id
stringlengths 2
6
| url
stringlengths 31
243
| title
stringlengths 1
148
| text
stringlengths 6
119k
|
|---|---|---|---|
2453 | https://br.wikipedia.org/wiki/Uni%C3%B3n%20do%20Povo%20Galego | Unión do Povo Galego | Unvaniezh Pobl Galiza (galizeg Union do Povo Galego (UPG) a zo ur strollad broadelour ha marksour-leninour.
Krouet e 1964 en deus da bal emrenerezh Galiza ha difenn interestoù ar renkadoù labourerion.
Savet e oa bet gant UPG talbennoù broadelour ledan: da gentañ Bodadenn Vroadel Pobl Galiza (galizeg Asamblea Nacional Popular Galega (ANPG) ha war-lerc'h Bloc'had Broadelour Galiza (BBG) (galizeg Bloque Nacionalista Galego (BNG)). Abaoe 1982 emañ UPG unan eus ar strolladoù ezel eus BBG.
Bautista Goyel Álvarez Domínguez eo prezidant ar strollad. Sekretour Meur UPG, Francisco Rodríguez Sánchez, a zo ivez kannad evit BBG e Breujoù Spagn.
Embannet e vez gant UPG ar gelaouenn Terra e Tempo.
Dalc'het e oa bet XIvet Kuntell Broadel UPG e Santiago de Compostela e 2005.
Liamm diavaez:
www.uniondopovogalego.org Lec'hienn ofisiel
Broadelouriezh
Strolladoù komunour Galiza
Strolladoù politikel broadelour |
2454 | https://br.wikipedia.org/wiki/Su | Su | Ar Su a zo unan eus ar pevar avel ha merket eo war an nadoz-vor. En tu kontrol d'an Norzh emañ hag e ra ankloù skouer gant ar C'hornôg hag ar Reter.
Kreisteiz
Ar C'hreisteiz a vez lavaret anezhañ ivez, diwar lec'hiadur an Heol d'an eur a greisteiz, met kement-mañ n'eo gwir, evit a sell an douaroniezh, nemet en hantervoul an Norzh, ha dreist-holl a-us Trovan ar C'hrank: en hantervoul ar su emañ an Heol en norzh da greisteiz.
Dre ur reolenn voutin e vez kempennet ar c'hartennoù evit ma vo d'an traoñ lodenn su an diriad a weler treset warno.
Emañ ar "Su douaroniel" e penn traoñ an ahel ma'z a ar voul-Douar da dreiñ en-dro dezhañ hag e vez ar pol Su eus ar poent-se. E kevandir Antarktika emañ.
Emañ ar "Su gwarellek" (pe vagnetek) e poent m'emañ ar pol Su gwarellek, da lavarout eo ar poent e-lec'h ma kaver ar brasañ nerzh gwarellek negativel. En Antarktika emañ ivez, un nebeud kantadoù a gilometradoù pelloc'h eget ar Su douaroniel.
Implijet e vez an termen Su evit menegiñ takadoù bras ha bihan hag a zo gwelet er Su gant an arseller. Dre hollegezh e vez termenet evel broioù ar C'hreisteiz ar re a zo e Su Norzhamerika hag Europa : alies ec'h intenter evel-se ez eus diforc'hioù e-keñver araokadur ar galvezoniezh. An darn vrasañ eus broioù ar Su a vez kavet en hemisferenn su.
Evel pep tu eus rod an avelioù e c'hell ar ger Su bezañ un anv, un anv-gwan hag un adverb, an daou ziwezhañ gant un s bihan.
Dehou
A-wechoù e vez lavaret "dehou" eus ar su, evel en droienn ar mor dehou, a gaver e korn-bro ar C'hab hag Enez-Sun dreist-holl.
E kembraeg ivez e talv ar ger de kement ha dehou (enebet ouzh chwith) ha kement ha kreisteiz (enebet ouzh gogledd neuze), hag an eilstumm deau zo kement ha dehou ivez. Ar ger-se eo a gaver en anv Deheubarth (Dehoubarzh e brezhoneg, da lavarout eo parzh an dehou, pe tolead ar c'hreisteiz).
Liammoù diavaez
Pelec'h emañ an Heol da greisteiz e pep lec'h war an Douar? Skol-veur Naoned (e galleg)
Notennoù ha daveennoù
Douaroniezh
Merdeadurezh
Kartennouriezh
Eizh avel |
2456 | https://br.wikipedia.org/wiki/Bodadenn%20vonreizha%C3%B1%20vroadel | Bodadenn vonreizhañ vroadel | Evit sevel ur vonreizh e vez bodet ur vodadenn vonreizhañ. Ur vonreizh a zlee bezañ skrivet evit ur bobl hag e tlee bezañ degemeret asant ar bobl goude. Graet e vez gant ur referendom d'an aliesañ. Patrom ar vodadenn vonreizhañ eo ar Vodadenn vonreizhañ vroadel c'hall a oa bet krouet diwar votadeg kannidi Breujoù meur Rouantelezh Bro-C'hall e 1789.
An darn vrasañ eus ar gannaded a oa bet bodet e Versailhez diwar urzh ar roue Loeiz XVI ne oant ket evit gouzañv ne vije ket asantet gant an Noblañs hag ar Gloer cheñch sistem-merañ Bro-C'hall. D'an 21 a viz Mezheven e tivizjont embann, goude ur votadeg, ez ajent d'ober ur vodadenn nevez, he fal dezhi sevel ur vonreizh hag hec'h anv, ar Vodadenn vonreizhañ vroadel.
O welet ne oa ket ar roue evit bleniañ labourioù ar Breujoù meur ec'h embannas e vije lakaet un arsav war o daelioù hag e voe serret dorioù ar sal-vodadeg. D'an 22 a viz Mezheven, pa welas ar gannaded e oa bet serret an dorioù e voe kinniget gant un nebeud kloer ma vije graet ar vodadeg en Iliz Sant-Loeiz e Versailhez. Kant nav c'hannnad ha daou-ugent eus ar Gloer ha daou gannad eus an Noblañs a yeas da vodañ gant kannaded an Trede-urzh.
Dispac'h gall
Istor Bro-C'hall |
2457 | https://br.wikipedia.org/wiki/Nadoz-vor | Nadoz-vor | Un ardivink hag a zo bet ijinet evit kavout e vleinadur p'emañ o verdeiñ eo an nadoz-vor (pe nadoez-vor). Ennañ e vez kavet un nadoz metal gwarellek o treiñ e kreiz un dremm kelc'hiek skrivet rod an avelioù warnañ. Diskouez a ra an Norzh gwarellek. Diwar ur fenomenn fizik anvet ar gwarellegezh e teu treiñ an nadoz gwarellet. P'emañ nerzhioù park gwarellek ar voul-Douar dispartiet etre ar pol Norzh hag ar pol Su ez eus un nerzh pozitivel kreñvoc'h en Norzh hag un nerzh negativel kreñvoc'h er Su. Polarizet eo an nadoz gwarellek ivez ha setu perak e tiskouez an Norzh gwarellek ar penn negativel hag e tiskouez ar Su gwarellek ar penn pozitivel. Hervez pennreolenn ar gwarellegezh, an danvezioù kontrol o folarizadur en em zesach an eil egile (fenomen an desach gwarellek pe zesach magnetek). Evit gwir penn su an nadoz eo hag e tro dave an Norzh gwarellek.
Istor
Ardivinkoù
Gwarellegezh
Douaroniezh
Merdeadurezh
Kartennouriezh
Eizh avel |
2459 | https://br.wikipedia.org/wiki/Gwarellegezh | Gwarellegezh | Gwarellegezh a zo ur anadenn studiet er fizik ha drezañ e weler dafaroù o tesach pe o tiboulzañ dafaroù all. Un nerzh desachañ pe un nerzh diboulzañ a zo un nerzh gwarellek (diwar gwarell, anv an dafaroù o deus ar barregezhioù-se). Komzet e vez eus an nerzh magnetek ivez. Bez' ez eus dafaroù anavezet evit fardañ gwarelloù mat pa ziskouezont aes-tre o barregezhioù gwarellek : an houarn, diroù'zo hag ur c'hailh anvet ar magnetid. Evit gwir an holl zafaroù a zo dindan levezon ur park gwarellek, met ret eo implij ardivinkoù arbennik evit e zedektiñ.
An nerzhioù gwarellek a zo nerzhioù diazez ar bed fizik hag eo dilec'hiañ ar c'harg tredanel a zo o abeg. Dre gevatalennoù Maxwell e vez deskrivet abegoù ha diorren ar parkoù m'eo renet an nerzhioù-se ganto. (Sell ivez ouz Lezenn Biot-Savart). En berr e teu ar gwarellegezh diwar fiñvadurioù ar rannigoù karget a dredan. P'en em laka an elektronoù da fiñval e korf un red tredan e teu anadenn an elektromagnetegezh : dont a ra eus fiñvadur orbital ha mekanikel-kwantikel an elektronoù en-dro da galonenn atomek, heñvel ouzh troial ar planedennoù en-dro d'an Heol.
Gwarellegezh |
2460 | https://br.wikipedia.org/wiki/Bloque%20Nacionalista%20Galego | Bloque Nacionalista Galego | Un talbenn broadelour eo Bloc'had Broadelour Galiza (BBG) (galizeg Bloque Nacionalista Galego (BNG)) krouet e 1982.
Pal diwezhañ BBG eo emrenerezh Galiza dre ur strategiezh diazezet war kemmoù an eil war-lerc'h egile e-keñver ar strukturioù politikel e plas hiziv. da lâret eo dre ledanaat tachenn an aferioù m'emañ Galiza kiriek dezhe kentoc'h evit Stad Spagn.
Embanner broadel ar BBG a zo Ana Pontón.
Abaoe 2001 betek ar mouezhiadegoù e Kumuniezh Damemren Galiza e oa BBG an eil aozadur politikel e Breujoù Galiza, gantañ 17 dileuriad, un tammig muic'h evit Strollad Sokialour Spagn (PSOE). E 2005 avat, daoust a ha ma voe kollet neubeudig a voezhoù gante, ez eas ar maout gant PSOE er mouezhiadegoù o tiskenn niver dileuridi BBG betek 13. Cheñch a reas penn d'ar vazh koulsjkoude, rak kollet e voe d'ar c'houlz-se ivez ar muiañ-niver gant ar strollad dehour Strollad Poblek (PP) ha neuze e vo gouarnet ar vro gant Strollad Sokialour Spagn asamblez gant Bloc'had Broadelour Galiza.
Tapet e oa bet ivez gant ar Bloc'had 0,8% eus ar mouezhioù evit Breujoù Spagn e 2004 gant daou dileuriad.
Kollet e voe dileuriad nemetañ BBG e Breujoù Europa da geñver ar mouezhiadegoù e 2004.
N'eo ket ar Bloc'had nag ur strollad nag ur c'henstrollad politikel, met kentoc'h un talbenn, da lâret eo daosut ma'z eus en diabarzh un nebeud strolladoù, an darn vrasañ eus izili ar Bloc'had n'int ket ezel eus strollad pe strollad all ha pep ezel eus ar Bloc'had en deus an hevelep gwirioù hiniennel pa vez ezel eus ur strollad diabarzh all pe get. Diazezet war ur sistem "bodadennel" eo ivez.
Setu roll an aozadurioù ha strolladoù politikel a gaver e diabarzh ar Bloc'had:
Unión do Povo Galego (UPG, "[[Unvaniezh Pobl Galiza"): Strollad marksour-leninour;
Esquerda Nacionalista (EN, "Tu-kleiz Broadelour"): Strollad sokial-demokratel. Prezidant ar strollad-mañ e oa bet Xosé Manuel Beiras.
Unidade Galega (UG, "Unvaniezh Galiza"): Strollad sokial-demokratel. Penn ar strollad: an ez-dilueriad evit BNG e Parlamant Europa Camilo Nogueira. Divodet ez-ofisiel.
Colectivo Socialista ("Stroll Sokialour"): Strollad sokialour.
Inzar: savet p'en em genstrollas ar strollad maoour spagnolat Movimiento Comunista de España (MC) ("Luskad Komunour Spagn") hag ar strollad trotskour spagnolat Liga Comunista Revolucionaria (LCR) ("Kevre Komunour Dispac'hel"). Aet eo da get an da aozadur-se e Galiza hag ur strollad emren penn-da-benn eo Inzar hiziv.
Partido Nacionalista Galego-Partido Galeguista (PNG, "Strollad Broadelour Galiza - Strollad Galizegour"): Strollad kreiz-demokratel.
Liammoù diavaez:
Lec'hienn ofisiel Bloc'had Broadelour Galiza
Lec'hienn ofisiel UPG
Lec'hienn ofisiel EN
Lec'hienn ofisiel PNG
Lec'hienn ofisiel Partido Galeguista
Ideologiezhioù
Broadelouriezh
Strolladoù politikel broadelour
Emglev Libr Europa
Strolladoù politikel Galiza |
2462 | https://br.wikipedia.org/wiki/Mouezh%20Aztlan | Mouezh Aztlan | Mouezh Aztlan (spagnoleg "La Voz de Aztlán") a zo anv ar strollad Nation of Aztlán ("Bro Aztlan") staliet e Kalifornia er Stadoù Unanet. Pal ar strollad-mañ a zo krouiñ ur stad nevez anvet "Aztlán", ennañ Mec'hiko evel m'emañ hiziv, met ivez Teksas, Mec'hiko Nevez, Kalifornia, Arizona, Utah, Nevada ha takadoù eus Oklahoma.
Krouet e voe ar strollad gant Hector Carreon, ijinour a vicher, bet ezel eus ar "Beredoù Gell" (saozneg Brown Berets).
Liammoù en defe ivez marteze La Voz de Aztlán gant ar strollad chicano. Tamallet eo bet ivez gant ar Southern Poverty Law Center ("Kreizenn Gwironiezh evit Re Baour ar Su") da vezañ ur strollad gouennelour, dreist-holl abalamour ma sav groñs a-enep d'ar sionouriezh.
Gant ar c'h"Kevre a-enep d'ar Gwallvrudañ" (saozneg Anti-Defamation League) e e vefe Mouezh Aztlan ur strollad enep-yuzevour o nac'hañ e oa bet lazhet yuzevion gant an nazied en Alamagn hag enep-heñvelrevour. Diaezet eo goût, avat, pegen neptu eo an tamalloù-se abalamour ma'z eo ar C'hevre un aozadur hag a sav a-du kreñv gant ar sionouriezh.
Liammoù diavaez:
Voz de Aztlán
Ideologiezhioù
Broadelouriezh
Strolladoù politikel broadelour |
2464 | https://br.wikipedia.org/wiki/Mec%20Vannin | Mec Vannin | Mec Vannin ("Mibien Vanav") a zo ur strollad broadelour diazezet en Enez-Vanav, ha bet krouet e 1962. Goulenn a ra ma vo torret ar statud a Zalc'h Kurunenn Breizh-Veur a zo gant Enez-Vanav bremañ hag he lakaat d'ur republik dizalc'h.
Setu palioù pennañ ar strollad:
Gounit an dishualded vroadel evit Enez-Vanav gant ur stumm gouarnamant republikan. Difenn ha kas war-raok Enez-Vanav. Gwareziñ gwirioù hiniennel ha boutin he fobl.
E dilennadegoù 1976 e kinnigas dek danvez kannad. Unan nemetken a voe dilennet, Peter Craine. MHK nemetañ Mec Vannin e chom, daoust ma oa aet meur a ezel kozh ar strollad, evel Phil Gawne ha Hazel Hannan da MHK goude ma oant aet kuit eus ar strollad.
Mont kuit a reas Peter Craine eus ar strollad e 1977 da grouiñ e strollad dezhañ e-unan, Manx National Party. Nebeut a verzh en deus bet avat ha divodet eo bet e 1981.
Embann a ra ar strollad ur gazetennig div wech bep bloaz: Yn Pabyr Seyr Yn Pabyr Seyr en linenn.
Kargidi bennañ ar strollad:
Prezidant - Bernard Moffatt
Kadoriad- Mark Kermode
Liammoù diavaez:
Lec'hienn Mec Vannin
Manav
Strolladoù politikel broadelour |
2466 | https://br.wikipedia.org/wiki/Benede | Benede | Ar benede (pe pabu-(n)aer), eus e anv skiantel Atropa belladonna, a zo ur blantenn c'heotennek vevek eus kerentiad ar Solanaceaeed. Eus genad an Atropa, da c'houzout dimp, n’eus ken ‘met ar benede a zo bet kavet betek-henn. E-barzh en Europa nemetken e vez kavet.
Ur blantenn vras an hini eo hag a zo 1,50 metr dezhi, bodennet anezhi, hirgelc'hiek ha lemm he delioù, lostigoù delienn dezhi, stumm kloc'higoù war he bleunioù, rousdu. Ar frouezh zo bouloù du lufr a-vent gant hor pabu. Pistrius eo ar blantenn evit an dud, frouezh hag all toud. Bez' ez eus 'barzh a bep seurt alkaloidoù, da skouer an hioskiamin hag ar pezh a vez anvet louzoù benede (pe atropin).
Atropa
Plant |
2467 | https://br.wikipedia.org/wiki/Hachich | Hachich | An hachich zo ar pezh a vez graet eus ar rousin kanab India. Dont a rafe ar ger-mañ eus eus an arabeg حشّاشين (haššāšīn), sañset, a oa anv ur sektenn vuzulman brudet evit en implijout. Heñvel eo ivez, dre zegouez, ouzh ar ger arabek حشيش "foenn" (حشيش مخدر e vez lâret hachich en arabeg).
Kalz lesanvioù en-deus en o zouez hâch, chichoñ, choñ, tarbouif, teuteu, teuch, chit, teuchi, bedo, spif, charras, butun drol, baz-butun, chokolad ha na pet ha pet all c'hoaz… .
Istor
An hachich a vez graet gant ar c'hanab indian (Cannabis sativa indica). Adalek an henamzer e vez debret an hachich . En kantved e krogas arzourien d'ober gantañ, med ar re-se a veveze an hachich mesk-ha-mesk gant absint ouzhpenn da se, pezh so dañjerusoc'h evit ar yec'hed, anat deoc'h.
Bremañ ne vez ket debret kalz hachich ken e-barzh broiou ar c'hornôg, ret eo goût ne oa ket kement-se a d-THC a-raok ha moaien a oa da zebriñ anezhañ hep mont da fall, da-lâret-eo zo bremañ dek gwech muioch a d-THC met n’eo ket aze emañ an dalc'h : N’emañ ket an aour g’an dilerien war ar raden (d’o soñj dreist-holl) ha gwell e vez gante lakaat mesk-ha-mesk traoù a-bep-seurt zo tout gant hachich, traoù louz lies gwech : hennezh, kaoc'h kañval, produ evit skaota listri, dour Javel, ha kokaïn ral a wech evit lakat an dud da brenañ digant ar memes diler en-dro. Toudt an traoù-mañ a lak anezhañ da vezañ skildrenk hag a daol blaz fall warnañ, dreist-holl evit an hachich a vez graet "tcherno" deus outañ (berradur eus tchernobil moarvat). An demz a zepant deus ar pezh a vez laket e-barzh hag ivez eus orin an hachich : spegus pe druz, solut pe sec'h. Hiziv an deiz e vez butunet kentoc'h evel ur sigaretenn (ur feilhenn pe ziv, pe muioc'h c'hoazh) pe gant ur c'horn-butun (dre zour ivez, pri poazh hemañ, houarn, koad…)
Penaos e vez fardet
Meur a zoare zo da fardañ an dramm-se.
Dont a ra ar rousin kanab diouzh bleunioù ha delioù ar plantennoù barez. Daoust dezhe da gaout THC ar bodennoù mal ne doalont ket rousin.
Lakaet e vez ar bleuniou e glec'h e-barzh ur beñseliad aozadoù chimik ha naturel. Mesket ha tommaet e vez. A-ziwar ar meskad-se e krou un toaz rous-du (pe du evit an *hachich afghan). Dont a ra da vezañ solut a vuzul ma yena, sed pezh a zeu da vezañ an hachich.
Abalamour ma vez fardet ha mesket gant traoù lous e c'hell bezañ pistrius evit an dud. Evel zo bet lâret a-us e vez laket traoù a-bep-seurt e-barzh an hachich :
Koaraj, tammoù pneu, soavon, kaoutchouk, dour-ter, parafin, dour-Javel, henne, glaou koad, tammoù butun, kafe, kaoc'h kañval, gwad anevaled …
Penaos e vez aozet
Bremañ e vez aozet ha gwerzhet an hachich en doare plakennigoù, lavnennou pe belkadoù heñvel ouzh soavonetezoù. Paliset eo aes a-walc'h ar produ ha gant-se zo moaien d’an drafikerien koachañ kementadoù bras e-barzh kuzhiadelloù bihan-kenañ.
Ar plakennigoù a vez en-dro dezhe un tamm selofan serret kloz, kuit ne'z afe aer pe dour e-barzh. Laket e vez e-barzh pakadennoù all gant an drafikerien.
Ijinet ez eus bet ur bern kuzhiadelloù. Bezañ zo bombezennoù evit dresañ ar pneuioù, dezhe ur sichenn lemm-laka, bokoù Koka-Kola faos a vez fardet ivez evit ober ar memestra ha kalz traoù all zo c'hoazh.
E-barzh broioù e lec'h a vez aotreet gant al lezenn evel an Izelvroioù e kaver stalioù arbennik a werzh hachich.
Lezennerezh
O vezañ ma'eo aozet an hachich diwar ganab India emañ dindan ar memes lezennoù.
Seurtoù hachich
Renket e vez an hachich e-barzh tri rummad pennañ :
An hachich marokan : Produet eo e Maroko, e kornad-bro ar Rif, liv rous-du sklaer eo, paliset mat ha poultreg. Kreñv eo an hachich ha pik a teu er goûg gantañ. Is-variezonou a vez kavet diouzh ar « c'h-Katama », sec'h-kraz ha poultreg, betek an « Ia » (disklipet e vez « aïa »), druz ha gwak. Ar variezonou a vez graet "Ia" deus oute zo ar pezh a c'hellfe bezañ an hini gwellañ a vez gwerzhet (nebeutoc'h a draoù chimik zo e-barzh), ha kalz THC (30 – 40%).
An hachich afghan : Produet eo er Reter-Kreiz ba skoazennou an Himalaia, du e vez pe a liv gant ar regalis. Strobellus ha sïoul evit an empenn. Bezañ zo kalz seurtoù damheñvel, hachich an Nepal, pe hini ar Pakistan. Gwak-kenañ ez int holl ha ne vezont ket aozet e poultr med rollet e neudennoù moan. Lakaet e vez ar re-mañ hed-ha-hed kreiz ur sigaretenn.
Hachich al Liban : Produet eo er Reter-Nesañ, liv an traezh-ruz zo warnañ hag heñvel a-walc'h eo ouzh an "Ia" a-fed temz. Dibaot-kaer eo en Europa abalamour d’an trubuilloù zo er c'hornad-bro e lec'h ma vez produet. Pell e c'hortoz ar broduerien a-raok daspugn ar bleunioù zo krazet gant an heol. Dre-se e teu da al liv ruz dezhañ e-unan.
Abaoe un nebeud amzer ez eur staget da broduiñ hachich e Bro-Suis dindan guzh. Pourchaset e vefe war-dro 5% eus ar goulenn zo war an hachich er vro gant ar produerezh-se. Tri seurt zo a vez anvet hervez ar menez e lec'h ma tiwan an trevadoù, da lâret eo : ar Säntis, ar Pollux ha Palü.
An efedou
En eneb-kàer emañ an hachich diouzh ar marijuana, n’eo ket naturel. Ha dram-a-ze teu a-zivar da ze a-bep-sort efejou ha diêzamañchou gwéch a ve. Barradoù kridiennoù ha poan benn pistigus hag a hell digouèo pa vé tranket pé butunet trow fall. Skuiz-divi e teu da vé an nén a-zivarnehoñ. A-damm-da-damm 'n-om gustum ar horf deuh an hachich, ha deus 12 gramm bep miz ’h a da veket 12 gramm bep sizhun. Bar vro vé gwèrzet sortou hachich louz ha pistrius evid an dud. N’eus ken méd an aïa hag an afghan hag a vefe « mad » méd maleüruzamant é réd dan nén mon'd ta beked ar Broiou-Izel evid taped krog barzh. Herver or studïadenn bét renet gant Le Nouvel Observateur zo 70% eus ar sortou hachich a zo bar vro hag a vefe n'enne or flakadig sustañsou pistrius evid an dud. Alies goude bé 'n om vaget gozig méd ga hachich hed pad michou zo heller kouèo en diwaskadenn, enkrez hag anken pa ne vez ket hachich ken en ti hag é réd ‘ta foeta bro evid prenë on tamm shit ha n’é ked tcherno anahoñ.
Liammoù diavaez
http://www.rfi.fr/ameriques/20120828-cannabis-plus-on-commence-jeune-pire-est
Psikotropoù |
2473 | https://br.wikipedia.org/wiki/Korn%C3%B4g | Kornôg | Evit sterioù all ar ger, gwelet Kornôg (disheñvelout)
Unan eus ar pevar avel eo ar c'hornôg (pe kornaoueg) ha merket eo war tu kleiz an nadoz-vor. En tu enep d'ar reter emañ hag a-skouer gant an norzh, a zo el laez, diouzh an eil tu hag ar su, a zo merket en traoñ, diouzh an tu all.
Un anv, un anv-gwan pe un adverb a c'hell bezañ ar ger « kornôg » ; implijet e vez evit ar reteradur hag en douaroniezh.
Kartennouriezh
Dre voaz e vez treset war kostez kleiz ar c'hartennoù lodenn an tiriad lec'hiet er c'hornôg; hini an norzh e oa ar c'hostez kleiz war ar c'hartennoù hen, el laez e veze ar Reter hag en traoñ e veze merket ar c'hornôg: alese an anvioù Breizh-Uhel (er reter, e laez ar gartenn gwechall), ha Breizh-Izel (er c'hornôg, en traoñ).
Reteradur
Kavet e vez an tu kornôgel dre sellet ouzh al lec'h ma'z a an Heol da guzh e mare rik ar gedez, rak enep red an horolaj e tro ar voul-Douar warni hec'h-unan.
Mard afec'h dizehan etrezek ar c'hornôg e heuilhfec'h ur c'helc'h anvet ledred. O kregiñ war ar c'heheder e heuilhfec'h ar c'helc'h brasañ.
Sterioù all
Graet e vez « ar C'hornôg » dre vras eus un toullad broioù europat ha Norzhamerikan – eus Aostralia ivez a-wechoù, zoken p'emañ er Su – a zo diorroet mat e-keñver an deknologiezh.
E-pad ar Brezel Yen e vezed kustum da enebiñ ar broioù-se, « ar C'hornôg » neuze, ouzh « ar Reter », da lavaret eo an Unvaniezh soviedel, ar riezoù dindan e veli, ha Republik Pobl Sina, Norzhkorea ha Mongolia.
A-wechoù ez eneber « ar C'hornôg » ouzh « ar Su » ivez, war dachenn an armerzh pergen rak sellet e vez ouzh « ar C'hornôg » evel broioù pinvidik e-tal re ar Su a vefe paour.
Notennoù
Douaroniezh
Merdeadurezh
Kartennouriezh
Eizh avel |
2475 | https://br.wikipedia.org/wiki/Breizh | Breizh | Ar pennad-se zo diwar-benn ar vro istorel e gwalarn Europa. Evit ar rannvro melestradurel gall, sellet Rannvro Breizh.
Breizh ( pe ), e gallaoueg : Bertaèyn ) zo ur vro geltiek, ul ledenez hag un takad sevenadurel e kornôg Europa, savet war lodenn gornôg ar pezh a oa Arvorig gwezhall. Ur vroad eo ivez abaoe an , pa oa unanet gant Nevenoe, he roue kentañ. Bretoned a vez graet eus he fobl.
Dizalc'h eo bet Stad Breizh betek ar a-raok bezañ enframmet e rouantelezh Bro-C'hall da-heul koll arme Breizh a-enep an arme c'hall en emgann Sant-Albin-an-Hiliber e 1488. Emren eo chomet Breizh betek dibenn an a-raok bezañ dispennet ha divodet gant an Dispac'h gall a grouas an departamantoù.
Abaoe krouidigezh ar rannvroioù e Frañs en eil hanterenn an ez eus bet savet en-dro ur gwirvoud melestradurel da Vreizh, evit an daou drederenn eus he foblañs.
Ul ledenez vras eo Breizh, lec'hiet e kornôg Europa, etre Bro-C'hall hag an inizi breizhveuriat. War un tiriad strategel emañ, etre Mor Breizh hag ar Meurvor Atlantel, adal da gevandir Amerika. Un hin veurvorel he deus, neuze e vez dous ha gleb he goañvioù ha fresk he hañvioù daoust da vezañ tommoc'h gant tommadur an hin en .
