շտկմանը, վտանգավոր սովորություններից, կախվածություններից, ինքնաիրացումից և ինքնահաստատումից։ Ամերիկացի մանկավարժ և հոգեբան Լ. Թորնդայքը ասում է. «Մենք պետք է փոփոխություն տեսնենք դաստիարակության մեջ… Մենք դաստիարակենք մեկին դաստիարակության մեջ, եթե նրա մեջ փոփոխություն չառաջացնենք» [5, p. 25]։ Ն. Ն. Միխայլովա և Ս. Մ. Յուսֆինը մանկավարժական աջակցությունը դիտում է որպես հատուկ մանկավարժական գործունեություն, որը զգալիորեն տարբերվում է ուսուցչական և դաստիարակչական գործունեությունից։ Ըստ այդ հեղինակների ՝ երեխայի մանկավարժական աջակցությունը կրթական պրակտիկայում «մեծահասակների գործունեության տարբեր ռազմավարություններ են ՝ կապված երեխայի խնդրի հետ։ Այս ռազմավարությունները կապահովեն երեխայի անվտանգության պայմանները, երբ նա ձեռք կբերի իր սեփական փորձը, կօգնեն նրան հաղթահարել խնդրի հուզական ապրումները։ Դրանք նպաստում են գործունեության մեջ խնդրի փոխանցմանը ՝ ըստ նրա լուծման։ Համապատասխան մարտավարության միջոցով մանկավարժական աջակցությունն իրականացնում է որոշակի երեխայի պաշտպանիչ, զարգացման և զարգացման գործառույթներ »[6, p. 108]։ Երեխայի ագրեսիան վերացնելու համար խորհրդատու-մանկավարժի կողմից օգտագործվող խորհրդատվության հիմնական ձևերից անհրաժեշտ է առանձնացնել ինչպես անհատական, այնպես էլ խմբային աշխատանքը։ Անհատական ​​միջամտությունը կարող է իրականացվել խորհրդատվության «ուսուցողական», «էմպիրիկ» մոդելների միջոցով, որոնք հիմնված են կոնֆլիկտային իրավիճակում մասնակիցների վարքի վերլուծության և մեկնաբանման վրա, և խմբային միջամտությունն արդյունավետ է դերային խաղերի միջոցով, որոնցում վարքագիծն առկա է։ մոդելավորվելով սոցիալական ընդունելի վարքի վրա։ Հաշվի առնելով անհատական ​​խորհրդատվության մոդելները `հարկ է նշել, որ« հանձնարարականի »մոդելում մանկավարժ-խորհրդատուն ստանձնում է պատրաստ հրահանգի հեղինակի դերը, բայց պատրաստ հանձնարարությունները պակաս ցանկալի են` այն իմաստով, որ դրանք հակասում են երեխայի մանկավարժական աջակցություն։ Այս ամենը հաշվի առնելով `առաջարկվում է օգտագործել այս մոդելը միայն այն երեխաների հետ խորհրդակցելիս, ովքեր չունեն իրենց սեփական գործունեությունը վերլուծելու և ինքնուրույն հաղթահարելու դժվարությունները։ «Էմպիրիկ» մոդելը մշակող խորհրդատուն պետք է վերլուծի իրավիճակի ծագման պայմանների համատեքստը։ D. գծում։ «Երեխայի ագրեսիայի պատճառները հասկանալու համար այս գործընթացի զարգացումը չի սահմանափակվում շահագրգիռ կողմերի միջև հարաբերությունների ուսումնասիրությամբ, բայց անհրաժեշտ է մշակել մասնակիցների վարքագծային բարդ մոդելներ, որոնք որոշակի ազդեցություն ունեն ագրեսիայի ձևավորման վրա» [7]։ , էջ 255]։ Այդ նպատակով խորհրդատուը պետք է հաշվի առնի մասնակիցների անհատական ​​առանձնահատկությունները `ընտանեկան փորձ, դպրոցական գործոն` իրականացնելով խորհրդատվությունը։ Խմբային խորհրդատվությունն իրականացվում է խաղային տեխնոլոգիայի, դերային խաղերի միջոցով, որն իրականացվում է որոշակի փուլերում։ Նախնական փուլում մասնակիցները քննարկում են իրավիճակը։ Հաջորդ փուլի սկզբում, խորհրդատուի հանձնարարությամբ, խմբի անդամներին տրվում են որոշակի դերեր, որոնք պետք է ներկայացվեն խաղային տեխնոլոգիայի միջոցով։ Այս դեպքում մասնակիցները կատարում են դերեր, որոնք համապատասխանում են տվյալ իրավիճակում իրենց կարգավիճակին։ Հաջորդ փուլի ընթացքում դերերը կփոխվեն։ Նախավերջին փուլը ներառում է մասնակիցների կողմից կարծիքների փոխանակում, որի ընթացքում նրանք խորհրդատուի ղեկավարությամբ իրականացնում են գործընթացի վերլուծություն ՝ զարգացնելով ինքնապահպանման գաղափար։ Գ Նիբերգալը համոզված է, որ դերային խաղերում ներկայացված խնդիրները հնարավորություն են տալիս բացատրել խնդրի պատճառները, բախումների ծագումը և զարգացումը `հուզական զգացմունքների պատճառ դառնալով [8, p. 15]։ Ամփոփելով վերը նշվածը, նշենք, որ մանկավարժական խորհրդատվությունը կապահովի դպրոցում մանկավարժական համայնքի համատեղ աշխատանքի իրականացումը, դպրոց-ընտանիք համագործակցության ձևավորումը, երեխայի անհատական ​​զարգացման օպտիմալ պայմանների ստեղծումը։ Կրթական բարեփոխումների ներկա փուլում մանկավարժական խորհրդատվությունը, որպես նորարարություն, դրական փոփոխություններ կբերի ոչ միայն անհատ մանկավարժների մասնագիտական ​​գործունեության մեջ, ուսանողների վարքագծի զարգացման, ուղղիչ մանկավարժության, այլև արդյունավետության բարձրացման ավելի ընդհանուր ձևով։ ուսումնական գործընթացի։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ մեր օրերում կրթությունը վերածվում է գործոնի, որը նպաստում է հասարակության մեջ մարդու դերի բարձրացմանը, համակեցության, հանդուրժողականության, համագործակցության որակների զարգացմանը, ապա այս ոլորտի հիմնախնդիրներից է `երեխային ուղեկցելը, գործողություններ ուղղելը, կարգապահական շեղումները վերացնելը։ , ստեղծելով նրա նոր բարոյահոգեբանական նոր նկարագիր։ Գրականություն 1. Песталоцци И. Պարոն Իզբր Պեդ սոչ В 3 т. Т.3 г. М. խմբ. Ակադ. պեդ գիտություն Կրթություն 1965. Usebnoe posobie։ Մ. 2006 319 էջ .4. Gazman OS հարսանիքների մանկավարժություն։ ճանապարհ դեպի XXI դարի հումանիստական ​​քաղաքակրթություն // Новые6. Михайлова Н. Н., фисфин С. М. Աջակցության մանկավարժություն։ դպրոցական-մեթոդական դիրք. Մ. Տեղեկություններ հեղինակ ahահոյան Անահիտ Մերուժանի մասին - Բենիամին երկրորդական։ Դպրոց, քիմիայի-կենսաբանության ուսուցիչ, էլ. ։

example95

example95

Հոդվածում ուսումնասիրվել է SEDA ցուցանիշի հաշվարկման նրա մեթոդաբանությունը, կառուցվածքային Որպես հետազոտության ժամանակահատված է ընտրվել 2009-2017թթ.։ Սույն հոդվածում նպատակ բացահայտել գործազրկության մակարդակի և բնակչության մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի ազդեցությունը SEDA ցուցանիշի վրա։ Կառուցվել է բազմագործոնային ռեգրեսիոն մոդել, որի վճռումը ցույց է տվել, որ չնայած ՀՀ-ում տվյալ ժամանակահատվածում ՀՆԱ-ն ցուցաբերել է աճի միտումներ, սակայն այն բարեկեցության բարձրացմանը։

Հայտնի է, որ ցանկացած երկրի տնտեսականզարգացումըբնութագրողցուցանիշների հաշվարկման մեթոդաբանության մշակումը և դրահետագա կատարելագործումը վիճակագրության հիմնախնդիրներից է։ Տարբեր հասարակական կազմակերպությունների, անհատների կողմիցպարբերաբարցուցանիշներիհաշվարկման մեթոդներ, որոնք համակողմանիորեն բնութագրել ենկենսամակարդակըներկայացվելնշվածվերըեներկրի տնտեսական և սոցիալական զարգացումը։ Այդ ցուցանիշներիցեն.• Ջինիի գործակիցը (1912թ. Կորրադո Ջինի),• Մարդկային զարգացման ինդեքսը (1990թ.,Մահբուբ ալ Հաք,Ամարտյա Սեն),• Տնտեսական ազատության ինդեքս(1995թ., Ժառանգությունհիմնադրամ (The Heritage Foundation )),• Կայուն տնտեսականբարեկեցությանինդեքս(1972թ., Ու. Նորդհաուս, Ջեյմս Թոբին),• Տնտեսական կայուն զարգացման գնահատման ցուցանիշ (SEDA)(2012թ. Բոստոնի խորհրդատվական խումբ BCG)։ Սույն հետազոտության նպատակն է պարզաբանել ՀՀ-ում 20092018թթ. գործազրկության մակարդակի, բնակչության մեկ շնչին ընկնողՀՆԱ-ի ազդեցությունը տնտեսական կայուն զարգացման գնահատմանցուցանիշի՝SEDA-ի վրա, ինչպես նաև ցույց տալ վերջինիսազդեցությունը ՀՀ բնակչության բարեկեցության բարձրացման վրա։ 2012թ.-ին BCG-ն մշակեց Տնտեսական կայուն զարգացմանգնահատման ցուցանիշը (այսուհետև՝ SEDA), որի նպատակն էր օգնելերկրներին ազգային ռազմավարական ծրագրերը մշակել բնակչությանբարեկեցության համակողմանի և օբյեկտիվ գնահատականի հիմանվրա։ Աղյուսակ 1.ԽմբերըSEDA ցուցանիշի բաղադրիչները [7]ԲնութագրիչներԵկամուտներՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՏնտեսական կայունությունՆԵՐԴՐՈՒՄՆԵՐԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅՈՒՆԶբաղվածությունԱռողջապահությունԿրթությունԵնթակառուցվածքներՀավասարությունՔաղաքացիական հասարակությունԿառավարումՇրջակա միջավայրԳործնականում տնտեսական զարգացումը հենվում է բնակչությանբարեկեցության ապահովման և տնտեսական աճի խթանման վրա։ SEDAցուցանիշը ցույց տվեց, որ երկրները միայն կայուն տնտեսական աճիպայմաններում կարող են ապահովել բնակչության ընդհանուրբարեկեցություն։ 2012թ.-ին առաջին անգամ հաշվարկված SEDAցուցանիշը թույլ տվեց ներկայացնել, թե ինչպես են մի շարք երկրներիհարստությունը արդյունավետ փոխակերպվում բարեկեցության [7]։ SEDA ցուցանիշը օբյեկտիվ մեծություն է, իր հաշվարկները չենպարունակում սուբյեկտիվ ընկալում ունեցող մեծություններ (ինչպիսինէ «Երջանկության ինդեքսը»)։ SEDA ցուցանիշը հաշվարկվում է երեքխմբերով ներկայացվող 10 չափումների հիման վրա, որոնք իրենցհերթին(աղյուսակ 1)։ SEDA ինտեգրալ ցուցանիշը հաշվարկվում է ներքոհիշյալբնութագրիչները արտացոլող ցուցանիշների նորմավորման հիման վրա։ SEDA ինտեգրալ ցուցանիշը գնահատվում է 0-ից 100 միավորսանդղակով (0-ի դեպքում երկրում տնտեսական աճը չի նպաստումբնակչության կենսամակարդակի բարձրացմանը, 100-ի դեպքումտնտեսական աճը անմիջականորեն նպաստում է բնակչությանկենսամակարդակի բարձրացմանը)։ վիճակագրականբնութագրվումենցուցանիշներով Սույն հետազոտության նպատակն է բացահայտել, թե ՀՀ-ում 20092018թթ. գործազրկության մակարդակը, բնակչության մեկ շնչին ընկնողՀՆԱ-ն ինչպես են ազդում SEDA ինտեգրալ ցուցանիշի վրա։ ֆինանսատնտեսական գրանցվել է գործազրկությանԱղյուսակ 2-ում ներկայացված տվյալներից երևում է, որ 20092011թթ.համաշխարհայինճգնաժամովպայմանավորված ՝ ՀՀ-ում բարձրմակարդակ (2010թ.-ին՝ 19.0%), բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ինվազագույն մակարդակ (2009թ.-ին՝968.5 հազար դրամ), իսկ 20112012թթ. նվազել է SEDA ինտեգրալ ցուցանիշը (2011թ.-ին կազմել է 49.94միավոր,2009թ.-իհամեմատությամբ ՀՀ-ում գործազրկության մակարդակը նվազել է 2.4տոկոսային կետով, բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն ավելացել է1054.1 հազար դրամով։ Նույն ժամանակահատվածում SEDA ինտեգրալցուցանիշը բարձրացել է 1.6 միավորով։ 2012թ.-ին՝2018թ.-ինմիավոր)։ Ուսումնասիրվող ժամանակաընթացքում ՀՀ-ում SEDA ինտեգրալցուցանիշի վրա գործազրկության մակարդակի և բնակչության մեկ շնչիհաշվով ՀՆԱ-ի ազդեցության գնահատման համար կառուցվել էժամանակի գործոնը ներառող ռեգրեսիոն մոդել՝որտեղ՝- արդյունքային և գործոնային հատկանիշներն են,- ժամանակի գործոնն է, ( btxaxaayttt22110ˆtttxxy21,,tnt;.....3;2;1-ն՝ պարամետրերն են [1]։ ՀՀ-ում գործազրկության մակարդակը, բնակչության մեկ շնչի հաշվովՀՆԱ-ն և SEDA ինտեգրալ ցուցանիշը 2009-2018թթ. ՏարիներԳործազրկությանմակարդակը, %Բնակչության մեկSEDA ինտեգրալշնչի հաշվով ՀՆԱ-ն,ցուցանիշը,հազար դրամմիավորԱղյուսակ 2.Քանի որ ուսումնասիրվող ցուցանիշները իրենցից ներկայացնումեն փոխկապակցված ժամանակային շարքեր, ապա դրանց զարգացմանմիտումների չեզոքացման նպատակով մոդելում ընդգրկվել է նաևժամանակի գործոնը [1]։ Կատարվել են հետևյալ նշանակումները՝- SEDA ինտեգրալ ցուցանիշն է t-րդ տարում, միավոր,- գործազրկության մակարդակն է t-րդ տարում,%,-բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն է t-րդ տարում, հազար դրամ։ Ուսումնասիրվող երևույթների միջև ձևավորված կապի սերտությանաստիճանի գնահատման համար կառուցվել է կոռելյացիոն մատրիցա։ Կոռելյացիոն մատրիցաինտեգրալցուցանիշԳործազրկությանմակարդակԱղյուսակ 3.Բնակչությանմեկ շնչի հաշվովՀՆԱSEDA ինտեգրալցուցանիշԳործազրկությանմակարդակԲնակչության մեկշնչի հաշվով ՀՆԱbaaa,,,210tytx1tx2Աղյուսակ 3-ում ներկայացված վերլուծության արդյունքներիցերևում է, որ ուսումնասիրվող տարիներին ՀՀ-ում գործազրկությանմակարդակի և բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի միջև ձևավորվել էհակադարձ ուժեղ կապ։ SEDA ինտեգրալ ցուցանիշի և գործազրկությանմակարդակի միջև նույնպես ձևավորվել է հակադարձ, սակայն միջինուժգնության կապ։ Բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի և SEDAինտեգրալ ցուցանիշի միջև ձևավորվել է ուղիղ միջին ուժգնության կապ։ Աղյուսակ 4-ում ներկայացված են ուսումնասիրվող երևույթներիմիջև ռեգրեսիոն վերլուծության արդյունքները։ Աղյուսակ 4.ՀՀ-ում գործազրկության մակարդակի, բնակչության մեկ շնչի հաշվովՀՆԱ-ի և SEDA ինտեգրալ ցուցանիշի միջև ռեգրեսիոն վերլուծությանարդյունքները 2009-2018թթ. տվյալներովՑուցանիշներՌեգրեսիոն մոդելըԱրդյունքներԲազմակի կոռելյացիայի գործակիցըԲազմակի դետերմինացիայի գործակիցըՄոդելի նշանակալիությանգնահատականըԱղյուսակ4-ում ներկայացված ռեգրեսիոն վերլուծությանարդյունքներից երևում է, որ ուսումնասիրվող երևույթների միջևձևավորվել է ուժեղ կապ ( )։ Կառուցված ռեգրեսիոն մոդելիհամաձայն՝ 2009-2018թթ. ՀՀ-ում գործազրկության մակարդակի մեկտոկոսով կրճատումը հանգեցրել է SEDA ինտեգրալ ցուցանիշի 0.39)։ Նույն ժամանակահատվածում ՀՀմիավորով բարձրացմանը ( ում բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-իյուրաքանչյուր հազարդրամով ավելացմանը զուգընթաց՝ SEDA ինտեգրալ ցուցանիշը նվազել է0.005 միավորով ( )։ Ուսումնասիրվող ժամանակահատվածումSEDA ինտեգրալ ցուցանիշը, բացի մոդելում ընդգրկված գործոններից,այլ գործոնների ազդեցության արդյունքում տարեկան միջին հաշվովբարձրացել է 0.61 միավորով ( Կատարված վերլուծության արդյունքները փաստում են, որգործազրկությաննշանակալիազդեցություն է թողել SEDA ինտեգրալ ցուցանիշի բարձրացման վրա,կրճատումը ավելի)։ մակարդակիtxxyttt61.0005.039.078.61ˆ21627.0R392.02R29.1F76.462;31;05.0kkcritF627.0R39.01a005.02a61.0bբնակչության մեկքանշնչի հաշվով ՀՆԱ-ի փոփոխությունը։ Ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում ՀՆԱ-ն ունեցել է աճիմիտումներ, սակայն այն գրեթե չի նպաստել ՀՀ-ում բնակչությանբարեկեցության բարձրացմանը։ ԿատարվածԵզրահանգում։ վերլուծության արդյունքներըփաստում են, որ գործազրկության մակարդակի կրճատումը ավելինշանակալի ազդեցություն է թողել SEDA ինտեգրալ ցուցանիշիբարձրացման վրա, քան բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-իփոփոխությունը։ Ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում ՀՆԱ-նունեցել է աճի միտումներ, սակայն այն գրեթե չի նպաստել ՀՀ-ումբնակչության բարեկեցության բարձրացմանը։

example1589

example1589

Ընտանիքի կենսամակարդակի բարձրացմանն ուղղված նպաստների (ԸԿԲՆ) ծրագիրը սկիզբ առավ՝ գործող տարաբնույթ նպաստների համակարգից մեկ միասնական հասցեագրված նպաստի համակարգի անցնելու նպատակով 1998 թ.-ին։ ԸԿԲՆ ծրագրի արդյունքում շուրջ 105 հազար ընտանիք կամ Հայաստանի բոլոր ընտանիքների մոտ 14 տոկոսը ստացել են դրամական աջակցություն պետությունից։ Դրանցից շուրջ 8Օ հազարը երեխա ունեցող ընտանիքներ են, որոնց մոտ մեկ չորրորդը` 3 եւ ավելի երեխաներ ունեցող ընտանիքներ են։ Սակայն ծրագիրը դեռեւս ունի հասցեականության, թիրախավորման 165ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ բացեր, եւ նյութականից աջակցությունից զատ նաեւ սոցիալ-հոգեբանական աջակցության տրամադրման։

Ընտանեկան կենսապահովման նպաստների (BSWS) ծրագիրը ստեղծվել է 1998 թ.-ին `Հայաստանի Հանրապետության ամենախոցելի ընտանիքների սոցիալական աջակցության քաղաքականության իրականացման համար 1998 թ., Թիվ 727 1 որոշում։ Ընտանեկան նպաստների համակարգը հիմնված է «Փարոս» համակարգի վրա, որը ստեղծվել է 1994 թ.-ին `մարդասիրական օգնության և սոցիալական արդարադատության նպատակային մատակարարումն ապահովելու համար։ 1999-2007 թվականներին այս համակարգի ներքո տրամադրվող պետական ​​նպաստները կոչվում էին «Ընտանեկան աղքատության նպաստներ», այնուհետև մինչ 2013 թվականը ՝ «Ընտանեկան նպաստներ», իսկ 2014 թվականի հունվարի 1-ից ՝ «Ընտանեկան կյանքի նպաստներ» (այսուհետ ՝ CBS)։ ՀՀ ԿԲ ծրագրի իրականացումը կարգավորվում է հետևյալ հիմնական իրավական ակտերով. - «Սոցիալական աջակցության մասին» ՀՀ օրենք 2 Սույն օրենքը կարգավորում է Հայաստանում սոցիալական աջակցության տրամադրման հետ կապված հարաբերությունները, սահմանում է սոցիալական աջակցության հայեցակարգը, սոցիալական ծառայությունների տեսակները, սկզբունքները։ կազմակերպման և տրամադրման կարգը, ֆինանսավորման աղբյուրները, սոցիալական աջակցության կառավարման համակարգը։ ՀՀ Կառավարության որոշում ՀՀ ընտանեկան ընտանեկան նպաստների համակարգի ներդրման մասին, 1998 թ. Նոյեմբերի 19-ի N 727, գ. Երեւան, «Սոցիալական աջակցության մասին» ՀՀ օրենքն ընդունվել է 2014 թվականի դեկտեմբերի 17-ին, http։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=94972 156 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ - «Պետական ​​նպաստների մասին» ՀՀ օրենք 3 Այս օրենքը կարգավորում է Հայաստանում պետական ​​արտոնությունների տրամադրման հետ կապված հարաբերությունները, սահմանում է պետական ​​արտոնությունների հասկացությունը, տեսակները և կարգը։ - Հայաստանի Հանրապետության կառավարություն 30.01.2014 թ. «Պետական ​​նպաստների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի կիրարկումն ապահովելու մասին »N 145-Ն որոշում։ Սույն որոշմամբ սահմանվում են նպաստների նշանակման և վճարման կարգը, ընտանիքի անապահովության գնահատման կարգը, անհրաժեշտ փաստաթղթերի ցանկը, ընտանիքի անապահովության գնահատման համակարգի տվյալների շտեմարանի ստեղծման և ձևավորման կարգը, ծրագրի իրականացումից բխող այլ ընթացակարգեր և ձևեր։ , OIC ծրագրի շրջանակներում գործող անապահովության գնահատման համակարգը հիմք է ծառայում նաև «Սոցիալապես անապահով խնամքի ապահովում հիվանդանոցներից» բյուջետային ծրագրի համար։ Սույն օրենքի համաձայն ՝ Ընտանեկան անապահովության գնահատման համակարգը ներառում է ՝ 1. Ընտանեկան անապահովության գնահատման կարգը։ 2. Ընտանեկան գրանցում համակարգում։ 3. Ընտանեկան անապահովության գնահատման տվյալների շտեմարան 4։ ՀՀ ԿԲ ծրագիրը, որպես ՀՀ սոցիալական քաղաքականության կարևոր բաղադրիչ, մշակվում և իրականացվում է ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության կողմից, իսկ ֆինանսավորումը տրամադրվում է ՀՀ պետական ​​բյուջեից։ ՀՀ ԿԲ ծրագիրն իրականացնում են սոցիալական ծառայությունների տարածքային մարմինները (այսուհետ `ՍSՏՀ)։ Հայաստանում կա 55 ՍSՏՀ, որից 38-ը ՀՀ մարզպետարանի աշխատակազմի առանձին ստորաբաժանումներ են `սոցիալական ծառայությունների տարածքային գործակալություններ, իսկ 17-ը` «Երևանի քաղաքապետարանի ախորժակի նպաստների մասին» ՀՀ օրենք, ընդունված 2013 թ. Դեկտեմբերի 12-ին, HO-154։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=94822 Տե՛ս նույն տեղում։ Հոդված 9 157 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Սոցիալական ծառայությունների տարածքային բաժիններ Ռարատ, Վանաձոր, Գյումրի և ermերմուկ համայնքների ղեկավարների աշխատակազմերի առանձին ստորաբաժանումներ։ ՍSՏՀ-ները համագործակցում են սոցիալական աջակցության խորհուրդների հետ, որոնք ստեղծվել են ՀՀ կառավարության որոշմամբ և կամավոր հիմունքներով գործում են սոցիալական ծառայություններ մատուցող տարածքային մարմինների ներքո։ Սոցիալական աջակցության խորհուրդների կազմում ընդգրկված են մարզպետարանի, տեղական ինքնակառավարման մարմնի, ՍSՏՀ, մարզային զբաղվածության մարմնի և ոչ առևտրային կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ։ 2017 թվականին բյուջեի դասակարգման սոցիալական պաշտպանության վարչությանը հատկացվել է պետական ​​բյուջեի 27.4% -ը կամ համախառն ներքին արդյունքի 7.8% -ը 5։ Ստորև բերված են Ընտանեկան կյանքի ստանդարտների նպաստների ծրագրի 2008-2016 թվականների պետական ​​բյուջեից հատկացումները։ առումով։ Գծապատկեր 1. ԵԿԲ ծրագրի կշիռը սոցիալական պաշտպանության համար հատկացված ընդհանուր բյուջեում, տոկոսներով նախարար Արտեմ Ասատրյանը ներկայացրեց 2016 թ. Սոցիալական պաշտպանության ոլորտում կատարված աշխատանքը, http։ //www.mlsa.am/?p=10712 02.08.2017, ժամը 19։ 43 158 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, Ինչպես ցույց է տրված Գծապատկեր 1-ում, 2008 թվականից մինչև 2016 թվականը։ Կենտրոնական բանկի ծրագրի բյուջետավորումը նվազել է 4.1% -ով։ ԿԲ ծրագրի շրջանակներում հասանելի են նպաստների հետևյալ երեք տեսակները. 1) Ընտանեկան նպաստներ երեխաների հետ աղքատ ընտանիքների համար, 2) Սոցիալական նպաստներ առանց երեխաների աղքատ ընտանիքների, 3) Շտապ օգնություն կյանքի դժվարին իրավիճակներում գտնվող ընտանիքներին 6. Յուրաքանչյուր տարվա սկզբին ՀՀ կառավարությունը հաստատում է տվյալ տարվա պետական ​​բյուջեով ՀՀ ԿԲ ծրագրին հատկացված միջոցների բաշխումը `ըստ հիմնական ուղղությունների և մարզերի։ Մասնավորապես, 2015 թ.-ին ՀՀ ԿԲ ծրագրերի 82.7% -ն ուղղվել է ընտանեկան նպաստներին, 13.0% -ը `սոցիալական նպաստներին, իսկ 4.3% -ը` արտակարգ ֆինանսական օգնությանը։ ՀՀ ԱՍՀՆ նախարարը, անհրաժեշտության դեպքում, տարվա վերջին եռամսյակում կարող է վերաբաշխել ֆինանսական միջոցները `ըստ ընտանիքի, սոցիալական նպաստների և շտապ օգնության, ընդհանուր միջոցների մեկ տոկոսի սահմաններում 7։ «Պետական ​​նպաստների մասին» ՀՀ օրենքն ընդունվել է 2013 թվականի դեկտեմբերի 12-ին, HO-154-N, http։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=94822 ՀՀ կառավարության N 19-Ն որոշում `մինչև երկու տարեկան երեխաների ընտանեկան նպաստների, սոցիալական նպաստների, շտապ օգնության և երեխաների խնամքի նպաստների չափերը որոշելու մասին 2015-ին հին, 2015-ի հունվարի 15-ին, 159 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Գծապատկեր 2. ԵԿԲ ծրագրի ֆինանսավորման կառուցվածքը 2015 թ., տոկոսային հարաբերակցությամբ Այսպիսով, եթե 2011 թ. 2015 թ. Դեկտեմբերին նպաստառու ընտանիքների (ընտանեկան կամ սոցիալական նպաստներ ստացող) թիվը կազմել է մոտ 106300 8։ 2015 թվական Ընտանեկան անապահովության գնահատման համակարգում գրանցված շուրջ 136,000 ընտանիքից միջին հաշվով 105408 ստացել է ընտանեկան կամ սոցիալական նպաստ, գրանցված ընտանիքների մոտ 77,6% -ը և եռամսյակային շտապ օգնություն, միջինը ՝ 8,598 ընտանիք, կամ գրանցվածների 6,3% -ը։ Նպաստի միջին չափը 30350 դրամ էր։ Ըստ ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության ամփոփ տեղեկատվության, 2016 թ. Հուլիսի 1-ի դրությամբ ընտանեկան և սոցիալական նպաստներ ստացող ընտանիքների թիվը կազմել է 106 648, որից 75,5% -ը բաժին է ընկնում ընտանեկան նպաստ ստացող ընտանիքներին 9։ Շահառուների թվի աճը մասամբ պայմանավորված է այս ծրագրով։ Պետական ​​բյուջեի քվոտայի Ազգային ժողովում ներկայացվեց սոցիալական պաշտպանության 2015 թ. գործունեության հաշվետվություն, http։ //www.mlsa.am/?p=6335 02.08.2017, ժամը 19։ 43 Հրապարակումներ, Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը 2016 թվականի հունվար-հունիս ամիսներին, http։ //www.armstat.am/hy/?nid=82&id=1792, 160 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ արցունքներով, ինչպես նաև երկրի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը։ Միանվագ դրամական օգնություն է տրամադրվել ընտանեկան նպաստների իրավունք ունեցող ընտանիքներին։ 5181 ընտանիք `երեխայի ծննդյան, 10903 ընտանիք` երեխա առաջին դասարան ընդունվելու, 170 ընտանիք `ընտանիքի անդամի մահվան պատճառով։ Եվ 2016-ին այս ընթացքում 106,000 ընտանիք ընդգրկվել է Ընտանեկան նպաստների համակարգում և, ըստ էության, անապահովության գնահատման ուղղակի մեթոդաբանության հիման վրա, որոշելով անապահով ընտանիքները, միջոցներ են տրամադրվում։ Մոտ 80,000 ընտանիքներ, որոնք հիմնականում երեխաներ ունեցող ընտանիքներ են, ստանում են ընտանեկան նպաստ ՝ միջին հաշվով 31,350,000 դրամ։ 26,000 ընտանիք ընտանիք չունեցող երեխաներ է կամ միայն սոցիալական նպաստներ ստացող մեծահասակ 10։ Որպեսզի ընտանիքը համարվի CIC ծրագրի շահառու (ընդգրկվի ընտանեկան նպաստի սխեմայի մեջ), պոտենցիալ խոցելի ընտանիքը նախ պետք է դիմի ՍSՏՀ։ Տվյալ ընտանիքի համար ստեղծվում է սոցիալական քարտ (անձնագիր) և ընտանիքը գրանցվում է համակարգում։ Ընտանիքի համար հաշվարկվում է ընտանեկան անապահովության միավոր, որի մեծությամբ որոշվում է `ընտանիքը կարո՞ղ է նպաստ ստանալ, թե ոչ։ Անապահովության ստորաբաժանման չափը կարող է նաև ազդել արտոնությունների չափի վրա, ինչպես նաև որոշիչ լինել այլ պետական ​​սոցիալական ծառայություններից օգտվելու համար։ Գրանցված ընտանիքները կարող են ստանալ ընտանեկան նպաստներ, որոնց Ընտանեկան անապահովության ստորաբաժանումը (POI) գերազանցում է շեմը (ներկայումս 30.00)։ Ընտանեկան նպաստը կանոնավոր (ամսական), անընդհատ վճարվող նպաստ է։ Դրա չափը կախված է ընտանիքի երեխաների քանակից։ Այն որոշվում է յուրաքանչյուր երեխայի բազային գումարին լրացում ավելացնելով։ Ավելին, յուրաքանչյուր նախարար Արտեմ Ասատրյան ներկայացրեց սոցիալական պաշտպանության ոլորտում 2016 թ. Կատարված աշխատանքը, http։ //www.mlsa.am/?p=10712 02.08.2017, ժամը 19։ 50 161 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Լրացուցիչ լեռնային և սահմանամերձ բնակավայրերի, ինչպես նաև IUU- ի չափի համաձայն `յուրաքանչյուր երեխայի համար հավելվածի չափը տատանվում է։ ՀՀ ԿԲ ծրագիրը պետական ​​սոցիալական պաշտպանության ոլորտի երկրորդ ամենամեծ ծրագիրն է `Աշխատանքային կենսաթոշակներ ծրագրից հետո։ 2015 թվականին Կենտրոնական բանկի ծրագրի իրականացման համար պետական ​​բյուջեից հատկացվել է 38,4 մլրդ. Դրամ, իսկ 2016 թ.` 38,4 մլրդ. Դրամ։ Վերջինս կազմում է սոցիալական պաշտպանության բյուջեի 9.5% -ը կամ պետական ​​բյուջեի 2.8% -ը։ Fundingրագրի ֆինանսավորման ծավալները 2008-2016 թվականների ընթացքում շարունակաբար աճել են տարեկան միջինը 4.5% -ով։ Բացառություն է կազմում 2011 թվականը, երբ ֆինանսավորման ծավալները կրճատվել էին 6.1% -ով։ 2011 թ.-ին նպաստառու ընտանիքների թիվը նույնպես նվազել է ավելի քան 18% -ով։ Հետագա տարիներին շահառուների թիվն ավելացավ ՝ 2015 թ.-ին կազմելով շուրջ 105 հազար ընտանիք 11։ Գծապատկեր 3. ԵԿԲ ծրագրի ֆինանսավորման ծավալները և շահառուների քանակը «ՀՀ 2016 թվականի պետական ​​բյուջեի մասին» ՀՀ օրենք, ընդունված 09.12.2015 թ., 162 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Այս համակարգի արդյունքում ավելի շատ ռեսուրսներ են հասել աղքատներին, քան նրանք կլինեին, եթե դիմելու փորձ չլիներ։ Այսինքն ՝ օգտագործվող համակարգը պրոգրեսիվ է։ Առաջնային գործակիցի առաջադեմ գործակիցը մոտ 2.75 էր, ինչը նշանակում է, որ ամենաաղքատ 20% -ը ՀԴԲ ծրագրի բյուջեից 2.7 անգամ ավելի շատ միջոցներ է ստացել, քան անապահովության գնահատման համակարգի չկիրառման (պատահական բաշխում) դեպքում։ Այնուամենայնիվ, համակարգի արդյունավետությունը բավականին ցածր է, քանի որ ռեսուրսների 25-30% -ը իրականում հասնում է ոչ աղքատ վերին 3 քվանտային խմբերին (Նկար 4)։ Գծապատկեր 4. ՍSՏՀ ծրագրի շահառուների և բյուջեի բաշխումը ըստ քանակի խմբերի և՛ «ներառման սխալը», և՛ «չներառելու սխալը» համակարգում մեծ են։ Այս մասին են վկայում ինչպես 2014 թ.-ի ՏՏԿԱՀ-ի տվյալները, այնպես էլ EDRC 2015-ի ՏՏ-հետազոտության տվյալները։ Եթե ​​բոլոր աղքատներին համարենք որպես համակարգի շահառուներ, չներառելու սխալը կկազմի 73% (ըստ ՏՏԿԱՍ - 79%)։ Այլ կերպ ասած, 2015-ին աղքատների 73% -ը 163 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ պատճառով ընդգրկված չեն եղել համակարգում։ Շատ աղքատների (ներառյալ ծայրահեղ աղքատները) չներառելու սխալը 63 տոկոս է (73 տոկոս ըստ ՏՏԿԱՀ-ի) և միայն 56 տոկոս ծայրահեղ աղքատների համար (69 տոկոս ըստ ՏՏԿԱՀ-ի)։ Այսպիսով, ծայրահեղ աղքատների առնվազն 56% -ը չի օգտագործում ԵԿԲ ծրագիրը 12։ Հարկ է նշել, որ ԵԿԲ ծրագիրը մեծ կարևորություն ունի Հայաստանում աղքատության հաղթահարման և կյանքի դժվարին իրավիճակներում գտնվող ընտանիքների աջակցության տեսանկյունից։ Այս ծրագրի բացակայությունը կհանգեցնի ծայրաստիճան բացասական սոցիալ-ժողովրդագրական, ինչպես նաև տնտեսական հետևանքների։ Այն համապատասխանում է քաղաքականության գերակայություններին և ռազմավարական նպատակներին, հասարակության և շահագրգիռ կողմերի իրական կարիքներին։ Այն Հայաստանում աղքատության հաղթահարման ամենակարևոր գործիքն է։ CBM ծրագիրը նպատակաուղղված է երկրում աղքատության կանխմանը, հետևաբար, տնտեսական զարգացման անբարենպաստ պայմաններում, անկախ ֆիսկալ իրավիճակից, բյուջեի սահմանափակումներից և ռեսուրսների առկայությունից, CBM ծրագիրը պետք է ընդլայնվի։ Ուստի ճիշտ է նաև հակառակ պնդումը։ Տնտեսության զարգացման լավատեսական սցենարների դեպքում ԵԿԲ ծրագիրը պետք է աստիճանաբար կորցնի իր դերը։ Այս բյուջետային ծրագրի և դրա ֆինանսավորման պահանջարկը հակադարձ համեմատական ​​է երկրի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակին և բյուջեի հնարավորություններին։ Պետական ​​բյուջեի ծրագրի վրա ճնշումը թուլացնելու մեկ այլ միջոց է համակարգի արդյունավետության բարձրացումը։ Կենտրոնական բանկի ծրագրի արդյունքում ՀՀ-ում շուրջ 105 հազար ընտանիք կամ բոլոր ընտանիքների մոտ 14% -ը ֆինանսական օգնություն է ստացել։ Նրանցից շուրջ 8000-ը երեխաներ ունեցող ընտանիքներ են, որոնց մոտ քառորդ մասը 3 կամ ավելի երեխա ունեցող ընտանիքներ են։ Հասցեների վերոհիշյալ խախտումները նվազեցնելու համար պետք է հաշվի առնել հետևյալ հանգամանքը, եթե նախկինում ընտանիքի կենսամակարդակի բարձրացման համար օգուտներ կային։ Ըստ իրական բնակության վայրի, այսօր դրանք ներառված են ըստ հաշվառման հասցեի, բայց կան անապահով ընտանիքներ, որոնք նույնիսկ գրանցման հասցե չունեն։ Այլ կերպ ասած, շատ անապահով ընտանիքները, որոնք հաճախ են հայտնվում արտերկրում և չունեն բնակության վայր, չեն կարող ավտոմատ կերպով ընդգրկվել ՀՀ ԿԲ ծրագրում։ Այս խնդրի լուծման համար խորհուրդ է տրվում, որ ընտանիքի տեղական սոցիալական ծառայությունների գործերի ղեկավարները օգտագործեն տնային այցեր `պարզելու, թե որտեղ է գտնվում ծրագրի հավանական ընտանիքը։ Այդ նպատակով անհրաժեշտ է բարձրացնել սոցիալական ծառայությունների տարածքային մարմինների և սոցիալական աջակցության խորհուրդների աշխատանքի արդյունավետությունը `ներդնելով համապատասխան մեխանիզմներ և ընթացակարգեր, ակտիվ համագործակցություն հաստատել ՀԿ-ների և միջազգային կազմակերպությունների հետ, բացի ծրագրի շրջանակներում ֆինանսական աջակցություն տրամադրելուց, ընտանիքի անդամների հետ կանոնավոր սոցիալական և հոգեբանական հանդիպումներ անցկացնելը։ , Ընդլայնել անկախ մոնիտորինգի և գնահատման դերը ՀՀ ԿԲ ծրագրում։ ԵԿԲ ծրագրի իրականացումը և արդյունքների քննարկումը հասարակության ավելի մեծ ուշադրության առարկա դարձնել։ Սահմանել հանրային վերահսկողության ներդրման մեխանիզմներ։ Պարբերաբար տրամադրել զեկույցներ ԻԿԿ ծրագրի իրականացման և առաջընթացի վերաբերյալ։

example118

example118

Մեթոդական բնույթի այս աշխատանքում ներկայացված է եռանկյունաչափական ֆունկցիաների արժեքների հաշվման անալիտիկ մեթոդները, որոնց հիման վրա լուծված են մի քանի տիպային վարժություններ։ Այնուհետև նկարագրված է եռանկյունաչափական ֆունկցիաների արժեքների հաշվման իրականացումը համակարգչային MAPLE փաթեթի միջոցով և դիտարկված են կոնկրետ օրինակներ։

1. Ներածություն։ Մի շարք մաթեմատիկական, ֆիզիկական, տեխնիկական և այլ բնույթի խնդիրների լուծումը պահանջում է տարրական ֆունկցիաների արժեքների հաշվում փոփոխականի տարբեր արժեքների դեպքում։ Այդիսկ պատճառով արդեն միջնադարում ստեղծվեցին եռանկյունաչափականֆունկցիաների արժեքների աղյուսակներ, ինչպես նաև բանաձևեր՝ որոշ ֆունկցիաների արժեքների մոտավոր հաշվման համար։ Իսկ ավելի ուշ լայն կիրառումստացան նաև շարքերի տեսությունը, շղթայական կոտորակները և այլն, որոնցմիջոցով ներկայացվում էին տարրական ֆունկցիաները և որոշվում էին նրանցարժեքները [1-4]։ Նորագույն տեխնոլոգիաների զարգացմանն ընդառաջ վերջինտարիներին համապատասխան մասնագետների կողմից ստեղծվել են համակարգչային մաթեմատիկական փաթեթներ, որոնք հզոր գործիք են զանազանմաթեմատիկական խնդիրների լուծման, մասնավորապես, տարրական ֆունկցիաների արժեքների հաշվման համար։ Նմանատիպ փաթեթներից են MAPLE,MATHEMATICA, MATLAB, MACSYMA և այլ համակարգչային փաթեթներ։ Մասնավորապես, MAPLE փաթեթը զանազան մաթեմատիկական խնդիրներիլուծման համար հզոր և ճկուն գործիք է։ Փաթեթի ավելի քան 2000 հրամաններըհնարավորություն են տալիսլուծելու հանրահաշվի, մաթեմատիկականանալիզի, դիֆերենցիալ հավասարումների և մի շարք այլ մաթեմատիկականոլորտների խնդիրներ, մասնավորապես, հաշվել տարրական ֆունկցիաներիարժեքները փոփոխականի տարբեր արժեքների դեպքում [5, 6]։ Այս աշխատանքի առաջին մասում ներկայացված է եռանկյունաչափական ֆունկցիաների արժեքների հաշվման անալիտիկ մեթոդները շարքերի ևշղթայական կոտորակների միջոցով, իսկ երկրորդ մասում ներկայացված ենMAPLE համակարգչային փաթեթի որոշ հնարավորություններ, որով անհատական համակարգչի վրա ուզած ճշտությամբ կարելի է հաշվել եռանկյունաչափական ֆունկցիաների արժեքները, կատարել ինտերպոլյացիա, կառուցել ֆունկցիաների գրաֆիկները և այլն։ 2. Եռանկյունաչափական ֆունկցիաների արժեքների հաշվումը շարքերիև շղթայական կոտորակների միջոցով։ 2.1. Սինուսի և կոսինուսի արժեքների հաշվումը։ ֆունկցիաների արժեքների հաշվման համար օգտվում ենք ևնրանց՝ աստիճանային շարքերի վերլուծության հանգամանքից [1-4].։ (2)(1) և (2) շարքերը x -ի մեծ արժեքների դեպքում դանդաղ են զուգամիտում, ֆունկցիաներըբայց նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որպարբերական ֆուկցիաներ են և հաշվի առնելով բերման բանաձևերը՝ կարողենք եզրակացնել, որ բավարար է կարողանալ հաշվել այդ ֆունկցիաների միջակայքում։ Ընդ որում, կարելի է օգտվել հետևյալարժեքները ևռեկուրենտ բանաձևերից.որտեղմիջոցով. գումարելիները որոշվում են հետևյալ առնչությունների։ (4)Համանմանորենորտեղմիջոցով. գումարելիները որոշվում են հետևյալ առնչություններիՔանի որ։ (6) միջակայքում (1) շարքը մոդուլով մոնոտոն նվազող անnR մնացորդային անդամի համարդամներով նշանահաջորդ շարք է, ապա նրատեղի ունի հետևյալ գնահատականը [1].։ (7)Համանմանորեն (2) շարքի մնացորդային անդամի համար տեղի ունիհետևյալ գնահատականը.։ (8) Այդ պատճառով էլ ֆունկցիաների արժեքների հաշման գործընթացը կարելի է դադարեցնել, եթե հերթական ստացված անդամն իրբացարձակ մեծությամբ փոքր կլինի թույլատրվող  սխալանքից։ ևՕրինակ 1. հաշվելռադիան ռադիան։ Օգտվելով (4)-ից՝ կունենանք. մինչև510  ճշտությամբ.510  ճշտությամբ.Այսպիսով՝Օրինակ 2. հաշվել։ մինչև ռադիան ռադիան։ Օգտվելով (6)-ից՝ կունենանք.Այսպիսով՝0։ 510  ճշտությամբ.Օրինակ 3. հաշվել մինչև ռադիան։ ռադիանՕգտվելով (6)-ից՝ կունենանք.։ Այսպիսով՝Օրինակ 4. հաշվել մինչև510  ճշտությամբ.։ ռադիան ռադիան։ Օգտվելով (4)-ից՝ կունենանք.։ Այսպիսով՝Համանմանորեն կարելի է հաշվել ցանկացած անկյան կոսինուսը։ 2.2. Տանգենսի և կոտանգենսի արժեքների հաշվումը։ Տանգենսի արժեքը նպատակահարմար է որոշել շղթայական կոտորակներիմիջոցով [2]։ ԸնդունելովԼամբերտի բանաձևի [2] հիման վրա կունենանք.։ y-ի՝ մինչևԱյդ դեպքում կունենանք.3։ 10  ճշտությամբ որոշման համար բավական է վերցնել15։ (11)Ունենալով y-ը՝ (9)-ից կորոշենք tgx -ը։ Օրինակ 5. հաշվել ռադիան մինչև ռադիան։ 510  ճշտությամբ.15։ Օգտվելով (11)-ից՝ կունենանք.15։ Այսպիսով՝։ Ունենալով անկյան տանգենսը՝ հեշտությամբ կարելի է որոշել այդ անկյանկոտանգենսը։ 3. Եռանկյունաչափական ֆունկցիաների արժեքների հաշվումը համակարգչային MAPLE փաթեթի միջոցով։ Համակարգչային MAPLE փաթեթում եռանկյունաչափական ֆունկցիայի արժեքը կարելի է որոշել՝ կիրառելով evalf(f,n) հրա, իսկ n-ը՝ տասմանը, որտեղ f-ը հաշվելու ենթակա ֆունկցիան է, օրինակ՝նորդական կոտորակի ստորակետից հետո պահվող թվանշանների քանակը։ Այս հրամանի միջոցով x արգումենտի կամայական արժեքի համար ակնթարթորեն հնարավոր է ստանալ վերևում բերված օրինակների պատասխանները՝ուզած ճշտությամբ [6]։ Օրինակ1. հաշվել ֆունկցիայի արժեքը10  ճշտությամբ-ում։ Օրինակ 2. հաշվել ֆունկցիայի արժեքը-ում։ Քննարկված յուրաքանչյուր օրինակում պատասխանը (ֆունկցիայի արժեքը) ստացվում է վայրկյանի ընթացքում, և հեշտ է համոզվել, որ համընկնում էանալիտիկորեն հաշված արժեքին։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն Տեղեկություններ հեղինակների մասինՄարգարյան Լիլիթ Մկրտչի – ՇՊՀ, Գիտության և հետազոտության բաժնի վարիչ, Բարձրագույն մաթեմատիկայի և մաթեմատիկայի դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի ասիստենտ, ֆիզմաթ. գիտ. թեկնածու, E-mail։ lilit-margaryan1986@mail.ru Սարգսյան Սամվել Հովհաննեսի - ՇՊՀ, Բարձրագույն մաթեմատիկայի և մաթեմատիկայի դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի վարիչ, ՀՀ ԳԱԱ թղթ. անդամ, ֆիզմաթ գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր,E-mail։

example462

example462

Արաբա-իսրայելական հակամարտության կարգավորման փորձերը ավելի ինտենսիվ դարձան հատկապես 1973թ. պատերազմից հետո։ [23, p.397] Դրանց նպաստում էր հատկապես այն փաստը, որ ստորագրվեցին մի շարք պայմանագրեր, որոնք հող նախապատրաստեցին ավելի խոշոր դիվանագիտական ձեռբերում ունենալու համար։ Մասնավորապես 1974թ. հունվարի 11-18-ը ստորագրվեց համաձայնագիր Իսրայելի եւ Եգիպտոսի միջեւ դեմարկացիոն տարաբաժանման վերաբերյալ [5]։ 1975թ. սեպտեմբերի 1-ին Ժնեւում սկսվեց կոնֆերանս[6]։ Արդյունքը եղավ այն, որ սեպտեմբերի 4-ին Եգիպտոսը եւ Իսրայելը ստորագրեցին Սինայի համաձայնագիրը [7, p.149]։ Դիվանագիտական այս ձեռքբերումները չէին լինի առանց ԱՄՆ-ի ջանքերի։ Վերջինս ցանկանում էր անպայման հասնել եգիպտա-իսրայելական սեպարատ հաշտության, քանի որ այդ դեպքում հնարավորություն կստանար փոխել Եգիպտոսի կողմորոշումը եւ դիրքորոշումը պաղեստինյան խնդրի հանդեպ։ Այս միտումը իր դրսեւորումը գտավ Քեմփ-Դեւիդյան բանակցություններում [8, p.97] եւ 1979թ. մարտի 26-ին Վաշինգտոնում ստորագրվեց խաղաղության պայմանագիր։

Ներածություն։ Համաշխարհային հանրության եւ արդի միջազգային դիվանագիտության առջեւ ծառացած գերխնդիրներից մեկը ազգամիջյան հակամարտությունների լուծումն է։ Դրանց կարգավորման ուղիների շուրջ առաջացած տարաձայնությունները եւ քաղաքական ակտիվությունը կարելի է համարել համոզիչ փաստարկ հօգուտ այն բանի, որ հակամարտությունները ոչ միայն տարաբնույթ են եւ բազմակողմանի, այլեւ շոշափում են բազմաթիվ պետությունների շահերը։ 536ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Արաբա-իսրայելական հակամարտությունը՝ հանդիսանալով ամենաբարդ ազգամիջյան թնջուկներից մեկը, առաջացել է 1947թ. որպես իսրայելա-պաղեստինյան խնդիր, սակայն հետագայում վերաճել է տարածաշրջանային խնդրի՝ իր ոլորտը ուղղակի կամ անուղղակի կերպով ներառելով Մերձավոր Արեւելքի գրեթե բոլոր երկրներին, ինչպես նաեւ համաշխարհային գերտերություններին, որոնք ունեն իրենց ռազմավարական շահերը այս ռեգիոնում։ Այս առումով, ցայսօր միջազգային դիվանագիտության օրակարգում են մնում հակամարտության լուծմանն ուղղված ջանքերը եւ քննարկվող հարցի արդիականությունը շարունակում է մնալ համաշխարհային գերակա խնդիրներից մեկը։ Նպատակ եւ արդիականություն։ Հոդվածում նպատակ է դրված ներկայացնել 1973թ. արաբաիսրայելական պատերազմից հետո հակամարտության կարգավորման գործընթացում առաջացած դրական տեղաշարժերը, կարգավորման փորձերը եւ կնքված առաջին սեպարատ համաձայնագիրը, ինչպես նաեւ այն խնդիրները, որոնք առաջացան համաձայնագրի կնքման ընթացքում եւ դրան հաջորդող ժամանակահատվածում։ 1970-ականներին կնքված համաձայնագրերի արդիականությունը եւ նշանակությունը թերագնահատել չի կարելի, քանի որ դրանք հանդիսացան նախադեպ հետագայում՝ 1983թ. մայիսի 17-ին Իսրայելի – Լիբանանի [9], իսկ 1994թ. հոկտեմբերի 26-ին՝ Իսրայելի եւ Հորդանանի միջեւ նմանատիպ սեպարատ հաշտությունների կնքման համար [10]։ Բացի այդ, Քեմփ-Դեւիդը ուղի հարթեց Մադրիդում՝ 1991թ. [11, p.47],Օսլոյում՝ 1993[21] եւ 1995թթ. [12], Ուայ-Փլանթեյշնում՝ 1998թ. [13], Քեմփ-Դեւիդում՝ 2000թ., Թաբայում՝ 2001թ. [14], Ժնեւում՝ 2003թ. [15], Շարմ-Էլ-Շեյխում՝2005թ. [16] Տեղի ունեցած խաղաղության բանակցությունների եւ 2000թ.՝ Քլինթոնի [17], 2006թ. Իտալա-ֆրանս-իսպանական [18] եւ 2011թ. Իսրայելական նախաձեռնությունների համար [19]։ Փորձ է արվում ցույց տալ համաձայնագրի կնքման գործընթացում ԱՄՆ-ի ունեցած դերակատարումը։ Հիմնախնդրի ուսումնասիրվածության աստիճանը։ Արաբաիսրայելական հակամարտության ուսումնասիրությամբ զբաղվել են հայկական, ռուսական, արեւմտյան եւ արաբական արեւելագիտական դպրոցների ականավոր ներկայացուցյիչները։ Խնդրո առարկա հարցին իրենց աշխատություններում անդրադարձել են Ն. Հովհաննիսյանը, Ե. 537ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աբգարյանը, Ս.Ավանեսովը, Ա. Թոփալյանը, Ռ. Կարապետյանը, Շ. Կարամանուկյանը, Հ. Սարգսյանը, Ա. Հովհաննիսյանը։ 1973թ. հոկտեմբերյան պատերազմի ավարտից հետո ականառու էին առնվազն երեք գործոններ, որոնք նպաստում էին արաբա-իսրայելական հակամարտության խաղաղ կարգավորման գործընթացի աշխուժացմանը՝ 1. արաբական երկրների ռազմաքաղաքական եւ տնտեսական աճի փաստը, 2. տնտեսական սանկցիան կիրառված արաբական երկրների կողմից նավթային էմբարգոյի տեսքով, որը նախատեսում էր ինչպես նավթի արդյունահանման, այնպես էլ արտահանման ծավալի կրճատում դեպի արեւմտյան այն երկրներ, որոնք այս կամ այն կերպ օժանդակում էին Իսրայելին։ 3. վիետնամական պատերազմում ԱՄՆ-ի պարտությունը վերջինիս ստիպում էր գնալ միջազգային լարվածության թուլացման [3, с. ԱՄՆ-ը սկսում է քայլեր ձեռնարկել Իսրայելի, Եգիպտոսի եւ Սիրիայի միջեւ՝ զորքերի տարաբաժանման ուղղությամբ, որի նպատակը ըստ ԱՄՆ-ի պետքարտուղար Քիսինջերի. «Իսրայելի կողմից գրավված տարածքների պահպանությունը ապահովելու հնարավորության ստեղծումն էր»։ [2, с. 129] ԱՄՆ-ի կողմից ավելի ու ավելի էին նկատվում միտումներ՝ դուրս մղելու ԽՍՀՄ-ին մերձավորարեւելյան կարգավորման շրջանակներից, իսկ Եգիպտոսն ավելի էր հակվում միայն ԱՄՆ-ի հետ համագործակցության։ Ինչպես նշում է Ե.Մ.Պրիմակովը. «Արդարացնելով իրենց կուրսը Ժնեւի կոնֆերանսում՝ ամերիկյան պաշտոնատար անձինք ասում էին, թե այն ժամանակ պայմաններ չկային եւ ընդհանրապես պայմաններ չկան Մերձավոր Արեւելքում համապարփակ կարգավորման համար։ Այդ պատճառով էլ հարկ եղավ ընթանալ մասնակի լուծումների ուղիով։ Այդ ուղու կողմնակիցները մեղադրում էին ԽՍՀՄին, որ նա զանց է առնում ըստ էտապների միջոցառումները» [1, էջ 82]։ 1973թ. դեկտեմբերի 21-ին համաձայնություն ձեռք բերվեց, իսկ 1974թ. հունվարի 11-18-ը, Կահիրե-Սուեզ խճուղու 101-րդ կմ-ի վրա ստորագրվեց զորքերի տարաբաժանման վերաբերյալ իսրայելա-եգիպտական համաձայնագիրը։ Ժնեւում ստորագրվեց նմանատիպ համաձայ538ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նագիր՝ սիրիական եւ իսրայելական զորքերի տարաբաժանման վերաբերյալ։ Սիրիային վերադարձվեց Գոլանյան բարձունքների մի մասը՝ Կունեյտրան, այն պայմանով, որ այնտեղ ստեղծվի ապառազմականացված գոտի եւ տեղակայվեն ՄԱԿ-ի զինված ուժեր։ 1975թ. սեպտեմբերի 1-ին Ժնեւում սկսվեց նոր կոնֆերանս, իսկ սեպտեմբերի 4-ին Եգիպտոսը եւ Իսրայելը ստորագրեցին Սինայի համաձայնագիրը։ [25] Այն նախատեսում էր իսրայելական զորքերի հետքաշում, Միլթա եւ Գիդի լեռնանցքների անցում Եգիպտոսին։ Եգիպտոսը իրեն վերադարձրեց Սինայի 10%-ը։ Իսրայելի ռազմական նավերը ստանում էին Սուեզի ջրանցքով ազատ երթեւեկության իրավունք։ [20, 2-րդ փաստաթղթով ԱՄՆ-ը պարտավորվում էր հասնել Եգիպտոսի կողմից համաձայնագրի անխախտ կատարմանը եւ արգելել նրա մասնակցությունը Իսրայելի դեմ ուղղված գործընթացներին [4, с. 194]։ Սինայի համաձայնագրի ստորագրումից հետո ԱՄՆ-ի մերձավորարեւելյան քաղաքականության մեջ նկատվեցին փոփոխություններ։ «Քարտերը եւ պետքարտուղար Ս. Վենսը եկել էին այն համոզման, որ քայլ առ քայլ լուծումը սպառել է իրեն եւ ժամանակն է փնտրել համապարփակ կարգավորման ուղիներ»։ [2, с. 159] ԱՄՆ-ի մոտեցման այս միտումները պայմանավորված էին հետեւյալ գործոններով. 1. Նախ հարկավոր էր պահպանել սերտ հարաբերությունները արաբական պահպանողական վարչակարգերի հետ։ 2. Հաշվի առնելով «նավթային էմբարգոյի» դառը փորձը՝ խուսափել դրա կրկնումից։ 3. Հարկ էր հաշվի նստել այն փաստի հետ, որ պաղեստինյան հիմնախնդիրը եւս կարիք ուներ որոշակի առաջխաղացման։ 4. ԱՄՆ-ը հասկանում էր, որ առանց ԽՍՀՄ-ի մասնակցության հնարավոր չէր Մերձավոր Արեւելքում հասնել լուրջ կարգավորման։ Հոկտեմբերի 1-ին հրապարակվեց Մերձավոր Արեւելքի վերաբերյալ խորհրդա-ամերիկյան համատեղ հայտարարություն՝ անհապաղ եւ համապարփակ լուծումով կարգավորել արաբա-իսրայելական հակամարտությունը, իսրայելական զորքերի դուրս բերել 1967թ. գրավված տարածքներից եւ ապահովել արաբ բնակչության օրինական իրավունքները։ Ժնեւյան կոնֆերանսին պետք է մասնակցեին բոլոր շահագրգիռ կողմերը՝ այդ թվում, նաեւ պաղեստինյան կողմը։ Թվում էր, 539ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թե ԱՄՆ-ը վերադառնում է ԽՍՀՄ-ի հետ համագործակցության դիրքեր, սակայն Մերձավոր Արեւելքում տեղի ունեցան իրադարձություններ, որոնք «թաղեցին» խորհրդա-ամերիկյան համատեղ հայտարարությունը։ Իսրայելում 1977թ. պառլամենտական ընտրությունների ժամանկ հաղթանակած «Լիկհուդ» դաշինքը՝ Մ.Բեգինի գլխավորությամբ հանդես էր գալիս պաղեստինյան հարցի կապակցությամբ չափազանց կոշտ դիրքորոշումով։ 1977թ. հուլիսին Բեգինը հանդիպեց Քարտերի հետ եւ երաշխիքներ ստացավ, որ Քարտերը այլեւս չի խոսի իսրայելական զորքերի դուրսբերման եւ ինչ-որ «պաղեստինյան հայրենիքի մասին»։ [24, p.72] Բեգինը հրաժարվեց գրավված տարածքներում հրեական նոր բնակավայրերի կառուցումը սառեցնելու առաջարկից։ Բեգինը եւ նրա առջնորդած «Հերուտ» կուսակցությունը առաջնորդվում էին «Մեծ Իսրայել» ստեղծելու գաղափարով։ Նրանք ՄԱկ-ի ԳԱ 181-րդ բանաձեւը անվանում էին որոշում արեւմտյան Պաղեստինի բաժանման մասին։ Արտգործնախարար Դայանը պահանջում էր շրջանառությունից հանել «պաղեստինյան հայրենիք» արտահայտությունը եւ բացառել որեւէ կերպ ՊԱԿ-ի ներկայացուցչի մասնակցությունը Ժնեւի կոնֆերանսին։ Հրապարակվեց իսրայելա-ամերիկյան համատեղ հայտարարություն։ Ըստ ԱՄՆ-ի ազգային անվտանգության հարցերով նախագահի խորհրդական Բժեզինսկու, այդ հայտարարությունն էլ իր հերթին վրդովեցրեց արաբներին։ Հաջորդ գործոնը, Եգիպտոսի նախագահ Սադաթի նամակն էր Քարտերին. «որտեղ ասվում էր, որ ոչինչ չպետք է խանգարի Եգիպտոսի եւ Իսրայելի միջեւ ուղղակի բանակցություններին»։ Եվ վերջապես ամենակարեւոր գործոնը, որը ստիպեց ԱՄՆ-ին սահել հարցի կարգավորման սեպարատ դիրքեր՝ 70-ական թթ. վերջերին ԱՄՆ-ի արտաքին քաղաքականության մեջ միջազգային լարվածության թուլացման կուրսից ԱՄՆ-ի հեռանալու միտումն էր։ Դա պետք է արտացոլվեր նաեւ մերձավորարեւելյան քաղաքականության մեջ։ Վերը նշված գործոնները նպաստում էին, որպեսզի ԱՄՆ-ը ամեն կերպ աջակցեր պաղեստինյան խնդրի սեպարատ կարգավորմանը՝ իր «դրոշի ներքո» եւ նվազագույնի հասցներ ԽՍՀՄ-ի մասնակցությունը այդ գործընթացին։ ԱՄՆ-ի պետքարտուղար Վենսը Եգիպտոսին ներկայացրել էր պաղեստինյան հարցի վերաբերյալ իր սեփական ծրագրե540ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րը՝ հանրաքվեի անցկացում արեւմտյան ափի եւ Ղազայի վերջնական ապագան որոշելու համար, որեւէ խոսք չկար ՊԱԿ-ի եւ գրավված տարածքներից իսրայելական զորքերի դուրսբերման մասին։ Անցման շրջանում արեւմտյան ափում պետք է հաստատվեր համատեղ իսրայելա-հորդանանյան կառավարում։ Իսրայելի որոշ ազդեցիկ քաղաքական գործիչներ՝ Ի.Ալոնը, Շ.Պերեսը եւ այլն, կողմ էին Հորդանանի հետ հարաբերություններ հաստատելու միջոցով մշտական խաղաղություն սահմանել արեւմտյան ափի վրա, բայց ոչ դրանց ուղղակի անեքսիայի ձեւով։ ԱՄՆ-ը ուզում էր ցույց տալ, որ սեպարատ բանակցությունները ոչ թե իր, այլ Իսրայելի եւ Եգիպտոսի նպատակն է։ Նոյեմբերի 19-ին Սադաթը ուղեւորվեց Երուսաղեմ եւ ելույթ ունեցավ Քնեսետում։ [22, p. 110] Պահպանելով ձեւական կողմը՝ ԱՄՆ-ը դեռ խոսում էր Ժնեւի կոնֆերանսի մասին, բայց միաժամանակ առաջ էր քաշում «համակենտրոն շրջանագծերի» տեսությունը՝ կարգավորել Իսրայելի հարաբերությունները նախ Եգիպտոսի, ապա Հորդանանի եւ պաղեստինցիների, իսկ վերջում՝ Սիրիայի հետ։ 1978թ. մարտին Վաշինգտոնում տեղի ունեցած Բեգին-Քարտեր հանդիպման ժամանակ, ԱՄՆ-ի նախագահը հայտարարեց, որ Իսրայելի պահանջները հանգում են «6 ոչերի». 1. Իսրայելը չի ցանկանում հեռանալ արեւմտյան ափից։ 2. Չի դադարեցվում հրեական նոր բնակավայրերի կառուցումը գրավված տարածքներում։ 3. Իսրայելը չի հեռանա Սինայից կամ 4. չի թողնի ՄԱԿ-ի ու Եգիպտոսի հովանու տակ։ 5. Իսրայելը չի ընդունում, որ 242-րդ բանաձեւը վերաբերում է արեւմտյան ափին ու Ղազային։ 6. Պաղեստինիցի արաբներին հնարավորություն չի տրվի որոշելու իրենց ապագան։ 1978թ. սեպտեմբերի 5-ին ԱՄՆ-ում, Քեմփ-Դեւիդում Իսրայելի եւ Եգիպտոսի միջեւ սկսվեցին բանակցություններ, որոնք տեւեցին 13 օր։ Բեգինի նպատակն այն էր, որ հաշտության միջոցով արաբական երկրների միացյալ ճակատից դուրս բերեն ամենահզոր արաբական երկրին։ Սադաթը իր հերթին հույս ուներ ստանալ Սինայի թերակղզին եւ պատրաստ էր աչք փակել արեւմտյան ափի եւ Ղազայի հարցում Իսրայելի հավակնությունների վրա։ Բայց Սադաթին պետք էր որեւէ կերպ քո541ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ղարկել այդ ամենը։ Քարտերը մի կողմից համոզում էր Սադաթին, որ հաշտությունը հետ կբերի Սինան, իսկ մյուս կողմից համոզում էր Բեգինին, որ հաշտությունը կմեծացնի Իսրայելի ապահովությունը։ Գլխավոր խոչընդոտը բանակցությունների ժամանակ արեւմտյան ափի եւ Ղազայի ապագայի հարցն էր։ Սեպտեմբերի 13-ին Քարտերի առաջարկով 242-րդ բանաձեւից որոշվեց հանել «պատերազմի միջոցով տարածքներ գրավելու անթույլատրելիություն» արտահայտությունը։ 242-րդ բանաձեւի տեքստը պարզապես կցվեց «Մերձավոր Արեւելքում հաշտության պայմանագիր կնքելու շրջանակներ» փաստաթղթին։ [6] Սա ճանապարհ հարթեց II փաստաթղթի համար, որը կոչվեց «Եգիպտոսի եւ Իսրայելի միջեւ հաշտության պայմանագիր կնքելու շրջանակներ»։ [5] Երեք երկրների ղեկավարների նամակները, որպես պաշտոնական փաստաթղթեր կցվեցին այդ շրջանակներին։ Քարտերի նամակում ասվում էր «Ամեն մի պարբերությունում, որտեղ հոլովվում է արեւմտյան ափ արտահայտությունը, Իսրայելի կառավարության կողմից պետք է եւ կարող է մեկնաբանվել որպես Հուդա եւ Սամարիա»։ Շահարկելով Իրանում տեղի ունեցող դեպքերը, հակաշահական շարժումը անհանգստացնում էր նաեւ Սադաթին, 3 օրվա ընթացքում Վենսը հասավ նրան, որ Սադաթը հրաժարվեց արեւմտյան ափում ընտրությունների կոնկրետ ժամկետ նշանակելու իր պահանջից, բայց առաջ քաշեց նոր պահանջ. «ինքնավարություն մտցնել նախ Ղազայում»։ Իրանական խաղաքարտի գործարկումը տվեց իր արդյունքները։ 1979թ. մարտի 26-ին Վաշինգտոնում տորագրվեց խաղաղության պայմանագիր Եգիպտոսի եւ Իսրայելի միջեւ, որը ուժի մեջ մտավ 1979թ-ի դեկտեմբերի 25-ին։ Ըստ պայմանագրի՝ 1. Իսրայելի եւ Եգիպտոսի միջեւ հաստատվում է խաղաղություն։ 2. Իսրայելի եւ Եգիպտոսի միջեւ հաստատվում են դիվանագիտական հարաբերություններ։ 3. Իսրայելական զորքերը դուրս են բերվում Սինայից։ 4. Ճանաչվում է Եգիպտոսի սուվերենությունը այն սահմաններում «որը եղել է Եգիպտոսի եւ Պաղեստինի մանդատային տարածքի սահման։ 5. Իսրայելական նավերը ազատ երթեւեկելու են Սուեզի ջրանցքի շրջանում։ Աքաբայի ծավածոցը համարվում է ազատ նավագնացության գոտի։ 542ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 6. Եգիպտական կառավարությունը իրավունք ունի մեկ դիվիզիա ունենալն Սուեզից 50կմ արեւելք։ 7. Աքաբայի ծոցից արեւմուտք գտնվող 20-40 կմ տարածք գտնվելու է ՄԱԿ-ի ուժերի հսկողության տակ։ 8. Իսրայելական զորքերը չեն հեռանա արեւմտյան ափից եւ Ղազայից, այլ կտեղաբաշխվեն անվտանգության գոտիներում։ 9. Այդ տարածքներում պետք է ապահովվի ոչ թե տարածքային, այլ բնակչության ինքնավարություն։ Նշենք, որ այս վերջին կետը նշված էր ոչ թե պայմանագրի տեքստում, այլ Սադաթի եւ Բեգինի՝ Քարտերին ուղղված համատեղ նամակում։ Ինչ խոսք պայմանագիրը ամերիկյան դիվանագիտության խոշոր հաղթանակն էր, բայց ոչ հարցի վերջնական լուծումը։ Այսպիսով, կարելի է հանգել այն եզրակացության, որ. 1.Քեմփ-Դեւիդի համաձայնագիրը պառակտեց արաբական աշխարհը եւ Սիրիան,Լիբանանը, Ալժիրը, Իրաքը, Եմենը եւ ՊԱԿ-ը հայտարարեցին, որ այն անօրինական է եւ խզեցին դիվանագիտական հարաբերությունները Եգիպտոսի հետ, 2.1978թ. ապրիլյան հեղափոխությունը Աֆղանստանում եւ 1979թ. Իրանական հեղափոխությունը ստիպեցին ԱՄՆ-ին Քեմփ-Դեւիդի համաձայնագրի հիման վրա հաստատվել ռազմաստրատեգիական կարեւոր նշանակություն ունեցող Սինայի թերակղզում եւ արդեն 1980թ. Անցկացնել ամերիկա-եգիպտական համատեղ զորավարժություններ, 3. Քեմփ-Դեւիդի համաձայնագիրը, բացի վերոհիշյալից, ԱՄՆ-ին հնարավորություն տվեց, խուսափելով համապարփակ կարգավորումից եւ պահելով լարվածությունը Մերձավոր Արեւելքում, պահպանել ազդեցությունը իր եվրոպական դաշնակիցների եւ Ճապոնիայի վրա, որոնք մեծապես կախված էին մերձավորարեւելյան նավթից։

example1431

example1431

Սույն հոդվածում ընդգծվում է աշակերտների քննադատական մտածողության կարևորությունը պատմության դասավանդման ընթացքում։ Որպես ներգործության միջոց՝ առանձնացվում իրականացվող ուսումնառությունը։ Այն կօգնի բացահայտել պատմական փաստերի ու երևույթների պատճառահետևանքային կապերը, կզարգացնի դրանք գնահատելու կարողությունը՝ ձևավորելով փոխանցելի հմտություններ։