Etimologiezh
Evel ar stummoù gallaouek Bertaèyn, ar stumm gallek Bretagne peotramant ar stumm saoznek Brittany e teu ar ger Breizh diwar al latin Britannia, "douar ar Vretoned", a oa anv ur broviñs eus an Impalaeriezh roman. Ar ger-se a oa bet implijet abaoe ar da gaozeal diwar-benn Enez Vreizh. Tapet e oa bet ar ger diwar ar gresianeg Πρεττανικη (Prettanike) pe Βρεττανίαι (Brettaniai) implijet gant an ergerzher Piteas eus Massalia, hag amprestet o-unan diwar an anv en em roe annezidi an enezenn, a oa bet adsavet e *Pritanī en o yezh, diwar ur proto-keltieg *kʷritanoi , mammenn ar c'hembraeg Prydain , anv Enez Vreizh er yezh-se. Amsklaer eo talvoudegezh ar ger, a oa bet tostaet eus "preder" da skouer, peotramant eus ar wrizienn indezeuropek *kʷer- ("troc'hañ", "ober"). Tostaet e oa bet ivez diouzh anv iwerzhonek ar Bikted Cruithne .
Da vare ar Romaned e implijed ar ger Arvorig evit kaozeal diwar-benn tiriadoù ledanoc'h eget Breizh a-vremañ, daoust ma oa al ledenez al lodenn gornôg anezho. Dont a ra eus ar galianeg aremorica a sinifi "tal ar mor", "tost ouzh ar mor". Un anv all a oa bet implijet betek an , Letauia, a dalvezfe "ledan", "plaen", a zo chomet bev e kembraeg : Llydaw.
Adalek ar e komañsed d'ober gant Britannia da gaozeal diwar-benn al lodenn eus Arvorig poblet gant ar Vretoned abaoe an , ha stankoc'h adalek ar . Gregor Teurgn a oa an istorour kentañ oc'h ober gant Britannia er stêr-se.Breizh a zeufe eus ur stumm hipokristek *Brittia a vije bet roet da Enez Vreizh a-bezh. Atestet eo evit ar wezh kentañ e lesanv an dug Alan III Rebrit en doa bevet en . Daou zoare zo da distagañ ar ger-se e brezhonegva a-vremañ : e gwalarn ar vro (Kerne-Leon-Treger dre vras), a skrived Breiz betek an , ha e gevred ar vro (Bro-Gwened dre vras), a skrived Breih er skritur gwenedek. Ar reizhskrivadur Breizh a oa deuet gant ar skritur peurunvan darbennet e 1941 hag a zo implijet gant ar muiañ-niver bremañ. Breiz a gendalc'her skrivañ er skritur skolveurieg avat.
Istor
Bet eo bet Breizh unan eus ar riezoù koshañ en Europa da vare diskar an Impalaeriezh roman, met kavet ez eus bet roudoù niverus eus obererezhioù mab-den e takadoù tost d'an aodoù ha war an inizi peurvuiañ.
Ragistor
Roudoù un tantad ken kozh ha 500 000 a vloavezhioù zo bet kavet e Ploeneg, ar re goshañ kavet en Europa. En enez Eusa ez eus bet meur a vonedonea gant annezidi a bep seurt abaoe hoalad an Neolitik. Etre 4 000 ha 1 200 kent J.K. e savas tud ne anavezer kalz a draoù diwar o fenn meur a savadur mein : peulvanoù (mein hir), taolioù-maen hag alezioù toet. Sevenadur ar meurvein en em astennas war Europa a-bezh, met e Breizh e tizhas un diorren bras, seul vui m'eo roc'hellek-kenañ an douar.
Henamzer
Poblet e voe al ledenez gant poblañsoù a gaoze ur yezh geltiek, ar galianeg ha perzh eus Galia e teuas ar vro da vezañ eta. War dro -330 e tremenas ar merdeer Piteas war an aodoù. Kyrtoma a ra eus al ledenez, hag envel a ra an douaroù a welas en tu all da Vor Breizh Prettanike pe Brettaniai zo deuet da vezañ Preden en hor yezh. Antreal a rae hor bro en istor.
Dont a ra ar ger Arvorig, eus ur ger galianeg latinekaet en Aremorica pe Armorica. Roet e oa anv-se en Henamzer klasel d'ul lodenn eus Galia, etre kornad Pornizh e su genoù al Liger ha Dieppe. Pemp poblad pe meuriad Galianed a oa e lodenn an Arvorig zo deuet da vezañ Breizh, an Osismied, ar Weneted, ar Goriosolited, ar Riedoned hag an Namneted). Gant ar Romaned e voe aloubet an tiriad a vo graet Breizh anezhañ war-lerc’h, evel ma aloubas peurrest Arvorig da vare Brezelioù Kaezar e Galia.
En amzer an Impalaeriezh roman e oa Arvorig, Aremorica, ul lodenn eus proviñs roman Gallia Lugdunensis. Emsavadeg ar Bagaudae en a zegasas trubuilhoù hag a lakaas ar boblañs da zigreskiñ. Distrujet e oa kalz kêriadennoù. War an Tractus Armoricanus e oa savet kreñvlec'hioù nevez, da skouer e Brest, Avranches hag ar Yeoded. Da gustum e soñjer e krogas ar gristeniezh d'en em ledañ en Arvorig e diwezh ar , met ral eo an titouroù.
Enbroadeg ar Vretoned da Arvorig
Er bloavezhioù 380 e oa moarvat un niver bras a soudarded vrezhon eus an lu roman da zifenn aodoù Arvorig a-enep al laeron-vor a zeue eus Norzh Europa hag a rae o reuz e Mor Breizh. Goude se ez voent implijet da stourm ouzh emsavadegoù ar Bagaudae. Hervez an Historia Brittonum, skrivet en , an impalaer Magnus Maximus, a dennas an armeoù roman eus Preden, o c'hasas eno ivez.
Pa voe dilezet Proviñs Britannia gant al lejionoù roman e 411 e fizjont difenn an enezenn er Vrezhoned. Buan avat, argadegoù ar Bikted o tont eus Caledonia ha dreist-holl re ar Scoti (Iwerzhoniz) (deuet eus Hibernia) a zeu da vezañ niverusoc'h-niverusañ. War ar memes tro eo aloubet reter an enezenn gant pobloù german, an Angled hag ar Saozon peurgetket, a argas ar Vrezhoned trema ar c'hornôg. War a seblant e vefe argadegoù ha trevadennoù an Iwerzhoniz o dije bet ar roll brasañ da atizañ un niver bras a Vrezhoned da vont kuit war an douar-bras e lec'h ma anavezent kerent a oa soudarded eno. Divroañ a reas ar Vretoned da Walarn Galia dre vras, da Arvorig dreist-holl.
Kavout a reer an tiriad anv Britannia dindan pluenn an istorour frank Gregor Teurgn er . Er Grennamzer uhelañ e oa bet rannet Breizh etre div rouantelezh ha war-lerc’h etre teir rouantelezh – Domnonea, Kerne ha Bro-Ereg.
Breizh ar Grennamzer
Rouantelezh Breizh
Etre 843 ha 851 e voe trec'het meur a wezh lu ar Franked gant Nevenoe, a oa bet o telc'her Breizh en anv an Impalaer, hag e vab Erispoe. Dizalc'h e teuas Breizh da vezañ hag Erispoe a zeuas a-benn da lakaat roue ar Franked Karl Voal da anavezet e galite a roue (Emglev Anje e 851). Brasaet e voe ar rouantelezh dindan ren Saläun.
Aloubadegoù ar vikinged
Preizhet e voe Breizh gant ar Vikinged meur a wezh kerkent ha 843. Goude drouklazhañ Salaün avat, o profitañ eus ar brezel ma rae e hêred er vro, e teuas ar Vikinged da gas prantadoù-preizhañ spontusoc'h-spontusañ. Goude ren ar roue Alan Iañ e voe distrujet ar rouantelezh ganto.
Dugelezh Breizh
Distreiñ a reas Alan Barvek, ur mab-bihan da roue diwezhañ Breizh, gant skoazell roue Bro-Saoz Athelstan of Wessex ha pennoù bras Rouantelezh ar Franked, da Vreizh ha trec’h e oa war ar Vikinged e 937. Adsavet e oa bet Breizh hogen ne oa mui ken kreñv all, ken ma ne oa nemet un dugelezh anezhi (ur gontelezh hepken hervez tud zo). Ur skod a bouez e oa etre Normandi hag Anjev, ha da c’houde etre Bro-Saoz ha Bro-C’hall a-raok dont da vezañ ur vro dizalc’h en-dro da vare remziad an tiegezh Moñforzh (XIV–XV kantved). Ur vro distag e chomas betek ar , daoust d’ar Brezel hêrezh (1341–1364), daoust d’ar C’hallaoued a glaske lakaat ar vro e beli o Stad, daoust d’ar Saozon a glaske ren ar vro.
Unanidigezh gant Frañs hag ar prantad modern
Da-heul e voe trec’h rouantelezh Bro-C’hall, ur rouantelezh c’halloudus anezhi, war an dugelezh da vare emgannoù 1488 ha 1491. E 1532, o doa goulennet Stadoù Breizh, a oa bodet e Gwened, e vije unanet an dugelezh hag ar rouantelezh da viken. Mirout a reas Breizh dreistwirioù zo (al lezenniñ hag ar sevel tailhoù dibar), koulskoude, betek an Dispac'h gall.
Ar , ar hag ar a vez sellet outo evel prantadoù eus an toniusañ e Breizh. D’ar mare-se e veze treuzdouget marc’hadourezhioù a-leizh dre vor etre Spagn, Bro-Saoz hag Holland. Breizh a oa, anat eo, e kreizig-kreiz an hentoù-se. Da vare Colbert e voe diorret an arme e Breizh hag abalamour d’an dizemglevioù a veze etre Frañs ha Bro-Saoz ez eas Breizhiz tamm-ha-tamm war baouraat.
Abaoe an Dispac'h gall
E-pad nozvezh ar 4 a viz Eost 1789, evit gwir, e voe torret dreistwirioù ar c’humunioù, ar c’horfuniadoù, an noblañs, ar c’hloer… ha dreistwirioù Breizh. Disrannet e voe Breizh e pemp departamant.
Paouroc'h paourañ e oa ar vro abaoe an met en e voe an traoù en o gwashañ. Skoet e voe an dud gant ar Brezel Bed Kentañ hag an Eil Brezel Bed ha cheñchet dremm he doa graet ar vro d'ar mare-se, paneveken gant dilez o yezhoù gant ar Vretoned. Rannet e voe Breizh e div rannvro d'ar mare-se ivez, al lodenn vrasañ oc'h ober Rannvro Breizh hag ul lodenn bet ebarzhet e Broioù al Liger.
DouaroniezhSellet ivez : roll inizi pennañ Breizh ha roll stêrioù pennañ Breizh
Ledenez vrasañ Frañs eo Breizh, gant ur gorread a 34 030 km² etre Mor Breizh ha Meurvor Atlantel, a c'heller didroc'hañ etre an Hirwazh kostez Enez Eusa ha Pleg-mor Gwaskogn e su ar vro. Didroc'het-kenañ eo aodoù Breizh, leun a torraodoù, a rozioù, a aberioù hag a gaboù. Ar Mor Bihan, e su ar vro, zo ur porzh naturel bras-tre ha leun a inizi. 800 enezenn a zo nepell eus aodoù Breizh : ar Gerveur eo an hini vrasañ, er su. 2 860 km a aodoù a zo e Breizh en holl, un drederenn eus aodoù hollek Frañs eo.
N'eo ket plaen Breizh penn da benn abalamour da dTorosad Arvorig, ur aradennad venezioù kozh-Noe ledet etre Normandi, Maine, Añjev ha Breizh. Abalamour d'an dra-se ne'z eus ket a harzoù merket splann er gweledva etre Breizh ha Frañs, war-bouez ar stêr Kouenon a verk an tremen etre Breizh ha Normandi. Tra m'emañ Torosad Arvorig en e uhelañ e Maine (417 m) hag e tigresk a feur ma tosta diouzh ar mor ez a war uhelaat kreiz al ledenez gant ar Menez Du ha Menez Are. Menez uhelañ Breizh eo ar Roc'h Ruz e Menez Are gant 385 m, heuliet a-dost gant menezioù all nepell.
Alies e reer an Arvor eus al lec'hioù tost ouzh an aodoù (implijet eo stank e galleg, "l'Armor") tra ma reer an Argoad eus an tiriadoù diabarzh (e galleg "l'Argoat"). An douaroù pinvidikañ zo ar re a oa goloet gant koadeier a-raok amzer an Neolitik. Bremañ e kaver koadeier bihanoc'h, evel Koad Pempont, a soñjer eo restachoù koad mojennel Breselien. Stank e kaved gwez war ar c'hleuzioù abaoe an , met da get hogozik penn da benn e oa ar gweledva-se abalamour ma oa re vihan ar parkeier evit leuskel mekanikoù da dremen. Poaniet e oa bet gant un nebeud tud, evel Saig Jestin, da adsevel ar c'hleuzioù. An douaroù paouroc'h zo goloet gant lanneier. Yeunoù a gaver e Breizh ivez, er Briver da skouer, a zo bet lakaet en ur park naturel rannvroel, tra m'eo bet lakaet Menez Are hag aod an Hirwazh e parkoù all.
Douarouriezh
Sellet ivez : Argompezenn
Dont a reas ledenez Vreizh war-wel da vare an orogeniezh kadomian, a stummas aod an norzh etre Gwengamp ha Felger. War-wel e teuas aod ar su da vare an orogenezenn hersinian. D'ar memes mare e leuskas menezioù-tan oberiant-kenañ kementadoù bras a c'hreunvaen. Etre an daou brantad-se, kadomian ha herkiniat, e gaved an tiriad dindan zour meur a wezh, ar pezh a leuskas mein fosil ha goueledennet, evel ar maen glas hag ar c'hrag. Dre ma ne gaver ket raz eo trenk-tre an douar e Breizh.
Uhelaet ha plaenaet e voe torosag Arvorig meur a wezh tra ma oa stummet ar Pireneoù hag an Alpoù. Rimiet e voe ar reier abalamour d'ar cheñchamantoù hin ha stummadur reier goueledennet ouzhpenn. Atebeg eo ar metamorfism eus stummadur ar maen glas, ouzhpenn da zouar pinvidik Enez Groe.
E-pad skornadegoù ar Pevarveder e voe goloet Breizh gant loess ha leuniet e voe an traoñiennoù, disoc'h obererezh stank plakennoù Afrika hag Eurazia, gant goueledennoù ar stêrioù. Stummet e voe gweledva Breizh a-vremañ da vat e-kerzh ar milion a vloavezhioù diwezhañ.
Hin
Emañ Breizh en takad goudomm, gant un hin cheñch-dicheñch, levezonet gant ar mor, tost-tre ouzh hini Kernev-Veur. Alies e ra glav, met ken alies e weler an heol. E-pad an hañv ez an temperadurioù betek 30°C, met klet e chom an hin. 15°C a ziforc'h a vez etre an hañv hag ar goañv, met cheñch a ra diouzh pegen pell emeur diouzh ar mor. Chom a ra etre an amzer war an aodoù, muioc'h eget e diabarzh ar vro, met kement a c'hlav a ra war an daou dakad-se. Muioc'h a c'hlaveier a gouezh war Menez Are avat. Muioc'h a heol a vez e sur ar vro, etre An Oriant ha Pornizh avat, betek 2000 eurvezh bep bloaz.
Plant hag anevaled
Tost a-walc'h emañ buhez gouez Breizh ouzh hini Frañs, gant un nebeud diforc'hioù avat. Pinvidik eo ar vuhez a-hed an aodoù hir, er morioù kenkoulz hag en aer – laboused zo ne vezont ket gwelet e Frañs. Ar spesadoù a gaver e diabarzh ar vro n'int ket gwall zisheñvel diouzh ar pezh a gaver e Frañs avat, ouzhpenn d'an dra-se, dre m'eo Breizh ul ledenez, e weler nebeutoc'h a spesadoù e Breizh-Izel eget e Breizh-Uhel.
Leun a laboused-mor disheñvel a c'heller gwelet a-hed an aodoù, annez ar morvrini bras, gouelini gris, godezed beg plat, morskouled boutin, ereved beg hir pe poc'haned boutin. Ar brasañ eus ar spesadoù-se a ouenn war inizi distro ma n'eo ket kerreg, start e vez gwelet anezho neuze. E diabarzh ar vro e kaver spesadoù a weler stank en Europa, evel fazaned, gwennili-siminal, kefeleged, glaouered du pe klujared gris.
Evel e Kembre, Kernev-Veur pe Iwerzhon e kaver e dourioù Breizh leun a anevaled-mor evel rinkined pirc'hirin, reuniged gris, baoted lêrek, daofined, morhoc'hed, morgaouled, kranked pe ligistri. draeneged a gaver stank a-hed an aod, tra ma vev touilhed-traezh war ar plateiz kevandirel. Er stêrioù e kaver dluzhed, eoged asambles gant dourgon hag avanked.
E-touez an divellkeineged e c'heller menegiñ melc'hwedenn-grogennek Kemper. Ar bronneged brasañ a oa bet chaseet betek an amzer vodern, aet e oa ar vleizi da get en da skouer. Hiziv e c'heller menegiñ ar c'hirvi, moc'h-gouez, lern, gedon ha meur a spesad askell-groc'hen.
Brudet eo Breizh evit marc'h Breizh, ur ouenn kezeg eus ar vro, hag evit ar Spagnol Breizh, ur c'hi-chaseal. Gouennoù chatal a zo bet desavet er vro, lod eus outo a oa war-nes mont da get en evel ar saout brizhdu, saout Froment eus a Vro-Leon, saout Arvorig ha saout an Naoned.
Treuzdougen
Hentoù
Fall e oa ar rouedad hentoù e Breizh betek ar bloavezhioù 1970. Gwellaet e oa bet un tamm en gant labourioù duk Aiguillon evit aesaat tremen ar soudarded, met chom a rae a-bouez ruz an treuzdougen war vor hag an tren goude an . Diwar labour ar CELIB er bloavezhioù 1960 e oa bet divizet gant gouarnamant de Gaulle ur steuñv krouiñ ha reneveziñ hentoù a 10 milion lur e-pad 25 bloaz. Ouzhpenn 1000 km a hentoù-tizh a oa bet savet, o liesaat an trafik dre bevar. Kontrol d'ar pezh a oa bet graet e lec'h all e Frañs n'eus ket da baeañ ur peaj war hentoù Breizh ha ne c'heller ket bleniañ en tu all da 110 km/h (e-lec'h 130 km/h).
An hent pennañ a liamm ar c'hêrioù bras hag an tolpadoù all a-hed aod an norzh eo an Hent Vroadel 12 a liamm Roazhon, Sant-Brieg, Montroulez ha Brest. Diwar Roazhon e liamm Breizh ouzh Normandi ha mont a ra betek Pariz. E su Breizh e tremen Hent Vroadel 165 a-hed an aod en hevelep doare o liammañ an Naoned, Gwened, An Oriant ha Kemper a-raok treiñ war-zu an norzh betek Brest. An Hent Vroadel 164 a chome diechu e labourioù e 2022, neuze e chom lodennoù gant un hent e-lec'h daou, met treuziñ a ra Kreiz Breizh etre Roazhon, Loudia, Karaez betek Kastellin ha Kraozon. Un hent-bras all zo etre Roazhon ha Gwened, an Hent Vroadel 166 tra ma'z eus unan all, an Hent Vroadel 137 d'ober al liamm etre Sant-Maloù, Roazhon hag an Naoned hag alese mont betek Bourdel.
Aer
Aerborzh brasañ Breizh eo Aerborzh Naoned Atlantel, a gas kirri-nij d'ar Rouantelezh-Unanet, Italia, Alamagn, Iwerzhon ha Maroko. Aerborzh etrebroadel Brest-Breizh eo an eil brasañ, dirak Aerborzh Roazhon - Sant-Jakez hag Aerborzh an Oriant-Breizh Su. Aerborzhioù bihanoc'h a zo, met diaezamantoù bras o devez.
Hentoù-houarn
Div linenn TTB, skourroù an TTB Atlantel, zo e Breizh, unan a liamm Pariz ouzh an Naoned hag unan all o liammañ Pariz ouzh Roazhon ha dre-se ouzh Kemper ha Brest. Astennet e voe al linenn tizh-uhel e 2017, en tu-mañ eus ar Mañs, da gas buanoc'h an trenioù warno. Tabut a oa bet abalamour d'an arc'hant postet el labourioù-mañ evit efedoù fall war ar vro, e-keñver priz an tiez e Bro-Roazhon ha plas an trenioù rannvro.
Ar servij rannvroel zo aozet gant trenioù THR a ra liammoù etre kêrioù Breizh hag a servij da drenioù ar pemdez.
Mor ha dour
Servijoù treizhañ zo da gas tud, otoioù ha danvezioù a-dreuz Mor Breizh da Iwerzhon, Kernev-Veur, Inizi angl-ha-norman ha Bro-Saoz. An embregerezh bennañ eo Britanny Ferries, savet gant Alexis Gourvennec evit produerien legumaj Bro-Leon da gentañ, a ra liammoù etre Rosko ha Plymouth, Sant-Maloù ha Portsmouth, ha Rosko ha Korkig
En e voe digoret ur ganol vras etre an Naoned ha Brest. Digoret e oa bet evit ar c'hoñverz met bremañ e c'heller bageal warni evit ar blijadur.
Marc'hhouarnerezh
Unan eus sportoù-pennañ Breizh eo ar marc'hhouarnerezh ha meur a zen ez a war beloioù evit ar blijadur, ar pezh en deus lakaet ar strollegezhioù publik da bostañ arc'hant en hentoù-marc'h-houarn ha peadra d'ober gant ar beloioù. Er vro a-bezh eo bet brasaet ar rouedad hentoù, war bord an hentoù meret gant ar c'humunioù peotramant war hentoù savet a-ratozh, lod anezho savet diwar hentoù-houarn kozh. Hentoù ispisial a zo, evel ar Vélodyssée ("Belodisea") eus Rosko betek an Naoned hag hentoù-meur a zo merket gant sinoù e "V" (evel V1, V2...). An halajoù a-hed kanol Naoned-Brest a zo bet kempennet evit ar beloioù, da lavaret eo 385 km, met kammdroioù a zo : kuitaat an hent a vez erbedet a-wezhioù da verraat ar veaj ha degas un tamm cheñchamant.
Melestradurezh ha politikerezh
Rannoù hengounel
Div bastell-vro vras zo e Breizh : Breizh-Uhel (Gorre-Breizh), a glot gant tachenn ar gallaoueg a-raok ar bloavezhioù 1950 ha Breizh-Izel (Goueled-Breizh), a glot gant ar brezhonegva a-raok ar bloavezhioù 1950. Rannet e voe Breizh e nav gontelezh, ha goude nav eskopti, a glot gant an eskoptioù katolik, met o deus servijet ivez da rannadurioù brezel, melestradurezh ha sevenadurel. Chom a ra bev ar broioù-se e Breizh-Izel dreist-holl, ha muioc'h c'hoazh e penn ar vrezhonegerien.
An eskoptioù kozh etek 1792 a oa :
E Breizh-Izel :
Bro-Leon, tro-dro da Gastell-Paol, e norzh an Elorn ha Menez Are, e kornôg Montroulez.
Bro-Dreger, tro-dro da Landreger, etre Montroulez hag al Leñv, hag ar menezioù er su.
Bro-Gerne, tro-dro da Gemper, e su an Elorn ha Menez Are, betek Kemperle er su.
Bro-Gwened, tro-dro da Wened, rannet etre Breizh-Izel ha Breizh-Uhel emañ e gwirionez.
E Breizh-Uhel :
Bro-Naoned, tro-dro d'an Naoned, a glot tamm pe damm ouzh departamant al Liger-Atlantel.
Bro-Roazhon, tro-dro da Roazhon, a ra ul lodenn eus Il-ha-Gwilun.
Bro-Zol, tro-dro da Zol, e biz Il-ha-Gwilun.
Bro-Sant-Maloù, tro-dro da Sant-Maloù, rannet etre tri departamant a-vremañ.
Bro-Sant-Brieg, tro-dro da Sant-Brieg.
Niver bandennoù ar Gwenn-ha-du a oa bet choazet diouzh niver ar broioù-se, ar re wenn evit Breizh-Izel, ar re zu evit Breizh-Uhel.
E Breizh-Izel dreist-holl, eo rannet c'hoazh pep hini eus ar broioù-se en isbroioù sevenadurel a rae diforc'hioù etrezo gant ar mod d'en em wiskañ, an dañs peotramant ar mod da gaozeal brezhoneg. Lod a chom bev c'hoazh, evel ar Vro-Vigoudenn pe Bro-Bagan. Gallout a reer menegiñ ouzhpenn Bro-Fañch, Bro-Fisel, Bro-Chelgenn pe Bro-Dardoup.
Rannoù a-vremañGwelet ivez : Rannvro Breizh, departamant gall.Da get ez eas Breizh evel emsavadur politikel e 1789, pa voe rannet e pemp departmant. Rannet eo an departamantoù e tri pe bevar arrondissement, rannet o-unan e kantoù savet gant meur a gumun. Dilennet eo ar c'huzulioù-kêr ha departamant gant ar geodedourien. E pep departamant ez eus ur prefed ha meur a is-prefed, choazet gant Prezidant ar Republik C'hall.
Dre ma oa deuet re vihan an departamantoù e oa bet soñjet krouiñ rannvroioù brasoc'h e-kerzh an . Daoust ma oa difennet Breizh gant pemp departamant gant broadelourien Breizh, gant asant ar boblañs dre vras, e oa bet kavet gwelloc'h gant gouarnamantoù Frañs distagañ departamant al Liger-Atlantel diouzh Breizh evit e lakaat e rannvro Broioù al Liger. Arguzennet e oa bet e vije kevezerezh etre Roazhon ha Naoned, hag e oa re bell an Naoned diouzh kreiz ar rannvro. Meur a raktres a oa bet abaoe ar bloavezhioù 1920, met n'eo nemet e 1956 e oa bet treset rannvroioù Breizh ha Broioù al Liger evel m'emaint bremañ. E 1972 e voe roet galloudoù d'ar rannvroioù-se, asambles gant ur c'huzul rannvro. Brasaet e oa bet galloudoù ar rannvroioù un tammig e 2014.
Evit ar poent eo rannet Breizh etre div rannvro velestradurel neuze :
Rannvro Breizh, ma kaver peder femvedenn eus ar vro istorel ; Roazhon eo kêr-benn velestradurel ar Rannvro ;
Broioù-al-Liger, m'emañ an departamant breizhek Liger-Atlantel hag an departamantoù gall Sarthe, Maine-et-Loire, Vañde ha Mayenne). Naoned eo kêr-benn velestradurel ar Rannvro – kêr-benn Breizh eo bet keit ha ma oa dizalc'h Breizh diouzh Bro-C'hall.
Unvan eo Breizh evit a sell ouzh ar justis, pa dalvez lez-c'halv Roazhon evit Breizh en he fezh.
AdunanidigezhGwelet ivez : Breizh Unvan.
Pa voe bet krouet Rannvroioù Breizh ha Broioù al Liger e oa savet meur a vouezh, e-touez ar bolitikerien, luskad broadel Breizh kenkoulz hag ar boblañs, a-enep an diviz ha da c'houlenn ma vezo adunanet Breizh he femp departamant.
Enebourien an adunanidigezh, politikerien eus Broioù al Liger alies, a gred ne c'heller ket mont gant an hent-se : kollet e vije gant ar Rannvro he c'hêrbenn politikel hag ekonomikel, ne vije ket unvan a-walc'h Broioù al Liger ha rankout a rafed ebarzhañ an departamantoù a chom e rannvroioù all evel Centre-Val de Loire pe Nouvelle Aquitaine. Arguzenniñ a reont, evel lod eus enebourien ar soñj-se e Breizh, e vije graet poan da Roazhon ha digempouezet Breizh etre Breizh-Uhel ha Breizh-Izel. Ar brasañ zo ar bolitikerien-se a c'houlenn ma vo unanet Breizh ha Broioù al Liger d'ober ur rannvro Kornôg Bras avat.
Harpet eo soñj an adunanidigezh gant kevredigezhioù evel Breizh Unvan pe A la bretonne, ha gant emsavadurioù publik evel Kuzul rannvro Breizh (abaoe 2008), ha meur a wezh gant kuzul departamant Liger-Atlantel. Sontadegoù a ziskouez eo soutenet an adunanidigezh gant ar brasañ niver e rannvro Breizh kenkoulz hag e Liger-Atlantel, tra m'eo nac'het soñj ar C'hornôg Bras.
Kêrioù-penn
Meur a gêr a oa bet seiz ar galloud a-hed istor Breizh. Ne ouezer ket kalz a draoù diwar-benn annez ar rouaned kentañ met gouzout a reomp e fiñve kalz lez an duked hag o melestradurezh, pep duk o reiñ pouez d'ur c'hastell peotramant d'ur gêr bennak diouzh e sañtimantoù. Bevet o doa etre an Naoned, Roazhon, Redon, Ploermael, Gwened pe Gwenrann dreist-holl, da lavaret eo e Breizh-Uhel muioc'h eget e Breizh-Izel. Pa oa dizalc'h ar vro en em vode Stadoù Breizh etre Dinan, Ploermael, Redon, Roazhon, Gwitreg, Gwenrann met dreist-holl e Gwened (19 gwezh) hag en Naoned (17 gwezh).
E-touez ar c'hêrioù-se e c'heller lavaret e oa un tric'horn kêrioù-penn etre Gwened, Roazhon hag an Naoned. Kurunennet e veze an duked e Roazhon tra ma oa Gwened seiz Kambr ar c'hontoù hag ar Parlamant betek fin an dizalc'hidigezh. Kaset e voe ar Parlamant da Roazhon ha kambr ar c'hontoù d'an Naoned ur wezh staget Breizh ouzh Frañs. Naoned, lesanvet Kêr an Duked a oa annez pennañ ried diwezhañ Breizh. Emañ Kastell Duged Breizh e kreiz-kêr an Naoned c'hoazh. Hiziv ez eus tud evit lavaret eo an Naoned kêrbenn Breizh met Roazhon, dre m'eo kêrbenn rannvro Breizh, a zo gwelet evel kêrbenn ar vro. Seiz ur rannvro-Iliz aozet war tiriadoù rannvro Breizh ha Broioù al Liger eo ivez.
Gweledva politikel
Betek hanterenn ziwezhañ an e oa kreñv levezonoù katolik ha mirour e Breizh a-bezh, tra ma oa tostoc'h rannvroioù zo evel bro greantel Sant-Nazer hag an Oriant pe ar veskell etre Pont-'n-Abad ha Landreger hag a dreuz Breizh – lesanvet ar veskell stourm – ouzh al luskadoù sokialour ha komunour. Muioc'h a-bouez o doa kemeret strolladoù an tu-kleiz, dreist-holl ar Strollad sokialour da gentañ hag ar re C'hlas nevez-zo, er vro. Adalek 2004 e oa ar muiañ-niver ganto e Kuzul rannvro Breizh. Chom a ra kreñv ar virourien er Mor-Bihan avat. Izeloc'h e vez ar strolladoù tu-dehoù pellañ e Breizh eget e Bro-C'hall.
E Breizh e kaver un anadenn bolitikel ha sevenadurel dibar, pa 'z eus tud a embannont mennozioù goubarzhel e-keñver dazont ar vro dre ul luskad difetis ha liesseurt a vez graet Emsav eus outañ hag e c'heller kavout e orin e kreiz an , goude adlañs al lennegezh vrezhonek.
Strolladoù rannvroelour, emrenour, broadelour ha dizalc'hour a zo er vro abaoe deroù an , met dister e chomont a-fet dilennidi. Chom a ra brudet fall Strollad Broadel Breizh dre ma aet war hent ar faskouriezh gant un nebeud eus e bennoù ha kenlabouret gant Nazied hag alies e tager an emsav abalamour d'o oberoù, goude ma oa bet graet choazoù kontrol gant broadelourien all. Hiziv eo an Unvaniezh Demokratel Breizh ar strollad brudetañ. Ur strollad eus an tu-kleiz eo, a oa bet tost ouzh ar Sokialourien a-raok tostaat ouzh an Ekolojisted, a stourm evit emrenerezh ar vro. Dilennidi o deus er C'huzul rannvro hag e kêrioù zo. Menegiñ Strollad Breizh a c'heller ober, en em brezañt evel ur strollad nag a-gleiz nag a-zehoù, met gwelet e vez evel ur strollad kreiz-dehoù alies dre ma'z eus eus an UDB a-gleiz.
Poblañs
Hervez an niveridigezh ofisiel diwezhañ e oa 4 784 126 a dud o chom e Breizh e 2022 (3 354 854 e Rannvro Breizh hag 1 429 272 Liger-Atlantel, sifroù dastumet e 2019 da vezañ ofisiel e 2022) , ar pezh a Breizh etre Zeland-Nevez ( e 2018) ha Palestina ( e 2014). Biskoazh ne oa bet kement a dud o chom e Breizh en hec'h istor. N'eo ket dasparzhet ingal ar c'hresk-se avat. Tra ma oa kresket ar boblañs dre vras eus 1 % bep bloaz, met muioc'h e oa bet e Mor Bihan hag en Il-ha-Gwilun. Bro-Roazhon ha Bro-Naoned a zesach an dud, kenkoulz hag an takadoù tro-dro d'an aod, dreist-holl er c'hreisteiz e-lec'h ma vez heol. Ar maezioù dre vras, met dreist-holl ar menezioù. E Breizh-Izel e oa bet kollet tud ivez.
E 1851 e oa tro-dro 2.7 milion a dud a chom e Breizh hag izel e chomas ar c'hresk betek kreiz an , dreist-holl abalamour ma oa kalzig a Vretoned o vont kuit eus ar vro, da labourat e rannvroioù pinvidikoc'h peotramant e broioù estren. Kresket e voa ar boblañs betek 3.2 milion e 1962 avat, ur c'hresk kaset gant an Naoned dreis-holl. Adalek ar bloavezhioù 1960 e kreskas buanoc'h ar boblañs dre ma oa tavet an divroañ. Breizh a zesach familhoù, tud nevez aet war o leve ha tud koshoc'h eget 35 vloaz. Deuet eo da vezañ start-kenañ evit ar gelennerien-skolioù distreiñ er vro da skouer.
Kêrioù Breizh
Brasañ kêrioù Breizh eo Naoned, Roazhon ha Brest, gant ouzhpenn 100 000 annezad. Un nebeud kêrioù bras a zo, en tu all da 25 000 annezad, evel Kemper, An Oriant, Sant-Nazer pe Sant-Brieg. Ar c'hêrioù all zo bihanoc'h eget 25 000 annezad, evel Montroulez pe An Alre.
Broadelezh
Daoust d'ar frankiz kollet ha d'ar frammoù melestradurel a zisrann ar Vretoned e kendalc'h Breizh da vevañ evel un unanenn vroadel. Ar merkoù anatañ eus kement-se eo he sevenadur dibar (sonerezh, kan, lennegezh, keginerezh, dañsoù, c'hoariva, gizioù emwiskañ hag all), he yezhoù (ar brezhoneg hag ar gallaoueg), hec'h armerzh (gant luskadoù evel Produet e Breizh), labour an Emsav (politikel, sevenadurel, yezhel, armerzhel) abaoe daou gantved, al liammoù etrebroadel niverus a vez maget gant pobloù all, ha youl ar Vretoned da vevañ en ur vro unanet en-dro.
E 2014 e tisklêrie 86% eus an dud bezañ stag-tre ouzh Breizh. 45% en em sante ken breton ha gall. 81% a soñj dezho eo ur rannvro, 13% a lavar eo ur vro ha 4% a lavar eo ur vroad. Digor e chom ar Vretoned e-keñver an dud : 63% a lavar n'eo ket ret bezañ bet ganet e Breizh peotramant kaout familh eus Breizh evit bezañ breizhat. 66% eus an dud a zisklêrie n'anavezent ket mat istor o bro ha 14% a lavar o doa bet kentelioù diwar-benn istor Breizh (er skol kentañ derez evit an hanter-anezho). E 2019 e responte 61% eus an dud war pemp departamant Breizh e oant a-du gant krouidigezh ur strollegezh war pemp departamant, gant ur Vodadeg he galloudoù astennet. 64% a responte e oant a-du ma vije kemeret gant Breizh kefridioù diouzh ar Stad. Hervez ur sontadeg kaset e 2012 hag embannet e-barzh ar gelaouenn Bretons e 2013 e oa 18% eus an dud a oa a-du gant dizalc'hidigezh Breizh. Ar sontadeg a ziskoueze e chome lealoc'h ar Vretoned koshañ ouzh Frañs : 58% eus an dud en tu all 60 vloaz en em sante gall da gentañ, tra m'en em sante 53% eus an dud dindan 35 bloaz breizhat da gentañ. An dud eus an tu-kleiz en em sante muioc'h breizhat ivez.
Yezhoù
Ar brezhoneg hag ar gallaoueg eo yezhoù hengounel Breizh. N'eo ket yezh-vamm ar brasañ eus an dud bremañ abalamour m'int bet erlec'hiet gant ar galleg, met klask a reer ober anezho yezhoù-daremprediñ adarre. Rannet eo o zachenn gant ur vevenn yezh a oa kilet, gant an tu kreñv evit ar gallaoueg, abaoe ar Grennamzer. Ar vevenn hengounel a dremen etre Plouha en norzh betek Gourenez Rewiz er su, met emañ an traoù o cheñch hervez enklaskoù yezhoniel diwezhañ. Ofisiel eo ar galleg, evel e pep lec'h e Frañs, tra m'eo bet anavezet ar brezhoneg hag ar gallaoueg evel yezhoù Breizh gant Kuzul rannvro Breizh.
Brezhoneg
Ur yezh geltiek eo ar brezhoneg, diskennet eus ar predeneg, ha kar ouzh ar c'herneveureg hag ar c'hembraeg. Degaset e oa bet da Arvorig ar c'hornôg adalek ar IV ha gant divroidi eus Enez Vreizh. Yezh ar gevredigezh a-bezh e Breizh-Izel e oa a-hed ar Grennamzer met tamm ha tamm, adalek fin ar Grennamzer Uhelañ e oa bet dilezet ar yezh gant an uhelidi, an Iliz hag ar vourc'hizien da c'houde. Yezh ar bobl war ar maez e oa chomet avat betek kreiz an .
Politikerezh ar gouarnamant gall en XIX hag a lakaas ar skol da vezañ ret ha difenn a reas implij ar brezhoneg er skolioù, gant ar pal lakaat an dud da zeskiñ galleg buan ha cheñch yezh. Dre an diouer a zazont ekonomikel e brezhoneg hag ar vezh santet gant an dud goude an Eil Brezel Bed e oa komañset da zesevel bugale e galleg adalek ar bloavezhioù 1930 ha 1940. Evelato e oa chomet gouest ar brasañ eus an dud e Breizh-Izel da gaozeal brezhoneg betek ar bloavezhioù 1960. Adalek ar bloavezhioù 1950 e oa aotreet kelenn brezhoneg evel un danvez diret adalek ar skolaj. Skolioù brezhonek dre soubidigezh a oa bet digoret er bloavezhioù 1970 ha tamm-ha-tamm e oa bet klasket lakaat ar yezh war-wel gant ar strollegezhioù publik, tra ma oa tavet an treuzkas dre ar familhoù.
Tra ma oa kaozeet gant ouzhpenn 1 milion a dud er bloavezhioù 1950 eo digresket an niver-se da 225 000 e deroù ar , 79% anezho koshoc'h eget 60 vloaz. Gant an UNESCO eo bet renket ar brezhoneg evel "en arvar bras" en e Atlas yezhoù ar Bed en arvar. War-gresk ez a niver ar vugale oc'h heuliañ un hentenn divyezhek avat (+33% etre 2006 ha 2012) da dizhet 19 936 e 2020 tra ma weler un treuzkas dre ar familhoù o tistreiñ.
Er brezhonegva e klever meur a rannyezh disheñvel, hep bevennoù resis-tre dre ma stummont ur c'hontinuum. Chom a reont tost an eil ouzh egile, gant diforc'hioù fonetik, gerioù hag un nebeud diforc'hioù yezhadur (verb kaout). Kustum e vezer da ziforc'hiñ peder rannyezh, diwar an eskoptioù kozh hag o yezh lennegel. Enebiñ a reer alies ar brezhoneg KLT :
yezh Leon, tro-dro Kastell-Paol,
yezh Treger, tro-dro Landreger,
yezh Kerne, tro-dro Kemper ha Karaez ;
ouzh yezh Gwened a zo pelloc'h diouzh an teir rannyezh gentañ.
12.5% eus an dud a zo gouest da gaozeal brezhoneg e Breizh-Izel hag 1% e Breizh-Uhel. Chom a ra kreñv ar brezhoneg e Kerne, Leon ha muioc'h e Kreiz Breizh hag e Treger tra m'eo kazimant aet da get e Bro-Gwened.
Gallaoueg
Ur yezh romanek eo ar gallaoueg, kar d'ar galleg, ha kaozeet e Breizh-Uhel. Diskennet eo eus al latin (ha kontet e vez e-barzh yezhoù oil), met levezonoù keltiek en deus dalc'het, en e c'heriaoueg dreist-holl ha nebeutoc'h a levezonoù diwar ar frankeg eget e galleg.
Kontrol d'ar brezhoneg, n'eo ket bet lakaet ar gallaoueg war-wel abaoe pell ha chom a ra gwelet evel ur rannyezh war ar maez ma n'eo ket un trefoedach. Abalamour m'eo tost ouzh ar galleg e oa bet aesoc'h d'ar yezh-se gounid tachenn e Breizh-Uhel. E-pad pell e soñjed e oa ar gallaoueg un doare direizh da gaozeal galleg kentoc'h eget ur yezh drezi hec'h-unan. Evelato e tiskouez enklask diwezhañ Rannvro Breizh war he yezhoù e chom yaouank a-walc'h ar c'hallaouegerien hag e chom treuzkaset e familhoù zo. Ur goulenn a chom diwar-benn kalite ar gallaoueg treuzkaset, gerioù, distagadur peotramant ar sistem penn-da-benn ? Poaniet e oa bet da standardaat ar reizhskrivadur ha da embann levrioù, met chom a ra gwan ar strivoù-se. Lod a soñj dezho eo lakaet diaes ur politikerezh adsevel ar gallaoueg gant politikerezh ar brezhoneg, dre ma tap tachenn e Breizh-Uhel ivez, er-maez eus ar c'hêrioù bras ma kaver forzhig a vrezhonegerien abaoe pell zoken. Alies mat e kinniger ar brezhoneg evel yezh vroadel Breizh ha diaes eo d'ar gallaoueg kavet e blas er skeudenn-se.
Rouez eo ar gallaoueg skrivet a-raok an , war-bouez e lec'hanvadurezh, bet meur a sistem-skritur a oa bet krouet abaoe. Chom a reont dianav eus ar brasañ eus ar c'hallaouegerien a-vihanik avat, betek lakaat ar panelloù da vezañ digomprenus evito. E Liger-Atlantel, e-lec'h ma ne'z eus ket a bolitikerezh-yezh evit ar gallaoueg, e chome dianav ar ger gallo er bloavezhioù 2000 zoken, ha ne oar ket an dud ez eus skriturioù ha levrioù en o yezh.
E 2018 e oa istimet e oa 191 000 gallaoueger e Breizh. Kelennet eo e skolioù zo evel un danvez diret, en Il-ha-Gwilun dreist-holl.
Galleg
Ur yezh romaneg|romanek eo ar galleg, ha yezh ofisiel nemeti eo e Breizh dre lezennoù ar Republik gall. Daoust ma oa implijet gant na uhelidi kerkent hag ar Grennamzer e chome ar galleg kazimant dianav gant ar brasañ eus ar boblañs, dreist-holl e Breizh-Izel betek an . Abalamour d'ar politikerezh yezh kaset gant ar Stad er skolioù hag e gevredigezh, abalamour d'ar vezh o doa santet ar Vretoned e-keñver o yezhoù-mamm, hag abalamour d'an diouer a zigarez da gaout micherioù-uhel en o yezhoù e oa tremenet ar Vretoned d'ar galleg e-kerzh an . Hiziv an deiz eo ar galleg yezh-vamm ar brasañ eus an dud e Breizh.
Relijion
Betek kreiz an e oa kazimant an holl Vretoned katolik hag e-pad pell e oa ar vro ur c'hreñvlec'h eus ar feiz gatolik e Frañs, diskouezet gant an dro-lavar Feiz ha Breizh ha zo breur ha c'hoar. Hiziv eo difennet goulenn relijion an dud en niveradegoù, met sontadegoù a ziskouez e teu ar brasañ eus an dud da vezañ direlijion. Ur sontadeg eus 1996, pa oa deuet ar pab Yann-Baol II da Vreizh, a ziskoueze e oa 84% eus an dud en em sante kristen (67% evit Frañs) ha 38% a grede start. E sontadegoù nevesoc'h (2005 da 2009 e oa bet diskouezet e oa digresket ar feur an dud gatolik betek 67%. Ur sontadeg eus 2006 a ziskoueze e chome kreñv ar relijion gristen er Mor-Bihan, gant 70% eus an dud a oa kristen, tra ma konted an nebeutoc'h a gatoliked e Liger-Atlantel hag Aodoù an Arvor (war-dro 50%). E Penn-ar-Bed hag en Il-ha-Gwilun e konted war-dro 65% a gatoliked. Uhel e chom an niver a vugale az a d'ur skol gatolik bennak, alies dindan kevrat gant ar Stad.
Kristenaet e oa bet ar vro da vare Impalaeriezh Roma, evel ma tiskouez ur walenn eus ar bet kavet e Karaez, met puilh e voe obererezh misionerien eus Enez Vreizh er c'hantvedoù da c'houde. Alies e teue ar visionerien-se eus Kembre ha dalc'het e oa bet anv seizh anv evel diazezourien eskoptioù Breizh (a-raok ma voe aloubet Roazhon hag an Naoned).
E-touez personelezhioù kristen liammet ouzh Breizh dre o obererezhioù misioner e c'heller menegiñ Gweltaz, eus Strat Clut, brudet evit e levr De Excidio Britanniæ, hag an iwerzhonidi Koulman ha Ronan. Ar brasañ eus ar visonierien-se a oa bet lakaet da sant dre mouezh ar bobl. Ouzhpenn 600 sant a vije e Breizh, met nebeut-tre zo anavezet gant an Iliz katolik bremañ. Patronez Breizh eo Santez Anna, mamm-gozh ar C'hrist asambles gant Erwan Helouri, ur beleg tregeriat eus an . Lidet e vez hemañ-ziwezhañ d'an 19 a viz Mae, ar pezh a zo bet lakaet da zeiz broadel Breizh.
Kustumoù hag hengounioù dibar a zo chomet bev e Breizh. En o zouez e c'heller gwelet bep bloaz pardonioù, ul lid stag ouzh sent ar parrezioù e Breizh-Izel gant ur brosesion tro-dro d'ar bourk peotramant d'ar gêriadenn, betek an iliz pe ur chapel pe n'eus forzh pe lec'h sakret. Lod eus ar pardonioù-se zo brudet evit bezañ hir-hir, met na holl a zo un digarez da aozañ ur pred bras ha festoù. E-touez ar pardonioù brudetañ e c'heller menegiñ Troveni Lokorn. Ur pirc'hirinaj kozh anvet an Tro Breizh a veze graet er Grennamzer, a-raok bezañ adsavet nevez zo, e-lec'h ma raed tro ar vro en ur weladenniñ ar seizh sant diazezer. Gwezhall e raed ar pirc'hirinaj en un taol (600 km), met bremañ e reer ul lodenn bep bloaz.
Kreñv-tre a oa kredennoù ar bobl, hag unan eus tudennoù pennañ ar c'hredennoù-se a oa an Ankoù, a daolenner alies evel un eskeled e dog ledan peotramant un den gwir, marv diwezhañ ar barrez er bloaz, a veaj dre ar vro pe ar barrez war ur c'harrig asambles gant ur mevel pe zaou, gwisket eveltañ, a sikour anezhañ da zastum ene ar re varv. Delc'her a ra an Ankoù ur falc'h gant pehini e ra e eostoù. Klevet karrig an Ankoù a dalveze e chome nebeut a amzer da vevañ.
Daoust ma'z a ar relijion gatolik war ziskar, ne gresk ket relijionoù all. Ar protestantiezh, an islam, ar yuzevegezh peotramant ar boudaegezh ne vodont nemet 3% eus an dud holl asambles.
Sevenadur
Pinvidik ha liesseurt eo sevenadur Breizh war meur a dachenn, eus ar mod da sevel an tiez betek an dañs en ur dremen dre ar geginerezh. Alies e kaver traoù e pep tachenn ne gaver e neblec'h ha klask a ra ar Vretoned delc'her bev an traoù-se.
Tisavouriezh
Pa soñjer e-barzh Breizh e soñjer alies e-barzh ar megalitoù. Eus a brezhoneg e teu ar gerioù implijet e galleg pe e saozneg evit kaozeal diwar-benn peulvanoù (menhir diwar "maen" hag "hir") ha diwar-benn an taolioù-maen (dolmen, diwar "taol" ha "maen" hag ur c'hemmadur fazius). Brudet eo rannvro Karnag evit he linennoù peulvanoù hir-kenañ. Lec'hioù meur all zo evit ar megalitoù, karn Barnenez, megalitoù Lokmariakaer, peulvan Dolenn, taol-vaen ar Mane Bras pe karn Gavriniz. Ral eo monumantoù mare ar Romaned e Breizh, met kavet ez eus pontoù ha villaoù e-leizh, ul lec'h produiñ garum kostez Douarnenez, ur gêr roman e Karaez, un templ bras e Kersaout ha mogerioù-kreñv en Naoned hag e Roazhon.
Niverusoc'h eo ar savadurioù eus ar Grennamzer. Ilizioù roman ha gotek a zo e-leizh, savet da gustum gant krag pe maen-greun, asambles gant kestell ha tiez o bannoù koad a weler forzhig e bourkoù ha kêrioù. Chom a ra mogerioù-kreñv tro-dro d'un nebeud kêrioù, evel Gwenrann, Konk-Kerne, Sant-Maloù, Gwened, Felger ha Dinan. Ilizioù dibaot a zo ivez, evel Iliz-veur Kastell-Paol, Iliz-veur Landreger, Iliz-veur Dol, Iliz-veur Naoned pe Chapel Itron-Varia ar C'hreiz-kêr. Ar brasañ eus kestell Breizh a oa bet savet pe adsavet etre an XIIIvet hag ar , evel Kastell Susinioù, Kastell Dinan, Kastell Komborn, Tourioù Elven, Kastell Tonkedeg, Kastell Josilin. Ar c'hestell kreñvañ ha galloudusañ a oa bet savet e reter ar vro, a-hed an harz ouzh Bro-C'hall, d'en em zifenn a-enep ar rouantelezh, evel Kastell Felger, Kastell Gwitreg, Kastell Kastell-Briand pe Kastell Klison.
Tizhet e voe Breizh gant luskad an Azgivinelezh pa oa war-nes koll he dizalc'hiezh. Unan eus al lec'hioù-pennañ eo Kastell Duged Breizh e Naoned, a oa annez diwezhañ duked Breizh, a ziskouez ur cheñchamant eus ar stil gotek da hini an azgivinelezh. Tremenet e-bioù eo luskad an azgivinelezh gall e Breizh, war-bouez un nebeud lec'hioù e Breizh-Uhel. Kastell Kastell-Briand a oa bet treuzfurmet eus ur kreñvlec'h d'ur palez diwar stil Italia. Ne'z eas ket stiloù ar Grennamzer da get e Breizh-Izel, met kemmet e voe war al lec'h da c'henel ur stil dibar, a santer drest-holl er porzhioù-iliz a gaver ar stankañ e Leon, ur porzh kloz tro-dro d'un iliz kinklet-kenañ, a oa bet savet stank er XVIvet ha , a-wezhioù asambles gant programmoù delwennoù kemplezh anvet kalvaroù.
E-pad ar XVIIvet ha e voe savet ar porzhioù-mor pennañ hag ar c'hêrioù bras oc'h heuliañ ar stil gall, gant savadurioù barok ha neo-klasel. E Naoned, brasañ porzh Frañs d'ar mare-se, a resevas ur c'hoariva, balioù ledan ha kaeoù ha Roazhon a voe adaozet goude un tan-gwall e 1720. D'ar memes mare e savas armatourien pinvidik Sant-Maloù manerioù anvet "malouinières" tro-dro d'o c'hêr. Kreñvlec'hioù a voe savet gant Vauban ha savourien gall all a-hed an aodoù, evel er Porzh-Lae pe e Porzh-Loeiz. War ar maez e chome simpl an tiez, gant un estaj, ha savet war ur patrom hir gant danvez eus ar vro, maen-greun e Breizh-Izel ha chist e Breizh-Uhel. Soul pe sklent a veze implijet evit an toennoù. E-kerzh an e voe ul luskad neo-gotek e Breizh asambles gant ul luskad diuzerezh. Klisson a voe adsavet er bloavezhioù 1820 en ur stil romantel italian. D'ar memes mare e voe savet ar brasañ eus tourioù-tan Breizh, evel ar Maen, Sant-Per e Penmarc'h, ar Wrac'h Vras, ar Gazeg. Tour-tan Enez-Werc'h zo an hini uhelañ en Europa gant 77m.
E fin an e voe krouet kêrioù-vakañsiñ war an aod ha savet e voe letioù hag ar villaoù e meur a stil : istorelaat, arz nevez pe arzh deko. E Dinarzh, Ar Baol peotramant e Benoded. Tisavouriezh an a weler stank e Brest, An Oriant pe Sant-Nazer a voe distrujet e fin an Eil Brezel-bed.
Arzoù kaer
Betek an e oa ar relijion gatolik mammenn nemeti awen arzourien Breizh. An awen-se a weler e kinkladurioù an ilizioù, sternioù-aoter (etre ar XVIvet ha ) a oa bet kizellet gant tud eus ar vro, brudet evit o maketennoù bigi a servije da ex-voto hag o arrebeuri kinklet pinvidik gant tudennoù breton eeunek ha tresoù hengounel. Brudet eo Breizh evit he gweleoù-kloz. Stil Breizh en doa graet berzh e penn-kentañ an hag awenet en deus forzhig luskad ar Seiz Breur, ur strollad arzourien a glaske goveliañ un arz breizhat modern o skarzhañ standardoù Frañs hag en ur veskañ teknikoù hengounel gant danvezioù nevez. E-touez arzourien ar strollad e konter Reun Kreston, an dresourien Jeanne Malivel ha Xavier Haas hag ar gizellerien Raffig Tullou, Francis Renaud, Jorj Robin, Joseph Savina, Jules-Charles Le Bozec ha Jean Fréour.
Brudet eo Breizh evit al labourioù-nadoz a weled stank war koefoù ha dilhad an dud pa veze gwisket an dilhad hengounel c'hoazh, ha gant ar feilhañs, diorroet adalek an . Feilhañs Kemper zo brudet dre ar bed a-bezh evit ar bolennoù ha pladoù livet dre dorn an arzourien, met lec'hioù all, evel Pornizh a zalc'h an hevelep hengoun. War an objedoù e liver alies tudennoù breton gant ar gwiskamant hengounel, un daolenn adkemeret stank er feilhañs kinniget d'an douristed. Levezonoù luskad ar Reter peotramant an Arzh deko a c'heller gwelet ivez.
Adalek an e oa bet awenet leun a arzourien gant Breizh, desachet gant he sevenadur dibar hag he gweledvaoù naturel. Skol Pont-Aven a voe ul luskad arzourien diorroet adalek ar bloavezhioù 1850 ha padet betek deroù an hag en doa bet ul levezon war ar mod modern da livañ. Klask a rae an arzourien staliet e Pont-Aven pellaat diouzh stil akademiek Skol an Arzoù kaer ha luskad an Impresionourien pa voe war an diskar. Menegiñ anvioù Paul Gauguin, Paul Signac, Marc Chagall, Paul Sérusier pe Raymond Witz a c'heller ober. A-raok ar skol-se e oa bet bizitet Breizh gant arzourien akademiek pe romantel evel Jean Antoine Théodore de Gudin ha Jules Achille Noël a glaske livañ aodoù dramatek ha barroù-amzer.
Dilhad
Miret eo bet e Breizh koun ur bern dilhad hengounel disheñvel, ul liesseurted ne weler ket alies e broioù all, ken m'eo deuet da vezañ ur dro-lavar brudet : "Kant bro, kant giz, kant parrez, kant iliz". Stag eo pep gwiskamant ouzh ur vro bennak. Dilhad-Sul e oa, ha ne veze ket gwisket war ar pemdez, war bouez ar c'hoef evit ar merc'hed. Bremañ e touger anezho evit darvoudoù ispisial (arvestoù, kenstrivadegoù dañs evit ar c'helc'hioù keltiek pe pardonioù). Koef ar merc'hed a zo bet brudet mat, hag alies e implijer koef ar Vro Vigoudenn da aroueziañ Breizh pe ar Vretoned.
Sonerezh ha dañsoù Breizh
A-gozh e tañser e Breizh. Adalek ar Grennamzer e kaver testenioù eus an dañsoù a veze dañset, evel an trihori meneget gant Thoineau Arbaut hag Ambroise Paré. Eus an dañs-se e vije deuet an dañsoù-tro a anavezer hiziv. Dañsal a reer e tro, peotramant e chadennoù. Nevesoc'h eo an dañsoù daou-ha-daou. Degemeret e oa bet levezonoù dañsoù an noblañs peotramant dañsoù-pobl e Breizh, eus ar pachpî d'ar polka. Dañsoù a-bep seurt a c'heller gwelet e Breizh, ha cheñch a reont diouzh ar vro.