Այս հոդվածում մենք կփորձենք ներկայացնել առաջադեմ կրթական համակարգեր ունեցող տարբեր երկրների գիտամանկավարժական փորձը ուսումնասիրվող խնդրի վերաբերյալ (Մեծ Բրիտանիա, ԱՄՆ, Ռուսաստան և այլն)։ Ըստ այդմ, վերլուծվելու և ներկայացվելու են մի շարք հոդվածների մոտեցումներն ու միտումները։ Առաջին հերթին մեզ հետաքրքրում էր այն հարցը, թե հնարավո՞ր է ուսուցչի միջոցով զարգացնել սովորողի մտածողության հմտությունները, որո՞նք են այս ոլորտում գիտական ​​մոտեցումները։ Համապատասխանաբար, Սուխոմլինսկու, Դիանա Հալպերնի, Արթուր Չեփմանի (Լոնդոնի համալսարանական քոլեջի կրթության ինստիտուտի պատմության մասնագետ, որի հետ նա համագործակցել է Կրթության գերազանցության ազգային ծրագրի շրջանակներում), Լեռների և այլ մոտեցումները։ Այս հոդվածի նպատակն է ուսանողներին առաջարկել միջոցներ զարգացնելու պատճառահետեւանքային կապերը վերլուծելու, փաստերն ու երեւույթները գնահատելու հմտությունները, որոնք իրենք են քննադատական-պատմական մտածողության մաս։ Ներկայացված բաց հարցերի միջոցով տրամադրված ուսուցումը կարո՞ղ է նպաստել այս հմտությունների զարգացմանը։ արդիականությունն է։ Modernամանակակից աշխարհում տեղեկատվությանը տիրապետելը, բայց արագորեն ներհոսքի պայմաններում գնահատելը դառնում է կարևորագույն խնդիր ոչ միայն համապատասխան իրավիճակներում։ Այս խնդիրը գոյություն ունի հասարակական կյանքի գրեթե բոլոր ոլորտներում, երբ մարդիկ, առանց հիմնավորված լինելու, անհիմն եզրակացություններ են անում, տալիս միակողմանի գնահատականներ ՝ առանց վերլուծելու ուրիշների կարծիքը։ Մեր խնդիրն է առարկայի միջոցով սովորեցնել նրանց օբյեկտիվ մտածել, զարգացնել քննադատական ​​մտածողության որոշակի փոխանցելի հմտություններ (այսուհետ ՝ ԿԿ)։ Իրադարձությունների պատճառների խորացում Իմ մանկավարժական գործունեության ընթացքում միշտ ուշադրության կենտրոնում է եղել ուսանողների ստեղծագործական և քննադատական ​​մտածողության հմտությունների զարգացումը։ Տարվա ընթացքում ուսանողների կողմից կատարված տարբեր առաջադրանքները ցույց տվեցին, որ շատ ավելի բարձր արդյունքներ են գրանցվում փաստական ​​նյութի չեզոք վերարտադրություն ենթադրող առաջադրանքներ կատարելիս `ավելի հեշտությամբ պատասխանելով այն հարցերին, որոնք ենթադրում են այս կամ այն ​​պատմական փաստի կամ երեւույթի մասին գիտելիքներ։ Այնուամենայնիվ, դժվար է համեմատել փաստերը, գտնել պատմական իրադարձությունների պատճառներն ու հետևանքները։ Շատ դեպքերում ուսանողները չեն կարողանում արտահայտել իրենց տեսակետը, ապացուցել դա անհրաժեշտ փաստարկներով, կայացնել հիմնավորված դատողություններ, գնահատել փաստերն ու երևույթները։ Այս ամենը հնարավոր է հմտությունների զարգացման շնորհիվ։ Քննադատական ​​մտածողությունը մտածողության համակարգ է, որն օգտագործվում է փաստերը և իրադարձությունները վերլուծելու համար ՝ թույլ տալով հիմնավորված եզրակացություններ, հիմնավորված գնահատականներ, մեկնաբանություններ և կիրառական արդյունքներ այլ նման իրավիճակներում։ Քննադատական ​​մտածողության գլոբալ մտածողության բաղադրիչները և համարվում են բաղադրիչներ. Որոշում են ուսման նպատակները, - տանում են կարծրատիպերի հաղթահարմանը, - նպաստում են աշխարհի ընդհանուր ընկալմանը, - նպաստում են աշխարհի ճանաչմանը իր բոլոր առումներով, - ապահովում են այլընտրանքների նկատմամբ բացություն, խնդիրներ զարգացնել։ Սուխոմլինսկին աշակերտների մտածողության զարգացումը համարեց դպրոցական ամենախնդրահարույց խնդիրներից մեկը։ Դիանա Հալպեռնը փորձում է բացահայտել կրթության և գիտելիքի և մտածողության կապը։ Մտածողությունն օգնում է մեզ կիրառել նախկինում ձեռք բերված գիտելիքները ՝ նոր գիտելիքներ կառուցելու համար։ Մտածողության այս տեսակը կիրառվում է խնդիրներ լուծելիս, եզրակացությունների փաստերը գնահատելիս, որոշումներ կայացնելիս։ «Քննադատական» բառը ունի գնահատման բաղադրիչ։ Երբեմն այդ բառի տակ փոխանցվում է բացասական երանգ։ Բայց Pitilin- ի գնահատումը կառուցողական է `արտահայտելով« դրական »և« բացասական »վերաբերմունք։ ՔՊ-ն կոչվում է նաև նպատակային մտածողություն, քանի որ նպատակ ունի հասնել ցանկալի արդյունքի։ Առաջին հերթին մեզ հետաքրքրում էր այն հարցը, թե հնարավո՞ր է ուսուցչի միջոցով զարգացնել սովորողի մտածողության հմտությունները, որո՞նք են այս ոլորտում գիտական ​​մոտեցումները։ Կա՞ն որևէ ապացույց, որ մտածողությունը կարող է բարելավվել։ Իրականացվել են մի շարք ուսումնասիրություններ, որոնց արդյունքները թույլ են տալիս եզրակացնել, որ հնարավոր է զարգացնել ՄԿ վերապատրաստման միջոցով, հատկապես, երբ ուսումը նպատակաուղղված է զարգացնելու հմտություններ և կարողություններ, որոնք կարող են կիրառվել տարբեր իրավիճակներում և տարբեր գիտական ​​ոլորտներում։ Դժվար է գտնել CP- ի այնպիսի տարածք, որն անհնար է յուրացնել։ Ամերիկյան քոլեջի ուսանողները հայտնում են, որ նրանք զգալիորեն կատարելագործել են քննադատական ​​մտածողության հմտությունները `մտածելու հմտություններ սովորեցնելուց հետո։ Նրանք սկսեցին ավելի բարձր գնահատել իրենց որոշ չափանիշներով, ինչպիսիք են ՝ առանց ավելորդ շտապելու դատողություններ անելը, հակառակ փաստարկները գնահատելը, համապարփակ գնահատելը, անորոշության գործոնը հաշվի առնելու ունակությունը։ Նրանք նաև նշել են, որ խնդիրների լուծման համար օգտագործում են տարբեր հեուրիստական ​​մոտեցումներ, ինչպիսիք են `ավելորդ փաստերի բացառումը և տեղեկատվության աղբյուրի հավաստիությունը գնահատելը։ Հետազոտողները եկել են այն եզրակացության, որ գիտելիքները, որոնց ձեռքբերումը մտածողության ընդհանուր կանոններ է ապահովում, կարող են տեղափոխվել գործունեության այլ ոլորտներ։ Լեռները հետաքրքիր մոտեցումներ է առաջարկում պատմական մտածողության զարգացման վերաբերյալ։ Ուսուցիչը կարող է կոնկրետ օրինակով ուսանողին ցույց տալ փաստերի միջև եղած օրինաչափությունները, բացատրել այս կամ այն ​​երեւույթը։ Այնուամենայնիվ, սովորողը կարող է մտահոգվել ցանկացած տեղեկատվությամբ և գուցե ստիպված լինի ինքնուրույն պատասխաններ գտնել։ Անհրաժեշտ է զարգացնել սովորողների գործունեությունը և ստիպել նրանց միշտ զգալ ավելի լայն փաստեր և երեւույթներ իմաստավորելու անհրաժեշտություն։ Խնդիրների լուծման այսպիսի մոտեցումը միաժամանակ ցույց է տալիս ընդհանրապես այլ աշխարհայացքային խնդիրների լուծման ուղիները։ Արդյունքում սովորողը զարգացնում է ընդհանուր առմամբ վերլուծության ընդհանուր մոտեցում, ինչը հանգեցնում է որոշակի սոցիալական խնդիրների լուծման լուծմանը։ Որպես օրինակներ, մենք ուսումնասիրում ենք պատճառահետեւանքային վերլուծության և փաստերի հնարավորությունները։ Վերջիններս համարվում են «պատմական մտածողություն» հասկացության կարեւոր բաղադրիչներ։ Որպես ազդեցության միջոց նախընտրելի է օգտագործել բաց տիպի հարցերի հետևյալ տեսակները. Ինչու՞։ Ի՞նչ հետեւանքներ կարող է ունենալ։ Ինչպե՞ս եք գնահատում J.. Քննադատական ​​մտածողության ուսումնասիրություններ `այն փաստերը գնահատելու համար, որոնցում այս երեք տիպի հարցերի միջոցով կառուցվում է պատճառահետեւանքային կապերի տրամաբանական մի ամբողջ շղթա։ Պետք է նշեմ, որ ուսանողների գործունեությունը այս հարցերին պատասխանելու համար համապատասխանում է Բլումի կողմից մշակված աստիճանի համակարգի վերին մակարդակներին [7]; դա ենթադրում է գնահատում, գնահատում և գնահատում։ Ըստ Սանդերսի, Փոխակերպում-մեկնաբանություն-Դիմում-Վերլուծություն-Համեմատություն-Գնահատման համակարգում այս հարցերը համարվում են հարցումների ամենաբարձր մակարդակը։ Ognանաչողականորեն ակտիվ մտածողությունը ՝ նպատակային գործընթաց, սկսվում է որոշակի հարցադրումներից։ Տրամաբանության մեջ հարցը ձևակերպվում է որպես որոշ տեղեկությունների հարց։ Այլ կերպ ասած, հարցը մեկնաբանվում է որպես շարժառիթ նախադասություն։ Որքան շատ տեղեկատվություն ունեք, այնքան ավելի շատ կարող եք տարբերակել առաջնայինն ու երկրորդականը։ Այս կապակցությամբ հնարավոր է հարցեր տալ։ Բաց հարցերն ունեն մի շարք առավելություններ փակ հարցերի համեմատ։ Նրանք թույլ են տալիս արտահայտել սեփական տեսակետը առանց որևէ սահմանափակումների, առանձնացնել ամենաէականը, բարձրացնել այնպիսի խնդիրներ, որոնք նույնիսկ հարց տվողը չէր մտածում, հայտնաբերել առկա հակասությունները, դիտել երևույթներն ու փաստերը բոլորովին այլ տեսանկյունից։ դիտում Հարցը յուրօրինակ մանրադիտակ է, գիտելիքի որոշակի համակարգ, որը մի մասում (հարց) սահմանում է այն, ինչ մենք արդեն գիտենք, քում հիմքում ընկած է գիտելիքը, իսկ երկրորդ մասում (պատասխան) ​​կա որոշում, այսինքն `ինչ ենք ուզում իմանալ [1]։ Հնարավոր է ամրագրել այն գիտելիքները, որոնք ձեռք են բերվել ճանաչման գործընթացում, բայց անհրաժեշտ է շտկել այն, ինչը դեռ չգիտենք, ենթակա է պարզելու։ Այսպիսին են հարցերը։ Հարցի կառուցվածքը հասկանալու համար նախ պետք է առանձնացնենք այն, ինչ արդեն գիտենք։ Ելնելով մեր իմացածից ՝ հարցն արդեն կարող է ձևակերպվել։ Հարցը, որպես ճանաչողություն, անհայտը պարզելու միջոց է ՝ ելնելով որոշ հայտնի փաստից։ Հարցերի միջոցով սովորելը թույլ կտա ուսանողին գտնել հարցի պատասխանը ՝ կիրառելով իր գիտելիքները, տեղեկատվությունը, հարցեր տալ, կիրառել իր սեփական աշխարհայացքը։ Այս առումով ուսուցչի դերը բավականին մեծ է։ Նրա խնդիրն է ճիշտ ձևակերպված հարցերի միջոցով նպաստել ուսանողների մտածողության զարգացմանը։ Պետք է ստեղծվի համապատասխան կրթական միջավայր, որտեղ սովորողը չի խուսափում իր տեսակետը հայտնելուց, գտնում է օրինաչափությունները, սահմանում է պատմական իմաստը, պատրաստ է լսել և ընդունել կարծիքներ, որոնք կարող են չհամընկնել իր տեսակետի հետ։ Այս պարագայում ուսանողի խնդիրն է հիմնավորված դատողությունների միջոցով ապացուցել օրինականությունը կամ դիմացինի փաստարկներն ընդունելով `փոփոխություններ մտցնել նրա դիրքում։ Գնահատելով տարբեր փաստեր և երեւույթներ ՝ ուսանողը քայլ առ քայլ սովորում է գնահատել իր սեփական գործունեությունը։ Արդյունքում, ավելի բարդ ճանաչողական հմտություններ են ձեւավորվում։ գործընթացների բնույթը։ Դրանք եզրակացության մեջ են։ Այսպիսով, պատմություն դասավանդելիս մենք օգտագործում ենք այն փաստը, որ սովորողը մտածում է պատմական գիտության բովանդակության և նշանակության մասին։ Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ վերապատրաստման միջոցով հնարավոր է զարգացնել CM հմտություններ։ Այդ նպատակով նախընտրելի է բաց ուսանողների հետաքրքրությունը թեմայի նկատմամբ. դրանք կարող են խթանող իմաստ ունենալ։ Սովորողը փորձում է փնտրել առաջարկվող խնդրի լուծման նոր ուղիներ։ Բաց հարցերը ուսանողին դրդում են առաջարկել փաստերի վարկած, մշակել հստակ կողմնորոշիչ մոտեցում ընթացիկ թեմայի կարևորագույն հարցերի։ Արդյունքում, պատմականորեն կարևոր նյութի վերլուծության միջոցով ուսանողները զարգացնում են փոխանցելի հմտություններ, որոնք թույլ են տալիս նրանց հիմնավոր եզրակացություններ անել, կանխատեսել հնարավոր հետևանքները, խոհեմ գնահատելիս, տարբեր տեսանկյուններից դիտել փաստերն ու երևույթները և չեն շտապում դատողություններ անել։

example273

example273

Բարդության բաղադրիչների միջեւ կարելի է գտնել նախադասության անդամների միջեւ եղած գրեթե բոլոր շարահյուսական հարաբերությունները։ Մասնավորաբար բայական հիմնաբաղադրիչով իսկական բարդությունները շարահյուսական կապակցությունների վերածելիս արտահայտում են խնդրային, պարագայական եւ ստորոգումային հարաբերություններ։ Ներկա հոդվածում, անդրադառնալով անուն խոսքի մաս+բայահիմք կաղապարով իսկական բարդությունների քննությանը՝ ըստ բաղադրիչների շարահյուսական հարաբերության բնույթի, ներկայացրել ենք բաղադրական հիմքերի խնդրային հարաբերությունը։

Հայերենի բարդ բառերի գերակշռող մասում հիմնականիմաստային կենտրոն հանդիսացող մասը վերջին բաղադրիչն է։ Այնհազվագյուտ դեպքերում, երբ առկա է հակադարձ հարաբերությունը՝հունականարժանահավատ,արժանապատիվ, մայրաքաղաք, բարդության բաղադրիչները մասամբիմաստավորվում են սովորական հարաբերությամբ, մասամբ դիտվումորպես արժանի հավատի, արժանի պատվի բառակապակցություններիցստացված ձևեր [5, էջ 220; 2, էջ 278]։ Վերջինս արտահայտում է այնպիսիիմաստ, որը կոնկրետանում է առաջին բաղադրիչի միջոցով։ Ընդ որում՝գերադաս բաղադրիչը կարող է լինել անվանական կամ բայական։ Առաջին դեպքում բարդության բաղադրիչների կապակցությունըհիշեցնում է անվանական բառակապակցություն՝ որոշիչ, հատկացուցիչկախյալբայականբաղադրիչներով,դեպքում՝երկրորդիսկէջ101]։ Տեսնենք՝ենուղղությամբհետազոտություններբառակապակցություն, ուր կախյալ բաղադրիչները խնդիրներն ուպարագաներնինչպիսի՞իմաստաշարահյուսական առանձնահատկություններ ունեն բայականգերադաս բաղադրիչներով բարդությունները։ Բարդության կազմումհանդես եկող բայական անդամը իրեն ստորադասվող բաղադրիչինկատմամբ ունենում է այնպիսի շարահյուսական հարաբերություններ,է սովորական բառակապակցություններում։ ինչպիսիք ունենումԲարդությունների ևբառակապակցությունների կառուցվածքներիհամեմատությանչենկատարվել, որոնք հնարավորություն կտային ստույգ կերպով պարզելբառակապակցություններիբաղադրիչներիխոսքիմասային կազմերի միջև եղած քանակային հարաբերությունները։ «Մասնավորաբար գրաբարի համար նման կարգի ուսումնասիրությանառատ նյութ կարող«Գրաբարիբառակապակցությունները» աշխատությունը»,- նշում է Լ. Հովսեփյանը[4, էջ 367]։ Ինչպես նշեցինք, նախադասության՝ բայով արտահայտվածանդամի լրացումները բաժանվում են երկու մեծ խմբի՝ խնդիրներ ևպարագաներ։ գերադասէ արտահայտելբաղադրիչներովգործողությանևգործողությանհանգամանքներ+գործողությունընդհանուր կաղապարներով։ Առարկաների հետ առնչվող լրացումներըխնդիրներն են, հանգամանքների հետ առնչվողները՝ պարագաները։ կապված առարկաներ+գործողությունկապվածէ տրամադրել Վ. ՔոսյանիբարդություններըհետհետԸնդհանուրբայահիմքևբարդբառերիառմամբ,դեռևսկարելիԱնուն խոսքի մաս+բայահիմք կաղապարով բարդությունները,որոնք, հիմք ընդունելով արտահայտած ընդհանուր բառային իմաստը,Ս. Էլոյանը ներկայացնում է հետևյալ խմբավորմամբ՝ գործողությանանուն արտահայտող բարդություններ, գործողի անուն արտահայտողբարդություններ և գործողությունն իբրև հատկանիշ արտահայտողբարդություններ [3, էջ 333], շարահյուսական կապակցության վերածելիսհետևյալարտահայտումհարաբերությունները՝ խնդրային,պարագայական, ենթակայական։ ենիսկականԲայականհիմնաբաղադրիչովբարդություններըդիտարկենք ըստ մասնակաղապարում անուն խոսքի մասի՝ որպեսբայահիմքգալու խնդրայինհարաբերության։ Նշենք, որ ուսումնասիրությունը հենվում է 5-րդդարից մեզ ավանդված մատենագրության բառապաշարի վրա՝ քաղվածՆոր հայկազյան բառարանից։ Հանգման խնդրի հարաբերություն։ բաղադրիչիլրացումհանդես(ձուլեալ(գրօղ(համբերօղ վշտաց), բիճհայեացԱյսպիսի հարաբերություն ունեցող բարդության առաջին եզրի անունխոսքի մասն արտահայտում է տրական հոլովի իմաստ՝ դրսևորելովհիմնականում հանգելու, մոտենալու, փարվելու, առնչվելու, կպչելու ևնման իմաստներ. երկնահաս (մինչև յերկինս հասեալ), դիւաձօն (ձօնեալի պատիւ դիւաց), իգատենչ (տենչօղ ի սէր կանանց), մարդանախանձ(նախանձօղ ընդ մարդիկ), աշխարհահայեաց(որ հայի ի վերայ(նուիրեալ Քրիստոսի), մարդախառնաշխարհիս), քրիստոսանուէր(խառնեալ ընդ մարդկութեան), դիւաձոյլյանուն դից),(հայելով ի բէճս),վշտամբերխաւարասովոր (սովորեալ խաւարի) և այլն։ Վերաբերության խնդրի հարաբերություն։ Նման բարդություններում անվանական բաղադրիչը նշում է այն անձը կամ առարկան,որի վերաբերյալ խոսվում է, որի նկատմամբ կատարվում էգործողություն, ինչպես՝ աշխարհագիրզաշխարհէ կամզարարչութենէ աշխարհի), աշխարհապատում (պատմօղ զաշխարհէ),աստուածաճառ (որ ճառէ զԱստուծոյ), բարոյախօս (որ խօսի զբարոյիցկամ բարուց), երկնախոհ/երկնախորհ (որ զերկինս եւ զերկնաւորսխորհի), հնախօսև այլն։ Նմանբարդություններում անվանականէբացառական հոլովաձևի իմաստ։ Իբրև վերջնաբաղադրիչ կենսունակ են«գրել» բայի «գիր», խօսիլ բայի «խօս» և «պատմել» բայի «պատում»բայահիմքերը։ բարդություններում անվանական բաղադրիչը մատնանշում է այն առարկան,նյութը, որից կազմվում, բաղկանում, գոյանում է մեկ այլ առարկա.լուսակազմ (ի լուսոյ կազմեալ), կաւակերտ (կերտեալ ի կաւոյ), կողաշէն(շինեալ ի կողէ), հողաստեղծ (ի հողոյ ստեղծեալ), մայրակերտ (կերտեալի մայր փայտից), մարմարաշէն (ի մարմարիոնէ շինեալ), մոմակերտ (իմոմոյ կերտեալ), ոսկեքանդակ(ոսկւով քանդակեալ), վիմակերտ(կերտեալ ի վիմէ), փայտագործ (գործեալ շինեալ ի փայտէ) և այլն։ Անվանական բաղադրիչն արտահայտում է բացառական հոլովաձևիիմաստ։ Այս կաղապարում բառակազմական ակտիվ գործառույթ ունեն«շինել» բայի «շէն» և «կերտել» բայի «կերտ» բայահիմքերը։ Միջոցի խնդրի հարաբերություն։ Նման բարդություններումանվանական բաղադրիչը ցույց է տալիս այն առարկան կամ անձը, որիմիջոցով կամ օգնությամբ կատարվում է բայահիմքով արտահայտվածգործողությունը. ախտալից (լցեալ ախտիւք մեղաց), աղաղ (աղիւզհնութեանց)բաղադրիչն արտահայտումԲաղկացության խնդրի հարաբերություն։ Նման(որ խօսիյաղելն), աճառապատ (պատեալ աճառովք), առագաստափակ (շուրջփակեալ առագաստիւք), ասեղնակարկատ (իբր ասղամբ կարկատեալ),արիւնոռոգ (արեամբ ոռոգիչ), աւազալից (լցեալ աւազով), բամբռասաց(որ նուագէ բամբռամբ), բեւեռապինդ (պնդեալ բեւեռօք), գանածեծ(գանիւք ծեծեալ), դարգճակալ (կալեալն եւ բարձեալն պատգարակաւ),(լցեալ խնդութեամբ),երկաթակուռկաթնասնոյց(մատամբ ցուցանօղ),նետահար (նետիւ հարեալ), փոշելից (փոշւով լցեալ) և այլն։ Բարդությանկազմում անվանական բաղադրիչն արտահայտում է գործիականհոլովաձևիիբրևվերջնաբաղադրիչ նկատելիորեն կենսունակ են «լնուլ» բայի «լից» և«պատել» բայի «պատ» բայահիմքերը։ (երկաթով կռեալ), խնդալից(կաթամբ սնուցիչ), մատնցոյցիմաստ։ Նշենք,կաղապարումքննվողորԱնջատման խնդրի հարաբերություն։ Նման բարդություններումգերադաս բաղադրիչը ցույց է տալիս զատում, անջատում, հեռացում,բաժանում և այլն. մտածին/մտացածին (ի մտաց ծնեալ), քարաբուղխ (իքարէ բղխեալ), տնանկ (անկեալն ի մեծութենէ տան), փորահան (ի փորոյհանեալ), գերեհան (որ հանէ ի գերութենէ), մանկազրաւ (զրաւեալ իմանկանց), տերեւաթափ (թափեալ եւ մերկեալ ի տերեւոց), ինքնաբուղխ(յիւրմէ բղխօղ), գօտելոյծ (լուծեալ ի գօտւոյ), մարդաթափ (թափեալ իմարդոյ), շնառ (առեալն եւ հափշտակեալն ի բերանոյ շան) և այլն։ Այսկաղապարով կազմված բարդությունները հիմնականում արտահայտումեն անձերի կամ առարկաների՝ իրենց վերաբերող մեկ այլ առարկայիցզրկված լինելու, այն չունենալու հատկանիշ։ Քննվող կաղապարում իբրևհիմքային բաղադրիչներ լայնորեն գործածական են «ծնանել» բայի «ծին»և բղխել բայի «բուղխ» բայահիմքերը։ բաղադրիչըանվանական(յարքայէ տուեալ), գայլակերՆերգործող խնդրի հարաբերություն։ Այս կաղապարով կազմվածբայահիմքովբարդություններումարտահայտված գործողությունը տրամաբանորեն կատարողնէ.այսահար (հարեալ յայսոյ պղծոյ), աստուածագործ (յԱստուծոյ գործեալ),արքայատուր(կերեալ ի գայլոյ),կայսերագիր (ի կայսերէ գրեալ), հայրաշարժ (ի հօրէն երկնաւորէշարժեալ), հովուաբեր (ի հովուէ բերեալ), շամիրամակերտ (կերտեալ իշամիրամայ), վարդապետախօս (խօսեցեալ ի վարդապետէ), տիրախնամ(ի տեառնէ խնամեալ) և այլն։ բարդությունները ներկայացնենք իմաստային առանձին խմբերով.Ուղիղ խնդրային հարաբերություն։ Այսկաղապարով1. Բաղադրություններ, որոնց 1-ին բաղադրիչները վերաբերում ենկենդանական աշխարհին. խաշնաբոյծ (բուծիչ խաշանց), իշավար(վարօղ իշոյ), ձկնախոյզ (որ խուզէ զձկունս), արծուէկիր (որ կրէզարծուի), խոզարած (արածօղն զխոզս), շնասէր (սիրօղ զշնութիւն),աղաւնէվաճառ (վաճառօղ աղաւնեաց), արջառահատ (հատիչ եւջարդօղ արջառոց), գառնածին(ծնօղ գառին), եզնաճաշակ(ճաշակօղ զեզն), մսահան (գործի հանելոյ զմիսն ի կատսայէ)։ 2. Բաղադրություններ, որոնց 1-ին բաղադրիչները վերաբերում ենբուսական աշխարհին. խաղողաբեր (որ բերէ յիւրմէ զխաղող),շուշանաբեր (որ բերէ յիւրմէ զշուշան), ունդակեր (ունդս կերօղ),տատասկաբեր (որ բերէ այսինքն բուսուցանէ զտատասկս),ցորենատու (որ տայ զցորեան), ցորենաւեր (աւերիչ ցորենոյ)։ 3. Բաղադրություններ, որոնց 1-ին բաղադրիչներն արվեստի տարբերբնագավառների հետ կապված զանազան հասկացություններ են.երգահան (որ հանէ զերգս), թէատրասէր (սիրօղ զտեսարանսխաղուց), նուագերգ (որ երգէ նուագս), վիպագիր (գրօղ զվէպս),առասպելաբեր (որ ի մէջ բերէ առասպելս), արուեստասէր (սիրօղարուեստի), թմբկահար (հարկանօղ զթմբուկ)։ 4. Բաղադրություններ, որոնց 1-ին բաղադրիչները վերաբերում ենհոգևոր-կրոնական ոլորտին. Աստուածախոյզ (որ խուզէ կամխնդրէ գտանել զաստուած), դրախտաբաց (բացօղ դրախտին),եկեղեցակապուտ (կապտօղ զեկեղեցի), խորանայար (որյարէյարմարէ զխորան), հրեշտակակիր (կրօղ յինքեան հրեշտակայինձիրս), մեհենաշէն (շինօղ մեհենից), ոգեսպան (սպանօղ հոգւոց),ովսաննայ),ովսաննայաբերպատարագի),պատարագամատոյցպատուիրանասէրպատուիրանս),տարտարոսազնին (զննիչ տարտարոսի)։ բերէ(որպէսպահելմատուցողյինքեանզձայնդ(որ(որսիրէ5. Բաղադրություններ, որոնց 1-ին բաղադրիչները բնությանը,բնության երևույթներին վերաբերող բառեր են. աստեղագիւտ(գտակ աստեղաց), արեւապաշտ(որ պաշտէ զարեւ իբրզԱստուած), կարկտահոս (որ հոսէ զկարկուտ), ձիւնակիր (կրօղկամ բերօղ զձիւնս), օդընկալ (ընդունօղ յինքն զօդս) և այլն։ 6. Բաղադրություններ,մարդունվերաբերող և մարդու մարմնի մասեր նշանակող բառեր են.ատամահան (գործի հանելոյ զատամունս), երակահատ (հատանօղբաղադրիչներըորոնց1-ինզերակ), կրծաբախ (բախօղ զկուրծս), ստնտու (ստինս տուօղտղայոյ), արտասուաբեր (որ բերէ յինքեան զարտասուս)։ 1-ին7. Բաղադրություններ, որոնցբաղադրիչները ընտանիք,արյունակցական-ազգակցական, բարեկամական կապեր ցույցտվող բառեր են. եղբայրատեաց (ատեցօղ եղբօրն), հայրակեր(կերօղիւրոյ),մանկահեղձոյց (հեղձուցիչ մանկան իւրոյ), կնաթող (որ թողու զկինիւր) և այլն։ իւր), մայրատանջ(տանջօղզհայրմօր8. Բաղադրություններ, որոնց 1-ին բաղադրիչները ուտելիք, ըմպելիքնշանակող բառեր են. գինէբեր (որ բերէ զգինի), իւղաբուղխ (որբղխէ յիւրմէ զպարարտութիւն իւղոյ կամ ձիթոյ), մեղրահոս (որհոսէ զմեղր), մսակեր (կերօղ զմիս), բաղարջակերք (ժամանակուտելոյ հրէից զբաղարջ) և այլն։ 9. Բաղադրություններ, որոնց 1-ին բաղադրիչները մետաղներ,հանքեր նշանակող բառեր են. արծաթառ(առօղ զարծաթ),քարակիր (կրօղ զքար), ոսկիակալ (ունօղ յիւր վերայ զոսկի),պղնձահատ (տեղի հատանելոյ ի հանքաց զպղինձ), երկաթահատ(հատանօղ զերկաթ) և այլն։ խնդրայինամենաբազմազանՀավելենք, որ վերը բերված մասնակաղապարները, անվանականպաշտոններիբաղադրիչի՝դրսևորումներով հանդերձ, գերազանցապես ածականակերտ են։ Գոյականակերտ կաղապարներում սերող և բաղադրող հիմքերիհարաբերությունը գերազանցապես ուղիղ խնդրային է, ինչպես՝ատամահան, արիւնակալ, արտհունձ, բանջարավաճառ, գահընկալ,գառնազէն, գինեհան, գիսակալ, դեղաթափ, թղթատար, խաչակալ,հացավաճառ, ձիւնաբեր։ Հաճախ էլ բայական հիմնաբաղադրիչովբարդություններըև ածականիխոսքիմասային հատկանիշներ, ինչպես՝ աստուածաբան, շնառ,քնարահար, քսակակալ, օձակոչ, ապակագործ, առնասպան,աստեղաբաշխ, աստուածածին, արօրավար, աւանդատու, լուսակալ,կաղամբավաճառ, կռապաշտ։ Երբեմն կաղապարի ածականակերտկամ գոյականակերտլինելը պայմանավորված է բաղադրիչներիշարահյուսական հարաբերության բնույթով. այսպես՝ «քարակուռ» ձևումբաղադրիչների միջև կարելի է նկատել ինչպես ուղիղ խնդրայինհարաբերություն,խնդրայինբաղկացությանհամատեղումգոյականիայնպեսենէլհարաբերություն. կռօղ քարանց, կռեալ ի քարանց։ 1-ին դեպքումկաղապարը գոյականակերտ է, 2-րդ դեպքում՝ ածականակերտ։ նյութիԵզրահանգում։ Փաստականուսումնասիրությամբհանգեցինք եզրակացության, որ բայահիմքով բաղադրված իսկականբարդությունների շարքում լայն գործածական են ուղիղ խնդրայինհարաբերություն արտահայտողԳործածականությանառատությամբ առանձնանում են նաև միջոցի և անջատման խնդրայինհարաբերությունները։ Բայահիմքերի և այլ անուն խոսքի մասերիգերազանցապեսզուգորդումներիցածականակերտբաղադրիչներիշարահյուսական հարաբերության բնույթն է, որ պայմանավորում էկաղապարի ածականակերտ կամ գոյականակերտ լինելը։ կաղապարներըդեպքերումստացվողեն։

example1532

example1532

Հոդվածում ներկայացվել է ֆինանսական կայունության էությունը և դրա անհրաժեշտությունը տնտեսության հեռանկարային զարգացման գործընթացում։ Կատարվել է ՀՀ բանկային համակարգի ֆինանսական կայունության ցուցանիշների վերլուծություն, ինչպես նաև բանկային համակարգի մրցակցային առավելություններին զուգահեռ դիտարկվել են ֆինանսական կայունության հետ կապված խնդիրները և դրանց հնարավոր լուծումները։

Ֆինանսական կայունության գնահատումը ենթադրում է փոխկապակցված ցուցանիշների խորը վերլուծություն `հաշվի առնելով տվյալ երկրի տնտեսական զարգացումը և արտաքին ազդեցությունները։ Հայտնի է, որ ՀՀ ֆինանսական շուկայի ամենամեծ մասնակիցը էլեկտրոնային բանկային համակարգն է, որին բաժին է ընկնում ֆինանսական համակարգի ակտիվների շուրջ 89% -ը, այնպես որ համակարգի կայունությունն ավելի շատ ոլորտային է, քան կայունությունը։ Արժույթի միջազգային հիմնադրամը ֆինանսական կայունությունը սահմանում է որպես պայման, որի ընթացքում տնտեսական ակտիվությունը խթանելու համար գործում են գնագոյացման, ֆինանսական ռիսկի բաշխման և կառավարման տնտեսական մեխանիզմներ [3]։ Ֆինանսական կայունության ապահովումը, ինչպես սահմանված է ՀՀ կենտրոնական բանկի կողմից, կանխում է ֆինանսական համակարգի փլուզումը կամ ձախողումը այնպես, որ համակարգը շարունակի ապահովել իրացվելիության անհրաժեշտ մակարդակ, սահուն գործարքներ և փոխանցումներ, ինչպես նաև կարողություն։ ներդրումներ կատարել տնտեսության մեջ։ Այս սահմանումը արդարացնում է ընտրված թեմայի արդիականությունը։ Աշխատանքի շրջանակներում նպատակն է ուսումնասիրել ՀՀ բանկային համակարգի ֆինանսական կայունության ցուցանիշների դինամիկան ՝ կատարելով համապատասխան վերլուծություններ ՝ առաջարկելով բարելավող լուծումներ։ Ֆինանսական կայունության ապահովումը մի շարք երկրների կենտրոնական բանկերի առաջնային խնդիրներից մեկն է։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ ցածր գնաճը, գործազրկությունը, բարձր տնտեսական աճը, որպես դրամական և այլ պետական ​​մարմինների խնդիրներ, չեն կարող ապահովվել ժամանակակից տնտեսություններում առանց զարգացած, կայուն ֆինանսական համակարգի միջնորդության, որի միջոցով արդյունավետորեն փոխանցվում են դրամավարկային քաղաքականության միջոցառումները։ տնտեսության այլ ոլորտներին։ Ֆինանսական ՀՀ-ում կայունության ապահովման համար պատասխանատու մարմինը Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկն է, ինչպես սահմանված է «Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով։ Համաձայն ՀՀ Սահմանադրության 200-րդ հոդվածի 2-րդ կետի `Կենտրոնական բանկի հիմնական նպատակը երկրում գների ֆինանսական կայունության ապահովումն է։ Այս փոփոխությունից առաջ ֆինանսական կայունությունը, համաձայն «Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի մասին» ՀՀ օրենքի, համարվում էր Կենտրոնական բանկի խնդիրներից մեկը, բայց այնուհետև այն դարձավ սահմանադրական դրույթ ՝ «հավասար գնի նպատակին կայունություն." Ֆինանսական կայունության գնահատման ինդեքսը (ԱՄՀ) Արժույթի միջազգային հիմնադրամի կողմից մշակված ֆինանսական կայունության ցուցանիշների համակարգ է։ Ֆինանսական կայունության ցուցանիշները բնութագրում են երկրի ֆինանսական համակարգը, տնային տնտեսությունների ֆինանսական առողջությունը։ Արժույթի միջազգային հիմնադրամի կողմից կորպորատիվ հատվածում մշակված ցուցանիշները համեմատելի են միջազգային մակարդակում, ինչպես նաև մատչելիություն են ապահովում ոլորտի հետազոտողների համար։ Աղյուսակ 1. Ֆինանսական կայունությունը բանկային համակարգ [2] bnutagroghtsutsanishneri դինամիկայի (%) StandartihamareTsutsanishnerHaraberakansheghume (+ TK) H amematNormativayinendhanurkapitaliharaberutyuneriskov kshrvatsaktivnerinNormativayinhimnakan kapitaliharaberutyuneriskov kshrvatsaktivnerinChashkhatogh varkeriharaberutyunnendhanur varkerinShahutaberutyune է aktivneriShahutaberutyune հիման վրա սեփական կապիտալի (ROE) Բարձր iratsveliaktivneriharaberutyunnendhanuraktivnerinBardzr iratsveliaktivneriharaberutyunetspahanjpartavorutyunnerinEst 30.12.2014 Կենտրոնական բանկի թ. որոշում 2017 թ Ֆինանսական կայունության ցուցանիշների դինամիկան ներկայացված է առավել գրաֆիկորեն։ Գծապատկեր 1. Հայաստանի բանկային համակարգի ֆինանսական կայունության ցուցանիշների դինամիկան 2015-2019թթ. [4] Բազել, որը պահանջում է համակարգի կապիտալի հարաբերակցություն `8% -ից ոչ պակաս։ Աղյուսակ 1-ը և Գծապատկեր 1-ը ցույց են տալիս, որ ՀՀ-ում և այլ ֆինանսական հաստատություններում բանկային համակարգը բավարարել է Հայաստանի Հանրապետության չափը, մասնավորապես `ընդհանուր կարգավորող կապիտալի և ռիսկով կշռված ակտիվների կապիտալի համարժեքության գործակից (RWA) բավականին բարձր, չնայած 2019-ին համեմատած նվազել է 0,7 տոկոսային կետով 2018-ին այն 18,6% -ից աճել է 17,7%, որի հիմնական պատճառը վարկային պորտֆելի աճն է, ինչպես նաև ներգրավված երկարաժամկետ վարկերի կրճատումը։ Ստանդարտի Բազել III- ի փաստացի պահանջի համաձայն, բաժնետիրական կապիտալի գործակիցը պետք է լինի 6% -ից ոչ պակաս։ Վեց տոկոս պար Բարձր նորմատիվային կապիտալ ունենալու դեպքում համակարգը համարվում է լավ կապիտալացված։ Ուսումնասիրվող հինգ տարվա ընթացքում այն ​​14-16,4% -ի սահմաններում էր։ Theուցանիշը նույնպես բավականաչափ աճում է. 2019 թ.-ին վարկային պորտֆելում չաշխատող վարկերի մասնաբաժինը նախորդ տարվա համեմատ աճել է 14,7% -ով։ Ըստ տնտեսության ճյուղերի բաշխման, չաշխատող վարկերի տեսակարար կշիռը համեմատաբար բարձր է։ Սպառողների, հանրային սննդի, այլ ծառայությունների, տրանսպորտի և մայրաքաղաքների համար տրամադրվող վարկային պորտֆելի որակի անկումը կարող է վերագրվել վարկի գնահատման փափուկ գործիքների օգտագործմանը վերջին տարիներին։ վարկերի մեջ։ ROA- ն, որը ցույց է տալիս շահույթի չափը ակտիվների միավորի վերաբերյալ, ժամանակի ընթացքում տատանվել է։ Վերջին տարում գրանցվել է 1,5% շահութաբերություն, որն ակտիվների փոխհատուցման առումով ավելի ցածր է, բայց համակարգի որակը հաշվի առնելով `այն առնվազն 0,5% -ով գերազանցում է պահանջվող պարտավորությունների տարեկան արժեքը, ուստի կարելի է դրական համարել։ ROE- ը կապիտալի վերադարձի առումով համեմատաբար ավելի բարձր է, քան բանկային համակարգում ներդրումների վերադարձը։ 2015 թ.-ին ցուցանիշի կտրուկ անկում է տեղի ունեցել, որը կազմել է 4.85% (2014 թ. - 4,5%), ինչը պայմանավորված է 2015 թ.-ի էլեկտրոնային բանկային համակարգով։ 20.7 մլրդ դրամ զուտ վնասով, չնայած վերջում 2019-ին գրանցվել է 10.3% շահույթ, ինչը բավականին գրավիչ ցուցանիշ է։ Այնուամենայնիվ, հետաքրքիր է նշել, որ 2015 թ.-ին բանկային համակարգի շահութաբերության ցուցանիշները թերակատարել են։ Ըստ կապիտալի, շահութաբերությունը նախատեսվածից ցածր էր 9.9 տոկոսային եկամտաբերությամբ, իսկ ըստ ակտիվների ՝ կանխատեսման համեմատ ցուցանիշը թերակատարվեց տոկոսային կետով։ 2015 թվականն է Ռուսաստանում բանկային գործունեության վրա մեծապես ազդել են Ռուսաստանում առկա տնտեսական խնդիրները, ներառյալ ԱՄՆ-ի կողմից Ռուսաստանի նկատմամբ կիրառվող պատժամիջոցները, Ուկրաինայի շուրջ աշխարհաքաղաքական լարվածությունը, պարտքերի վճարների աճը, Ռուսաստանի վարկանիշի իջեցումը երկրում, ռուբլու արժեզրկումը։ , աճ ամբողջ ընթացքում։ Դիտարկվող ժամանակահատվածում իրացվելիության ընդհանուր գործակիցներն ավելի աննշան էին, ինչը դրական երեւույթ չէ, բայց, ընդհանուր առմամբ, տատանումները մեղմ էին։ ՀՀ կենտրոնական բանկի կողմից դիտարկված հնարավոր վատթար սցենարներում, բոլոր բանկերում հավաքագրված ակտիվները լիովին բավարար են միջոցների նմանակված արտահոսքը ծածկելու համար։ Theուցանիշների փոփոխություններ Բանկային համակարգի կայունությունը գնահատելու համար ՀՀ կենտրոնական բանկը պատկերավոր կերպով ներկայացնում է այն կայունության քարտեզի միջոցով, որն արտացոլում է տվյալ ժամանակահատվածում բանկերին բնորոշ ռիսկերը։ Բանկային գործի ընդհանուր պատկերը տալիս են տոկոսադրույքի ռիսկի, արտարժույթի ռիսկի, կապիտալի համարժեքության, ակտիվների որակի, շահութաբերության և իրացվելիության գործակիցների դինամիկ փոփոխությունը։ Գծապատկեր 2. ՀՀ ֆինանսական համակարգի կայունության քարտեզը [4] Քարտեզի կենտրոնի նկատմամբ արժեքների մոտեցումը ցույց է տալիս ռիսկի նվազում, իսկ կենտրոնից հեռանալը `ռիսկի աճ։ Բանկային համակարգի կայունության քարտեզի 2019-ի բաղադրիչները Նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի վերջին դրանք կտրուկ փոխվել են։ Դրական փոփոխություններ են գրանցվել արտարժույթի, տոկոսադրույքների ռիսկերի, ինչպես նաև ակտիվների որակի և շահութաբերության ենթաինդեքսներում։ Իրացվելիության ռիսկի ենթաինդեքսը նվազել է։ Կապիտալի համարժեքության ենթաինդեքսում որոշակի փոփոխություն կլինի, որը պայմանականորեն կրճատվում է։ Կապիտալի համարժեքություն Օգտվելով բարենպաստ մակրոտնտեսական միջավայրի հեռանկարից և իրացվելի ակտիվների առկայությունից ՝ վերջին տարիներին բանկային համակարգը հնարավորություն է ունեցել ընդլայնելու իր վարկային պորտֆելը ՝ ավելի մատչելի դարձնելով վարկային ռեսուրսները։ Վարկային շուկայում մրցակցության աճ Ուսումնասիրելով ՀՀ բանկային համակարգը `ֆինանսական կայունության ցուցանիշների վերլուծության համատեքստում, կարելի է առանձնացնել բանկային ոլորտի որոշ մրցակցային առավելություններ, այդ թվում` ճկունություն, խստորեն կարգավորվող վերահսկողություն, թափանցիկություն, կորպորատիվ կառավարման կայուն հիմքեր, իրացվելիություն, ինչպես նաև կայուն մակրոտնտեսական նախաբանկային ակտիվների ցուցանիշներ։ Չնայած վերը նշված առավելություններին, ՀՀ-ում ֆինանսական կայունության պահպանման և ամրապնդման հարցերի մոնիտորինգը, բարձր մակարդակը, գնաճի թիրախը, բանկերում չվաճառված գույքի վերագնահատումը, բանկերի վարկավորման պայմանները սեփական միջոցներով հրատապ են։ Մասնավորապես, դոլարիզացիայի արդյունքում գործող հայկական առևտրային բանկերը և վարկային կազմակերպությունները շարունակում են միջոցներ ներգրավել դրսից, ուստի արտարժույթի ռիսկից խուսափելու համար նրանք փորձում են դրանք տեղադրել իրենց ներգրաված արժույթով։ Կենտրոնական բանկի կողմից վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի իջեցումը հետևողական ազդեցություն ունեցավ ինչպես միջբանկային արժեթղթերի շուկաների, այնպես էլ վարկային և ավանդային շուկաների վրա։ Վերջին շրջանում նվազել են ինչպես սպառողական, այնպես էլ հիփոթեքային վարկավորման տոկոսադրույքները։ տոկոսադրույքի իջեցում։ Ֆինանսական կայունության տեսանկյունից, անշարժ գույքի շուկայում անշարժ գույքի գործարքների քանակի աճը դրական ազդեցություն է ունեցել անշարժ գույքի շուկայից բխող ռիսկերի վրա, սակայն ֆինանսական հաստատություններից անշարժ գույքի գրավադրման հնարավորությունները մնում են սահմանափակ , Ֆինանսական անկախություն ձեռք բերելու համար Հայաստանի բանկային համակարգը պետք է պայքարի դոլարիզացիայի դեմ, քանի որ դրամավարկային մակարդակի իջեցումը երկրին ապահովում է ավելի կայուն արտաքին ֆինանսական ցնցումներ, Կենտրոնական բանկին հնարավորություն է տալիս վարել դրամավարկային քաղաքականությունն ավելի արդյունավետ ՝ արդյունավետորեն կառավարելով գնաճը։ Քանի որ ՀՀ առևտրային բանկերի ակտիվները հիմնականում բաշխվում են վարկերի տեսքով, ինչը կարող է խաթարել բանկային համակարգի ներդրումային պորտֆելը `արժեթղթերում ներդրումների ծավալը դիվերսիֆիկացնելով։ Կայունություն, առաջարկվող Ֆինանսական Ինչ վերաբերում է միջոցներ ներգրավելուն, ապա հնարավոր է ոչ միայն ներգրավել ավանդների տեսքով, այլ նաև հաճախորդներին առաջարկել իրենց անվճար գումարով պարտատոմսեր գնել, քանի որ բանկերի տեսանկյունից դա ավելի քիչ ծախսատար է։ Կիբերհարձակումները վերջին տարիներին աճել են, և հնարավոր է դրանք դիտարկել որպես ֆինանսական կայունության ռիսկ։ Կիբերհարձակումները կարող են իրականացվել ինչպես ֆինանսական նպատակներով, այնպես էլ տեխնիկական համակարգերից տեղեկատվությունը ոչնչացնելու համար։ Եզրակացություն Ամփոփելով, կարելի է փաստել, որ Հայաստանի բանկային համակարգը շարունակում է պահպանել կայունությունն ու բավարար ճկունությունը, սակայն ներքին և արտաքին ազդակները պահանջում են մշտական ​​հետամնացություն և կարգավորման հայեցակարգային մոտեցումներ։ Բանկային կայունության ամրապնդման համատեքստում առաջնային խնդիրն է ապահովել չաշխատող ֆինանսական համակարգերի վերադարձը, որն առնչվում է օրինական սնանկություններին։ Բանկերի ֆինանսական կայունությունն ապահովելու համար անհրաժեշտ է հատուկ ուշադրություն դարձնել բանկերի հաճախորդների վարքագծի փոփոխություններին։ Արտակարգ դրության պայմաններում բանկի հաճախորդները հաճախ խուճապահար վարք են դրսեւորում, ինչը կարող է ազդել ֆինանսական կայունության վրա։ Վերոհիշյալ խնդրի համար խիստ բանկային համակարգում տեղեկատվական կապուղիների և հաղորդակցությունների արդյունավետ կառավարում ՝ անկախ ընթացիկ ֆինանսական կայունության ցուցանիշներից։ //www.cba.am/hy/SitePages/fsindicators_FSI.aspx, (04.08.2020) 3. Արժույթի միջազգային հիմնադրամի պաշտոնական կայք https. //www.imf.org/hy/Countries/ARM (04.08.2020) բանկի էջ 4. ՀՀԿ կենտրոնական պաշտոնյա https. ։

example1685

example1685

Հայ նշանավոր գրող Դերենիկ Դեմիրճյանը խորհրդային տարիներին խնամքով թաքցրել է Հ. Յ. Դաշնակցությանն անդամակցելու փաստը եւ Հայաստանի Հանրապետության շրջանում իրականացրած գործունեությունը։ Դ. Դեմիրճյանի կյանքին ու գրական գործունեությանը նվիրված ուսումնասիրություններում նրա կենսագրության այս էջերը չեն լուսաբանվել։ Նորահայտ փաստերի հիման վրա հոդվածում ցույց է տրվում, որ Դ. Դեմիրճյանը 1917թ. մայիսին մասնակցել է Հայ ուսուցչական համագումարին, իսկ սեպտեմբերին՝ Հայոց ազգային համախորհրդակցությանը, Սարդարապատի ճակատամարտի նախօրյակին՝ 1918 թ. մայիսի 21-ին, Երեւանում տեղի ունեցած միտինգին, իսկ 1920 թ. սեպտեմբերի 1-ից մինչեւ դեկտեմբերի 15-ը հանդիսացել է Հայաստանի Հանրապետության Հանրային կրթության եւ արվեստի նախարարության Արվեստի բաժնի վարիչը եւ կարեւոր ներդրում ունեցել ՀՀ մշակութային կյանքի կազմակերպման գործում։

Հայտնի փաստ է, որ Խորհրդային Միությունում տոտալիտար ռեժիմի կառավարման պայմաններում ԽՍՀՄ-ում վախի մթնոլորտ էր տիրում խիստ վերահսկողության, աննախադեպ գրաքննության, ինչպես նաև մեկից փոքր-ինչ շեղման պատճառով։ - կողմնակի կոմունիստական ​​գաղափարախոսություն։ Այս հետազոտությունն իրականացվել է ՀՀ ԿԳՆ ԳՊԿ-ի կողմից տրամադրված ֆինանսավորմամբ ՝ 16YR-6A057 ծածկագրով գիտական ​​թեմայի շրջանակներում։ 364 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ կտրուկ դրսեւորվեց ստալինյան տարիներին։ Նույնիսկ հայտնի և ազդեցիկ անհատները ՝ պետական ​​այրեր, գրողներ, գիտնականներ, ավելի հաճախ նախընտրում էին մոռանալ իրենց անցյալի որոշ դրվագներ ՝ խուսափելով բարձրաձայնել իրենց գործունեության մասին մինչև սովետական ​​ռեժիմի հաստատումը։ Նման օրինակները շատ են։ Միանգամայն բնական է, որ խորհրդային իշխանության տարիներին երկրում գործող դաժան «օրենքները» չեն շրջանցել հայ գրողներին և մտավորականներին, որոնց մեղադրել կամ նույնիսկ հանդիմանել լռությունը պահպանելու համար, բայց այդ մոտեցումը նշանակում է շրջանցել պատմության սկզբունքը , Գրականագետ Դավիթ Գասպարյանն այս առնչությամբ իրավամբ գրում է. «Անցյալը մոռանալով և նույնիսկ ժխտելով ՝ փորձ է արվել պատկերացնել մարդկանց սոցիալիստական ​​առօրյան նոր գաղափարական պահանջների դիրքերից, այնուհետև ՝ սոցիալիստական ​​շինարարությունն ու շինարարությունը» [10, էջ. 6]։ Հայ մեծ գրող, պատմաբան Դերենիկ Դեմիրճյանը (1877-1956) նույնպես խուսափեց Հ. Յ. ՀՅԴ-ին անդամակցելուց եւ Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունում նրա գործունեության մասին բարձրաձայնելուց։ Եթե ​​1930-ականների սկզբին գրված իր «Ինքնակենսագրականում» նա ակնարկում է 1920 թ. Երևանում պաշտոնավարելու մասին [6, 7-8], ապա շրջանցում է այդ փաստը հետպատերազմյան շրջանում գրված «Ինքնակենսագրություն» -ում [12, pp 285-300; 13, էջ 7-20]։ Ինչ վերաբերում է ՀՅԴ-ին անդամակցելու փաստին, Դ.Դեմիրճյանն այդ մասին չի էլ ակնարկում։ Ավելին, նա գրում է. Խորհրդային իշխանության գաղափարի ընկալումն ինձ մոտ առաջացավ 19-20-ին, երբ ինձ (Մենշևիկ Թիֆլիսում) ասացին բոլշևիկների մասին, ովքեր «մեծապես նպաստում են մշակույթին, արվեստին և գիտությանը»։ Այնպես որ, երբ բոլշևիկները եկան, ես որոշակիորեն պատրաստ էի քաղաքականապես։ Այնուամենայնիվ, ստեղծագործական պլանում դեռ շատ բան կար կարգավորելու համար »[13, p. 13]։ Չ. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանում պահվող Դ. Դեմիրճյանի անձնական արխիվում «Դեմիրճյանի պաշտոնավարման հետ կապված նամակագրություն» բաժնում պահվող փաստաթղթերը (Դեմիրճյանների ընտանիքի կողմից փոխանցվել են պետության պահպանությանը) վերաբերում են միայն նրա գործունեությանը։ Գրականության և արվեստի ինստիտուտի գեղարվեստական ​​բաժնում որպես գիտական ​​քարտուղար աշխատելու տարիներին։ Այնտեղ 1917-1920թթ. Գրողի հասարակական-քաղաքական գործունեության վերաբերյալ փաստաթղթեր չկան, այդ թվում `ՀՅԴ անդամ լինելը և հատկապես Հայաստանի առաջին հանրապետության օրոք նրա պաշտոնավարման ընթացքում։ Ի դեպ, ինչպես խորհրդային, այնպես էլ հետխորհրդային տարիներին Դ. Դեմիրճյանի կյանքին և ստեղծագործություններին նվիրված աշխատություններում [15, էջ V-VIII; 24; 9, 16; 17, էջ 5-23; 22; 11; 19; 14, էջ 506-508] այս իրողությունները չեն հասցեագրվել։ Կարելի է ենթադրել, որ, ամենայն հավանականությամբ, այդ փաստերը հայտնի չէին Դեմիրճյան գիտնականներին, մանավանդ որ գրողը նույնպես ամեն գնով փորձում էր շրջանցել, մոռանալ իր կենսագրության այն էջերը, որոնք ոչ միայն անցանկալի էին տեսանկյունից իշխող գաղափարախոսության, բայց կարող էր ճակատագրական լինել գրողի համար։ ինչպես դա եղավ նրա մի շարք գործընկերների դեպքում։ Վերջին տարիներին հայտնաբերված փաստաթղթերը նոր լույս են սփռում այս հարցերի վրա։ Ի սկզբանե տեղեկացնենք, որ մենք չգիտենք, թե երբ Դ. Դեմիրճյանը միացավ Հ. Յ. Դաշնակցությանը։ Այդ ուղղությամբ մեր ջանքերը դեռ գործնական արդյունքի չեն հանգեցրել։ Հասկանալի է, որ 1917 թ. Մինչև սեպտեմբեր նա արդեն կուսակցության անդամ էր։ 1917 Փետրվարյան հեղափոխության պատճառած հուզմունքի պայմաններում, սեպտեմբերի 29-ից հոկտեմբերի 13-ը, Թիֆլիսում (Վրաստան) գումարվեց Հայաստանի ազգային խորհրդակցական ժողովը (համագումար), որին մասնակցում էին արևելահայերի տարբեր խավերի ներկայացուցիչներ։ Վերջինիս մասնակիցների թվում էր նաև Դ. Դեմիրճյանը։ Պատվիրակների ցուցակում նրա անվան դիմաց գրված է, որ նա Թիֆլիսից էր, ՀՅԴ անդամ, ներկայացնում էր Հայ գրողների ասոցիացիան [21, p. 105]։ Դ. Դեմիրճյանը համագումարին այս կազմակերպության միակ ներկայացուցիչն էր։ Գիտաժողովի մասնակիցների թվում էին հայտնի մտավորականներ (Լեո, Ավետիս Ահարոնյան, Հակոբ Մանանդյան, Հարություն Սուրխաթյան և այլք)։ Արդարության համար, դատելով նիստերի արձանագրությունից, Դ.Դեմիրճյա 366 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ-ն ակտիվ մասնակցություն ունեցավ համաժողովի աշխատանքներին։ Նա չխոսեց քննարկվող հարցերի շուրջ։ Վեհաժողովի որոշմամբ, Ռուսաստանի հայոց ազգային ժողովը ստեղծվեց որպես արևելահայերի «գերագույն ներկայացուցչական մարմին», իսկ վերջինիս գործադիր մարմինը 15 հոգուց բաղկացած Հայ ազգային խորհուրդն էր, որը նախագահում էր ՀՅԴ գործիչ, գրող - հրապարակախոս Ավետիս Ահարոնյան, քարտուղար Նիկոլ Աղբալյան։ Դրանից առաջ ՝ 1917 թ. Մայիսին, Դերենիկ Դեմիրճյանը ակտիվ մասնակցություն ունեցավ Թիֆլիսում (Վրաստան) գումարված Հայ ուսուցիչների ժողովին։ Ի դեպ, մայիսի 14-ին կայացած համագումարում Դ. Դեմիրճյանին հանձնարարվեց հարգանքի խոսք ասել եկեղեցում բանաստեղծ Ալեքսանդր aturատուրյանի մահվան քառասուներորդ արարողության ժամանակ (1865-1917) նույն օրը , Դեմիրճյանը պատշաճ կատարեց առաջադրանքը։ Նրան վիրավորել էր այն փաստը, որ իր խոսքի ընթացքում հոգեւորականները ստիպել էին նրան եկեղեցական վերնաշապիկ հագնել։ Այս մասին տեղեկացնելով Վեհաժողովի մայիսի 15-ի նիստում ՝ նա շեշտում է, որ «նա անզոր էր ընդդիմանալու ՝ ցանկանալով անպայման հանդես գալ Վեհաժողովի հայտարարությամբ»։ Համագումարի մասնակիցները դատապարտում են հոգևորականության վարքը (Մանուկ Աբեղյանն ավելի կտրուկ է խոսում) [23, թիվ 108, 112]։ Դ. Դեմիրճյանի հասարակական-քաղաքական գործունեության հաջորդ դրվագը, որը դուրս էր մնացել գրողի գիտական ​​կենսագրությունից, վերաբերում է 1918 թ. Նրա գործունեությունը մայիսին Երևանում։ Հայ ժողովրդի համար այդ ճակատագրական օրերը, երբ մեկ բռունցք դարձած հայերը մահվան կռիվ էին տալիս Սարդարապատում, Բաշ-Ապարանում և rakարաքիլիսայում գտնվող թուրքական բանակների դեմ։ Դեմիրճյանը մտավորականներից էր, ով հրապարակային ելույթներով զինվորներին ու աշխարհի զինվորներին հաղթական մարտեր էր անվանում։ Հայ ազատագրական շարժման ականավոր գործիչ Արամ Մանուկյանի, հայտնի մանկավարժ Արշավիր Շավարշյանի և այլ հայերի հետ միասին, Դ. Դեմիրճյանը, կոչ անելով բնակչությանը «առանց բարձրության, դասի 367 պատմություն, քաղաքական համոզմունքների և զբաղմունքի խտրականություն, զենք ձեռք բերեք, գնացեք դեպի ռազմաճակատ եւ օգնել մարտական ​​բանակին »[8, p. 32]։ Այս կապակցությամբ մենք այլ մանրամասներ չգիտենք, այս մասին արխիվային փաստաթղթեր գտնելու մեր փորձերը դեռ հաջող չեն։ Գրողի ինքնակենսագրականներում և Դեմիրճյան գիտնականների ուսումնասիրություններում նույնպես տեղեկություններ չկան։ Բոլորովին այլ ՝ 1920-ականներն ավելի ամբողջական են։ Սեպտեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին Երևանում Դ. Դեմիրճյանի գործունեության մասին մեզ հասած տեղեկությունները։ Այդ փաստաթղթերը տրվել են 2014 թվականին։ Մենք հրապարակել ենք ՀՀ ԳԱԱ «Պատմական հանդեսում» [25]։ Հայտնի գրականագետ Տիգրան Հախումյանի հուշերում կա մի կարևոր վկայություն։ Երեւանում գործունեության մասին։ Նա գրում է, որ 1920 թ.-ին Թիֆլիսում (Վրաստան) գրողի «Գարուն» բանաստեղծությունների ժողովածուի քննարկմանը հաջորդած ամիսներին նրանք այլևս չէին հանդիպում Դ. Դեմիրճյանին։ Լսվեց, որ նա տեղափոխվել է Երևան ՝ աշխատելու Հանրային կրթության և արվեստի նախարարությունում ՝ ղեկավարելով արվեստի և գրականության հետ կապված գործեր, բայց նրանք տեղեկություններ չունեին նրա գործունեության արդյունքների մասին։ Թիֆլիսի Հովնանյանի անվան դպրոցի աշակերտներից մեկը (որտեղ գրողը հայոց լեզու և գրականություն էր դասավանդում մինչ Երևան տեղափոխվելը) ասաց, որ Դեմիրճյանի Երևանից եկած նամակներից մեկը «բացի դժգոհությունից ոչ մի հաճելի տող չունի», և որ իր ջանքերը դեռ չեն տվել ակնկալվող արդյունքները [18, p. 220]։ Գրողի կյանքի և գործունեության մասին գրված այլ հուշերում մենք տեղեկություններ չենք գտել նրա գործունեության մասին Երևանում։ Հաշվի առնելով ժամանակի պահանջը և հիմք ընդունելով ՀՀ հանրակրթության և արվեստի նախարարության 1919 թ. Որոշումը (այն հաստատվել է 1918 թ. Նոյեմբերին)։ 2006 թ. Հուլիսի 4-ի առաջարկը ՀՀ կառավարությունը հուլիսի 17-ին օրենք ընդունեց նախարարության Հնաոճ իրերի և արվեստի վարչությունը երկու վարչությունների `հնությունների պահպանման և արվեստի հովանավորչության վերակազմակերպման մասին [5, էջ. 1-2; 20, էջ 144-145]։ Հուլիսի 18-ին ՀՀ հանրային կրթության և արվեստի նախարար Ս. Տիգրանյանը հանդիպեց նախկին նախարար Գ. 368 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Մելիք-raարագյոզյանին առաջարկվեց նորաստեղծ արվեստի վարչության պետի պաշտոնը։ Հուլիսի 23-ին վերջինս իր համաձայնությունը տվեց Թիֆլիսում (Վրաստան) որոշ ժամանակ մնալու պայմանի վերաբերյալ։ Այնուամենայնիվ, նա չկատարեց բաժնի պետի գործառույթները, և օգոստոսի վերջին նա հրաժարվեց այդ պաշտոնից [2, 13-15 փուլ]։ Այնուհետև կարճ ժամանակով (մինչև նոյեմբերի 1-ը) արվեստի բաժնի վարիչի պարտականությունները կատարում էր երաժշտագետ Սարգիս Բարխուդարյանը [4, 12 տուր]։ Սակայն նրանից հետո, ինչպես թվում է, նոր նշանակում չի եղել։ 1920 թ. Նախարարություն Արվեստի բաժնի վարիչը նշված չէ 2013-ի հունվարի աշխատակազմի ցուցակում [4, 25]։ 1920 թվ. 1918-ի գարնանը Հյուսիսային Կովկասում հակասովետական ​​ուժերին ջախջախելուց հետո Խորհրդային Ռուսաստանի Կարմիր բանակը տեղափոխվեց Անդրկովկաս։ Ապրիլի 28-ին Ադրբեջանում հաստատվեց խորհրդային իշխանություն։ Այս փաստից ոգևորված ՝ նա հայ բոլշևիկյան գործիչների մոտ հույսեր արթնացրեց, որ նրանք կարող են հասնել Հայաստանի խորհրդայնացմանը։ 1920 թ. Մայիսի սկզբին Ալեքսանդրապոլում, Կարսում և հանրապետության այլ մարզերում բռնկված հակակառավարական ընդվզումը արագորեն ճնշվեց իշխանությունների կողմից։ Ապստամբությունից հետո Համազասպ Օհանջանյանի գլխավորած կառավարությունը կառավարության տարբեր ոլորտներում նշանակումներ կատարելիս նախընտրում էր դաշնակցականներին։ Այս իրավիճակում Թիֆլիսից (Վրաստան) հրավիրված էր նաեւ հայտնի գրող, դաշնակցական Դ. Դեմիրճյան. Վերջինս հետագայում վկայեց, որ ինքը պարտավորություն է զգացել գալ հայրենիք և ծառայել սեփական ժողովրդին և նրա նորաստեղծ պետականությանը [6, էջ. 7-8]։ 1920 Հանրային կրթության և արվեստի նախարար Գևորգ hazազարյան 1920 Սեպտեմբերի 17-ի հրամանով Դ. Դեմիրճյանը նշանակվեց նախարարության արվեստի վարչության պետ սեպտեմբերի 1-ին [25, էջ 194, 196]։ Նրա աշխատավարձը 18 800 ռուբլի էր։ Գրողը բնակվում էր Երեւանում ՝ Սադովայա 11 հասցեում։ Նա Երեւան է տեղափոխվել միայնակ ՝ առանց ընտանիքի։ Նրա կինը ՝ Մարիամը, և որդին ՝ Վիգենը, շարունակում էին ապրել Թիֆլիսում (Վրաստան)։ Salaryածր աշխատավարձի խնայողություններից և որպես պետական ​​պաշտոնյա ստացած սնունդից `նա նաև ուղարկում էր իր ընտանիքի անդամներին [25, էջ 194-195]։ Այդ տարիներին ցածր աշխատավարձ ունեցող 369 ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ աշխատավարձին զուգահեռ, պաշտոնյաներին տրամադրվում էր որոշակի քանակությամբ սնունդ։ Նոր հայտնաբերված փաստաթղթերի ուսումնասիրությունից մենք տեսնում ենք, որ Արվեստի բաժինը Դեմիրճյանի գլխավորությամբ կատարում էր արդյունավետ աշխատանք (ի տարբերություն նախորդի)։ Դրա վկայությունն են այն ժամանակվա մի շարք հայտնի մտավորականների կողմից անցկացվող տարբեր դասընթացներ։ Այսպիսով, սեպտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին բաժանմունքի կողմից կազմակերպված դրամայի դասընթացներում Վարդան Միրզոյանը (ղեկավար և ուսուցիչ), ուսուցիչ Դերենիկ Դեմիրճյանը, պարուսույց Սուրեն Մխիթարյանը, հոգեբանության ուսուցիչ Ա. Շավարշյանը։ Նոյեմբերին ամբիոնի վարիչն էին «տեսության ուսուցիչ» Սարգիս Բարխուդարյանը և «Դաշնակցության ուսուցիչ» Աննա Աբգարյանը։ 54 եւ հաջորդաբար, 127-130]։ Հարկ է նշել այն փաստը, որ նշված դասընթացները տեղի են ունեցել 1920 թ.-ին։ Թուրք-հայկական պատերազմի ժամանակ, երբ վտանգվում էր ոչ միայն հանրապետության ինքնուրույն գոյությունը, այլև հայերի ֆիզիկական անվտանգությունը։ Այն պարունակում է անփոխարինելի տեղեկություններ 1920-ին գեղարվեստական ​​բաժնի կատարած աշխատանքների մասին։ Դեկտեմբերի 16-ին Դ .- ն դիմեց Խորհրդային Հայաստանի ժողկոմ Աշոտ Հովհաննիսյանին։ Դեմիրճյանի ինքնագիրի ընդարձակ զեկույցը։ Այստեղ ներկայացված է արվեստի ճյուղերի իրավիճակը ՀՀ-ում, մասնավորապես, թատերական աշխատանքի կազմակերպումը, այս ոլորտում դերասաններ Օ.Սևումյանի և Վ.Միրզոյանի ստեղծագործությունները, Երևանում գործող դրամատիկական դպրոցի, Երևանի կոնսերվատորիայի գործունեությունը։ Ալեքսանդրապոլում երաժշտական ​​դպրոց հիմնելուն ուղղված գործողությունները։ Ս. Բարխուդարյանի ղեկավարությամբ խմբակային դասընթացներ կազմակերպել, 1919 Երևանում կազմակերպված նկարչական ցուցահանդեսի, պետության կողմից հայ գրողներին և արվեստագետներին ցուցաբերվող աջակցության մասին։ Դեմիրճյանը շեշտեց մայրաքաղաքում թատրոնի համար հարմար շենքի բացակայությունը (խորհրդարանական նիստերը տեղի ունեցան նախկին ակումբի դահլիճում), Թուրքիայի կործանարար արշավը հետաձգելու առկա ծրագրերը (ռազմական, ժողովրդական համերգներ, ներկայացումներ, տեղի ստեղծագործական խմբերի կազմակերպում և այլն)։ ) [25, էջ 196-198]։ Դ.Դեմիրճյանը պաշտոնավարեց նաև Հայաստանի Հանրապետության խորհրդայնացումից հետո առաջին օրերին։ 1920, դեկտեմբերի 2-ին, ՀՀ հանրային կրթության և արվեստի նախարար Վ. Մինախորյանի հրաժարականից հետո, դեկտեմբերի 3-ին, նախարարի օգնական Պողոս Սոտնիկյանը ժամանակավորապես զբաղեցնում էր Խորհրդային Հայաստանի հանրային կրթության և արվեստի կոմիսարիատի տնօրենի պաշտոնը։ 21 տուր]։ Նոր կառավարության ձևավորումից հետո, Խորհրդային Հայաստանի նորանշանակ ժողովրդական կոմիտե Աշոտ Հովհաննիսյանը 1920 թ., 2012 թ. Դեկտեմբերի 15-ի հրամանով ՀՀ նախկին հանրային կրթության և արվեստի նախարարության չորս ավագ աշխատակիցներ, որոնք վերափոխվել էին Լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատը պաշտոնանկ արվեց։ Սոթնիկյանը, Գեղարվեստի բաժնի վարիչ Դ. Դեմիրճյանը, դպրոցի ղեկավարներ Ս. Շխյանը և Ա. Շահնազարյանը։ Նրանք իրենց լուծարման նպաստները ստացել են պետական ​​գանձարանի կանխիկ ֆոնդից դեկտեմբերի 21-ին [25, էջ 195-196]։ Դ. Դեմիրճյանին Արվեստի բաժնի պետի պաշտոնում փոխարինեց արդեն հայտնի բանաստեղծ Եղիշե Չարենցը [1, 1 շրջան]։ Մենք կարծում ենք, որ Դ.Դեմիրճյանի աշխատանքից հեռացումը կարևոր նշանակություն ուներ աշխատանքից հեռացման համար։ Այսպիսով, հիմնվելով նոր հայտնաբերված փաստերի վրա, կարող ենք եզրակացնել, որ հայ ականավոր գրող, դաշնակցական Դերենիկ Դեմիրճյանը 1917-1920թթ. Նա իրականացրել է ուշագրավ գործունեություն, որի մասին, խորհրդային տարիներին, հասկանալի պատճառներով, խուսափում էր բարձրաձայնել։ Գրողի կենսագրության այս էջերը դուրս են մնացել նրա գիտական ​​կենսագրությունից։ Փաստորեն, 1917 թ. Մայիսին նա մասնակցեց Հայ ուսուցիչների համագումարին, իսկ սեպտեմբերին `Հայ ազգային խորհրդակցությանը։ 1918 Մայիսյան հերոսամարտերի նախօրեին Երևանում տեսնում ենք, թե ինչպես է նա կանչում Արամ Մանուկյանին `պայքարելու հայ բնակչության հետ։ 1920 թ. Սեպտեմբերի 1-ից մինչև դեկտեմբերի 15-ը եղել է ՀՀ Հանրային կրթության և արվեստի նախարարության 371 ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ Գեղարվեստական ​​բաժնի վարիչ, իսկ 1920-ին նշանակալից ներդրում ունեցել հանրապետության մշակութային կյանքի կազմակերպման գործում։ Հայաստանի աշնանը։ Իհարկե, ապագայում ի հայտ եկող նոր փաստաթղթերը կբարձրացնեն մեր գիտելիքները, ինչպես Դ. Բացահայտվելու են Դեմիրճյանի կենսագրության նոր ՝ դեռ անհայտ էջերը։

example618

example618

Հռոմում կառավարման հանրապետական ձևից միապետական կարգերին անցնելու հիմքերն ի հայտ են եկել դեռևս Սուլլայի օրոք։ Միապետական կառավարման ծրագիրը մշակվել է Հուլիոս Կեսարի կողմից, սակայն Կեսարի մահից հետո քաղաքացիական ռեֆորմների խնդիրը լուծելու համար պահանջվեց քաղաքացիական պատերազմների 14-ամյա փուլ։ Այդ խնդիրը կարողացավ լուծել Օկտավիանոս Օգոստոսը` հաստատելով պրինցիպատ։

ՕԳՈՍՏՈՍԻ ՊՐԻՆՑԻՊԱՏԸՀռոմում հանրապետությունից միապետության անցնելու նախադրյալներ կայինդեռևս Սուլլայի ժամանակ։ Միապետական վերափոխումների նախագիծ մշակվել էարդեն Հուլիս Կեսարի կողմից, սակայն նրա մահից հետո անհրաժեշտ էր քաղաքացիական պատերազմների 14-ամյա փուլ, որպեսզի քաղաքացիական բարեփոխումների հարցը վերջնականապես լուծվի։ Դրան նպաստում էր խաղաղության ծարավը։ Այնհամադրվում էր pietas և fides՝ հռոմեական ստրակատիրական հասարակության բարոյական հիմքերը վերականգնելու հետ։ Այս լոզունգներն Օկտավիանոսին հաշտեցրին ստրկատիրական հասարակության լայն խավերի հետ և ապահովեցին քաղաքական նոր կարգի հաստատումը, որն ստացել է պրինցիպատ անվանումը։ Օկտավիանոսը Ք.ա. 29 թ. սեկստիլիային (օգոստոսին) վերադարձավ Հռոմ։ Նրատրիումֆը կանխորոշում էր հռոմեական հասարակության կյանքում նոր դարաշրջանիսկիզբը։ Իհարկե, ամեն ինչ ներկայացվեց այնպես, որ իբր Հռոմում վերածնվում է կառավարման արմատական հռոմեական ձևը. վերադարձվեց օրենքների ազդեցությունը, վերականգնվեցին դատարանների հեղինակությունը, սենատի հզորությունը, մագիստրատուրաների իշխանությունը` հնագույն ձևով, պետության հնագույն ձևը, տաճարների պատիվը, դաշտերի մշակումը, մարդկանց անվտանգությունը, սեփականության ապահովությունը։ Ե′վ դրամների, և′ գրությունների մեջ Օկտավիանոսը ներկայանում է որպես մարդ, ով ազատել է պետությունը կուսակցության գերիշխանությունից և հռոմեական ժողովրդին ազատություն բերել։ Օկտավիանոսը կտրականապեսընդդիմացավ, որ իրեն հռչակեն Հռոմուլոս, այսինքն` Հռոմի նոր հիմնադիր և առաջնորդ, քանի որ վախենում էր, որ իրեն կկասկածեն թագավորական իշխանությանձգտման մեջ։ Նույնպիսի ջերմեռանդությամբ էլ նա հրաժարվեց դիկտատուրայից,որովհետև Կեսարի օրինակը նրան հանգիստ չէր տալիս։ Ք.ա. 31 թ. նա անընդմեջկոնսուլ է ընտրվում, Ք.ա. 30 թ. նրան տրվում է ցմահ տրիբունի պաշտոն, որը նրանփաստացիորեն ապահովում է իշխանության ամբողջականությունը։ Անցյալի գիրկն էր անցնում Սենատի և Ժողովրդական ժողովի ամբողջատիրության շրջանը։ Ք.ա. 29 թ. կազմվեց սենատորների նոր ցուցակ, իսկ Ք.ա. 20 թ. Օգոստոսն ընտրվեց կոնսուլ (Մարկոս Վիպսանիոս Ագրիպայի հետ) և ցենզոր։ Ք.ա. 28 թ.մտցվեց նոր ցենզ, և Սենատի կազմը նորացվեց։ Սենատորների նոր ցուցակի առանձնահատկությունն այն էր, որ Ք.ա. 28 թ. սկսած Օկտավիանոսը համարվում էր Սենատի առաջին ներկայացուցիչը (princeps senates)։ Ք.ա. 27 թ. հունվարի 13-ին Օկտավիանոսը Սենատի նիստում հայտարարեց ավանդական հանրապետական կարգերիվերականգնման մասին։ Նա հրաժարվեց իր արտակարգ լիազորություններից, սակայն սենատորներն աղերսեցին նրան հետ ընդունել դրանք։ Վերջիվերջո Օկտավիանոսը ենթարկվեց Սենատի «հրամանին», սակայն պետության կառավարման և հասունացած բարեփոխումներն իրականացնելու լիազորություններ պահանջեց իր համար։ Սենատը նրան տվեց այնպիսի լիազորություններ, որոնք նրան դարձրին երկրիմիանձնյա ղեկավարը, օրինականացրին նրա բարձրագույն իշխանությունը և թույլտվեցին իրականացնել Հռոմեական միջերկրածովյան տերության արմատական վերափոխումը և հզորության վերականգնումը1։ Օկտավիանոսը նախընտրում էր ընդգծել, որ պետությունը նա փոխանցել է Սենատին և ժողովրդին, իսկ իր անսահմանափակ իշխանությունը հիմնվում է նրա վրա,որ իր հեղինակությունը (auctoritas) ավելին է, քան մյուսներինը, այն ժամանակ, երբ իրլիազորություններով նա հավասար էր մյուսներին։ Հենց նրա «հեղինակությունն էր»կոչված արժանի երանգավորում տալու Սենատում առաջինի փաստացի մենիշխանությանը։ Էական է այն, որ Օկտավիանոսը միշտ ընդդիմանում էր, երբ նրան անվանումէին պարոն (dominus) և ամեն կերպ խուսափում էր հանդիպումների ու հրաժեշտիհանդիսավոր արարողություններից։ Նա առհասարակ փորձում էր պահել իրեն որպեսսովորական քաղաքացի։ Իր թեկնածուների հետ նա այցելում էր քաղաքացիներին`հին հռոմեական ավանդույթով ընտրությունների ժամանակ նրանց համար կողմնակիցներ հավաքագրելու։ Իր տրիբունում քվեարկում էր որպես հասարակ քաղաքացի`ժողովրդին ներկայացնելով իր որդիներին և նրանց համար հասնելով հռոմեացիներիբարեհաճությանը` կրկնելով` «եթե նրանք դրան արժանի են»։ Նա չէր խառնվում դատարանի գործերին, եթե նույնիսկ հարցը վերաբերում էր իր ընկերներին։ Ք.ա. 27 թ. հունվարի 16-ին Մունացիոս Պլանկն առաջարկեց Օկտավիանոսինանվանել Օգոստոս՝ լրիվ չեզոք մի անուն։ Այդ ժամանակից սկսած Օկտավիանոսընոր անուն ընդունեց` Կեսար Օգոստոս իմպերատոր՝ Աստվածայինի որդի։ Այստեղամեն ինչ նշանակալից էր։ Իմպերատորն անձնանուն (praenomen) չէր, այլ տրվել էր իրիսկական իմաստով։ «Իմպերատոր» տիտղոսը (հրամանատար, առաջնորդ) զինվորները սովորաբար շնորհում էին հաղթանակած հրամանատարին, և նա տրիումֆի իրավունք էր ստանում։ Առաջին անգամ Օկտավիանոսը «իմպերատոր» հռչակվել է Ք.ա.43 թ. Մուտինի ճակատամարտից հետո։ Ք.ա. 40 թ. նա սկսեց իրեն կոչել ԻմպերատորԿեսար, հավանաբար՝ Հուլիոս Կեսարի օրինակով։ Ք.ա. 29 թ. Սենատի կողմից նաայդ տիտղոսը ստացավ ցմահ։ Այն ցույց էր տալիս բարձրագույն իշխանությունը, որնիր մեջ ներառում էր զորքերը ղեկավարելու, հարկերը հավաքելու, պատերազմ հայտարարելու և խաղաղություն հաստատելու, պրովինցիաները կառավարելու, քաղաքացիների նկատմամբ իշխանություն իրագործելու իրավունքը։ Ք.ա. 23 թ. Օգոստոսը հրաժարվեց հաջորդ տարվա կոնսուլությունից և կրկինստացավ ցմահ տրիբունի իշխանություն` Սենատի նիստերին առաջարկներ անելուիրավունքով, ինչպես նաև ցմահ պրոկոնսուլություն։ Ք.ա. 24 թ. Սենատի որոշմամբ`նա ազատվեց օրենքով գրված սահմանափակումներից։ Ք.ա. 19 թ. նրան հանձնվեցին կոնսուլական իշխանության նշանները, 12 լիկտորներ և կոնսուլների միջև նստելու իրավունքը։ Լեպիդոսի մահից (Ք.ա. 13 թ.) հետո Օգոստոսը Ք.ա. 12 թ. դարձավմեծ պոնտիֆիկոս, այսինքն` հռոմեական քրմության ղեկավար։ Նրա որոշումները հավասարվում էին Սենատի որոշումներին։ Ք.ա. 5 և 2 թթ. նա կրկին ընտրվեց կոնսուլ, 3անգամ (Ք.ա. 19, 18 և 11 թթ.) միանձնյա նշանակվեց օրենքների և բարի բարքերիխնամակալ։ Ք.ա. 2 թ. ստացավ հայրենիքի հոր կոչումը, որը նրան «հայրական» իշխանություն տվեց Հռոմի և հռոմեացիների նկատմամբ։ Տիտղոսը նախկինում տրվել էմիայն Ցիցերոնին (Կատիլինայի դավադրության բացահայտումից հետո) և Կեսարին(Մունդեի ճակատամարտից հետո)։ Օգոստոսը հաստատեց վարչակարգ, որը համապատասխանում էր հռոմեական հասարակության ինչպես սոցիալ-տնտեսական պահանջներին, այնպես էլ սոցիալ-հոգեբանական բնույթին։ Քաղաքացիական պատերազմները ցույց տվեցին, որ հռոմեական ավանդական հասարակարգը չի կարող խաղաղություն և կայունություն ապահովել, իսկ Օգոստոսը դրանք ապահովում էր։ Օգոստոսյան խաղաղությունը փառաբանում ու պահպանում էին, նրան խորաններ էին նվիրում։ Երբ Օգոստոսը Իսպանիայից Հռոմ վերադարձավ, Ք.ա. 13 թ. հուլիսի 4-ին Մարտյան դաշտում Խաղաղության խորան բարձրացվեց։ Օգոստոսն իր մեծավանդը համարում էր այն, որ նրա օրոք Յանուսի տաճարը 3 անգամ փակվել է ինշան նրա, որ հռոմեական ողջ տերությամբ խաղաղություն էր տարածվում, այն ժամանակ, երբ Հռոմի ողջ պատմության ընթացքում այն փակվել էր ընդամենը 2 անգամ։ Քաղաքացիական խաղաղության հաստատումը Օգոստոսին ապահովեց հռոմեականհասարակության բոլոր շերտերի լայն աջակցությունը։ Հռոմեական պետության ներքին կյանքում նախ և առաջ անհրաժեշտ էրհաստատել և պահպանել քաղաքացիական պատերազմներից տուժած տարրականկարգուկանոնը։ Իտալիայում կեսօրին զինված ավազակներ էին շրջում, դաշտերում ևճանապարհներին բռնում և՛ ազատների, և՛ ստրուկների, փակում էրգաստուլաներում,ստեղծում նոր կոլեգիաներ՝ փաստացի ավազակախմբեր։ Օգոստոսը հրամայեց հարմար դիրքերում պահակազորեր կանգնեցնել, էրգաստուլաների վերանայում անցկացնել և արձակել կոլեգիաները՝ բացի օրինականներից և հնուց գոյություն ունեցողներից։ Հասարակության հանդարտացմանը պիտի ծառայեին նաև գանձարանի պարտապանների ցուցակների ոչնչացումը, Հռոմում վիճելի տարածքների զիջումը դրանքօգտագործողներին և ձգձգված դատական գործերի դադարեցումը։ Օգոստոսն ամենկերպ ցույց էր տալիս իր ձգտումը՝ բարձրացնելու հռոմեական քաղաքացիության հեղինակությունը և չափից դուրս ժլատորեն էր այն տալիս, թեև բացառություններ լինում էին։ Նա նույնիսկ մերժում էր իր կնոջ՝ Լիվիայի և խորթ որդու՝ ապագա կայսրՏիբերիոսի խնդրագրերը։ Հասավ նրան, որ հռոմեացիները կրեն հին հռոմեական հագուստ՝ տոգա։ Այս ամենն ուղղված էր հռոմեական հասարակության ամրապնդմանը։ Օկտավիանոսն առաջին հերթին հոգ տարավ պետական կառույցի և հռոմեականմիջերկրածովյան պետության ղեկավարման բարեփոխման մասին։ Նա սկսեց նախկին հանրապետական կարգը վերակառուցել և հարմարեցնել միապետական իշխանությանը։ Նոր իշխանության մարմինների ձևավորումը նա իրականացնում էր քաղաքական զգուշությամբ՝ կառավարման նոր մարմիններ ստեղծելով և միաժամանակծնվող միապետության մեջ կառավարման ավանդական ձևերը մտցնելով1։ Իշխանության հին հռոմեական օրգանները, առաջին հերթին` Սենատը, շարունակում էին գործել, սակայն նրանց գործունեությունն ուղղված էր Օգոստոսի որոշումների և նախագծերի իրականացմանը, որոնք նա ընդունում էր իր խորհրդում։ Դրա մեջ մտնում էինմյուս մագիստրատուրաներից մեկական կոնսուլ (մեկ պրետոր, մեկ քվեստոր և այլն),ինչպես նաև հինգ սենատորներ, որոնք ընտրվում էին վիճակահանությամբ` կես տարի ժամկետով։ Խորհրդում հարցերը քննարկվում էին Օգոստոսի ցանկություններինհամապատասխան։ Կոսնուլները նրա որոշումների մասին զեկուցում էին Սենատին,որն էլ հաստատում ու կնքում էր դրանք, և Օգոստոսը հրատարակում էր դրանք որպես էդիլ։ Ժողովրդական ժողովները հավաքվում էին, որպեսզի հաստատեն Օգոստոսի կողմից ընդունված օրենքները և նրա խորհրդով ընտրեն մագիստրոսներին։ Օգոստոսը փորձում էր ցույց տալ, որ ընտրություններին և մագիստրատուրաներին տալիս է հին նշանակությունը։ Խստացվեցին ընտրակաշառքի համար սահմանված պատիժները, ինչը, սակայն, չխանգարեց Օգոստոսին մի քանի տրիբաներում բաժանել հազարական սեստերցիումներ, որպեսզի անցկացնի անհրաժեշտ թեկնածուներին։ Օգոստոսը նույնիսկ իր տրիբայում քվեարկել է որպես հասարակ քաղաքացի։ Երբեմն տպավորություն է ստեղծվել, թե վերադարձել են հին կարգերը2, և Հռոմեական հանրապետության գլխավոր օրգաններ Սենատն ու Ժողովրդական ժողովը միապետական կառավարման համակարգում գրավեցին իրենց հատուկ տեղը։ ՓոխվեցԺողովրդական ժողովի ավանդական դերը։ Մի քանի միլիոն դարձած հռոմեականքաղաքացիների ժողով հրավիրելը գրեթե անհնար էր դարձել, ուստի շուտով դադարեց գոյություն ունենալուց։ Նրա պետական լիազորությունները (մագիստրատներիընտրություններ, օրենքների ընդունում) մասամբ տրվեցին Սենատին։ Կոմիցիաներումօրենքներն ընդունվում էին հենց Oգոստոսի (leges Juliae) կամ այլ մագիստրատուրաների առաջարկությամբ։ Կոմիցիաներում ընտրվում էին մագիստրատներ, բայց քվեարկում էին այն անձանց օգտին, որոնց առաջադրում էր Օգոստոսը` juscommendationis(հանձնարարելու) իրավունքի հիման վրա։ Այսպիսով, կոմիցիաները Օգոստոսի օրոքհնազանդ գործիք էին պրինցեպսի ձեռքում1։ Ավելի դժվար էր Սենատի՝ որպես պետական օրգանի վիճակը, սակայն այն Oգոստոսի ժամանակ էլ համարվում էր պետության բարձրագույն մարմինը։ Ճիշտ է, Սենատը, որի հետ գործ ունեցավ Օգոստոսը, հեռու էր այն սենատից, որում հնչում էին Ֆաբիոս Կունկտատորի կամ Կատոն Ավագի ճառերը։ Երկարատև քաղաքացիական պատերազմները, պրոսկրիպցիաները և զանգվածային ահաբեկման այլ դրսևորումներըսենատորներին հնազանդություն և ստորաքարշություն սովորեցրին։ Բացի այդ, Սենատում շատ էին դրածոները, որոնք ազնվական չէին և հռոմեական ծագում չունեին։ Նրանց հաշվին Սենատի անդամների թիվն արագ աճեց` հասնելով ավելի քան հազարի։ Հանրապետական տրամադրվածություն ունեցող շատ սենատորներ պատերազմների և բռնաճնշումների արդյունքում ոչնչացվեցին։ Եվ այնուամենայնիվ, դեռևս շատթարմ էին հիշողություններն այն որոշիչ դերի մասին, որը Սենատն ունեցել էր հռոմեական հասարակության կյանքում, սենատորները Օգոստոսի մեջ դեռևս տեսնում էինիրենց հավասարին, և Սենատում դեռևս կային մարդիկ, որոնք խիստ կապված էինհանրապետականների և Անտոնիոսի կողմնակիցների հետ, ու նրանցից կարելի էրսպասել թաքնված և նույնիսկ բացահայտ ընդդիմություն2։ Ք.ա. 22 թ. որոշ չափով ընդլայնվեցին պրետորների իրավասությունները. նրանքդարձան ոչ միայն դատավորներ, այլև ղեկավարում էին խաղերը և պետականգանձարանը` էրարիումը։ Սակայն սա ընդհանուր իրավիճակը չէր փոխում, քանի որընտրովի մագիստրատներին բացահայտորեն հետին պլան էին մղում Օգոստոսի կողմից նշանակված և միայն նրան պատասխանատու պաշտոնյաները` քաղաքագլուխը,կառավարիչները, լիազորները (լեգատները), պրետորիական կայազորի հրամանատարը3։ Մագիստրատուրաներ վարելու գործում խիստ հաջորդականություն սահմանվեց,բայց նրանց ամբողջ գործունեությունը պրինցեպսից էր կախված։ Օգոստոսը դարձավ նաև պետության բարձրագույն դատական ատյանը։ Առավելկարևոր քրեական հանցագործությունները քննում էին մշտական դատական հանձնաժողովները (quaestiones perpetuae)։ Ինքը՝ Օգոստոսը, Հռոմում քննում էր քրեականգործեր և երբեմն մահվան դատավճիռներ էր կայացնում։ Բոլոր օրովինցիաներիցնրա մոտ էին ուղարկվում դատվելու այն քաղաքացիները, որոնք մեղադրվում էինծանր հանցագործություններ կատարելու մեջ4։ Իմպերատորի հատուկ կայազորը ղեկավարում էր նրա կողմից նշանակված պրեֆեկտ-պրետորը։ Իմպերատորական պրովինցիաների ղեկավարման համար իմպերատորական լեգատների պաշտոններում նշանակվում էին փոխանորդներ։ Նրանց օգնում էին պրոկուրատորները, որոնց վրա դրվում էին ֆինանսների ղեկավարումը ևհարկերի հավաքումը։ Նրանք իրենց աշխատանքում հենվում էին ենթակաների շտա1 Մաշկին Ն., Հին Հռոմի պատմություն, Երևան, 1951, էջ 548։ 3 Նույն տեղում, էջ 111։ Այսպիսով, ամեն տարի ընտրվող մագիստրատների փոխարեն աստիճանաբար ստեղծվում էր կառավարման մշտական ապարատ, որն ամբողջությամբ միապետի կամքին էր ենթակա, իսկ ավանդական ընտրական օրգանները մտցվեցին նորհամակարգի մեջ՝ որպես նրա օրգանական մաս։ Օգոստոսի կողմից պաշտոնապեսհաստատված միապետական կարգը կոչվում էր ո′չ միապետություն, ո՛չ կայսրություն,այլ` «վերականգնված հանրապետություն»։ Նոր համակարգի այդ բոլոր յուրահատկությունները նրան տալիս էին հանրապետական երանգ, սակայն իշխանությունըպատկանում էր պրինցեպսին` առաջին սենատորին և պետության առաջին մարդուն։ Այսպիսով, նոր ձևավորված պետական կարգը միապետության հատուկ ձև էր՝ պրինցիպատ, որը տոգորված էր հանրապետական գաղափարներով։ Երկրորդ եռապետության ժամանակ պետական կյանքում գլխավոր դերը խաղում էր բանակը։ Կարճ ժամանակով բանակը հակադրվել էր գրեթե ամբողջ քաղաքացիական բնակչությանը1։ Քաղաքացիական պատերազմի ավարտից հետո պարզդարձավ, որ զորքերի մեծ մասը վտանգավոր էր հռոմեական հասարակության համար, իսկ Օգոստոսին անհրաժեշտ էր, ի դեմս բանակի, հենարան տեսնել, այլ ոչ թեընդդիմություն։ Նրա առջև պրոֆեսիոնալ բանակի վերափոխման խնդիրներ էրդրված։ Հրամանատարական կազմը ենթարկվում էր Օգոստոսին։ Ամբողջ բանակըպետք է գիտակցեր, որ նրան ղեկավարում է Օգոստոսը, և միայն նրանից է կախվածյուրաքանչյուր զինվորի կարիերան2։ Օգոստոսը բանակից ազատեց 300.000 վետերանների՝ տալով գումար և հող։ Սա զինված ուժերի կրճատման աննախադեպ միջոցառում էր, որն անցկացվեց հողային ֆոնդի մանրազնին նախապատրաստումից հետո։ Օգոստոսը զինված ուժերից թողեց 25 լեգեոն (250.000 մարդ), և այն աշխարհիամենամեծ բանակն էր։ Ավարտվեց մշտական վարձու բանակին անցումը։ Կանոնավոր բանակը տեղավորված էր սահմանամերձ պրովինցիաներում։ Հռոմեական բանակի հիմքը շարունակում էր մնալ լեգեոնը, որը բաղկացած էր5.000 ծանրազեն հետևակից և որոշակի քանակի թեթևազեն հետևակից։ Հեծելազորը նախկինի պես փոքրաթիվ էր։ Հավաքագրումն իրականացվում էր կամավորության սկզբունքով՝ հռոմական քաղաքացիներից, որոնք իմպերատորին հավատարմության երդում էին տալիս և գիտակցում, որ հենց նրան են պարտական կյանքով և կարիերայով։ Սակայն կանոնավոր զորքերի համալրումը արդեն Օգոստոսի ժամանակդժվարություն էր ներկայացնում։ Կամավորներն ավելի ու ավելի քիչ էին լինում, բացառիկ դեպքերում ստիպված դիմում էին պարտադիր զորակոչի և նույնիսկ հավաքագրում էին այն ստրուկներին, որոնք ազատ էին արձակվել և քաղաքացիության իրավունք ստացել3։ Բանակ զորակոչված 17-20 տարեկան երիտասարդները ծառայումէին 20-25 տարի։ Ամեն օր նրանց վճարում էին 225 դենար և ապահովում էին հաղթանակի ավարով, որից լեգեոները պաշտոնաթողության պահին (40-45 տարեկանհասակում) կարող էր խնայողություններ ունենալ և դառնալով վետերան՝ հողակտորստանալ, որը բավական էր ոչ աղքատ գոյության համար։ Հետևակից և հեծելազորիցբացի` լեգեոնի մեջ էին մտնում պաշարողական մեքենաների, զինապահեստի ևառաջնային զորամասերը։ Յուրաքանչյուր լեգեոնին կցվում էին խառը տիպի օժանդակ մասեր (հեծելազորային և հետևակային), որոնք կազմված էին պրովինցիալներից, ովքեր հռոմեական քաղաքացիության իրավունք չունեին։ Լեգեոնը ռազմականխոշոր միավոր էր, որն ի վիճակի էր ինքնուրույն ստրատեգիական խնդիրներ կատարել։ Արևելյան պրովինցիաներում զորքերը ձևավորվում էին մեծ մասամբ այնտեղբնակվող հռոմեական քաղաքացիներից։ 1 Մաշկին Ն., էջ 563։ 3 Մաշկին Ն., էջ 564։ Կարգապահությունը պահպանում էին խիստ միջոցներով՝ մարմնական պատիժներ գործադրելով, ծանր աշխատանքներով, ամբողջ զորամասեր այլ պրովինցիաներտեղափոխելով։ Տեղափոխումները պայքարի միջոց էին՝ ուղղված չափազանց զարգացած կորպորատիվ ոգու դեմ, որն ուժեղացել էր քաղաքացիական կռիվների տարիներին և հաճախ նպաստում էր զինվորական խռովություններին ու հուզումներին1։ Լեգեոնի ղեկավար կազմը գտնվում էր Օգոստոսի անուղղակի ենթակայությանտակ։ Լեգեոնի գլուխ կանգնած էր սենատորների կազմից դուրս եկած լեգատը՝ պրոպրետորի (legatus pro praetore) կոչումով, ով կառավարում էր պրովինցիան, կամ էլ իրկողմից նշանակված հատուկ լեգատը (legatus pro Augusti legionis)։ Սենատորականդասից ձևավորվում էին նաև այնպիսի բարձր հրամանատարներ, ինչպես ռազմականտրիբունները, իսկ պրեֆեկտները, որոնք օժանդակ զորքերի հրամանատարներն էինև հետևում էին զինամթերքին, բանակի մատակարարումին, ճամբարներին, հեծյալներից էին։ Միջին հրամանատարական կազմի մեջ էին մտնում ցենտուրիոնները, որոնքհռոմեական բանակի հենարանն էին։ Նրանք, որպես կանոն, դուրս էին գալիս զինվորների միջից և ղեկավարում էին ցենտուրիաներն ու մանիպուլները։ Ավագ սպաներն ուցենտուրիոններն ստանում էի մի քանի անգամ բարձր աշխատավարձ, քան հասարակլեգեոներները։ Ցենտուրիոններն ապահովում էին կարգուկանոնը և հատուկ արժանիքների համար կարող էին մտցվել հեծելազորի մեջ2։ Լրացուցիչ մասերի աշխատավարձը երեք անգամ ցածր էր, քան լեգեոներներինը, սակայն հռոմեական քաղաքացիություն ստանալու ցանկությունը պրովինցիալներին շահագրգռում էր ծառայել բանակում։ Լավ զինված, մարզված և մարտունակ բանակը դարձավ հռոմեական հզորության պատվարը և կառավարման նոր կարգի հենարանը։ Հռոմեական բանակում արշավանքի ժամանակ պրետորիայի (կայսեր վրանի) պահպանության համար գոյություն ուներ պրետորիական կայազոր։ Օգոստոսը իմպերատորի սուրբ անձի անհատական պաշտպանության համար ստեղծեց կայազոր՝ կոչելով պրետորիական։ Այնբաղկացած էր 9 կայազորից, յուրաքանչյուրում` հազար զինվոր՝ ի տարբերություն լեգեոնների, որտեղ միայն առաջին կայազորն էր բաղկացած հազար զինվորից։ Օգոստոսը Հռոմում պահում էր երկու կայազոր, իսկ մյուսները` Իտալիայի խոշորքաղաքներում։ Նրանց խնդիրն էր պաշտպանել կայսերը և պահպանել կարգուկանոնը Իտալիայում, որի բնակիչներից էլ ձևավորվում էր կայազորը։ Նրանք դարձան բանակի ամենաարտոնյալ մասը. ծառայում էին 16 տարի, ստանում 75 դենարիա աշխատավարձ, այսինքն` սովորական լեգեոներներից 3,5 անգամ շատ։ Կայազորը ղեկավարում էր պրետորի պրեֆեկտը, որն անձամբ նշանակվում էր Օգոստոսի կողմից։ Հռոմեական հանրապետության խոշոր, սակայն ցրված ծովային ուժերը Օգոստոսի կողմից վերաձևվեցին՝ Միջերկրական ծովը խաղաղ նավարկության շրջանի վերածելու համար։ Այդ պահակային ֆունկցիան իրականացնում էին երեք նավատորմիղները, որոնց բազաները գտնվում էին ստրատեգիական կարևոր կետերում։ Կամպանիայի ռազմածովային բազան ապահովում էր Արևմտյան Միջերկրածովի կարգուկանոնը, Հռավեննայի նավատորմը (Հյուսիսային Իտալիա)՝ Միջերկրական ծովի կենտրոնական մասը, Ալեքսանդրիայի բազան` Միջերկրական ծովի արևելյան հատվածը։ Օգոստոսի օրոք հատուկ զորամասեր՝ կոգորտաներ առանձնացվեցին կարգուկանոնիպահպանման համար (cohortes urbanae և cohortes vigilum)։ Քաղաքային կայազորները(4.000 մարդ) ենթարկվում էին քաղաքի պրեֆեկտին և պահակություն անում ցերեկային ժամերին։ Վիգլիների հատուկ կայազորները (7.000 մարդ) գտնվում էին պրեֆեկտի հրամանատարության տակ և պետք է մարեին հրդեհները, բայց Ք.հ. 6 թ.2 Մաշկին Ն., էջ 564։ նրանց լիազորություններն ավելացան՝ մինչև գիշեր քաղաքում պահակություն անելըև գյուղական շրջանների պահպանությունը։ Օգոստոսի արտաքին քաղաքականությունը կարելի է բաժանել երկու հիմնական շրջանների` Ք.ա. 27 - Ք.հ. 6 թթ., երբ հռոմեացիներն Արևմուտքում որոշ տարածքներ են զավթում և Արևելքում դիվանագիտական հաջողություններ ձեռք բերում, և Ք.հ. 6-14 թթ., երբ հռոմեացիներն ստիպված էին պաշտպանողական քաղաքականություն վարել1։ Օգոստոսի կառավարման առաջին երկու տասնամյակները հատկանշվում ենհյուսիսային սահմանին ծավալված հարձակողական ռազմական գործողություններով։ Հյուսիսային սահմանին պայքարն սկսվում է քաղաքացիական պատերազմներիավարտից քիչ անց։ Ընդհարումներ տեղի են ունենում տաբեր շրջաններում, և երբեմնհռոմեացիների ռազմական գործողությունները վեր էին ածվում խոշոր պատերազմների, որոնք ղեկավարում էին Օգոստոսի մերձավորները։ Այդ պատերազմներին մասնակցել է Ագրիպպան, մեծ դեր են խաղացել Օգոստոսի խորթ որդիները՝ Տիբերիոսըև Դրուզոսը։ Բայց շուտով մերձհռենոսյան հատվածում հռոմեացիների նվաճումներինվերջ դրվեց։ Նոր պրովինցիայից դեպի հարավ կազմավորվեց մի պատկառելի Սուեբական թագավորություն, որը կառավարում էր Մարոբոդը` մի մարդ, որը քաջ ծանոթէր հռոմեացիների զինվորական կարգերին։ Գերմանիա պրովինցիան նրա հարձակումներից անվտանգ դարձնելու համար Օգոստոսը որոշեց Մարոբոդի դեմ արշավանք ձեռնարկել, և սուեբների թագավորության դեմ պետք է շարժվեր երկու բանակ`մեկը՝ Հռենոսից, իսկ մյուսը՝ Դանուբից։ Բայց այդ պլանն անհաջողության մատնվեց2։ Օկուպացված շրջանները, բացի հարկերից, պետք է տրամադրեին լրացուցիչզորքեր։ Դա հաճախ ուղեկցվում էր հռոմեական կառավարիչների չարաշահումներովև կազմակերպված դիմադրության բերում։ Թեև հռոմեական զորքերը, որոնք ամենինչ ոչնչացնում էին իրենց ճանապարհին, ցույց տվեցին, որ հռոմեական բանակը կարող է հարձակում գործել, սակայն Օգոստոսը հրաժարվեց առաջխաղացումը շարունակելուց` ասելով, թե հռոմեական սահմանը պետք է անցնի Հռենոսի ուղղությամբ։ Հռոմեական քաղաքականության փոփոխությունը կարելի է բացատրել ոչ միայն Տևտոբուրգյան անտառում կրած պարտությամբ, այլև դրան նախորդած պաննոնիականահավոր ապստամբությամբ։ Հռենոսի և Դանուբի վրա գտնվում էր Հռոմի բոլոր զինված ուժերի կեսից ավելին (25 լեգեոնից 15-ը)։ Զորաքանակի հետագա ավելացումըև՛ չափազանց ծանր էր հռոմեական գանձարանի համար, և՛ համարյա անհնարին էրլեգեոնների հավաքագրման գոյություն ունեցող սկզբունքների պայմաններում, երբ լեգեոնների մեջ ներառում էին միայն հռոմեական քաղաքացիներին3։ Օգոստոսի օրոք հաստատված քաղաքական կարգերով ավարտվում է այն ճգնաժամը, որը տասնամյակների ընթացքում ապրել էր հռոմեական պետությունը։ Այդկարգերը նշանակում էին ռազմական դիկտատուրայի և զարգացող բյուրոկրատիզմիհաղթանակը։ Կայսերական իշխանության հզորացումը, մշտական բանակի և բյուրոկրատական ապարատի ստեղծումը պայմանավորված էին նրանով, որ Հռոմը քաղաքպետությունից դարձել էր Միջերկրական ծովի շրջանի գրեթե բոլոր պետություներնընդգրկող կայսրություն։ Օգոստոսի ժամանակ տնտեսական վերելք է ապրում Իտալիան, որ աստիճանաբար ոտքի էր կանգնում քաղաքացիական պատերազմների ժամանակ կրած դաժան ավերածություններից։ Կայսրության հաստատման ժամանակիցսկսած դադարում են քաղաքացիական կռիվները և կարգավորվում է պրովինցիաների կառավարումը։ Արևմուտքում ռոմանականացումը բավականին առաջադիմումէ, իսկ արևելյան մարզերում ամրանում է հռոմեական տիրապետությունը, որով շա2 Մաշկին Ն., էջ 568-569։ 3 Նույն տեղում, էջ 570-571։ հագրգռված էին տեղական բնակչության վերին խավերը։ Քաղաքական նոր ռեժիմընպաստում էր շատ մարզերի տնտեսության և մշակույթի զարգացմանը։ Հռոմեական ազատ բնակչության հանդեպ Օգոստոսի ցուցաբերած վերաբերմունքի մեջ ընդհանուր գծեր ենք տեսնում Հուլիոս Կեսարի սոցիալական քաղաքականության հետ։ Օգոստոսի համար էլ բնորոշ է սոցիալական խմբերի միջև խուսանավելը, բայց նա ձգտում է ընդգծել իր պահպանողականությունը և ցույց տալ, թե հռոմեական կյանքում վերականգնվում են հին` հայրական կագերը1։ Կայսրության արարչի առջև խնդիր էր դրված ստեղծել հենարան միապետականհամակարգի համար` ոչ միայն ռազմական հզորությամբ, այլև քաղաքացիական ինստիտուտներով։ Վերջին հարյուր տարիների ընթացքում Հռոմեական հանրապետության քաղաքական կառույցները չէին կարողանում չեզոքացնել դասակարգային և սոցիալական հակասությունները, իսկ իշխող դասակարգի ներսում առանձին խմբավորումների միջև պայքարն ի չիք էր դարձնում ժողովրդավարությունը։ «Օգոստոսի խաղաղության» արարումը ենթադրում էր սոցիալական հանգստության ստեղծում և խոշոր սոցիալական խմբավորումների դժգոհության նախադրայլների վերացում։ Տաթևիկ ԳոգչյանՕԳՈՍՏՈՍԻ ՊՐԻՆՑԻՊԱՏԸԲանալի բառեր` պրինցիպատ, ստրկատիրական հասարակություն, դատարանայինհեղինակություն, ավանդական հանրապետություն, Սենատ, իմպերատոր, կոնսուլ,խաղաղություն, քաղաքացիական պատերազմներ, պետական ապարատ։

example1780

example1780

Կապակցելիության տեսակետից բայն ամենամեծ հնարավորությունն ունի։ Ի տարբերություն մյուս խոսքի մասերի` այն ամենագործուն խոսքի մասն է հայերենում, դառնում է դարձվածային միավորների բաղադրիչ և շնորհիվ իր խոնարհման ունակության` կարող է անկախ կերպով խոսք ստեղծել և դառնալ խոսքային գործունեության մասնակից` ցուցաբերելով իր ֆունկցիոնալ-հաղորդակցական ներունակությունը։ Սա ապացուցվում է նրանով, որ հայերենում գոյություն ունեն շատ բայական դարձվածքներ։