Da gas an dañsoù-se e kaner an aliesañ, gant ar stil anvet kan-ha-diskan e-lec'h ma kan unan ha respontet eo dezhañ gant ur c'haner all (peotramant ur strollad kanerien ma n'eo ket an dañserien o-unan) o kanañ ar memes linenn. Ar C'hoarezed Goadeg a oa brudet-kenañ war leurenn ar c'han-ha-diskan, heuliet diwezhatoc'h gant arzourien evel Yann-Fañch Kemener, Louise Ebrel pe ar Vreudeur Morvan. Klevet e vez koubladoù binioù-bombard alies ivez, un hengoun a-gozh (menegiñ ar c'houblad Matilin an Dall-Yann ar Chapel en a c'heller ober) a gaser c'hoazh en (Jorj Kadoudal-Étienne Rivoallan) hag er (Yannick Martin-Tangi Josset). Binvioù liesseurt a oa deuet adalek an , evel ar violoñs hag en evel an akordeoñs, alies mat gant dañsoù nevez. Hiziv e c'heller dañsal er festoù-noz, un doare modern a gendalc'h an abadennoù kaset gwezhall goude an eostiñ da lakaat an dud da zañsal. Strolladoù sonerien a glever er festoù-noz-se, ouzhpenn d'an arzourien meneget uheloc'h, evel Sonerien Du, Re an Are, Eben pe Fleuves.
Ar sonerezh hengounel he deus levezonet krouidigezhioù doareoù nevez da seniñ gant binvioù kozh, evel ar bagadoù krouet er bloavezhioù 1950, ul laz-seniñ bombardoù, binioù skos ha taboulinoù diwar-patrom ar pipe band eus Bro-Skos. Brudet eo Bagad Lann Bihoue, stag ouzh morlu Bro-C'hall, met e-touez a re wellañ e kaver Bagad Kemper pe Bagad Cap Caval. Adalek ar bloavezhioù 1970 e voe un adsevel eus ar sonerezh breizhat oc'h implijet sonioù hengounel ha patromoù modern, o krouiñ neuze ur sonerezh pop breizhat. Alan Stivell a zo brudet evit bezañ kaset al lusk-se, o vrudañ an delenn geltiek dre ar bed a-bezh asambles gant sonerezh Breizh, mesket gant levezonoù ar rock 'n' roll amerikan. D'e heul e oa deuet arzourien evel Dan ar Braz, Tri Yann (muioc'h war an tu folk) pe Soldat Louis. E brezhoneg e oa bet kanet gant Glenmor, un doare da gas ar stourm evitañ, tra ma kan Gilles Servat e galleg eus e du, pe gant Storlok, ur strollad a veske ar sonerezh rock ha stummoù hengounel evel ar gwerzioù. Hengoun ar gwerzioù a oa bet adkemeret hag astennet gant Denez Prigent, o veskañ ar mod hengounel-mañ da sevel kanaouennoù gant sonerezhioù elektronek. Nolwenn Korbell a gan ur sonerezh pop ha rock e brezhoneg ivez tra ma oa deuet Krismen diwar ar sonerezhioù hengounel d'ar beat box hag ar rap.
Goude ma oant bet brudet war al leurenn c'hallek, hag er-maez eus Breizh, e oa deuet Nolwenn Leroy ha Yann Tiersen d'ar c'han e brezhoneg. Hemañ ziwezhañ en deus desket brezhoneg gant Stumdi asambles gant e wreg, an arzourez Tiny Feet. Er bloavezhioù 1990 e oa bet brudet ar strollad Manau evit e veskaj hip-hop ha bed keltiek. Arzourien c'hallek a-orin eus Breizh a zo brudet e Bro-C'hall a-bezh evel Yelle, Etienne Daho pe Brigitte Fontaine.
Brudet eo Breizh evit he gouelioù-sonerezh, reoù bihan evel ar Festival plin, Kann al Loar, reoù brasoc'h, troet war-zu ar sonerezh geltiek evel Gouel Etrekeltiek an Oriant ha lod all war-zu ar sonerezhioù a-vremañ evel an Erer Kozh pe Festival du Bout du Monde.
Mojennoù ha lennegezh
Mojennoù Breizh zo brudet dre ar bed a-bezh dre verzh danvez Breizh ha mojennoù ar Roue Arzhur. Leun a lec'hioù e-liamm ouzh bed Arzhur a gaver e Breizh, evel Breselien a dostaer ouzh Koad Pempont. Eno e weler dismantroù ur c'hastell nepell eus ul lenn a vije bet hini Itron al Lenn, un daol-vaen a vije bez Marzhin tra m'eo kinniget ur wenodenn evel hini Traonienn Dizistro Morgan. Tristan hag Izold o dije bevet e Breizh hervez kont. Mojennoù all a zo bet brudet a-walc'h evel hini Kêr Is, ur gêr liñvet gant ar morioù.
Ul lennegezh dre gaoz a vije bet en henvrezhoneg, met hogozik peuzgollet eo. Mare ar c'hrennvrezhoneg en doa gwelet hengoun ar c'henganez o tapout brud gant pezhioù-c'hoari kristen, evel Buhez Santes Barba, pe testennoù diouganiñ evel An Dialog etre Arzur Roe d'an Bretounet ha Guynglaff. War-ziskar e voe al lennegezh-se adalek ar avat pa oa aet da get hengoun ar varzhed da vat.
Ar brasañ eus al lennegezh a-raok an a voe dre gaoz neuze. Adalek ar c'hantved-se e komañsed da zastum kanoù ha kontadennoù d'o embann, e brezhoneg peotramant troet e galleg. Brudet-kenañ e voe Kervarker gant ar Barzhaz Breizh, ul levr gwerzioù ha kanaouennoù bet dastumet kostez Kemperle, kempennet ha troet e galleg gantañ, meulet gant George Sand da skouer. Eus e du, Fañch an Uhel en doa dastumet kanaouennoù ha kontadennoù e Bro-Dreger, o klask chom feal d'ar pezh a gleve. Ul lennegezh e brezhoneg a savas tamm-ha-tamm d'ar mare-se, gant emskrid-buhez Yann Gonan peotramant Emgann Kergidu, gant Lan Inizan, kentañ romant e brezhoneg hervez kont. Adalek 1925 e voe klasket reneveziñ al lennegezh e brezhoneg gant ar gelaouenn Gwalarn, dindan renerezh Roparzh Hemon, o treiñ romantoù brudet e brezhoneg hag o reiñ lañs da skrivagnerien evel Youenn Drezenn pe Jakez Riou. Goude an Eil brezel-bed e voe kendalc'het gant ar gelaouenn Al Liamm. Ul lennegezh-puilh a oa diwanet neuze, war a bep seurt tachenn, en o zouez al levrioù evit ar yaouankiz gant tiez-embann evel Keit Vimp Bev pe Sav-Heol. Pêr-Jakez Helias, Anjela Duval, Goulc'han Kervella, Yann Bijer a c'heller kontañ evel skrivagnerien vrudet ar mare goude ar brezel.
E-touez lennegezh Breizh e galleg e kaver oberenn Emile Souvestre, Anatole Le Braz diwar-benn kredennoù ar marv, Charles Le Goffic peotramant Henri Queffélec, awenet gant ar mor. Pêr-Jakez Helias en doa embannet e galleg e levr brudetañ Marc'h al Lorc'h, a voe respontet dezhañ gant Zavier Grall. Brudet e oa bet Théodore Botrel evit e ganaouennoù folklorek diwar-benn Breizh. Skrivagnerien stag ouzh lennegezh Bro-C'hall a oa bet ganet e Breizh evel Pierre Abélard, François-René de Chateaubriand, Jules Verne, Max Jacob René-Guy Cadou pe Alain Robbe-Grillet. Troioù-kaer Asteriks a zo lec'hiet en Arvorig.
Lec'hanvadurezh
War ar brasañ eus tiriad Breizh, met dreist-holl e Breizh-Izel, ez eus un orin predenek d'an anvioù-lec'h, gant un nebeud nemedennoù a zeu diwar ar galianeg (Enez Eusa, Gwened), diwar al latin (Montroulez) peotramant diwar ar galleg (An Oriant).
Pinvidik mor eo lec'hanvadurezh Breizh, met diaes eo studial anezhi dre liesseurted ar stummoù (brezhonek pe galleg) ha dre an distummadur c'hoarvezet gant ar stummoù gallek. Lodennoù dibar zo da Vreizh, da skouer ar rakger plou a oa bet implijet etre ar Vvet hag da envel ar parrezioù kentidik, ar rakger ker, kalz nevesoc'h en e implij stank, a oa da gentañ evit ul lec'h-kreñv (par d'ar c'hembraeg caer, dalc'her gant Karaez marteze) met en deus servijet goude an da envel kêriadennoù pe lok, implijet adalek ar memes mare evit al lec'hioù sakr kloz. Ken brudet eo plou m'en deus roet ar ger gallek disprizius plouc d'ober goap ouzh ar beizanted dizesk.
Lec'hanvadurezh gallaouek Breizh zo dibar e-keñver al lec'hanvadurezh romanek dre vras dre bouez an elfennoù keltiek, ha predenek alies, enni. Studiet e oa bet an dibenn-ger -acum (diwar ur c'heltiek *-āko(n)) da vuzuliañ stankted an elfennoù predenek e Breizh-Uhel : tra ma c'hortozer dibenn e -y pe -é gant an emdroadur romanek normal e oa aet da da -eg e-lec'h ma kaozeer brezhoneg tra ma oa stanket e -ac e lec'hioù ma veze kaozeet brezhoneg er Grennamzer uhelañ met a oa deuet da vezañ romanek da c'houde.
Mirdioù
Mirdi Breizh, lec'hiet e Roazhon, a oa bet savet e 1856, gant dastumadoù diwar-benn istor ar vro. Kavet a reer mirdioù all diwar-benn ar Ragistor e Karnag peotramant e Penmarc'h, nepell eus megalitoù, tra ma'z eus mirdioù diwar-benn istor ar c'hêrioù en un nebeud anezho, e Gwened pe en Naoned da skouer, hemañ ziwezhañ e Kastell Duged Breizh.
Mirdi Arzoù Kaer Roazhon zo perc'henn war un dastumad bras a objedoù Henejipt, Henc'hres pe Henroma ouzhpenn da dresadennoù hag engravadennoù Domenico Ghirlandaio, Parmigianino, Albrecht Dürer ha Rembrandt. Un dastumad arz Bro-C'hall zo ivez, gant oberennoù Georges de La Tour, François Boucher, Paul Gauguin pe Auguste Rodin, met labour arzourien eus ar bed a-bezh a c'heller gwelet, evel Pablo Picasso, Rubens, Peter Lely ha Paolo Veronese. Troet eo muioc'h dastumadoù Mirdi Arzoù Kaer Naoned war-zu an arzoù modern hag a-vremañ, gant labour Edward Burne-Jones, Jean-Auguste-Dominique Ingres, Eugène Delacroix, Gustave Courbet, Tamara de Lempicka, Max Ernst pe Pierre Soulages. Heñvel a-walc'h eo dastumadoù mirdioù an arzoù kaer e Brest hag e Kemper, gant forzhig a arzourien gall asambles gant labour arzourien italian pe izelvroat. Labourioù diwar-benn Breizh a c'heller gwelet e Kemper. Mirdi Pont-Aven zo diwar-benn Skol Pont-Aven.
Mirdioù e Sant-Maloù hag e Brest zo diwar-benn ar bigi hag istor hag hengounioù ar mor. Un advirdi eus Mirdi Broadel ar Morlu zo e Brest hag ul lestr-spluj brezel a c'heller gweladenniñ en Oriant. Eno e c'heller gweladenniñ Diazlec'h Listri-spluj an Oriant ha Kêr ar bigi dre Lien Eric Tabarly. E Sant-Nazer ez eus bet staliet en un diazlec'h eus an Eil Brezel Bed ur mirdi diwar-benn ar sevel morlistri, dre ma oa bet savet meur a hini eno evel SS Normandie hag SS France. En Naoned ez eus ur mirdi diwar-benn Jules Verne, ur mirdi evit an istor naturel, ur mirdi diwar-benn an arkeologiezh, Mirdi Dobrée.
Gouelioù
Brudet eo Breizh evit he deiziadur leun a c'houelioù a bep seurt, en o zouez brasañ gouelioù sonerezh Frañs evel La Route du Rock e Sant-Maloù, an Erer kozh e Karaez, Transmusicales e Roazhon, Le Bout du Monde e Kraozon, an Hellfest e Klison hag an Astropolis e Brest. En Oriant e vez dalc'het bep bloaz ur gouel etrekeltiek a zegemer perzhidi eus an holl vroioù keltiek. La Folle Journée en Naoned zo brasañ gouel ar sonerezh klasel e Frañs.
Bep bloaz e lakaer war-wel sevenadur Breizh da vare Gouel Breizh, bet lakaet e plas gant rannvro Breizh da vare Gouel Erwan, d'an 19 a viz Mae. Gouelioù-Meur Kerne, e Kemper, a laka war wel hengounioù Breizh bep bloaz, tra m'eo meulet gant Les Filets Bleus ar pesketaerezh e Konk-Kerne. Mizvezh ar brezhoneg a zo dalc'het bep bloaz e miz Meurzh da lakaat war-wel bed ar brezhoneg, gant obererezhioù liesseurt e vro a-bezh. Abaoe un nebeud bloavezhioù eo bet lakaet a-gevred gant mizvezh ar gallaoueg.
Gouelioù sinema zo e Breizh, evel gouel an Tri C'hevandir en Naoned hag an Utopiales er memes kêr, diwar-benn ar skiant-faltazi. E Brest, e Douarnenez hag e Mor Bihan Gwened e aozer gouelioù bigi kozh.
Sportoù
Sportoù ha c'hoarioù hengounel zo e Breizh, evel ar gouren, ur stourm fizikel etre daou c'hoarier, peotramant bouloù Breizh ha paledoù Breizh (eus Breizh-Uhel), c'hoariet gant diskoù war ur blankenn goad.
Ar sportoù brudetañ er vro zo ar mell-droad, ar marc'hhouarnerezh hag ar bageerezh dre lien. Kleuboù mell-droad a-bouez zo e Breizh evel FK Naoned, Stad Roazhon, FK An Oriant, Stad Brest 29, Gwened Olimpek Klub ha War-raok Gwengamp. Ar c'hoarierien eus ar vro a c'hell bezañ emezelet e skipailh ar vro, kaset gant Bretagne Football Association, daoust ma n'eus ket bet c'hoariet ur c'hrogad abaoe 2013.
Meur a Vretoned a oa aet ar maout ganto e Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn, evel Bernard Hinault, Louison Bobet, Jean Robic ha Lucien Petit-Breton war ur velo, ha Cyrille Guimard evel rener-sportel.
Brudet eo Breizh dre ar bed a-bezh evit he aodoù ha meur a borzhioù-mor zo deuet da ziazlec'h bageerien dre lien evel An Drinded-Karnag, Konk-Kerne, An Oriant ha dreist-holl Ar Forest-Fouenant e-lec'h m'eo staliet forzhig a vageerien. En Inizi Glenan ez eus ur skol vageal brudet. Ur wezh c'hoazh, meur a Vreizhad zo bet bageerien a-feson evel Éric Tabarly, Loïck Peyron, Jean Le Cam, Michel Desjoyeaux, Olivier de Kersauson, Thomas Coville, Vincent Riou ha Marc Pajot. Hent ar Rom, Transat Kebek-Sant-Maloù ha Trofe Jules Verne zo ar redadegoù pennañ aozet e Breizh tra ma tremen alies Solitaire du Figaro dre hec'h aodoù.
Ar mell-droad ouezelek en deus tapet brud er vro adalek ar bloavezhioù 2000 gant kleuboù ha skipailh ur "gontelezh" evit Breizh e kevezadegoù ar GAA a-enep kontelezhioù all.
Keginerezh
Ar boeson a zo produet ar muiañ e Breizh e oa sistr. Breizh eo an eil rannvro a brodui ar muiañ a sistr (goude Normandi). Servijet e vez en ur volenn, ma heulier ar c'hiz hengounel, peotramant en ur werenn. Kostez Bro-Naoned, a-hed al Liger, e produer gwin gwenn Muskadig. Un darempred poanius o doa bet ar Vretoned gant ar boeson, dreist-holl gant ar gwin ruz pa veze degaset gwin marc'had-mat eus Aljeria ha deuet ar c'hudennoù cheñchamant identelezh er vro. Abaoe ar kantved e vreser bier er vro, bev-buhezek eo an hengoun-se gant breserezhioù greantel evel Coreff, Tri Martolod pe Britt ha breserezhioù artizanel evel Distribilh. Boeson kreñvoc'h a broduer evel ar chouchen, diwar mel, hag al lambig, diwar sistr. Estreget boeson a broduer e Breizh, abaoe 2002 e produer Breizh Cola (gant Braserezh Lancelot), unan eus kolaoù lec'hel brudetañ.
Krampouezh e zebrer e Breizh. E brezhoneg ne reer gant un anv hepken evit an daou seurt, alese ar gerioù crêpe salée ha crêpe sucrée e galleg Breizh-Izel tra ma reer un diforc'h etre galette (krampouezhenn sall) ha crêpe (krampouezhenn zous) e Breizh-Uhel. Fardañ a reer krampouezh sall gant un toaz gwinizh-du ha servijet gant aozennoù a bep seurt. Unan vrudet-kenañ eo ar grampouezhenn tri zra (morzhed-oc'h – vi – fourmaj) met a bep seurt traoù a c'heller lakaat e-barzh. Gwezhall-gozh e veze debret e plas ar bara. Krampouezh dous a reer gant gwinizh gwenn, vioù ha laezh ha traoù dous a lakaer e-barzh. An daou a c'heller evañ gant laezh ribot, ul laezh aet da drenk. Gant an douristelezh e oa bet kemeret ar boaz da ginnig ar c'hrampouezh gant sistr e-plas laezh ribot avat. E Bro-Leon e tebrer meur a seurt farz (farz forn, farz buan, farz pitilig) hag ur meuz klok gant legumaj, kig-moc'h ha kig-bevin, poazet gant farz gwinizh-du ha farz gwenn ha servijet gant al lipig, ur saos amann ha chalotez : kig-ha-farz an hini eo.
Gant an holl aodoù ez mor tro-dro Breizh a-bezh ha neuze e c'heller pesketa a bep seurt boued-mor ha pesked, evel meskl hag istr. Kostez an Oriant e tebrer ur meuz gant restachoù pesked ha boued-mor anvet kaoteriad. Gant pesked e servijer alies amann gwenn, ur saos ijinet e Sant-Juluan-Kankell nepell eus an Naoned. E Breizh e produer holen ivez, kostez Gwenrann gant doareoù hengounel. Holen a lakaer en amann hag e karamel amann sall.
Brudet eo Breizh evit he gwispid, pep hini eus kêrioù bras Breizh (ha reoù bihanoc'h) o kaout hec'h uzin, e Kemper, Pont-Aven, Benac'h, Naoned gant LU ha BN, An Drinded-Karnag gant La Trinitaine hag e Sant-Mikael-Keveger gant Galettes de Saint-Michel. Fardet eo ar gwispid gant amann sall ha gwerzhet e boestoù-houarn kinklet. Er pastezerezh e c'heller menegiñ ar gouign-amann, ijinet e Douarnenez gant toaz bara, amann ha sukr, hag ar farz forn en deus tapet brud e Breizh a-bezh hag a reer alies gant prunev bremañ.
Arouezioù
Banniel Breizh a-vremañ a oa bet treset e 1923. Anvet eo Gwenn ha Du abalamour d'e ziv liv ha dalc'her en deus an anv-se e yezhoù all (galleg pe saozneg). War ar c'hard en nec'h a-gleiz, war ur foñs gwenn, ez eus erminigoù diniver (goude ma vez unnek alies) ha nav bandenn a-blaen a ra ar peurrest, peder bandenn gwenn evit broioù Breizh-Izel ha pemp bandenn du evit broioù Breizh-Uhel. Erlec'hiet en deus ar banniel erminigoù kozh a oa bet implijet abaoe dugelezh Breizh dre ma veze santet re dost ouzh an noblañs hag ar royalisted. Levezonet eo bet gant banniel ar Stadoù-Unanet ha banniel Gres. Da gentañ liammet kreñv ouzh ar politikerezh, ha gwelet gant ar Stad evel ur banniel disrannour, en deus paket brud e-touez ar Vretoned betek bezañ adoptet gant ar rannvro hag ar strollegezhioù lec'hel. N'eus tamm statud ofisiel ebet dezhañ avat. Ur banniel all a weler alies, ar Groaz Du, a zo tost ouzh banniel Kernev-Veur.
Skoed Breizh, erminigoù plaen, a oa bet adoptet gant an duk Yann III e 1316, met degaset e oa bet an arouez-se evel brizhadenn skoed familh Dreux gant Pêr Brizhkloareg. Adkemeret e voe an erminig, e stumm an aneval, evel arouez Yann IV da vare ar brezel hêrezh ha savet meur a vojenn diwarni. Hervezo, Konan Meriadeg peotramant Anna Breizh a oa o chaseal un erminig he dije kavet gwelloc'h bezañ lazhet eget mont er fouilhenn ha bezañ saotret, alese ger-stur Breizh : Potius mori quam foedari (kentoc'h mervel eget bezañ saotret, e latin), adkemeret da c'houde gant rezistanted Breizh da vare an Eil brezel-bed hag an emsav sevenadurel.
Ur c'han-broadel, Bro gozh ma zadoù a oa bet skrivet e fin an gant Taldir Jaffrennou war ton kan-broadel Kembre hag hini Kerne-Veur. Adoptet e oa bet e 2021 evel kan ofisiel Breizh gant rannvro Breizh, gant ur stumm adkempennet e-keñver ar sonerezh.
Arouezioù all a zo bet brudet mat, evel an triskell keltiek, ar peulvanoù peotramant an taolioù-maen. Lod a zo bet burutellet evel ar c'hoef bigoudenn, dreist-holl pa vez implijet er-maez eus e dachenn, peotramant tudenn Bécassine he doa plantet reuz. Al lizhiri BZH a vez implijet alies evel berradenn "Breizh", ha kemeret e oa bet ar boaz da lakaat pegsunioù BZH war o oto gant lod, goude m'eo difennet en ober. Degemeret eo bet ar .bzh evel anv domani internet evit Breizh.
Deskadurezh
An hevelep sistem deskadurezh zo e Breizh e-keñver Bro-C'hall. A-raok an , evel un tamm e pep lec'h en Europa, ne oa nemet ar re binvidik a c'helle bet desket aes.
Skol-Veur kentañ Breizh a oa bet krouet e 1460 hepken, a-raok ar bloaz-se e ranke ar studierien eus Breizh mont betek Añjev, Poitiers, Caen pe betek Pariz zoken. Krouet e voe Skol-Veur Naoned gant an duk Frañsez II a felle dezhañ kadarnaat dizalc'hidigezh Breizh diouzh Bro-C'hall. Eno e kelenned an danvezioù hengounel : arzoù, doueoniezh, gwir ha medisinerezh. 1500 studier a oa er , met war an diskar e voe er c'hantved da heul tra ma oa kreizennet an Naoned tro-dro Koñverz atlantel ar Sklaved ha ne daole ket evezh ken ouzh hec'h emsavadurioù sevenadurel. Adalek 1735 e voe dilec'hiet ar Skol-Veur da Roazhon tamm-ha-tamm. Troc'het e voe an dilec'hiadeg-se gant an Dispac'h gall pa oa bet divodet ar skolioù-meur.
Gant Napoleon Iañ e voa adaozet ar sistem deskadurezh (krouidigezh ar liseoù, ar skolajoù da stummañ uhelidi nevez) e 1808. Adkrouet e voe Skol-veur Roazhon e-kerzh an tra ma voe embannet lezennoù da grouiñ skolioù. E 1882 e voe embannet ul lezenn a redias d'an holl vugale mont d'ar skol, o krouiñ ur strollad skolioù lik ha digoust ouzhpenn d'an dra-se. Skolioù publik a voe digoret en hogozik pep kêriadenn e Breizh neuze. Politikerezh an deskadurezh a rae eus ar galleg yezh nemeti ar Republik, ha neuze evit ar skolioù. Ar skoliata-ret a voe un ostilh da lazhañ ar yezhoù bihan : bugale brezhonek ha gallaouek a voe berzet dezho kaozeal o yezh betek porzh ar skol, daoust dezho chom hep anavezet gerioù gallek tamm ebet. Adalek ar bloavezhioù 1890 e voe gwelet er skolioù doareoù da vezhekaat ar vugale diwar-benn o yezh hag o sevenadur, oc'h implijet doareoù feuls a gendalc'has betek ar bloavezhioù 1960. Heuliet e voe ar politikerezh-se gant ar skolioù katolik ivez.
Adalek ar bloavezhioù 1930 avat e voe ul luskad da reiñ e blas d'ar brezhoneg er skolioù publik, kaset gant Yann Sohier da skouer. Adalek 1954 e voe aotreet kelenn ar brezhoneg evel danvez diret, er-maez eus implij-amzer ar skol. Poentoù a c'helled tapet er vachelouriezh a-drugarez d'ar brezhoneg adalek ar mare-se. Er bloavezhioù 1970, o welet pegen dister e oa an treuzkas er familhoù, e oa bet soñjet krouiñ skolioù er-maez eus ar sistem publik da gelenn ar brezhoneg dre ar brezhoneg, diouzh an hentenn dre soubidigezh. E 1977 e voe roet lañs d'ar skolioù Diwan, ur rouedad a skolioù-mamm a voe astennet da c'houde betek al lise, hag a dapas o flas e sistem an Deskadurezh gall dre gevratoù, en ur ziskouez dre an disoc'hoù e oa ar soubidigezh un hentenn efedus. Dirak berzh ar skolioù-se e oa bet lakaet e plas hentennoù divyezhek par-ouzh-par er skolioù publik ha katolik : ne c'hell ket ar brezhoneg bezañ implijet en tu all da 50% eus an amzer er skol en hentennoù-se.
Kreñv-tre eo ar rouedad skolioù katolik e Breizh, kement hag e c'heller kaozeal eus brezel ar skolioù etre an daou sistem.
A-hed an e voe diorroet an deskadurezh uhel gant Skol greiz Naoned e 1919, Skol-Veur Naoned e 1961, Skol-veur Breizh-Izel e 1971, Skol vroadel uhel ar pellgehentiñ Breizh e 1977 ha Skol-veur Breizh-Su e 1995. Klasadoù Skol-Veur gatolik ar C'hornôg, diazezet en Añjev, a oa bet digoret e Breizh. Rannet e voe Skol-veur Roazhon etre Skol-Veur Roazhon 1 ha Skol-veur Roazhon 2 e 1969.
Ekonomiezh
Biskoazh ne voe kalz a greanterezh e Breizh war-bouez kostez an Oriant, an Naoned pe Sant-Nazer. Hiziv e chom al labour-douar hag ar pesketaerezh gennadoù a-bouez en ekonomiezh ar vro. Ouzhpenn 40 000 tiegezh zo e Breizh, ar brasañ anezho troet war-zu an desevel chatal, moc'h pe yer, ouzhpenn d'ar gounid edaj ha legumaj (e Bro-Leon dreist-holl). Nebeutoc'h a diegezhioù zo abaoe an adlodennañ ha brasoc'h an tachennoù. Kentañ produer legumaj (fav glas, ognon, artichaod, patatez, tomatez...) evit Frañs. Edaj a c'hounezer da vagañ ar chatal dreist-holl. Gwin a reer kostez an Naoned (muskadig), met klask a reer sevel gwiniegi pelloc'h en norzh. Kentañ produer pesked eo Breizh (50% eus ar produiñ), ur gennad a implij 15000 den gant ouzhpenn 2500 embregerezh, eus ar pesketa betek an treuzfurmiñ.
War-gresk ez a ar greanterezh e Breizh abaoe ar bloavezhioù 1980, kaset gant an treuzfurmiñ boued (1/3 eus an implijoù greantel). E Breizh e saver-bigi ivez, kenwerzh pe evit ar morlu, e Sant-Nazer, an Oriant ha Brest. Uzinoù Airbus zo e Sant-Nazer hag an Naoned ha gant Citroën e oa bet digoret un uzin e Roazhon. Eil rannvro Frañs eo Breizh e-keñver ar pellgehentiñ hag ar pempvet evit an dafar elektronek, daou c'henad lec'hiet tro-dro da Roazhon, Lannuon ha Brest kentoc'h.
Ur perzh kreñv en deus an touristelezh e Breizh, re greñv hervez lod a laka ar biz war e efedoù war al lojañ. Unan eus broioù gweladennet ar muiañ eo e Frañs.