ԲԱERԱԿԱԿԱՆ ԽՆԴՐԱԿԱՆ ԿԱOSՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿԱՌՈՒՎԱՔԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐՆ ԸՍՏ ՇՆԵՐԻ ՍՏԵՈՒՄՆԵՐԻ Դրանք այնքան արմատավորված են մեր առօրյա, ոչ առօրյա խոսակցություններում, լրատվամիջոցներում, ամենատարբեր գործերում, որ կարծես վաղուց մարսվել են, բայց իրականում պարզվում է, որ որոշ արտահայտությունների արագ ռոտացիան նշանակում է, որ ամեն ինչ նման է «հետապնդման»։ Այս ոլորտին ավելի մոտ լինելու, այն ավելի խորը հասկանալու, հասարակությանը իրազեկելու համար, այս աշխատության մեջ կանդրադառնանք հայերեն երկբաղադրիչ բառային արտահայտությունների կառուցվածքային տիպերին, փորձենք հնարավորինս ներկայացնել դրանց կիրառումը խոսքում։ , Աղավնին մեծապես օգտվեց ժողովրդական լեզվական արտահայտությունների անսպառ հարստությունից։ Նա հատուկ վերաբերմունք ունի արտահայտությունների նկատմամբ, որոնք բառին օժտում են պատկերավորությամբ, արտահայտիչությամբ և ժողովրդականությամբ։ Առանձնահատուկ հետաքրքրություն է առաջացնում արտահայտությունների կառուցվածքների տեսակների ուսումնասիրությունը։ Մենք աշխատանքը կատարել ենք վերլուծական-նկարագրական մեթոդով։ Վերլուծական, քանի որ մենք վերլուծել ենք արտահայտություններն ըստ բաղադրիչների իդիոմատիկ բաշխման և նկարագրական, քանի որ ներկայացրել ենք դրանց իմաստային առանձնահատկությունները, բարբառային և իդիոմատիկ տարբերակները և այլն։ Հայ լեզվաբանության մեջ տարաձայնություններ կան արտահայտության սահմանման, դրա տեսակների տարանջատման և այլ հարցերի շուրջ։ Տրված են արտահայտության տարբեր սահմանումներ, որոնցից առաջինը պատկանում է Մ.Աբեղյանին։ Ըստ մտորումների ՝ դրանք առաջանում են իմաստի փոփոխությամբ բառերի ազատ կապերից։ «Բառերի նման իմաստալից կապերը սովորաբար կոչվում են արտահայտություններ, որոնք, սակայն, մի բառի իմաստ են ստանում, կարող է համարվել բարդ բառ» 1։ Պ.Բեդիրյանը, համատեղելով լեզվաբանական գրականության մեջ առկա սահմանումները, տալիս է արտահայտության հետեւյալ սահմանումը. «Արտահայտությունը կայուն, վերարտադրման համար վերամեկնաբանվող բառերի կապ է, որտեղ բաղադրիչ բառերի անկախությունը կանացի է, շարահյուսական կապը թաքնված է» 2։ Նա 1 Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, Երեւան, 1965, էջ. 151 թ. 2 Բեդիրյան Պ., Արդի հայերենի դարձվածաբանություն, Երեւան, 1973, էջ։ 5 առանձին ուսումնասիրում է արտահայտության վերը նշված բնութագրական առանձնահատկությունները ՝ բերելով համապատասխան օրինակներ։ Armenianամանակակից հայերենում գոյություն ունեն արտահայտություն տարբերակելու տարբեր հիմքեր ՝ ըստ հիմնական բաղադրիչի բառապաշարի, ըստ բաղադրիչների քանակի և այլն։ Հիմնական բաղադրիչի իմաստը դասակարգելիս հաշվի է առնվում այն ​​փաստը, որ արտահայտության բաղադրիչները հավասարապես գործում են։ Նրանցից ոմանք արտահայտության հիմնական իմաստի կրողներն են, իսկ մյուսները ՝ դրա արտահայտման միջոցները։ Առաջինը կոչվում են հիմնական բաղադրիչ։ Հայեցակարգ արտահայտող հասկացությունները, ըստ խոսքի-խմբի պատկանելության հիմնական բաղադրիչի, բանավոր են, անվանական, մակաբերեն 1։ Անվանումն ունի իր ենթատիպերը ՝ գոյական, ածական, ամսաթիվ, դերանուն։ Բայական երկու բաղադրիչ արտահայտություններ։ Բառի գրեթե բոլոր մասերը կարող են լրացվել բայով. Գոյականը ՝ իր գրեթե բոլոր վանկերով, ածականը, թիվը, դերանունը, մակաբայը, կապը (կապված բառի հետ), նույնիսկ իր անդեմ մասերով։ Կան անվանական իմաստով վերցված հնչյուններ. «Վա toյ իմ անտուն մարիամին» (2-169) 2։ Այսինքն ՝ բայը, որպես լրացում, կապի տեսանկյունից ամենամեծ ներուժն ունի։ Սա է հիմնական պատճառը, որ բայական արտահայտություններն ամենատարածվածն են։ Բայական կապերի մեկ այլ առանձնահատկությունն այն է, որ, ի տարբերություն խոսքի այլ մասերի արժեք ունեցողների, որոնք խոսքի մեջ նախադասության մաս են կազմում, բայերը `բայական բաղադրիչի պատճառով, կարող են խոնարհվել` խոսելու ինքնուրույն խոսելու մեջ, հատկապես ծավալների, կազմել ամբողջական նախադասություն, այսինքն ձեռքը հաղորդակցական արժեք է բերում։ Բայական արտահայտություններն ունեն հատկություն ՝ ունենալով բայական հոլովման բոլոր հոլովումները։ Եկեք բերենք նման օրինակներ ՝ արտահայտություն ստանալու համար։ Ես վախենում եմ դիպչել, ինձ թվում է, որ դա տեսողություն է, հենց որ ես դիպչեմ դրան, այն կվերանա (2-9)։ Այո, նրանք չեն դիպչի (2-162)։ Այնուամենայնիվ, կան արտահայտություններ, որոնք կազմված են սահմանափակ թվով բայերով, քանի որ դրանք չունեն բաղադրիչ բայերի բոլոր պատճառական բայերը։ Այսպիսով, «կոնֆետը կպչի նրա գլխին», - ասում է մայրս (2-117)։ «Թող ձեր տունը կառուցվի։ Ձեր լեզուն նույնպես սուր չէ (2-239)»։ - Այո, ես կմեռնեմ, գրիր, ինչ (2-263)։ Մեր ուսումնասիրած ձեռագրերում ընդունված է լսել իրեր, հասկանալ արտահայտությունների ծագումը, շոշափել արտահայտությունների արգելված հրամայականները։ Նման ՝ «Ո՛վ ժողովուրդ, լսեք իմ խոսքերը, այլապես նա գերի է» (2-347)։ - Նա չի մեռնի, լարված մնացեք, ես նրան սոված չեմ թողնի (2-462)։ - Դե, մի անհանգստացիր, տատիկը զայրացած է (2-83)։ Նրանք այդ երգով աղաչում էին Աստծուն ՝ չդիպչել թագավորի ձեռքին (2-139)։ Որոշ արտահայտություններ կազմված են միայն բացասական ձվով, ինչպիսիք են. - Այո, ուսուցիչը աշխատող չունի, նա պետք է ուտի քո ձվերը։ Կան բայեր, որոնք արտահայտություններում հանդիպում են միայն այս կամ այն ​​ածանցյալ ձևով (ածական, ենթական և այլն) 3։ Այսպիսով, մակաբայական այս արտահայտությունները քիչ քանակով են, բայց դրանք առանձնացվում են որպես առանձին, դրանք ընդգրկված չեն գոյականների մեջ։ 2 Ահա հետո Հաջորդ պարբերությունում, տեսական հարցերը հիմնավորելու համար բերված օրինակներից հետո, փակագծերում էջը, որտեղ գտնվել է օրինակը, կցուցադրվի սովորական եղանակով։ 3 Մեր ուսումնասիրած բնօրինակներում միայն ածանցյալով rs են հայտնաբերում։ «Որտեղ եք գտել փախածին»։ - հարցրեց Սիմոնը (2-27)։ Դուք տեսնում եք, թե ինչպես է մարդը կոկորդիլոս քաշում (2-199)։ Կան բազմաթիվ երկու բաղադրիչ բայական արտահայտություններ, որոնք ունեն հոլովի արտահայտության արժեք։ Այսպիսով, «Օ,, եթե սիրում ես քո հոգին, բավական խոսիր», - զայրացած ասաց հորեղբայրը (2-47)։ «Իլան ջրաղացը կառուցում է Հերիքնազի տունը, կեցցե՛ նա»։ Ոմանք ուրախացան (2-100)։ Շատ արտահայտություններ, ասես լեզվական միավորներ, ունեն քերականական հարաբերական արժեք, ինչպիսիք են ՝ Հիմա մենք չգիտենք, թե որտեղ է այն, մենք գնացինք ու նայեցինք, չգտանք։ Գոյություն ունեն բավականին մեծ թվով կապեր, որոնք տարբեր բանավոր միջավայրերում երբեմն հանդես են գալիս որպես սովորական հարաբերական բայեր, որոնք անվանում են գործողություններ առանց փոխաբերական-այլաբանական իմաստի, և երբեմն էլ որպես արտահայտություններ։ Այսպիսով, Համա Կարոն նույնպես ստամոքսի ցավ ունի, - ասում է հորեղբայրը ՝ տխուր նայելով մայրիկիս (2-28)։ Այն, ինչ ընդգծված է այս հատվածում, արտահայտություն է, քանի որ այն փոխաբերականորեն օգտագործվում է «մտադրություն ՝ նպատակ ունենալու» համար։ Մեկը բողոքում է, որ գլխացավից ի վեր ինքը յոթ տարի չի ուտում, մյուսը բողոքում է, որ ստամոքսի ցավ ունի, և նրա համառ սիրտը ցավում է J..-Ին (2-277)։ Ի տարբերություն նախորդ բաժնի, այս բաժնում ընդգծվածը ուղղակի խնդրի կապն է բայի հետ, այլ ոչ թե արտահայտությունը, քանի որ այն բառացիորեն անվանում է գործողություն։ Այսպիսով, պարզ հարաբերությունները որոշ տարբերություններ ունեն արտահայտությունների համեմատությամբ։ Արտահայտությունը կարող է ունենալ հարաբերական արժեք, բայց դեռ ոչ բոլոր բայերն են արտահայտություն։ Առաջին հերթին դրանք տարբերվում են իմաստային առումով։ Ոչ բառակապակցությունների կապերը հիմնականում գոյականներ են, որոնք դրվում են ուղիղ գծի մեջ, նույնիսկ առանց 1-ին կետի, մինչդեռ արտահայտությունները հաճախ ունենում են խոսքի այլ մասեր ՝ ուղիղ և շեղ։ Եվ վերջապես, առաջինի շարահյուսությունն ավելի կայուն է, քան երկրորդի։ «Բայ + գոյական» երկբաղադրական արտահայտություններ։ Սրանք բայական արտահայտությունների ճնշող մեծամասնությունն են, քանի որ գոյականը բոլոր կապակցություններում կապված է բայի հետ։ Բայը և գոյականը կարող են ունենալ տարբեր լրացումներ, այդ պատճառով էլ ամենածավալուն բայական արտահայտությունները պատկանում են այս կառուցվածքային տիպին 2, ընդհանուր արտահայտության մեջ արտահայտությունը կարող է պարունակել մի քանի գոյական արտահայտություն։ Ներկայացնենք այն ձևանմուշները, որոնցով բայը կազմում է բայական երկբաղադրական արտահայտություններ ՝ ըստ գոյական վանկերի։ ա) ուղիղ գծով։ «Օ,, իմ երեխայի սիրտը պատռվեց», - ասաց մայրս (2-80)։ Երբ սիրտը պատռվում է, պարզվում է, որ սիրտը նույն կերպ ճաք է տալիս, որն ունի «ծանր վախի» իմաստ։ «Նույն արտահայտությունը, որը բաղկացած է գրական կամ բարբառային բառապաշարին պատկանող բառերից կամ արտահայտություններից. Որտեղ այս բաղադրիչ բառերը նույնական են. Միմյանց փոխարինելիս արտահայտության ընդհանուր բառային իմաստը մնում է անփոփոխ»։ 3, այսպիսով. 1 Մ-ն վախից պակաս է մնում։ Աբեղյանը նկատեց, որ կապը կորցնում է իր ամբողջականությունը, երբ գոյական կապը ստանում է հոդված (տե՛ս Աբեղյան Մ., Էջ 173)։ 2 Մեր ուսումնասիրության շրջանակներից վեր է քննել դրանք։ 3 Սուքիասյան Ա., Armenianամանակակից հայոց լեզու, Երեւան, 1982, էջ. 368։ Սիրտս կոտրվեց, բ) ողբերգական վանկով, մենք պահեցինք Սաթոն Արամիսի համար, քանի որ Արամը գրված էր նրա ճակատին (2-19)։ Այս կառուցվածքի կոմպոզիցիաները կրկնվում են ՝ հիմնականում բայի հետ տալու համար։ Սանամ տատը և Իմթաթը օրհնեցին ուսուցչին (2-273)։ - Առավոտյան, տղաներ, եկեք խելացիանանք, եկեք տեղափոխվենք J.. (2-355), գ) հայցվորի հետ։ Բայական երկու բաղադրիչ բառակապակցությունները կազմում են ճնշող մեծամասնությունը։ Ես նման ընկերոջը գետնին կդնեմ (1-123), դ) բացառիկ ցողունով։ Աղաբեկն այդքան նման չէր, բայց, կարծես, նրա շունչը (2-683) լցրեցիր, ե) գործնական վանկով։ - Ավաղ, դա չի լինի գեղեցիկ սիրտով (2-157), զ) շարականով։ Դա ձեզ չի՞ վիրավորում, չի՞ պակասում ձեր աչքերում (1-315)։ Գոյություն ունեն երկբաղադրիչ «բայ + գոյական» երկբաղադրիչ արտահայտություններ, որոնցում գոյականը կարող է հայտնվել «որոշակի» կամ «անորոշ» տերմիններով, այսինքն ՝ ստանալ որոշիչ հոդ կամ հակադրվել զրոյի, իսկ որոշման հոդը կարող է փոխվել արտահայտության իմաստը կամ թողնել այն նույնը։ Անդրադառնանք նման արտահայտություններին։ Onանապարհին պահելու արտահայտության ճանապարհային բաղադրիչը հանդիպում է ճանապարհի բարբառային-խոսակցական եղանակով `որոշակի,« անորոշ »եղանակով։ Բոլոր երեք տարբերակները պետք է սպասեն իմաստի։ Այսպիսով Մի քանի օր աշխույժ ճանապարհորդություն անցկացնելուց հետո Մարջանը վերջապես բռնեց Տիգրանիչորդին, Մհերիկին (1-136)։ Նրա ծնողները նույնպես մահացել էին ՝ պահելով նրա ճանապարհը (1-84) S։ Նստեք դռան քարին, նրա վիզը ծուռ նստած է և շարունակում է գործը (1-473)։ Ես նրանց ճանապարհին եմ դեպի J.. (1-319)։ Ի տարբերություն նախորդ արտահայտության, որում որոշիչ հոդվածը փոխակերպման իմաստը չէր, կան «գոյական բաղաձայն + բայ» ձևանմուշով արտահայտություններ, որոնց գոյական բաղադրիչը, որոշիչ հոդված ստանալով, ամբողջովին փոխում է թարգմանություն Այսպիսով, արտահայտությունը շոշափելը պետք է դիպչել, վնասել, և արտահայտությունը շոշափելը պետք է իմաստ տա։ Օրինակ. - Սատանայի ականջը խուլ է, աղվեսը հելիումի ձեռք չի տվել (2-122)։ Ի՞նչ իրավունք ունեն նրանք Կարոյի ձեռքը տալ J.. (2141)։ Նման արտահայտություններ հանդիպում են նաև «բացառիկ գոյական + բայ» և «գործնական գոյական + բայ» կաղապարներում։ Բացառիկ և գործնական վանկերը վճռական հոդված չեն ստանում, բայց դրանք առկա են արտահայտությունների կազմի մեջ։ Սրտից բխող արտահայտության գոյական բաղադրիչը օգտագործվել է բացառիկ վանկով, կան նույն գոյականի տարբերակներ բայի որոշակի բացասական հոլովմամբ։ Դրական խոնարհություն ասելով `դա նշանակում է լինել սրտով և ցանկությամբ, իսկ բացասական խոնարհությամբ` նշանակում է դեմ լինել նրա սկզբունքներին, կեղծել։ Ինչպե՞ս. Եվ ինչ էլ պատահի J.. Մի ասա այն, ինչ չի գալիս քո սրտից։ Եվ դա իմ դժգոհությունն է, որ բխում է բոլորի սրտից (1-235)։ Այսպիսով, լինել սրտի հետ լինել լինել սրտով (սիրտն օգտագործվել է գործնական վանկով) նույն իմաստն ունի. Հավանել, հավանություն տալ իմաստին, ճիշտ այնպես, ինչպես ձեր սիրած աղջիկը կարող է իր սրտով չլինել ( (1-108)։ … .Դավո ջան, աղջիկը պետք է քո սրտով լինի։ «Բայ + դերանուն» և «բայ + տարի» երկբաղադրական արտահայտություններ։ Դրանք դերանունները իրենց վանկերի իմաստային իմաստով կապված են բայի նույն կարգի հետ, ինչ գոյականները, այն տարբերությամբ, որ դրանք միացման, հատկապես կառուցվածքի ավելի սահմանափակ հնարավորություն ունեն, քան գոյականները (պատճառը դերանունի հատուկ հասկացությունների արտահայտումն է քերականական առանձնահատկություններ)։ Այդ պատճառով «բայ + դերանուն» արտահայտությունները կառուցվածքային տեսակետից չեն տարբերվում «բայ + գոյական» բառակապակցություններից։ Եկեք նշենք դերանուններով արտահայտություններ։ ա) սեռական հարաբերությամբ. Տատիկը ողբերգական վանկով պահեց իր ասածը և չիտումը (2-55), բ)։ Երեխան գոհ կլինի դրանից և կհավաքվի իրեն (1100), գ) գործնական վանկով։ Ձորի հեռավոր խորքերից մեկ այլ համազարկ է ժայթքում, մարդիկ անցնում են միմյանց (2-148)։ «Բայ + տարի» արտահայտությունը լիովին նույնական է «բայ + գոյական» կառուցվածքներին, քանի որ տարին արտասանվում է 1։ «Բայ + մակբայ» և «բայ + ածական» երկբաղադրյալ դարձվածքներ։ «Bai + macbay» կառուցվածքային տիպի արտահայտությունները ըստ ծավալի տարբերվում են «bay + գոյականից», քանի որ ի տարբերություն գոյականի, մակբայը ինքնին հազվադեպ է հավելումներ ստանում։ Բայական երկու բաղադրիչ բառակապակցությունները կազմված են հետևյալ մակաբրերով. Առաջ - կյանքը արագ է շարժվում, պահանջվում է փոփոխություն, ի հայտ են գալիս զարգացած անձնակազմեր (1-342)։ Ետ - Դե, նա սիրում է ոչ մի բանում ետ չմնալ (2-129)։ Որտեղից տանտեր Սիմոնը հասավ վրա (2-251)։ In - Իվանը նույնպես ցանկացավ ընկնել (2-171)։ Դուրս - Բարի գալուստ Մուրազիդ, ես ոգևորված հեռանում եմ (2-96)։ Դեմ - Ձեր տունը կկառուցվի, ինչ կա face-ին դիմակայելու համար (2-257)։ Հանգամանքների առումով - Նա որոնեց, ընկավ, ոչինչ չգտավ, նա ինչ-որ բան էր փնտրում (2-239)։ Մեր նախագահը նույնպես շատ ընկավ, ոչինչ չգտավ, չեկավ ինձ մոտ 2- (2-670)։ Կրկնօրինակներով. Մեր դաշտը ցանելուց հետո դա ոչինչ չի անում Կարոինի մոտ… (2-185)։ Տեսա՞ք, որ ձեր նոր ուժը վեր է թռչում… (2-532)։ Այս նույն կառուցվածքային տիպը ներկայացված է «բայ + ածական» բառակապակցական կապերով, որտեղ ածական լրացումներն ունեն մակաբային գործածություն, այսինքն ՝ նրանք ունեն գործի իմաստ, օրինակ ՝ Դե, մենք իրար կողքի՞ ենք, որ անենք։ միմյանց չհասնել նեղ տեղում (2-80)։ Այսպիսով, «բաղ + մակբայ» և «բայ + ածական» երկու բաղադրիչ բայական արտահայտությունները պատկանում են նույն կառուցվածքային տիպին։ Դերբայան և զուտ բանավոր երկու բաղադրիչ ֆրազեոլոգիական կապեր։ Ածանցյալ կապերը ներառում են անորոշ հոլովների անորոշ հոլովներ, կապեր 2, կապեր, ենթական հոլովներ, որոնք շարահյուսական տեսանկյունից ածանցյալ են։ Նրանց բնորոշ առանձնահատկությունն այն է, որ նրանց մեծ մասը ներկայացնում է բայական կապերի մասնավոր գործածությունները։ Այսպիսով, ուղեկցող դերբիով «Տ – ի տակ շքեղ պորտֆել կար, իսկ ոտքերի վրա ՝« ֆիրմային »բրենդային կոշիկներ» (1-128)։ Ինչու՞ ես պետք է կորցնեմ իմ երեխաների ապրուստը, Արշակի պատճառով, որը խաղում է Ամերիկայի երկրներում ենթակա դերբիում 1- (1-82)։ Անորոշ դերբիով նա էր Անհամբեր սպասում էր Ռուբենի հաջորդ հարվածին, միևնույն ժամանակ վախենալով, որ կտեսնի իր լարվածությունը (1-307)։ 1 Մեր ուսումնասիրած բնագրերում նման օրինակներ չկան։ Մենք օրինակ չենք հանդիպել 2 հանցակիցների հետ։ Այս բոլոր արտահայտությունները արտահայտությունների առանձին օգտագործում են, որոնք ներկայացնում են բայի ընդհանուր արժեքը։ Pureուտ բանավոր կապակցություններում բայի բաղադրիչները համարժեք անդամներ են, որոնց միջեւ լրացնող կապ չկա, այդպիսով տարբերակելով ոչ միայն բանավոր, այլ այլ դարձվածքները, քանի որ արտահայտությունների ճնշող մեծամասնության միջև կա լրացում-լրացում կապ։ Ըստ Աբեղյանի, խոսքը «երկու բայական զուգակցություն» ներկայացնող արտահայտությունների մասին է։ Չլսելու արտահայտության բաղադրիչները միայն բայեր են, մեկը (միշտ ածանցյալ) լրացնում է մյուսին, և այդ կապը կապված է «բայ + գոյական» կառուցվածքի հետ, ինչպես. Բայց այս դեպքում փեսան չէր կարող լսել… ( 1-139)։ Chemuchum անել արտահայտությունը, որը նշանակում է «անվճռականորեն ցանկանալ, մտրակել կամ չուզել, նրբորեն անել, կոտրել» 2, նույնպես պատկանում է «բայ + գոյական» կառուցվածքին, որի «շշուկի» բաղադրիչն է բայի առաջին եզակիի բացասական։ հոլովույթից, որտեղ not- ը հայտնվել է ձայնավորի ձևափոխված տեսքով (e- ն շրթունքավորված է ՝ վերցնելով m- ում-ում), որոնց միանում է վանկային կապը։ Այսպիսով Մեր նախագահը չի հապաղում… (1-416)։ Այն հանդիպում է այնպես, ինչպես հարաբերական տառում ՝ առանց ձայնի։ Ես իմ հորեղբայրը չեմ, և նա չէր ուզում փողը վերցնել (2-114)։ Է Նա համառ է, չի խոնարհվում… (1-176)։ Եկեք խոսենք բայեր տալու և վերցնելու մասին։ Երբ այն օգտագործվում է ինչ-որ բան գնելու փոխարեն բ տալու, իմաստ փոխանակելու համար, այն չունի թարգմանական արժեք, չկա բաղադրիչների վերաիմաստավորում։ Այնուամենայնիվ, նույն հարաբերությունն ունի նույն այլաբանական իմաստը. Խոսելը, վիճելը, խորհրդակցությունը, մտքերի փոխանակումը, ինչպես. Դա արդեն այս իմաստով արտահայտություն է։ Ա.Աբրահամյանը մանրակրկիտ ուսումնասիրել է այս բայերը ձևաբանական իմաստով ՝ անվանելով դրանք «զուգահեռ հարաբերություններ» 4, իսկ Ալ. Մարգարյանն ավելի խորացավ հարցի քննության մեջ ՝ ոչ միայն քերականական, այլև շարահյուսական իմաստով ՝ այն անվանելով զուգահեռ բայեր 5։ Այսպիսով, բայը կազմում է արտահայտություն խոսքի գրեթե բոլոր մասերի հետ։ «Բայ + գոյական» արտահայտությունները կազմում են բայական արտահայտությունների գերակշիռ մասը, որին հետևում են «բայ + բայ», «բայ + մակաբայ», «բայ + ածական», ապա «բայ + դերանուն» և «բայ + տարի» կապեր Լսեք աղավնին ամենօրյա զրույցներից, թե ինչպես է նա ստեղծում նոր արկածներ, որոնք օգտագործվել են իր ստեղծագործություններում։ Բառարանում 6 տեղ կա հետևյալ բառակապակցություններով. Անկողնում նետել, հունցել, ծեծել, լեզու կտրել, անունդ կտրել, ընթրիք պատրաստել և այլն։ Ես կկտրեմ քո անունը և կպատռեմ քո լեզուն, արտահայտություններն անեծքի իմաստ ունեն (սպառնալիք, նախատողություն), ինչպիսիք են. - Աղջիկ, հե ,յ, անունդ կտրիր, գնա տուն (21 Տե՛ս Աբեղյան Մ., Էջ 173 -174։ 2 Սուքիասյան Ա., Գալստյան Ս., Հայոց լեզվի դարձվածաբանական բառարան, Երեւան, 1975, էջ։ 3 Նույն տեղում, էջ. 553-554 թթ. 4 Տե՛ս Աբրահամյան Ա., Բայը ժամանակակից հայերենում, Երեւան, 1962, էջ 190-199։ 5 Տե՛ս Մարգարյան Ալ., Հայոց լեզվի հարակից բայերը, Երեւան, 1966, էջ 279-292։ 6 Տե՛ս Ա. Սուքիասյան, Ս. Գալստյան։ 547) Ես կպատռեմ քո լեզուն, հենց որ դու նման բան ասես (2-457)։ Պետք է նշել, որ վերջինս հանդիպում է այլ հեղինակների մոտ, ես ինչ-որ կերպ կկտրեմ ձեր լեզուն։ Արտահայտությունը հաղթահարելու համար changya (չանկա) արտահայտությունը հանդիպում է աղավնի աշխատանքներում նաև չանգան թուլացնելու համար (երկուսն էլ բնորոշ են բարբառներին). Խոսել, իմաստով երկարացնել։ The Ձվադրումը գյուղերում գնում են, իհարկե , մի քանի ժամ ծեծելով յուրաքանչյուր ձվի կրողին։ Ամոթ կլինի, եթե կինը չհանգստանա և չընկնի դրա մեջ (1-487)։ Խմորը դնելը, որը նախապես աշխատանք պատրաստելու իմաստ ունի, նույնպես բարբառային է. Bor. Բորիկենցի տղաները վաղուց դրել են իրենց թթխմորը (1-257)։ Մենք առանձնացրել ենք Աղավնիի աշխատություններում հայտնաբերված այնպիսի կապեր, որոնք տեղ չեն գտել բառարանային բառարանում։ Այսպիսով, որբի օրրանը կոտրված է, սիրելի մայրիկ, որբը պետք է ասի. «Ես հարցնում եմ», Աստված կասի։ "Որտեղ եմ ես?" (2-9)։ … Այդ մարդը ապահով կմեծանա, կբռնի իր հոր թողած դանակը (2-11)։ Ողջ գյուղում տարածված էր, որ ռուս Իվան Կարոյին ցցի էր տվել 2- (2-101)։ - Դե, ի՞նչ եք արել հովվին։ Սաստեց եղբորը (2-134)։ Այսպիսով, Աղավնի ստեղծագործությունների արտահայտությունների կառուցվածքային տիպերի ուսումնասիրությունը օգտակար է հեղինակի լեզուն, նրա ժողովրդականությունը և արտահայտչականությունը բացահայտելու և գնահատելու տեսանկյունից։ Նրա ստեղծած արտահայտությունները նպաստում են ֆրեզոլոգիայի զարգացմանը։ Մարիամ Հակոբջանյան ՇԱՏ ԲԱԱԴՐԱԿԱՆ ԲԱYԱԴՐԻՉՆԵՐԻ ԿԱՌՈՒՅԱԿԱՆ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ ԸՍՏ ՇՆԱԳՈՒՅՆ ՍՏԵՈՒՄՆԵՐ Բանալի բառեր. Բայական արտահայտություն, երկու բաղադրիչ արտահայտություն, ածական, հիմնական բաղադրիչ, զուգակցում, իմաստ, մաս, զուգակցում, իմաստ։

example1

example1

Սույն հոդվածի նպատակն է գնահատել Շիրակի մարզի Աշոցքի տարածաշրջանի ձմեռային ռեկրեացիայի զարգացման ներուժը։ Ունենալով խիստ բնակլիմայական պայմաններ և աղքատ լինելով հանքային ռեսուրսների պաշարներով` ռեկրեացիան Հայաստանի այս տարածաշրջանի համար կարող է լինել տնտեսական զարգացման կարևոր նախադրյալ։

Մեկ հոդվածի սահմաններում դժվար է անդրադառնալ ռեկրեացիայիբոլոր տարատեսակներին, ուստի առավել նպատակահարմար ենք համարելվերլուծել Աշոցքի բնական պայմանների ձմեռային հանգստի կազմակերպմանհնարավորությունները։ Ներկայումս ոչ մեկի կողմից կասկածի տակ չի դրվում այն տեսակետը,որ ռեկրեացիայի և զբոսաշրջության կազմակերպման համար անհրաժեշտ եննպաստավոր բնակլիմայական պայմաններ և բարենպաստ բնական միջավայր։ Շատ անգամներ է ընդգծվել այն հանգամանքը, որ ռեկրեացիայի զարգացմանգլխավոր նախապայմանը բնական գործոններն են, որոնց գնահատումը առավել կարևոր է նշված ճյուղի զարգացման համար։ Ռեկրեացիոն ռեսուրսների գնահատման գիտական հիմքերը դրվել են20-րդ դարի 70-ական թվականներից խորհրդային գիտնականների կողմից։ Որպես ռեկրեացիոն աշխարհագրության դասական գործեր՝ առավել նշանավորեն Վ.Ս.Պրեոբրաժենսկու (1975), Յու. Ա. Վեդենինի (1969), Ն.Ն. Միրոշնիչենկոյի(1969,1984), Բ.Ն. Լիխանովի (1973), Ն.Ս. Միրոնենկոյի, Ն.Տ. Տվերդոխլեբովի(1981) և այլոց աշխատությունները։ Նշված գիտնականների ճնշող մեծամասնությունը եկել է այն եզրահանգման, որ տարածքի համալիր գնահատումըկարևորագույն պայման է ռեկրեացիոն պոտենցիալի զարգացման համար։ Այս առումով առավել բարդ է լեռնային ռեկրեացիոն ռեսուրսների գնահատումը, քանի որ անհրաժեշտ է հաշվի առնել որոշակի առանձնահատկություններ՝ պայմանավորված բարդ ռելիեֆով, կլիմայական պայմաններով (բարենպաստից մինչև անբարենպաստ), բազմազան լանդշաֆտներով, ձնասառցադաշտային ծածկույթով։ Լեռնային ռեկրեացիայի կազմակերպման կարևոր խնդիրներից է ժամանակային-սեզոնային բաղադրիչի ճիշտ կազմակերպումը։ Հենց սեզոնայինվիճակը լեռնային երկրահամակարգերի համար հանդիսանում է ռեսուրս, ընդորում, գործառական տարբեր նշանակություններով։ Լեռների կլիմայականառանձնահատկություններով կարող է պայմանավորված լինել ռեկրեացիոնգործունեության բնույթը։ Յուրաքանչյուր սեզոնին բնորոշ է ռեկրեացիոնգործունեության որոշակի տեսակ։ Սեզոնային առանձնահատկության հաշվիառնելը կարևոր է ոչ միայն ռեկրեացիոն գործունեության արդյունավետ կազմակերպման համար, այլև անվտանգության նկատառումներով։ Լեռնային երկրների ռեկրեացիոն յուրացման գործում մեծ կարևորությունէ ստանում նպաստող և սահմանափակող գործոնների վերլուծությունը, որտեղկլիմայական պայմաններն ունեն որոշիչ դեր։ Այս առումով հատկապես առաջնային է համարվում մարդու ֆիզիոլոգիական կոմֆորտայնության հիման վրաիրականացված եղանակների տիպայնացումը 1։ Եղանակների դասակարգման (տարանջատման) ժամանակ մեր կողմիցնպատակահարմար է համարվել ցրտահարության քամի՝ ջերմաստիճանայինշեմի կիրառումը։ Նման մոտեցումը, մեր կարծիքով, առավել կարևոր է լեռնայինռեկրեացիայի կազմակերպման ժամանակ, քանի որ այսպիսի երկրաբնապահպանական ցուցանիշի կիրառումը թույլ է տալիս հստակեցնել դրսում գտնվողմարդու հնարավորությունները։ Ըստ եղանակի բարենպաստության՝ լեռնայինռեկրեացիայի համար կլիմաները կարելի է դասակարգել հետևյալ հաջորդականութամբ. ա) բացառիկ բարենպաստ (տևողությունը՝ 210-240օր), բ) բարենպաստ (տևողությունը՝ 150 - 210 օր), գ)նվազ բարենպաստ (տևողությունը՝ 90150 օր)։ Բարենպաստության նվազագույն շեմը վերցված է 90 օր՝ նկատի ունենալով տնտեսական արդյունավետությունը2։ Տարածքի բնական պայմանների ռեկրեացիոն գնահատման համար անհրաժեշտ է վերցնել, այսպես կոչված, հանգուցակետեր, որոնց տվյալների հիման վրա կարելի է իրականացնել գնահատումը։ Բացի սրանից, գնահատմանհամար կարելի է օգտագործել փորձագիտական տվյալներ։ Ստացված արդյունքների մշակումը կատարվում է վիճակագրական վերլուծության մեթոդով։ Առավել ճշգրիտ արդյունքներ ստանալու համար կարևոր է նաև գնահատմանսանդղակի ճիշտ ընտրությունը։ Աշոցքի տարածաշրջանի ձմեռային ռեկրեացիայի գնահատման համարկարելի է վերցնել 3 հանգուցակետ, որոնք օդերևութաբանական կայաններ ևպոստեր են։ Աշոցքի ձմեռային ռեկրեացիոն ռեսուրսների գնահատման արդյունքների քարտեզագրումը անհրաժեշտ է իրականացնել խոշոր մասշտաբով(առնվազն 1։ 100000), քանի որ ավելի փոքր մասշտաբի դեպքում հնարավոր չէպատկերել կոմֆորտայնության պայմանների փոփոխությունը տարածաշրջանային և շրջանային մակարդակներում։ Բնական և էկոլոգիական պայմաններից, որոնք ներազդում են ձմեռայինհանգստի կազմակերպման վրա, մեր կողմից ընտրվել են 10 ցուցանիշներ,որոնցից 9-ը կլիմայական է, և 1-ը՝ ոչ կլիմայական։ Ցուցանիշների ընտրությանգլխավոր պայմանը պետք է լինի համեմատականությունը և դիտարկումներիվստահելիությունը։ Նկատի ունենալով վերևում ասվածը՝ նպատակահարմարենք համարել տվյալներ վերցնել “Справочник по климату СССР, вып. 16, АрмССР”, ինչպես նաև ՀՀ ջրաօդերևութաբանական վարչության կողմից հրատարակած տվյալները (տե՛ս աղյուսակ 1)։ Ի տարբերություն գոյություն ունեցող գնահատման բազմաթիվ սանդղակների, որոնց մեծ մասը 5 բալային է 3, մեր կողմից մշակվել է 7 բալային սանդղակ, որը, մեր կարծիքով, թույլ կտա ավելի լիարժեքորեն գնահատել ցանկացած գործոն։ Գնահատման բալը մեծանում է կոմֆորտայնության գործոնի մեծացման հետ միասին։ Ամենաբարձր բալը տասն է, իսկ ամենացածրը՝ մեկը։ Ձմեռային հանգստի պայմանների գնահատման ժամանակ առավել բարձր բալերը ձևավորվում են ըստ հետևյալ ցուցանիշների. կայուն ձնածածկույթի տևողությամբ և բարձրությամբ, ձմեռային միջին ջերմաստիճաններով և արևայինօրերի թվով։ Ամենացածր բալերի ձևավորման պատճառ կարող է հանդիսանալ ձնաբքերով, մառախուղներով, ինչպես նաև ուժեղ քամիներով օրերի թիվը։ Գնահատման բալերի մեծությունը սահմանվել է պայմանական անընդհատ (աստիճանաձև) սանդղակով։ Միևնույն ժամանակ առաջնային ցուցանիշների պարզգումարումով չի կարելի ստանալ ճշգրիտ տվյալներ բնական պայմաններիվերաբերյալ, որոնք ցույց կտան միջավայրի կոմֆորտայնությունը։ Այս պատճառով յուրաքանչյուր ցուցանիշի համար սահմանվել են չափելիության (կարևորության) գործակիցներ՝ մեկից (առավել փոքր ցուցանիշ) մինչև հինգ(ամենաէական ցուցանիշի համար)։ Այս գործակիցները թույլ են տալիսարտահայտել միջավայրի յուրաքանչյուր բաղադրիչի (տարր) հարաբերականդերը ձմեռային հանգստի և մասնավորապես լեռնադահուկային սպորտիկազմակերպման համար։ Աղյուսակ 1. Աշոցքի տարածաշրջանի 3 դիտակետերի տվյալներըԴիտակետմ ծ մ յ ը ն ւ ո թ ւ ո ր ձ ր ա Բ ԱմասիաԱշոցքՊաղակնԳործակից ն ի ջ ի մ յ ն ի ա ռ ե մ Ձ ն յ ւ ո գ ա զ ա վ ն կ ա ձ ր ա ց ա Բ ի թ յ ւ ո կ ծ ա ծ ա ն ձ ն ւ ո ա Կ յ ր օ յ ը ն ւ ո թ ւ ո ղ ո և տ ն ի ջ ի մ ի թ յ ւ ո կ ծ ա ծ ա ն Ձ մ ս յ ը ն ւ ո թ ւ ո ր ձ ր ա բ ը վ ի թ ի ր ե ր օ վ ո ղ ւ ո խ ա ռ ա Մ ն ի ջ ի մ ի ր ե ն ս ի մ ա ը վ ի թ ի ր ե ր օ վ ո ք ւ ո Բ ն ի ջ ի մ ի ր ե ն ս ի մ ա ն ի ջ ի մ ի ր ե ն ս ի մ ա ը վ ի թ ի ր ե ր օ վ ո ր ե ն ի մ ա ք ղ ե ժ ւ Ո ը վ ի թ ի ր ե ր օ ա կ զ ր ա Պ ը վ ի թ ի ր ե ր օ ծ ա մ ա պ մ ա խ Թ Բալային սանդղակի և չափելիության գործակցի համադրումը կարելի է արտահայտել կոմֆորտայնության գնահատման միասնական բանաձևով, որն առաջարկվել է Վ. Ի. Ֆեդոտովի կողմից 4։ Վերջինս, ըստ էության, ներկայացնում էմիջին թվաբանական և ունի հետևյալ տեսքը.որտեղ A-ն բնական պայմանների կոմֆորտայնության աստիճանի ընդհանուրգնահատականն է, C-ն գնահատման i-երորդ տարրի գնահատականն է բալերով,K-ն գնահատման i-երորդ տարրի չափելիության գործակիցը։ Միջին կշռային բալը պատկերացում է տալիս ընդհանուր և հարաբերական բարենպաստության (կամ անբարենպաստության) մասին։ Աղյուսակ 2. Աշոցքի տարածաշրջանի 10 ցուցանիշների բալային գնահատումըԴիտակետԱմասիաԱշոցքՊաղակնԳնահատման ցուցանիշները (բալերով)ՄիջինԲոլոր գնահատականներն անհրաժեշտ է տալ առանց կլորացումների, այսինքն՝ հենց այնպես, ինչպես ստացվել է հաշվարկից հետո։ Աղյուսակ 2-ումներկայացված են բնական պայմանների ցուցանիշների բալային գնահատմանարդյունքները։ Ստացված տվյալների հիման վրա, ինտերպոլյացիայի մեթոդով, հանգուցակետերի միջև տարված են իզոգծեր (իզովիտներ), որոնք ցույց են տալիս կոմֆորտայնության աստիճանի հավասար ցուցանիշները (նկ. 1)։ Քարտեզներիկազմումը կարելի է իրականացնել GIS Mapinfo 5.0 ծրագրով։ Մասշտաբի մեծությունը կարող է պայմանավորված լինել քարտեզի օգտագործման նպատակներով։ Մեր կարծիքով, Աշոցքի տարածաշրջանի ձմեռային ռեկրեացիոն ռեսուրսների գնահատման քարտեզագրումը առավել նպատակահարմար է իրականացնել 1։ 100000 մասշտաբով։ Առավել հիմնավորված դարձնելու համար գնահատման սկզբունքներըստորև ներկայացվում են մի քանի տվյալների գնահատման չափանիշները։ Ձնածածկութային ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման համարշատ կարևոր են տեղի ընտրությունը և ձնաօդերևութաբանական պայմաններիառանձնահատկությունը։ Լեռնադահուկային սպորտի համար ձյան ծածկույթիձևավորման նվազագույն բարձրությունը պետք է լինի 30սմ, իսկ զանգվածայինհանգստի կազմակերպման համար՝ 40-50սմ 5։ Նկատի ունենալով այս տվյալները՝ մեր կողմից երեք դիտակետերի համար էլ այս ցուցանիշը գնահատվել էառավելագույն արժեքով՝ 7 բալ, քանի որ, ըստ աղյուսակ 1-ի տվյալների, ձնածածկույթի միջին բարձրությունը երեք դիտակետերում տատանվում է 74-84սմսահմաններում։ Սա նաև ամենակարևոր գործոնն է լեռնադահուկային սպորտի համար, ուստի կարևորության գործակիցը գնահատվում է 5 բալ։ Գնահատման ժամանակ մեր կողմից հաշվի են առնվել ոչ միայն բազմամյա միջին տվյալները, այլև հավանական զարգացման տարբերակները։ Այսառումով լեռնադահուկային սպորտի կազմակերպման համար կարևորագույնգործոն հանդիսացող ձնածածկույթը, հավանական զարգացման ցանկացածտարբերակի դեպքում երաշխավորված է, քանի որ, ըստ բազմամյա դիտարկումների, ձնածածկույթ չձևավորվելու հավանականությունը բոլոր 3 դիտակետերում հավասար է 0-ի 6։ Ձմեռային ռեկրեացիայի սահմանափակող գործոններից են ուժեղ քամիները։ Ամասիայում ուժեղ քամիների առավելագույն ցուցանիշները դիտվում ենմարտից-օգոստոս ընկած ժամանակահատվածում, որը չի խանգարում ձմեռային ռեկրեացիայի կազմակերպմանը։ Այսպես՝ դեկտեմբերին Ամասիայում ուժեղ քամիների միջին թիվը նոյեմբեր-մարտ ժամանակահատվածում կազմում է11 օր. այն լեռնադահուկային հանգստի կազմակերպման ժամանակահատվածի օրերի ընդամենը 7%-ն է, որն ընդհանուր առմամբ լավ ցուցանիշ է 7։ Ելնելով բերված տվյալներից՝ գնահատման սանդղակում այս գործոնը կարող էստանալ 5 միավոր։ Նույն սկզբունքով գնահատվել են նաև մյուս դիտակետերիտվյալները։ Նկ.1 Աշոցքի տարածաշրջանի ձմեռային ռեկրեացիայի նպաստավորության աստիճանի գնահատման քարտեզ-սխեմա։ Ձնածածկույթի դինամիկայի վրա մեծ ազդեցություն է թողնում բուքը,որը էական դեր է խաղում լեռնային, միջին լեռնային և բարձր լեռնային գոտիներում։ Բքի ժամանակ մեծ փոփոխությունների են ենթարկվում ինչպես ձնածածկույթի բարձրությունը, այնպես էլ նրա խտությունը։ Որոշ հատվածներումմեկ օրվա ընթացքում ձնածածկույթի բարձրությունը կարող է նվազել մինչև50սմ 8, որը բացասական գործոն է լեռնադահուկային սպորտի կազմակերպման համար, ուստի գնահատվել է 4-5 բալ բոլոր դիտակետերի համար (տե՛սաղյուսակ 2)։ Ձնածածկույթի բարձրության վրա զգալի ազդեցություն են թողնում մառախուղները։ Բացասական ջերմաստիճանի և քամու բացակայության դեպքումմառախուղը, նստելով ձնածածկույթի վրա, նպաստում է ձյան հալվելուն ուխտանալուն։ Մեկ օրվա ընթացքում մառախուղի ազդեցության տակ բացասական ջերմաստիճանի, բարձր խոնավության և քամու բացակայության պայմաններում ձնածածկույթի բարձրությունը կարող է նվազել մինչև 5սմ 8։ Նկատիունենալով այս հանգամանքը՝ մառախուղի գործոնը գնահատվել է որպեսսահմանափակող և ստացել 3-5 բալ (տե՛ս աղյուսակ 2)։ Ընդհանրացնելով վերևում ասվածը՝ կարելի է կատարել որոշակի եզրակացություններ։ 1. Չնայած համեմատաբար խիստ բնական պայմաններին՝ Աշոցքը ունի բոլորհնարավորությունները ձմեռային ռեկրեացիայի զարգացման համար։ Վերջինս կարող է դառնալ տարածաշրջանի տնտեսական զարգացման կարևորնախադրյալներից մեկը։ 2. Ըստ քարտեզագրման արդյունքների՝ իզովիտներն ունեն շրջանաձև տարածում, համաձայն որոնց՝ առավել բարենպաստ պայմաններով աչքի ենընկնում տարածաշրջանի կենտրոնական տեղամասերը և Ամասիայի ենթաշրջանը։ 3. Լեռնային ռեկրեացիան (հատկապես բարձրլեռնային գոտում) օգտագործումէ այնպիսի տարածքներ, որոնք չեն կարող արդյունավետ օգտագործվել հողօգտագործման այլ ոլորտներում և լրացնում են այն «վակուումը», որն առաջանում է բնական համալիրների տնտեսական օգտագործման ոլորտում։ 4. Լեռնային ռեկրեացիոն բնօգտագործման ոլորտում պահպանելով երկրաբնապահպանական բաղադրիչը՝ բարձրացվում է լեռնային ռեկրեացիայիարդյունավետությունը, այն չի կարող զարգանալ առանց բնապահպանական բաղադրիչի (հանգստացողներին անհրաժեշտ են մաքուր օդ և մաքուրմիջավայր)։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն туризма”, М., 2007 с.4։ 12. Ա. Ներսիսյան, Հայաստանի կլիման, Եր. 1964, էջ 210-211։ Տեղեկություններ հեղինակի մասին.Մարտիրոսյան Լևոն Մովսեսի – աշխարհագրական գիտ. թեկն., դոցենտ, Գյումրու պետ. մանկ.ինստիտուտի աշխարհագրության ամբիոնի վարիչ։

example1113

example1113

Հոդվածում դիտարկվում է տարբեր տարիքային փուլերում էկոլոգիական գիտակցության զարգացման ընթացքը։ Ներկայացվում է էկոլոգիական հոգեբանության ուսումանասիրության դաշտը, էկոլոգիական գիտակցության սահմանումն ու կառուցվածքային բաղադրիչները։ Քննարկվում է տարիքային տարբեր փուլերին բնորոշ էկոլոգիական գիտակցության առանձնահատկությունները։

ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ ՕՆՏՈԳԵՆԵԶՈՒՄ Մարդու և բնության փոխազդեցությունը հանգեցրել է համաշխարհային նշանակություն ունեցող էկոլոգիական մի շարք խնդիրների՝ էկոլոգիական ճգնաժամի,բնության և մշակույթի ոչնչացման։ Բնության պահպանումը վերածվել է քաղաքական,տնտեսական, սոցիալական, մանկավարժական, հոգեբանական խնդրի։ Այս իսկպատճառով բնության հանդեպ վերաբերմունքի նոր ձևը՝ բնության հետ ներդաշնակությունը, դարձել է դաստիարակության և կրթության գլխավոր խնդիրներից մեկը։ Բացի այդ, էկոլոգիական պայմանները, շրջապատող իրականության գործոնները մեծազդեցություն ունեն մարդու հոգեկան առողջության վրա։ Էկոլոգիական աղտոտվածությունը, բնակլիմայական պայմանների փոփոխությունները հանգեցնում են սթրեսային գործոնների թվի ավելացմանը։ Շրջապատող իրականությունը նաև բավականին մեծ նշանակություն ունի հոգեկանի ձևավորման և զարգացման գործում, ինչպես նաև պերցեպտիվ, կոգնիտիվգործընթացների և հուզակամային համակարգերում։ Այս ամենն ամփոփվում է էկոլոգիական գիտակցության դաշտում, որը բնության մասին պատկերացումների, վերաբերմունքային և վարքային մոդելների համամասնություն է [1]։ Բնության հանդեպ վերաբերմունքն ու փոխազդեցությունը բարդ համակարգ է,որն ունի զարգացման տարիքային որոշակի դինամիկա։ Շրջակա միջավայրն ու պայմանները մեծ դեր են խաղում անձի ձևավորման և հետագա զարգացման գործում։ Յուրաքանչյուր տարիքային փուլին բնորոշ է էկոլոգիական գիտակցության զարգացման ուրույն առանձնահատկություններ։ Էկոլոգիական հոգեբանությունը, լինելով համեմատաբար նոր բնագավառ, բուռնզարգացում է ապրում։ Այն ունի ուսումնասիրության բավական լայն դաշտ և անդրադառնում է հոգեբանական մի շարք խնդիրների խորքային լուծումների վերհանմանը։ Լինելով նոր բնագավառ՝ ներառում է հոգեբանական, սոցիոլոգիական, փիլիսոփայական, էկոլոգիական մի շարք դրույթներ՝ զուգահեռաբար զարգանալով հենց այսգիտակարգերով։ Էկոլոգիական հոգեբանության ուսումնասիրության առարկան էկոլոգիականգիտակցությունն է, որը դիտարկվում է սոցիոգենետիկական, օնտոգենետիկական ևգործառութային ասպեկտներում [2]։ Էկոլոգական հոգեբանության խնդիրը հոգեֆիզիոլոգիական, կենսաբանականկամ կենսահոգեբանական տեսանկությունից մարդու հոգեկանի վրա ունեցած առավել էական էկոլոգիական գործոնների դուրս բերումը և մարդու հոգեկան առողջության վրա ունեցած ազդեցության ուսումնասիրությունն է։ Էկոլոգիական հոգեբանությունը ձևավորվել է 20-րդ դարի 90-ականներին, այն կանխադրույթի հիման վրա,թե էկոլոգիական ճգնաժամն անհնարին է հաղթահարել առանց ավանդական մտածողության փոփոխության, այլ կերպ ասած՝ էկոլոգիական գիտակցության փոփոխության [3]։ «Էկոլոգիական գիտակցություն» հասկացությունը մեկնաբանել է մի շարք հեղինակներ։ Հասկացությանն են անդրադարձել սոցիոլոգները, պատմաբանները, էկոլոգները, հոգեբաններն ու փիլիսոփաները։ Բնականաբար յուրաքանչյուր բնագավառի ներկայացուցիչ հասկացությունը մեկնաբանում է տվյալ բնագավառի շրջանակներում։ Երբեմն հասկացությունն առավել ճշգրիտ մեկնաբանելու համար հարկ է լինումհասկացությանը տալ միջառարկայական սահմանում։ Մինչ էկոլոգիական գիտակցության սահմանումը, հարկ ենք համարում դիտարկել գիտակցության սահմանումը։ Գիտակցությունն օբյեկտիվ իրականության հոգեկան արտացոլման, ինքնակարգավորման բարձրագույն մակարդակն է, որը հատուկ է միայն մարդուն՝ որպեսսոցիալական էակի։ Այն անընդհատ փոփոխվող զգայական և մտավոր պատկերներիհամամասնություն է։ Գիտակցությունը բնութագրվում է ակտիվությամբ և ուղղորդվածությամբ։ Օբյեկտիվ իրականության հոգեբանական արտացուլումը պասիվ բնույթչունի, ինչի արդյունքում հոգեկանի կողմից արտացոլված բոլոր առարկաները տարբերակվում են՝ ըստ իրենց կարևորության աստիճանի։ Այս ամենի արդյունքում մարդու գիտակցությունը միշտ ուղղված է որևէ օբյեկտի, առարկայի կամ պատկերի վրա,այսինքն՝ օժտված է ուղղորդվածությամբ [4]։ «Էկոլոգիական գիտակցություն» հասկացությունը բազմակողմանի է։ Այն ներառում է պահանջմունքների բավարարման համար բնության օբյեկտների օգտագործման ընթացքում սեփական հնարավորությունների գնահատում, ինչպես նաև անտրոպոգեն թույլատրելի ազդեցության սահմանների որոշում, համաշխարհային գործընթացների վրա ներխուժման հետագա հետևանքի գիտակցում, ինչպես նաև ինքնաճանաչում՝ որպես էկոլոգիական համակարգի էլեմենտ [2]։ Էկոլոգիական գիտակցությունը մարդու արտաքին աշխարհի հետ ունեցածկապերի, այդ կապերի փոփոխության հավանականության ու հաջորդականությաննկատմամբ վերաբերմունքային համակարգն է՝ ելնելով մարդու կամ մարդկության շահերից, ինչպես նաև սոցիալական ծագում ունեցող հայեցակարգերի և պատկերացումների տարածումն է՝ հիմնված բնության երևույթների, օբյեկտների և մարդու հետ ունեցած փոխադարձ կապերի վրա [5]։ Էկոլոգիական գիտակցության կառուցվածքային բնութագրիչներն են ծավալը,բնության օբյեկտների հանդեպ վերաբերմունքը, որը կարևոր գործոն է օնտոգենեզիընթացքում բնության հետ փոխազդեցության մարտավարության ընտրության դեպքում, էկոլոգիական դիրքորոշումը՝ որպես սուբյեկտի դինամիկ ամբողջական վիճակև ակտիվության որոշակի պատրաստակամություն, էկոլոգիական ուղղորդվածություն, բնության օբյեկտների և նրանց հետ փոխազդեցության ընկալման հոգեբանական մեխանիզմներ՝ նույնականացում, սուբյեկտիֆիկացիա, էմպատիա, ռեֆլեքսիսա[6]։ Կարելի է առանձնացնել էկոլոգիական գիտակցության ձևավորմանը նպաստողմի շարք գործոններ։ Դրանց թվին են դասվում բնության օբյեկտների մասին իմացական, հուզական, վարքային պատկերացումների զարգացման մակարդակը, բնությանհանդեպ սուբյեկտային վերաբերմունքը, որին բնորոշ է էկոցենտրիկ ուղղվածությունըև դրա հետ փոխազդեցության դիրքորոշումը [6]։ Վաղ մանկությունից սկսած երեխայի և շրջակա աշխարհի միջև փոխազդեցությունը հիմք է դառնում էկոլոգական գիտակցության ձևավորման և հետագա զարգացման համար։ Մանկության շրջանում երեխան դեռևս չի առանձնացնում իրեն շրջակամիջավայրից։ Բնության հանդեպ սուբյեկտիվ վերաբերմունքն սկսում է զարգանալկենսափորձի հիման վրա, որն ի հայտ է գալիս նախադրոցական տարիքում։ Երեխայիվերաբերմունքը բնության հանդեպ աստիճանաբար վերածվում է առանձինկատերգորիայի և դառնում գերակշռող։ Ն. Կատամաձեն փորձարարական իրավիճակներում դիտարկել է 5-7 տարեկան ավելի քան 500 նախադպրոցականների։ Հետազոտվող երեխաները պետք է ընտրություն կատարեին «մարդկանց», «կենդանիների» և «առարկաների» միջև։ 50-60 % դեպքերում նախադպրոցականների ընտրողական ակտիվությունն ուղղված էր կենդանիների և միայն 20-30 %-ը՝ մարդկանցև անկենդան առարկաների վրա։ Հիմնվելով որոշակի չափանիշների վրա՝ երեխաներն այս կամ այն օբյեկտները վերագրում են ողջ լինելու կատեգորիային։ Գրեթեբոլոր նախադպրոցականները կողմնորոշվում են շարժման չափանիշով։ Եթե 3-5տարեկան երեխաները կենդանի են համարում այն ամենն, ինչ շարժվում է, այդ թվումև մեխանիկական խաղալիքները, ապա դպրոցականները կենդանի են համարումմիայն այն, ինչ շարժվում է ինքնուրույն։ Օրինակ, Դ. Ֆ. Պետիաևան արձանագրել էր,որ, ընդհանուր առմամբ, նախադպրոցական երեխաների 30-40 %-ը մտածում է, թեհեռուստացույցին հյուր գնալու հավանականություն կա, և մոտ նույքանն էլ տարակուսում է դրական կամ բացասական պատասխան տալու միջև։ Այս փուլի ավարտիներեխաների միայն 10 %-ն է տալիս բացասական պատասխան, ինչը փաստում է անտրոպոմորֆիզմի աստիճանական վերացման մասին, որը վերջնականապես ավարտվում է կրտսեր դպրոցական տարիքում [1]։ Նախադպրոցականներին բնորոշ մտածողության անտրոպոմորֆիկ ձևը բերումէ նրան, որ բնության տարաբնույթ օբյեկտներն ընկալվում են իբրև սուբյեկտ, որոնքնույնպես ունակ են մտածելու, զգալու, ունենալու սեփական ցանկություններն ունպատակները։ Նախադպրոցականի մոտ «մարդկայինի» և «ոչ մարդկայինի» միջևտարբերակում չկա [2]։ Բնության երևույթների՝ որպես սուբյեկտի ընկալում, դեռևս չի նշանակում, թեդրանք իրենց արժեքով հավասար են իրեն։ Նախադպրոցականի մտածողությանմյուս բնութագրիչ գիծը արտիֆիկալիզմն է, այսինքն պատկերացումն այն մասին, որշրջապատող աշխարհի բոլոր օբյեկտներն ու երևույթները ստեղծել է մարդը՝ նպատակներին հասնելու համար։ Արտիֆիկալիզմը պայմանավորում է բնության հանդեպվերաբերմունքի պրագմատիկ բնույթը [6]։ Երբեմն նախադպրոցականի ճանաչողական ակտիվությունը «չափից դուրսորոնողական» բնույթ ունի։ Այս դեպքում երեխաները պոկում են ծաղիկները, թիթեռնիկների թևերը։ Նմանատիպ վերաբերմունքը բնության օբյեկտների հանդեպ բացատրվում է նրանով, որ նախադպրոցականները բնությունը չեն համարում իրենցհավասար արժեք ունեցող երևույթ։ Հետևաբար, բնության հանդեպ վերաբերմունքընախադպրոցական տարիքում կարելի է որակել սուբյեկտային-ճանաչողական՝ սուբյեկտային-պրագմատիկ [1]։ Սոցիալականացման ընթացքում հաղթահարվում է նախադպրոցականինհատուկ եսակենտրոնությունը, սկսում է տարանջատվել սեփական «ես»-ը շրջապատող միջավայրից, սուբյեկտիվը՝ օբյետկտիվից։ Այս ամենի հետևանքով բնությանվերաբերմունքային դաշում դիտվում է անտրոպոմորֆիկ դիրքորոշումների թուլացում։ Կրտսեր դպրոցականը տարբերակում է «մարդկային» և «ոչ մարդկային» ոլորտները։ Ամեն դեպքում անտրոպոմորֆիզմի վերացումից հետո դեռևս պահպանվում է սուբյեկտիվ ընկալումը։ Կրտսեր դպրոցականի կենսափորձի մեծացումը հանգեցնում էնրան, որ բնության օբյեկտներն իր հետ փոխազդեցության գործընթացում ավելի ուավելի են ընկալվում որպես սուբյեկտներ։ Այս ամենն իր հերթին բերում է սուբյեկտիվդիրքորոշման ձևավորմանը, ինչը հիմք է դառնում բնության երևույթների՝ որպեսսուբյեկտների ըմբռնման համար։ Կրտսեր դպրոցականների մեծ մասն իրենց ընտանի կենդանիների հանդեպ դրսևորում է էմպատիա՝ հուզականորեն հագեցված փոխազդեցություն։ Տ. Կ. Նեստերուկի գիտափորձում դպրոցակններին առաջարկել էինթվարկել այն շրջապատն, ում հետ նրանք շփվում են և որոնք ունեն որոշակի ազդեցություն իրենց վրա։ Պարզվեց, որ մասնակիցների ութ տարեկանների 62 %-ը և 9տարեկանների 41 %-ն անվանել են առավել շատ կենդանիներին, քան պապիկներինև տատիկներին, եղբայրներին և քույրերին, համադասարանցիներին և ուսուցիչներին։ Այդ ցուցակում կենդանիներն իրենց տեղն էին զիջում միայն մայրիկին, հայրիկին և մոտ ընկերոջը։ Հատկանշական է, որ հետազոտություններն անց էին կացվելէլիտար դպրոցական հաստատությունում, որտեղ սովորում էին «ապահովված ընտանիքի երեխաները» [6]։ Կրտսեր դպրոցական տարիքին բնորոշ է սուբյեկտային-ճանաչողական տիպը։ Այդ ամենով հանդերձ բնության հետ վերբերմունքային կառույցում կրտսեր դպրոցականների մոտ սկսում է ձևավորվել գործնական բաղադրիչը։ Հենց կրտսեր դպրոցական տարիքում են երեխաները ծնողներից համառորեն ընտանի կենդանիներ խնդրում [1]։ Կրտսեր դպրոցականների մոտ բնության հանդեպ վերբերմունքը մեծ մասամբդրսևորվոմ է հենց ճանաչողական դաշտում։ Դրան նպաստում են երկու հիմնականգործոն։ Առաջինն ուսումնական գործունեության կարևորությունն է։ Առաջին և երկրորդ դասարանցիների մեծ մասը կլանված են ճանաչողական գործունեությամբ, ինչըհանգեցնում է վարքի որոշակի մարտավարության. նրանց հետաքրքիր է իմանալորևէ նոր բան։ Երկրորդը կարդալու ունակության ձեռքբերումն է. կրտսեր դպրոցականների մոտ ի հայտ է գալիս հուզող հարցերի պատասխաններն ինքնուրույնգտնելու հնարավորություն [6]։ Այսպիսով, կրտսեր դպրոցական տարիքում տեղի է ունենում երկու կարևորգործոնների տարհամաձայնեցում, որոնք պայմանավորում են բնության հանդեպվերաբերմունքի բնույթը։ Մի կողմից առկա է բնության հետ հոգեբանական կապվածության պահանջմունքը, մյուս կողմից՝ պրագմատիզմ, որը փոխանցվում է մեծերից,և բնությունից հոգեբանական բաժանում։ Այս տարհամաձայնեցումը բացասաբար էազդում առաջին հերթին բնության հանդեպ վերաբերմունքի հաստատունության ևսկզբունքայնության զարգացման վրա՝ հանգեցնելով բացասական մի շարքդրսևորումների օնտոգենեզի հետագա փուլերում, մասնավորապես՝ դեռահասությանտարիքում։ Մի շարք հեղինակների կարծիքով կոգնիտիվ դաշտի վերակառուցումը կենտրոնական իրադարձություն է, որը հիմք է դառնում դեռահասների մոտ վարքային միշարք որակական փոփոխությունների դրսևորման համար։ Մասնավորապես, էականէ «ես»-ի բացահայտումը որպես սեփական կյանքի հեղինակի, ստեղծողի և տնօրինողի։ Երեխաները սկում են «գլխի ընկնել», որ իրենց նպատակներն ու արժեքներըփոխկապակցված են։ Այս շրջանում ի հայտ է գալիս հակադրության զգացում, թե ինչեն ուրիշներն իրենցից սպասում և թե ինչի է ինքը ձգտում։ 10-11 տարեկանում այդհակադրությունը զգացվում է արդեն վարքային արտաքին դրսևորումներում։ Համաձայն Բ. Տ. Լիխաչևի՝ դեռահասության տարիքն առավել զգայուն է էկոլոգիականընկալման համար։ Կրտսեր և ավագ դեռահասների մոտ դիտվում է բնության հանդեպվերաբերմունքի ինտենսիվության ամենաբարձր մակարդակը, որն առավելագույնչափն է ամբողջ օնտոգենեզի գործընթացում [6]։ Կրտսեր և միջին դեռահասներին բնորոշ է բնության հետ հարաբերակցման ոչպրագմատիկ բնույթը։ 10-11 տարեկան երեխաների 38 %-ը և 12-13 տարեկանների 46%-ը պատրաստակամ է մասնակցել բնության պահպանմանը և միայն 2 և 6 %-ն ենմերժում [2]։ Կրտսեր և միջին դեռահասներին բնորոշ է բնության հանպեպ վերաբերմունքիսուբյեկտիվ-ոչ պրագմատիկ մոդալությունը։ Միջին դեռահասության տարիքինբնորոշ է նաև բնության հետ հարաբերակցման սուբյեկտային-էթիկական բնույթը։ Ավագ դեռահասության տարիքում տեղի է ունենում բնության հանդեպ վերաբերմունքի արմատական փոփոխություն։ Այդ վերաբերմունքը ձեռք է բերում պրագմատիկ բնույթ։ Ավագ դեռահասների մեծ մասի համար բնությունը, նախ և առաջ,նյութական արտադրանքի աղբյուր է [6]։ Հետաքրքրական է, որ բնության հանդեպ վերաբերմունքի ցածր մակարդակըկարող է համատեղվել էկոլոգիական բարձր կրթվածության հետ։ Ըստ հետազոտական տվյալների՝ դեռահասների և պատանիների տարիքային բոլոր խմբերումդիտվում է բնության հանդեպ վերաբերմունքի ինտենսիվության մակարդակի ևէկոլոգիական կրթվածության միջև կորելացիայի բացակայություն։ Բնության հանդեպ սուբյեկտային վերաբերմունքի բարձր ինտենսիվությունըբնութագրվում է սուբյեկտիվ-ոչ պրագմատիկ մոդալությամբ։ Հաշվի առնելով պրակտիկ բաղադրիչի գերակայումը՝ այդ վերաբերմունքային տիպը սուբյեկտային-պրակտիկ է։ Բացի այդ, բնության հանդեպ վերաբերմունքի զարգացման բարձր մակարդակն ուղեկցվում է բոլոր ցուցանիշների՝լայնության, հուզականության, համախմբման, դոմինանտության, սկզբունքայնության, հաստատունության, գիտակցվածության, կոգերենտության բարձրացմամբ [1]։ Ավագ դպրոցականի պրագմատիզմը բնության օբյեկտների վերաբերմունքայինդաշտում էականորեն տարբերվում է նախադպրոցական տարիքում դիտվող պրագմատիզմից։ Նախադպրոցականի մոտ այն պրագմատիկ մտածողության արդյունք է,իսկ ավագ դեռահասի մոտ դիտվում է հենց բնության հանդեպ պրագմատիգ վերաբերմունք, իսկ մնացած վերաբերմունքային ձևերը կարող են տարբերվել ոչ պրագմատիկ բնույթի մոդալությամբ [6]։ Ինչպես նախադպրոցականները, ավագ դեռահասները նույնպես բույսերի ևկենդանիների նկատմամբ «դաժան» վերաբերմունք են ցուցաբերում։ Եթե մանկականդաժանությունը չիմացության հետևանք է, ապա ավագ դեռահասներինը սոցիալական դժվարությունների հետևանքով կուտակված ագրեսիայի լիցքաթափումն է։ Այսպիսի փոխակերպում տեղի է ունենում միայն նրանց հետ, ում բնության օբյեկտները նախորդ փուլերում ոչ ամբողջապես էին բացահայտվել որպես սուբյեկտներ, ումմոտ չնչին է սուբյեկտիֆիկացիայի փորձը ոչ պրագմատիկ սուբյեկտ-սուբյեկտայինփոխազդեցության արդյունքում։ Երեխան, որը երկար ժամանակ երազել էր շնիկունենալ և վերջապես համոզել է ծնողներին, ով մի քանի տարի խնամել է նրան,խաղացել հետը, դժվար թե հակված լինի մնացած կենդանիների և բույսերի հանդեպդաժան վերաբերմունքի։ Իր սիրելի շնիկի հետ շփման ստերեոտիպիզացիայի մեխանիզմի հիման վրա ձևավորված վերաբերմունքը կտարածվի այլ կենդանի էակներիվրա [1]։ Այսպիսով, ավագ դեռահասներին բնորոշ է բնության հանդեպ վերաբերմունքիմոդալության օբյեկտիվ բնույթը։ Հետևաբար, 14-15 տարեկանում բնության հանդեպվերաբերմունքի սուբյեկտիվ մոդալությունն օբյեկտիվ-պրագմատիկ է, ինչը և պայմանավորում է օբյետկային-պրագմատիկ վերաբերմունքային ձևը, մասնավորապես,ավագ դեռահասների մոտ հաճախ դիտվում է «էկոլոգիական հանցագործություն» [1]։ Պատանեկության տարիքում բնության հանդեպ վերաբերմունքի ինտենսիվության կառուցվածքում, ինչպես և ավագ դեռահասների, շարունակում է գերակայելպերցեպտիպ-աֆֆեկտիվ բաղադրիչը, որը զգալիորեն գերազանցում է մյուսներին ևառավելագույն մակարդակին է հասնում օնտոգենեզի գործընթացում։ Երկրորդ տեղնէ զբաղեցնում գործնական, ապա վարքային, իսկ իմացական բաղադրիչը, որըառաջատար է օնտոգենեզի սկզբնական փուլում, անցում է կատարում վերջին տեղ։ Ինտենսիվության բաղադրիչների այսպիսի աստիճանակարգը բնութագրական մնումէ նաև մեծահասակների մոտ [1]։ 16-17 տարեկանում օնտոգենետիկական առավելագույնին են հասնում էսթետիկտիպի էկոլոգիական դիրքորոշումները, իսկ էսթետիկ բնույթի գործողությունըբնության օբյեկտների հանդեպ դառնում է առավել նախընտրելի։ Ընդհանուր առմամբպատանեկության տարիքում բնության հանդեպ վերաբերմունքը բնորոշվում է որպեսօբյեկտային-էսթետիկ [1]։ Անձի զարգացման հաջորդող փուլում էկոլոգիական գիտակցությունում էականփոփոխություններ տեղի չեն ունենում։ Կարևորվում է մինչև պատանեկության տարիքընկած ժամանակահատվածում տեղի ունեցած փոփուխությունները, որոնք էլ հիմնաքար են դառնում կյանքի հաջորդող փուլերում էկոլոգիական գիտակցության դրսևորման համար։ Ամփոփելով կարելի է առաձնացնել օնտոգենեզի ընթացքում էկոլոգիականգիտակցության զարգացման երկու խոշոր փուլ։ Առաջինը բնութագրվում է բնությանհանդեպ վերաբերմունքի սուբյեկտային մոդալությամբ։ Այն ընդգրկում է նախադպրոցական, կրտսեր դպրոցական, կրստեր և միջին դեռահասության տարիքային փուլերը։ Երկրորդ փուլն օբյեկտային մոդալության ձևավորման շրջանն է։ Այն ներառումէ ավագ դեռահասության և պատանեկության տարիքը։ Ըստ այդմ կարելի է առանձնացնել յուրաքանչյուր տարիքային փուլին բնորոշբնության հետ հարաբերակցման բնույթը։ Սկզբնական շրջանում երեխան իրեն չիառանձնացնում շրջակա միջավայրից։ Այնուհետև, իմանալով, որ բոլոր առարկաներնունեն անվանումներ, իրեն էլ է մյուսների պես անունով կոչում։ Էկոլոգիական գիտակցության զարգացումը տեղի է ունենում կենսափորձի հարստացման արդյունքում։ Նախադպրոցականներին բնորոշ է սուբյեկտային վերաբերմունքի սուբյեկտայինպրագմատիկ, կրտսեր դպրոցականներին՝ սուբյեկտային վերաբերմունքի կոգնիտիվսուբյեկտային-ոչ պրագմատիկ բնույթը։ Կրտսեր և միջին դեռահասներին բնութագրական է սուբյեկտային վերաբերմունքի սուբյեկտային-ոչ պրագմատիկ, ավագդեռահասության տարիքին՝ սուբյեկտային վերաբերմունքի պրակտիկ օբյեկտիվպրագմատիկ, իսկ պանակենության տարիքին՝ սուբյեկտային-էսթետիկ տեսակը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[2] Глебов В. В., Экологическая психология։ учебное пособие,Մովսիսյան ՍիաննաԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ ՕՆՏՈԳԵՆԵԶՈՒՄԲանալի բառեր՝ էկոլոգիական գիտակցություն, էկոլոգիական հոգեբանություն,օնտոգենեզ, նախադպրոցական տարիք, կրտսեր դպրոցական տարիք,դեռահասություն, պատանեկություն։

example36

example36

Հոդվածում հակիրճ ներկայացվում է ՀՀ գյուղատնտեսության համար առանձնակի նշանակություն ունեցող ալպյան և ենթալպյան գոտու արոտավայրերի պահպանության և ռացիոնալ օգտագործման խնդիրները։ Նմանատիպ երևույթների կանխման և հնարավոր լուծումները հիմնավորելու համար հեղինակները կատարել են երկարաժամկետ մշտադիտարկում՝ օգտագործելով ժամանակակից ԵՏՀ և GPS սարքավորում։ Ներկայացվում է մշտադիտարկման եղանակը, և առաջարկվում են գործնական լուծումներ։

ՀՀ գյուղատնտեսության համար առանձնակի նշանակություն ունեն ալպյան և ենթալպյան գոտու արոտավայրերը։ Արոտավայրերի պահպանության ևռացիոնալ օգտագործման խնդիրները քննարկելիս պետք է հաշվի առնել նաևկլիմայի փոփոխման ներկա երևույթները։ Արոտավայրերի սեփականաշնորհման և վարձակալության համատարած երևույթը, անկանոն, չհսկվող շահագործումը նպաստում են դրանց արագ դեգրադացմանը։ Այս երևույթը հատկապեսաղետալի է սակավահող համայնքների համար, մասնավորապես նրանց հարողտարածքներում[1]։ Այս իսկ պատճառով մեր ուսումնասիրության համար նախընտրեցինքԱրագած լեռան հյուսիսարևմտյան լանջին գտնվող Պեմզաշեն համայնքին անմիջականորեն հարող, հյուսիսարևմտյան դիրքադրությամբ, մերձալպյան գոտու20-350 թեքությամբ, մոտ 2.5 հա մակերեսով տարածքը, որը վաղ գարնանը, ծլարձակման շրջանում ծառայում է արոտավայր, այնուհետև արոտավայր տանող ճանապարհ, այսինքն՝ երկակի խոցելի տարածք։ Պեմզաշեն համայնքը համարվում է առավել սակավահող համայնքներիցմեկը ՀՀ-ում, ունի ընդամենը 400հա վարելահող, 1200հա արոտավայր և խոտհարք, մեկ շնչի հաշվով մոտ 100 քառ/մետր գյուղատնտեսական հողատարածք։ Համայնքի տարածքում շուրջ 350հա լքված քարհանքեր են։ Համայնքում բարձրէ նաև աղքատության ցուցանիշը։ Գյուղին անմիջական հարող արոտային տարածքներն Արագածի լանջնի վեր են, ունեն լանջային տարբեր դիրքադրումներ ու թեքություններ։ Այս շրջանում շատ են նաև լանջերի հիմքային մերկացումները։ Մերձալպյան գոտու ստորին սահման հանդիսացող նշված տարածքը ծառայում է որպես արոտավայր։ Հողածածկը հիմնականում սևահողային է, հիմքում կավային ծածկույթով, որտեղ սևահողի շերտը տատանվում է 10-15սմ-ի սահմաններում։ Տարածքի կլիման բարեխառն ցամաքային է, լավ արտահայտված տարվա եղանակների հերթագայմամբ։ Տեղումները գերազանցապես թափվում են գարնանը` ապրիլմայիս ամիսներին՝ հասնելով մինչև հունիսի կեսը։ Ամառը տևական չոր է, երբեմն դիտարկվող տեղատարափ անձրևներով։ Տեղումների երկրորդ ռեժիմը ակտիվանում է աշնանը` հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին։ Կայուն ձյունածածկըհաստատվում է նոյեմբերից ապրիլի սկիզբ։ Տարածքում իշխում են տարախոտային հացազգիները, ներկայումս շրջանում անկանոն գերարածեցման հետևանքով նվազել են օգտակար բուսատեսակների բաժինը։ Վերջին հինգ տարիներին նշված տարածքի դիտարկման ժամանակ ուրվագծվում էր ոչ միայն բուսազրկման ու լանջային էրոզիայի զարգացումը, այլև լանջային սողանքիննպաստող հետևյալ պայմանների ակտիվացումը՝ - արոտային շրջանի տևողության ռեժիմի խախտումը վաղ գարնանը և ուշաշնանը, հատկապես մանր եղջերավոր անասունների համար, ընտանիկենդանիների շարժը գարնանային ակտիվ ծլարձակման շրջանում, երբհողաշերտը գերխոնավ է,- ծառայելով որպես անասունների մշտական շարժի ուղի՝ տարածքում ակտիվացել է ճանապարհային էրոզիան՝ ժամանակի ընթացքում վերաճելով ակոսայինի։ Լանջերի ստորին մասում այն արդեն երկարաձգվել է մեկ մետր ևավելի խորության հեղեղատների։ Հեղեղատների խորացմանը և հետագահեղեղատաառաջացման գործընթացին նպաստում են նաև տեղատարափանձրևներն ու կարկտահարությունը, որի արդյունքում ակտիվացել են սելավային երևույթները։ Տարածքի նախնական դիտարկումը կատարվել է 30.06.2010թ. ՀՊՄՀ-իաշխարհագրության բաժնի ուսումնական պրակտիկայի ժամանակ, ուսանողների անմիջական մասնակցությամբ։ Հետագա ուսումնասիրումը կատարվել էպարբերական դիտարկումների և հաշվարկների միջոցով։ Հետազոտության մեթոդաբանությունը։ Ընտրված տարածքը, մոտ 2.5 հա,բաժանվել է պայմանական հավասարաչափ քառակուսիների՝ 100x100մ մակերեսով։ GPS Etexs 20 սարքի օգնությամբ տարածքի ամեն քառակուսում չափվելեն բուսածածկի առկա և բացակա մակերեսները և հաշվարկվել ըստ տոկոսային հարաբերության։ Տարածքի աշխարհագրական կոորդինատները տրվում ենWGS 84 UTM zone 38 համակարգով (աղյուսակ 1)։ Նկ. 1 Ցցանշերի ամրացումը տեղանքում 14.07.2010Ուսումնասիրվող տարածքի աշխարհագրական կոորդինատները Աղյուսակ 1.ԱմսաթիվըՏարածքի սահմանային կետերի համարներըԱշխարհագրականկոորդինատներըԲարձ. ծովիմակ.1840.1 մ1849.7 մ. 1866.7 մ .1892.7 մ1887.6 մ1876.1 մ.*Առաջին դիտարկում ` 14-ը հուլիսի 2010թ. Տարածքի առանձնացված քառակուսիներում բուսածածկի առկա և բացակա մակերեսների առավելագույն արդյունքը կազմել է 78.4% (5 քառակուսիներ), իսկ նվազագույնը 22.5% (10 քառակուսիներ), նախնական հաշվարկով հետազոտվող տարածքի բուսածածկի ընդհանուր միջինացված արժեքը կազմում է 68.2%։ Համապատասխանաբար ներկայացվում են հաջորդ դիտարկումներիարդյունքները։ *Երկրորդ դիտարկում` 14-ը օգոստոսի 2010թ. Առավելագույն արդյունքը կազմել է 61% (2 քառակուսիներ), իսկ նվազագույնը՝ 12.5% (8 քառակուսիներ), նախնական հաշվարկով ընդհանուր միջինացված արժեքը կազմում է 48.8%։ *Երրորդ դիտարկում ` 12-ը սեպտեմբերի 2010թ.Առավելագույն արդյունքը կազմել է 52% (2 քառակուսիներ), իսկ նվազագույնը՝ 2.5% (10-ը քառակուսիներ), նախնական հաշվարկով ընդհանուր միջինացված արժեքը կազմում է 32.2%։ *Չորրորդ դիտարկում` 21-ը նոյեմբերի 2010թ. Գարնանային դիտարկումները ավելի հիմնավոր դարձնելու և գնահատման ճշտության բարձրացման համար լրացուցիչ ընտրվեցին 10 կետեր, որոնքնշվեցին փայտե համարակալված ցցանիշերով և գրանցվեցին նրանց կոորդինատները /աղյուսակ 2/։ *Հինգերորդ դիտարկում 29.05.2011թ.։ Դիտարկումների համար ամրացված ցցանիշերի մի մասը՝ 5 ցցանիշեր տեղանքի հողի հեղեղման և փլվածքների հետևանքով դիտարկման օրը չիհայտնաբերվել։ Մնացած 5-ը պահպանվել են, և ըստ GPS-ի ցուցմունքների համեմատման՝ արձանագրվել է տեղաշարժ` 3 ցցանիշերը (թիվ 1,5,6) մինչև 1մ, իսկ 2-ը(թիվ 3,10) ավելի քան 1մ։ Աղյուսակում փակագծերում ներկայացվածեն հինգերորդ դիտարկման արդյունքները։ Դիտարկման համար կատարված ցցանշումների կոորդինատների Աղյուսակ 2.Ցó³ÝÇß»ñիհամարներըԱշխարհագրականԿոորդինատներըԲ³ñÓñ. ÍáíÇ Ù³Ï.Ծանոթություն։ Բոլոր չափումները կատարվել են GARMIN Etrex 20, GPS+ГЛОНАСС ընդունիչի օգնությամբ, իսկ դիտարկման օրերն ու ժամերն ընտրված են արբանյակային կայանների լավագույն դիմակայության պայմաններում։ Այս առումով չափումների ճշտությունը բավարար է հետազոտության արդյունքների համար։ Բուսազրկված տարածքի չափաբաժնի միջինը 2011թ. կազմել է 60-75% նախորդ` 2010թ. 50-55%-ի փոխարեն, ընդ որում, առկա են լրիվ բուսազրկվածհատվածներ։ Առաջին և հինգերորդ դիտարկումների արդյունքում մեկ տարվա ժամանակահատվածում առաջացած էրոզիոն ակոսներն ու ձորակները խորացել ենմիջինը 15-20%-ով։ Դիտարկման դաշտային աշխատանքների տվյալները մշակվել և քարտեզագրվել են։ Դիտարկման արդյունքներում արձանագրվել է /29.05.2011/ լանջն ի վեր20-50սմ լայնությամբ երկարաձգված նոր հողաշերտի խախտում 52մ երկարությամբ։ Այս հանգամանքը նպաստում է մեկ տարվա կտրվածքով դեպի վեր լանջային էրոզիայի ակտիվացմանը ։ Մարզում և հանրապետությունում այս ամենը սկզբնավորվեց սեփականաշնորհման գործընթացին զուգահեռ, իսկ ավելի ճիշտ՝ պետական վերահսկողության թուլացմամբ։ Բնածին և մարդածին ազդակների համատեղ ներգործությամբ բնական լանդշաֆտները տարեցտարի ավելի խոցելի են դառնում, որիտիպական օրինակն է դիտարկվող տարածքը։ Հանրապետության լանդշաֆտների արիդացման ոլորտը աստիճանաբար ընդլայնվում է, նրանց խոցելիության բնույթն ու աստիճանը ավելի են ուժեղանում։ Դրան համընթաց առաջանում են սելավային նոր օջախներ, և ընդլայնվում՝ հները։ Եզրակացություն• Ուսումնասիրված տարածքի արագ բուսազրկման գլխավոր պատճառը՝չկանոնակարգված արոտային ռեժիմն է։ Մեկ արոտային սեզոնի ընթացքումբուսազրկման միջին ինտենսիվությունը կազմել է 20-25%։ • Լանջի էրոզիոն ակտիվությունը պայմանավորված է բուսազրկմամբ, որիննպաստում են նաև անասունների՝ դեպի արոտ տեղաշարժը և գարնանայինու աշնանային ինտենսիվ տեղումները։ • Ներկայումս վերը նկարագրված տարածքը ներկայացնում է լիովին դեգրադացված, լանջն ի վեր գրեթե բուսազուրկ, նախորդ տարիների համեմատառավել ընդարձակված հեղեղատներով, էրոզացված տարածք։ Նմանօրինակ բնական աղետների ռիսկերի նվազեցման լավագույն միջոցներից է հանրությանը և պատկան մարմիններին իրավիճակի մշտականիրազեկումը։ Մեր կողմից դիտարկված երևույթի՝ որպես դանդաղ ձևավորվողտարերային աղետի իրազեկման գործընթացը արդյունավետ է իրականացնելհետևյալ օղակներով։ Նախ՝ համայնքի ազգաբնակչության իրազեկում՝ ներգրավելով նաև դպրոցը։ Իրազեկման հաջորդ օղակը տեղական ինքնակառավարման մարմիններնեն, քանի որ երևույթը կարող է ավելի լայնամասշտաբ դրսևորումներ ստանալ։ Այս երևույթների ուսումնասիրումը ներկայումս տեղ է գտել «Գլոբալ և տարածաշրջանային կլիմայական մոդելներ և կլիմայական ռիսկեր» ծրագրերում [1]։ Նկ. 2 Տարածքի ներկա իրավիճակը 20.06.2014թ.Առաջարկներ. Դեպի արոտ կենդանիների շարժի կանոնակարգում։ Մշակել ծրագիր համայնքին հարող վերոհիշյալ տարածքներում 25-30 հա ծառատունկ իրականացնելու համար։ Recommendations for the prevention of disaster risk reduction and publicԳ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն 1. ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարություն, Հայաստանի հիդրոօդերևութաբանության և մոնիտորինգի կետական ծառայություն, Հ.Մելքոնյան,Կլիմայական ծառայություններ, Երևան, 2012թ.։ Տեղեկություններ հեղինակների մասինԱշոտ Գևորգի Աջամօղլյան – մանկ. գիտ. թեկնածու, դոցենտԽ. Աբովյանի անվան Հայկական պետական մանկավարժական համալսարանիաշխարհագրության և աշխ.դաս.մեթոդիկայի ամբիոնի վարիչ։ Տիգրան Հովիկի Բաբայան- Խ. Աբովյանի անվան Հայկական պետականմանկավարժական համալսարանի աշխարհագրության և աշխ.դաս.մեթոդիկայիամբիոնի համակարգչային քարտեզագիր։

example539

example539

Ամփոփելով լեզվական նյութի ուսումնասիրությունը` կարող ենք ասել, որ փոխառություններ կատարելիս կարևոր հանգամանք է այն, որ օտար բառը պետք է համապատասխանի փոխառու լեզվի հնչյունական և գրաբանական համակարգին, իմաստային առումով հասկանալի լինի, բառակազմական առումով ակտիվ լինի և հաճախ գործածվի լեզվակիրների կողմից։ Իսկ պատճենյալ կաղապարների մասին պետք է նշենք. պատճենման բառակազմական եղանակը գործուն է նորակազմություններում։ Ամբողջությամբ պատճենյալ կաղապարներ հանդիպում են տերմինահամակարգերում` հատկապես իրավական և բժշկական։ Պատճենյալ բարդ նորակազմություններում բառակազմական տեսանկյունից մեծ ակտիվություն են դրսևորում օտար բառ+ հայերեն ձևույթ կառույցով կազմությունները։ Այսպիսով, վերջին շրջանում հայերենը հաճախ է դիմում փոխառության՝ ռուսերենի կամ այլ օտար լեզուների միջնորդությամբ։ Լեզվում ստեղծվում են փոխառությունների հայերեն համարժեքներ, որոնք մրցության մեջ են օտար բառերի հետ և միայն ժամանակի քննության արդյունքում պարզ կլինի, թե՞ դրանցից որոնք կընդունվեն և կգործածվեն լեզվակիր հանրույթի կողմից։

ՆՈՐԱԳՈՒՅՆ ՓՈԽԱՌՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԲԱՌԱՊԱՏՃԵՆՈՒՄՆԵՐՓոխառությունը լեզվի բառային կազմի հարստացման հիմնական միջոցներից է։ «Լեզվական այս կամ այն տարրի` հիմնականում բառի անցումը մի լեզվից մյուսին այդլեզուների շփման, փոխազդեցության հետևանքով (կատարվում է նոր հասկացություններ, իմաստներ կամ եղածների տարբերացումներ արտահայտելու նպատակով)»1։ Պատճենումը փոխառության եղանակ է, որը բնորոշ է եղել հայոց գրականլեզվին։ Փոխառությունը կատարվում է երկու եղանակով` ներքին և արտաքին։ Արտաքին այն փոխառությունները, որոնք մի լեզվից անցել են մյուսին, իսկներքին են մի լեզվի նախորդ փուլից` հաջորդին անցածները (գրաբարից` հընթացս),արևմտահայերենից (ռազմավարական), խոսակցականից (մրմուռ), բարբառներից(չմուշկ, գետնանուշ, դահուկ, էտել և այլն)։ Փոխառության գործընթացը լեզվաբանության մեջ դիտարկվում է ներքին տարբեր դրսևորումներով։ Ըստ անցման եղանակի փոխառությունները լինում են` ա) անմիջական, բ) միջնորդական, գ) բանավոր, դ) գրքային, ե) գրական, զ) կրկնակ կամ ստուգաբանական կրկնակներ։ Հայոց լեզուն իր զարգացման տարբեր շրջաններում այս կամ այն չափով կատարել է փոխառություններ։ Խոսելով փոխառություն կատարելու պատճառների մասին` Մ. Աբեղյանը առանձնացնում է հատկապես արտաքին գործոնները, երբ «գաղափարներ կան, որոնցհամապատասխան բառեր չկան ազգային լեզվի մեջ, ինչպես են դրսից մտած նորգաղափարները, նոր մշակույթի ձևերը, նոր արվեստներ, ապրանքներ և այլն, կամաեթե կան համապատասխան բառեր ու կապակցության ձևեր, բայց խոսողին թվում է,թե չեն արտահայտում, ինչ որ օտար լեզվինը»2։ Հետագայում անդրադառնալով փոխառություններին` լեզվաբան Ա. Սուքիասյանը առանձնացնում է օտար բառեր փոխառելու հետևյալ պատճառները.ա) բառի անբարեհնչունությունը կամ երկար լինելը (տուրիզմ-զբոսաշրջություն),բ) նորակազմ բառի իմաստային որոշակի անհամապատասխանությունը (ընկերվարություն-սոցիալիզմ),գ) Փոխառու լեզվի կողմից տվյալ բառին իմաստային կամ ոճական որևէ նրբերանգ կամ տարբերակում հաղորդելու ձգտումը (հարևան-դրացի),դ) Փոխառու լեզվում օտար բառի հոմանշային կիրառություն ստանալը (կոմպրոմիս-փոխհամաձայնություն),1 Պետրոսյան Հ., Հայերենագիտական բառարան, Երևան, 1987, էջ 613։ 2 Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, Երևան, 1965, էջ 49։ ե) Տերմինային բազմիմաստությունից խուսափելը (կոմպրեսոր-1. ճնշակ, 2. սեղմակ, սեղմիչ)1։ Ժամանակային առումով ընդունված է մեր բառապաշարի փոխառյալ շերտըբաժանել հնագույն, նոր և նորագույն շրջանների։ Նոր են այն փոխառությունները, որոնք ժամանակակից հայերենը կատարել է իրկազմավորման շրջանից մինչև խորհրդային ժամանակաշրջանը։ Դրանք առնչվում ենաշխարհաբարյան շրջանին, երբ հայերենը փոխառություններ է կատարել հիմնականում իտալերենից, նոր հունարենից, ֆրանսերենից, անգլերենից, գերմաներենից ևայլն։ Նորագույնն ամբողջապես ընդգրկում է խորհրդային շրջանը։ Այս շրջանի փոխառություններն առավելապես կապվում են ռուսաց լեզվից, մասնավորապես նրա միջնորդությամբ կատարվածներին, երբ փոխառվեցին և պատճենվեցին հազարավորբառեր2։ Պետք է նշել, որ Մ. Աբեղյանն առանձնացրել է իմաստային փոխառությունը` որպես փոխառության տեսակ, երբ օտար բառի իմաստի ազդեցությամբ լեզվում եղածբառի իմաստը ընդարձակվում կամ փոխվում է։ Հեղինակը նշում է, որ այս երևույթըհաճախ գիտակցաբար կիրառվում է գիտության և արվեստների տերմինահամակարգերում. «փոխանակ օտար բառը ընդունելու դրանց համապատասխան նշանակությունները տրվում են բնիկ բառերին, և կամ այլ լեզուների բառերի օրինակով նոր բառեր են կազմվում»3։ Այսպիսով, կարող ենք փաստել, որ Մ. Աբեղյանն ընդունում է այն իրողությունը,որն այսօր անվանում ենք բառակազմական և իմաստի պատճենում։ Փոխախառություններ կատարելը պայմանավորված է քաղաքական կյանքում,տնտեսության, մշակույթի բնագավառներում, ինչպես նաև հանրության սոցիալականկողմնորոշման մեջ տեղի ունեցած փոփոխություններով։ Լեզվաբան Ա. Մարտիրոսյանը, ուսումնասիրելով նորագույն փոխառությունները,նշում է, որ քանակական տեսակետից առավել գերակշռող են արտաքին փոխառություններն ու պատճենումները` առավելապես ռուսերենի միջնորդությամբ4։ Օրինակ`ակցիա-կազմակերպված բնույթ կրող գործողություն, անիմացիոն-մուլտիպլիկացիոն,բիզնես ֆորում-բիզնես-համաժողով, բիզնեսմեն-գործարար, գենոֆոբիա-ցեղատյացություն, գլոբալիզացիա-համաշխարհայնացում, դեպարտամենտ-նախարարությանկամ կառավարության այլ հաստատության բաժանմունք (վարչություն) (< ռուս.՝ департамент, < ֆրանս.՝ de'partement), ինտերնետ-համացանց, իմիջ-կերպար, լեգիտիմ/ություն-օրինական, լոբբի /-իզմ /-իստ/- օրենսդիր մարմիններին կից մոնոպոլիաների գործակալների ու գրասենյակների համակարգ, որը ճնշում է գործադրում օրենսդիրների ու պաշտոնյաների վրա (< անգլ. lobby ճեմասրահ), կինոբիենալե-կինոփառատոն, կոալիցիոն-դաշնադրային, հակեր-համակարգչահեն, հիթ-ճանաչված երգ,մեղեդի (<անգլ hit հարված), մենեջեր-կառավարիչ, մենեջմենթ-կառավարում, մարկեթինգ-շուկայագիտություն, մենթալիտետ-մտածողություն, կամիկաձե–անձնասպան(< ռուս. камикадзе), շոու բիզնես-հեռուստատեսություն, կինո, թատրոն և այլն (անգլ.՝show business), պապարացցի-լրագրող (իտ.), հաճախ` ֆոտոլրագրող, որն իր տեղեկությունը հայթայթում է լրտեսման ճանապարհով, պոպուլիզմ-ամբոխավարություն,1 Սուքիասյան Ա., Ժամանակակից հայոց լեզու, Երևան, 1999, էջ 187-188։ 2 Տե´ս նույն տեղում, էջ 193-194։ 3 Նույն տեղում, էջ 49։ 4 Մարտիրոսյան Ա., Արդի հայերենի նորաբանությունների բառակազմական կաղապարները, Երևան,2007, էջ 136։ պրոդյուսեր-թողարկիչ, ռետրո-ոճ արվեստի նորաձևության մեջ, որ նախընտրում էհինը, սինգլ-որևէ բանի եզակին, միակը (<անգլ. singl < adj< singl), վիրտուալ-ոչ երկրային, անիրական, թվացյալ, օլիգարխ-տնտեսական, քաղաքական գերիշխանությունունեցող անձ, օմբուդսմեն-մարդու իրավունքների պաշտպան (իրավապաշտպան),ֆալշ ստարտ-կեղծ մեկնարկ և այլն։ Փոխառությունների յուրացման գործառույթում իմաստային փոփոխություններըերբեմն սերտորեն կապված են բառի կառուցվածքային-քերականական առանձնահատկությունների հետ։ Ա. Մարտիրոսյանն անդրադառնում է նաև փոխառյալ բառերի իմաստափոխությանը։ «Հաճախ փոխառյալ բառերի իմաստափոխությունը պայմանավորվոած է լինում նաև այն հանգամանքով, թե փոխառուլեզվում փոխառյալ բառի որիմաստ(ներ)ն է արմատավորվում։ Այսպես` փոխառու լեզվում իմաստի նեղացում ենստացել այնպիսի բազմիմաստ բառեր, ինչպես` business- 1. զբաղմունք, գործ, մասնագիտություն 2. առևտրական ձեռնարկություն` ֆիրմա, 3. շահավետ գործարք, որոնցից հայերենում գործածական է առաջին իմաստը, կամ`Sport- 1. զվարճանք, կատակ, 2. երկրպագու, 3. պճնամոլ, պճնազգեստ տղամարդ, որոնցից որոշ իմաստային ճշգրտմամբ և հավելմամբ գործածական է առաջինը»1։ Տարբերվում են պատճենումների բառակազմական և իմաստային տեսակներ։ Բառակազմական (բառապատճենումներ), երբ կատարվում է օտար բառի՝ ըստձևույթների թարգմանություն՝ հայ.՝ գերխանութ, < ռուս.՝ Супермагазин, անգլ.՝ < supermarket։ Իմաստային, երբ փոխառվում է բառի փոխաբերական իմաստը` հայ.` կառույցհաստատություն, գերատեսչություն, համակարգ ռուս.` структура-ից, դարձվածայինպատճենում, երբ կատարվում է դարձվածային արտահայտության բառացիթարգմանություն` հայ. կուրորեն ենթարկվել< ռուս. Слепое повиновение գերմ. <blinder Gehorsam և կիսապատճենումներ, երբ թարգմանվում է բառի միայն մի մասը`հայ. մակրոտնտեսություն < Макроэкономика։ Պատճենումների առատությունը տվալ լեզվում որպես կանոն պայմանավորվածէ լինում ուղղակի փոխառությունների կտրուկ աճով, որպես հետևանք լեզվակիրներիանմիջական ռեակցիայի։ Ժամանակակից հայոց լեզվում պատճենայլ կաղապարներըառավելապես փոխառված են ռուսերենից։ Պատճենման` որպես բառակազմական եղանակի մասին գաղափար է տվելդեռևս Մ. Աբեղյանը. «Սովորաբար բառեր և կապակցության ձևեր են առնվում ուրիշլեզուներից և ոչ առանձին ձևական մասեր։ Բայց երբ մի որևէ լեզվից մտնում են նույնածանցով կազմված բառեր, որոնց բները ևս մենակ գործածվում են և այդ բառերնայլևս չեն ջոկվում բնիկ բառերից, այն ժամանակ դրանց ածանցական մասերն արդենգործոն են դառնում և ուրիշ բառերի հետ դրվելով` նոր բառեր են կազմում»2։ Պատճենման բառակազմական եղանակին ուշագրավ մեկնաբանություն է տալիսԷդ. Աղայանը. «…. Պատճենումների ժամանակ վերցվում են բառի արտահայտածհասկացություննն ու ներքին ձևը, ու այլ կերպ ասած պատճենման դեպքում օտարբառը պարզապես թարգմանվում է փոխատու լեզվի բառերով կամ բաղադրությունների բաղադրիչներով» 3։ Ըստ Ա. Մարտիրոսյանի` պատճենյալ կաղապարները լինում են`1 Մարտիրոսյան Ա., էջ 133։ 2 Աբեղյան Մ., էջ 49։ 3 Աղայան Է., Բառագիտություն, Հայոց լեզու, մաս 1, Երևան, 1980, էջ 176։ 1. Ածանցավոր պատճենյալ կաղապարներ.ա) նախածանցավոր բ) վերջածանցավոր2. Բարդ պատճենյալ կաղապարներ3. Կիսապատճենումներ։ 1. Ածանցավոր պատճենյալ կաղապարներում գերակշռում են նախածանցավորնորակազմությունները։ Պատճենյալ ածանցավոր նորաբանությունների կաղապարներում բառակազմական ակտիվություն են դրսևորում գեր-<сверх, super, ներ-<внутри-,հակ-<анти-, контр-, հետ-<пост-, после-, փոխ-<вице-, ապա-<де նախածանցները,որոնք բաղադրվում են ինչպես պարզ, այնպես էլ բաղադրյալ հիմքերի հետ։ Նախածանցավոր կաղապարներ։ Բառակազմական ակտիվություն է դրսևորումգեր- նախածանցը, որն առավելապես բաղադրվում է գոյական հիմքերի հետ։ Օրինակ` գերխնդիր, գերաստղ, գերզենք, գերլրտես, գերմարդ և այլն։ Բաղադրյալ հիմքով նորակազմ կաղապարներն ավելի հաճախ են հանդիպում։ Այդպիսի մասնակաղապարներ են` նախածանց + վերջածանցավոր բառ, նախածանց+ բարդ ածանցավոր բառ, նախածանց + բարդ բառ։ Նախածանց + վերջածանցավոր բառ մասնակաղապարով նորակազմություններում առավել հաճախ են հանդիպում ` գեր-, հակ(ա)-, հետ-, ներ-, ապա-, փոխ- նախածանցները։ Օրինակ` գեր- գերտերություն, գերընկերություն, գերշահույթ, հակ(ա)- հակափաստարկ, հակաառևանգչային, հակաարմատական, հականախագահական, հակաքարոզչություն, հետ- հետխորհրդային, հետբուհական, հետտոնական, հետերաշխիքային, հետմասնավորեցում, ներ- ներդաշինքային, ներքաղաքական, ներուժային,ապա- ապագաղափարական, ապաքաղաքական, փոխ- փոխխոսնակ, փոխնախագահ։ Նախածանց + բարդ ածանցավոր բառ` հակ(ա)-հակագովազդ, ապա-ապասղաճ, փոխ-փոխվարչապետ։ Վերջածանցավոր կաղապարներ։ Պատճենյալ վերջածանցավոր կաղապարներնավելի քիչ են։ Նորակազմություններում բառակազմական ակտիվություն է դրսևորում-մետ(про-) վերջածանցակերպը, որով ստեղծված բառերը պատկանում են առավելապես քաղաքական տերմինահամակարգին։ Օրինակ` նախագահամետ, կառավարամետ իշխանամետ, արևմտամետ, կենտրոնամետ և այլն։ Պատճենյալ ածանցավոր նորակազմություններում բավական գործուն են հեռուստ(ա)- (< теле-, < tele) առաջնաբաղադրիչով ձևերը։ Վերջինս բաղադրության կազմում այնքան է կայունացել, որ հավակնում է վերածվել նախածանցակերպի` չնայածբաղադրության կազմում այն դեռևս չի կորցրել իր բառայնացված արտահայտությունը։ Օրինակ` հեռուստագովազդ, հեռուստախաղ, հեռուստահաճախականություն,հեռուստաարտոնագրային, հեռուստաբանավեճ, հեռուստաարտադրանք, հեռուստաընկերություն, հեռուստաէսսե, հեռուսակատալոգ, հեռուստալոտո և այլն։ 2. Բարդ պատճենյալ կաղապարներ։ Պատճենյալ և կիսապատճենյալ բարդություններում առավել հաճախ են բաղադրիչների համադասական հարաբերությամբկապված հարաբերությունները։ Օրինակ` քաղաքաիրավական < политикоправовой,պետաիրավական < государсвенноправовой, հոգեսոցիալական < психосоциальный,դատաիրավական < судебноправовой, կենսատնտեսական < биоэкономический,աֆրասիական < афроазийский, բժիշկ-կենսաբան < врач-биолог, բժիշկ-վարակագետ< врач-вирусолог, բողոք-նամակ < письмо-протест և այլն։ Պատճենյալ բարդ նորակազմություններում բառակազմական ակտիվ գործառույթ են դրսևորում եթեր-< эфир, տեսա-< видео առաջնաբաղադրիչները։ Օրինակ`եթերաժամանակ, եթերաշրջան, եթերաժամ, տեսաալիք, տեսալրաքաղաք, տեսախաղ, տեսաերիզ, տեսանյութ, տեսահեռակապ, տեսահոլովակ, տեսժապավեն, տեսաձայնադարան և այլն։ Պատճենյալ բարդություններում հանդիպում են նաև հատված հիմքով կազմություններ։ Օրինակ` եվրա-(եվրոպական) հիմքով` եվրամիություն, եվրախորհուրդ, եվրադատարան, եվրապատգամավոր։ 3. Կիսապատճենյալ կաղապարներ։ Կիսապատճենյալ նորաբանություններիկաղապարներում հաճախակի են հանդիպում համադասական կազմությամբ բաղադրիչներ։ Օրինակ` շոու-ծրագիր, ցուցահանդես-վաճառք, վագոն-տնակ։ Կիրառելի եննաև էկո-, էներգ (ա)-, միկրո-, մակրո-, մոնո-, ավիա-միջազգային տերմինակազմիչովկազմվածները։ Օրինակ` էկոհամակարգ, էներգահամակարրգ, էներգակիր, էներգամատակարար, մակրոտնտեսագիտություն, մակրոտնտեսություն, մակրոաշխարհ, միկրոմրցախաղ, ավիատոմս, ավիաաղետ, ավիաբեռնափոխադրում։ Օտար բաղադրիչ +հայերեն ձևույթ կազմությունները ինչպես` հիպոթեքային, նյումետալական < անգլ.New metal-ից («Նյու մետալ» երաժշտական ուղղություն), լոբբիստական, ինտերնետային, ամերիկամետ, լիգիտիմություն, բրոքերային, չեչենամետ և այլն։ Հայերեն ձևույթ +օտար բաղադրիչ` գերպրոբլեմ, գերկոնցեռն, գերմոդել, հակապոպուլիստ, հակադեպրեսիանտ։ Կիսապատճենյալ նորակազմություններում գործուն հիմք են նաև կինո-, ավտո-,առաջնաբաղադրիչները։ Օրինակ` կինոգործ, կինոդեր, կինոշաբաթ, կինոդպրոց, կինոշուկա, կինոընկերություն, կինոբանավեճ, ավտոառևանգում, ավտոաշխարհ, ավտոեհեն, ավտոթափոն, ավտոցուցահանդես։ Հերմինե Կարապետյան ՆՈՐԱԳՈՒՅՆ ՓՈԽԱՌՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԲԱՌԱՊԱՏՃԵՆՈՒՄՆԵՐԲանալի բառեր՝ փոխառություն, պատճենում, նորաբանություն, բառապաշար, տերմին, բառակազմություն։

example2317

example2317

Ազգային փոքրամասնությունները մշտապես գտնվում են ՀՀ իշխանությունների ուշադրության կենտրոնում։ Թեպետ Հայաստանում ազգային փոքրամասնությունների մասին առանձին օրենք չկա, սակայն օրենքի բացակայությունը չի խանգարում, որ ՀՀ կառավարությունը մեծ ավանդ ունենա ազգային փոքրամասնությունների կրթամշակութային համակարգը կայացնելու և զարգացնելու գործում։ Ազգային փոքրամասնություններն իրենց մայրենի լեզվի ուսուցման իրավունքն իրականացնելիս չեն հանդիպում հակազդեցությունների, սակայն բոլոր ազգային փոքրամասնությունների համար էլ առկա են և´ մասնագետների, և´ կրթական ծրագրերի պատրաստման խնդիրներ` կապված մեր երկրի սոցիալ-տնտեսական ծանր իրավիճակի հետ։

Ա EveryoneԳԱՅԻՆ ՓՈՔՐԱՄԱՍՆՈՒԹՅԱՆ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԿԱGՄԱԿԵՐՊՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Բոլորին է հայտնի, որ դարեր շարունակ Հայաստանի տարածքում բնակվել են տարբեր ազգությունների ներկայացուցիչներ, որոնք երբևէ խտրականության չեն ենթարկվել։ Հայաստանի Հանրապետությունում ազգային փոքրամասնություն են համարվում Հայաստանի Հանրապետությունում մշտապես բնակվող, Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն ունեցող անձինք, որոնք ազգային պատկանելությամբ տարբերվում են երկրի հիմնական բնակչությունից։ Ըստ 2011 թվականի մարդահամարի, ազգային փոքրամասնությունները կազմում են Հայաստանի Հանրապետության բնակչության 1,8% -ը։ Հայաստանում հայերի հետ միասին ապրում են ավելի քան քսան ազգություններ, որոնցից 11 էթնիկ համայնքներ ինքնակազմակերպված են ՝ ասորական, եզդի, քուրդ, ռուս, բելառուս, ուկրաինացի, վրացի, հրեա, լեհ, հունական և գերմանացի։ Մեր պետական ​​քաղաքականությունն է ՝ հնարավորինս աջակցել ազգային փոքրամասնություններին և փոքր ժողովուրդներին։ Նախ անդրադառնանք ազգային օրենսդրական դաշտի դրույթներին, որոնք վերաբերում են ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանությանը։ Այսպիսով, նախ և առաջ, ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանության պետական ​​քաղաքականության իրականացման հիմնական առանցքը պետության հիմնական օրենքն է ՝ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրություն։ «Բոլոր մարդիկ հավասար են օրենքի առաջ»։ Խտրականություն ՝ կախված սեռից, ցեղից, մաշկի գույնից, էթնիկական կամ սոցիալական ծագումից, գենետիկական հատկություններից, լեզվից, կրոնից, աշխարհայացքից, քաղաքական կամ այլ տեսակետներից, էթնիկ փոքրամասնության կարգավիճակից, գույքի կարգավիճակից, ծնունդից, հաշմանդամությունից, տարիքից ՝ անձնական կամ սոցիալական այլ հանգամանքներից , դա արգելված է »[1]։ Սահմանադրության 41-րդ հոդվածը հայտարարում է, որ յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի պահպանել իր ազգային-էթնիկական ինքնությունը։ Ազգային փոքրամասնություններին պատկանող անձինք իրավունք ունեն պահպանել և զարգացնել իրենց ավանդույթները, լեզուն, դավանանքը և մշակույթը։ Այնուհետև 1993 թ.-ին «Լեզվի մասին» ՀՀ օրենքի 1-ին հոդվածը սահմանում է. «Հայաստանի Հանրապետությունը երաշխավորում է իր տարածքում ազգային փոքրամասնությունների լեզուների անվճար օգտագործումը» [2]։ Համապատասխան ինստիտուցիոնալ համակարգի առկայությունը նույնպես շատ կարևոր է ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունից։ Այս հաստատություններից մեկը Նախագահի աշխատակազմին կից ՀՀ ազգային փոքրամասնությունների ազգային-մշակութային կազմակերպությունների համակարգող խորհրդի ստեղծումն է, որի գործառույթները ներառում են ազգային փոքրամասնությունների ազատությունների և իրավունքների պաշտպանություն և պաշտպանություն, հարցերի քննարկում։ կրթական և մշակութային ծրագրերի հետ կապված և այլն։ Ըստ նրա ՝ ՀՀ ազգային փոքրամասնությունների և կրոնի վարչությունը, որը համակարգում է ազգային փոքրամասնությունների կրոնի ոլորտները, իրավասություն ունի պետական ​​մարմինների համակարգում գործառույթներ իրականացնել ազգային փոքրամասնությունների վրա։ Այլ կերպ ասած, այս հաստատությունները զբաղվում են ազգային փոքրամասնությունների առջև ծառացած կենսական խնդիրների լուծմամբ։ Քայլ առաջ է, որ նոր Ընտրական օրենսգիրքը ՀՀ Ազգային ժողովում 4 տեղ է հատկացրել ամենամեծ համայնք ունեցող եզդիներին, ռուսներին, ասորիներին և քրդերին պատկանող ազգային փոքրամասնություններին, ինչը նրանց թույլ կտա բարձրաձայնել իրենց մտահոգությունները խորհրդարանում։ Շատ կարևոր է, որ մեր երկրում ազգային փոքրամասնություններն այժմ ունենան իրենց ներկայացուցիչը մեր օրենսդիր մարմնում։ Եկեք ապացուցենք մեկ հնարավոր հանգամանք։ 2000 թվականից ի վեր ՀՀ պետական ​​բյուջեից տարեկան 10 միլիոն դրամ է հատկացվել ազգային փոքրամասնություններին։ Այդ գումարը հավասարապես բաշխվում է ազգային փոքրամասնությունների հասարակական կազմակերպությունների միջև։ « Ինչ վերաբերում է Հայաստանում ազգային փոքրամասնությունների հանրակրթության կազմակերպմանը, ապա կարող ենք ասել, որ ՀՀ օրենսդրության վերլուծությունը թույլ է տալիս ապացուցել այն փաստը, որ Հայաստանում կան լուրջ նախադրյալներ ազգային փոքրամասնությունների կրթական իրավունքների իրացման համար։ Նախարարությունը գործնական քայլեր է ձեռնարկում այդ ուղղությամբ ազգային փոքրամասնությունների երեխաների կրթական գործընթացն ավելացնելու ուղղությամբ։ Ազգային փոքրամասնությունների մայրենի լեզվով կրթություն ստանալու իրավունքն ամրագրված է 2009 թվականին ընդունված «Հանրակրթության մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածի 10-րդ կետում, համաձայն որի «Ազգային փոքրամասնությունների ընդհանուր կրթությունը կարող է կազմակերպվել իրենց մայրենի կամ ազգային լեզվով հայերեն պարտադիր կրթությամբ լեզու »։ Այլ կերպ ասած, ազգային փոքրամասնություններին հնարավորություն է ընձեռվում իրենց մայրենի լեզուն սովորել որպես մայրենի, և միևնույն ժամանակ նրանցից պահանջվում է հայերեն սովորել որպես տվյալ երկրի պետական ​​լեզու, քանի որ նրանք ապրում են Հայաստանում։ Իսկ փոքրամասնությունների լեզվի ուսուցումը շատ կարևոր է լեզվական իրավունքների պաշտպանության և լեզուների պահպանման համար։ Միջնակարգ կրթությունը հասանելի է ազգային փոքրամասնությունների համայնքների լեզուներով, որոնք գտնվում են Հայաստանի կառավարության պաշտպանության և հովանու ներքո։ Նախարարությունը միջնակարգ կրթության շրջանակներում տրամադրում է համապատասխան լեզվի ուսուցում ՝ որպես ուսումնական պլանի անբաժանելի մաս, այն ուսանողների համար, ովքեր այդպիսի հայտեր են ներկայացրել, որոնց թիվը համապատասխանում է համապատասխան պահանջներին։ ՀՀ օրենսդրությունը թույլ է տալիս ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներին կրթություն ստանալ ինչպես իրենց ազգային փոքրամասնության լեզվով դասավանդվող դպրոցներում, այնպես էլ հայերեն դասավանդվող դասարաններում, ինչպես իրենք են ցանկանում։ Նոյեմբերի 24-ին ՀՀ կրթության և գիտության նախարարի ընդունած կարգադրության հիման վրա `ազգային փոքրամասնությանը պատկանող քաղաքացու երեխաներն ընդունվում են երեխայի ազգային (մայրենի) լեզվով դասավանդվող դպրոց։ կամ դպրոցում (դասարանում) այդ լեզվի դասընթացով։ երեխաների ծնողները։ Նախարարությունը ստեղծել է բոլոր հնարավոր պայմանները հանրակրթական դպրոցների տարրական, հիմնական և ավագ մակարդակներում ազգային փոքրամասնությունների երեխաների շարունակական կրթության կազմակերպման համար։ Նախարարությունն ամեն տարի հաստատում է ազգային փոքրամասնությունների հանրակրթական դպրոցի ուսումնական ծրագիրը, որտեղ ժամեր են հատկացվում ազգային փոքրամասնությունների մայրենիի, գրականության, մշակույթի և պատմության ուսումնասիրման համար։ Կրթության նախարարությունը նախաձեռնել է մի շարք ծրագրեր, որոնք ուղղված են ազգային փոքրամասնությունների կրթության կազմակերպմանը։ Օրինակ, Կրթության ազգային ինստիտուտը ամեն տարի ներկայացնում է «օրինակելի ուսումնական պլան ազգային փոքրամասնությունների միջնակարգ դպրոցի (դասարան) համար», ազգային ինստիտուտում 10 եզդի ուսուցիչների, եզդիների, քրդերի և ասորիների վերապատրաստման դասընթացներ (23.02.09-27.02.09) Կրթություն ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության «Իրանագիտություն» և «Իմաստաբանություն» առարկայական հանձնաժողովները գործում են կրթական կարիքների լուծմանը օժանդակելու, համապատասխան ծրագրերում քննական ծրագրեր, դասագրքեր և ձեռնարկներ իրականացնելու նպատակով։ լեզուներ Ազգային փոքրամասնությունների խնդրանքով `հայոց լեզվի դասընթացներ են կազմակերպվել ազգային փոքրամասնությունների 20 ներկայացուցիչների համար։ Կազմակերպվել են վերապատրաստման դասընթացներ եզդի 21 ուսուցիչների (2013 թ.), 16 քուրդ ուսուցիչների (2014 թ.) Եվ 7 ասորական ուսուցիչների (2015 թ.) Համար։ Երեւանի քաղաքապետարանի աշխատակազմի հանրակրթության վարչությունում ստեղծվել է ազգային փոքրամասնություններին պատկանող ուսանողների տվյալների շտեմարան ՝ վերջիններին խրախուսելու եւ խրախուսելու իրենց ազգային տոներին կամ այլ միջոցառումներին մասնակցելու համար։ Կրթության նախարարության նախաձեռնությամբ 2009 թ.-ին համապատասխան մասնագետները հայերենից ռուսերեն են թարգմանել 5-րդ դասարանի «Հայրենագիտություն» և ավագ դպրոցի մաթեմատիկայի դասագրքերը և տրամադրել ազգային փոքրամասնությունների դպրոցների աշակերտներին։ Այս գործընթացը շարունակական է, նախարարությունն աշխատում է անհրաժեշտ դասագրքերի թարգմանությունը կազմակերպելու ուղղությամբ։ Էթնիկ լեզուներով տարրական կրթությունը հասանելի է ազգային փոքրամասնությունների համայնքներին, որոնք գտնվում են Հայաստանի Հանրապետության կառավարության պաշտպանության ներքո։ Սկզբնական կրթության շրջանակներում ազգային փոքրամասնությունների լեզուների ուսուցումը տրամադրվում է որպես ուսումնական ծրագրի բաղկացուցիչ մաս. այս ուսմունքը կազմակերպվում է նույնիսկ ուսանողների անբավարար քանակի դեպքում։ Օրինակ ՝ եզդի քրդերի բնակավայրերի տարրական դպրոցներում եզդի քրդերենի ուսուցումը կարող է իրականացվել համապատասխան մասնագետի ներկայությամբ ՝ անկախ սովորող երեխաների քանակից։ «Ազգային փոքրամասնությունների միջնակարգ դպրոցի (դասի) ուսումնական պլանի» համաձայն ՝ շաբաթվա մեջ 4 ժամ 1-5 դասարաններում և 6-12-րդ դասարաններում հատկացված է պետության մեջ ընդգրկված ազգային փոքրամասնությունների «Մայրենի լեզու» առարկայի դասավանդմանը։ ուսումնական պլանի բաղադրիչ։ 3-ական դաս։ Բացի այդ, ընտրովի լեզվի ուսուցում է անցկացվում խառը բնակավայրերում, որտեղ ազգային փոքրամասնությունների թիվը փոքր է։ Ասորերենը դասավանդվում է տարրական դասարաններում Վերին Դվին, Դիմիտրով, Արզնի, Նոր Արտագերս գյուղերի միջնակարգ դպրոցներում, Երհանի Պուշկինի անվան թիվ 8 հիմնական դպրոցի և Անդրանիկ Մարգարյանի անվան թիվ 29 ավագ դպրոցում ՝ նույնիսկ 2-3 երեխա։ , Անհրաժեշտ ենք համարում նշել այն փաստը, որ 1979 թվականից ասորիներին իրավունք է տրվել հայկական դպրոցում դասեր ունենալ մայրենի լեզվով։ Հայաստանում ասորիները դասագրքերի հետ կապված խնդիրներ չունեն, նույնիսկ այստեղ հրատարակված դասագրքերը օգտագործվում են արտերկրի ասորական համայնքներում։ 2009 թ.-ին Կրթության ազգային ինստիտուտը ներկայացրեց ասորերենի 1-12-րդ դասարանների ստանդարտ ուսումնական ծրագիրը, որը հաստատվեց քննություն հանձնելուց հետո։ Նախարարության ֆինանսավորմամբ 2009-ին լույս է տեսել «Խոսիր ասորերեն» դասագիրքը, լույս է տեսել 2-րդ դասարանի «Գրիր, կարդա և գրիր ասորերեն» դասագիրքը, իսկ 2011-ին ՝ «Խոսիր ասորերեն» դասագիրքը։ Ասորերենով տարրական կրթությունը զարգացնելու համար դասագրքերի հեղինակներին առաջարկվեց ստեղծել համապատասխան ուսումնական նյութեր։ Ինչ վերաբերում է այլ փոքրամասնություններին, ապա ասորիների համար դժվարություններ կան, հատկապես ասորերենի մասնագետների պատրաստման գործում։ Երիտասարդ ասորիները, ովքեր ցանկանում են ասորերեն սովորել և հետագայում դասավանդել դպրոցներում, ընդունվում են ԵՊՀ հնագիտության ֆակուլտետ ՝ հայերենի չիմացության պատճառով, հիմնականում վճարովի։ Իսկ ասորական համայնքին բյուջեից հատկացված գումարը բավական է մեկ ուսանողի նույնիսկ ուսման վարձը վճարելու համար։ Ասորական գիտական ​​մտքի մշակույթից նշենք հին սովորույթը, որ երբ մի աղջիկ ասորերեն էր խոսում, հայրը նրան փոքրիկ օժիտ էր նվիրում, քանի որ լեզվի իմացությունն արդեն արժեքավոր է։ Քրդերենի տարրական կրթությունը հասանելի է բոլոր քուրդ երեխաներին, որոնց ծնողները ցանկանում են իրենց երեխաներին սովորեցնել քրդական կրթություն։ Բոլոր այն բնակավայրերում, որտեղ երեխաների քանակը բավարար է մեկ դասարանի համար (ըստ ԿԳՆ-ի ՝ 5-7 աշակերտ) տարրական կրթությունն իրականացվում է քրդերեն։ Կրթության և գիտության նախարարության ջանքերով 2002 թ.-ին Zmane de Kurdish այբբենարանը լույս տեսավ Հայաստանի գրողների միության քրդական բաժնի նախագահ Կառլեն Չաչանիի կողմից [5], որը, իհարկե, կարևոր իրադարձություն էր քրդական համայնքը։ Սա հնարավորություն է տալիս Հայաստանում ապրող քրդերին ինտեգրվել աշխարհի շուրջ 40 միլիոն հայրենակիցների հետ։ Նշեմ մի հետաքրքիր փաստ։ Քրդերը շուրջ 80 տարի ունեցել են Հայաստանում տպագրվող քրդական թերթ, որը եզակի է աշխարհում։ Ինչ վերաբերում է եզդիներին, ապա հարկ է նշել, որ Եզդիների միության նախագահ Ազիզ Թամոյանը լրագրողների հետ հանդիպումների ընթացքում բազմիցս նշել է, որ Հայաստանը միակ երկիրն է, որտեղ եզդիները կրթություն են ստանում։ Հայաստանում եզդիները կես ժամ տևողությամբ հաղորդումներ են գրում մայրենի լեզվով ՝ հանրային ռադիոյով։ Այլ կերպ ասած, միայն Հայաստանում է, որ եզդիները կարողացել են ստեղծել գրականություն, մայրենի այբուբեն, հաղորդակցություն, թերթ և այլն։ Կարող ենք ասել, որ Հայաստանում եզդիների ազգային դիմագիծը պահպանելու լիարժեք հնարավորություններ կան։ Հայաստանը եզդիների պահպանման ամենաարդյունավետ միջավայրն է։ Նրանք գուցե կարողանան բարելավել իրենց ֆինանսական վիճակը Հայաստանից դուրս, բայց կկորցնեն իրենց ազգային դիմագիծը, քանի որ դպրոցներ, դասագրքեր, ազգայնական գործոններ չեն լինի։ 2005-2006 թվականներին նախարարության ֆինանսավորմամբ լույս են տեսել «Եզդիերենի» տարրական դասարանների դասագրքերը, 2010-ին `« Եզդի -1 », իսկ 2011-ին` «Եզդի -2» դասագրքերը։ Եզդիական գրականությունը դասավանդվում է այն դպրոցներում, որտեղ համապատասխան թվով եզդի դպրոցականներ կան։ Նման դպրոցներ կան Արմավիրի, Արագածոտնի, Կոտայքի, Արարատի մարզերում։ Ներկայումս եզդիական գրականությունը դասավանդվում է ավելի քան երկու տասնյակ գյուղական բնակավայրերում։ Եզդիների ամենամեծ խնդիրը դպրոցներում մասնագիտական ​​կրթության բացակայությունն է։ Եզդիերենի բարձր որակավորում ունեցող ուսուցիչների բացակայության պատճառով, այն ուսուցիչները, ովքեր չունեն համապատասխան կրթություն, որը երաշխավորված են հասարակական կազմակերպությունների կողմից, եզակի լեզվով են դասավանդում։ Նրանք միայն երեխաներին սովորեցնում են կարդալ և գրել իրենց մայրենի լեզվով։ Նշենք, որ եզդի կանանց կրթության հարցը բավականին լուրջ է Հայաստանում ապրող եզդիների շրջանում։ Բազմաթիվ եզդի աղջիկներ դեռ հայտնի են անտառում։ Եզդիների որոշ շրջաններ կարծում են, որ եզդի աղջիկը, որն ավարտել է դպրոցը կամ սովորում է համալսարանում, ապագայում չի կարող դասավորել իր կյանքը։ Շատ հաճախ եզդի աղջիկները նույնիսկ 5-րդ կամ 6-րդ դասարան չեն ավարտում, քանի որ ծնողները թույլ չեն տալիս նրանց շարունակել ուսումը։ Այլ կերպ ասած, եզդի աղջիկների կրթության իրավունքի ոտնահարման պատճառներից մեկը նրանց մեջ տարածված վաղ ամուսնություններն են։ Եվ եթե հաշվի առնենք այն փաստը, որ այժմ Հայաստանում 12-ամյա միջնակարգ կրթությունը պարտադիր է, ապա կստացվի, որ եզդի աղջիկների մեծ մասը անգրագետ է։ Պետք է հաշվի առնել, որ դպրոցները ֆինանսավորվում են աշակերտների քանակով, շատ հաճախ, հատկապես գյուղական վայրերում, երեխաներն ընդունվում են դպրոցներ, բայց իրականում չեն մասնակցում ուսման գործընթացին։ Նման դեպքեր եզդիական գյուղերում շատ են։ Եթե ​​նախարարության համապատասխան կառույցները ժամանակին պարզեն մեր կողմից նախանշված հնարավոր դեպքերը, եզդի կանանց կրթության իրավունքի ոտնահարման դեպքերը կարող են զգալիորեն կրճատվել։ Անհրաժեշտ է բարձրացնել հասարակության իրազեկվածության մակարդակը, որպեսզի եզդի ծնողները նախ գիտակցեն կրթության կարևորությունը, ապա հասկանան, որ նրանք պատասխանատու են իրենց երեխաների կրթության համար, և նույնիսկ կարող են պատժվել օրենքով ՝ երեխաների իրավունքները ոտնահարելու համար։ Եզդի, քրդա-ասորական համայնքների երեխաների նախնական կրթությունն ամբողջությամբ կազմակերպելու համար նախարարությունն աշխատում է եզդիերեն և քրդա-ասորերեն լեզուներով մասնագետներ հավաքագրելու ուղղությամբ, քանի որ, ինչպես նկատեցինք, բոլորին էլ անհանգստացնում էր համապատասխան աշխատակազմ։ Այսպիսով, ԵՊՀ հնագիտության ֆակուլտետում եզդիերեն, քրդերեն և ասորերեն դասավանդվում են որպես պարտադիր առարկաներ, եթե այդ լեզուների դասավանդումը համապատասխանում է ուսանողի կողմից ընտրված մասնագիտությանը։ ԵՊՀ էթիկայի ֆակուլտետը շրջանավարտներին թույլ է տալիս աշխատել որպես լեզվի ուսուցիչ։ Եզդիերեն լեզվի դասավանդումը առաջարկվում է նաև Երևանի կառավարման համալսարանում։ 2005-2006 ուստարվանից `1-ին դասական ասորերենը դասավանդվում է ԵՊՀ հնագիտության ֆակուլտետում։ Մագիստրատուրայի 2-րդ և 2-րդ կուրս։ Սակայն պետության ջանքերն այս առումով արդյունավետ կլինեն միայն այն դեպքում, եթե եզդի, քուրդ-ասորական համայնքների ներկայացուցիչները դիմեն Հայաստանի բարձրագույն ուսումնական հաստատություններին `համապատասխան մասնագիտություն ստանալու ցանկություն ունենալով` անվճար կրթական վայրերն օգտագործելու համար։ Նշենք, որ ընդունելության քննությունների արդյունքների հիման վրա հանրապետական ​​ընդունող հանձնաժողովը տվյալ համայնքի և, ինչպես գիտենք, պետության առաջարկով ամեն տարի պահուստային տեղերից նպատակային տեղեր է հատկացնում ասորական, եզդի-քրդական համայնքներին։ երաշխավորում է անվճար բուհական կրթությունը ՀՀ բուհերում։ կրթության իրավունք Եվ 2010 թվականից սկսած ՝ ամեն տարի, Հանրապետական ​​ընդունող հանձնաժողովի որոշմամբ, ավագանու համապատասխան համայնքները ներկայացնող կազմակերպությունների կողմից առաջադրված այլ ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչները, ովքեր ցանկանում են սովորել բուհերի մշակույթի բաժիններում, հնարավորություն ունեն օգտագործել այս արտոնությունները։ և զարգացնել լեզուն։ Օրինակ `2012-ին ասորական-եզդիական համայնքներին հատկացվել էր 1 տեղ, 2014-ին` եզդիական համայնքին `2 տեղ, իսկ 2015-ին` ասորական-եզդիական համայնքների ներկայացուցիչներին `1 տեղ [4]։ Ապագայում ՀՀ ազգային փոքրամասնությունների ազգային-մշակութային կազմակերպությունների համակարգող խորհրդի միջնորդությամբ համալսարանը ուսանողների ուսման վարձի լրիվ կամ մասնակի զեղչեր է տրամադրում։ Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ ազգային փոքրամասնությունները դեռևս չեն զարգացրել համապատասխան հետաքրքրություն և մոտիվացիա բարձրագույն մասնագիտական ​​կրթության համար։ Ինչ վերաբերում է տարրական կրթության մեջ հունարեն դասավանդելուն, ապա կարող ենք ասել, որ 1996 թվականից Հայաստանում Հունաստանի դեսպանության աջակցությամբ և ֆինանսավորմամբ Երջանի թիվ 74 հիմնական դպրոցում հունարեն դասավանդվում է որպես պարտադիր առարկա, իսկ թիվ 122 դպրոցում Թիվ 132 դպրոցը `դպրոցի բաղադրիչի հաշվին։ , Հունաստանի դեսպանությունը մեթոդական և կրթական գրականություն է տրամադրում Երևանի թիվ 74 և 12 դպրոցներին։ Հարկ է նշել, որ թիվ 74 հիմնական դպրոցը միակ հունական հակում ունեցող դպրոցն է Երեւանում, որտեղ դասավանդվում է հունարեն։ Այնուամենայնիվ, այստեղ կրթությունը հունարեն չէ, այլ դասավանդվում է հունարենով, ի տարբերություն այլ դպրոցների։ Բացի այդ, 1-12-րդ դասարանների համար առանձին դասագրքեր չկան։ Այդ պատճառով հույն երեխաները հիմնականում հաճախում են հայկական դպրոցներ, քանի որ ոչ բոլորը կարող են այդ դպրոց հասնել քաղաքի տարբեր հատվածներից։ Նշենք, որ 1995 թվականից Երեւանում գործող Պոնտիի հունական համայնքի գործունեության շնորհիվ հույն դասախոսները շաբաթական երկու օր հունական լեզվի դասընթացներ են անցկացնում ՝ չնչին վարձատրության դիմաց։ Այս դասընթացները նախատեսված են ինչպես մեծահասակների, այնպես էլ երեխաների համար. շեշտը դրվում է բանավոր հունարենի վրա, քանի որ կա հույների մի խումբ, որոնք ընդհանրապես չեն խոսում այդ լեզվով։ Ընդհանրապես, հունական համայնքն ապրում է ակտիվ մշակութային հետաքրքրություններով, մասնակցում է ինչպես ազգային, այնպես էլ ազգային տոնակատարություններին։ Կարելի է ասել, որ հունական համայնքի կրթական և մշակութային կյանքի գործունեությունը մեծապես պայմանավորված է Հայաստանում Հունաստանի դեսպանության ակտիվ գործունեությամբ, որը միավորում է համայնքի ներկայացուցիչներին։ Խոսելով ռուսական համայնքի մասին ՝ կարելի է ասել, որ նրանց խնդիրները հիմնականում լուծվում են Ռուսաստանի ձեռնարկած միջոցառումների շնորհիվ։ Ակտիվ են հատկապես ՀԿ-ները, որոնք տարբեր դրամաշնորհների միջոցով իրականացնում են ակտիվ կրթական և մշակութային գործունեություն։ Այդ կազմակերպությունների թվում են, օրինակ, «Ռուսաստանը», «Հարմոնիան», որոնք հաճախ իրականացնում են մասնավոր ծրագրեր։ Ինչպես գիտենք, ՀՀ հանրակրթական դպրոցների ուսումնական պլանի համաձայն ՝ 2-9 դասարաններում «Ռուսաց լեզու» առարկան ընդգրկված է պետական ​​բաղադրիչի առարկաների ցանկում։ Դասընթացն իրականացվում է ինչպես Հայաստանում հրատարակված դասագրքերով, որոնք հաշվի են առնում ազգային դպրոցում ռուսաց լեզվի դասավանդման առանձնահատկությունները, այնպես էլ Ռուսաստանի Դաշնության կրթության նախարարության կողմից երաշխավորված դասագրքերով։ Հայաստանի Հանրապետությունում ռուսաց լեզվով հանրակրթական ամբողջական ծրագրի դասավանդումն իրականացվում է միայն մեկ պետական ​​միջնակարգ ուսումնական հաստատությունում `109 տարվա պատմություն ունեցող Ֆիոլետովո գյուղի միջնակարգ դպրոցում։ Այս դպրոցի աշակերտները սովորում են ռուսական գրքերով և Ռուսաստանի դեսպանատան կողմից տրամադրված ծրագրերով։ Ներկայումս Երեւանում գործում է երկու մասնավոր դպրոց ՝ «Սլավյանսկայա» դպրոցը, որտեղ ուսուցումն իրականացվում է ռուսերենով, և «Մաշտոց» -ը, որն ունի ռուսերենի դասընթացներ։ Ընդհանուր առմամբ, Երեւանի մարզերի 42 հանրակրթական դպրոցներում գործում են ռուսալեզու դասընթացներ, որտեղ ընդհանուր կրթությունը դասավանդվում է ռուսերենով, բացառությամբ «Հայոց լեզու և գրականություն», ինչպես նաև «Հայոց պատմություն»։ Հարկ է նշել, որ ըստ ռուսաց լեզվով դասավանդվող միջնակարգ դպրոցի (դասարանի) ուսումնական պլանի, պետական ​​բաղադրիչի առարկաների ցանկում «Հայոց լեզու» և «Հայ գրականություն» առարկաները սահմանվում են որպես շաբաթական 2-6 ժամ յուրաքանչյուր դասարանի համար։ միջնակարգ դպրոցի, ինչը ենթադրում է, որ դպրոցն ավարտելուց հետո սովորողը պետք է տիրապետի հայերենին։ Այնուամենայնիվ, պետք է նշել, որ նախարարության կողմից սահմանված կարգի համաձայն, եթե շրջանավարտը «հայոց լեզու» առարկան է ուսումնասիրել միայն վերջին երկու դասարաններում, ապա միջնակարգ կրթության վկայականի համապատասխան տողում գրված է. «Չի ուսումնասիրվել ", ուսանողը կարող է ազատվել" "Հայոց լեզու և հայ գրականություն" առարկայի պետական ​​ավարտական ​​քննությունից, իսկ հավաստագրի համապատասխան տողում գրված է "ազատված"։ Իսկ Գնահատման եստ թեստավորման կենտրոնը քննության առաջադրանքները տրամադրում է այդպիսի դիմորդներին ռուսերենով։ Այնուամենայնիվ, սա մի փոքր վիճահարույց հարց է, քանի որ շատ հաճախ երեխաները հայեր են, ովքեր պարզապես Ռուսաստանի քաղաքացիություն ունեն։ ցավալի է, որ հայը պատշաճ չգիտի իր մայրենի լեզուն; Հայաստանում Ռուսաստանի դեսպանության աջակցությամբ պետական ​​դպրոցներում պարբերաբար կազմակերպվում են տարբեր միջոցառումներ. Մրցույթներ, փառատոններ, ինչպիսիք են `Ռոմանտիկայի միջազգային մրցույթը, Հայաստանում Ռուսաստանի մշակույթի օրերը և այլն։ Մենք արդեն գիտենք, որ ռուսերենը ներառված է հանրապետությունում դպրոցականների, քաղաքային, մարզային և հանրապետական ​​փուլերում անցկացվող դպրոցականների ամենամյա օլիմպիադաների առարկայական ցուցակում։ Ինչպես նաև ռուսաց լեզվի ուսուցիչների վերապատրաստման դասընթացներ, սեմինար-խորհրդատվություններ, ռուսաց լեզվով «Տարվա լավագույն ուսուցիչ» մրցույթներ և այլ միջոցառումներ կազմակերպվում են ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության, Կրթության ազգային ինստիտուտի և Ռուսաստանի հետ համատեղ։ Գիտության և մշակույթի կենտրոն Երևանում։ Ուսուցիչների վերապատրաստման դասընթացներ կազմակերպվում են նաև Հայ-ռուսական (Սլավոնական) համալսարանում։ Կազմակերպվում են ռուսաց լեզվի հետ կապված մրցույթներ և փառատոններ։ Հայ դպրոցականները մասնակցում են ռուսաց լեզվի հեռավորության (հեռավորության) օլիմպիադային։ Ամեն տարի Ռուսաստանի Դաշնությունից Հայաստան է ներմուծվում ուսումնամեթոդական գրականություն։ Հայաստանում լույս է տեսնում նաեւ ռուսալեզու ամսագիրը Հայաստանում, որը բոլոր դպրոցներին տրվում է անվճար։ Նշենք, որ կիրակնօրյա դպրոցներն իրենց լեզուներով հիմնել են ազգային փոքրամասնությունների հասարակական կազմակերպությունները։ Որպես օրինակ կարող ենք նշել 1995-ին Վերին Դվինի միջնակարգ դպրոցում հիմնադրված հայ-ռուս-ասորական «Արբելա» գիտամշակութային կենտրոնը, որի նպատակն է դպրոցական տարիքում սկսել ազգային գիտակցության դաստիարակումը, մայրենի լեզվի իմացության հիմքերի հիմքը։ , գրականություն, պատմություն և մշակույթ։ Դպրոցում տեղի ունեցան միջոցառումներ «Իմ մայրենի լեզուն», «Մեր լեզուն մեր գոյության գրավականն է» խորագրով (ասորական օր ՝ ապրիլի 21)։ Արբելա կենտրոնը նաև գիտաժողովներ է կազմակերպում Հնագիտության և պատմության հետինստիտուտի դպրոցում։ Դպրոցում գործում է «Արբելա» պարախումբ։ 2014 Ներկայումս գործում են լեհական, հունական, վրացական, հրեական, գերմանական, բելառուսական և ուկրաինական կիրակնօրյա դպրոցներ։ Դասընթացները բաց են առանց տարիքային ազգային սահմանափակումների։ Դասընթացները կազմակերպվում են Հայաստանի կառավարության կողմից մշակույթի տանը, որոնք նախատեսված են ազգային փոքրամասնությունների կրթական և մշակութային գործունեության համար։ Անհրաժեշտության դեպքում նախարարությունն աջակցում է ՝ տրամադրելով դպրոցական տարածքներ ազգային փոքրամասնությունների կենտրոնների և կիրակնօրյա դպրոցների բացման համար։ Օրինակ ՝ Գյումրու մանկավարժական համալսարանի հիմնական ավագ դպրոցի տարածքում լսարան էր տրամադրվել լեհական «Պոլոնիա» հասարակական կազմակերպության կենտրոնի կիրակնօրյա դպրոցի համար։ Այսպիսով, հիմնվելով մինչ այժմ ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների հետ հանդիպումների ընթացքում բարձրացված հարցերի, ինչպես նաև Հայաստանում ազգային փոքրամասնությունների փաստացի իրավիճակի վերաբերյալ վերլուծության և ուսումնասիրության վրա, կարելի է ասել, որ հանդուրժողականության մթնոլորտը, ընդհանուր առմամբ, ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ շարունակում է գերակշռում են Հայաստանում։ Theyիշտ է, նրանք խնդիրներ ունեն, բայց չունեն ընդգծված ազգային բնույթ, հիմնականում սոցիալ-տնտեսական բնույթ ունեն, և հայերը նույնպես բախվում են նման խնդիրների, դրանց լուծումը կապված է Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի բարելավման հետ։ Ազգային փոքրամասնությունները միշտ գտնվում են մեր իշխանությունների ուշադրության կենտրոնում։ Նրանք ներգրավված են քաղաքական, տնտեսական, ինչպես նաև կրթական և մշակութային զարգացման գործընթացներում։ Չնայած Հայաստանում չկա ազգային փոքրամասնությունների մասին հստակ օրենք, որը հնարավորություն կտա լուծել իրավական ոլորտի շատ խնդիրներ, օրենքի բացակայությունը չի խանգարում ՀՀ կառավարությանը մեծ ներդրում ունենալ կրթական և մշակութային հաստատման և զարգացման գործում։ ազգային փոքրամասնությունների համակարգ Մայրենի լեզուն սովորելու իրենց իրավունքն օգտագործելիս ազգային փոքրամասնությունները չեն առարկվում, սակայն բոլոր ազգային փոքրամասնությունների համար կան և՛ մասնագետների, և՛ կրթական ծրագրերի պատրաստման խնդիրներ։ Բացառություն են կազմում փոքրամասնությունները, որոնք ունեն պետականություն և ստանում են որոշակի օգնություն։ աջակցություն իրենց էթնիկ պետության կողմից, օրինակ ՝ ռուսներ, հույներ, լեհեր, վրացիներ։ Իսկ քաղաքացիություն չունեցող փոքրամասնությունները աջակցություն են ստանում Հայաստանի իշխանություններից, որոշ դեպքերում `արտերկրի ՀԿ-ներից։ Ազգային փոքրամասնությունների կրթության կազմակերպման խնդիրների շարքում կարելի է առանձնացնել անձնակազմի վերապատրաստման խնդիրը, քանի որ գրեթե բոլոր համայնքներում անհրաժեշտ կադրերի պակաս կա։ Ի վերջո, հարկ է նշել, որ չնայած այն հանգամանքին, որ ՀՀ պետական ​​բյուջեն տարեկան միջոցներ է հատկացնում ազգային փոքրամասնությունների կրթական և մշակութային գործունեությանը աջակցելու համար, որոնք հասանելի են բոլոր ազգային փոքրամասնություններին, հարկ է նշել, որ այդ միջոցները բավարար չեն լուրջ պահելու համար։ իրադարձություններ Այս միջոցները հավասարաչափ բաշխվում են բոլոր համայնքների միջև, բայց պետք է հիշել, որ այդ համայնքների միջև կան զգալի քանակական տարբերություններ։ Բացի այդ, որոշ համայնքներ ստանում են արտաքին օգնություն, իսկ ոմանք ՝ ոչ։ Խոսքը հատկապես պետականություն չունեցող համայնքների մասին է։ Հետևաբար, միջոցներ հատկացնելիս ավելի նպատակահարմար կլինի հաշվի առնել կարիքները, հնարավորությունները, համայնքի անդամների քանակը, արտաքին օգնության առկայությունը և այլ հանգամանքներ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրություն (փոփոխված է), ՀՀ պաշտոնական տեղեկագիր, հատուկ թողարկում, 5 դեկտեմբերի, 2005 թ., Գլուխ 2, հոդված 14.1, էջ 5։ [2] Հայաստանի Հանրապետության գործող օրենքների ժամանակագրական ժողովածու (1990-1995), Երեւան, 1995, էջ։ [3] Հայաստանի Հանրապետությունում ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանություն, Արտակարգ հասարակական զեկույց, ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպան, Երեւան, 2011, էջ 16-55։ //www.irtek.am (հասանելի է. 26.05.2017)։ [5] Հայաստանի Հանրապետության երրորդ զեկույցը `համաձայն տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների եվրոպական խարտիայի 15 1 1-ին հոդվածի, Երևան, 2012, էջ. 53 Հասմիկ Վարդանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱATIONԳԱՅԻՆ ՓՈՔՐԱՄԱՍՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԿԱGՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Ազգային փոքրամասնություն, համայնք, օրենսդրություն, կառավարություն, կրթական իրավունք, հանրակրթություն, մատչելիություն, հանդուրժողականություն։