Izeloc'h eo feur an dilabour er vro e-keñver rannvroioù Frañs, war-dro 6% eus ar boblañs e deroù ar bloavezhioù 2020 goude bezañ bet ken uhel a 8.7% (e rannvro Breizh) hag 8.4% (e Liger-Atlantel) e 2012, e-kreiz an enkadenn ekonomikel a oa komañset e 2007, kalzig dindan ar feur evit Frañs a-bezh avat, a oa da 9.9% d'ar mare-se. Gennadoù zo a vez kustum da gavout diaes klask tud alies, evel er sevel, en treuzdougen peotramant en treuzfurmiñ boued.
Produadur diabarzh gros Breizh a oa 120 milion a eurioù e penn-kentañ ar bloavezhioù 2020, a-live gant hini Ukraina. E 2018 e oa PDG rannvro Breizh 99 milion a euroioù, da lavaret eo 4% eus ar pinvidigezhioù produet e Frañs. Ar PDG dre annezad er rannvro melestradurel a oa 29 694€, dindan hini Frañs a-bezh (30 266€).
Notennoù
Levrlennadur
Istor Breizh
Joël Cornette, Histoire de la Bretagne et des Bretons, Pariz, Le Seuil, 2005.
Joël Cornette, La Bretagne, une aventure mondiale, Tallandier, Pariz, 2018, , 383 p.
A-stroll, dindan renerezh J.-Chr. Cassard, Alain Croix, Jean-René Le Quéau ha Jean-Yves Veillard, Dictionnaire d’histoire de Bretagne, Skol Vreizh, Montroulez, 2008 .
Mickael Gendry et Vincent Béchec, Histoire de l'Armorique et de la Bretagne, Geste éditions, 2018, , 264 p.
Bernard Merdrignac, La Bretagne des origines à nos jours, Roazhon, embannadurioù Ouest-France, 2009.
Jean-Jacques Monnier, Jean-Christophe Cassard (ren.), Toute l'histoire de la Bretagne, Skol Vreizh, Montroulez, 1997 (), embannadur nevez e 2003, 831 p.
Jean-Yves Le Lan, Femmes dans l'histoire - Bretagne, Teurgn, Editions Sutton, 2018, 176 p.
Philippe Tourault, Histoire de la Bretagne, Pariz, Perrin, 2019, 450 p.
Alan Le Cloarec, Histoire du nationalisme breton (des origines à 1945), Fouenant, Yoran Embanner, 2022, 406 p.
Sujedoù a-vremañ
Mikael Bodlore-Penlaez ha Divi Kervella, raksrid gant Lena Louarn & Jean Ollivro, Atlas de Bretagne : Atlas Breizh, géographie, culture, histoire, démographie, économie, territoires de vie des Bretons, Coop Breizh, Speied, 201, , 152 p. Kinnig en linenn
Corentin Canevet, Le Modèle agricole breton. Histoire et géographie d'une révolution agroalimentaire, Presses universitaires de Rennes, Roazhon, 1992, 397 p.
Alain Croix (ren.). Bretagne. Images et histoire, Apogée, Presses universitaires de Rennes, Roazhon, 1996, 224 p.
Frañsez Favereau, Bretagne contemporaine. Langue, culture, identité, Skol Vreizh, Montroulez, 2005 (ademb. 1993).
M. Humbert (ren.), La Bretagne à l’heure de la mondialisation, Presses universitaires de Rennes, Roazhon, 2002, 305 p.
M. Nicolas, Histoire de la revendication bretonne, Coop Breizh, Speied, 2007, 391 p.
Jean Ollivro, Les paradoxes de la Bretagne, Apogée, Roazhon, 2005, 176 p.
Jean Ollivro, Bretagne, 150 ans d’évolution démographique'', Presses universitaires de Rennes, Roazhon, 2005, 368 p.
Pennadoù kar
Rannvro Breizh
Brezhoneg, gallaoueg
Istor Breizh
Emsav
Liammoù diavaez
Lec'hienn Kuzul rannvro Breizh
Tro Breizh gant luc'hskeudennoù
Bretagne.com |
2481 | https://br.wikipedia.org/wiki/Milzoull | Milzoull |
Deskrivadur
Ur blantenn c'heotennek eus kerentiad ar Clusieged e-barzh genad an Hypericum eo ar Milzoull.
Meur a spesad milzoull a vez kavet :
Milzoull toull = Hypericum perforatum
Milzoull bleunioù bras = Hypericum calycinum
Milzoull dilikat = Hypericum pulchrum
Milzoull hiriset = Hypericum hirsutum
Milzoull brizh = Hypericum maculatum
Milzoull deliek = Hypericum perfoliatum
Milzoull menez = Hypericum montanum
Milzoull androzem = Hypericum androsaemum
Milzoull palud = Hypericum palustris
Annez
Ur blantenn ouez eo, kar-an-heol ha kar-ar-raz, hag a gresk aes-tre war ribloù an hentoù, gwrimennoù ar c'hoadoù, ar pradoù hag ar c'hleuzioù sec'h. N'eo ket evit gouzañv nag ar glebor hag an disheol.
Kavet e vez en Europa a-bezh, en Azia, e Norzhafrika hag e Norzhamerika.
Plant
Medisinerezh
Apotikerezh |
2484 | https://br.wikipedia.org/wiki/Louzawouriezh | Louzawouriezh | Skiant ar plant hag ar struzh eo al louzawouriezh. Meur a iskelenn zo enni, a zo liammet kreñv gant ar skiantoù all gouestlet da studi ar bevion.
Gant al louzawouriezh hollek e vez studiet an daksonomiezh, da lavaret eo rummatadur ar plant, o morfologiezh, o histologiezh, o biogeografiezh hag o c'hleñvedouriezh. Bez' ez eus kelennoù, ar wezouriezh en o zouez, evit studiañ ur rumm plant hepken.
Dre anaoudegezhioù a zastumer war ar plant e kaver traoù da dalvezout en apotikerezh, el louzaouerezh, er gounezerezh, el liorzherezh hag er goadegouriezh.
Rummatadur ar plant
Ijinet eo bet rummatadur kentañ ar plant gant an naturour svedat Carl von Linné (1707-1778) en e oberenn Systema Naturae (1735), met ne vez mui implijet bremañ.
Pennadoù kar
Roll louzawourien
Louzawouriezh
Skiantoù ar Vuhez |
2486 | https://br.wikipedia.org/wiki/Sid%20Vicious | Sid Vicious | Sid Vicious a oa e anv gwirion John Simon Ritchie. Ganet e oa d'an 10 a viz Mae 1957, e Londrez ha mervel a reas d'an 2 a viz C'hwevrer 1979, e New York). Ur soner eus Breizh-Veur e oa. An eil soner gitar boud berrbad eus ar Sex Pistols, deuet da vezañ ikon merzher an emsav punk a voe kavet marv en e leti e Greenwich Village e New York, drammet gant heroin.
Pladennoù
Sid Vicious
<div style="float: right; margin: 1em 1em 0 0; padding: 0.5em; background: #fffff4; border: 1px solid #ddddbb; width: 250px;">
{{Quotation|Undermine their pompous authority, reject their moral standards, make Anarchy and disorder your trademarks, cause as much chaos and disruption as possible but don’t let them take you alive.|Sid Vicious, 1977 }}
</div>
My Way/Something Else/C’mon Everybody (1979, 12”, Barclay, Barclay 740 509)
Sid Sings (1979, LP, Virgin, V2144)
Live (1980, LP, Creative Industry Inc., JSR 21)
Vicious Burger (1980, LP, UD-6535, VD 6336)
Love Kills N.Y.C. (1985, LP, Konexion, KOMA 788020)
The Sid Vicious Experience – Jack Boots and Dirty Looks (1986, LP, Antler 37)
The Idols With Sid Vicious (1993, CD, Last Call Records, LC22289)
Never Mind the Reunion Here’s Sid Vicious (1997, CD)
Sid Dead Live (1997, CD, Anagram, PUNK 86)
Sid Vicious Sings (1997, CD)
Vicious & Friends (1998, CD, Dressed To Kill Records, Dress 602)
Better (to provoke a reaction than to react to a provocation) (1999, CD, Almafame, YEAAH6)
Probably His Last Ever Interview (2000, CD, OZIT, OZITCD62)
Better (2001, CD)
Vive Le Rock (2003, 2CD)
Too Fast To Live... (2004, CD)
Naked & Ashamed (7”, Wonderful Records, WO-73)
Sid Live At Max’s Kansas City (LP, JSR 21)
Sid Vicious (LP, Innocent Records, JSR 21)
Sid Vicious McDonald Bros. Box (3CD, Sound Solutions, 003)
Sid ha Nancy
Love Kills (1986, LP, MCA, MCG 6011)
Sid Vicious ha mignoned
(Don’t You Gimme) No Lip/(I’m Not Your) Steppin’ Stone (1989, 7”, SCRATCH 7)
Sid Vicious & Friends (1998, CD, Cleopatra, #251, ASIN: B0000061AS)
Sid Vicious/Eddie Cochran
Sid Vicious v’s Eddie Cochran – The Battle Of The Rockers (LP, Jock, LP 6)
Sid Vicious/Elvis Presley
Cult Heroes (1993, CD)
Vicious White Kids
The Vicious White Kids (1987, LP, Ritchie 1)
Vicious White Kids (2001, CD, Sanctuary, CMRCD372)
Sex Pistols
Filmoù
Sex Pistols Number One (1976, ohj. Derek Jarman)
Jubilee (1978, ohj. Derek Jarman)
Will Your Son Turn into Sid Vicious? (1978)
The Great Rock‘n’Roll Swindle (1979, ohj. Julien Temple, VHS, Virgin Films)
The Punk Rock Movie (1979, ohj. Don Letts)
Dead On Arrival (1981, ohj. Lech Kowalski)
The Filth And The Fury (2000, ohj. Julien Temple, VHS/NTSC)
The Filth And The Fury (2000, ohj. Julien Temple, VHS/NTSC)
Live at the Longhorn (2001, Sex Pistols)
Live at Winterland (2001, Sex Pistols, DVD)
Never Mind the Bollocks Here's the Sex Pistols (2002, Sex Pistols, VHS/DVD)
Punk Rockers (2003, Sex Pistols, DVD)
Blood on the Turntable: The Sex Pistols (2004, ohj. Steve Crabtree)
Music Box Biographical Collection (2005, Sex Pistols, DVD)
Punk Icons (2006, Sex Pistols, DVD)
Chaos! Ex Pistols Secret History: The Dave Goodman Story (2007, Sex Pistols, DVD)
Pirates of Destiny (2007, ohj. Tõnu Trubetsky, DVD)
Rock Case Studies (2007, Sex Pistols, DVD)
In Search of Sid (2009, BBC Radio 4, Jah Wobble)
Levrlennadur
Anne Beverley, The Sid Vicious Family album (1980, Virgin Books)
Gerald Cole, Sid And Nancy (1986, Methuen)
Alex Cox & Abbe Wool, Sid And Nancy (1986, Faber and Faber)
Keith Bateson and Alan Parker, Sid’s Way (1991, Omnibus Press)
Tom Stockdale, Sid Vicious. They Died Too Young (1995, Parragon)
Malcolm Butt, Sid Vicious. Rock‘n’Roll Star (1997, Plexus)
David Dalton, El Sid (1998, St. Martin’s Griffin)
Sid Vicious, Too Fast To Live...Too Young to Die (1999, Retro Publishing)
Alan Parker, Vicious. Too Fast To Live...'' (2004, Creation Books)
Ganedigezhioù 1957
Marvioù 1979
Punk
Sonerien Breizh-Veur |
2488 | https://br.wikipedia.org/wiki/Dihun | Dihun | Kevredigezh ar gerent o deus bugale e klasoù divyezhek brezhoneg-galleg ar skolioù kristen e Breizh eo Dihun. 4 971 skoliad a zo enne e miz Gwengolo 2013. Yannig Baron a zo prezidant ar gevredigezh.
Istor
E 1989 e oa krog ar seurez Anna-Vari Arzur e bro Leon ha Yannig Baron e bro Gwened da glask digeriñ ar skolioù kristen d'ar gelennadurezh divyezhek brezhoneg-galleg.
Diwar o labour pennek e voe digoret ur c'hlas divyezhek e skol Sant-Gwenn e Gwened gant 29 bugel hag ur c'hlas divyezhek all e Gwiseni d'an distro-skol 1990.
D'ar 26 a viz Here e voe fiziet dezvadoù Dihun-56 e prefeti ar Mor-Bihan.
E miz C'hwevrer 1993 e teuas Dihun Penn-ar-Bed da vezañ ur gevredigezh kerent hag e miz Mezheven 1993 e voe krouet Dihun-Breizh.
Yun
E 2006 en deus ranket ar prezidant Yannig Baron ober yun evit diskouez pegen drouklaouen e oa ar gevredigezh gant enebiezh renerezh ar skolioù katolik ouzh mont war-raok ar c'helenn brezhoneg. War a seblant e vije deuet a-benn da lakaat ar renerien da blediñ da vat gant ur c'helenn ne oant ket gwall nec'het gantañ a-raok. Da vihanañ eo evel-se eo bet kinniget an danevelloù embannet e dibenn ar yun.
Liammoù diavaez
Lec'hienn ofisiel Dihun-Breizh
Kevredigezhioù Breizh
Diorren ar brezhoneg
Emsav evit hor yezh |
2493 | https://br.wikipedia.org/wiki/Jeannie%20Robertson | Jeannie Robertson | Jeannie Robertson (1908 - 13 a viz Meurzh 1975) a oa ur ganerez hengounel eus Bro-Skos.
Savet e oa bet e-touesk ur familh termaji hag oa brudet-tre, e Breizh-Veur a-bezh, evit kalite he roll-kanaouennoù hengounel (ur familh ha ne oa ket mui kantreat kemend-all d'ar mare-se, o chom e oant en Aberdeen).
Desket he-doa he roll-kanaouennoù, unan deus ar re vrasañ e Breizh-Veur, gant he mamm, ha gant kanerion hengounel all ivez, bet kejet ganti war an hentoù.
Adalek ar bloavezh 1953 he doa gallet kanañ dirak an dud e-barzh ar c'hentañ festivalioù folk. Er memes bloavezh e oa bet enrollet (hag aterset) gant ar sonour brudet Alan Lomax. Kanet he doa dezhañ un doare eus Andrew Lammie (Mill o' Tifty's Annie) hag a badas ouzhpenn 13 munut (ha lârout a rae hi c'hoazh ne oa ket aze nemet an hanter deus ar werz).
Graet e veze c'hoazh ganti arvestoù all, pladennoù, abadennoù-radio ha tele, betek fin ar bloavezhioù 1960. Dekoret e voe gant ar Rouanez, e 1968, da Ezel eus Urzh Impalaeriezh Breizh-Veur (MBE).
Ouzhpenn he gwerzioù klasel, e kane c'hoazh kanaouennoù farsus evel Never Wed an Old Man.
He c'hanaouenn vrudetañ hiziv an deiz eo I'm a man you don't meet every day pe Jock Stewart, ha zo bet adkanet gant Archie Fisher, The Dubliners, The McCalmans, The Tannahill Weavers ha The Pogues.
Pladennoù
The Queen Among The Heather, Rounder 1998
Ganedigezhioù 1908
Marvioù 1975
Kanerezed Bro-Skos |
2499 | https://br.wikipedia.org/wiki/Struzh | Struzh | Hollad ar plant eus an tolead eo ar struzh ha studiet e vez o sevel rolloù ar spesadoù-plant (spesadoù struzhel) a c’heller kavout en ur spas douar bennak pe un trevreizhad (ekosistem). Lakaet e vez e-tal al loened lec’hel.
Al levrioù skeudennet ma kaver enno renabloù ar spesadoù-plant evit o teskrivañ hag o anavezout a vez graet plantennaouegoù eus outo.
Miret e vez dastumadegoù ar spesimenoù (da lavaret eo plant lakaet da vezañ kraz) el louzaouegoù. Ur rouedad louzaouegoù a zo bet savet er bed a-bezh ken eo a-bouez evit ar votanikourien bezañ gouest pe adkavout a pezh a zo bet diskoachet dija ha d'ijinañ anvioù-plant nevez mar bez ezhomm.
Struzh |
2505 | https://br.wikipedia.org/wiki/Familh | Familh | Ur familh a zo, er yezh pemdez, ur rummad tud kar an eil d'egile,
Ur familh a c'hall bout ur rummad sokial, eus ar re a vez studiet gant ar sokiologourien,
Graet e vez gant ar ger "familh" e matematik evit hollegañ an naouturioù à n-uplet hag a heuliennoù. |
2507 | https://br.wikipedia.org/wiki/Luc%27hskeudennerezh | Luc'hskeudennerezh | Ar luc'hskeudennerezh (pe ar fotografiezh) zo ur rummad teknikoù da enrollañ skeudennoù hag un arz, ur skourr eus Arzoù ar Gweled ; ur skiant hag a implij an teknikoù-se eo ivez.
Teknikoù al luc'hskeudenniñ
Istor al luc’hskeudennerezh
Krouet ma oa bet gant danvez ha teknikoù eeun e c'hellas al luc'hskeudennerezh tennañ splet eus nevezadurioù a-leizh : teknologiezhioù ha teknikoù war tachennoù an optik, ar gimiezh, ar mekanikerzh, an tredan, an elektronik hag ar stlennegezh.
Ijinañ
Abaoe pell e oa anavezet an div anadenn a oa ezhomm evit kaout luc’hskeudennoù. Da vare Aristoteles e ouied lakaat ar gwirvoud en ur voest ; trawalc’h e oa ober un toull bihan (stenop) en ur « gambr du » (camera obscura) evit gwelet ur skeudenn eilpennet war foñs gwenn ar voest. Gouzout a ouie an alkimiourien ivez ez a ar gloridenn argant (AgCl) da zuañ abalamour d’ar gouloù. War-du 1780 e teuas Jacques Charles, anavezetoc’h p’en doa ijinet an aerlestr c’hwezet gant hidrogen, a-benn da sonnañ, met un doare dibad, un drolinenn a veze lakaet da zont war wel gant argerzh ar gambr du war un tamm paper spluiet a gloridenn argant. Thomas Wedgwood (1771-1805) a reas arnodennoù peuzheñvel gant an nitrat argant) (AgNO3 ; sevel a reas ur c’hounskrid diwar-benn an dra-se e 1802. Evit John Herschel, deskrivañ a reas perzhioù an hiposulfit natriom (Na2S2O3, 5H2O), deuet da vezañ ar stabilaer, e 1819.
Joseph Nicéphore Niépce, ur ijinadennour eus Chalon-sur-Saône, a veskas an tri doare-ober-se evit stabilaat skeudennoù (a galite etre) war blakennoù staen goloet a der-douar Judea, ur seurt koultron naturel a galeta ouzh ar gouloù (1826 pe 1827) ; Al luc’hskeudenn gentañ a ziskouez unan eus kazelioù e di e Saint-Loup-de-Varennes (Saône-et-Loire). Gwelet e vez al luc’hskeudenn-se e Skol-veur Austin (Texas) abaoe 1963, pa oa bet roet gant Helmut Gernsheim d’an ensavadur-se. Ma vez sellet mat ouzh ar skeudenn-mañ e weler eo dibar ar sklêrijennañ warni. Meur a eurvezh, evit gwir, e oa padet ar paouezadenniñ (etre 14 ha 18 eurvezh evit doare) ; gant an heol e oa bet sklêrijennet ar voger war an tu dehoù da gentañ, ar voger war an tu kleiz diwezhatoc’h en devezh.
Pa oa aet N. Niépce d’an Anaon e 1833 e kendalc’has Louis Jacques Mandé Daguerre da wellaat an doare-ober. Kavet e oa bet gantañ pennaenn diskuliañ ar skeudenn da zont. Kavout a reas Daguerre an tu da verraat ar frapad paouezadenniñ. War-dro dek munuennt a oa trawalc’h neuze. E 1839 en doa lakaet ar gouzieg ha kannad François Arago da anavezout e ijinadenn. Hemañ a zegasas e damm skoazell dezhañ.
E 1839 ivez e oa bet kinniget ijinadenn Daguerre, an dagerskeudenniñ, da Akademiezh skiantoù Bro-C'hall. Er bloaz-se eo e vez lavaret neuze e oa bet krouet al luc’hskeudennerezh. Gwellaet e oa bet ijinadenn Niépce, evit gwir, ha netra ken. Dont a reas ar Stad c’hall da vezañ perc’hennez war an ijinadenn dre baeañ ul leve-bevañ bloaziek a 6 000 lur da Zaguerre hag a 4 000 lur da Isidore Niépce, mab da Nicéphore, ha reiñ a reas an ijinadenn e donezon d’ar bed da c’houde.
Gant an dagerskeudenniñ e teued a-benn da gaout skeudennoù goude un hantereurvezh paouezadenniñ « hepken » pa veze digoumoul an oabl. Abalamour da se eo un tammig arvarus tapout luc’hskeudennoù : ar straedoù e Pariz a seblant bezañ didud, ha pa vefe tud a-leizh enno pa oa bet tapet al luc’hskeudennoù. Krouet e oa bet al luc’hskeudennerezh avat. Al luc’hskeudenn gentañ o taolenniñ tud a voe graet diwezhatoc’hik : ur c’hoarer-straed o koarañ botoù un tremeniad. Difiñv ha diflach e oa chomet an daou zen e-pad un nebeud munutennoù.
Emdreiñ
Buan-kenañ ec'h emdroas al luc’hskeudennerezh da c’houde. Disoc’h an enklaskoù, evit gwir, a voe akuitizet gant ar Stad c’hall ha pep hini en doa gallet buan-kentañ gwellaat al luc’hskeudennerezh.
Teir lodenn zo en araokadennoù :
berraat ar frapad paouezadenniñ dre greskiñ elfenn ar roll niverennet, kizidigezh al lurelloù kizidik ha goulaouusted al lagadoù ;
gwelaat stabilted an tennadennoù ;
eeunaat an implij eus al luc’hskeudennerezioù, dre grouiñ luc’hskeudennoù skañvoc’h-skañvañ ha marc’hamatoc’h-marc’hadmatañ, dileizhadoù stabil, ar pezh a vire ouzh an dud da zornata produioù kimiek, ha kregiñ da implijout an urzhiataerezh, gant niverelaat ar skeudennoù, da lavaret eo al « luc’hskeudennoù niverel ».
Ar film ginel
William Henry Fox Talbot (1800-1877) a reas enklaskoù ivez adalek 1833, pa oa N. Niépce]] ha J. Daguerre oc’h ober kemend-all. E 1840 en doa krouet ar « c’halotip, un argerzh ginel-ha-mat a roe an tu da liesskignañ skeudennoù.
Enklaskoù all a oa bet graet da c’houde hag e-se e oa bet gwellaet perzhioù ar skeudennoù tamm-ha-tamm, kizidigezh al lurelloù tener, hag eeunaat ar skeudtapañ : 1847 « argerzh an albumin » (Claude Félix Abel Niépce de Saint-Victor, ur c’henderv da Nicéphore), 1850 « argerzh gant kolodion gleb » ha 1851 « ambrotip » (Frederick Scott Archer), 1852 « ferotip » (Adolphe-Alexandre Martin).
Félix Tournachon, anavezet gwelloc’h dre e lesanv « Nadar », a reas un implij kenwerzhel anezhañ. Poltredoù eus pennoù-bras ar mare-se a reas, hag e 1858 al luc’hkeudenn gentañ dre nij e Bièvres : ul luc’hskeudenn eus Pariz a dapas diwar bourzh un aerlestr.
Ar film gwevn
Al luc’hskeudennoù gentañ (gwenn ha du pe emliv) a veze graet war plakennoù gwer bras, pounner ha bresk-mat. E 1884 ez ijinas George Eastman lurelloù kizidik ha gwevn : ar film e keluloid. Gallout a raed mirout meur a skeudenn warnañ e-barzh ar benveg-luc’hskeudenniñ. Distroadet e voe ar plakennoù gwer neuze. Gant ar binvioù-luc’hskeudenniñ a oa deuet da vezañ bihanoc’h e oa aesoc’h tapout skeudennoù (hogos) e pep lec’h hag e kement degouezh zo.
Ar C’hodak a voe ar benveg-luc’hskeudenniñ kentañ a oa bet aozet gant ar gompagnunezh Eastman. Gallout a raed enrollañ ur c’hant skeudenn bennak war ur skor gwevn. Ur wech louc’het ar filmoù, ar binvioù a veze adkaset da Rochester (NY) ma vezent diskuliet. Ur wech tennet al luc’hskeudennoù e vezent adkaset d’o ferc’henn, asambles gant ar benveg adkarget.
Ar film 35 mm hag ar binvioù bihan o furmad
E 1909 e oa bet ar Gall Étienne Mollier gant ar soñj da implijout ar film 35 mm en e venveg-luc’hskeudenniñ lesanvet ar Cent-Vues, un benveg « godell » a dape kant luc’hskeudenn 18/24 mm diouzh renk. Ar Cent-Vues a voe produet e 1910 ha garedonet e oa bet gant ar Vedalenn aour er Genstrivadeg Lépine. Kenwerzhekaet e oa bet met ne reas ket berzh-kaer. E 1913 e savas Oskar Barnack kentpatrom kentañ al Leica, a voe kenwerzhekaet adalek 1925 hag a oa voe an hini kentañ eus ar binvioù a rae er furmad 35 mm|24 x 36 mm]], a voe implijet peurliesañ betek dibenn an .
Ar tu-mat eeun
War-dro 1948 e savas an doktor Edwin H. Land ar benveg kentañ da ziskuliañ war ar prim, ar Polaroid, hag e 1962 e azasaas ar argerzh ouzh al liv.
Ar stummoù kentañ eus ar Polaroid a oa un etregineg enno. Er bloavezhioù 1980 e voe gwellaet an teknik evit chom hep ober gantañ hag evit kaout un tu-mat eeun gwirion.
Unan eus an enklaskoù kentañ war al luc’hskeudennerezh eo koulskoude. Labourat a reas ar Gall Bayard war an dra-se war-dro 1838-139, e-keit ma oa N. Niépce ha J. Daguerre o plediñ gant an dagerskeudenner. Anavezout a reer H. Bayard peogwir en doa graet an emboltred kentañ, Autoportrait en noyé, dre implijout an teknik-se.
Un adstumm, al luc’hskeudennerezh bosek
Dre ma oa bet ijinet ar stereoskopiezh a-raok al luc’hskeudennerezh (Wheatstone, 1838), o doa kroget luc’hskeudennerien da dapout luc’hskeudennoù bosek adalek 1841. Graet e veze daou baouezadur diouzh renk met gortozet e veze ur pennadig etre an daou skeudtapadur.
Evit ar poltredoù ne c'helled ket ober an daou skeudtapadur dre ziv wech, hag evit se e oa bet savet luc’hskeudennerezioù gant daou lagad adalek ar {{bloavezhioù 1850]].
Al luc’hskeudennerezh niverel
Gant an teknikoù urzhiataerezh e c’haller treuzfurmiñ ur skeudenn en un heuliad poentoù skedus, ar pikseloù, a vez dewerzhet o ferzhioù dre sifroù. Gant an niverelaat e c'heller adsevel ar skeudennoù diouzh an druilh war trobarzhioù urzhiataerezh azasaet : gallout a reer evel-se tretañ anezho gant meziantoù tennañ hag eilaozañ ha goude moullañ pe skignañ anezho er furmad niverel.
Diaes eo plediñ gant an deknologiezh-se, zo disheñvel-mik diouzh an argerzhoù fizik-ha-kimiek kentañ, abalamour da empentiñ kaptorioù elektronek ar skeudenn a gemer lec’h ar film. Emdreiñ a ra buan-kenañ diarunusted ar pikseloù, da lavaret eo an niver a bikseloù a c’haller genel dre skeudenn hag ar gizidigezh. N’eo ket dister dra an niver a fotositoù dre vilimetr-karrez, ha pa vefe perzhded ar skeudenn, evel evit an teknikoù kozh, diouzh arventennoù niverus all, evel ment ar c’haptor, a glot gant galloud disrannañ al lagadoù implijet. En ur implijout un hevelep lagad ec'h eo gwelloc’h perzhded al luc’hskeudennoù graet gant ur c’haptor 12 milion a bikseloù furmad leun eget ar re a vez graet gant kaptor ur benveg niverel, dezhañ an hevelep niver a bikseloù.
Gant al luc’hskeudennerezh niverel e c’haller eiltretañ hag eilaozañ ar skeudennoù gant un urzhiataer hag ur meziant tretañ niverel. Gant ar meziantoù-se e c’haller krouiñ diouzh ar c’hoant, adalek reizhañ ar gouloù, an dargemm pe al liv betek an eilaozañ pe ar c’henaozañ skeudennoù.
Gant ar rouedadoù kehentiñ, an Internet hag ar servijoù kumuniezhel a luc’hskeudennoù en-linenn a oa deuet war wel e 2003 e vez implijet al luc’hskeudennerezh niverel e meur a zoare. Gant ar blogoù hag ar servijoù rannañ luc’hskeudennoù evel Pikeo pe Flickr e c’hall al luc’hskeudennerienn-verdeerien kaout binvioù ha servijoù evit kehentiñ, eskemm pe diskouez o luc’hskeudennoù niverel d’o familh, d’o mignoned, da dud o c’humuniezh pe d’an dud er bed ed a-bezh. Gant ar servijoù e vez kinniget doareoù korvoiñ en-linenn a-leizh : merañ an darempredoù, kinnigoù luc’hvannoù, lec’hiadur douaroniel, hag all. An arzourien hag ar vichereien a gav o c’hont peogwir e vez muioc’h a dud o selaou pe o welet anezho, kalz muioc’h eget ma vefent dirak tud en ul lec’h bennak.
Al luc’hskeudennerzh steredoniel
Er steredoniezh, un teknik pouezus eo p'eo bet graet dizoloadennoù diniver dre luc’hskeudenniñ ar[[korf-egor|c'horfoù-egor.
Un nebeud luc'hskeudennerien ha luc'hskeudennerezed brudet-mat
Festivalioù
Arle : Emgavioù etrebroadel al luc'hskeudennerezh
Fournels : Emgavioù Lunerezh Natur
Pariz : Miz al luc'hskeudennoù, bep daou vloaz ; Pariz Luc'hskeudennoù ; Saloñs ADPS ; Saloñs al luc'hskeudennoù
Perpinyà : Visa pour l'image, festival etrebroadel ar fotokazetennerezh
Vilafranca de Mar : Festimago
Montréal : Mizvezh al luc'hskeudennoù
Bamako : Emgavioù al luc'hskeudenerezh
Vevey : Festival al luc'hskeudennoù
Gwelet ivez
Arz al luc'hskeudennerezh
Roll al luc'hskeudennerien
Liammoù diavaez
Free Photo Hosting
Atersadenn gant ur luc'hskeudenner amatour
Atersadenn gant un den a blij dezhañ luc'hskeudenniñ kaktuz
Notennoù ha daveennoù
Luc'hskeudennerezh
Arzoù |
2508 | https://br.wikipedia.org/wiki/Republik%20Roma | Republik Roma | Republik Roma, pe ar Republik roman, a voe savet war-dro 509 kent Jezuz-Krist pa voe skarzhet ar roue etrusk Tarquin le Superbe, gant uhelidi Roma. Padout a reas betek -44, pa voe lazhet Julius Caesar, daoust ma ne voe flastret nemet e -31 gant emgann Actium, ha ne voe ofisiel ar fin anezhi nemet pa voe roet an titl a Augustus da Octavius e -27.
Gerdarzh
Ar res publica, ar republik, eo tra ar bobl, an holl.
Magistraded ha Sened
Renet e oa Roma gant magistraded dilennet gant an holl geodediz, met evit ur bloavezh hepken. Votet e oa al lezennoù gant an holl geodediz ivez. Ur Sened, tri-c'hant henvagistraded ennañ, a veze i izili anvet gant ar sensored, an uhelañ magistraded. Ne rene ket ar Sened, met e roe alioù a-bouezh bras ha den ne grede chom hep heuliañ anezho dre aon e c'hoarvefe dezhañ darvoudoù fall. Embann a rae ar Sened Senatus-consultum ha ma veze ar republik en argoll e c'hell votiñ un urzh evit ar goñsuled : Caveant consules ne quid detrimenti res publica capiat (Ra ziwallo ar gonsuled na c'hoarvezfe d'ar republik digoll ebet). Ma oa un arvar milourel bras e c'hellfe ar Sened envel un diktator hag ur mestr ar varc'hegiezh evit kondui an armeoù.
Pobl Roma
Ur seurt demokratelezh e oa e Kêr Roma pa veze votet an holl lezennoù gant bodadeg ar Bobl, ar C'homitia tributa (bodadeg ar meuriadoù) e veze graet eus outo. Koulskoude e oa un vodadeg bihan ha ne veze aotreet dibab an izili nemet d'ar re binvidik. Ar C'homitia centuriata-mañ a oa karget envel ar vagistraded uhel. Dre vras e rene aferioù Roma ar re binvidik.
Ar renk enorioù (cursus honorum)
Gwerinidi ha patrisianed
Republik roman |
2509 | https://br.wikipedia.org/wiki/Touristerezh | Touristerezh | Pleustriñ war an touristerezh a zo beajiñ ha chom pell eus ar gêr e-pad ouzhpenn un nozvezh.
Er penn-kentañ ne veze komzet eus touristerezh nemet pa veze baleet evit en em ziduiñ (ha fall ha fonnus, ouzhpenn-se, alies a-walc'h). Bremañ e c'holo industriezh an touristerezh an holl obererezhioù ekonomikel (treuzdougen, letioù, pretioù, hag all) a vez implijet p'en em ziblas un den en un doare digustum.
Hag e c'hall bezañ evit ober aferioù ("touristerezh aferioù) pe evit ur pirc'hirinaj ("touristerezh relijiel").
Dedennet e vez an tourist gant ar sevenadur ha gant natur al lec'hioù gweladennet gantañ. E-pad pell eo bet miret an oberiantiz-se evit an dud pinvidik. Dibaoe eo deuet an touristerezh da vezañ un industriezh wirion, pa oa en em lakaet da vale bro tud à renk etre eus broioù ar c'hornog (Frañs, Bro-Saoz, SUA...). An dra-se a zo bet posupl goude kresk live ar vuhez, ha goude an araokadennoù bet graet war tachenn an treuzdougen ivez.
Liammoù diavaez
Tourisme Bretagne
Touristerezh |
2510 | https://br.wikipedia.org/wiki/Impalaeriezh%20roman | Impalaeriezh roman | Impalaeriezh Roma (latin: Imperium Romanum [ɪmˈpɛri.ũː roːˈmaːnũː]; gresianeg: Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων, treuzlizherennadur. Basileía tôn Rhōmaíōn) eo an anv a reer eus ar Stad a gemeras lec'h ar Republik roman adalek ar bloaz 27 KJK.
Ledet e oa an Impaleriezh roman war tiriadoù ramzel tro-dro Mor Kreizdouarel, gant Norzh Afrika, Kornôg Azia. Renet e oa an implaeriezh gant impalaerien. Kalon an impalaeriezh roman a oa Italia ha kêr-benn a oa Roma. An impalaeriezh a zo bet renet goude-se gant meur a impalaerien war ar memes-tro, o vezañ rannet etre Impaleriezh roman Kôrnog hag Impaleriezh roma Reter. Goude freuzadenn Impaleriezh roma Kornôg e 476, ne chome nemet Impalaeriezh roman ar Reter gant Kergustentin evel kêrbenn.
An anv
Daou dra war un dro a roer da intent gant al lavarenn Impalaeriezh roman (latin : imperium rōmānum, gresianeg krennamzerel : Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων Vasileía tón Romaíon "Rouantelezh ar Romaned" , italianeg : Impero romano) :
ar riez a oa he c'hêr-benn e Kêr Roma hag a glaskas ren war an holl diriadoù en-dro d'ar Mor Kreizdouar e-pad an Henamzer ;
renad ar riez-se adalek diwezh ar I kantved kent Jezuz-Krist.
Istor
Staliet e voe ar renad gant Caius Julius Caesar Octavianus (Aogust), gourniz hag advab Caius Julius Caesar, goude ar brezelioù diabarzh a c'hoarvezas er Republik roman e dibenn ar Iañ kantved kent JK. Peurvuiañ e lakaer ar bloaz 27 kent Jezuz-Krist da zeroù renad an impalaeriezh roman, ar bloaz ma voe roet da Octavius gant ar Sened roman an titl a Aogust gant ar galloudoù uhelañ.
Koulskoude ne oa nemet lakaat war-wel hag ez-ofisiel saviad ar riez abaoe Emgann Actium pevar bloaz a-raok, e 31 kent Jezuz-Krist, pa oa bet trec'h Octavius war armeoù Marcus Antonius ha Kleopatra. Ouzhpenn-se e veze boazet Roma ouzh an unpenniezh abaoe mare diktatouriezh Caius Julius Caesar.
Biskoazh n'eus bet embannet e oa ur renad nevez a vije impalaeriezh e anv. E-pad pell ec'h eo bet miret gwiskamantoù ha pennaennoù ar Republik roman, rak aon bras o deveze ar Romaned ma vije renet ur c'hemm enep an henvoazioù hag enep youl an doueoù marteze.
Hervez an istor ofisiel, diwar o intrudu en em lakae ar Republik, ar Bobl hag o Sened etre daouarn un den hepken. Princeps senatus ("penn ar sened") e oa e ditl boutinañ, ha ne oa nemet hini ar senedour en doa aotre da gomz a-raok an holl. Ur wech c'hoazh e oa ur ster relijiel kuzh pa grede ar Romaned e oa an den kentañ o komz an hini awenet gant an doueoù hag e veze selaouet pizh outañ.
Abalamour d'an aon rak ar c'hemm e vezed kustum ivez er mareoù kentañ da reiñ d'ar princeps an titl a gonsul, a oa ar rezhaouer uhelañ er Republik.
Aogust, hag eñ an advab, en doa lakaet anv caezar ("impalaer") a-raok e anv-familh, ha diwar ar skouer-mañ ec'h eo bet graet heñvel gant an impalaerien a voe war e lerc'h. Un titl eo deuet da vezañ, ha tsar, pe c'hoazh ksar, zo anvioù a enor a veze roet da impalaerien Rusia, Bulgaria ha Serbia, ha kaiser evit an impalaerien alaman hag aostrian.
Ingal e veze roet titloù ouzhpenn d'ar princeps, hag imperator en o zouez ; eus ar ger imerator e teu impalaer. D'ur jeneral trec'hour e veze roet gant e soudarded a-raok ar boaz d'e reiñ d'ur senedour.
An Impalaeriezh roman e voe ar Stad galloudusañ a-fed armerzh, sevenadur, politikerezh hag arme en e vare. Chomet eo unan eus ar brasañ impalaeriezhoù a zo bet biskoazh. En e barr dindan ren an impalaer Trajan e oa ledet war 5 milion a gilometradoù karrez. En e zalc'h e oa e-tro 70 milion a dud, 21% eus poblañs ar bed er mare-se.
Dre ma padas pell ha war un tiriad bras ez eo chomet an impalaeriezh roman un diazez evit ar yezhoù gresian ha latin, a-fed sevenadur, relijion, ijinerezh, savouriezh, prederouriezh, Gwir ha stummoù gouarnamantoù evit kantvedoù goude ma oa aet da get. En Europa ar Grennamzer e voe klasket adsevel impalaeriezhioù par d'an hini roman : Impalaeriezh Latin ar Reter (1024-1261) goude ar pevare Kroaziadeg, hag an impalaeriezh roman Santel German. Dre nerzh trevadenniñ Europiz goude mare an azginivelezh, hag ar stadoù krouet goude, ar sevenadurezh c'hresian-goman ha yuzev-kristen a voe ledet dre ar bed, hag a yeas da ziazez ar bed a-vremañ.
Gwelet ivez
Roll an impalaerien roman
Proviñsoù roman
Impalaeriezh roman |
2512 | https://br.wikipedia.org/wiki/Mor%20Kreizdouar | Mor Kreizdouar | Ul lodenn eus ar Meurvor Atlantel eo bet ar Mor Kreizdouar, met kazi kaeet eo bet gant an douaroù. En Norzh eo klozet gant Europa, er Su gant Afrika hag er Reter gant Azia. N'eo digor nemet eus tu ar c'hornaoueg gant strizh-mor Jibraltar na ra nemet 14,4 km.
Gant ar vorourien e vez graet ar Mor Kreizdouar Euroafrikan pe Mor Kreizdouar Europa anezhañ evit ober ar c'hemm etrezañ hag ar morioù kreizdouar all.
Un hent bras-kenañ evit an treuzdougerezh dre vor eo bet er Ragistor hag en Henamzer pa zeuas da vezañ anat d'ar pobloù o doa ezhomm d'ober kenwerzh ha da sevel liammoù politikel ha sevenadurel, en o zouez pobl Egiptiz kozh, pobl ar C'hresianed, pobl ar Romaned ha pobloù ar Reter, Semited (an Arabed, ar Fenikianed hag ar Yuzevien en o zouez) ha Persed.
Unan eus mammennoù pennañ sevenadur ar C'hornôg eo bet ar pezh a zo c'hoarvezet a-gozh war aodoù ar Mor Kreizdouar.
An anv
Kreizdouar (kreiz + douar) a zeu eus troidigezh rik an anv-gwan latin mediterraneus, hemañ o treiñ ar gregaj mesogeios (μεσογεῖος).
Bez' ez eus (bet) anvioù all :
Mare nostrum (Hor mor) evit ar Romaned;
"Mor bras" pe "Mor Kornôg" er Bibl;
ha-Yam ha-Tichon (הים התיכון) ar mor e-kreiz e hebraeg modern. Un droidigezh eus an alamaneg eo: Mittelmeer
Akdeniz (ar mor gwenn) e turkeg.
Kreizdouar
Mor Kreizdouar |
2514 | https://br.wikipedia.org/wiki/Latin | Latin | Ur yezh italek eus kerentiad ar yezhoù indezeuropek eo al latin. Yezh ar Romaned en Henamzer e oa hag e voe implijet gant an diplomatiezh betek ar . Ur yezh voutin d'an holl vroioù europat ha kristen e oa diwar ar pouez a oa gant an Iliz katolik roman. Chomet eo un danvez-studi ret evit ar grennarded hag ar studierien en Europa betek derou an goude Jezuz-Krist.
Renket eo al latin e-touez ar yezhoù aet da get ha koulskoude e chom unan eus an teir yezh ofisiel ma ra ar Sez Santel ganto goude bezañ bet yezh ret al liderezh katolik er C'hornôg (hag e chom implijet evit-se el liderezh tridentek). Ne vez ket mui desket d'an danvez-kloareged er c'hloerdioù, met e skolioù-meur pabel e Roma, e Breuriezh Sant Pius V hag e Breuriezh Sant Pius X ivez.
Un toullad tud o devez plijadur o komz e latin hag embann testennoù gant nevezc'herioù e-leizh (ober a ra ar Sez santel an dra-se ivez). N'eus nemet teurel ur sell ouzh Vicipedia, un doare latin eus Wikipedia ouzhpenn 120 000 pennad ennañ.
Istor
Yezh-vamm ar yezhoù romanek eo al latin pa zeu meur a yezh europat eus al latin poblel, ha n'eo ket eus ar yezh lennegel tamm ebet.
Ar yezhoù romanek :
galleg
italianeg
kastilhaneg (yezh Bro-Gastilha deuet da vezañ ar spagnoleg)
katalaneg
okitaneg
galizeg
portugaleg
romañcheg
roumaneg
Ha yezhoù nann-romanek o deus degemeret ul lodenn vras eus o gerioù : an albaneg hag ar saozneg (gerioù gallek deuet er Grennamzer pa oa ar galleg, yezh ofisiel ar roueed saoz a oa bet duged Normandi e Bro-C'hall.
P'eo bet al latin yezh ar ouiziegezh hag an deskadurezh alies ha yezh an Iliz katolik roman e-pad kantvedoù, n'eo ket dic'hortoz m'en deus bet ul levezon bras war un toullad mat a yezhoù europat.
Latin ar Grennamzer
A-wechoù e vez graet gant latin izel evit termeniñ al latin skrivet eus diwezh an Henamzer betek mareoù kentañ ar Grennamzer. Goude e vez komzet eus latin ar Grennamzer. Latin klasel a vez graet eus ar yezh skrivet gant Cicero ha Julius Caesar er c'hantved kent ar C'hrist. E latin ar Grennamzer ez eus en em silet gerioù deuet eus ar yezhoù germanek hag ivez eus termenoù cheñchet o sterioù dindan levezon ar gristeniezh. Da skouer : Credo, scriptorium.
Ezhomm a oa en Europa ar Grennamzer eus jubennourien ha troourien evit mont eus al latin d'ar yezh lec'hel hag ar c'hontrol. E galleg e veze graet latiniers eus outo hag e brezhoneg latinerien. Chomet ez eus roud eus ar ger-se e Breizh pa gaver an anv-familh Latimier c'hoazh.
Ar c'hentañ geriadur embannet e Breizh (hag e Bro-C'hall) eo bet ar C'hatolicon (1499), ur geriadur teiryezhek, brezhoneg-galleg-latin. Kelennet e veze al latin e brezhoneg evel e tiskouez an Donoet, ur yezhadur latin e brezhoneg.
Al latin bev
Betek fin an e veze ret kinnig hag embann e latin tezennoù war ar medisinerezh ha war ar skiantoù. Paeet e veze ur studier latineger evit an droidigezh.
Chomet eo al latin yezh diplomatiezh ar Vatikan, met muioc'h-muiañ a ziaesterioù o devez ar gloer evit ober gantañ. Diaes eo d'ar gardinaled komz ha skrivañ ul latin a-zoare. Ne chomfe nemet daou gardinal e-doug bodad Sened-kardinaled 2005 (evit dilenn ar Pab) a zo bet gouest da gompren hag ar Pab nevez en o zouez.
Ur servij evit al latin modern ha kempred a ren ar Sez Santel ha 60 000 ger a zo bet ouzhpennet abaoe daou c'hant vloaz evit lakaat ar yezh a-blom gant ar bed kempred. Ne c'heller ket krediñ n'eo ket mui bev al latin c'hoazh ha pa vije lavaret ar c'hontrol d'an aliesañ.
Al latin hag Unaniezh Europa
Ur wech an amzer ec'h implij Unaniezh Europa al latin pa ne c'hell ket ober gant al liesyezhegezh ofisiel. Setu perak e ra gant formulennoù simpl e latin evel he ger-ardamez (sell ouzh ar foto).
Da vezañ kendalc'het
Gerioù
latinat a zo komz latin,
latinaat, lakaat e latin.
Liammoù diavaez
Lec'hienn ar Wikipedia latin : Vicipedia
Ephemeris Ar gazetenn e latin.
Latin
Yezhoù aet da get
Yezhoù Europa
Yezhoù Keoded ar Vatikan |
2515 | https://br.wikipedia.org/wiki/Porched%3APrederouriezh | Porched:Prederouriezh | Porched:Prederouriezh
Prederouriezh |
2516 | https://br.wikipedia.org/wiki/ISKCON%20%28Hare%20Krishna%29 | ISKCON (Hare Krishna) | Anv ofisiel ar strollad-mañ eo Kevredigezh Etrebroadel evit Anaoudegezh Krichna (saozneg International Society for Krishna Consciousness (ISKCON)), met peurliesañ e vez graet ar re Hare Krichna oute gant an dud.
Ul luskad relijiel nevez, pe evit lod ur sektenn, eo ISKCON, diazezet war gredennoù ar vichnouegezh mod Gaudiya, da lâret eo e c'hell bezañ renket e-touez familh ar relijionoù a denn d'an hindouegezh. Diazezet eo ISKCON war ar bhakti yoga, da lâret eo kanañ meleudi da gKrichna hag e genseurtez Radha.
Degaset e voe ar c'hredennoù-se evit ar wech kentañ da broioù ar C'hornôg gant A.C. Bhaktivedanta Swami Prabhupada p'en em stalias e New York e 1966 evit prezegenniñ eno.
Dre vras
Anavezet e vez al luskad Hare Krichna gant an dud dre vras a-drugarez d'an izili a c'heller gwelet (nebeutoc'h-nebeutañ e gwirionez) gwisket evel menec'h eus India o tañsal hag o kanañ ar mantra meur dre straedoù bras kêrioù pennañ broioù Europa.
Ar mantra meur
Dont a ra lesanv al luskad diwar ar ganenn kanet gante a-hed ar wech a vez graet er maha mantra outi, da lâret eo ar ganenn veur.
Kavet e vez ar ganenn-se e skriturioù sakr an hindouegezh, da skouer an Upanichad Kali-santarana, ha skignet e voe dreist-holl gant Chaitanya Mahaprabhu, bet ganet e Mayapur (India) e 1486. Brudet-bras eo ar ganenn-se en India a-bezh ha kanet e vez gant an dud n'emaint ket e-barzh al luskad ISKCON ivez.
Setu pozioù ar ganenn:
HARE KRICHNA HARE KRICHNA KRICHNA KRICHNA HARE HARE
HARE RAMA HARE RAMA RAMA RAMA HARE HARE
Kanañ a ra meuleudi da anvioù an doue Chiva, Krichna ha Rama.
Kredennoù hag istor
Evit izili ISKCON ez eo Krichna kevatal da Vichnou ha hennezh e penn an holl zoueed. Kregiñ a reas ar bhakti yoga da geñver ar maread ar Vedaoù, met diorroet ha kaset da benn e oant dreist-holl gant Sri Caitanya Mahaprabhu e kornôg Bengal er bloavezhioù 1500s. Abalamour da se emañ renket ISCKON evel un doare hindouriezh vishnour gaudiya, da lâret eo e mod Bengal.
Kalz a dud a zo aet war hent ar vichouegezh doare goadiya en India dre vras, dresit-holl e kornôg Bengal hag Orisa abaoe ar grennamzer. Unan eus an diforc'hioù pennañ etre ar vichnouegezh doare gaudiya ha doareoù hindouegezh all, vichnoueger pe get, a denn d'ar fed ma vez kredet ez eo ene pephini un bezañs evitañ e-unan ha ne deu ket na netra dre vezañ enteuzet en netra.
Prabhupada an hini eo a degasas an doare hindouegezh-se d'ar C'hornôg dre krouiñ ISKCON hag ivez dre dreiñ meur a skritur sakr an hindouegezh diwar ar sañskriteg hag ar bengaleg, evel da skouer ar Bhagavad Gita, ar Srimad Bhagavatam hag ar Chaitanya Charitamrita.
Seizh pal ISKCON
Pa voe savet ISKCON gant Prabhupada e 1966 e tisklêrias en deveze al luskad seizh pal pennañ:
Skrignañ ar c'hredennoù dre ar gevredigezh en he fezh;
Lakaat an dud da anaout Krishna hervez ar Bhagavad-gita hag ar Srimad-Bhagavatam;
Kenstrollañ an izili evit o c'has tostoc'h-tostañ da gKrichna ha dre se skrigañ ar c'hredennoù en un doare ledanoc'h;
Kas war-raok al luskad sankirtana, da lâret eo kanañ ar mantra e lec'hioù foran hervez kelennouriezh Chaitanya;
Sevel ul lec'h sakr evit izili al luskad met ivez digor d'an dud all gouestlet da gKrishna;
Lakaat an izili da vevañ asambles hervez reolennoù simpl ha naturel;
Embann levrioù ha kelaouennoù evit skignañ kredennoù al luskad.
Klasket e vez gant tud ISKCON skignañ o c'hredennoù ha lakaat muioc'h-mui a dud da grediñ enne, dreist-holl dre brezegenniñ er straedoù en ur gannañ pe o werzhañ levrioù. Meur a gumuniezh hare krichna a zo dre ar bed a-bezh, gante tiez-debriñ, tiez-feurm ha skolioù zoken.
Daoust ma m'eo aet ISKCON mui-ouzh-mui war hent ar c'hornaouekaat, an holl izili a dremen hep debriñ kig, hep ober gant ar c'hoarioù arc'hant, hep evañ alkool pe c'hoazh tamm dramm ebet hag ivez hep kaout darempredoù revel nemet e vefe evit genel bugale gant ur c'houblad dimezet.
Kudennoù diabarzh war-lerc'h marv Prabhupada
Gant Prabhupada e oa bet krouet ISKCON ha gantañ e oa bet diorroet ha lakaat da greskiñ a-hed e vuhez.
Goude marv Prabhupada d'ar 4 a viz Du 1977 e teuas 11 ezel da vezañ gouroued veur (saozneg initiating gurus):
Tamala Krishna Gosvami
Satsvarupa dasa Gosvami
Jayapataka Swami
Hrdayananda Gosvami
Bhavananda Gosvami
Hamsaduta Swami
Ramesvara Swami
Harikesa Swami
Bhagavan dasa Adhikari
Kirtanananda Swami
Jayatirtha dasa Adhikari.
Diwar an 11 den-se, hiziv n'eus nemet 4 dioute a zo c'hoazh ezel eus ISKCON.
Hiziv emañ aferioù ISKCON dindan beli ur C'huzul Merañ (saozneg Governing Body Commission), bet krouet gant Prabhupada e-unan. Cheñchet kalz en deus ar C'huzul-se abaoe ma oa bet krouet gant Prabhupada ha kritiket kalz eo bet gant izili zo. Devamrta Swami eo anv Prezidant ar C'huzul Merañ.
Goude marv Prabhupada ez eo bet kemmet meur a gredenn ivez.
Kudennoù diavaez
A-hed an amzer eo bet tamallet pennoù ISKCON da vezañ kaset da benn skrapadennoù, krizeri war ar vugale ha flod. E penn kentañ ar bloavezhioù 80 e oa bet savet a-enep dezhe meur a brosez gant ISKCON barnet da baeañ gant kalz a arc'hant hag ivez gant pennoù zo eus al luskad lakaet en toull .
Hervez John Hubner ha Lindsey Gruson en o levr diwar-benn ar re Hare Krishna er Stadoù-Unanet Monkey on a Stick: Murder, Madness and the Hari Krishnas o doa kemeret perzh izili eus ar strollad e gwerzhañ struj hag armoù hag kiriek e vefe bet lod ivez da vezañ lazhet izili all.
Ar skandaloù braña a dennas d'an doare ma oa bet mac'homet bugale eus skolioù an aozadur gant pennoù ISKCON, dreist-holl gwalloberioù revel, bet anavezet ez-forna gant ISKCON e 1998 .
Goude ma oa bet tamallate ar strollad da baeañ 9,5 milion a dollaroù e lâras 430 den all o doa bet gouzañvet seurt gwalloberioù ivez ha freuzstal he doa ranket disklêriañ ISKCON
Gwelet ivez:
Hindouegezh
Liammoù diavaez:
ISKCON Lec'hienn ofisiel
ISKCON
Krishna
Hare Krishna
Plas ar maouezed e ISKCON
Vedabase
News
Dwarka
Vizag
Hindouegezh
Sektoù |
2523 | https://br.wikipedia.org/wiki/Veda | Veda | Ar Veda pe ar Vedaoù (ved en hindi ha veda e sañskriteg) a c'hoarvez eus ur stroll testennoù relijiel, anezho sichenn ar vedegezh hag an hindouegezh.
Kar eo ar ger veda d'ar wrizienn vrezhonek gouez- (gouzout). Gouezoniezh eo ster ar ger veda.
Graet e vez veda ivez eus testennoù all, da skouer : ar sthāpatya-veda (gouezoniezh an diazezañ) a zo anezhañ an tisavouriezh pe an adeiladiñ ; an Āyur-veda (gouezoniezh an hirhoal) a zo anezhañ ar medisinerezh. Met pa ne vez ket resisaet e talv ar Veda kement hag ar Ouezoniezh hec'h-unan. Ar śruti eo ar Veda-se. Dont a ra ar ger śruti eus ar wrizienn sañskritek ŚRU (klevet) a zo kar d'ar brezhoneg KLEV. Hervez an hengoun vedek e vez graet śruti eus an testennoù a zo bet "klevet" gant richied ha treuzfurmet e sonioù ganto. Lakaet e vez kemm etre ar śruti a zo bet diskuilhet d'ar richied, hag ar smrti a zo bet eztaolet gant mistri zenel.
Ar vedaoù a zo enno ar meulganoù, al lidoù hag ar mantraoù. Kontañ a reer 4 veda: ar Rg-veda, ar Yajur-veda, ar Sāma-veda hag an Atharva-veda.
Ar Rg-veda (Gouezoniezh ar rannoù) eo an hini koshañ. Savet e vefe bet war-dro 1500 kent Jezuz Krist.
Ar Yajur-Veda (Gouezoniezh formulennoù an aberzhioù) a zo bet dalc'het muioc'h eget ar re all peogwir e veze implijet er yajña-où, lidoù diazez ar vedegezh.
Ar Sāma-veda (Gouezoniezh ar sonioù heson). N'eus anezhañ nemet meulganoù (eus ar Rg-veda peurvuiañ) bet azasaet evit bezañ kanet.
An tri veda kentañ a vez graet anezho trayī vidyā: "ar ouezoniezh tripl".
An Atharva-veda (Gouezoniezh Atharvan) a zo izeloc'h e live. E-kichen ar meulganoù amprestet digant an tri all ez eus ennañ meulganoù hud dreistholl: strobinelloù karantez pe evit diwall diouzh enebourien a bep seurt.