example624

example624

Հոդվածում ներկայացվում են Եգիպտոսի 2011 թ. հեղափոխությունից հետո եգիպտաթուրքական սերտացող դիվանագիտական հարաբերությունները։ Մերձավոր Արևելքի երկու առաջատար պետությունները դիվանագիտական, հատկապես՝ առևտրատնտեսական փոխշահավետ հարաբերություններ հաստատեցին, երբ Եգիպտոսում 2012 թ. խորհրդարանական և նախագահական ընտրություններից հետո իշխանության եկավ «Մուսուլման եղբայրներ» կազմակերպությունը։ Աշխատանքի նպատակն է ներկայացնել վերոնշյալ իրադարձությունների արդյունքում ձևավորված հարաբերությունների առանձնահատկությունները, դրանք պայմանավորող հանգամանքները և պատճառները։ Հոդվածում պարզ է դառնում, որ կայծակնորեն վեր սլացող երկկողմ դիվանագիտական հարաբերությունները կարող են անսպասելիորեն ընդհատվել տարածաշրջանային փոփոխությունների և անկայուն իրավիճակի պատճառով։

ԵԳԻՊՏԱ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 2011 Թ.ԵԳԻՊՏՈՍԻ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ՀԵՏՈԵգիպտոսը և Թուրքիան միմյանց հետ կապված են կրոնական ու պատմականկապերով, սակայն նրանց միջև դիվանագիտական հարաբերությունները մերթ եղելեն շատ բարեկամական, մերթ` չափազանց լարված ու հակասական։ Թուրքիան Եգիպտոսի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատել1925 թ.` գործերի ժամանակավոր հավատարմատարի մակարդակով, իսկ 1948 թ.սկսած երկու երկրներն իրենց մայրաքաղաքներում ունեն դեսպանություններ։ ՆրանքԵվրամիջերկրածովյան միության լիիրավ անդամներ են և դրանից ելնելով՝ 2005 թ.ստորագրել են ազատ առևտրի համաձայնագիր1։ 2008 թ. երկրների միջև շարունակվել է քաղաքական ու տնտեսական երկխոսությունը2, ինչի արդյունքում ստորագրվելէ ռազմական համագործակցության հետագա զարգացման վերաբերյալ հուշագիր3։ Եգիպտոսում 2011 թ. փետրվարին տեղի ունեցած հեղափոխությունից հետոԹուրքիան առաջին պետությունն էր, որն իր աջակցությունն արտահայտեց «եգիպտական ժողովրդի ազատ կամքի և ցանկության հանդեպ»։ Դեռևս նախագահ ՀոսնիՄուբարաքին «անկեղծ նախազգուշացում անելու» իր մտադրությունը բացատրելով՝Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը վերջինիս կոչ արեց որդեգրել խաղաղության, անվտանգության և Եգիպտոսի կայունության համար անհրաժեշտ միջոցներ։ Էրդողանի և պաշտոնական Թուրքիայի որդեգրած բացահայտ դիրքորոշումըտարբերվում էր Արևմուտքի երկրներից հնչող զգուշավոր մեկնաբանություններից4։ Եգիպտոսի հեղափոխության հաղթանակից հետո Թուրքիայի նախագահ Աբդուլլահ Գյուլն առաջին նախագահն էր, ով 2011 թ. մարտի 3-ին այցելեց Եգիպտոս։ Գյուլի այցելության հիմնական նպատակը եգիպտական ժողովրդի հետ համերաշխությանարտահայտումն էր։ Նա հանդիպումներ ունեցավ ժամանակավոր իշխանության ներկայացուցիչների հետ` քննարկելով անցումային շրջանը և ներկայացնելով Թուրքիայիտեսակետները Եգիպտոսի՝ դեպի ժողովրդավարական կարգերի անցման վերաբերյալ։ Իր պնդումների մեջ Գյուլն ընդգծեց ազատ և արդար ընտրությունների միջոցովիշխանության փոխանցման խաղաղ ճանապարհի կարևորությունը5։ Եգիպտացիների համար Թուրքիայի նախագահի հնչեցրած կարծիքը շատ կարևոր էր տվյալ ժամանակահատվածում, ինչը պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ Գյուլը ներկայացնում է մուսուլման մեծամասնություն ունեցող բնակչությամբ[http։ //hurarsiv.hurriyet.com.tr/gosերկիր, որտեղ ինչ-որ չափով կարողացել են ցույց տալ աշխարհին, որ «իսլամը և դեմոկրատիան անհամատեղելի չեն»։ Կարևորվում էր նաև այն, որ Թուրքիան ռազմականից քաղաքացիական ղեկավարման անցնելու փորձ ուներ, ինչը թույլ էր տալիս լուրջընդունել թուրք ղեկավարների հնչեցրած խորհուրդները և քաղաքական ուղեգիծը։ Թուրքիայի նախագահին հաջորդեց վարչապետ Էրդողանը՝ եռօրյա պաշտոնական այց կատարելով 2011 թ. սեպտեմբերի 12-ին։ 6 նախարարների և մոտավորապես 200 գործարարների ուղեկցությամբ նրա կատարած այցելությունը դիվանագիտական հաջողություն համարվեց և եգիպտացիների մեծ խանդավառությանը հանդիպեց։ «CNN»-ի ռեպորտաժում որոշ եգիպտացիներ ասում էին. «Մենք նրան համարում ենք իսլամական առաջնորդ Մերձավոր Արևելքում»1։ Այս այցելությունն իր վրասևեռեց աշխարհի ուշադրությունը. Արաբական գարնան ընթացքում Էրդողանը տարածաշրջանում մեծ հեղինակություն էր վայելում։ Եգիպտական, թունիսյան և լիբիական ժողովուրդների կողմից Էրդողանին այսպիսի մեծ ուշադրության արժանացնելուհամար ենթադրվող պատճառներ կային։ Վերջին շրջանում պաշտոնական Թուրքիանկոշտ դիրքորոշում էր ցուցաբերում Իսրայելի նկատմամբ, ինչն արաբների շրջանումորպես արաբամետ կեցվածք կարող էր մեկնաբանվել։ Բացի այդ, Թուրքիան վարումէր «փափուկ ուժի» (soft power)2 քաղաքականություն, ինչը լիովին թույլ է տալիս ընկալել պետության արտաքին քաղաքականության նշյալ ուղեգիծը։ Նշված ժամանակահատվածում «առաջնորդի» իրական պակաս կար Արաբականգարուն ապրած երկրներում։ Հեղափոխությունների ժամանակ մարդիկ սովորաբարփնտրում են հեղինակություն ունեցող անհատների, որոնց կարող են վստահել, և ովքեր կարող են առաջնորդել վերջիններիս։ Սա շատ կարևոր գործոն է հեղափոխությունների կազմակերպման գործում, երբ ղեկավարը ոչ միայն խարիզմատիկ է, այլևուշադրություն է դարձնում փողոցի սովորական մարդկանց՝ այդ կերպ նվաճելով շարքային քաղաքացիների սրտերը։ Նմանատիպ քայլ իր պաշտոնական այցով, փաստորեն, արել էր Էրդողանը՝ եգիպտացիներին խրախուսելով իրենց երկիրը հարմարեցնելդեմոկրատական պետության պահանջներին, ինչի փոխարեն Թուրքիան Եգիպտոսումներդրումներ կատարելու պատրաստակամություն էր ստանձնելու։ Իր այցելությանընթացքում, որը, ի դեպ, թուրքական մամուլում հասցրին «պատմական» անվանել3,Էրդողանը համաձայնեց ավելացնել Թուրքիայի ներդրումները Եգիպտոսում՝ հասցնելով 5 մլրդ դոլարի և մեծացնելով միմյանց միջև եղած առևտրի ծավալները4։ Էրդողանի՝ Եգիպտոսից հեռանալուց մեկ շաբաթ անց Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար Ահմեդ Դավութօղլուն իր տեսլականն արտահայտեց Եգիպտոսի ևԹուրքիայի միջև ապագա հարաբերությունների վերաբերյալ։ Նա նշեց, որ սրանք տարածաշրջանի ուժեղագույն, բազմամարդ, ազդեցիկ երկրներն են, և նրանց ամուր դաշինքը կարող է ստեղծել իշխանության նոր առանցք՝ «դեմոկրատիայի առանցք», այնդեպքում, երբ ԱՄՆ ազդեցությունը Մերձավոր Արևելքում նվազող է թվում5։ //edition.cnn.com/2011/WORLD/meast/09/12/turkey.diplomacy/].2 «Փափուկ ուժը» քաղաքական իշխանության ձև է, որը հնարավորություն է տալիս ցանկալի արդյունքիհասնել ինքնակամ մասնակցության, համակրանքի և գրավչության միջոցներով՝ ի տարբերություն անմիջական հարկադրանք ենթադրող «կոշտ ուժի»։ Հասկացությունն առաջին անգամ օգտագործել է Ժոզեֆ Նայը։ 3 Թուրքիայում Եգիպտոսի հեղափոխությունը և դրան հաջորդած գործընթացներն ընդհանուր առմամբշատ դրական էին լուսաբանում. վերոնշյալ այցելությունն անվանվեց պատմական, անցկացված ընտրությունները՝ ազատ և արդար, առանց որևէ բախումների և այլն։ //www.nytimes.com/Եգիպտոսում թուրք պաշտոնյաների ելույթները, սակայն, միանշանակ չէին ընդունվում. ոմանք իրենց անհանգստությունն արտահայտեցին՝ նշելով, որ եգիպտական հեղափոխությունը դեռ չի ավարտվել, և Էրդողանը Եգիպտոսում փնտրում է իրերկրի ռազմավարական հետաքրքրությունները։ Անգամ կարծիքներ եղան, որ Եգիպտոսի անցումային շրջանի ընթացքում Թուրքիան կարող է թեքել հավասարակշռությունն այն ուժի օգտին, որը գուցե և կանգնած կլինի եգիպտացիների ու վերջիններիսազատության միջև1։ Չնայած գաղափարական մերձեցմանը՝ պաշտոնական Կահիրեի և Անկարայիհարաբերությունները Մուբարաքի կառավարման տապալումից հետո դանդաղ էինզարգանում, ավելին՝ վարչապետ Էրդողանի՝ Եգիպտոս այցելության ընթացքումհնչեցրած հայտարարությունը քաղաքական աղմուկի պատճառ դարձավ։ Էրդողանըեգիպտացիներին հորդորեց առաջիկայում ընդունել աշխարհիկ սահմանադրություն,ինչը բացասական ընդունեցին իսլամիստները, հատկապես՝ «Մուսուլման եղբայրները», որոնք թեև Էրդողանին անվանում էին իսլամի պաշտպան, սակայն նրան խորհուրդ տվեցին չխառնվել իրենց երկրի ներքին գործերին2։ Էրդողանը հիմնականում հանդիպում էր իսլամիստների հետ, մասնավորապես՝«Եղբայրների», ինչն այլ քաղաքական խմբերին տագնապալից էր թվում։ Այս կարծիքին էին նաև հեղափոխություն իրականացրած երիտասարդ լիբերալ ուժերը։ Նրանցայդ ժամանակ դեռ թվում էր, թե Էրդողանն այն մարդն է, ով կարող է «Մուսուլմանեղբայրներին» վերափոխել՝ դարձնելով չափավոր ուժ։ Արաբական գարնան հետևանքով Մերձավոր Արևելքում քայքայվեցին երկարտարիներ ի վեր հաստատված սոցիալ-քաղաքական ուժերը։ Սկզբնական բուռն արձագանքներից հետո Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունը կորցրեց իր գործնական-պրագմատիկ ուղղվածությունը՝ դառնալով առավել գաղափարական, ինչընվազեցրեց Թուրքիայի ազդեցությունը տարածաշրջանում3։ Գրեթե մեկ տարի անց՝ 2012 թ. հունվարին, Եգիպտոսում խորհրդարանականընտրությունների արդյունքում իսլամիստների հաղթանակից հետո երկրի հարաբերությունները Թուրքիայի հետ զգալիորեն լավացան։ Պետական մակարդակով կազմակերպվող ֆորումներն ու կոնֆերանսները լավագույնս էին փաստում դա4։ 2012 թ. հուլիսից հետո Եգիպտոսի արդեն ընտրված նախագահ ՄուհամմադՄուրսին ձգտում էր զարգացնել Թուրքիայի հետ հարաբերությունները։ Նա բարձրաստիճան այն քիչ պաշտոնյաներից է, ով 2012 թ. սեպտեմբերի 30-ին Անկարայում մասնակցեց Թուրքիայում իշխող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության վեհաժողովին՝ ի նշան Թուրքիայի և Եգիպտոսի միջև հաստատված զարգացող հարաբերությունների։ Հանդիպման ընթացքում նա մեկ անգամ ևս ընդգծեց երկկողմ հարաբերությունների զարգացման անհրաժեշտությունը5։ 2012 թ. հոկտեմբերի 1-ին լուրեր տարածվեցին, թե Թուրքիան պատրաստվում էԵգիպտոսին 2 մլրդ դոլարի վարկ տրամադրել, որից 1 մլրդ` շատ սեղմ ժամկետներում6։ Վարկը տրամադրվելու էր 5 տարի ժամկետով և 1 % տոկոսադրույքով։ Վարկի1 Fouad T., “Egypt and Turkey, an Axis against Democracy?”, 30.09.2011, [http։ //www.egyptindependent.com/news/loansմնացած 1 մլրդ դոլարն ստացվելու էր Եգիպտոսում թուրքական ներդրումների ավելացման և երկրի ենթակառուցվածքների զարգացմանն ուղղված ծրագրերի միջոցով։ Հիմնականում ուշադրություն էր դարձվելու տնտեսական հարցերին1։ Երկու երկրների արտաքին քաղաքականությունը նշված ժամանակահատվածումընդհանուր էր Սիրիական ճգնաժամի հարցում։ Անկարան և Կահիրեն աջակցում էինապստամբներին և հանդես էին գալիս Բաշար ալ-Ասադի հեռացման կոչերով։ Այս համատեքստում Թուրքիան և Եգիպտոսը շատ արագ անցան պաշտպանության ոլորտում համագործակցության։ 2012 թ. հոկտեմբերի 7-ից սկսվեցին ռազմածովային համատեղ զորավարժություններ Միջերկրական ծովի արևելքում՝ Սիրիայի ափերի մոտ։ Հաղորդվում էր, որ Թուրքիան բավականին հարուստ ռազմատեխնիկա էր կենտրոնացրել այդ տարածքում։ Եգիպտոսի մասին ինֆորմացիա չկար։ Զորավարժությունները, որ ստացան «Ընկերության ծով» անվանումը, տևեցին շուրջ մեկ շաբաթ, որիընթացքում եգիպտական և թուրքական ռազմածովայինները մշակեցին միասնականռազմական գործողությունների և փոխհամագործակցության ծրագիր2։ 2012 թ. նոյեմբերի 17-ին Էրդողանն այցելեց Կահիրե՝ միանալու իր եգիպտացիպաշտոնակցին՝ նորանշանակ վարչապետ Հիշամ Կանդիլին, և մասնակցելու եգիպտա-թուրքական տնտեսական ֆորումին, որի ընթացքում մի շարք պաշտոնյաներընդգծեցին նախագահ Մուրսիի ջանքերը երկրում հետագա թուրքական ներդրումների համար պարարտ հող նախապատրաստելու հարցում3։ 2013 թ. առաջին կեսը թուրք-եգիպտական կապերի ամրապնդման խոստումնալից շրջան էր, որի ընթացքում եգիպտացիները հույս ունեին, թե հաստատված ամուրկապերը տարածաշրջանային զարգացման, անվտանգության ու կայունության կարողեն ուղղորդել։ Սակայն Եգիպտոսի նախկին արտգործնախարար և Արաբական պետությունների լիգայի նախկին ղեկավար Ամր Մուսայի կարծիքով՝ եթե երկու երկրների միջև հարաբերությունները զարգանան և ամրանան միայն իշխող կուսակցությունների մակարդակով, ապա դա ոչ մի հաջողություն չի բերի։ Նա գտնում էր, որ կապերըպետք է հաստատվեն եգիպտական ու թուրքական պետությունների և ազգերի միջև4։ 2013 թ. փետրվարին Թուրքիայի նախագահը մեկ անգամ ևս այցելեց Եգիպտոս։ Եգիպտոսն ու Թուրքիան ծրագրում էին կրկնապատկել երկու երկրների միջև առևտրային գործարքները՝ մոտակա մի քանի տարիների ընթացքում դրանք հասցնելով 10մլրդ դոլարի5։ Եգիպտոսի նախագահն անգամ հույս հայտնեց, որ թուրք ներդրողներըկշահեն եգիպտական շուկայի հնարավորություններից6։ 2013 թ. առաջին կիսամյակում փոխադարձ պաշտոնական այցելությունների համատեքստում առավել ակտիվացավ եգիպտական կողմը։ Մասնավորապես, 2013 թ.մայիսի 3-ին Թուրքիա այցելեց քաղաքական հարցերով Եգիպտոսի նախագահիավագ օգնական Պակինամ Ալ-Շարկավին, ով մասնակցեց «Պետությունը, հասարակությունը և արդարություն հասկացությունը Արաբական գարնան համատեքստում»[http։ //www.mignews.com/news/exխորագրի ներքո անցկացվող արաբա-թուրքական 3-րդ համաժողովին1։ Եգիպտոսիպաշտպանության և ռազմական համագործակցության նախարար Աբդ Ալ-ՖաթահԱլ-Սիսին պաշտոնական այցով Թուրքիա էր եկել 2013 թ. մայիսի 5-ին՝ ռազմականհամագործակցության հեռանկարը և Եգիպտոսում նոր ներդրումներ իրականացնելուԹուրքիայի հետաքրքրվածությունը քննարկելու համար։ Ալ-Սիսին մասնակցեց նաևՍտամբուլում Թուրքիայի պաշտպանության նախարարության հովանու ներքո կազմակերպված «Միջազգային պաշտպանական արտադրություն» տոնավաճառին։ 2013 թ. մայիսի 10-ին Թուրքիայի նախագահ Գյուլն ընդունեց Եգիպտոսի վարչապետ Հիշամ Կանդիլին։ Նրանք քննարկեցին երկկողմ հարաբերությունների հնարավոր ակտիվացումը տարբեր ոլորտներում։ 2013 թ. մայիսի վերջին Թուրքիայում սկսվեցին Գեզի այգու հետ կապված ցույցներն ու դրան հետևած հետագա իրադարձությունները։ Թուրքական կառավարությունն այդ ընթացքում մեծապես զբաղված էր երկրի ներքին խնդիրներով, քանի որցույցերն արդեն լայնամասշտաբ բնույթ էին կրում։ Այս դեպքերին անմիջապես հաջորդեց հուլիսի 3-ի ռազմական հեղաշրջումը Եգիպտոսում։ Եգիպտոսում «Մուսուլման եղբայրներ»-ի իշխանության տապալման նկատմամբամենակոշտ քննադատությունը հնչեցրեց Թուրքիան։ Մամուլում խոսվում էր, որԹուրքիայում իշխող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը սերտ կապերուներ Մուրսիի «Մուսուլման եղբայրներ» կազմակերպության հետ2։ Թուրքիայից հայտարարում էին, որ դեռ շարունակում են Մուրսիին համարել Եգիպտոսի «լեգիտիմնախագահ»։ Ասվածի ապացույց կարող էր ծառայել այն, որ իր ելույթներից մեկի ժամանակ Էրդողանը չորս մատերի շարժանշան էր ցույց տվել՝ ի նշան Կահիրեի մզկիթիշուրջը հավաքված իսլամիստ ցուցարարների հետ համերաշխության3։ Երկար ժամանակ Թուրքիան տարածաշրջանում քաղաքականապես ակտիվ չէր,սակայն «զրո խնդիրներ հարևանների հետ» սկզբունքի ներդրումից հետո շատ բանփոխվեց, և եգիպտացիների աչքում արդեն տարօրինակ թվաց Թուրքիայի՝ Մուրսիինհեռացրած զինվորականների նկատմամբ կոպիտ դիրքորոշումը4։ Թուրքիայի այսօրինակ դիրքորոշումը կարելի է բացատրել ոչ միայն Մուրսիի իսլամիստական «Ազատություն և արդարություն» կուսակցության և ԱԶԿ-ի պաշտոնյաների միջև հաստատվածսերտ հարաբերություններով, այլև ռազմավարական պատճառներով։ Գեզիի ցուցարարների կողմից ձախողված հեղաշրջման փորձը Թուրքիային ստիպեց հստակ դիրքորոշում ունենալ Եգիպտոսում ռազմական հեղաշրջման նկատմամբ։ 2013 թ. օգոստոսի 28-ին Էրդողանն իր ելույթում քննադատեց Ալ-Ազհարի համալսարանի գլխավոր իմամին` զինվորականներին աջակցելու համար։ Նա նույնիսկհայտարարեց, որ Թուրքիան չի հարգում նրանց, ովքեր «չեն հարգում մարդկանց իրավունքների գերակայությունը»՝ վկայակոչելով հուլիսի 3-ի ռազմական հեղաշրջումը5։ Իպատասխան հնչեցված քննադատության՝ Ալ-Ազհարից Թուրքիային հիշեցրին, որԹակսիմի հրապարակի դեպքերի ժամանակ իրենք չեն միջամտել Թուրքիայի կառավարության գործերին, ուստի նմանատիպ արձագանք են սպասում նաև Թուրքիայից`[http։ //www.todayszaman.com/news-334933-from-honeymoon-to-bitter-divorce-turkey-egypt-relations-in-2013.html].5 Նույն տեղում։ երկու երկրների հարաբերությունների հավասարակշռությունը չխախտելու համար1։ Թեև հեղաշրջումից հետո Եգիպտոսի ներկայացուցիչները մեղադրում էին Թուրքիային իրենց երկրի ներքին գործերին խառնվելու և օրենքից դուրս հայտարարված«Մուսուլման եղբայրներ»-ին սատարելու մեջ, սակայն պաշտոնական Անկարանմշտապես հայտարարում էր, որ սատարում է միայն ժողովրդավարությանը2։ Թեև խոսվում էր, որ քաղաքական այս վիճաբանությունը չէր կարող վնասել դեպի Եգիպտոս ուղղված թուրքական արտահանումների ծավալներին3, այնուամենայնիվ նախորդ տարի կնքված տնտեսական մի շարք համաձայնություններ դադարեցվեցին և սառեցվեցին։ Եգիպտոսի հետ հարաբերությունների սերտացման այս կարճժամանակահատվածում Թուրքիան բաց չթողեց թուրքական ապրանքների սպառմանևս մեկ լայն շուկա ստեղծելու հնարավորությունը։ 2013 թ. նոյեմբերի 23-ին երկու երկրների միջև ծագած քաղաքական լարվածությունը հասավ իր գագաթնակետին։ Պաշտոնական Կահիրեն Թուրքիայի դեսպանՀուսեյն Ավնի Բոտսալիին հայտարարեց անցանկալի անձ (persona non-grata) Եգիպտոսում՝ նրան տալով մեկ շաբաթ ժամանակ երկրից հեռանալու համար4։ ԵգիպտոսըԹուրքիայի հետ իր դիվանագիտական հարաբերություններն իջեցրեց գործերի ժամանակավոր հավատարմատարի մակարդակի։ Թուրքիան չէր կարող պատասխանելնույն կերպ, քանի որ Եգիպտոսի դեսպան Աբդ Ալ-Ռահման Սալահ Ալ-Դինն արդեն ետէր կանչվել օգոստոս ամսին և կրկին ետ չէր ուղարկվել՝ ի պատասխան երկրում վերջին զարգացումների շուրջ Թուրքիայի դիրքորոշման5։ Եգիպտական իշխանությունների որոշումը երկրի ԱԳՆ-ը մեկնաբանեց որպես ամենածայրահեղ միջոցը, որին ստիպված էին դիմել Թուրքիայի՝ Եգիպտոսի հանդեպ քաղաքականությունը փոխելու հնարավորությունը չօգտագործելուց հետո6։ Եգիպտոսի նախագահ Գ. Նասերի ղեկավարման ընթացքում էլ նման նախադեպ գրանցվել էր, երբ Թուրքիայի դեսպանը հեռացվել էր երկրից։ 1954 թ. Նասերը ետ էր ուղարկել Թուրքիայի դեսպանին այն պատճառով, որ վերջինս «Ազատ սպաների» գործողությունները քննադատորեն էր ընդունել7։ Եգիպտական «Al-Watan» շաբաթաթերթն այս ընթացքում հաղորդում է, որ «Մուսուլման եղբայրներ»-ի միջազգային անդամները շարունակում էին հանդիպումներունենալ Ստամբուլում և քննարկել իսլամիստական շարժման հետագա ճակատագիրը Եգիպտոսում8։ «Մուսուլման եղբայրներ»-ին մեղադրում էին ցույցերն արտասահմանում պլանավորելու և նոր կառավարություն ձևավորելու փորձերի համար9։ Եգիպտական հասարակությունում Թուրքիայի հետ հարաբերությունների խզմանհարցում գերիշխող կարծիքները բաժանվել էին երկու տարբեր բևեռների։ Այն հատվածը, որը կողմ էր երկկողմ հարաբերությունների խզմանը, ինչպես օրինակ` Եգիպ1 Aggour S., “Troubled Egyptian-Turkish trade relations։ » տոսի խորհրդարանական հանձնաժողովի արտաքին կապերի ղեկավար ՄուհամադԻբրահիմ Շաքերը, ընդգծում էր, որ այս որոշումը դարձավ Էրդողանի՝ հուլիսի 3-ի հեղաշրջման հասցեին հնչեցված քննադատական հայտարարություններին Եգիպտոսիհամարժեք պատասխանը1։ Եգիպտոսի ժամանակավոր նախագահ դարձած ԱդլիՄանսուրն ասում էր, որ Թուրքիան պետք է կապեր ունենա «Եգիպտոսի և նրա ժողովրդի հետ», այլ ոչ թե որոշակի խմբերի ղեկավարության հետ միայն2։ Էրդողանիփաստարկներին և ելույթներին ի պատասխան՝ օգոստոսի 17-ին համացանցում տարածվեց Մանսուրի Twitter-յան էջի գրառումը, թե իբր Եգիպտոսը որոշել է ստորագրելՀայոց ցեղասպանությունը ճանաչող փաստաթուղթ. «ՄԱԿ-ում մեր մշտական ներկայացուցիչը կստորագրի միջազգային փաստաթուղթը, որը ճանաչում է թուրքական բանակի իրականացրած և 1 մլն զոհ տված Հայոց ցեղասպանությունը»3։ Twitter-ումշուրջ 80 հազար հետևորդ ունեցող Մանսուրի այս հայտարարությունը 22 ժամում365 անգամ վերատարածվել էր։ Այն տեղադրել էին նաև արաբալեզու լրատվականկայքեր։ Հայտարարությունը բուռն քննարկումներ առաջացրեց։ Թուրքական ԶԼՄ-ներում սկսեցին հայտնվել վարկածներ, որոնց համաձայն Ադլի Մանսուրը Twitter միկրոբլոգում ընդհանրապես չունի պաշտոնական էջ, իսկ վերջին լուրը միայն սադրանք է4։ Եգիպտական պաշտոնական աղբյուրները որևէ մեկնաբանություն չէին տալիս նախագահի պաշտոնակատարին վերագրվող հայտարարության շուրջ, ոչ էլ պայքարումէին այդ «կեղծ» հաշիվը ջնջելու համար։ Դրան հակառակ, որոշ աղբյուրներ պնդումէին, որ այդ էջը ոչ պաշտոնական է ու ծառայում է Եգիպտոսի նոր իշխանություններիմասնավոր ուղերձները տարածելու և հասարակական կարծիքը ստուգելու համար։ Եգիպտական (և ոչ միայն) մի շարք թերթեր սկսեցին հիշեցնել Թուրքիայի վարչապետին 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը5։ «Ալ-Ահրամ»-ի տպագրած «Հայերի ջարդ,Էրդողա՛ն» հոդվածում հեղինակը կոչ էր անում Թուրքիային պաշտոնապես ընդունելՀայոց ցեղասպանությունը, որն իրականացվել էր Էրդողանի նախնիների կողմից6։ «Middle East Panorama»-ն իր հերթին «Էրդողան. առա՛ջ, առա՛ջ» հոդվածում Թուրքիայի վարչապետին անվանում է «բարոյապես այլանդակ»՝ արաբների հանդեպ իրվարած քաղաքականության պատճառով7։ Այս դեպքերից օրեր առաջ Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանը Եգիպտոսի բանակին մեղադրել էր սեփական երկրում ցեղասպանություն իրականացնելու մեջ։ Թուրքիայի փոխվարչապետ Բեքիր Բոզդաղն այս առիթով ասել է, թե Եգիպտոսի ներկաիշխանություններն ու նրանց որոշումները Թուրքիայի համար օրինական ուժ չունեն։ Այս ամենը մեկնաբանելիս ՌԴ Մերձավոր Արևելքի ինստիտուտի տնօրեն ԵվգենիՍատանովսկին նշել է. «Իրավիճակը շատ պարզ է. Թուրքիան շատ սուր քննադատության է ենթարկում Եգիպտոսի նոր իշխանություններին, իսկ Եգիպտոսն էլ հնարավորությունը բաց չի թողել նույն կերպ պատասխանելու։ Բացի այդ, կա մեկ մանրուք.1 “ةرقنأ يف اهریفس يعدتستو دلابلا ةرداغمب يكرتلا ریفسلا بلاطت رصم”, 23.11.2013,[http։ //www.mepanorama.net/379410/-،-ماملأا-ىلإ-،-ناغدروأ այսպիսի դիրք ընդունելով՝ եգիպտական իշխանությունները մեխանիկորեն ԱՄՆ-ի ևՖրանսիայի հայկական խոշոր համայնքներին դարձնում են իրենց լոբբիստները»1։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունները չշարունակելուն կողմնակից էին եգիպտացիների լայն շրջանակները, որոնք երկրի կառավարությունից պահանջում էին վերջնականապես խզել երկկողմ դիվանագիտական կապերը։ Այս մասին հաճախ էրպնդում «Ազգային փրկության ճակատ» քաղաքական ուժերի կոալիցիայի ղեկավարՆաբիլ Զաքին2։ Եգիպտացի վերլուծաբանների շրջանում տարածված էր այն կարծիքը, թե թուրքական հատուկ ծառայություններն աջակցում էին Սինայի թերակղզուտարածքում իրականացվող ահաբեկչությանը3։ «Ալ-Մանար»-ը ևս հիշատակում էրՍինայի թերակղզում, Սուդանում և Լիբիայում ահաբեկչական խմբավորումներինԹուրքիայի օժանդակության մասին4։ Որոշ աղբյուրների տվյալներով՝ Թուրքիայի` ետ ուղարկված դեսպանը համարվում էր «Մուսուլման եղբայրներ»-ի անդամ և ղեկավարում էր Եգիպտոսի տարածքում գործող լրտեսական մի հսկայական ցանց մամուլում և համալսարաններում5։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների պահպանման ամենաակտիվ ու մոլի կողմնակիցներից էր «Մուսուլման եղբայրներ» կազմակերպությունը, որը զգուշացնում էր,թե կապերի խզումը կարող է երկրի համար հսկայական տնտեսական կորուստներգրանցել։ Կազմակերպության պաշտոնական տպագիր օրգանը մեջբերում էր Թուրքիայի ԱԳՆ հայտարարությունը, թե «հեղաշրջում իրականացրած կառավարությանվրա» դրվում է պատմական պատասխանատվություն այդ քայլի համար6։ Երկու երկրների հարաբերությունների խզման ընդդիմախոսները նշում էին, թեայնպիսի մեծ երկիր, ինչպիսին Եգիպտոսն է, չի կարող հեշտությամբ խզել իր դիվանագիտական, քաղաքական-տնտեսական հարաբերությունները տարածաշրջանումայնպիսի առանցքային երկրների հետ, ինչպիսիք Սիրիան և Թուրքիան են։ ԹեևԹուրքիան հայտնի է իր «արտաքին քաղաքական անկանխատեսելիությամբ», սակայն տարածաշրջանում առանցքային դեր ունի։ Եգիպտոսի կառավարության կողմիցվերցված արտաքին քաղաքական ուղղությունը տագնապալից էր համարվում, ևնշվում էր, որ երկիրը չպետք է հրաժարվի երկխոսության հնարավորությունից7։ Վերջին տարիներին իր հակասիրիական քաղաքականության հետևանքով Թուրքիան տարածաշրջանային որոշակի մեկուսացման մեջ է հայտնվել, որն ընդգծվեց«Մուսուլման եղբայրներ»-ին և իսլամիստներին սատարելու պատճառով։ Թուրքիանայսօր նույնպես չի դադարում սուննիական աշխարհում առաջատար և համախմբողդեր ստանձնելու իր փորձերը՝ ձգտելով առաջ անցնել Սաուդյան Արաբիայի հետմրցակցությունում։ Ռազմաքաղաքական խոշոր կենտրոններն անընդհատ խոչընդոտում են Թուրքիայի կրոնական դերի բարձրացմանը։ Այս համատեքստում մինչև նախագահ Մուրսիի տապալումն իսլամիստական «Մուսուլման եղբայրներ»-ի և Սաուդ1 “Сатановский։ //www.regnum.ru/news/1696645.html#ixzz2yU7aMRD4].2 Եգիպտոսում իսլամիստներն ընդդիմադիր խոշորագույն քաղաքական ուժն են՝ միավորելով 35 կուսակցություններ։ قبسلاا يرصملا ةیجراخلا ریزو دعاسم յան Արաբիայի միջև հարաբերությունները բավականին լարված էին` ի հեճուկս Թուրքիայում և Եգիպտոսում իշխող վերնախավերի մերձեցման։ Սակայն Մուրսիի իշխանության անկման հետ իրադարձությունները սկսեցին նախկինի նկատմամբ հակադարձ համեմատականորեն զարգանալ։ Եգիպտոսի զինվորականների գլխավորությամբ ներկայիս ժամանակավոր իշխանությունները երկրի արտաքին քաղաքականությունը տանում են Սաուդյան Արաբիայի հետ հարաբերությունների սերտացմանը։ Զինվորականների վերադարձից անմիջապես հետո Ռուսաստանն սկսեց իր հարաբերությունները լավացնել Եգիպտոսիհետ՝ առաջարկելով ֆինանսական գործարքներ, մինչդեռ ԱՄՆ-ը մերժել էր Եգիպտոսին այդ հարցում1։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ վերջին շրջանում Կահիրեի ևՄոսկվայի միջև կապերը որոշակիորեն զարգացել են, կարելի է համարել, որ Եգիպտոսի հետ Թուրքիայի հարաբերությունների բացը լրացնելու է գալիս Ռուսաստանը։ Եգիպտոսի և Թուրքիայի հարաբերությունների սրումից հետո միլիարդավոր դոլարների օգնությունը Եգիպտոս սկսեց հոսել նաև Ծոցի արաբական միապետություններից, հատկապես՝ Սաուդյան Արաբիայից, Քուվեյթից և ԱՄԷ-ից։ Մուհամմադ Մուրսին իր նախագահության մեծ մասը ծախսեց թուրքական ֆոնդեր և ֆինանսավորումներ ստանալու համար։ Սակայն ներկայումս Ալ-Սիսիի տնտեսական հարթակը, որըևս արտասահմանյան ֆոնդերի հաշվին է ստեղծվում, հիմնվում է հիմնականում Ծոցից եկող ֆինանսական աջակցության վրա։ Տնտեսությունը փլուզումից ետ պահելունպատակով արտաքին ֆինանսական օգնություններին դիմելը դառնում է Կահիրեիդե ֆակտո տնտեսական քաղաքականությունը։ Ամփոփելով նշենք, որ եթե Թուրքիան այլևս չէր կարողանում երկխոսել արաբական նախկին վարչակարգերի հետ, ապա արաբական հասարակական որոշակի շերտերի, մասնավորապես` «Մուսուլման եղբայրներ»-ի հետ նրա հարաբերություններըբավական խոսուն էին։ Թուրքիան փորձում էր իր երկրում ձևավորված աշխարհիկության և իսլամականության միահյուսման «Թուրքական մոդել»-ը ներդնել «Արաբական գարնան» միջով անցած երկրներին, հատկապես՝ Եգիպտոսին՝ տարածաշրջանային դերի բարձրացման հասնելու նկրտումներով։ Սակայն «Արդարություն և զարգացում» և «Ազատություն և արդարություն» կուսակցությունների միջև բավականինմեծ տարբերություններ կային․ առաջինի դեպքում կրոնականությունը չէր սփռվումԹուրքիայի քաղաքական և սոցիալական կյանքում, մինչդեռ «Մուսուլման եղբայրները» դա փորձում էին անել ամենուր։ Բացի այդ, երկու երկրներում գոյություն ունի քաղաքական մշակույթների և իսլամի տարբերություն, քանի որ Թուրքիայում ներկայումս իշխում է նակշբանդիական սուֆիական վերնախավը, իսկ արաբական իսլամումսուֆիզմը երբեք իշխող չի եղել քաղաքական համակարգում։ Եգիպտոսը 2011-2013 թթ. ընդգրկվեց Թուրքիային ընկեր երկրների «ցուցակում», ու քանի դեռ լավ հարաբերությունները տնտեսական շահույթներ էին բերում,Թուրքիան շարունակում էր տարածաշրջանային ինտեգրացիան։ Թուրքիայի հարաբերությունները տարածաշրջանի երկրների հետ լավացան տնտեսական միտումների,գլոբալ տեղաշարժի և Թուրքիայի «հարևանային» նոր քաղաքականության շնորհիվ։ Այլ հարց է, որ մի շարք դրդապատճառների հետևանքով Թուրքիան չկարողացավպահել իր ընտրած քաղաքական գիծը, իսկ Եգիպտոսն էլ իր հերթին որոշեց ստեղծված պայմաններում չշարունակել քաղաքական երկխոսությունը։ Դեսպանների հեռացումից հետո Թուրքիան Եգիպտոսի հետ նշանակալից դիվանագիտական շփումներ չունի։ Խոստումնալից թվացող հարաբերությունները տարածաշրջանի երկու կարևոր երկրների միջև անսպասելիորեն վաղաժամ ընդհատվեցին։ Դիանա ԵղիազարյանԵԳԻՊՏԱ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 2011 Թ. ԵԳԻՊՏՈՍԻ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ՀԵՏՈԲանալի բառեր՝ Եգիպտոս, Թուրքիա, «Մուսուլման եղբայրներ» կազմակերպություն,դիվանագիտություն, հետհեղափոխական Եգիպտոս, ռազմական հեղաշրջում, միջազգային հարաբերություններ, իսլամիստներ, «Թուրքական մոդել», առևտրատնտեսական հարաբերություններ, Մերձավոր Արևելք։

example644

example644

Ավագ դպրոցի հիմնական նպատակը սովորողի մասնագիտական կրթություն ստանալու, ինքնուրույն կյանքի համար անհրաժեշտ գիտելիքների, կարողությունների և հմտությունների ապահովումն է, սակայն պետք է նշենք, որ ոչ պակաս կարևոր է տվյալ տարիքում ստեղծագործական ինքնարտահայտման տարբեր հնարավորությունների ստեղծումը։ Ավագ դպրոցներում ընդհանրապես առարկայացանկում չկան այնպիսի դասաժամեր, որոնց ընթացքում աշակերտը կարողանա ստեղծագործել և ստեղծագործական մոտեցում ցուցաբերել դասերին պատրաստվելիս։ Աշակերտները ստեղծագործում են ավելի քիչ, քան պետք է, իսկ դա նշանակում է, որ նրանց մեջ կուտակված ստեղծագործ էներգիան ամբողջությամբ չի պարպվում։ Հետևաբար այս թեմայով փորձում ենք բարձրացնել մի խնդիր, որով ցույց ենք տալիս, որ ստեղծագործական ինքնարտահայտումը կարող է նպաստել դասաժամերին պատրաստվելու, առաջադիմության լավացման, խմբում համախմբվածության ստեղծման և այլ գործընթացներում։

ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒՄԸ` ՈՐՊԵՍ ԱՎԱԳ ԴՊՐՈՑԱԿԱՆԻ ԱՌԱՋԱԴԻՄՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱ ԱԶԴՈՂ ԳՈՐԾՈՆՀամաձայն արդեն ներդրված կրթական նոր համակարգի` ՀՀ դպրոցներում տեղիեն ունեցել ուսումնական ծրագրերի փոփոխություններ, փոխվել են ուսումնականգործընթացների, դպրոցների կառուցվածքները (2008-2009 ուստարվանից առանձնացել են ավագ դպրոցները)։ Ըստ կրթական նոր համակարգի` Հայաստանում միջնակարգ ընդհանուր կրթությունն իրականացվելու է 12 տարի տևողությամբ։ 12-ամյակրթության անցումը սկսվել է 2006-2007 ուստարուց (տարրական դպրոց` 4 տարի (14-րդ դասարաններ), միջին դպրոց` 5 տարի (5-9-րդ դասարաններ), ավագ դպրոց` 3տարի (10-12-րդ դասարաններ))։ Տարրական դպրոցի հիմնական նպատակը սովորողի մտավոր, հոգևոր և ֆիզիկական կարողությունների, լեզվամտածողության, գրագիտության, տրամաբանության հիմքերի և աշխատանքային նախնական հմտությունների ձևավորումն է։ Տարրական դպրոցն ապահովում է ուսումնառության անհրաժեշտ պայմաններ և հիմք էդնում միջին դպրոցում ուսումը շարունակելու համար։ Միջին դպրոցի հիմնական նպատակը մարդու, բնության և հասարակության մասին գիտելիքների, դրանք կյանքում կիրառելու կարողությունների և հմտությունների,բարոյական և հոգևոր արժեքների յուրացման այնպիսի մակարդակի ապահովումն է,որն անհրաժեշտ է սովորողին ավագ դպրոցում կամ մասնագիտական հաստատությունում ուսումը շարունակելու, ինչպես նաև տարիքին համապատասխան աշխատանքային գործունեություն իրականացնելու համար։ Միջին դպրոցում ուսուցումընպատակաուղղվում է առողջ ապրելակերպի, աշխարհի և բնության վերաբերյալսովորողների գիտական պատկերացման ձևավորմանը, ինքնուրույն աշխատանքի,կրթության և հասարակական ինքնուրույն գործունեության համար անհրաժեշտ գիտելիքների նվազագույն ծավալի ապահովմանը։ Ավագ դպրոցի հիմնական նպատակը մասնագիտական կրթություն ստանալու,ինքնուրույն կյանքի համար անհրաժեշտ գիտելիքների, կարողությունների և հմտությունների ապահովումն է1։ Ավագ դպրոցականների տարիքային խումբն ընդգրկում է15-18 տարեկան երեխաներին (ուշ դեռահասության և վաղ պատանեկության շրջան)։ Ինչպես դեռահասությունը, այնպես էլ պատանեկությունը համարվում են տարիքայինհոգեբանության ուսումնասիրման բաժիններ։ Տարբեր հոգեբաններ և մանկավարժներ այս տարիքային շեմերին տարբեր բաժանումներ են տվել։ Ա. Ռեանը դեռահասներ համարում է 11-15 տարեկաններին, պատանիներ՝ 16-19 տարեկաններին2։ Է.Էրիքսոնն իր սահմանած տարիքային 8 ճգնաժամերի մեջ առանձնացրել է դեռահասության և վաղ պատանեկության ճգնաժամը։ Նա այս ճգնաժամը անվանում է «Նույնականացում կամ դերերի խառնում» (նույնականության – նույնականության կորստի1 Տե՛ս ՀՀ ԿԳՆ պաշտոնական կայք՝ http։ Այսինքն` դեռահասը իր վրա է վերցնում տարբեր սոցիալական դերեր,որոշում պահանջները, հնարավորությունները և իրավունքները, որոնք բնորոշ են յուրաքանչյուր նոր կերպարին։ Այս դերերում կան նաև բացասական օբյեկտներ, որոնքկարող են առաջացնել կոնֆլիկտային իրավիճակներ1։ Ճգնաժամերը, ըստ Է. Էրիքսոնի, շրջադարձային կետեր են, որոնք ստիպում են մարդուն «ընտրություն» կատարելպրոգրեսի, ռեգրեսի կամ զարգացման հապաղման միջև2։ Հասնելով ավելի բարձր դասարաններ (ավագ դպրոց)՝ դեռահասներն ավելի մեծուշադրություն են դարձնում, թե ինչպես են իրենց վերաբերվում ուսուցիչները։ Նրանքհստակ տարանջատում են ուսուցիչների մասնագիտական և անձնային հատկանիշներն ու որակները, հաղթահարում են ուսուցիչների ըմբռնման բացասական կարծրատիպերը, առանձին ուսուցիչների նկատմամբ նեգատիվիզմը3։ Տարիքային հոգեբանության գրեթե բոլոր գրքերում դեռահասության, դեռահասիտարիքային ճգնաժամի մասին նկարագրությունները բավականին մանրակրկիտ եններկայացվում։ Մինչդեռ պատանեկության տարիքը, կարծես, չունի սահմաններ, ևհստակ տարանջատում չկա՝ պատանու փոփոխություններն արդյոք դեռահասությանտարիքի՞, թե՞ արդեն ավելի հասուն տարիքի անձի փոփոխություններ են։ Ի. Կուլագինան ավագ դպրոցական տարիքի բաժանումը կատարել է հետևյալկերպ՝ 16-17 տ.՝ վաղ պատանեկություն, 17-ից 21-23 տ.՝ պատանեկություն։ Վ. Մուխինան պատանեկությունը համարում էր դեռահասությանը հաջորդող շրջան, որիցհետո գալիս է հասուն տարիքը (15-16-ից մինչև 21-25 տարեկան)։ Պատանեկությունը համարվում է կյանքի ուղու ընտրության ժամանակաշրջան,քրտնաջան աշխատանք այդ տարիքում ընտրած մասնագիտության ուղղությամբ,ուսում բուհում, ընտանիքի կազմում, տղաների համար` բանակային ծառայություն։ Ավագ դպրոցականն արդեն կանգնում է ինքնուրույն կյանքի անցնելու շեմին։ Նրաառջև դրված խնդիրներից են աշխատանքային գործունեության անցնելը, կյանքումսեփական տեղը գտնելը և այլն։ Ըստ Ի. Կոնի՝ ավագ դպրոցականի նկատմամբ փոխվում են պահանջները և անհատականության ձևավորման պայմանները։ Նա պետք էպատրաստ լինի աշխատելու, ընտանեկան, ամուսնական կյանքի, քաղաքացիականմի շարք պարտականություններ կրելու և այլն4։ Վ. Սլոբոդչիկովի կարծիքով՝ պատանեկությունը պերսոնալիզացիայի փուլի եզրափակիչ աստիճանն է։ Հիմնական նորագոյացություններից է ինքնառեֆլեքսիան՝սեփական անհատականության գիտակցումը, կյանքի պլանների ի հայտ գալը, ինքնակողմնորոշվածությանը պատրաստ լինելը, կյանքի տարբեր ոլորտներ ներթափանցելը և այլն5։ Տարիքին բնորոշ առաջնային գործունեության տեսակը համարվում էուսուցողամասնագիտականը։ Առաջանում է ուսումնական առարկաների նկատմամբընտրողական վերաբերմունք, մասնագիտության ընտրության ձգտում։ Հիմնական նորագոյացություններից են ինքնուրույնությունը, վճռականությունը, քննադատությունըև ինքնաքննադատությունը, աներեսությունը և կոպտությունը։ Պատանեկությունը վճռական փուլ է նաև աշխարհայացքի ձևավորման համար։ Իրականության երևույթները հետաքրքրում են պատանուն՝ ելնելով տվյալ երևույթովիր սեփական հետաքրքրվածությունից և վերաբերմունքից։ Աշխարհայացքայինփնտրտուքը ներառում է նաև անձի սոցիալական կողմնորոշումը, ինքն իրեն՝ որպես1 Տե՛ս http։ 2 Խուդոյան Ս., Անձի զարգացման ճգնաժամային տարիքները, Երևան, 2004, էջ 24։ Введение вսոցիալական հասարակության (սոցիալական խմբի, ազգության և այլն) մի մասի գիտակցումը, ապագա սոցիալական դիրքի ընտրությունը և դրան հասնելու հնարավորությունները։ Պատանիներին բնորոշ է ռելաքսացիան, ինքնավերլուծությունը, բարձրհուզականությունը, տրամադրության կտրուկ փոփոխությունները, տագնապայնությունը և այլն։ Ինքնագիտակցությունը և «Ես»-ի կերպարը ավելի կայուն են1։ Դեռահասության և պատանեկության տարիքում արտաքին ֆիզիկական փոփոխությունները սուր անհանգստություններով են ուղեկցվում։ Պատանեկության տարիքում առաջացած ամենակարևոր հոգեբանական առանձնահատկություններից է ինքնահարգանքը, այսինքն` հակադրվում են իրական ևիդեալական «Ես»-երը։ Աշխարհընկալման ձևավորման վրա ազդում է սոցիալականայն տարածությունը, որտեղ ապրում է պատանին։ Ընտանիքը համարվում է այն վայրը, որտեղ իրենք առավել հանգիստ և վստահ են զգում։ Ծնողների հետ քննարկմանհիմնական թեմաներից է մասնագիտության ընտրությունը։ Կյանքի պլանների մասիննրանք կարող են խոսել ուսուցիչների և այն մեծահասակների հետ, ում կարծիքը կարևորվում է` հեղինակավոր է իրենց համար։ Անձի զարգացման համար կարևորագույնտեղ ունի հասակակիցների հետ շփումը։ Պատանիների ընկերությունը եզակի է2։ Անձի ինտելեկտուալ զարգացումն իր գագաթնակետին է հասնում 12-15 տարեկանից հետո։ Սա ապացուցված է նպատակաուղղված և բազում տարիներ անցկացվող փորձերի արդյունքում։ Պատանեկության տարիքում ինտելեկտն առավել արագ էզարգանում։ Քանի որ դեռահասության և պատանեկության տարիքների սահմանները հստակ չեն, ապա ինտելեկտի զարգացումն առանձին տարիքների համար դիտարկելը սխալ է։ Ավագ դպրոցական տարիքում ճանաչողական գործընթացներիզարգացումը հասնում է այն մակարդակի, որ նրանք պատրաստ են լինում կատարելու այնպիսի մտավոր աշխատանքներ, ինչպիսիք կատարում են մեծահասակները։ Աշակերտների ճանաչողական գործընթացներն այնպիսի որակներ են ստանում,որոնք իրենց դարձնում են առավել լիարժեք և ճկուն։ Ավագ դպրոցական տարիքումզարգանում է տեսական մտածողությունը։ Պատանիներն արդեն մտածում են տրամաբանորեն և ի վիճակի են զբաղվելու տեսական քննարկումներով կամ ինքնավերլուծությամբ։ Պատանիների մեջ ձևավորվում է մտավոր գործունեության անհատական ոճ։ Ավագ դպրոցականների մտածողության ոճն էականորեն պայմանավորված էնրանց նյարդային համակարգի տեսակով։ Իներտ նյարդային համակարգ ունեցողավագ դպրոցականներն ուսումնական պահանջների ծանրաբեռնվածությունից ավելիվատ են սովորում, քանի որ չեն հասցնում դասավանդման տեմպի արագությանը։ Ավագ դպրոցական տարիքում երեխաները յուրացնում են գիտական շատ հասկացություններ, որոնք ուսումնասիրում և կիրառում են շատ խնդիրների լուծելիս։ Ի. Կոնը նշում է, որ այս տարիքում աղջիկներն ավելի լավ են սովորում. ավելիհեշտ լուծում են կոնկրետ, քան վերացարկված խնդիրներ3։ Շատերը գերագնահատում են իրենց գիտելիքները և մտավոր հնարավորությունների առանձնահատկությունները։ Շատերի համար ուսուցումն անհետաքրքիր էթվում, դասերին ներկայանում են ձևական կամ հաճախակի բացակայում են։ Ավագդպրոցականների ուշադրությունն ավելի կենտրոնացած է կոնկրետ որևէ բանի վրա։ Տարիքին բնորոշ կարևորագույն «բաղադրիչներից» է ինքնագիտակցության հիմնավոր փոփոխությունը։ Ըստ Ի. Անանևի` գիտակցությունը, անցնելով հարաբերությունների շատ օբյեկտների, դառնում է ինքնագիտակցության օբյեկտ՝ նպաստելով2 Кулагина И., Колюцкий В., Возрастная психология։ Полный жизненный цикл развития человека, учеб.անձի ձևավորմանը և կայունությանը։ Ձևավորվում է «Ես» կոնցեպցիան1։ Ավագ դպրոցականների համար ուսումնական հետաքրքրություններն արդենառաջնային նշանակություն չեն ունենում։ Ինտելեկտի և ճանաչողական գործընթացների զարգացումը ընթանում է 2 ուղղությամբ՝ քանակական և որակական։ Անձի ստեղծագործական ունակությունը կապված չէ իր ինտելեկտի որակի հետ։ Փորձարարական հետազոտությունները վկայում են, որ ստեղծագործականություննունի նպատակաուղղված բնույթ։ Ինտելեկտուալ ստեղծագործականությունը սուբյեկտի ընդհանուր ակտիվության մի մասն է։ Ամերիկյան հոգեբաններ Մ. Պարլոֆը և Լ. Դատտան հետազոտություններ ենանցկացրել՝ համեմատելով ստեղծագործ մարդկանց մի քանի խմբեր՝ ըստ հասուն ևպատանի տարիքների, անձնային հատկանիշների։ Պարզվել է, որ առավել ստեղծագործ մարդիկ, անկախ տարիքից և հետաքրքրությունների ուղղվածությունից, տարբերվում են իրենց անհատականության զարգացվածության զգացումով, սեփականորոշում կայացնելու ձգտմամբ, հուզականությամբ, ինքնուրույն աշխատելու ցանկությամբ, իր ուժերի վրա վստահությամբ, հավասարակշռությամբ և համառությամբ։ Այսդեպքում տարիքային տարբերությունը որակապես կարևոր չէ։ Երկու խմբերում էլկան «կարգապահական ազդեցիկության» հիմնախնդիրներ։ Հետազոտության արդյունքները թույլ են տալիս ենթադրել, որ ստեղծագործականությունը թույլ է տալիսազատվել նեղ պատկերացումներից և արգելքներից, ինքնաղեկավարման ավելցուկներից, իրեն կարգ ու կանոնի ենթարկելու կարողությունից և այլն։ Պետք է ուշադրություն դարձնել այն հանգամանքին, որ ստեղծագործական հաջողությունները կապված չեն ուսման առաջադիմության հետ։ Շատ հայտնի մարդիկդպրոցական տարիներին ունեցել են ցածր առաջադիմություն (Դարվին, Հեգել, Վագներ, Վերդի, Շիլլեր և այլք)։ Դա պայմանավորված է դպրոցական ծրագրի խիստ օրակարգային լինելու հանգամանքով։ Մանկական և պատանեկան ստեղծագործականությունը լիարժեք և վառ դրսևորվում է դասարանից դուրս։ Ուսուցչի խնդիրն աշակերտի «ստեղծագործական ոլորտի» բացահայտումն ու զարգացումն է2։ ՀՀ կրթական համակարգում ավագ դպրոցներում դասավանդվող առարկայացանկը շատ բարդ է, և ստեղծագործականության զարգացմանը նպաստող առարկաները կրթական ծրագրերից բացակայում են։ Ավագ դպրոցներում ընդհանրապեսառարկայացանկում չկան այնպիսի դասաժամեր, որոնց ընթացքում, բացի մասնագիտական պարապմունքներից, աշակերտը կկարողանա ստեղծագործել և ստեղծագործական մոտեցում ցուցաբերել դասերին պատրաստվելիս։ Աշակերտները ստեղծագործում են ավելի քիչ, քան պետք է (տարիքային առանձնահատկություններից ևպահանջմունքներից ելնելով), իսկ դա նշանակում է, որ նրանց մեջ կուտակված ստեղծագործ էներգիան ամբողջությամբ չի պարպվում։ Այդուհանդերձ, կա այսպիսի հետաքրքիր դիտարկում, որ այդ տարիքի աշակերտները սիրով մասնակցում են արտադասարանային ցանկացած ստեղծագործական աշխատանքի՝ միջոցառման կազմակերպում, ձևավորման աշխատանքներ, սցենարների պատրաստում, ՈՒՀԱ դպրոցական մրցույթների մասնակցություն։ Ստեղծագործելու գործընթացը «կապում» ևմտերմացնում է մարդկանց, կոլեկտիվներին, խմբերին։ Խմբակային աշխատանքիդեպքում մարդիկ ունենում են ընդհանուր միավորող նպատակ։ Ստեղծագործության մեջ տարբեր մարդկանց հետ բարոյական շփման և բարոյական կապերի շնորհիվ մարդը զգում է իր ինքնությունը։ «Ստեղծագործական խորացումը» մարդու վրա թերապևտիկ ազդեցություն է ունենում3։ Ստեղծագործության մի2 Նույն տեղում, էջ 329-330։ ջոցով ինքնարտահայտման դրական կողմերը նկատելուց հետո ստեղծագործականինքնարտահայտման թերապիա (ՍԻԹ) ստեղծելու անհրաժեշտություն է առաջանում։ Հոգեթերապիայում առաջին անգամ այս թերապիան օգտագործել է Մարկ Եվգենի Բուռնոն։ Նպատակն այն է, որ յուրաքանչյուր ոք ստեղծագործական ինքնարտահայտման թերապիայի ժամանակ գիտակցված և նպատակաուղղված բացահայտի իր ինքնությունը, անհատականությունը, տեղը մարդկանց մեջ և այլն։ Ստեղծագործելով անձը սկսում է զարգացնել և հարստացնել իր ստեղծագործողանհատականությունը, որպեսզի մասնակցի կյանքի իմաստի հավերժ փնտրտուքներիգործընթացին1։ Մ. Բուռնոն այս թերապիան կիրառել է մեծահասակ փսիխոպատներիև շիզոֆրենիկ այցելուների բուժման ընթացքում։ Ավագ դպրոցականների շրջանում կիրառելով այդ մեթոդներից մի քանիսը` կարող ենք ասել, որ նույնիսկ մի քանի անգամ կատարված ոչ երկարատև աշխատանքըտալիս է ակնհայտ դրական արդյունքներ։ Դպրոցում ստեղծագործական ինքնարտահայտման մեթոդիկաների կիրառության ժամանակ առաջինն ուսուցիչը կամ հոգեբանը պետք է ցույց տա, թե ինչքան հեշտ է նկարելը, ու բացատրի, որ նկարելու իմաստըմեր ներսի «աշխարհը» լավ տեսնելն է, այդ աշխարհի մեջ էլ` մեզ։ Նկարելու թեմաները կարող են տարբեր և տարատեսակ լինել («Ծաղիկը, որը ինձ դուր է գալիս», «Իմմանկության տեսարանները», «Այն, ինչ ինձ հաճելի չէ» և այլն)։ Ուսուցիչը կամ հոգեբանը հնարավորություն է տալիս համոզվելու, որ յուրաքանչյուր ոք կարող է ստեղծել և ստեղծագործել, այն էլ` որևէ հետաքրքիր ու յուրօրինակբան։ Սրանով էլ ամրանում են հավատը և վստահությունը սեփական անձի կարողությունների և հնարավորությունների նկատմամբ։ Դպրոցներում ստեղծագործական ինքնաարտահայտման մեթոդներ կիրառելիսաշակերտներն առավել հակված են երաժշտությանը և պոեզիային։ Այդ իսկ պատճառով Մ. Բուռնոն հաճախակի համադրում էր դրանք բուժման ընթացքում, օրինակ`ընտրում էր երաժշտություն, որը համահունչ է այցելուի ընտրած բանաստեղծություններին։ Այս կերպ փորձում էր ուժեղացնել ապաքինումը` միանգամից երկակի դրականազդեցությամբ։ Ընդհանուր առմամբ, Մ. Բուռնոյի առաջարկած ՍԻԹ-ը բավականինկիրառելի է բազմաթիվ ոլորտներում, մասնավորապես՝ հոգեբանության և մանկավարժության մեջ։ Այն կարելի է համարել աշակերտների հետ աշխատելու ժամանակակից մոտեցում։ Օգտվելով Մ. Բուռնոյի խորհուրդներից՝ պարզեցինք, որ մեթոդների կիրառումից հետո աշակերտներն ավելի շատ են կարևորում իրենց, իրենց հետաքրքրությունները, անձնային որակները, այն թեկուզ փոքր հնարավորությունները,որոնք բացահայտվում են մեթոդի կիրառման արդյունքում։ Ուսուցիչները և ծնողներընույնպես վկայեցին, որ աշակերտները դարձել են ավելի հանգիստ, նպատակասլաց,հստակ դնում են նպատակներ և արդեն բազմակողմանի են դիտարկում նպատակինհասնելու խնդիրները, ավելի կենտրոնացած են դասերին, և որոշակի պարտաճանաչություն կա նաև հանձնարարված դասերին պատրաստվելիս։ Ճնշելով ստեղծագործելու ցանկությունը` անձի վրա դրա թողած բացասականհետևանքներից խուսափելն անհնար է լինում։ Այդ պատճառով շատ կարևոր է, որդպրոցներում թույլ տան ազատ ինքնաարտահայտվել` ավելացնելով նոր դասաժամեր, որոնք կնպաստեն դրան։ Բացի դրանից` անհրաժեշտ է հմուտ մասնագետներիօգնությամբ մշակել և կիրառել ստեղծագործելուն նպաստող մի շարք մեթոդներ։ Թե՛ անհատական, թե՛ խմբակային ստեղծագործելու գործընթացն ինքնին «բուժիչ» է, ուստի պետք է ամեն կերպ խթանել և զարգացնել յուրաքանչյուր մարդուստեղծագործականությունը։ Էմմա ՄաթևոսյանՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒՄԸ` ՈՐՊԵՍ ԱՎԱԳ ԴՊՐՈՑԱԿԱՆԻ ԱՌԱՋԱԴԻՄՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱ ԱԶԴՈՂ ԳՈՐԾՈՆԲանալի բառեր՝ ստեղծագործական ինքնարտահայտում, ստեղծագործականինքնարտահայտման թերապիա (ՍԻԹ), ստեղծագործականություն, դեռահասներ, պատանիներ, ավագ դպրոցական, ուսումնական առաջադիմություն, ստեղծագործականության բարձրացում։

example1328

example1328

Հոդվածը նվիրված է մանկավարժական խնդիրների բացահայտմանը, վերլուծությանն ու դրանց լուծման ուղիների պարզաբանմանը։ Մանկավարժական խնդիրը ստեղծված մանկավարժական իրավիճակի իմաստավորումն է՝ ուղղված դրա շտկմանն ու վերափոխմանը՝ ելնելով մանկավարժական գործընթացի նպատակից։ Մանկավարժական իրավիճակներն ստեղծվում են ինչպես ուսուցչի, այնպես էլ աշակերտների կողմից տարերայնորեն և նպատակադրված։

Մանկավարժական գործընթացն ուղղված է հաջորդ սերնդի կրթական խնդիրների լուծմանը, ուսանողների կարողությունների և անձնական հատկությունների բացահայտմանը և զարգացմանը։ Այն իր բնույթով դինամիկ է և փոփոխական։ Ամբողջ մանկավարժական գործընթացը բաղկացած է մանկավարժական գործունեության ընթացքում առաջացած այս կամ այն ​​մանկավարժական իրավիճակից, որը լուծման, շտկման, կարգավորման կարիք ունի։ Մանկավարժական գործընթացում հանդիպած շատ իրավիճակներ վերածվում են մանկավարժական խնդիրների, ինչը ուսուցիչներին, ուսանողներին և նրանց ծնողներին դրդում է վերլուծել իրավիճակը, գնահատել առաջարկվող լուծումները, ընտրել լավագույն տարբերակը և մշակել իրականացման ծրագիր։ Շատ հնարավոր է, որ ուսուցիչները ուշադրություն դարձնեն ցանկացած մանկավարժական իրավիճակի, ճիշտ մոտեցում ցուցաբերեն, խնդրահարույց իրավիճակին լուծում տան ՝ ըստ մանկավարժական գործընթացի նպատակի, մանկավարժական իրավիճակի բնույթի, ուսանողների տարիքային առանձնահատկությունների, և այլն Մանկավարժական գործընթացում հանդիպող ցանկացած մանկավարժական խնդիր դրոշմ է դնում դրա վրա, այն մեծ ազդեցություն ունի աշակերտների հետագա զարգացման վրա, հատկապես այդ ազդեցությունը շատ ուժեղ է, դա ակնհայտ է տարրական դպրոցում։ Մանկավարժական իրավիճակների մեծ մասը խնդրահարույց է։ Մենք բախվում ենք մանկավարժական խնդրի հետ, երբ խնդրահարույց մանկավարժական իրավիճակը կարող է ունենալ մի քանի լուծում. անհրաժեշտ է գտնել այն մեթոդը, որն այս դեպքում կհանգեցնի խնդրի արդյունավետ լուծմանը։ Մանկավարժական խնդիրների կարևորությանը, դրանց կրթական նշանակության խնդրին անդրադարձել են այնպիսի մանկավարժներ, ինչպիսիք են Մ.Ա. Դանիլովը, Լ.Լ. Դոդոնը, Վ. Zag. Zagագվյազինսկին, Վ.Ա.Սլաստյոնինը, ԵԹԵ Իսան և այլոք։ Մանկավարժական խնդիրը, ըստ հայտնի մանկավարժներ Վ.Ա.Սլաստյոնինի, ԵԹԵ Իսայի իմաստալից մանկավարժական իրավիճակը, որի նպատակը իրականության գիտելիքն ու վերափոխումն է [7, էջ 504-505]։ Այսպիսով, մանկավարժական խնդիր ասելով `մենք հաճախ նկատի ունենք ուսուցչի կամ ուսանողների կողմից ստեղծված մանկավարժական իրավիճակը, որը զգում է վերլուծության, ուղղման, կարգավորման անհրաժեշտություն։ Տարբեր գիտությունների համակարգում դիտվում և ուսումնասիրվում են տարբեր խնդիրներ։ Խնդիր ասելով ՝ մենք հաճախ նկատի ունենք. • առաջադրանք կամ առաջադրանք, • խնդիր, որը լուծման կարիք ունի, • նախանշված նպատակ, որն անհրաժեշտ է իրականացնել և այլն։ Բնական գիտությունների դեպքում, անկախ հանգամանքներից, խնդրի պատասխանը միշտ նույնն է, եթե խնդիրը ճիշտ լուծվի։ Մանկավարժական խնդիրների դեպքում լուծումը կարող է փոխվել։ Խնդրի լուծման գործընթացը կարող է փոխվել ՝ կախված տարբեր հանգամանքներից, հնարավոր է, թե երբ, ում հետ, ինչ պատճառներով և այլն։ Դեռևս անցյալ դարի 60-ական թվականներին ռուս մանկավարժ Լ.Դ. մատնանշեք մանկավարժական համալիրի ելքը։ գտնել կոնկրետ խնդրի ճիշտ լուծում [5, էջ. 9]։ Մանկավարժական խնդրի լուծման ընթացքի և արդյունավետության վրա մեծապես ազդում է այն, թե ով է լուծում այդ խնդիրը։ Մանկավարժական գործընթացի կազմակերպումը, դրա արդյունավետությունը, ինչպես նաև մանկավարժական խնդրի ճիշտ լուծումը մեծապես կախված են մանկավարժից, նրա մասնագիտական ​​և անձնական հատկություններից, ուսուցչի մանկավարժական վարպետությունից։ Վարպետ ուսուցիչը միշտ ի վիճակի է ելք գտնել մանկավարժական բոլոր դժվար իրավիճակներից, պատասխանել ուսանողների անսպասելի հարցերին։ Մանկավարժական հմտություններ ունեցող ուսուցիչը խորապես հասկանում է, թե ինչ անել, ինչպես դա անել ՝ բարձր նպատակին հասնելու համար։ Ուսուցչի վարպետության մեջ շատ կարևոր է մանկավարժական հաղորդակցությունը, որը կարելի է համարել ուսուցչի մասնագիտական ​​ազդեցություն ուսանողների վրա `վստահության համար հեշտ հարաբերություններ ստեղծելու համար։ Մանկավարժական խնդիրների լուծման արդյունավետությունը կարելի է ապահովել բարձր արդյունքի հասնելու համար `հիմնվելով հետևյալ ելակետերի վրա. • Հարմարավետություն` երեխաների բնական զարգացման օրինաչափությունների հաշվառում, նրանց հոգեկան առողջության ամրապնդում. Կյանքի գործողություններ. Երեխաների ներգրավում իրական կյանքում իրենց սեփական խնդիրները լուծելու գործում; • Համագործակցություն. Երեխաների և մեծահասակների նպատակների միավորում, գործողությունների համակարգում, փոխադարձ աջակցություն և փոխօգնություն [4, էջ. Մանկավարժական խնդիրների դեպքում խնդիրը հնարավոր չէ անհապաղ լուծել։ Դա երկար գործընթաց է, որը բաղկացած է մի քանի փուլերից։ Առաջին հերթին անհրաժեշտ է վերլուծել բոլոր տվյալները։ Մանկավարժական խնդրի լուծման առաջին հնարավոր քայլը իրավիճակի վերլուծությունն է և գիտակցումը, թե ինչն է իրավիճակի պատճառը, երբ և ինչ պայմաններում է տեղի ունեցել, ինչ առանձնահատկություններ և հարաբերություններ ունեն ուսանողների և ուսուցիչների հետ իրավիճակի հետ և ինչ խնդիր է այս ամենը։ ստեղծում է Եթե ​​այս քայլն անտեսվի, անհնար է ամբողջությամբ ուսումնասիրել խնդրահարույց իրավիճակը և խնդրին ճիշտ լուծում տալ։ Մանկավարժական խնդրի լուծման հաջորդ փուլը լուծման մեթոդի ընտրությունն է, երբ մանկավարժը իր գիտելիքների բազայից և իր մանկավարժական փորձից ընտրում է տվյալ խնդրին համապատասխան լուծման մեթոդ `վերլուծելով և գնահատելով ընդունված որոշումը։ Խնդիրը լուծելու համար մանկավարժը նախ կարող է խոսել ուսանողի հետ, անհրաժեշտության դեպքում, նրա ծնողների հետ, խորհրդակցել երեխայի հետ աշխատող կամ ավելի մեծ փորձ ունեցող այլ մանկավարժների հետ։ Մանկավարժական խնդրի լուծման վերջին փուլը համապատասխան լուծման իրականացումն ու արդյունքների վերլուծությունն է [7, էջ 509-511]։ Այսպիսով, մանկավարժական խնդիրների լուծումն իրականացվում է հետևյալ փուլերով. • մանկավարժական իրավիճակի վերլուծություն, • խնդրի իրազեկում, • խնդրի լուծման մեթոդի ընտրություն, • խնդրի լուծման իրականացում, • արդյունքների վերլուծություն։ Դժվար մանկավարժական իրավիճակների շտկման և կարգավորման, մանկավարժական խնդիրների լուծման դժվարին գործընթացի սկիզբը դրվում է տարրական դպրոցում, քանի որ այն համարվում է երեխաների կրթական գործունեության սկիզբ։ Յուրաքանչյուր տարիքային փուլ բնութագրվում է որոշակի մանկավարժական իրավիճակներով և այդ իրավիճակներից բխող մանկավարժական խնդիրներով `ելնելով ուսանողների տարիքային առանձնահատկություններից։ Կրտսեր դպրոցական տարիքը անցումային շրջան է, երբ երեխան ունի ինչպես «նախադպրոցական», այնպես էլ «դպրոցական» հատկանիշներ։ Այս տարիքում երեխան պետք է պատրաստ լինի ոչ միայն գիտելիքներ ձեռք բերելու, այլ նաև ամբողջ կյանքի բովանդակությունը փոխելու համար, որն իր հերթին որոշակի դժվարություններ է առաջացնում։ Կրտսեր դպրոցականների աշակերտները կարող են դժվարությունների հանդիպել երեխայի անսովոր առօրյայի, ուսուցիչների, դասընկերների և ընտանիքի անդամների հետ հարաբերությունների, ինչպես նաև դպրոցի և մանկավարժական գործընթացի նկատմամբ հետաքրքրության և հիասթափության պատճառով [2, էջ 84-93]։ Նախակրթական տարիքի երեխաների մեծ մասին բնութագրելու են մի շարք առանձնահատկություններ։ Այսպիսով, կրտսեր դպրոցի աշակերտները։ • գրգռված են, արագ հուզվում, հաճախ դասերին հիշում են ծնողներին (այս դեպքում անհրաժեշտ է շեղել երեխաներին հետաքրքիր թեմաներով, աշխատել, տալ առաջադրանքներ, առաջադրանքներ ՝ օգտագործելով աշակերտի դերը), • հետաքրքրասեր են, ուզում են իմանալ ամեն ինչ (պետք է համբերատար լինել, պատասխանել բոլոր հարցերին, մանրամասն և մատչելի բացատրությանը), • արագ հոգնել և ձանձրանալ (անհրաժեշտ է երեխաներին դասի ընթացքում պահել ակտիվ դերում ՝ անընդհատ փոխելով նրանց աշխատանքի ոճը, ներառյալ հետաքրքիր խաղեր, մրցույթներ, տարբեր ֆիզիկական վարժություններ), • արագ տպավորված և անապահով են (հանձնարարությունները պետք է տրվեն ՝ հաշվի առնելով երեխաների մտավոր և ֆիզիկական պատրաստվածության մակարդակը ՝ բացառելով վատ պարունակությունը և վերջավոր նյութերը) Վերոհիշյալ տարիքային առանձնահատկությունները հաճախ հանգեցնում են մանկավարժական այնպիսի բարդ իրավիճակների, որոնք անհապաղ լուծում են պահանջում։ Դրանց ճիշտ լուծումը կարող է ուղղակիորեն ազդել երեխայի ապագայի, նրա վարքի, ներաշխարհի, աշխարհայացքի վրա և այլն։ Մանկավարժական գրականության ուսումնասիրության արդյունքում մենք կարող ենք ընդհանրացնել և առանձնացնել մի շարք մանկավարժական կանոններ, որոնք կարող են էապես ազդել մանկավարժական գործընթացի արդյունավետության վրա։ Տարբեր մանկավարժական խնդիրներ լուծելիս դրական արդյունքի կարելի է հասնել, եթե պահպանվեն հետևյալ կանոնները. • Յուրաքանչյուր վատ գործողության մեջ բացասական դրդապատճառ չտեսնել, լավատես լինել, ցուցաբերել մարդասիրական մոտեցում, քանի որ բացասական մակարդակի վրա հույս դնելը կարող է միայն խորացնել բարդույթը։ կոնֆլիկտային իրավիճակ։ պետք է ավելի արդյունավետ լինի, քանի որ ուղղակի դիտողությունները, սպառնալիքները կարող են դժգոհություն և դժգոհություն առաջացնել, ուսանող-ուսանող, ինչպես նաև ուսանող-ուսուցիչ համագործակցություն, • մանկավարժական նրբություն և վարպետություն. Մի փոքր հումորը կանխում է հակասությունները։ Այժմ ներկայացնենք տարրական դպրոցում հանդիպող որոշ մանկավարժական խնդիրների մի օրինակ ՝ դրանց որոշ հնարավոր լուծումներ տալով։ Խնդիր 1։ • Մանկավարժական իրավիճակի վերլուծություն։ Առաջին դասարանցիներից մեկը առանց մոր չի հաճախել դասերի։ Նա սկսեց լաց լինել, երբ հեռու էր մորից։ • Խնդրի իրազեկում։ Ուսուցիչը, գիտակցելով տրված մանկավարժական իրավիճակի լրջությունը, փորձում է հնարավորինս շուտ լուծել խնդիրը ՝ աշակերտի մեջ ստեղծելով ուսման դրական շարժառիթներ ՝ ներգրավելով նրան տարբեր գործողությունների մեջ։ • Խնդիրների լուծման իրականացում։ Սկզբնապես ուսուցիչը դասերին հրավիրում էր իր մորը։ Հետո, աստիճանաբար, տարբեր պատրվակներով, ուսուցիչը աշակերտի մորը դուրս էր ուղարկում դասարանից, և այդ ընթացքում նա աշակերտին տալիս էր հետաքրքիր առաջադրանքներ ՝ ուշադրությունը շեղելու համար, որպեսզի մոր բացակայությունը չնկատվի։ Այսպիսով, որոշ ժամանակ անց մայրը սկսեց սպասել երեխային միջանցքում, ապա դպրոցի բակում։ • Արդյունքների վերլուծություն։ Վերոնշյալ մոտեցման շնորհիվ խնդիրը լուծվեց, և երեխան ամբողջությամբ ներգրավվեց մանկավարժական գործընթացում։ Խնդիր 2։ • Մանկավարժական իրավիճակի վերլուծություն։ Երկրորդ դասարանի ուսուցչուհին նկատեց, որ իր դասարանի աշակերտներից ոմանք դաս էին սովորում, բայց նրանք ձեռք բարձրացրին, կամ նրանց հարցնելիս նրանք կամ չէին պատասխանում, կամ խոսում էին կաշկանդվածությամբ ու վախով։ • Խնդրի իրազեկում։ Բախվելով հետևյալ մանկավարժական խնդրին ՝ ուսուցիչը փորձում է մշակել իրավիճակը լուծելու ուղիներ ՝ աշակերտներին դրդելով լինել ակտիվ և անկախ։ • Խնդիրների լուծման իրականացում։ Ուսուցիչը ուսանողներին անընդհատ ներգրավում էր աշխատանքի ոլորտում, որտեղ ստեղծվում էր անկաշկանդ մթնոլորտ, երեխաները կարողանում էին արտահայտել իրենց մտքերն ու զգացմունքները, դասարանում զգալ իրենց սեփական անձի դերը և այլն։ • Արդյունքների վերլուծություն։ Որոշ ժամանակ անց իրավիճակը բարելավվում է։ Երեխաների վախը վերանում է, աշակերտները հասկանում են, որ հնարավոր է ազատորեն արտահայտել իրենց մտքերը, նրանք կարող են նույնիսկ սխալվել, շփոթության մեջ չպատժվել, որ այդ դեպքում նրանք մնան սիրված ուսուցչի կողմից և վայելեն հեղինակություն։ Խնդիր 3։ • Մանկավարժական իրավիճակի վերլուծություն։ Երրորդ դասարանի ուսուցչուհին նկատում է, որ իր դասարանի երեխաները ընկերասեր չեն, օգնում են միմյանց, իրենց իրերը չեն տալիս ընկերներին, չեն վստահում միմյանց։ • Խնդրի իրազեկում։ Այս խնդիրը լուծելու համար ուսուցիչը հաճախ օգտագործում է կոլեկտիվ ուսուցման տեխնոլոգիա ՝ խթանելով աշակերտների համագործակցությունը։ • Խնդիրների լուծման իրականացում։ Ուսուցիչը դիտավորյալ ստեղծում է մի իրավիճակ, երբ անհրաժեշտ է կա՛մ սեփական իրերը տալ ընկերոջը, կա՛մ միասին աշխատել նույն բանի վրա, սովորել մեկ գրքով, հաղորդիչով և այլն։ Որպես օրինակ բերելու համար, ուսուցիչը երբեմն իրեր է տալիս աշակերտներից մեկին։ • Արդյունքների վերլուծություն։ Նման գործողությունները օգնեցին միավորել ուսանողական մարմինը ՝ դառնալով համագործակցող և աջակից։ Ներկայացված մանկավարժական խնդիրները կարող են ունենալ այլ լուծումներ, քանի որ մանկավարժական խնդիրը, ի տարբերություն այլ խնդիրների, օրինակ ՝ մաթեմատիկական, ունի բազմաթիվ լուծումներ և տարբեր «պատասխաններ»։ Մանկավարժական գործընթացում կան ինչպես վերը նշված, այնպես էլ մանկավարժական շատ այլ իրավիճակներ, որոնք պետք է լուծել։ Բացի մանկավարժական բազմաթիվ իրավիճակներից, որոնք ինքնաբերաբար ստեղծվում են մանկավարժական գործընթացում, ուսուցիչները և ուսանողները կարող են նաև ստեղծել մանկավարժական խնդիրներ, որոնք հետապնդում են հատուկ նպատակ ՝ հաշվի առնելով դրանց կարևորությունն ու ազդեցությունը ուսանողների ուսուցման և կրթության գործընթացում։ Խնդրահարույց մանկավարժական իրավիճակների պատճառով հնարավոր է գտնել բազմաթիվ հարցերի պատասխաններ ՝ նպաստելով ուսումնական գործընթացի արդյունավետության բարձրացմանը։ մանկավարժական իրավիճակները կազմված են ինչպես ուսուցչի, այնպես էլ ուսանողների կողմից։ Գրականություն 1. Կրուտեցկի Վ.Ա., Մանկավարժական հոգեբանության հիմունքներ, Երեւան, «Լույս», 1976, 443 էջ։ 2. Պետրովսկի Ա.Վ., Տարիքային և մանկավարժական հոգեբանություն, դասագիրք երեխաների համար։ ինստ. համար, Երեւան, «Լույս», 1977, 398 էջ։ 3. Bordovska NV, Rean AA մանկավարժություն։ Սովորելը Ավելին. - SPb Peter. 2006.-304 էջ 4։ Guslova MN Նորարարական մանկավարժական տեխնոլոգիաներ։ Սովորելը пособие.-М 5. Dodon LL Առաջադրանքների ժողովածու և մանկավարժության կառավարում։ UCPEDGIZ.-1959.6. Подласый И.П. Педагогика начальной школы. Սովորելը ցրտի համար պեդ դպրոցщ иколледжей.- М.։ ՎԼԱԴՈՍ.- 2004.- 399 էջ 7։ Slastenin VA, Isaev IF, Shijanov EN մանկավարժություն։ Սովորելը пособие длястудентов высш. պեդ уч зав.- М .. ։

example799

example799

Աշխատանքի նպատակն է՝ վիճակագրական տվյալների հիման վրա ստուգել նեո-մալթուսականների այն տեսակետը, որ բնակչության աճը բացասական ներգործություն է թողնում կայուն զարգացման վրա։ Ռեգրեսիոն և VAR մոդելների կիրառմամբ վերլուծվել է բնակչության աճ - մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճ փոխկախվածությունը, որի արդյունքում ստացվել է, որ զարգացող երկրներում բնակչության աճի բարձր տեմպերը խոչընդոտում են մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի արագ աճին։

ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ԱՃ-ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ ՓՈԽԿԱԽՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ԷԿՈՆՈՄԵՏՐԻԿ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆՆերածություն։ Բնակչության աճի տեմպի ներգործությունը տնտեսական զարգացման վրա լայնքննարկման առարկա է դարձել տնտեսագիտական գրականությունում սկսած 1798 թ., երբ հրատարակվեց Թ. Ռ. Մալթուսի «Փորձ ազգաբնակչության օրենքի մասին կապված հասարակության ապագակատարելագործման հետ» աշխատությունը։ Նեո-մալթուսականների կարծիքով՝ հասարակական ինստիտուտներն ի վիճակի չեն տնտեսությունը համապատասխանեցնել արագ աճող բնակչության ևմարդկանց խիտ բնակեցման հետ կապված փոփոխություններին, բնակչության աճն անխուսափելիորեն բախվում է սահմանափակ ռեսուրսների հետ՝ բացասական ներգործություն թողնելով կայուն զարգացման վրա։ Մալթուսյան ազգաբնակչության տեսությունը ժամանակ առ ժամանակ կրկին արդիական է դառնում, քանի որ նման հիմնախնդիր այսօր ծառացած է աֆրիկյան շատ երկրների առջև։ 1950-ական թթ. հետո բնակչության աճի տեմպը թույլ զարգացած երկրներում բարձրացավ՝ ի հաշիվ մահացության գործակցի կրճատման և ծնելիության գործակցի բարձր մակարդակի։ Մի շարք տնտեսագետների կարծիքով` աղքատ երկրներում բնակչության արագ աճը խոչընդոտում է երկրի զարգացմանը։ Բլումն ու Քենինգը հաստատում են, որ այս երկրներում ընտանիքում երեխաների միջին թվի նվազումը դրական տնտեսական ազդեցություն ունի ինչպես ընտանիքների, այնպես էլ հասարակության վրա1։ Սինկոտայի համոզմամբ՝ բարձր ծնելիությունը կարող է պատճառ դառնալ, որ երիտասարդների շրջանում մրցակցությունն աշխատատեղերի համար դաժան բնույթ ստանա,որին էլ կարող է հաջորդել քաղաքական անկայունությունը2։ Շատ երկրներ մշակեցին ժողովրդագրական քաղաքականություն, որում տեղ գտան ընտանիքի պլանավորման անվճար ծրագրերը, յուրաքանչյուր երեխայի համար հարկերի աճը, ներգաղթի կասեցումը, ամուսնության տարիքի աճը և այլն։ Սույն աշխատանքի նպատակն է՝ վիճակագրական տվյալների հիման վրա վերլուծել բնակչությանաճ - մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճ փոխկախվածությունը և պարզել, թե արդյոք բնակչության արագ աճըկասեցնում է ՀՆԱ-ի աճը։ Վիճակագրական վերլուծություն։ SPSS 16.0 և Eviews 4.0 ծրագրային փաթեթների կիրառմամբկատարվել է էկոնոմետրիկ վերլուծության, որի համար օգտագործվել են Համաշխարհային Բանկի,2012 թ. համաշխարհային զարգացման ցուցանիշները3։ Ներառվել են 203 երկրների տվյալներ։ Մոդելներում կատարվել են հետևյալ նշանակումները.GDP_PC – մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճ (տարեկան %), MORTALITY_R – մանկամահացության գործակից (1,000 կյանքի հաշվով),FERTILITY_R – բեղունության գործակից (մեկ կնոջ հաշվով),DEATH_R – մահացության գործակից (1,000 մարդու հաշվով),BIRTH_R – ծնելիության գործակից (1,000 մարդու հաշվով),POP_65_AND – 65 տարեկան և բարձր բնակչություն (%-ն ընդհանուրի մեջ),POP_0_14- 0-14 – տարեկան բնակչություն (%-ն ընդհանուրի մեջ),POP_GR – բնակչության աճ (տարեկան %-ը),URB_POP_GR – քաղաքային բնակչության աճ (տարեկան %-ը),URBAN_POP – քաղաքային բնակչություն (%-ն ընդհանուրի մեջ),AR_GDP – ՀՀ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ (դոլար),AR_POP_GR – ՀՀ բնակչության աճ (տարեկան %-ը),AR_GDP_GR - ՀՀ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճ (տարեկան %)։ Population and Civil Conflict After the Cold War, Population3 World Bank, World Development Indicators 2012 (հասանելի է http։ //data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD հղմամբ).Աղյուսակ 1-ը ներկայացնում է փոփոխականների կորելացիոն մատրիցը։ Գոյություն ունի ուժեղդրական կորելացիոն կապ բնակչության աճի և ծնելիության, բեղունության, մանկամահացությանգործակիցների, քաղաքային բնակչության տոկոսի միջև։ Ուժեղ հակադարձ կապ է արձանագրվելբնակչության աճի ու բնակչության մեջ 65 և ավելի տարիքի անձանց տոկոսի միջև։ Աղյուսակ 1. Կորելացիոն մատրիցըԱղյուսակ 2-ում որպես կախյալ փոփոխական դիտարկվել է մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճը։ Մոդելիսպեցիֆիկացիան է.որտեղ POPSQ-ն բնակչության աճի քառակուսին է։ Աղյուսակ 3-ում կախյալ փոփոխական է բնակչության աճի տեմպը։ Մոդելի սպեցիֆիկացիան է.Էմպիրիկ արդյունքներ։ Աղյուսակ 2-ում ներկայացված է բազմաչափ ռեգրեսիայի 6 մոդել։ Առաջին մոդելում ներառված որոշ անկախ փոփոխականներ ուժեղ կորելացված են, գոյություն ունի բազմակոլենիարություն, ուստի հետագայում հետազոտվող փոփոխականների մի մասը հանվել էմոդելներից։ Վերջին մոդելում(M6) բոլոր գործակիցները վիճակագրորեն նշանակալի են 1%նշանակալիության մակարդակում։ Քաղաքային բնակչության աճի ավելացումը 1%-ով հանգեցնում էմեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճի՝ 0,52 %-ով։ Բնակչության աճի և մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի աճի միջևգոյություն ունի նշանակալի հակադարձ կապ. բնակչության աճի մեկ տոկոսով ավելացումը մեկ շնչիհաշվով ՀՆԱ-ի աճը կնվազեցնի 1,7%-ով։ Այս արդյունքը համապատասխանում է տնտեսագիտականորոշ հայեցակարգերում առաջ քաշված դրույթներին։ Մոդելում ներառված փոփոխականներով բացատրվում է մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճի վարիացիայի 2,8 %-ը, քանի որ մոդելի ռեգրեսորները հիմնականում դեմոգրաֆիական ցուցանիշներ են և ոչթե ՀՆԱ աճը պայմանավորող գործոններ։ Աղյուսակ 2. Ռեգրեսիայի ամփոփում (կախյալ փոփոխականն է մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճը)***- նշանակալիության մեկ, **-հինգ և *-տաս տոկոս մակարդակներ։ Ռեգրեսիայի էմպիրիկ մոդելն է.Աղյուսակ 3-ի արդյունքները վկայում են, որ բեղունության գործակից, քաղաքային բնակչությանաճ և քաղաքային բնակչություն փոփոխականները դրական են ներգործում բնակչության աճի տեմպիվրա, իսկ մահացության գործակից, 0-14 ու 65 և ավելի տարիքային խմբերի բնակչություն փոփոխականները՝ բացասական։ Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճի արագացումը մեկ տոկոսով «այլ հավասար պայմանների դեպքում» նվազեցնում է բնակչության աճի տեմպը 0,034 տոկոսով։ Գնահատված բոլոր գործակիցները վիճակագրորեն նշանակալի են նշանակալիության 1 % մակարդակի վրա։ Աղյուսակ 3. Ռեգրեսիայի ամփոփում (կախյալ փոփոխականն է բնակչության աճի տեմպը)*** - նշանակալիության մեկ, ** - հինգ և * - տասը տոկոս մակարդակներՀիմք ընդունելով Հայաստանի՝ 1990-2013 թթ. և աշխարհի 1966-2013 թթ. տվյալները՝ բնակչության աճի տեմպ - մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճ փոխկախվածությունն ուսումնասիրելու նպատակով կիրառել ենք Գրենջերի թեստը։ Թեստի արդյունքների համաձայն՝ աշխարհի մակարդակով բնակչությանաճի տեմպը հանդիսանում է մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճի փոփոխության պատճառ նշանակալիության5% մակարդակի վրա, մինչդեռ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճը բնակչության աճի պատճառ չէ։ Նմանատիպ արդյունք ստացել ենք նաև Հայաստանի դեպքում։ 1994 2013ՀՀ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճ և ՀՀ բնակչության աճ փոփոխականների փոխադարձ կապը բնութագրող վեկտորական ավտոռեգրեսիայի (VAR) մոդելը նույնպես վկայում է միակողմանի ազդեցությանառկայության մասին։ ՀՀ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի հավասարման մեջ բնակչության աճի տեմպը երկրորդլագի համար ունի նշանակալի բացասական գործակից։ Մոդելում ներառված փոփոխականներով բացատրվում է կախյալ փոփոխականի վարիացիայի 49,41 %-ը։ Բնակչության աճի տեմպի հավասարմանմեջ ՀՆԱ-ի աճի տեմպի գործակիցները վիճակագրորեն նշանակալի չեն, այսինքն` ՀՀ բնակչության աճիտեմպի փոփոխությունը չի ներգործում մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճի տեմպի վրա։ Այսպիսով, վիճակագրական տվյալների էմպիրիկ արդյունքները չեն հակասում տնտեսագիտության տեսության դրույթներին. Աշխարհի մի շարք երկրներում բնակչության աճի բարձր տեմպերը «այլհավասար պայմանների դեպքում» խոչընդոտում են մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի արագ աճին։ Հայկ ՀամբարձումյանԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ԱՃ-ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ ՓՈԽԿԱԽՎԱԾՈՒԹՅԱՆԷԿՈՆՈՄԵՏՐԻԿ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր՝ Թ.Ռ. Մալթուս, բնակչության աճ, պրոգրեսիա, ռեգրեսիա, ՀՆԱ, էմպիրիկ մոդել, գործակից։

example1603

example1603

Հոդվածում քննարկվում է «դասավանդողի հեղինակության»՝ որպես ուսումնական գործընթացի արդյունավետության բարձրացման միջոցի դերը։ Դասավանդողի հեղինակությունը մեծ ներգործություն ունի ուսումնական նյութը ներկայացնելիս, հեշտացնում է սովորողների կողմից ուսումնական նյութի ընկալումը, նպաստում է լսարանի արդյունավետ կառավարմանը, շտկում է միջանձնային հարաբերությունները, ուսումնական գործընթացում կարեւորում է դասավանդողի դերը եւ միջոց է հանդիսանում լուծելու մանկավարժական բարդ խնդիրները։

Կառավարող մարմինների հեղինակությունը մեծ դեր ունի հասարակական կյանքի սոցիալական կարգավորման գործընթացում։ Հեղինակություն ընդհանուր իմաստով նշանակում է անձի կամ կազմակերպության ընդհանուր ազդեցությունը հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտների վրա ՝ հիմնվելով գիտելիքների, բարոյական արժեքների, փորձի վրա, և նեղ իմաստով ՝ դա իշխանության իրականացման եղանակներից մեկն է [1, p. 17]։ Կրթական գործընթացի արդյունավետությունը որոշող գործոնների շարքում հատուկ տեղ է զբաղեցնում մանկավարժական մարմինը, որի միջոցով հեղինակության սուբյեկտը ի վիճակի է ազդել ինչպես անհատական ​​վարքի, այնպես էլ ուսման գործընթացի վրա։ Մանկավարժական հեղինակությունը, որը կապված չէ սոցիալական կարգավիճակի հետ, մանկավարժի կարողությունն է ՝ ազդել ուսանողների մտքերի, զգացմունքների և վարքի վրա հարկադրանքի և փոխհատուցման միջոցով։ [2] Ուսուցիչը դասավանդման գործընթացում գործում է որպես տեղեկատվություն փոխանցող, և դասավանդման գործընթացի հաջողությունը պայմանավորված է ոչ միայն փոխանցվող տեղեկատվության պարզությամբ և արժեքով, այլև տեղեկատվությունը փոխանցող անձով։ Ուսուցչի անձնական և մասնագիտական ​​գործոնները նպաստում են ուսուցչի նշանակության բարձրացմանը դասավանդման միջավայրում, որի միջոցով նա հիմնականում իր ազդեցությունն է ունենում ուսուցման գործընթացի վրա։ Այս գործընթացում երկու կողմերի արժեքները հանդիպում են։ Սովորողը ուսուցչին ուղղորդում է իր արժեքային կողմնորոշումների պրիզմայով և իր համար կազմում հեղինակավոր դասախոս։ Սովորողը հեղինակավոր ուսուցչից զգալի վարք է ակնկալում, ներառյալ խոսքի և գործի մեջ հետևողականություն։ Միջանձնային հարաբերություններում հեղինակության ազդեցության արդյունավետությունը բարձրանում է, եթե հեղինակավոր ուսուցիչը իմաստալից, բարենպաստ և հիմնավորված որոշումներ է կայացնում սովորողների համար։ Համակրանքը, հարգանքը և վստահությունը ուսուցչի հեղինակության ձևավորման հիմքն են։ Համակրանքը (հունարեն sympatheia բառից, որը նշանակում է հակում, ձգտում, դրական տրամադրություն) կայուն, դրական վերաբերմունք է ինչ-որ մեկի նկատմամբ `արտահայտված բարությամբ, բարի կամքով, հիացմունքով, շփմամբ, ուշադրությամբ և օգնությամբ։ [3, էջ. 297] Հարգանքը շրջապատի կողմից անհատի գործունեության կամ անձնական հատկությունների անվայել գնահատումն է, որը կախված չէ կարգավիճակից կամ վարկից։ [4] Վստահությունը, որպես հոգեբանական փոխհարաբերություն, ներառում է. 465 մանկավարժություն 1. հետաքրքրություն և հարգանք օբյեկտի կամ զուգընկերոջ նկատմամբ, 2. կարիքների ընկալում, որոնք կարող են բավարարվել վերջինիս հետ փոխգործակցության ընթացքում. զուգընկերոջ գնահատում 4. թուլություն և անվերապահորեն բարի կամք ցուցաբերելու ցանկություն 5. իրականացնել որոշակի գործողություններ, որոնք կնպաստեն հաջող փոխգործակցության [5, p. 45]։ Ուսանողների հանդեպ նախապես ձևավորված վստահությունն օգնում է էլ ավելի ամրապնդել նրանց արդեն ունեցած հարգանքն ու համակրանքը։ Այս զգացմունքները հեշտացնում են փոխանցվող նյութի հեշտ հասանելիությունը և ուժեղացնում համոզման ուժը ազդեցության ընթացքում։ Համակրանքի և հարգանքի զգացումը առաջացնում է գնահատական ​​դատողություններ և անվերապահ վստահություն ուսուցչի և անձի հանդեպ։ Յուրաքանչյուր հեղինակավոր դասախոս հանդես է գալիս որպես ուսանողների տեղեկատվության պահանջվող աղբյուր։ Հենվելով իր հեղինակության վրա ՝ ուսուցիչը արդյունավետորեն բավարարում է աշակերտների ճանաչողական կարիքները։ Գիտատեխնիկական առաջընթացի, զարգացման և սոցիալական կյանքի փոփոխությունների շնորհիվ ուսանողների ճանաչողական կարիքները ժամանակի ընթացքում փոխվում են, և ուսուցչի նկատմամբ վստահությունը որոշ չափով նվազում է։ Սովորողը համացանցը ընկալում է որպես տեղեկատվության հուսալի աղբյուր, ոչ թե դասախոս։ Սովորողը ինտերնետից ստացված գիտելիքն ընկալում է առանց զտման և ավելի արագ, քանի որ ուսուցչից տեղեկատվությունը ստանում է ուշացումով, բայց զտված (մաքուր) ձևով, այսինքն ՝ փոխանցվում է հուսալի տեղեկատվություն։ Այս պայմաններում տեղեկատվության նախասիրությունները չեն համընկնում սովորողի և ուսուցչի հետ։ Ինտերնետի նկատմամբ վստահությունն աճում է։ Վերոնշյալ հանգ 466 EXՈՐԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Մանկության պատճառով ուսուցչի կերպարը շեշտելու անհրաժեշտություն կա։ Տեխնոլոգիական առաջընթացի, տեղեկատվության մատչելիության և աղբյուրների բազմազանության շնորհիվ ուսուցչի նկատմամբ վստահությունը նվազում է։ Հեղինակությունը տրամադրված նյութի իսկության նկատմամբ վստահության մակարդակը բարձրացնելու միջոց է։ Վստահության աստիճանը պայմանավորված է նաև նրանով, թե ինչ տեղեկատվություն է ակնկալում սովորողը հեղինակավոր դասախոսից։ Հեղինակությունն ունի իր տևողությունը։ Եթե ​​հեղինակության ձևավորման փուլեր անցած անձի տեսակետներն ու արժեքները չեն համապատասխանում ժամանակի պահանջներին, ապա նրա լիազորությունները կարող են ամբողջությամբ մարվել։ Հասարակության կարիքները բավարարող արժեքային համակարգի դեպքում հեղինակությունը օգնում է արգելափակել հին կողմնորոշումների տարածումը և ձևավորում նոր կողմնորոշումներ։ Մանկավարժական ազդեցությունը հեղինակության միջոցով ենթադրում է նաև իշխանության առկայություն։ Օգտագործելով իր հեղինակությունը ՝ ուսուցիչը ղեկավարում է ուսումնական գործընթացը ՝ ակնհայտորեն ոչ թե ցույց տալով իր հեղինակությունը, այլ ապավինելով դրան։ Այդ ընթացքում ուսանողները կատարում են հեղինակավոր ուսուցչի պահանջները առանց երկմտելու ՝ ներշնչված վստահությունից։ Պահանջարկը նպաստում է ուսուցիչ-սովորող հարաբերությունների ամրապնդմանը, փոխըմբռնման ձևավորմանը, աշխատանքային հարաբերությունների հաստատմանը։ Այս համատեքստում միջանձնային փոխազդեցությունը տեղի է ունենում հուզական կապի հիման վրա, երբ սովորողները ուսուցչի տեսակետները, կարծիքները և գնահատում են իրենց ունեցվածքը։ Իշխանությունն իրականացվում է ազդակիր անձանց ընկալումների շնորհիվ, քանի որ նրանց ընկալման և արժեքային համակարգի մակարդակը պայմանավորված է հեղինակավոր անձի տեսակետների, կարծիքների և արժեքների գնահատմամբ։ Ազդեցության միջոցով ազդեցությունը մեծացնում է առարկաների հուզական զգայունությունը, վերացվում է ստացված տեղեկատվության նկատմամբ վստահությունը, փոխադարձ հաղորդակցության խոչընդոտները։ Դասախոս-ուսանող փոխազդեցության արդյունավետությունը պայմանավորված է հեղինակության վրա հիմնված հարաբերությունների կառուցմամբ։ Հեղինակության վրա հիմնված հարաբերությունների առկայությունը կապված է ուսուցչի տարբեր իրավասությունների հետ, որոնք նրան անհրաժեշտ են մասնագիտական ​​խնդիրներ լուծելու համար։ Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում, որտեղ կրթության հետ մեկտեղ կա նաև ծառայություն (կապված լիազորությունների իրականացման հետ), լիազորությունների ձևավորման վրա ազդում են նաև պաշտոնը, կոչումը, գործելաոճը, ստորադաս հարաբերությունները և ծառայության կարգապահությունը։ Հարկ է նշել, որ նման պայմաններում իշխանությունը կապված է պետական ​​լիազորությունների իրականացման հետ, ոչ թե «հեղինակության լիազորության», այլ «հեղինակության իշխանության» հիման վրա։ Այլ կերպ ասած, իրական մարմինը ազդում է, խուսափելով բռնությունից, այն հիմնված է միայն փոխըմբռնման վրա, ինչը նվազեցնում է միջանձնային բարդույթները նման հարաբերություններում։ Ձևավորելով հարաբերություններ առանց բարդույթների և օգտագործելով հեղինակության ուժը ՝ ուսուցիչը ի վիճակի է արդյունավետ ղեկավարել դասարանը։ Օգտագործելով իր հեղինակությունը և չընդգծելով իր նախընտրությունը ՝ ուսուցիչը ինքնաներկայացման միջոցով հասնում է ուսումնական գործընթացի մանկավարժական խնդիրների արդյունավետ լուծմանը։ Հետազոտության արդյունքում մենք եկանք այն եզրակացության, որ «հեղինակություն» տերմինը ազդում է կրթական գործընթացի վրա հետևյալ ձևով. 1. Բարձրացնում է ուսուցչի նկատմամբ վստահության մակարդակը 2. Ստեղծում է փոխանցված նյութի հեշտ ընկալման զգացողություն 3։ Նպաստում է նոր կողմնորոշումների ձևավորմանը և կանխում հին կողմնորոշումների տարածումը 468 ՈՒՍՈՒՈՒՄ 4. Ամրապնդում է ուսուցիչ-սովորող կապը և վերացնում կապի խոչընդոտները արդյունավետ 6. ավելի բարդ մանկավարժական խնդիրները լուծվում են հեղինակության միջոցով։ Հետևաբար, ժամանակակից պայմաններում հեղինակության ձևավորումը պետք է իրականացվի ուսուցման մշակույթի ստեղծագործական մակարդակի ձգտման միջոցով ՝ ուժեղ անհատականություն ցուցաբերելով և մանկավարժության բոլոր տեխնոլոգիական հնարքների վրա ազդելով։

example2476

example2476

Հոդվածի նպատակն է համեմատական վերլուծության ենթարկել վերջին տարիներին դիտվող զբոսաշրջության զարգացման միտումները՝ Հայաստանում, Ադրբեջանում և Վրաստանում։ Ուսումնասիրվել է այս երկրների միջազգային զբոսաշրջային ժամանումների թիվը, ստացվող ֆինանսական մուտքերը, մեկ բնակչի հաշվով զբոսաշրջային ժամանումների թիվը և ստացած ֆինանսական մուտքերը։ Արդյունքում պարզվել է, որտարածաշրջանի երեք երկրներում էլ զբոսաշրջությունը վերջին տարիներին գրանցել է կայուն զարգացման միտումներ։ Այնուհանդերձ բոլոր վերոհիշյալ երկրներում զբոսաշրջության ոլորտում դրական տեղաշարժերը անհերքելի իրականություն են։

ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ,ԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ARԱՐԳԱՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ARԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅՈՒՆ, ԱԴՐԲԵԱՆ, ՎՐԱՍՏԱՆ Միջազգային զբոսաշրջությունը սկսեց զարգանալ XIX դարի կեսերին զանգվածային դարձավ XX դարի կեսերին։ Tourismբոսաշրջության հանգիստը մարդկանց ժամանակավոր տեղափոխումն է իրենց մշտական ​​բնակության վայրից մեկ այլ վայր ՝ հանգստի, առողջության վերականգնման, ճանաչողական, կրոնական, գործնական կամ այլ նպատակներով ՝ այցելության վայրում վճարովի աշխատանքով զբաղվելու համար։ Սա բիզնեսի ոլորտ է, որը բավարարում է զբոսաշրջիկի կարիքները, և զգալի ֆինանսական եկամուտ է ապահովում երկրների ազգային տնտեսություններին։ Tourismբոսաշրջությունը հզոր խթան է տնտեսությունների բազմազանության և զարգացման համար։ Որոշ երկրներում ազգային եկամտի 70-80% -ը գալիս է զբոսաշրջությունից։ Վիճակագրությունը վկայում է զբոսաշրջության զարգացման դերի և տեմպերի մասին։ 2017-ին միջազգային զբոսաշրջիկների ժամանումների թիվը կազմել է 1,326 միլիարդ մարդ, ինչը 7% -ով ավելին է, քան 2016-ին ՝ աճելով 86 միլիոնով։ Միջազգային զբոսաշրջության ընդհանուր ֆինանսական եկամուտները 2016-ին կազմել են 1,245 միլիարդ դոլար, իսկ 2017-ին `1,340 միլիարդ դոլար։ 4.9% աճի համեմատ։ 2017 զբոսաշրջային ուղևորությունների 57% -ը կատարվել է օդային, 37% ճանապարհային, 4% ջրային, 2% երկաթուղային ճանապարհներով։ 2017 միջազգային զբոսաշրջիկների 55% -ը ճանապարհորդում է հանգստի, 27% -ը `հարազատներին այցելելու, առողջապահական, կրոնական նպատակներով, 13% -ը` բիզնեսի և 6% -ը `այլ նպատակների համար։ 2017 Միջազգային զբոսաշրջիկների ժամանումների ընդհանուր թվի 51% -ը (այսուհետ `զբոսաշրջիկներ) այցելել է Եվրոպայի տարածաշրջան, Ասիա - Խաղաղ օվկիանոսի տարածաշրջան` 24%, Ամերիկա `16%, Աֆրիկա` 5%, Մերձավոր Արևելք `4%։ Touristsբոսաշրջիկների թվի աճի ամենաբարձր տեմպերը գրանցվել են Եվրոպա-Աֆրիկա մարզերում `մոտ 8,5%, ամբողջ աշխարհում` 7%։ 2017 թվականն ամենաշատ զբոսաշրջիկ է ընդունել Ֆրանսիան ՝ 86,9 միլիոն, Իսպանիան ՝ 81,8 միլիոն, ԱՄՆ-ը ՝ 76,9 միլիոն, իսկ տասնյակում այս երկրներին հաջորդում են Չինաստանը ՝ 60,7 միլիոն, Իտալիան ՝ 58,3 միլիոն, Մեքսիկան ՝ 39,9 միլիոն, Մեծ Բրիտանիա 37,7 մլն. , Թուրքիա ՝ 37,6 միլիոն, Գերմանիա ՝ 37,5 միլիոն և Թաիլանդ ՝ 35,4 միլիոն զբոսաշրջիկներով։ Tourismբոսաշրջությունից ֆինանսական եկամուտները կազմել են Եվրոպայի տարածաշրջանում, Ասիայում ՝ Խաղաղ օվկիանոսում ՝ 29%, Ամերիկայում ՝ 24%, Աֆրիկայում ՝ 3%, Մերձավոր Արևելքում ՝ 5%, բոլոր եկամուտների 39% -ը։ Tourismբոսաշրջությունից ֆինանսական եկամուտների առումով առաջատարն ԱՄՆ-ն է (210,7 մլրդ), որին հաջորդում են Իսպանիան և Ֆրանսիան (համապատասխանաբար 68 և 60,7 մլրդ դոլար)։ Այս երեք երկրներից հետո անընդմեջ լավագույն տասնյակում ՝ Թաիլանդ ՝ 57,5 ​​միլիարդ, Մեծ Բրիտանիա ՝ 51,2 միլիարդ, Իտալիա ՝ 44,2 միլիարդ, Ավստրալիա ՝ 41,7 միլիարդ, Գերմանիա ՝ 39,8 միլիարդ, Մակաո (Չինաստան) ՝ 35,6 միլիարդ, Japanապոնիա ՝ 34,1 միլիարդ ԱՄՆ դոլար։ 2017 թվականը tourismբոսաշրջության ուղղակի ներդրումը համաշխարհային ՀՆԱ-ում կազմել է 2570.1 միլիարդ դոլար (ՀՆԱ-ի 3.2% -ը), համախառն ներդրումը `8272.3 միլիարդ դոլար (ՀՆԱ-ի 10.4% -ը)։ Tourismբոսաշրջությունն ուղղակիորեն ապահովել է 118,454,000 աշխատատեղ (ընդհանուր զբաղվածության 3,8% -ը)։ Անդրադառնալով այս ցուցանիշներին ՝ ցույց տալով տուրիզմի դերն այժմ աշխարհում, մենք չենք կարող չանդրադառնալ դրա տեղին և մաշկին մեր տարածաշրջանում, մասնավորապես Հայաստանում, Ադրբեջանում և Վրաստանում։ Theբոսաշրջության մրցունակության զեկույցի վերլուծական տվյալների համաձայն ՝ Վրաստանը տարածաշրջանում մրցունակության ցուցանիշով առաջին տեղում է, որը գտնվում է 70-րդ տեղում, նախորդ տարվա համեմատ ՝ բարելավելով իր դիրքերը 3,70 կետով (+1 մրցունակության տեսանկյունից), ապա Ադրբեջանը ՝ 71-րդ տեղում։ - + 3,70 միավոր (մրցունակության տիրույթում ՝ + 13), Հայաստանը ՝ 84-րդ տեղում, աճը ՝ +3,53 միավոր (մրցունակության սահմաններում ՝ + 5) [1]։ Վերջին տարիներին զբոսաշրջությունն այս մարզում կայուն աճում է, ինչի մասին վկայում է զբոսաշրջիկների այցելությունների թվի փոփոխության գծապատկերը (Նկար 1)։ Հայաստան։ Ադրբեջան Որջիա 2010 թ 2016 թ 2017 թ Գծապատկեր 1. Հայաստան, Վրաստան, Ադրբեջան միջազգային զբոսաշրջիկների ժամանումների քանակ, մարդ։ Բոլոր երեք երկրներում գրանցվել է զբոսաշրջիկների թվի աճ, ինչը, իհարկե, նպաստել է այդ երկրների տնտեսական զարգացմանը ՝ բարելավելով նրանց դիրքերը միջազգային զբոսաշրջության ոլորտում։ Այլ կերպ ասած, դա նպաստում է այս երկրների վերելքին միջազգային ասպարեզում, կամ, ընդհակառակը, Ադրբեջանում, աճին զուգընթաց, այնուամենայնիվ գրանցել է 4 դիրքի անկում։ Իրավիճակն ավելի մանրամասն ներկայացնելու համար նշենք, որ 2010-ին Հայաստան է այցելել շուրջ 687 հազար զբոսաշրջիկ, Ադրբեջան `1,280 միլիոն, Վրաստան` 1,067 միլիոն։ 2017-ին Հայաստանում զբոսաշրջիկների թիվը կազմել է 1.495 միլիոն, Ադրբեջանում ՝ 2.454 միլիոն, Վրաստանում ՝ 3.479 միլիոն։ Ըստ տվյալների `զբոսաշրջիկների թվի ամենաբարձր աճը գրանցվել է Վրաստանում, զբոսաշրջիկների թիվն ավելի քան եռապատկվել է, մինչդեռ Հայաստանում և Ադրբեջանում դիտարկվող ժամանակահատվածում դրանք ընդամենը կրկնապատկվել են։ Ըստ փորձագետների, Վրաստանն, ընդհանուր առմամբ, մի երկիր է, որտեղ կան շատ բարձր, շատ բարձր և ֆանտաստիկ սեզոններ ոչ միայն այն պատճառով, որ այն ավելի գրավիչ է կամ ունի ավելի բարենպաստ պայմաններ զբոսաշրջության համար։ Ոչ, պարզապես գաղտնիք է, որ տուրիստական ​​գովազդի շուկայում, ինչը ենթադրում է տարբեր միջազգային ցուցահանդեսներում հայտնվելը։ Վրաստանն ամենուր է։ Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի եռյակում զբոսաշրջիկները պետք է գոնե ճանաչեն Հայաստանը։ ՀՀ Կառավարությունը տարեկան տրամադրում է մոտ 200 հազար ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ տնտեսության ճյուղերից մեկի `առավել շահութաբեր զբոսաշրջության զարգացման համար։ Այս նախադասությունը կարելի է համարել քննարկման ավարտ ՝ այն պարզ պատճառով, որ երկիրը արտաքին գովազդի և տեղեկատվական հարթակում պատշաճ կերպով ներկայացնելու համար անհրաժեշտ է ընդամենը երկու անգամ ավելին, քանի որ, ինչպես 19-րդ դարում լորդ Թոմաս Մաքոլին էր կրկնում, Գումար վաստակեք առանց գովազդի »« Մեկ մետաղադրամի տպարանը ի վիճակի է փող ծախսել։ » Փաստ է նաև, որ Հայաստանը գրավիչությամբ և զբոսաշրջային ներուժով արդարացիորեն չի զիջում հարևան երկրներին, որ վերջին տարիներին նկատվում է զբոսաշրջիկների հոսքի աճ։ Սակայն միևնույն ժամանակ փաստ է, որ Հայաստանը դեռևս 70-րդ տեղում է համաշխարհային զբոսաշրջության մրցույթի ճանապարհորդության մրցույթի զեկույցում ՝ փոքր տարբերությամբ զիջելով հարևան երկրներին ՝ Ադրբեջանին և Վրաստանին, նախորդ տարիների համեմատ զգալի առաջընթաց ունենալով։ , Փաստ է, որ զբոսաշրջության փորձագետները միաձայն պնդում են, որ անկախ նրանից, թե ինչ վիճակագրություն է զբոսաշրջության հոսքերի վերաբերյալ, «Հայաստանը տուրիստական ​​շուկայում առաջին ջութակահարներից չէ» [3]։ Tourismբոսաշրջությունը համարվում է աշխատատար ոլորտ, որը ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն նպաստում է գործազրկության նվազեցմանը և աղքատության հաղթահարմանը։ Այս ամենի շնորհիվ զարգացող զբոսաշրջությունը, ներառյալ տարածաշրջանի երկրների համար, ձեռք է բերել ընդգծված սոցիալ-տնտեսական նշանակություն։ Հատկանշական է, որ ոլորտի պետական ​​կարգավորման քաղաքականությունը որոշիչ դեր է խաղում Հայաստանի Հանրապետության զբոսաշրջության զարգացման գործընթացում։ Notարմանալի չէ, որ 2003 թվականին «Tourismբոսաշրջության մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն, ոլորտը հայտարարվել է տնտեսության գերակա ճյուղ [4]։ Հաջորդ գծապատկերը ցույց է տալիս տարածաշրջանի երեք երկրներում զբոսաշրջությունից ստացված ֆինանսական եկամուտների ծավալի և շարժի փոփոխությունները։ Հայաստան։ Ադրբեջան Որջիա Գծապատկեր 2. Տարածաշրջանի երեք երկրներում միջազգային տուրիզմի ներհոսքը, միլիոն, ինչպես ցույց է տրված գծապատկերում, երեք երկրներում էլ գրանցվել է զբոսաշրջության ոլորտի ֆինանսական եկամուտների աճ, սակայն երեք երկրներից յուրաքանչյուրում գրանցվել են տարբեր տեմպեր։ Հայաստանում զբոսաշրջության ոլորտից 2010-ին ստացվել է շուրջ 646 մլն ԱՄՆ դոլար, որն աստիճանաբար աճել է ոլորտի զարգացման, ինչպես նաև զբոսաշրջության հոսքերի աճի արդյունքում, 2016-ին կազմել է $ 968 մլն, իսկ 2017-ին `գերազանցել 1 մլրդ. եւ կազմել է 1,120 մլն դոլար։ Պատկերն ամբողջովին փոխվում է Ադրբեջանում։ Այստեղ, եթե զբոսաշրջության ոլորտի ֆինանսական եկամուտները 2010-ին կազմել են 657 միլիոն դոլար, 2016-ին այդ եկամուտները գերազանցել են 2 միլիարդը ՝ կազմելով մոտ 2.714 միլիոն, իսկ մեկ տարի անց ՝ 2017-ին ՝ 3.012 միլիոն դոլար։ Վրաստանում իրավիճակը բոլորովին այլ է։ 2010 Այս երկրում զբոսաշրջության ոլորտի եկամուտները կազմել են 659 միլիոն դոլար, 2016-ին `2.166 միլիոն, իսկ 2017-ին` 2.751 միլիոն դոլար։ Համեմատության համար նշենք, որ եթե 2017-ին Ադրբեջանն այցելեց 2,454 մլն զբոսաշրջիկ, այդ տարի նա ստացավ 3,012 մլն դոլար, ապա 2017-ին նա այցելեց 3,4479 մլն զբոսաշրջիկ Վրաստանում, ստացավ ընդամենը 2,751 մլն դոլար։ Նույն թվականին Հայաստան է այցելել 1,495 մլն զբոսաշրջիկ և ստացել 1,120 մլն դոլար։ Ստացվում է, որ Հայաստանում մեկ զբոսաշրջիկի եկամուտը 749 դոլար է, Վրաստանում ՝ 791 դոլար, Ադրբեջանում ՝ 1227 դոլար։ Դա հիմնականում պայմանավորված է նրանով, որ Վրաստանում զբոսաշրջության ոլորտում առաջարկվող գներն ավելի մատչելի են, քան Ադրբեջանում։ ՄԱԿ-ի Tourismբոսաշրջության համաշխարհային կազմակերպության զեկույցի համաձայն `Վրաստանը զբոսաշրջության զարգացման տեսանկյունից աշխարհում ամենաարագ զարգացող երկրներից մեկն է` աշխարհում չորրորդ տեղում, իսկ Եվրոպայում `երկրորդ։ Մարզերում զբոսաշրջության զարգացման ավելի ամբողջական պատկերացում կազմելու համար եկեք հաշվարկենք մեկ շնչի հաշվով զբոսաշրջիկների քանակը (2017 թ. Երկիր այցելող զբոսաշրջիկների թվի հարաբերակցությունը և բնակչության հարաբերակցությունը) բնակչության մեկ շնչի հաշվով ֆինանսական եկամուտը ( զբոսաշրջությունից ֆինանսական մուտքերի ծավալը 2017 թվականին) բնակչության հարաբերակցությունը)։ Այդ հաշվարկների հիման վրա մենք ստացանք հետևյալ նկարը։ Հայաստան։ Ադրբեջան Որջիա Գծապատկեր 3. Տարածաշրջանի երեք երկրներում մեկ շնչի հաշվով զբոսաշրջիկների ժամանումների թիվը (զբոսաշրջիկ) Գծապատկեր 3-ի ուսումնասիրությունից պարզ է դառնում, որ 2017 թ. Տվյալներով ՝ Հայաստանում մեկ շնչի հաշվով կա 0,5 մարդ, Ադրբեջանում ՝ ընդամենը 0,25 (կես պակաս, քան Հայաստանում), իսկ Վրաստանում `0.94։ Կանխատեսվում է, որ առաջիկա տարիներին Վրաստան կայցելեն ավելի շատ զբոսաշրջիկներ, քան նրա բնակչությունը։ Ըստ այդ ցուցանիշի ՝ Վրաստանը լավագույնն է գրանցել, հետո ՝ Հայաստանը ՝ իր բնակչության կեսը, և միայն Ադրբեջանը ՝ իր բնակչության մեկ քառորդը։ Վերոնշյալ երեք երկրներում 2017 թ. Մեկ շնչի հաշվով տուրիստական ​​եկամուտների հաշվարկները հետաքրքիր պատկեր են տալիս։ Հայաստան։ Ադրբեջան Որջիա Գծապատկեր 4. Մեկ շնչի հաշվով զբոսաշրջությունից մուտքերը դոլարով։ Գծապատկերի ուսումնասիրությունից մենք տեսնում ենք, որ 2017-ին Հայաստանի յուրաքանչյուր բնակիչ 383 ԱՄՆ դոլարի եկամուտ է ստացել ներգնա տուրիզմից, Ադրբեջանից `304 դոլար, իսկ Վրաստանից` 740 դոլար։ Վրաստանը մեկ շնչի հաշվով ամենաշատ մուտքերն է ստացել այս երեք երկրներից ՝ կրկնակի անգամ ավելին, քան մյուս երկու հարևան երկրներից։ Հայաստանը երկրորդ տեղում է ՝ ոչ շատ տարբերությամբ, միայն Ադրբեջանն է։ Այսպիսով, ամփոփելով նշված վերլուծությունը, կարող ենք հստակ արձանագրել, որ տարածաշրջանի բոլոր երեք երկրներում ՝ Հայաստանում, Ադրբեջանում և Վրաստանում, վերջին տարիներին զբոսաշրջությունը գրանցել է կայուն զարգացման միտումներ։ Նրանք, ում զբոսաշրջիկների թիվն աճել է, զբոսաշրջությունից ստացված ֆինանսական եկամուտներն աճել են։ Տարբեր վերլուծական ցուցանիշների համաձայն ՝ տարբեր երկրներում երեք երկրներից մեկը առաջատար էր, օրինակ ՝ Հայաստանը զբոսաշրջիկի համար նվազագույն ծախսերի քանակով առաջինն էր, Ադրբեջանը ՝ զբոսաշրջությունից ֆինանսական մուտքերի բացարձակ, զբոսաշրջիկների քանակը ՝ մեկ շնչին, մեկ շնչի հաշվով ներհոսքերը մեկ շնչի հաշվով։ Վրաստանը, սակայն, վերոհիշյալ բոլոր երկրներում զբոսաշրջության ոլորտում դրական զարգացումները անհերքելի իրողություն են։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Travelանապարհորդության և տուրիզմի մրցունակության զեկույց 2017,387 էջ, URL։ //ev.am/sites/default/files/WEF_TTCR_2017.pdf (Հղումը ՝ 19.02.2019)։ //www.e-unwto.org/doi/pdf/10.18111/9789284419894 (Հղումը ՝ 19.02.2019)։ //www.aravot.am/2019/03/28/1032147/ (Հղումը կատարվել է 19.02.2019 թ.)։ //dspace.paara.am/xmlui/handle/123456789/118 (Հղումը կատարվել է 19.02.2019 թ.)։ //168.am/2019/01/06/1064552.html (Հղումը կատարվել է 19.02.2019 թ.)։ Հարությունյան Դիանա ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ, ԱԴՐԲԵԱՆԻ, ՎՐԱՍՏԱՆԻ URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ VԱՐԳԱՄԱՆ ARԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ARԱՐԳԱՈՒՄԸ Հիմնաբառեր. Տուրիզմ, տարածաշրջան, ֆինանսական մուտքեր, աճի տեմպեր, վիճակագրություն, մրցունակություն ։

example282

example282

Մեր աշխատանքը նվիրված է Հովհաննես Կոզեռնին և վերջինիս «Մեկնութիւն տոմարի…» աշխատությանը։ Հովհաննես Կոզեռնը X-XI դարերի անվանի վարդապետ է, որի մասին, ցավոք, շատ քիչ տեղեկություններ են մեզ հասել՝ հակառակ իր համբավին, անհայտ են նաև նրա ծննդյան և մահվան թվականները։ Կոզեռնի անվանը առաջին անգամ հանդիպում ենք պատմիչ Արիստակես Լաստիվերցու «Պատմության» մեջ։ Կոզեռնի անվան հիշատակության հաջորդ հանգրվանը «Ժամանակագրություն» աշխատությունն է, որտեղ վարդապետը հիշատակվում է մի քանի անգամ տարբեր առիթներով։ Կոզեռնի մասին տեղեկություններ կան նաև Ասողիկի և Սմբատ Գունդստաբլի աշխատություններում։ Գիտենք, որ անվանի վարդապետը գրել է «Հավատոյ գիր», որը մեզ չի հասել, «Ծռազատկի որի հեղինակությունը հետագայում վերագրվեց XII դարի կեսերին ապրած մի հեղինակի։ Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսի պատվերով գրել է նաև «Բագրատունյաց պատմություն», որը կրկին մեզ չի հասել։ Կոզեռնի մատենագրության գոհարներից է նրա «Մեկնութիւն տոմարի, զոր արարեալ է Յոհաննիսի վարդապետի, զոր մականուն Կոզեռն կոչեցեալ» աշխատությունը։

Հայոց տոմարագիտության պատմության մեջ շատ կարևոր տեղունի Հովհաննես Կոզեռնը։ Վերջինս Ժ.-ԺԱ. դդ. անվանի վարդապետ է,որի ծննդյան և մահվան թվականները հայտնի չեն։ Չնայած իր ունեցածմեծ համբավին՝ կենսագրական շատ քիչ տեղեկություններ են հայտնիհետաքրքիր«Կոզեռն»մականվան՝նրա մասին։ Եվ մինչև ներկայացնելը, թե ինչ սկզբնաղբյուրներում և ինչառիթներով է հիշատակվում անվանի վարդապետի անունը, նշենք նրաբավականինբառիբացատրությունները։ Այսպես, «Կոզեռն» մականվան նշանակությունը Հ. Քյուրտյանի համար անհասկանալի է մնում, իսկ ըստ ՀրաչյաԱճառյանի «Հայերենի արմատական բառարան»-ի՝ այն նշանակում է«մանուկ, երեխա»։ Իսկ Ղևոնդ Ալիշանը իր«Հայապատում»աշխատության մեջ «Կոզեռն» մականունը բացատրում է «ուղտի ձագ»։ Բառի նմանատիպ բացատրությանն ենք հանդիպում նաև Գրաբարիբառարանում և Է. Աղայանի կազմած «Արդի հայերենի բացատրականբառարան»-ում։ Տոմարագետի մասին հիշատակություններ կան ԱրիստակեսԼաստիվերցու (ԺԱ. դար) «Պատմութիւն», Մատթեոս Ուռհայեցու (ԺԱ.– ԺԲ. դարեր) և Սամուել Անեցու (ԺԲ. դար) «Ժամանակագրութիւն»աշխատություններում, Սմբատ Սպարապետի (ԺԳ. դար) «Տարեգիրք»ժողովածուում։ ենք Արիստակեսա) Հովհաննես Կոզեռնի վերաբերյալ առաջին հիշատակությանըհանդիպում«Պատմութիւն»աշխատության մեջ, որտեղ մասնավորապես կարդում ենք. «ԵւՅովհաննէս ի նոյն գաւառէ, զոր վերադիր անուամբ Կոզեռն կոչէին, որզհաւատոյ գիրսն գրեաց»։ ԼաստիվերցուԱնվանի վարդապետի մասին հաջորդ հիշատակումները գտնվում«Ժամանակագրության» մեջ։ Եվ այդեն Մատթեոս Ուռհայեցուհիշատակումները կատարվում են ոչ թե մեկ, այլ մի քանի առիթներով։ բ) Մատթեոս Ուռհայեցու մոտ Կոզեռնի անվան վերաբերյալառաջին հիշատակությունը կապված է Բյուզանդիայի Բարսեղ (Վասիլ)կայսեր պահանջով «Ծռազատկի մեկնություն» գրելու հետ։ Ըստ նշյալաշխատության՝ հայոց 455 թ., այսինքն՝ 1006-1007 թթ., Կ. Պոլսում մեծհուզում տեղի ունեցավ, որովհետև հույները շփոթեցին Զատկի օրը ևչնշեցին Հարության տոնը։ Հույն վարդապետները նենգաբար ընդունեցինԻրիոնի անստույգ և պատիր տոմարը՝ Զատկի օրը տեղափոխելով 8 օրառաջ՝ Ծաղկազարդի օրը։ Վասիլ կայսրը, չբավարարվելով հունացիմաստունների տված պատասխաններով, ուզեց իմանալ հայոցվարդապետների խոսքը, որոնց մասին նախկինում շատ էր լսել։ Նաանվանաբար գիտեր Հովսեփ Ընծայեցուն, ինչպես նաև ՀովհաննեսԿոզեռնին։ Կայսրը խնդրում է Հովհաննեսին, որ իր մոտ՝ Պոլիս, ուղարկիվարդապետներին, սակայն նրանք չեն համաձայնում գնալ։ Եվ դրափոխարեն Կոզեռնը գրում է «Ծռազատկի բացատրություն» և ուղարկումէ կայսրին։ Այստեղ վարդապետը, հիմնվելով Անանիա Շիրակացումեկնությունների վրա, որը կատարել էր իր «Զատկի ճառ»-ում,հիմնավորում է հայոց եկեղեցու ուղղափառ դիրքորոշումը՝ մերժելովԻրիոնի զատկացուցակը։ Անանիա Շիրակացին, խոսելով Իրիոնիմասին, քննադատում է նրան, քանզի նա Լուսնի լրման 19-ամյապարբերաշրջանի առաջին տարի է համարում ապիլի 6 = նիսան 16լրման տարին, որը 19-ամյա պարբերաշրջանի 18-րդ տարին էր։ Նաապրիլի 6-ը դարձնում է ապրիլի 5, և այն տարիներին, երբ ապրիլի 5-ըհամապատասխանում էր շաբաթ օրվան, կիրակի օրը՝ ապրիլի 6-ին,Զատիկ է հայտարարում։ Եվ այդ տարիներին Քրիստոսի հրաշափառՀարության օրը համապատասխանում էր տիրասպան հրեաներիԶատկի հետ, ինչն արգելվել էր առաջին տիեզերաժողովում։ Իր 532-ամյապարբերաշրջանում 4 անգամ հանդիպում ենք այդպիսի զատիկներ՝առաջին 3-ը 95 տարին մեկ, իսկ վերջինը դրանից 247 տարի հետո՝ հենց1007 թվականին, հենց որի պատճառով էլ Հովհաննես Կոզեռնը գրում ևկայսրին է ուղարկում իր «Ծռազատկի բացատրությունը»։ Պրոֆ. Ռ.Վարդանյանը հիմնավորում է, որ 1007 թ. Կոզեռնը գրել է իր«Մեկնութիւն տոմարի» աշխատությունը, որի մի մասը՝ իր անվամբ,առկա է ՄՄ Հմր 1999 գրչագրում, և այս «Ծռազատկի բացատրությունը»մաս է կազմել այդ մեկնության, ինչի մասին մեզ հիշատակում էՄատթեոս Ուռհայեցին, և որը մեզ չի հասել։ Այլ խոսքով՝ անվանիգիտնականը փաստում է, որ Կոզեռնի գրած տոմարական ժողովածուն,որը հայտնի է «Մեկնութիւն տոմարի» անվամբ, իր մեջ պարունակել է ոչմիայն ՄՄ Հմր 1999 թվահամարի գրչագրում առկա բնագիրը, որն ավելիքան 100 տարի հետո է ընդօրիանկվել, այլև իր խմբագրած «Պատճենը» ևԾռազատկի մասին գրած նամակ-մեկնությունը։ Եվ «Մեկնութիւնտոմարի» երկում, որը 1126 թ. ընդօրինակություն է, պահպանվել ենհնագույն «Պատճէն տոմարի» կանոնները, այն է՝ աստղագիտականերևություների, արևային տարվա եղանակների և տոների հայոց անշարժտոմարի ամիսները, հաստատունները և նահանջի միջոցով դրանքգտնելու եղանակը։ գ) Հովհաննես Կոզեռնի վերաբերյալ մյուս տեղեկությունըվերաբերում է 1021/1022 թթ. Պետրոս Գետադարձ (1019-1058 թթ.)կաթողիկոսիջրօրհնեքի արարողությունկատարելուն։ Տրապիզոնումհետդ) Հաջորդ ակնարկը կապված է 1030 և 1036-37 թթ. տեղի ունեցածարևի խավարումների հետ։ Այդ կապակցությամբ ձեռագրերումպահպանվել է Կոզեռնին վերագրվող «Տեսիլ» հորինվածքը, որը մեզտեղեկացնում է, թե ահաբեկված իշխանները և պատվական մարդիկդիմել են Սևանի՝ իր սրբությամբ հռչակված Հովհաննես Կոզեռնվարդապետին՝իբրև «աստուածապաշտ և հրեշտակակրոն,առաքելական և մարգարեական գրքերի քաջատեղյակ մարդու»՝իմանալու համար, թե ինչ նշան է այս երևույթը։ Ըստ «Տեսիլ»հորինվածքի՝ նա խավարումները կապել է մարդկանց վատ վարքի հետ,որոնք հեռացել էին Աստծուց։ Հովհաննես Կոզեռն վարդապետը դիմում էայդ մարդկանց՝ ասելով. «Որդեա՛կք, ահա յայսմ հետէ իհակառակութենէ իշխանացն եւ յառաջնորդացն, փակելոց են դրունքեկեղեցեաց, եւ վերանայ սրբութեան կարգ յամ եկեղեցեաց եւ յաղագսարծաթասիրութեան տան ձեռնադրութիւն բազում անարժանից եւ զամպեղծս ածեն ի կարգ քահանայութեան. եւ յայն ժամ պատարագիՔրիստոս ի ձեռս անարժանից. եւ բազումք անարժան հաղորդին ինոցանէ՝ ոչ եթէ ի փրկութիւն, այլ ի դատապարտութիւն եւ ի կորուստհոգւոց նոցա. եւ ուր ուրեք գտանի ճշմարիտ պատարագող Քրիստոսիսուրբ խորհրդոյն յազգս ազգս…»։ Ուշագրավ է նաև նշել, որ ՆիկողայոսՄառը, Ղևոնդ Ալիշանն ու Աշոտ Հովհաննիսյանը կարծում են, որ «Տեսիլ»աշխատությունը Կոզեռնինչի պատկանում, այլ շարադրված էքաղաքական իրավիճակի թելադրանքով, ուր կարևորվում է լատիներիցսպասվող օգնության գաղափարը։ Սակայն Հակոբ Քյոսեյանը կարծում է,որ տեսիլքի՝ մեզչհասած ենթադրվող նախնական տարբերակըհնարավոր է՝ շարադրված է եղել հայ բյուզանդասեր կուսակցությանքաղաքական ակնկալությունների հաշվառումով։ ե) Հովհաննես Կոզեռնի անունը վկայված ենք գտնում նաև ՍմբատՍպարապետի «Տարեգրքում»։ Այն կապված է Պետրոս Ա. Գետադարձ(1019-1058 թթ.) կաթողիկոսի հետ Տրապիզոնում ջրօրհնեքի ծեսինմասնակցելուն։ զ) Հովհաննես Կոզեռնի մասին հիշատակություն գտել ենք նաևՍամուել Անեցու «Ժամանակագրություն» աշխատության մեջ։ Այն կապված է 1037 թ. տեղի ունեցած արևի խավարման հետ. «Խաւարեցաւարեգակն ախրալի եւ եղեւ սով սաստիկ եւ սգացաւ մեծ վարդապետնԿոզեռն Յովհաննես եւ ասաց զեղծումն կարգաւորաց, եւ զաւերաշխարհիս յանարժան քահանայից»։ Այսպես, մատենագրական վկայությունները օգնում են ճանաչելուՀովհաննես Կոզեռնին ոչ միայն որպես տոմարագետի, այլ նաև որպեսբարձրապատիվ անձի և իր ժամանակաշրջանում հավասարը չունեցողգիտնականի։ է,կյանքըկազմակերպողօգտաշահորոնցիցերկրորդը՝«առաջինը ԾննդոցՊայծառակերպությանՀակոբ Քյոսեյանը իրավացիորեն նշում է, որ Հովհաննես ԿոզեռնՏարոնեցին ունեցել է ոչ միայն գործնական աստվածաբանությանըվերաբերող գիտելիքներ, այլև Աստվածաշունչը մեկնելու շնորհ։ Դրափայլուն ապացույցն են նրա հեղինակած և ձեռագրերում պահպանված գրքիերեք աշխատությունները,մեկնություննտոնիխորհրդաբանական բացատրությունը, իսկ երրորդը խրատ է՝ համեմվածճգնականմտածումներով»։ Ուռհայեցու հավաստմամբ՝ Կոզեռնը հեղինակել է «Գիր հաւատոյ» և«Պատմութիւն տանն Բագրատունեաց» աշխատությունները, որոնք չենպահպանվել։ Հ. Քյուրտյանը նշում է, որ Կոզեռնը մահացել և թաղվել էհավանաբար Երևանի Կոզեռ կոչվող վայրում։ Այսպես, ավարտելովմեր խոսքը նշանավոր վարդապետ Հովհաննես Կոզեռնի կենսագրականևվերաբերյալ՝ անցումկատարենք նրա «Մեկնութիւն տոմարի» աշխատության մեջ առկատոմարական հարցերի քննարկմանը։ ստեղծագործական տեղեկություններիԻնչպես ասացինք, Հովհաննես Կոզեռնը հեղինակել է «Մեկնութիւնտոմարի» շատ կարևոր աշխատությունը, որը հայտնի է հետևյալխորագրով՝ «Մեկնութիւն տոմարի զոր արարեալ է Յոհաննիսիվարդապետի, զոր մականուն Կոզեռն կոչեցեալ»։ Մեզ հայտնի է այսմեկնության հրատարկված 2 տարբերակ, որոնք հրատարակել են Հ.Քյուրտյանը և Ջ. Էյնաթյանը։ Հրատարակելիս Քյուրտյանն օգտվել է իրձեռքի տակ եղած ԺԷ. դարի մի ձեռագրից։ Իսկ Ջ. Էյնթյանը ՀովհաննեսԿոզեռնի աշխատության բնագրի համար ընտրել և համեմատել էհետևյալ ձեռագրերը՝ ՄՄ Հմր 2292, 1999, 2001, 3587, 10200, 7040 և Հ.Քյուրտյանի օգտագործած ձեռագիրը։ Իսկ Կոզեռնի «Զպատճառբերելեացվերնագրովաշխատության համար, որը շարադրված է «Մեկնութիւն տոմարի»-իցհետո, Ջ. Էյնաթյանը օգտագործել է հետևյալ 4 ձեռագրերը՝ ՄՄ Հմր 1973,6017, 7098 և Հ. Քյուրտյանի օգտագործած ձեռագիրը։ բաց տանելեաց թուականին»կամիԴժվար է ասել, թե Ջ. Էյնաթյանի հրատարակած «Մեկնութիւնտոմարի զոր արարեալ է Յոհաննիսի վարդապետի, զոր մականունԿոզեռն կոչեցեալ» բնագիրը քանի կանոն ունի, որովհետև վերջինսգրված չէ հարցուպատասխանիքի ձևով և հիմնականում կանոններըառանձնացված չեն։ Ասվածը պարզ դարձնելու համար ասենք, որ,օրինակ, կրկնակի համար բնագրում կա 2 կանոն, վերադրի համար՝ 3,յոթներյակի համար՝ 2 կանոն։ Եթե առանձնաբար հաշվենք կանոնները,ապա դրանց ընդհանուր քանակը կլինի 18, իսկ «Զպատճառ բերելեացկամ ի բաց տանելեաց թուականին» վերնագրով աշխատությունըկունենա 10 կանոն։ Նկատելի է, որ այս 2 աշխատությունները նույն՝Հայոց մեծ թվականի հարցերին են նվիրված։ Նշենք նաև, որ այս երկուսըմեկը մյուսից անջատված մաս են կամ գրվել են տարբեր առիթներով։ Հետաքրքրական է, որ Քյուրտյանը սկզբում դրել է «…Զպատճառ վերայբերելեաց»-ը՝ հիմք ընդունելով իր օգտագործած բնագիրը, իսկ Էյնթյանը՝հակառակը։ Կա կարծիք, ըստ որի՝ Անանիա Շիրակացուց հետո ապրած շատվերջինիսհեղինակներաշխատություններից, ընդօրինակել են և նույնիսկ«տառացի»արտագրել։ Այդ պատճառով բերենք մի քանի փաստ՝ ի համեմատությունԱնանիա Շիրակացու «Մեկնութիւն տոմարի Անդրեասայ» երկի։ (տոմարագետներ)օգտվելենՆշենք, որ ի տարբերություն Անանիա Շիրակացու հեղինակած«Մեկնութիւն տոմարի Անդրեասայ» տոմարի մեկնողական երկի՝Հովհաննես Կոզեռնի «Մեկնութիւն տոմարի» աշխատությունը գրված չէհարցուպատասխանիքի ձևով։ Ջ. Էյնաթյանի հրատարակած բնագրումԿոզեռնի մեկնության մեջ բացակայում են «զի՞նչ է ամիս, զի՞նչ ենկիսակք, զի՞նչ է նահանջ, զի՞նչ է տասնիններեակ, զի՞նչ է, որ ասէ «կա՛լթիւ մի», զի՞նչ է, որ ասէ «ԽԵ. (45) հանապազ ասէ կալ Լուսնին», զի՞նչ է,որ ասէ «կա՛լ ԺԳ. (13) եւ զնահանջն», զի՞նչ է, որ ասէ՝ «կալ զվերադիրն,երթ առանց կիսակի», զի՞նչ է՝ կալ ԽԶ (46), զի՞նչ է, որ ասէ, թէ քանզհասարակածն աւելի է ի նոյն ամսեան է լրումն, եւ թէ՝ պակաս է՝յառաջին ամիսն ելանէ», որոնք առկա են «Մեկնութիւն տոմարիԱնդրեասայ» աշխատության մեջ։ Եվ ինչպես կներկայացնենքներքոնշյալում, Հովհաննես Կոզեռնը խմբագրել է որոշ կանոններ,ինչպիսիք են, օրինակ, Գարնանամուտի և Աւետիք այլազգեացկանոնները։ Մեր բերած հատվածը ապացույցն է այն բանի, որ ինչքան էլխոսենք, որ Հովհաննես Կոզեռնը ամբողջութայամբ, նույնիսկ բառ առբառ արտագրել է և ընդօրինակել է Շիրակացուն, այնքան էլ այնպես չէ։ Մենք կասկածի տակ չենք դնում այն, որ Հովհաննես Կոզեռնը օգտվել էՇիրակացուց, բայց համեմատելով այս երկու մեկնությունները՝հստակորենունենբնագրերնկարողենքէլնշել,որառանձնահատկություններ, բայց միևնույն ժամանակ կան խնդիրներ, որ2 մեկնություններում էլ արծարծված են։ էՇ-եակառաջինթվականիԱսենք, որ իր մեկնության սկզբում Հովհաննես Կոզեռնըբացատրումտարվահամապատասխանությունը հուլյան տոմարի 552/553 թվականին՝Նավասարդի 1-ը դինաստիական տարբեր թվականներին զուգադրելով,որոնք միարժեքորեն ցույց են տալիս 552 թվականը։ Իսկ ՔրիստոսիԾննդյան ամիս-ամսաթվի՝ Արաց 30-ի քննությամբ՝ վկայում է Հայոցթվականության 2-րդ հատվածի՝ 553 թվականին համապատասխանելումասին։ Բերենք նշյալ հատվածը. «Արդ, վասն զի յԱրաց ամսոյ ի Լնն (30)հանդիպեցաւ դնել զգիր թուականութեան Հայոց ազգիս ի ձեռն ԱնանիայՇիրակացւոյն, Ժ.երորդ (10) ամի աթոռակալութեան Յոհաննիսի Հայոցկաթողիկոսի, որ ԻԳ. (23) թիւ էր հայրապետացն ի սրբոյն Գրիգորէ եւ ԻԵ.(25) ամին Յուստիանոսի կայսեր, ի հիմնարկութեան մեծի եկեղեցւոյնսրբոյն Սոփիայ, եւ ի ԻԵ. (25) ամին Խոսրովու Պարսից արքային. արդ,յայս տարւոջ յորում զթուականն եդին, ՐՋՀԶ. (5976) ամ էր յԱդանայմինչեւ ի Հայ թուականն։ Եւ ի ծննդենէն Քրիստոսի մինչեւ ի սրբոյնԳրիգորի ելն ի Վիրապէն են ամք ՄՀԶ. (276), որ լինի ի ծննդէնենՔրիստոսի մինչեւ ի հայ թուականն ամք ՇԾԲ. (552)»։ Հովհաննես Կոզեռնն իր մեկնության մեջ այնուհետև անցում էկատարում կրկնակին և ասում, որ Նավասարդ ամիսը կրկնակ չունի։ Եվթե որն է դրա պատճառը, նա տալիս է հետևյալ պատասխանը.«Նաւասարդի կրկնակ չկայ։ Եւ զի՞նչ է պատճառն. վասն զի շաբաթն Է.(7) օր է, եւ ամիսն՝ Լ. (30)։ Եւ յորժամ զամսին շաբաթ առնես, լինի Դ. (4)շաբաթ եւ Բ. (2) օր. այն կոչի կրկնակ։ Եվ վասն զի Նաւասարդի զիւրկրկնակն չառնու զանձամբ, զի Բ. (2) օրն, որ առավելու քան զԴ. (4)շաբաթն, այն յելս ամսոյն լինի»։ Մեկնության հաջորդ հատվածումհեղինակը ցույցէ տալիս Նավասրդին հաջորդող ամիսներիկրկնակների հաշվման կարգը, այսպես. «Վասն այնորիկ Հոռի ամսոյնկրկնակն Բ. (2) լինի մնացեալն ի Նաւասարդոյ։ Նոյնպէս եւ Հոռի ամիսզիւր կրկնակն, որ ի Նաւասարդէ էառ եւ զիւր յաւելուածն, որ լինի Դ. (4)օր, զայն Սահմոյ մատուցանէ։ Նոյնպէս եւ զայլսն իմասցիս. զի երթայըստ կարգի, մինչեւ լինիցի շաբաթ, ապա ի նմին դառնայ»։ Ինչպեսնկատելի է բերված հատվածից, Հովհաննես Կոզեռնի կարգած կրկնակիկանոնը չէր տարբերվում Անանիա Շիրակացու կարգած նույնաբնույթկանոնից։ Պարզ է, որ Կոզեռնը այս կանոնը սահմանելիս օգտվել էԱնանիա Շիրակացու աշխատությունից։ Մեզ համար մեծ հետաքրքրություն ներկայացրեց նաև ՀակոբՂրիմեցու կարգած կանոնը կրկնակի վերաբերյալ։ Վերջինս իրմեկնության մեջ կրկնակին վերաբերող հատվածում հարցեր էառաջադրում և պատասխանում այդ հարցմունքին։ Նրա հարցմունքըվերաբերում է հետևյալ խնդիրներին, թե ի՞նչ է կրկնակը, ինչպե՞ս պիտիայն հաշվել, ինչի՞ համար պիտի կրկնել և թե ինչու՞ պետք է դա կրկնակկոչել։ Հակոբ Ղրիմեցու կարգած կանոնը ունի առանձնահատկություն,որը մենք չենք նկատել մեր թվարկած նախորդ հեղինակների մոտ՝ այն է,թե՝ «վասն էր զանուն կրկնակ ընկալաւ»։ Դրան անվանի տոմարագետըտալիս է հետևյալ պատասխանը. «…Չորրորդ՝ թե ինչու անունը որպեսկրկնակ ընկալվեց, քանի որ բոլոր անունները երեք մասից ենբաղկացած՝ իրից (առարկա, նյութ), արվեստից և ձայնից։ Եվ իրից,ինչպես ասում ենք «սապատ1», քանի որ պարունակում է իր մեջ հացկամ ուրիշ ինչ-որ բան, «սափոր», քանի որ իր ներսում ունի փոս (ծակ,խորշ), «փակեղ2», քանի որ գլուխը ծածկելու համար է, «կարաս»՝ այստեղկա ջուր (կայ աստ ջուր) կամ գինի։ Ձայնից. թռչունի ճվճվալուպատճառով անվանում ենք «ճնճղուկ» և կռկռալու պատճառով՝ «ագռավ»և կչկչալու պատճառով՝ «կաչաղակ» և խոսելու պատճառով՝ «խոսող»։ Արվեստից, ինչպես հյուսնության համար՝ «հյուսն», ինչպես սարդի՝ոստայն հյուսելու համար՝ «սարդոստայն», և մեղր պատրաստելուհամար՝ «մեղու», և գուրպայի՝ բույն շինելու համար ասում նեք«գուրպարար»3։ Նույնպես և կրկնակի անունը արվեստից ընկալվեց,քանի որ կրկնելով արվեստավորվեց կրկնակի գյուտը»4։ Այս հատվածումգեղեցիկ կերպով ներկայացվում է կրկնակի անվան խնդիրը, որըառանձնահատկություն է և տարբերվում է նախորդ հեղինակներիմեկնություններից։ Հաջորդ խնդիրը, որ քննարկում է Կոզեռնը իր «Մեկնութիւնտոմարի» աշխատության մեջ, վերադրի հարցն է։ Նշենք, որ վերադիրըԼուսնի հասակն է տարվա վերջին օրը։ Վարդապետը նշում է, թե ինչու ևորտեղից ամեն տարի 11 պիտի գումարել. բերենք հատվածը.«…որովհետև ամեն տարի լուսինը իր պտույտը 11 օր ավելի շուտ է1 «Սապատ» նշանակում է 1. կողով, 2. արկղ։ 2 «Փակեղն» նշանակում է 1. գլխի փաթաթան, փաթթոց, 2. կանանց և կույսերի գլխիծածկոց։ 3 «Գուրպարար» նշանակում է «այն թռչունը, որն իւր թաթմանի ձեւով բոյնը կախում էծառի ճիւղերից»»։ 4 Հատվածը գրաբարից աշխարհաբարի ենք վերածել մենք։ կատարում, քան արեգակը։ Քանի որ արարչագործության չորրորդ օրըառավոտյան Աստված ստեղծեց Արեգակը, իսկ երեկոյան՝ Լուսինը։ ԵվԼուսնի ստեղծման ժամանակ (Լուսնի ընթացքից) 11 մաս պակասում էրԱրեգակի ընթացքից։ Եվ այն մեկ ամսում լինում է 11 ժամ, իսկ մեկտարում՝ 11 օր։ Եվ հենց դա է կոչվում վերադիր։ Այժմ երբ կամենասվերադիրը հաշվել, անցած տարիների վերադիրները պիտի ամեն տարիհաշվել 11։ Այս է գումարման պատճառը»։ Հետո բացատրում է, թե ինչու19-ամյակի վերջին տարում պետք է ավելացնել 12 և ոչ թե 11։ «…Պատճառն այն է, որ Ապրիլի 13-ի լրման տարուց, որը բոլորակիսկիզբն է՝ հաշվման իմաստով, մինչև մարտի 25՝ բոլորակի վերջը, ամենտարի մնացած են լինում մասնիկներ (մասունքներ)։ Եվ դրանքժողովվում, կուտակվում են, և ամբողջ 19-երյակում լինում է 361 մասնիկ,որ լինում են 30-մասնյա 12 ժամ և մնում է մի մասնիկ… Այդ է պատճառը,որ 19-ամյակի վերջին տարում պետք է ավելացնել 12։ Եվ այդպես պետքէ վարվել, որ վերադիրը անսխալ լինի։ Իսկ երբ ասում է «Ը (8) հանապազերթ…», նրա համար, որ նախքան Հայոց թվականը դնելը առաջինտարում վերադիրը 22 էր, իսկ թվականը դնելու ժամանակ՝ 3։ Եվ երբգումարում ես, ստացվում է 11։ Եվ հին վերադրի վրա բերելով՝ստացվում է 22, իսկ միավորելով 11-ն ու 22-ը, ստացվում է 33։ Հանելովհին վերադիրը՝ 22 և նոր վերադիրը՝ 3, մնում է 85։ Եվ այս պատճառով է,որ ասվում է «Ը (8) հանապազ երթ…»։ կանոնիմեկնությանը։ Ի մի բերելով Հովհաննես Կոզեռն Տարոնացի վարդապետի կարգածկանոնները վերադրի մասին՝ փաստենք, որ նա սկզբում չի բացատրում,թե ինչ է վերադիրը և միանգամից անցում է կատարում «ամեն տարի 11գումարելու»հայտնիտոմարագետները արդեն անդրադարձել էին վերադիր հասկացությանբացատությանը. գուցե հենց դա է պատճառը, որ նա միանգամից անցումէ կատարում ուրիշ հարցի սահմանմանը։ Որպես ընդհանրություն՝նշենք, որ Շիրակացու սահմանած «Դարձեալ՝ զմետասան աւուրսն, զորԱրեգակը աւելի ընթանայ, քան զԼուսինն, վերադիր կոչեցին…» միտքըձևակերպված ենք տեսնում նաև Հովհաննես Կոզեռնի մոտ։ Իրենից առաջՀարկավորէնշել,որ անվանի տոմարագետ պրոֆ. Ռ. Վարդանյանի ուսումնասիրությունները հանգեցրել են այնիրողության բացահայտմանը, որ Անանիա Շիրակացին ՇԼԲ-ամյաԶատկացուցակներ է ստեղծել և՛ հուլյան, և՛ հայոց տոմարներով։ Պետք է5 Հատվածը գրաբարից աշխարհաբարի ենք վերածել մենք։ ունենվերադիրներնգիտենալ, որ ներկա 552 թվականի դեկտեմբերի 31-ին Լուսինը եղել է 30օրական (այսինքն՝ վերադաիրը 0 է), որն էլ դարձել է հաջորդ՝ 553թվականի կամ այլ կերպ ասած՝ Շ-եակ առաջին թվականի վերադիրը։ Հուլյան տոմարումհաստատուն արժեքյուրաքանչյուր 19-ամյակում՝ տարիների կտրվածքով, և ամեն 19 տարինմեկ կրկնվում են նույնությամբ, այսինքն՝ հուլյան տոմարումվերադիրների համակարգն ունի 19-ամյա պարբերականություն։ Հարկ էնշել նաև, որ Անանիա Շիրակացին Շ-եակի հռոմեացոց շարքը կազմելիսօգտվել է հռոմեական փոքր կամ հռոմեա-բյուզանդական վերադիրներիհամակարգից։ Մեծանուն տոմարագետ Անանիա Շիրակացին թեևհնգյակի ու վեցյակի արժեքները դրել է ապրիլի 2-ի լրման տարուց(ներկա 554 թվական), բայց վերադիրների համակարգն սկսել է 19-երեակի առաջին տարուց, այն է՝ ապրիլի 4-ի լրման տարուց (ներկա562 թվական). այն Շ-եակի հաշվման իմաստով 10-րդ տարին էր։ Այստեղվերադրի արժեքը Թ (9) է։ Շիրակացին ամեն հաջորդ տարուն ավելացրելէ 11, իսկ 19-երեակի 10-րդ տարում (ներկա 571 թվական) ավելացրել է12։ Նշյալ տարին Շ-եակի հաշվման իմաստով վերջին տարին էր։ Շեակի՝ հաշվման իմաստով վերջին տարում վերադրի արժեքը մեկովավելացնելն ուներ կարևոր պատճառ և նպատակ, այն է՝ արևային ևլուսնային տարիների հավասարվելը։ Իսկ ինչն արդեն վերաբերում է հայոց շարժական տոմարումվերադիրների խնդրին, պետք է արձանագրել, որ վերադիրը հայոցշարքում լուսնի հասակն է հայոց շարժական տոմարի նախորդ տարվավերջին օրը՝ Աւելեաց 5-ին։ Նշենք, որ վերադիրների համակարգն առկաէ հայոց «Պատճէնների» խմբագրություններում։ Աւելեաց 5-ին Լուսինըեղել է Գ. (3) օրական, որը դարձել է հայոց մեկ թվականի վերադիրը։ Իտարբերություն հուլյան տոմարի վերադիրներիշարքի՝ հայոցշարժական տոմարում վերադիրների համակարգը չունի 19-ամյապարբերականություն. սրա պատճառի մասին կխոսենք ստորև։ Հենց այդպատճառով է, որ Անանիա Շիրակացին սահմանել է կանոն, որիհամաձայն՝ հայոց թվականը բազմապատկվում է 11-ով, արտադրյալիցհանվում է 8 հանապազորդը, ապա նահանջի համարը, հետո պետք էգումարել 19-երեակի համարը, և կստացվի վերադիրը։ Վարդանյանըգտնում է, որ հիմնական կանոնից է ածանցվումյուրաքանչյուրնահանջի տարում 10, 19-ամյակի վերջին տարում 12 գումարելույուրահատկությունը, իսկ եթե նահանջի տարին ու 19-ամյակի վերջինտարին համընկնեն, պետք է գումարել 11։ Կարևոր է նաև նշել, որվերադիրը ծառայել է նաև միջոց Լուսնի փուլերի հասակը օրվաճշտությամբ որոշելու համար, որի համար պետք է իմանալ նաև «Ոսկեթիվը»։ Իսկ գտնել տարվա «Ոսկե թիվը» նշանակում է, թե տվյալ տարինլուսնի շրջանի կամ Մետոնի հայտնաբերած 19-ամյա պարբերաշրջանիորերոդ տարին է։ Նշենք նաև, որ Հայոց մեծ թվականի և Հայոց տոմարիամիսների 532-ամյա պարբերաշրջանի համար օրացույցներ կազմելիսՇիրակացին օգտագործել է ստորև բերված աղյուսակում զետեղվածվերադիրների համակարգը, որը որոշէվերադիրների մյուս սիստեմներցից։ չափով տարբերվումԱղյուսակ 1.Ոսկե թվերՎերադիրներՈսկե թվերՎերադիրներ Վերադիրների համակարգԳ ԺԴ ԻԵ Ե ԺԶ ԻԷԻԱ Ա ԺԲ ԻԳ Դ ԺԴ ԻԵ Զ ԺԸԸ ԺԸ ԻԹ ԺԱղյուսակ 1-ի տվայլներից պետք է ենթադրել, որ վերադիրների այսհամակարգը կազմված է՝ հաշվի առնելով նահանջ տարիները։ Հայոցտոմարոում նահանջ տարիների ընթացքում 11-ի փոխարեն վերադիրը10 է։ Եվ հենց այս է պատճառը, որ, ի տարբերություն հուլյան տոմարիվերադիրների սիստեմի, այն չունի 19-ամյա պարբերականություն։ Հաջորդ խնդիրը, որ արծարծում է Հովհաննես Կոզեռնը իր«Մեկնութիւն տոմարի»աշխատության մեջ, Է-երեակի հարցն է։ Նախ ասենք, որ Է-երեակ որոշել նշանակում է գտենլ, թե տվյալ օրըշաբաթվա ինչ օր է։ Բերենք Հովհաննես Կոզեռնի «Մեկնութիւն տոմարի»աշխատության մեջ առկա հատվածը յոթներյակի մասին. «Իսկ Է-երեակիմասին, թե ինչու է ասում Գ. (3) գումարի՛ր կամ Դ. (4) հանի՛ր, քանի որնախքան Հայոց թվականը դնելը յոթներյակը Գ. (3) էր, և երբ (Հայոց)թվականը դրեցին, (յոթներյակը) 4 էր։ Այսպես. երբ յոթներյակը հաշվես,պետք է Գ. (3) գումարել կամ Դ. (4) հանել, որ յոթներյակը լիանա(լիություն առնի), և դյուրությամբ կգտնվի խնդրելին։ Ապա եթեկամենում ես գիտենալ, թե որտեղից է ստացվում յոթներյակը, վերցրու՛տարվա ՅԿԵ. (365) օրերը, շաբաթները բաժանի՛ր Է., Է. (7-7) օրերի,տարվա մնացորդները աճում են, մինչև լինի Է. (7), ապա կրկին առաջինէ դառնում»6։ Հովհաննես Կոզեռնը կանոնը բերելիս հիմնակնում կրկնումէ Անանիա Շիրակացուն։ Հարկ է նշել, որ յուրաքանչյուր օրացուցային համակարգ ունեցել էտարվա յոթներյակը որոշելու կանոն։ Հուլյան տոմարով յոթներյակըգտնելու համար պետք է հռոմենական թվականին ավելացնել 3 (կամհանել 4), գումարը բաժանել 28-ամյա պարբերաշրջանի վրա ևանտեսելով քանորդը՝ վերցնել բաժանումից ստացված մնացորդը։ Յոթներյակի հարցի շուրջ պետք է նկատել մի առանձնահատկությունհայոց ու հուլյան տոմարների միջև։ Եթե պետք է յոթներյակը որոշել՝ըստ հայոց տոմարի, ապա պետք է գործողությունից հետո ստացվածարդյունքը բաժանել 7-ի, իսկ հուլյան տոմարի դեպքում՝ 28-ի, քանի որյուրաքանչյուր 4 տարին մեկ նահանջ տարի է։ Այդ պատճառով է, որհուլյան տոմարի պարբերաշրջանը հավասար է շաբաթվա օրերի թվի ևնահանջ տարիների պարբերաշրջանի արտադրյալին (7 x 4 =28)։ ՊետքՁմեռնամուտ,Աշնանամուտ),ԱվետումնՏեառնընդառաջ,է նշել, որ Հայոց տոմարական մատենագրականժառանգության մեջ մեզ են հասել «Պատճէն տոմարի հայոցի» բազմաթիվխմբագրություններ, որոնցում հեղինակները տարբեր կանոններով ումիջոցներով որոշել են արևային տարվա եղանակները (Գարնանամուտ,Ամառնամուտ,երկնային(աստղագիտական) երևույթների (Անկաստեղ, Ելաստեղ) և տոների(Հայտնություն,Աստուածածնի,Վերափոխումն Աստուածածնի, Սուրբ խաչ ևն) ժամանակները` հայոցև´ շարժական, և´ անշարժ տոմարների ամիս-ամսաթվերով, ինչպես ևբազմաթիվ այլ ժողովուրդների, մասնավորաբար հուլյան, անշարժտոմարներով։ Եթե տարվա եղանակները, տոների անվանումներըորոշակիորեն հասկանալի ու ըմբռնելի հասկացություններ են, ապաԱնկաստեղ ու Ելաստեղ տոմարական եզրույթները հիմնականումմանրազնին քննության առարկա չեն դարձել կամ էլ պարզապեսհասկացվել են իբրև որևէ աստղի արեգակնային անկումը կամարեգակնային ամբարձումը` ծագումը, ելքը։ Եվ այս շատ կարևորխնդրին է նվիրված Գ. Սիմոնյանի ծավալուն հոդվածը, որը կարծես նորշունչ է տալիս նշյալ եզրույթներին և դրանք դիտարկում խորության մեջև համակողմանիորեն։ Այս խնդրին մեր անդրադարձը չպետք էտարօրինակ թվա, քանզի Անկաստեղի և Ելաստեղի վերաբերյալ կանոնիենք առնչվում Հովհաննես Կոզեռնի «Մեկնութիւն տոմարի» գրվածքում։ 6 Հատվածը գրաբարից աշխարհաբարի ենք վերածել մենք։ Վերջինս ներկայացնում է հետևյալ կանոնը. «Իսկ վասն անկաստեղն, զիասէ «Ը. (8) ի վերայ նահանջի», վասն զի ի դնել թուականին անկաստեղնի Մարերի Թ. (9) (Պրոֆ. Ռ. Վարդանյանը «Մարերի Թ»-ն (9) ուղղել էՄարերի Ը. (8)), վասն այնորիկ պարտ է Ը. (8) ի վերայ, զի ամիսնզլիութիւն առցէ։ Նոյպէս եւ ի Մարգացի ԺԹ. (19) (Պրոֆ. Ռ. Վարդանյանը«Մարգաց ԺԹ»-ն (19) ուղղել է Մարգաց ԺԸ. (18)) էր ելաստղն, վասնայնորիկ ԺԸ. (18) ի վերայ պիտի ածել, զի ամիսն զլիութիւն առցէ եւդիւրաւ գտանի խնդրելին»։ Ինչպես նշել ենք բազմիցս, ՀովհաննեսԿոզեռնը իր սահմանումները հիմնականում վերցրել է ԱնանիաՇիրակացու տոմարական ժողովածուից և Աթանաս Տարոնացու«Պատճէնից», որտեղ հաստատուն թվերը հնարավորություն են տվել Շ-եակի առաջին քառամյակի կտրվածքով և Հայոց մեծ թվականինահանջներով որոշել Հայոց շարժական տոմարի ամիս-ամսաթվերը՝ըստ տարվա եղանակների և աստղագիտական երևույթների։ Հարկ էընդգծել նաև, որ վաղ շրջանի տոմարագետները, որոնց թվում ևՀովհաննես Կոզեռնը, վերցրել են Հայոց մեծ թվականի նահանջի թիվը ևգումարել հաստատուն թվին, անհրաժեշտության դեպքում հանել 30 ևմնացորդով ստացել անշարժ օրերի Հայոց շարժական տոմարիառանձին օրերի և դրանց ամսաշարքի տարիները։ Ներկայացնելով միքանի կարևոր տեղեկություններ անկաստեղի վերաբերյալ՝ նշենք, որ Գ. Սիմոնյանը ներկայացնում է այն վարկածը, որ Սնկաստեղ և Ելաստեղեզրույթները վերաբերում են ոչ թե ինչ-որ աստղերի (Բույլք-Բազումք,Շնկան, Ալկիոն) անկմանն ու ծագմանը՝ ելքին, այլ Անկաստղն ուԵլաստղը այդ աստղերի կամ աստղաբույլերի կոնկրետ անվանումներնեն։ Այս տրամաբանությամբ` Անկաստեղը պետք է հասկանալ Անկ կամԶանկ անունով աստղի կամ աստեղատան անվանում, իսկ Ելաստղը` Ելկամ Եղ անունով աստղի կամ աստեղատան անվանում, ինչպես որկարելի է հանդիպել տարբեր գրչագրերում կամ մեկնություններում։ Եվքանինաև ԱնկաստղիԶանկբազմաստեղ հոմանիշին, ապա այս դեպքում վստահորեն կարելի էասել, որ խոսքը համաստեղության մասին է։ ուսումնասիրողըորհանդիպումէԻր տոմարի մեկնության մեջ Հովհաննես վարդապետը խոսում էնաև գարնանամուտի և ձմեռնամուտի, աշնանամուտի մասին,անդրադառնում է նաև մի շարք տոների՝ Սուրբ Խաչին, Աստվածածնիտոնին,նրանցհաստատունների վերլուծությանը։ Պետք է նկատել և ուրվագծել, որՀովհաննես Կոզեռնը նշյալ տոների ամիս-ամսաթվերը տալիս է հայոցՀայտնության ամսաթվին, Զատկի տոնինև532-ամյաՋ.զատկացուցակի։ Մենքշարժական տոմարի ամիս-ամսաթվերով՝ ըստ Անանիա ՇիրակացուկազմածԷյնաթյանիհրատարակության մեջ նկատել ենք մի շատ կարևոր բան. Զատկիլուսնի լրման հատվածում լուսնի լրումը դրված է Մարերի Գ. (3), իսկԶատիկը՝ Մարերի ԺԴ. (14)։ Սակայն լրումը պետք է լինի ոչ թե ՄարերիԳ. (3), այլ Մարերի Է. (7)։ Մեր կարծիքով՝ դա գրչական սխալ է,որովհետև Շ-եակ-ի առաջին տարում Լուսնի լրումը Մարերի Է. (7)-ին է,որը հաստատվում է նաև Շիրակացու զատկացուցակով։ Հարկ է նշել, որբերված երկու մեկնությունները ավարտվում են «Յաղագս երից ժամոց»ով, որի հեղինակը, ըստ Էյնաթյանի, Կոզեռնը չէ։ «Յաղագս երից ժամոց»ը ավարտվում է անչափ հետաքրքիր հատվածով, որը սահմանում էտառերի թվային արժեքները։ Մանրամասն անդրադարձ չկատարելովմեկնության մեջ առկա բոլոր տոներին, աստղագիտական երևույթներինու դրանց հաստատուններին՝ կուզենանք այստեղ միանգամից դնելպրոֆ. Ռ. Վարդանյանի վերականգնած Հովհաննես Կոզեռնի «Պատճէնի»ամսաշարքը, որը ավելի մատչելի ու կոնկրոտ ցույց կտա տոներիտոնման ժամանակը։ Հովհաննես Կոզեռնի կարգած «Պատճէնի» ամսաշարքըՀաստատունթիվԱնշարժ օրվաանվանումըՀայոց շարժ.տարվա ամսվաանսաշարք (1-30)ՆերկաթվականԱղյուսակ 2.ԳարնանամուտՆաւասարդԱնկաստեղՆաւասարդԵլաստեղՍահմիԱմառնամուտՏրէԱստուածածինՍուրբ ԽաչՔաղոցԱրացԱշնանայինՄեհեկիՅիսնակԱհկիՁմեռայինՄարերիՅյատնութեանբարեկենդանՄարերիՅայտնութիւնՄարերիՏեառնընդառաջՀրոտիցՆշենք նաև, որ ամսաշարքի աղյուսակի առաջին շարքի թվերիվերին սահմանն է 1004 թվականը, իսկ 2-րդ շարքի ներքին սահմանը՝1011 թվականը։ Միջին թվականը ստացվում է 1007-ը։ Ռ. Վարդանյանընախապատվությունը տալիս է միջին թվականին՝ ևս մեկ անգամշեշտելով, որ Կոզեռնը «Ծռազատկի բացատրությունը» գրել է հենց 1007թվականին, երբ եղել է Շ-եակի առաջին շրջապտույտի վերջինծռազատիկը։ Նշենք, որ Ռ. Վարդանյանն իր ««Պատճէն տոմարի հայոց»-իխմբագրությունների ժամանակի որոշումը (6-18-րդ դդ.)» աշխատությանմեջ բերում է նաև մի այլ աղյուսակ, որտեղ նշվում են անշարժ տոների,տարվա եղանակների և աստղագիտական երևույթների անվանումները,հաստատունները Շ-եակի առաջին շրջանի առաջին քառամյակում,հաստատունները Նաւասարդ 1-ից հետո, հաստատունների փոփոխմանժամանակը և «Պատճէնի» կանոնախմբի հեղինակը և ժամանակը։ Նկատելի է, որ Հովհաննես Կոզեռնը խմբագրել է Գարնանամուտի և«Աւետիք այլազգեաց»-ի կանոնները։ Խոսելով Գարնանամուտի կանոնիմասին՝ նշենք, որ նա 13 հաստատունը դարձրել է 8։ Գարնանամուտիկանոնը փոփոխություն կրեց 1004 թվականից, և 13 հաստատունիարժեքը վերածվեց 8-ի։ Վերջինիս մեկնությունը տվել է ՀովհաննեսԿոզեռնը։ 13 հաստատունի հետքեր գտնվում են ՄՄ Հմր 1973, 3846 և 2001թվահամարների գրչագրերի «Պատճէններում», որոնք ցույց են տալիս, որհաշվարկը գալիս է Շ-եակի առաջին շրջապտույտից։ Հարկ է նշել նաև,որ ՄՄ Հմր 1999 և 3846 թվահամարների գրչագրերի «Պատճէններում»նույնպես առկա է 13 թիվը՝ իր հավելումով, այն է՝ «զաւելիսն հա՛ն», որըհենց նշանակում է 13 հաստատունի վերածումը 8-ի։ Ամբողջացնելով աշխատանքը՝ ասենք, որ 1007 թվականինՀովհաննես Կոզեռնը գրել է «Մեկնութիւն տոմարի» աշխատությունը,որտեղ եղել է իր խմբագրած «Պատճէնը»։ Այդ երևում է «Յարակայքի»տվյալների վերլուծությունից, Աւետիք այլազգեացի և Գարնանամուտիկանոնների քննությունից, ինչպես և անշարժ օրերի և հայոց շարժականտոմարի ամսաշարքի տվյալներից։ Հասկանալի է դառնում ՄատթեոսՈւռհայեցու տեղեկությունը Շ-եակի վերջին Ծռազատկի(1007թ.)մեկնության մասին, որը կապվում է Հովհաննես Կոզեռնի և ԳևորգՀնձեցու անունների հետ։ Հովհաննես Կոզեռնը, հիմնվելով ԱնանիաՇիրակացու Զատկի ճառի վրա, գրել է Ծռազատկի մասին մի գրությունմեկնություն, որը եղել է «Մեկնութիւն տոմարի»-ում՝ որպես նրաբաղկացուցիչ մաս։ Ծռազատկի թվականը 1007-ն է, ուստի ՄատթեոսՈւռհայեցին անուղղակիորեն տվել«Մեկնութիւն տոմարի»աշխատության գրման թվականը։ էԱմփոփելովնշենք,որ Կոզեռնի«Մեկնութիւն տոմարի»աշխատանքը մերօրյա տոմարագետներին հայտնի միակ մեկնություննէ, որը զերծ է հետագա դարերի ընդմիջարկություններից և կապված էմինչսարկավագյան տոմարական համակարգի հետ։ Հավանաբար սա էպատճառը, որ նշյալ մեկնության մասին քիչ է խոսվել և քիչ էընդօրինակվել՝ ի տարբերություն, օրինակ, Կոզեռնին վերագրվող«Տեսիլ» աշխատության, որի շուրջ 50 ընդօրինակություն է հայտնի։ Իսկքննարկված բնագրի ընդօրինակությունների թիվը չի գերազանցում մեկտասնյակը։