Hindouegezh
Gerioù ha frazennoù sañskritek
Lennegezh India |
2524 | https://br.wikipedia.org/wiki/Sahaja%20Yoga | Sahaja Yoga | Ur strollad relijiel eo ar Sahaja Yoga diazezet war kredennoù doareoù resis an hindouegezh krouet gant an indianez Nirmala Shrivastava a reer ivez outi Shri Mataji Nirmala Shrivastava, Shri Mataji Nirmala Shrivastava ha Shri Mataji Nirmala Devi, bet ganet e 1923.
Hervez ar strollad, ur sektenn evit lod, ez eo ar sahaja yoga an hentenn nemiti a c'hell kas d'an emanaoudegezh dre dihuniñ nerzh ar c'h-kundalini. Diazezet eo neuze war sistem ar chakraoù.
Tud zo o deus savet groñs a-enep d'ar sahaja yoga o lâret ez eus ur sektenn anezhañ a walc'h empenn an izili dre evezhiañ ouzh o buhez en un doare strizh. Tamallet e vez da wallimplijout kredennoù ar yoga evit gounit ar muiañ a arc'hant posupl digant an izili.
Liammoù diavaez:
Sahaja Yoga Lec'hienn ofisiel ar Sahaja Yoga
Sahaja Yoga Australia
Sahaja Yoga Introduction
Sahaja yoga essentials
Yoga
Sektoù |
2526 | https://br.wikipedia.org/wiki/Iliz%20Satan | Iliz Satan | Iliz Satan (saozneg Church of Satan) a zo un aozadur didoueour gouestlet d'ar satanouriezh hervez Bibl ar Satanouriezh skrivet gant Anton Szandor LaVey e 1969.
Diazezet emañ kredennoù an Iliz dre vras war Satan pe Satanaz ar gKristeniezh, o kelenn ober dres ar c'honrtol diouzh ar pezh e vez kelennet gant ar relijionoù hengounel, dreist-holl dre disklêriañ emañ pep hini e karg eus e vuhez hag e dazont ha n'emañ kiriek nemet outañ e-unan.
N'eo ket evite neuze Satan un doare enep-doue a dlefer pep hini sentiñ outañ, met kentoc'h ez eo ar stanouriezh un hent relejiel "kleizour" a gas an dud war hent an emanaoudegezh drezi o-unan a dre ober diouzh o c'hoantoù hep soñjal er re all nag en un doue bennaket, forzh pehini e vefe.
Krouet e oa bet an Iliz e San Francisco d'an 30 a viz Ebrel, da geñver Gouel ar Gwrac'hed, e 1966 gant Anton Szandor LaVey, bet Beleg Meur an Iliz betek e varv e 1997.
Nac'hañ e ra an Iliz ar statud didailh er Stadoù-Unanet a c'hellfe kaout dre wir evel iliz m'emañ rak krediñ a ra e dlefe pep hini bezañ kiriek dezhañ e-unan evit ar pezh a ra.
Ne glask ket izili nevez dre vrudañ an Iliz, ha pep ezel nevez a rank bezañ ouzhpenn 18 vloaz. Ret eo ivez da izili an Iliz sentiñ ouzh lezennoù ar vro e lec'h m'emaint o chom.
Goude marv LaVey e 1997 e voe staliet e wreg Blanche Barton e penn an Iliz ha kenderc'hel a ra hounnezh da labourat gant an Iliz. E 2001 avat e roas he fost d'ur c'houblad izili abaoe pell Peter H. Gilmore a deuas da vezañ Beleg Meur an Iliz gant Peggy Nadramia da Velegez Veur.
Sêzva an Iliz emañ hiziv e New York e-lec'h m'emañ ar c'houblad Beleion Veur o chom.
Liammoù diavaez:
Lec'hienn ofisiel Iliz Satan
Ideologiezhioù
Relijionoù abrahamek |
2529 | https://br.wikipedia.org/wiki/Gresianeg | Gresianeg | Ar gresianeg () a zo ur skourr eus ar yezhoù indezeuropek en-e-unan. Studiet eo bet e istor diwar teulioù skrivet 3 500 bloaz zo hag ez int lod ar roudoù skrivet koshañ a c'heller kavout evit ur yezh indezeuropat. Komzet e vez gant 15 milion a dud, an darn vuiañ e Bro-C'hres ha e Kiprenez, met gant kumuniezhioù Gresianed divroet ivez.
Skrivet e vez ar gresianeg gant al lizherenneg c'hresianek, al lizherenneg wir kentañ zo bet er bed hag eo tad d'al latin ha d'al lizherenneg kirillek.
Gregaj – dismegañsus a-wezhioù, o taveiñ d'ur yezh lenneien digomprenus – ha gresim – ger lennek – a vez implijet ivez evit envel an henyezh.
Istor
Komzet ez eus bet gresianeg e Ledenez ar Balkanoù adalek an eil milved kt JK evel m'eo bet lakaet war wel pa oa bet diskoachet tablezennoù al linenneg B eus 1500 kt JK. Koulskoude n'eus ket liamm ebet etre al linneneg B hag al lizherenneg c'hresian hag hemañ a zeu eus al lizherenneg fenikian, doare-skrivañ an abjad (war-dro 1000 kt JK). N'eus ket bet kalz a cheñchamant abaoe.
Dre voaz e vez rannet istor ar gresianeg etre ar mareoù-mañ :
Mikenieg, yezh ar sevenadur mikenat a weler skrivet gant al linenneg B
Henc'hresianeg da gentañ ar gresianeg kozh-bras ha goude e teu ar gresianeg klasel. Hemañ a zo bet studiet koulz gant tud ouiziek ar bed muzulmat ha gant re Europa abaoe ar Grennamzer.
Gresianeg hellenistel (gresianeg ar c'hoine pe ar c'hoine a vez graet anezhañ ivez - koine « boutin »). Ur yezh c'hresianek boutin hag etrebroadel, an hini kentañ a zo bet, hag a zo deuet eus teuziadur an atikeg, rannyezh Aten gant rannyezhoù all. Deroù ar yezh voutin a c'heller adkavout diwar heñchadurioù armeoù Aleksandr Veur hag emdroadur an tiriadoù en deus aloubet. Pa renas ar sevenadur hellenistel en rn niver brasoc'h a vroioù e veze komzet ar c'hoine eus an Egipt betek harzoù an Indez.
Goude trec'h ar Romaned war Vro-C'hres e renas an divyezhegezh e Roma hag e meur a diriadoù an Impalaeriezh roman. Ar gresianeg boutin a zeuas da vezañ un eil yezh nann-ofisiel a gomze meur a zen, uhel pe izel, pe evel yezh kentañ pe evel eil yezh. Liammet eo ar gresianeg boutin gant deroù ar Gristeniezh peogwir eo bet skrivet an Testamant Nevez gantañ hag e seblant e prezege an Abostoled e gresianeg, darn anezho gant un anv gresianeg (Kephas (Pêr), Mazias, Taddeos). Anvioù all a vez roet d'ar yezh hellenistel : rannyezh Aleksandria, gresianeg goudeklasel ha gresianeg an Testamant Nevez ivez.
Gresianeg ar Grennamzer : ur c'hendalc'h d'ar c'hoine eo bet ar yezh ofisiel ha vernakular a veze komzet en Impalaeriezh Bizañs e-pad ar Grennamzer. Anvet e vez gresianeg bizantat ivez.
Nevezc'hresianeg : Emdroad ar gresianeg a-vremañ diwar ar gresianeg ar bobl (dhimotiki) a c'hell bezañ adkavet adalek deroù ar Grennamzer.
Da vezañ kendalc'het
Gwelet ivez
Dhimotiki
Katharevousa
Meneger yezhoù ar bed
Gresianeg
Yezhoù Unaniezh Europa |
2533 | https://br.wikipedia.org/wiki/St%C3%AAr%20Aon | Stêr Aon | Ur stêr e Kornôg Breizh eo ar Stêr Aon pe an Aon. War 145 km e tiskenn adalek hec'h eienenn e-kichen Lohueg (Treger ; Aodoù-an-Arvor) betek lenn-vor Brest etre Rosloc'hen (Kerne - Penn-ar-Bed) ha Landevenneg (Kerne ; Penn-ar-Bed). Graet e vez Richer Kastellin eus hec'h aber pa ya al lanv betek ar gêr-se a-hed un hir a wazhenn.
War an hanterad izel eo bet kanoliet er bloavezhioù 1830 evit bezañ ul lodenn eus ar Ganol Naoned-Brest etre Meilh-ar-Wern ha Pont-Triffen, poent-kej etre an teir c'humun Speied, Kledenn-Poc'hêr ha Landelo hag etre ar Stêr Aon ha lodenn ganoliet ar stêr Iêr.
Adstêrioù
En tu dehoù
Rudalveget
Beurc'hoad
Stêr Arc'hant
Elez
Stêr Wanez
Dourdu (Doufine)
En tu kleiz
Iêr
Gwazh an Teir feunteun
Kumunioù a red ar stêr etrezo
Lez kleiz : Plourac'h, Poullaouen, Kerglof, Kledenn-Poc'hêr, Speied, Sant-Wazeg, Laz, Santoz, Gouezeg, Lotei, Sant-Kouled, Kastellin, Dineol, Tregarvan, Argol
Lez dehou : Bolazeg, Skrigneg, Lokmaria-Berrien, Plouie, Landelo, Kastell-Nevez-ar-Faou, Lennon, Pleiben, Meilh-ar-Wern, Sant-Segal, Pont-ar-Veuzenn, Rosloc'hen.
Dourioù-beuz
Meur a wech ez eus bet dourioù-beuz diwar ar glaveier diehan a c'hell kouezhañ war he diazad-doureier. Goude dourioù-beuz bras e 2000 ez eus bet divizet gant Kuzul-departamant Penn-ar-Bed ma vefe savet ur stankell e Meilh-ar-Wern e-lec'h skluz ar Gilli C'hlas. 8 rañvell a ya da glozañ, ez-aotomatek, an hent pe d'an dour dous pe d'al lanv hervez al liveoù anezho.
Pennadoù kar
Roll stêrioù pennañ Breizh
Roll stêrioù Breizh renket hervez o hirder
Aon
Stêr Aon |
2536 | https://br.wikipedia.org/wiki/Falun%20Gong | Falun Gong | Falun Gong (sinaeg hengounel: 法輪功; sinaeg eeunaet: 法轮功; treuzskrivadur pinyin: Fǎlún Gōng; "Ober gant Rod al Lezenn") pe Falun Dafa (sinaeg hengounel: 法輪大法; sinaeg eeunaet: 法轮大法; treuzskrivadur pinyin: Fǎlún dàfǎ; "Lezenn Veur Rod al Lezenn") a zo ul luskad speredel a orin sinaat. E Sina e vez klasket flastrañ al luskad-mañ rak hervez gouarnamant Republik Pobl Sina ez eus ur sektenn anezhañ.
Hervez al luskad e-unan ez eo Falun Gong ur skol-breder qigong (氣功; qìgōng) diazezet war kredennoù hengounel Sina kar d'an Taiqi Quan.
Aet eo kalz war gresk abaoe ma oa bet digoret Falun Gong d'an holl ez ofisiel e 1992 gant an den a oa bet krouet gantañ, Li Hongzhi (李洪志) hag a zo o chom hiziv er Stadoù-Unanet) betek tapout tro-dro da 80 milion a izili e Sina e 1998 hervez sifroù ofisiel Sina. Aet eo war vrasaat ivez an niver a izili dre ar bed a-bezh, dreist-holl er Stadoù-Unanet, e Kanada, Aostralia hag Europa.
E Sina e vez klasket mougañ al luskad Falun Gong ha lazhet ez eus bet gant ar gouarnamant un 260 ezel bennaket ha savet ez eus bet luskadoù dre Europa o c'houlenn groñs e chomfe a-sav Sina da heskinat izili Falun Gong.
Hervez gouarnamant Sina ez eo Falung Gong ur sektenn hepmuiken hag hervezañ e vefe an aozadur kiriek da varv ouzhpenn 1600 den bet nac'het reiñ louzoù dezho. N'eo ket gwall sur seurt tamalloù, avat, evit aozadurioù a zifenn gwirioù mab-den evel Amnesty International.
D'an 23 a viz Genver 2001 eo marvet un den goude bezañ lakaet an tan ennañ e-unan e Plasenn Tiananmen, un ezel eus Falun Gong anezhañ hervez gouarnamant Sina.
Liammoù diavaez
Lec'hienn ofisiel (e galleg)
"Falun Gong, ur sektenn?" (e galleg)
Relijionoù
Sevenadur Sina |
2537 | https://br.wikipedia.org/wiki/Sandhi | Sandhi | Graet e vez sandhi (diwar ar sañskriteg संधि 'saṃdhi'; "liamm") gant ar yezhadurourien (da heul re India) eus kemmadurioù fonetikel a c'hoarvez gant ar soniadoù e degouezhioù 'zo. Arabat kemmeskañ ar c'hemmadurioù a c'hoarvez e brezhoneg hag e yezhoù all diwar abegoù yezhadurel hag ar sandhioù a c'hoarvez diwar abegoù fonetikel.
Pa c'hoarvez ar sandhioù e penn kentañ pe e dibenn ar gerioù e vez graet diavaez anezho ha pa c'hoarvezont e diabarzh ar gerioù e vez graet diabarzh anezho.
Sandhioù sañskritek
Renablet ha studiet pizh e oa bet ar sandhioù sañskritek hag ar reolennoù a ren anezho abaoe ouzhpenn 2500 vloaz zo en oberenn ar yezhadurour sanskritek Pānini (560-480 kent JK), an astādhyāyī. Lod anezho a zo heñvel e brezhoneg hag e sañskriteg.
Sandhioù brezhonek
Sandhioù diavaez
Pa vez heuliet kensonenn dibenn ur ger gant ur vogalenn e teu, dre vras, ar gensonenn-se da vezañ mouezhiet:
"Ramp eo" a vez distaget "ramb eo";
"Mat eo" a vez distaget "Mad eo";
"Plijus eo" a vez distaget "Plijuz eo".
Nemedennoù
Ar gerioù a echu gant "s" + kensonenn a chom divouezh:
"Prest eo" a vez distaget prest eo
"Fresk int" a vez distaget fresk int.
Kaletadur
A-wechoù, war-lerc'h ur gensonenn-dibenn, e c'hell ur gensonenn deroù-ger kaletaat ha dont da vezañ divouezh:
b deroù-ger a vo neuze distaget p, ha "pemp bloaz" a vez distaget "pemp ploaz"; heñvel e-barzh hent bras, mab-bihan, paotr bihan, bep bloaz ha plac'h pihan (e-lec'h plac'h vihan)
d deroù-ger a vo neuze distaget t, hag "ed-du" a vez distaget "etu"; heñvel e-barzh miz Du, lagad du, gwinizh du, ed-du, a-hed-da-hed, 'gav din, me 'gred din;
"Me gav din" a vez distaget "Me gaf tin".
pemzek dez hag eizh dez a skriver pemzektez, eizhtez, hervez an distagadur.
g deroù-ger a vo neuze distaget k, evel e pet gwech, dek gwech, kant gwech, miz Genver, dek gwenneg
z deroù-ger a vo distaget s en troiennoù tud zo, patatez zo.
Sandhioù diabarzh
Gallout a reer kavout sandhioù diabarzh e brezhoneg pa vez savet gerioù diwar meur a elfenn, ur rakger hag ur wrizienn da skouer.
Skouerioù:
"en" + "penn" a ro "empenn". Dirak ar gensonenn-weuz p eo deuet ar gensonenn-dant n da vezañ ar gensonenn-weuz m.
"pred" + "ti" a ro "preti". Dirak ar gensonenn zivouezh t eo deuet ar gensonenn mouezhiet d da vezañ divouezh t, ha kendeuzet eo bet an daou t.
addont, addozv
Sandhi tonennel
Sandhioù a c'hell c'hoarvezout gant tonennoù daou c'her kichen-ha-kichen. Graet e vez sandhioù tonennel anezho .
Gwelit ivez:
Sandhi tonennel
Fonetik ha fonologiezh |
2538 | https://br.wikipedia.org/wiki/Aon | Aon | Aon a c'hell bezañ:
an aon, ar from a santer dirak un dañjer, gwir pe faltaziet
ar Stêr Aon, a ya eus Lohueg, e Treger, betek Kastellin hag alese d'en em deurel e gevred lenn-vor Brest,
Aon, ur mab da Boseidon, doue ar mor hag ar c'hezeg en Hellaz kozh |
2539 | https://br.wikipedia.org/wiki/St%C3%AAranvadurezh | Stêranvadurezh | Ar stêranvadurezh eo ar skiant a bled gant studi anvioù ar stêrioù hag an dourredennoù dre vras. Klasket e vez an anvioù e-keñver ar gerdarzh (orin ar ger, pe etimologiezh). Ur studi a bouez eo evit an douriawourien o deus ezhomm anavezout anvioù ar stêrioù a vez studiet ganto.
Yezhoù orin an anvioù
An anvioù stêrioù koulz ar re a gaver liammet gant an torosennadur (anvioù an uhelennoù hag ar menezioù, dreist-holl) a vez miret e-pad kantvedoù pe milvedoù alies. Alies-tre e chom ar penngef en ur yezh kozh hag aet da get dindan gwiskamant ur yezh all hag en deus aloubet an tiriadoù ma red ar stêr drezo. Koulskoude e vez diaes-tre bezañ sur ma kaver un anv ha ne vefe ket e yezh orin koshoc'h c'hoazh eget ar yezh lakaet evel e hini gant an arbennigourien.
Anvioù stêrioù e yezhoù indezeuropek
yezhoù iberek
yezhoù germanek
yezhoù keltiek
yezhoù latin
yezhoù ligurek
Sell ivez ouzh stêranvadurezh Breizh
Lec'hanvadurezh
hidrologiezh |
2541 | https://br.wikipedia.org/wiki/St%C3%AAranvadurezh%20Breizh | Stêranvadurezh Breizh | Studiet eo bet lec'hanvadurezh Breizh hag e skourr stêranvadurezh Breizh dre glask penngefioù galianek pe vrezhonek. Koulskoude ne c'heller ket bezañ sur ne vije ket penngefioù en ur yezh indezeuropek pe nann-indezeuropek koshoc'h eget ar galianeg ha marteze eo c'hoarvezet d'ar brezhoneg degemer ha treuzwiskañ elfennoù ar yezh keltiek kevandirel (predeneg? galianeg?) ken tost e oa dezhi.
Mareadur an anvioù
Hervez Herve ar Bihan e c'heller renkañ stêranvioù Breizh e tri maread :
Mare an henindezeuropeg etre 2000 ha 1000 kent Jezuz-Krist
Mare ar stêranvioù keltiek adalek 1000 kent Jezuz-Krist
Mare ar stêranvioù brezhonek
Ret eo ouzhpennañ mare an anvioù gallek.
An anvioù stêrioù koshañ
Blavezh : hervez Léon Fleuriot e teufe eus ur ger rakkeltiek blau- = glas hag e talvezfe kement ha geuniek rak e Dornskrid Leiden e weler an henvrezhoneg blavati spisc'heriet evet latin paludati.
Ele : ar wrizienn rakkeltiek *al, *el, *ol = flodiñ (kavet Elái, Lai hag Eli e Bro-Gembre
Leger ha Liger : un anv a seblant kozh-tre evit ar stêrioù a dreuz Lannuon (Leger) hag Naoned (Liger). Merket eo bet an anv Liger gant Kaezar (c. 48 kent Jezuz-Krist).
Oud ha Don : eus *ult (kartennaoueg abati Redon) (cf. Lot, stêr e-kreiz Bro-C'hall anavezet gwechall dindan ar stummoù Ulta, Oltis, Oltus.
Evit an Don e kaver ar stumm latin Ultone e kartennaoueg abati Redon. Marteze e endalc'h anvioù kozh Oud ha Don (Breizh ha Rusia) ar wrizienn *ol- = flodiñ ivez
Renk : war Taolenn Peutinger e weler Reginea pe Reginca. Hervez Herve ar Bihan e teufe eus ur wrizienn rakkeltiek kavet e saozneg (rink), e kembraeg (rhinc), e latin (ringi) dezhi ar ster krozal.
An anvioù stêrioù keltiek
Aon, Av hag Aven : eus ar ger keltiek *aban hag *abn. E Bro-Gembre emañ ar stêr Avan hag e Bro-Saoz ar stêr Avon. Dont a ra eus ar wrizienn indezeuropek *abon (predeneg *abona, galianeg ambe, gouezeleg abhainn, kembraeg afon, latin amnis, sañskriteg ambu). Talvezout a ra kement ha stêr war a seblant.
Argenon : gwelet eo bet ar ger genou a gavfemp ivez en anv kêr Geneva. Hervez Léon Fleuriot e vije "tost d'ar genou". Indezeuropek e c'hell bezañ ar wrizienn.
Ik : tost e vefe d'ar ger latin acqua hag anv kozh ar stêr Yonne, Icauna.
Met re zisheñvel eo ar stumm heniwerzhonek esc evit bezañ rakkeltiek.
Intel : Hervez Léon Fleuriot, ar spisc'her euripi (dave d'ur wazhenn-vor c'hresian) evit en henvrezhoneg ectolli a vije evit stumm ur strizh-mor a zo gant ar stêr.
Goued ha Gouedig : E Vita Sancti Brioci e weler anv ar Goued troet gant al latin sanguis. (brezhoneg gwad, kembraeg gwaed, gwenedeg goed, predeneg *waito).
Leñv : Eus ar wrizienn a gaver e kerneveureg lef, e kembraeg llef hag e brezhoneg leñvañ. Pa eztaoler ur c'hlemm e c'heller ober un trouzig, trouz an dour o hiboudiñ.
Penngefioù
Aber : ur ganol-vor hir ha strizh a-walc'h e diwezh traonienn ur stêr. Roet eo bet an anv-mañ d'ur stêr e Kraozon a ya d'ober un aber (stêr an Aber). E Bro-Leon e kaver an Aber-Ac'h, an Aber-Benead (pe Benniget) hag an Aber-Ildud. Aberioù a zo e-leizh e Breizh, met n'eo ket chomet bev ar ger en eñvor ar bobl. Setu perak, dindan levezon an douaroniezh c'hallek e vez komzet eus les rias bretonnes evit an Aon, ar Belon, ar Blavezh, ar Gwilen, an Oded, ar Renk (dourredenn) hag all. Kavet e vez ar memes ger e Bro-Gembre.
Ben- : Kavet eo e-barzh anvioù kêrioù ha kêriadennoù lec'hiet war genou ur stêr :
Banastêr : genou ar stêr (e Sarzhav)
Ban-Gavr : e-kichen Gavr (Bro-Wened - Mor-Bihan)
Banintel : ur maner aet da get en Intel e genou ar stêr Intel
Benoded : ur gêr e genou an Oded
Binig : ur gêr e genou an Ik
Kember : troet e Kemper evit lec'hioù ma ya div dourredenn da gejañ : Kemper (Bro-Gerne - Penn-ar-Bed), Kemper-Gwezhenneg (Bro-Dreger - Aodoù-an-Arvor)
Ladrun
Hervez Jean-Yves Plourin ha Pierre Hellocou, ar stêr a ya eus feuteun Toullaeron betek an Ele (etre Ar Faoued ha Lannejenn) a zo Stêr-Laeron e gwir anv (ha n'eo ket an Inam, ur fazi graet er XIXvet kantved).
Dont a rafe eus lad- = flodiñ ha gronn = lagenn. Ur seurt geun eo gant dour o tont er-maez dioutañ. Ha n'en deus netra da welout gant al laeron o defe laeret ar stêr gwechall.
Lec'hanvadurezh Breizh
Stêrioù Breizh |
2543 | https://br.wikipedia.org/wiki/Lobsang%20Rampa | Lobsang Rampa | Tuesday Lobsang Rampa a oa anv-pluenn Cyril Hoskins bet ganet e Plympton (Bro-Saoz). Mervel a reas e 1981. Hervezañ e oa Lobsang rampa anv spered ul lama tibetek a oa deuet da chom en e gorf-eñ. Ar rak-anv Tuesday ("Dimeurzh") a deu diwar anv an devezh ma oa bet kemeret korf Hoskins gant al lama-se.
Skrivañ a reas meur a levr a-hed e vuhez o kontañ e yaouankiz e Tibet hag ar skiant en doa prenet eno. Deuet e oa da vezañ brudet-tre hag an darn vrasañ eus an dud a grede ennañ ne ouient ket e oa e gwirionez un den eus Bro-Saoz ha ne oa ket bet e Tibet biskoazh. Embannet e oa bet e levr kentañ, hag ivez an hini brudetañ, The Third Eye ("An trede lagad") e 1956. War-lerc'h eo bet diskwelet e oa faos an traoù kontet gantañ el levr-se, met daoust da se e kendalc'he -- hag e kendalc'h c'hoazh -- tud da grediñ ha da fiziout ennañ.
Gwech-ha-gwech-all e sav tud a-enep al levrioù-se a zo kaoz enne eus speredelezh Tibet ha doare boudaegezh ar vro-se hep ma vefe skrivet sklaer warne ez eo faltazi ha faos ar pezh a zo kontet enne.
Liammoù diavaez
Lec'hienn a-du gant Rampa
Fictitious Tibet: The Origin and Persistence of Rampaism Pennad o kritikañ Rampa (hir)
Pennad o kritikañ Rampa (berr)
Ganedigezhioù 1910
Marvioù 1981
Boudaegezh
Meneger ar skrivagnerien
Skrivagnerien Breizh-Veur
Skrivagnerien saoznek |
2544 | https://br.wikipedia.org/wiki/Luskad%20Kroui%C3%B1 | Luskad Krouiñ | Luskad Krouiñ (saozneg: "Creativity Movement") a zo anezhañ un aozadur relijiel diazezet war ar ouennelouriezh hag an enepyuzevegezh. Savet e oa bet a-ratozh-kaer evel ar relijion nemeti evit "Ar Re Wenn".
Evit al luskad ez eo ar ouenn wenn an hini wellañ hag ar re all a zo dindani. Nac'het e vez gantañ ivez ma oa bet lazhet juzevion gant an nazied hag a sav a-du gant an nevez-eugenouriezh, da lâret eo klask doareoù da "wellaat" an dud dre chench ar genoù. Pal seurt taolioù-arnod a zo kas war-raok ar re wenn hag o gwareziñ diouzh ar gouennoù all.
Etre 1996 ha 2002 e veze anavezet al Luskad Krouiñ evel Iliz Hollvedel ar C'hrouer (saozneg "World Church of the Creator" WCOTC) hag en diagent evel Iliz ar C'hrouer (saozneg "Church of the Creator") etre 1973 ha 1996.
Krouet e voe al Luskad dindan an anv Iliz ar C'hrouer gant Ben Klassen e 1973 pa embannas e levr Nature's Eternal Religion ("Relijion peurbadel an natur"). War-lerc'h e oa bet staliet Matthew F. Hale e penn ar strollad betek ma voe bac'het e tamallet da vezañ iriennet lazhat ur barner meur.
Staget e voe gerig Hollvedel ouzh anv al luskad gant Matt Hale e 1996 evit diskwel e klaske skignañ o c'hredennoù dre ar bed a-bezh a-benn skarzhañ ar re du hag ar juvezion diouzh ar bed-holl.
Kredennoù ha mont-en-dro
Setu ar "16 Gourc'hemenn" constitute the stated doctrine of the organization:
Ret eo strivañ atav evit lakaat ar ouenn wenn da genderc'hel a rumm da rumm;
Ret eo genel bugale evit ma vefe muic'h a dud dud dre ar bed;
Ret eo kaout soñj atav emañ ar gouennoù a-liv dindanomp hon enebourion. An re dañjerusañ a zo ar juzevion;
Ret eo en em c'houelnn atav: petra eo ar gwellañ evit ar ouenn wenn?
Ret eo mirout glan ar ouenn. Un torfed eo a-keñver an natur hag e-keñver ar ouenn e saotraat;
Ret eo chom feal atav d'ar ouenn wenn dreistholl;
Ret eo doujañ dreist-holl d'ar re wenn pa vwezer oc'h ober konwerzh. Tamm-ha-tamm eo ret chom a-sav da gaout aferioù gant ar juzevion. Arabat reiñ labour d'ar re du na da forzh pesuert hini all ne vefe ket gwenn e liv. Ret eo daremprediñ tud wenn nemetken;
Ret eo distrujañ an doare da sonñal juzev ha skarzhañ anezhañ diouzh ar gevredigezh da vat. Ret eo strivañ kement ha ma c'heller evit krouiñ ur bed peurwenn;
Hor heñcher eo al labour hag ar c'hrouiñ. Evidom-ni ez eo al labour un dra vat ha benniget eo hor gouenn rak labourat a ra kalz;
Ret eo divizout pa vezer yaouank e vo graet un dra a-feson ha peurbadel evit enoriñ ar ouenn wenn;
Ret eo difenn enor ar ouenn wenn atav;
Dav eo labourat evit kas da benn raktres an natur dre klask gwellaat ar ouenn a rumm da rumm;
Ret eo enoriñ ha gwareziñ ar familh rak un ailhadenn eo pep familh e chadenn alaouret ar ouenn wenn;
A-hed ar vuhez ez eo ret difenn kredenn ar Gwad, an Douar hag an Enor. Diazez hor feiz eo hounnezh;
Pep ezel eus ar ouenn wenn a dle en em dalc'hen gant fiziañs ha bezañ dispont oc'h implijout en un doare positivel an nerzh-kouiñ;
Dont a rafomp en-dro da vezañ ni hon-unan mistri hon zonkadur
Feulster gant izili al luskad
Daoust ha ma vez disklêriet ez-ofisiel n'eun deus deus netra da welet gant ar feulster nag e sav a-du gantañ, e gwirionez meur a taol feuls ez eus bet kaset da benn gant izili al Luskad, ha gant pennoù ar strollad zoken.
E 1992 e voe tamallet daou ezel eus al Luskad, George Loeb ha Barbara Loebe, da vezañ gwalllazhet Harold Mansfield Jr., un amerikan du anezhañ, e 1991. Hervez ar strollad e oant bet lazhet o klask en em difenn met a-benn ar fin ez eas ar maout gant familh an hini marv ha rediet e oa bet an aozadur da baeañ ur milion a dolarioù. O klask hom hep papeañ e voe werzhet sêzva al Luskad gant Klassen ha lakaet Richard McCarty en e blas e pann ar strollad. Nebeudig war-lerc'h en em lazhas Klassen e 1993.
E 1999 e voe lazhet ur bern tud gant Benjamin Nathaniel Smith. Daoust ha ma roas e dilez nebeut a-raok, ur merzher evit al Luskad eo deuet da vezañ.
E 2002 e voe barnet daou ezel all tamallet da vezañ klasket tarzhañ meur a lec'h gouestlet d'ar juzevion pe d'ar re du e Boston o klask reiñ lusk da "vrezel sakr ar ouenn" (saozneg "Racial Holy War")
Liammoù diavaez
Levrioù war-linenn embannet gant al Luskad
Creativity World Wide Lec'hienn diwar-benn all Luskad
Lec'hienn etrebroadel ofisiel al Luskad
Lec'hienn neptu
Relijionoù
Sektoù
Ideologiezhioù
Nevez-naziouriezh |
2551 | https://br.wikipedia.org/wiki/Roll%20ar%20fizikourien | Roll ar fizikourien |
Fizikourien resevet Priz Nobel ar Fizik ganto
Pierre Curie
Marie Curie
Albert Einstein
Enrico Fermi
Sellet ivez ouzh roll loreidi priz Nobel ar fizik
Fizikourien alaman
Max Planck
Albert Einstein
Fizikourien stadunanat
Edward Teller
Fizikourien c'hall
Pierre Curie
Marie Curie
Paul Langevin
Fizikourien italiat
Enrico Fermi
Fizik |
2552 | https://br.wikipedia.org/wiki/Hlodwig%20Ia%C3%B1 | Hlodwig Iañ | C'hlodwig, pe Hlodwig (war-dro 466 – 27 a viz Du 511), a oa roue ar Franked Salian, war-lerc'h e dad Childerig Iañ, war-dro 480 goude Jezuz-Krist, en ur vro er c'hornôg d'ar stêr Roen, en-dro da gêr Tournai. Eñ eo ar roue frank kentañ a unvanas ar meuriadoù frank en-dro dezhañ.
Dont a reas a-benn da astenn e veli war an darn vuiañ eus Galia. Gwelet e vez gant an istor ofisiel gall evel kentañ roue Bro-C'hall. Dont a reas e anv da vezañ skrivet Louis e galleg ha Loeiz e brezhoneg.
Gerdarzh
Hlod a zo evit brud ha wig evit emgann e henc'hermaneg. Stumm alamanek hiriv: Ludwig ha stumm latinaet : Ludovicus. Penn al lignez roueed kentañ e Bro-C'hall eo bet Hlodwig, anvet Meroveed diwar anv un tad-kozh.
Galia e dibenn ar Vvet kantved
E dibenn ar goude Jezuz-Krist e oa aet beli an Impalaeriezh roman da get e Galia. Meur a bobl c'herman, a veze graet Barbared anezho, a oa o ren e rouantelezhioù bihan.
Ar Franked staliet e Biz Galia, o doa servijet da soudarded-skoazell da zifenn harzoù an Impalaeriezh,
Ar Vurgonded staliet e pastell-vro Lugdunum hag e Savoia (Sapaudia)
Ar Wizigoted staliet e Su al Liger hag el Lenguadoc
Koulskoude e oa chomet milourien galian-roman hag a oa mestr war pastelloù-bro zo, evel hini Soissons e-lec'h ma rene Syagrius.
Hlodwig, mab da Hilderik ha da vBasina, a zeuas da vezañ roue war ur rouantelezh tro-dro da Tournai e Belgia a hiriv.
Dimeziñ ha bugale
Gant ur vaouez dianv :
Thierry Iañ
Dimezet e oa da Glotilde.
Klodomir (w-d 495 - 25 a viz Even 524) a voe roue ar Franked, asambles gant e vreudeur, eus 511 da 524.
Childebert Iañ, roue Pariz, war-dro 511-558
Klotar Iañ.
Ganedigezhioù 466
Marvioù 511
Meroveed
Rouaned ar Franked |
2553 | https://br.wikipedia.org/wiki/Lizherennego%C3%B9%20jorjiek | Lizherennegoù jorjiek | Meur a lizherenneg a zo bet implijet evit skrivañ ar jorjieg abaoe m'eur krog d'e skrivañ (gwelet pelloc'h). Hiziv an deiz e vez implijet an doare skrivañ anvet Mc'hedrouli (მხედრული, "skritur milourel").
Implijet e vez al lizherenneg jorjiek a-vremañ (mc'hedrouli) da skrivañ ar jorjieg dreist-holl, met ivez un nebeud yezhoù kaokazek all.
Teir lizherenn ha tregont a zo el lizherenneg a vez implijet hiziv an deiz evit skrivañ ar jorjieg a-vremañ. Lizherennoù all a zo bet implijet gwechall ivez (diskwelet e mouk en daolenn a-is):
Ne ra diforc'h ebet etre al lizherennoù bras hag ar re vihan. Klasket zo bet, koulskoude, implijout un doare skritur koshoc'h anvet asomtavrouli da dalvezout da lizherennoù bras:
Istor al lizherenneg(où)
Ijinet e oa bet doare-skrivañ koshañ anvet Asomtavrouli ("lizherennoù bras", gwelet a-us) pe Mrgvlovani "skritur ront" e 412 a-raok Jezuz gant beleion jorjieg Matra (perseg Mithra), bet cheñchet un tammig gant ar roue Parnavaz I ag Iberia e 284 aJ.
Deuet e oa war wel un doare-skrivañ all en IXvet kantved anvet Nousc'huri ("lizherennoù bihan") pe kutc'hovani ("karezennek"). Implijet e veze an asomtavrouli hag an nousc'houri, anvet a-stroll c'houtsouri (ხუცური, pe "skritur an iliz"), evit sevel skridoù relijiel ma talveze al lizherennoù asomtavrouli da lizherennoù bras.
Deuet eo war wel al lizherenneg a vez implijet hiziv anvet Mc'hedruli (მხედრული, "skritur milourel") evit ar wech kentañ en XIvet kantved. Implijet e veze betek ar XVIIvet kantved evit sevel skridoù na dennent ket d'an iliz, met war-lerc'h e veze implijet al lizherennoù-se evit an holl skridoù, relijiel pe get.
Liammoù diavaez
Omniglot Lec'hienn dispar diwar-benn an doareoù-skrivañ e saozneg (Asomtavrouli ha Nousc'ha-c'houcouri)
Omniglot (Mc'hedruli)
Georgek |
2556 | https://br.wikipedia.org/wiki/Lizherenneg%20armeniek | Lizherenneg armeniek | Krouet e oa bet al lizherenneg armeniek gant Sant Mesrop e 405. Implijet e vez evit skrivañ an armenieg.
Posupl eo e vije bet levezonet diorroadur al lizherenneg gant doare-skrivañ all, da skouer ar pahlavi, lizherenneg ar sirieg pe c'hoazh hini ar fenesieg. Met dre vras ez eo kazi sur e vije bet kemeret lizherenneg ar gresianeg da batrom pennañ evit krouiñ al lizherenneg armeniek.
Gwelit ivez:
Romanekadur an armenieg
Liammoù diavaez:
Omniglot Lec'hienn dispar diwar-benn an doareoù-skrivañ e saozneg
Lizherennegoù
Armenieg |
2557 | https://br.wikipedia.org/wiki/Lizherenneg%20hebraek | Lizherenneg hebraek | Div lizherenn warn-ugent zo el lizherenneg hebraek. Implijet eo evit skrivañ meur a yezh komzet gant ar yuzevion, dreist-holl an hebraeg met ivez ar yidicheg, al ladinoeg hag ar yuzev-arabeg. Klasket ez eus bet, met en aner, skrivañ an hebraeg gant lizherennoù latinek en Israel. Skrivet e vez a dehou da gleiz.
Ne oa ket ul lizherenneg e gwirionez er penn kentañ, met kentoc'h un abjad, da lâret eo ne veze skrivet nemet ar c'hensonennoù. Tamm-ha-tamm avat e oa bet ijinet doareoù da diswel penaos distagañ ar vogalennoù, da gentañ o oc'h implijet lizherennoù kensonennel evel matres lectionis ha war-lerc'h dre krouiñ ur sistem pikoù ha skrapoù bihañ anvet niqqud.
Savet e oa al lizherenneg hebraek diwar patrom al lizherenneg fenikek war-du diwezh an eil milved a-raok Jezuz.
Diorroet e oa bet ar stil a vez implijet hiziv hag a reer skritur karrezennek outañ en IIvet kantved a-raok Jezuz Krist diwar skouer al lizherenneg arameek a veze implijet gant ar yuzevion evit skrivañ en hebraeg abaoe ar kantved a-raok Jezuz Krist.
Ne vez graet diforc'h ebet etre lizherennoù bras (pe bennlizherennoù) ha lizherennoù bihan, met lizherennoù zo o deus ur stumm ispisial pa vezont implijet e diwezh ur ger.
Peurliesañ ne vez implijet an niqqud nemet evit levrioù evit ar vugale pe c'hoazh evit levrioù sakr evit bezañ sur e vo distaget mat pep ger. Ouzhpenn ar sistem-se ez eus ur sistem skrapoù all a dalvez da diskwel penaos e rank bezañ kanet pep ger en Torah.
Pep lizherenn a dalvez ivez evel un niverenn (d.s. alef = 1) hag implijet e vez an talvoudoù niverennek-se er Qabbalah evit jediñ ster kuzh ar gerioù.
Pa weler en daoelenn daou stumm disheñvel evit an hevelep lizherenn ez eo an hini a-gleiz ar stumm a vez implijet pa degouez e diwezh ur ger.
Gwelet ivez:
Hebraeg
ISO 259
Romanekadur an hebraeg
Niqqud
Liammoù diavaez:
Omniglot. Lec'hienn dispar diwar-benn ar doareoù-skrivañ (e saozneg).
Hebraeg
Hebraek
Hebraeg
Pennadoù da dreiñ e brezhoneg |
2558 | https://br.wikipedia.org/wiki/Thaana | Thaana | Thaana eo anv an doare-skrivañ implijet evit an dhivehieg komzet er Maldivez. N'eo ket ul lizherenneg e gwirionez, met kentoc'h un abugida, da lavaret eo e vez skrivet pep kensonenn gant lizherennoù hag ar vogalennoù a vez lakaet a-is pe a-us gant sinoù ispisial evel en arabeg.
An nav lizherenn gentañ (h–v) a voe savet diwar stumm an niverennoù arabek hag an nav lizherenn da heul (m–d) a oa bet savet hervez stumm an niverennoù indezek. Ar peurrest (z–ch), a vez implijet evit skrivañ gerioù o tont eus yezhoù all ha dreist-holl evit treuzskrivañ gerioù o tont eus an arabeg a oa stummet hervez al lizherennoù heñvelson kemmet gant skrapoù estreget an y a-orin dianav.
Evel an arabeg e vez skrivet an thaana a zehoù da gleiz. Implijet e vez ar vogalennoù gant sinoù o tont eus an arabeg. Evit diskouez n'eus vogalenn ebet war-lerc'h ur gensonenn bennak eo ret implijout ur sin ispisial anvet soukoun.
Implijet e vez al lizherenn alifu e tri doare disheñvel: evit dougen ur vogalenn hep kensonenn ebet; gant ar soukoun e talvez e vefe distaget hir ar gensonenn a deu war he lerc'h; pa c'hoarvez ur soukoun e dibenn ur ger e vez distaget /eh/.
Notenn: Implijet e vez al lizherenn ޜ da treuzskrivañ ar son saoznek [Z]
Liamm diavaez
Omniglot Lec'hienn dispar diwar-benn an doareoù-skrivañ (e saozneg)
Thaana
fr:Divehi#Alphabet |
2559 | https://br.wikipedia.org/wiki/Prezidanted%20ar%20Generalitat%20de%20Catalunya | Prezidanted ar Generalitat de Catalunya | Amañ dindan a zo roll prezidanted ar Generalitat de Catalunya :<li>Berenguer de Cruïlles 1359-1362
<li>Romeu Sescomes 1363-1364
<li>Ramon Gener 1364-1365
<li>Bernat Vallès 1365
Bernat Vallès 1365-1367
Romeu Sescomes 1375-1376
<li value="5">Joan I d'Empúries 1376
<li>Guillem de Guimerà 1376-1377
<li>Galceran de Besora 1377-1378
Ramon Gener 1379-1380
<li>Felip d'Anglesola 1380
<li>Pere de Santamans 1381-1383
<li>Arnau Descolomer 1384-1389
<li>Miquel de Santjoan 1389-1396
<li>Alfons de Tous 1396-1413
<li>Marc de Vilalba 1413-1416
<li>Andreu Bertran 1416-1419
<li>Joan Desgarrigues 1419-1422
<li>Dalmau de Cartellà 1422-1425
<li>Felip de Malla 1425-1428
<li>Domènec Ram 1428-1431
Marc de Vilalba 1431-1434
<li>Pere de Palou 1434-1437
<li>Pere de Darnius 1437-1440
<li>Antoni d'Avinyó i de Moles 1440-1443
<li>Jaume de Cardona i de Gandia 1443-1446
<li>Pero Ximénez de Urrea 1446-1449
<li>Bertran Samasó 1449-1452
<li>Bernat Guillem Samasó 1452-1455
<li>Nicolau Pujades 1455-1458
<li>Antoni Pere Ferrer 1458-1461
<li>Manuel de Montsuar 1461-1464
<li>Francesc Colom 1464-1467
<li>Ponç Andreu de Vilar1467-1470
<li>Miquel Samsó 1470-1473
<li>Joan Maurici de Ribes 1473-1476
<li>Miquel Delgado 1476-1478
<li>Pere Joan Llobera 1478-1479
<li>Berenguer de Sos 1479-1482
<li>Pere de Cardona 1482-1485
Ponç Andreu de Vilar 1485-1488
<li>Juan Payo Coello 1488-1491
<li>Joan de Peralta 1491-1494
<li>Francí Vicenç 1494-1497
<li>Pedro de Mendoza 1497-1500
<li>Alfons d'Aragó 1500-1503
<li>Ferrer Nicolau de Gualbes i Desvalls 1503-1504
<li>Gonzalo Fernández de Heredia 1504-1506
<li>Lluís Desplà i d'Oms 1506-1509
<li>Jordi Sanç 1509-1512
<li>Joan d'Aragó 1512-1514
<li>Jaume Fiella 1514-1515
<li>Esteve de Garret 1515-1518
<li>Bernat de Corbera 1518-1521
<li>Joan Margarit i de Requesens 1521-1524
<li>Lluís de Cardona i Enríquez 1524-1527
<li>Francesc de Solsona 1527-1530
<li>Francesc Oliver de Boteller 1530-1533
<li>Dionís de Carcassona 1533-1536
<li>Joan Pasqual 1536-1539
<li>Jeroni de Requesens i Roís de Liori 1539-1542
<li>Miquel Puig 1542-1545
<li>Jaume Caçador 1545-1548
<li>Miquel d'Oms i de Sentmenat 1548-1551
<li>Onofre de Copons i de Vilafranca 1551-1552
<li>Miquel de Ferrer i de Marimon 1552
<li>Joan de Tormo 1552-1553
<li>Miquel de Tormo 1553-1554
<li>Francesc Jeroni Benet Franc 1554-1557
<li>Pere Àngel Ferrer i Despuig 1557-1559
<li>Ferran de Lloances i Peres 1559-1560
Miquel d'Oms i de Sentmenat 1560-1563
<li>Onofre Gomis 1563-1566
<li>Francesc Giginta 1566-1569
<li>Benet de Tocco 1569-1572
<li>Jaume Cerveró 1572-1575
<li>Pere Oliver de Boteller i de Riquer 1575-1578
Benet de Tocco 1578-1581
<li>Rafael d'Oms 1581-1584
<li>Jaume Beuló 1584
Pere Oliver de Boteller i de Riquer 1584-1587
<li>Martí Joan de Calders 1587
<li>Francesc Oliver de Boteller 1587-1588
<li>Jaume Caçador i Claret 1590-1593
<li>Miquel d'Agullana 1593-1596
Francesc Oliver de Boteller 1596-1598
<li>Francesc Oliveres 1598-1599
<li>Jaume Cordelles i Oms 1599-1602
<li>Bernat de Cardona i de Queralt 1602-1605
<li>Pere Pau Caçador i d'Aguilar-Dusai 1605-1608
<li>Onofre d'Alentorn i de Botella 1608-1611
<li>Francesc de Sentjust i de Castre 1611-1614
<li>Ramon d'Olmera i d'Alemany 1614-1616
<li>Miquel d'Aimeric 1616-1617
<li>Lluís de Tena 1617-1620
<li>Benet Fontanella 1620-1623
<li>Pere de Magarola i Fontanet 1623-1626
<li>Francesc Morillo 1626-1629
<li>Pere Antoni Serra 1629-1632
<li>Esteve Salacruz 1632
<li>García Gil de Manrique y Maldonado 1632-1635
<li>Miquel d'Alentorn i de Salbà 1635-1638
<li>Pau Claris i Casademunt 1638-1641
<li>Josep Soler 1641
<li>Bernat de Cardona i de Raset 1641-1644
<li>Gispert d'Amat i Desbosc de Sant Vicenç 1644-1647
<li>Andreu Pont 1647-1650
<li>Pau del Rosso 1650-1654
<li>Francesc Pijoan 1654-1656
<li>Joan Jeroni Besora 1656-1659
<li>Pau d'Àger 1659-1662
<li>Jaume de Copons i de Tamarit 1662-1665
<li>Josep de Magarola i de Grau 1665-1668
<li>Joan Pagès i Vallgornera 1668-1671
<li>Josep de Camporrells i de Sabater 1671-1674
<li>Esteve Mercadal i Dou 1674-1677
<li>Alfonso de Sotomayor 1677-1680
<li>Josep Sastre i Prats 1680-1683
<li>Baltasar de Muntaner i de Sacosta 1683-1686
<li>Antoni de Saiol i de Quarteroni 1686-1689
<li>Benet Ignasi de Salazar 1689-1692
<li>Antoni de Planella i de Cruïlles 1692-1695
<li>Rafael de Pinyana i Galvany 1695-1698
<li>Climent de Solanell i de Foix 1698-1701
<li>Josep Antoni Valls i Pandutxo 1701
Antoni de Planella i de Cruïlles 1701-1704
<li>Francesc de Valls i Freixa 1704-1705
<li>Josep Grau 1706-1707
<li>Manuel de Copons i d'Esquerrer 1707-1710
<li>Francesc Antoni de Solanell i de Montellà 1710-1713
<li>Josep de Vilamala 1713-1714
<li value="122">Francesc Macià i Llussà (ERC) 1932-1933
<li>Lluís Companys i Jover (ERC) 1933-1940
<li value="124">Josep Irla i Bosch (ERC) 1940-1954
<li>Josep Tarradellas i Joan (ERC) 1954-1980
<li value="126">Jordi Pujol i Soley (CiU) 1980-2003
<li>Pasqual Maragall i Mira (PSC) 2003-2006
<li value="128">José Montilla i Aguilera (PSC) 2006-2010
<li>Artur Mas i Gavarró (CiU) 2010-2016
<li>Carles Puigdemont i Casamajó (CDC) - PDeCAT (JxSí) 2016-2017
<li>Joaquim Torra i Pla (PDeCAT (JxCat) 2018-2020
<li>Pere Aragonès i Garcia (ERC) 2021-
Tud Katalonia |
2561 | https://br.wikipedia.org/wiki/Abugida | Abugida | Ur vrizhsilabenneg pe c'hoazh un damlizherenneg (saozneg "alphasyllabary") eo an abugida, da lâret eo ez eo un doare-skrivañ a implij lizherennoù a ra dave da bep ur gensonenn mui ur vogalenn. N'eo ket kevatal an abugida d'ur silabenneg rik rak kemmet e vez al lizherenn diazez evit diskouez penaos e ranker distagañ ar vogalenn a zeu da heul ar gensonenn. En ur silabenneg, avat, ez eus ul lizherenn diazez ispisial evit pep silabenn hep ma vefe heñvel stumm lizherennoù oc'h ober dave da silabennoù heñvel, da skouer e vefe disheñvel-poch al lizherenn implijet evit skrivañ ar silabenn "ka" diouzh an hini implijet evit skrivañ ar silabenn "ki" hag all evel e silabenneg an tsalagi (tcherokeeg).
Da skouer, en un abugida ne vefe lizherenn diazez ebet evit ar gensonenn "k", met ul lizherenn diazez evit ar silabenn "ka" a c'hellfe bezañ kemmet e meur a doare evit lakaat anezhi da vezañ distaget "ki" pe "ku", h.a. Sinoù ispisial a vez implijet ivez, mar vez ezhomm, evit diskwel ez eo mut ar vogalenn diazez el lizherenn silabennek diazez, d.s. "kat" e lec'h "kata". Pa vez ezhomm hervez ar yezh ma vez implijet un abiguda evit he skrivañ e c'hell bezañ kemmet e meur a doare ivez al lizherennoù silabennek diazez evit skrivañ meur a gensonenn da heul hep vogalenn ebet kenetreze, d.s. "apta" e lec'h "apata".
Kazi an holl yezhoù e India hag ivez dre Azia ar Gevred a vez skrivet oc'h implijout sistemoù abugida diazezet war ar skritur brahmi.
skouerioù
Abugida etiopek (fidel) implijet evit skrivañ an amhareg, h.a.
Silabenneg ar c'hreeg
Skriturioù brahmi
Skritur bengalek
Skritur burmek
Devanagari implijet evit skrivañ ar sañskriteg, an hindeg, h.a.
Skritur goudjaratek
Skritur gurmukhi implijet evit skrivañ ar panjabeg
Skritur kannadek
Skritur khmerek
Skritur laoek
Skritur malayalamek
Skritur meroitek
Skritur sinhalek
Skritur tamilek
Skritur telougouek
Skritur taiek
Skritur tibetek
Gwelet ivez:
silabenneg
abjad
lizherenneg
Liammoù diavaez:
"Omniglot". Lec'hienn dispar diwar-benn ar silabennegi hag an abugidaoù (e saozneg)
Doareoù-skrivañ
Abugidaoù |
2562 | https://br.wikipedia.org/wiki/Silabenneg | Silabenneg | Ur silabenneg (pe silabennaoueg) a zo un doare-skrivañ ennañ ul lizherenn oc'h ober dave d'ur silabenn, da lâret eo ur gensonenn hag ur vogalenn.
En ur silabenneg rik n'eo ket heñvel stumm al lizherennoù implijet evit skrivañ silabennoù heñvel unan eus o fonem, da skouer e rankfe bezañ disheñvel-poch al lizherenn evit skrivañ ar silabenn "ta" diouzh an hini evit "ti", "to", hag all.
Damheñvel ouzh ar silabennegoù eo an abugidaoù, met en eil re ez eo heñvel stumm al lizherenn gensonennel diazez a ra dave d'ur silabenn pa vez cheñchet ar vogalenn enni.
Ouzhpenn ar c'harakterioù o tont eus ar sineg (kanji 漢字) implijet dre vras evit skrivañ ar gwiriennoù pe ar gerioù diazez e vez implijet div silabenneg rik ivez gant ar japaneg: an hiragana (平仮名), implijet dreist-holl evit skrivañ ar rannigoù yezhadurel hag ar c'hatakana (片仮名) implijet evit treuzskrivañ gerioù o tont eus yezhoù estren estreget ar sineg. Klotaat-brav a ra an doare-skrivañ-mañ gant ar japaneg a-drugarez da struktur e fonologiezh diazezet war silabennoù savet kazi atav war ur gensonenn + ur vogalenn.
Ral a-walc'h eo ar yezhoù ec'h implijer silabennegoù rik evit o skrivañ, en o zouez:
an tsalagi (tcherokeeg) (Amerika)
ar vaieg (Afrika)
Gwelet ivez:
abugida
abjad
lizherenneg
Liammoù diavaez:
Syllabaries - Omniglot's rollad silabennegoù hag abugidaoù, enne skouerioù reizhiadoù skrivañ liesseurt
Doareoù-skrivañ |
2568 | https://br.wikipedia.org/wiki/Rummad-roueed | Rummad-roueed | Un heuliad roueed pe impalaerien deuet da vezañ penn ar rouantelezh (pe an impalaeriezh) eo ar rummad-roueed.
Unan eus ar moaianoù a vez gwelet evit treuskas eo an hêrezh. Eus an tad d'ar mab, met eus an eontr d'ar niz hag a-wechoù eus ar moereb d'ar nizez, met alies-tre eus ar breur d'ar breur (araok klask er rummad (remziad) yaouankañ), met ivez eus ar breur d'ar c'hoar.
peurvuiañ n'e oa ket ar merc'hed evit kaout ar beli, met kavet eo bet e meur a lec'h, meur a mare hag eo c'hoaz. |
2569 | https://br.wikipedia.org/wiki/Roll%20an%20elfenno%C3%B9%20hervez%20o%20anvio%C3%B9 | Roll an elfennoù hervez o anvioù | Setu amañ ur roll eus an elfennoù kimiek renket hervez o anvioù, ha kodet gant livioù hervez ar seurtoù elfennoù. Evit pep elfenn e vez roet e simbol kimiek, e niver atomek, e vas atomek (pe niver mas e izotop stabilañ), ha niveroù e strollad hag e beriod en daolenn beriodek.
Notennoù
N'eus izotop stabil ebet d'an elfenn, hag un talvoud etre krochedoù, d.s. [209], a verk niver mas an izotop a zo dezhañ ar vuhez hirañ. Teir elfenn avat, an toriom, ar protaktiniom hag an uraniom, o deus ur c'hompozadur izotopel naturel karakteristikel, ha dre se eo kevatal o mas atomek d'an hini roet.
Variañ a ra kompozadur izotopel an elfenn-mañ e-barzh standilhonoù geologel 'zo ha gallout a ra ar variadur mont en tu-hont d'an diasurter lakaet en daolenn.
Gallout a ra kompozadur izotopel an elfenn variañ e-barzh danvezioù-koñvers 'zo, ha dre se e c'hell ar mas atomek variañ en ur mod heverk diouzh an talvoud roet.
Variañ a ra ar c'hompozadur izotopel en danvezioù a vez kavet war an Douar, ken n'heller ket reiñ ur mas atomek resisoc'h.
Gallout a ra mas atomek al Litiom-koñvers variañ etre 6,939 ha 6,996—ret eo analizañ (dielfennañ) an danvez studiet evit kavout un talvoud resisoc'h.
Daveoù
Atomic Weights of the Elements 2001 (Masoù Atomek an Elfennoù 2001), Pure Appl. Chem. 75(8), 1107-1122, 2003. Dastumet d'an 30 a viz Mezheven 2005. Dont a ra masoù atomek an elfennoù dezho niveroù atomek etre 1 ha 109 eus ar vammenn-se.
WebElements Periodic Table. Dastumet d'an 30 a viz Mezheven 2005. Dont a ra masoù atomek an elfennoù dezho niveroù atomek etre 110 ha 116 eus ar vammenn-se.
Gwelet ivez
Anvioù brezhonek an elfennoù
Taolenn beriodek an elfennoù kimiek
Elfennoù hervez o anvioù |
2576 | https://br.wikipedia.org/wiki/Dic%27hlann | Dic'hlann | Bez' e vez un dic'hlann, pe dileun, pe dour-bras, pa zeu ur stêr er-maez eus he naoz.
An dra-se a zegouezh goude glavioù bras, pe goude ur rann don e-barzh an douar hag a zieub ar gweleadoù freatek. Un dic'hlann brudet eo hini an Nil, hag a ya betek 25 kilometr diouzh bordoù ar stêr-se.
Gwelet ivez
Dour-beuz
Hidrologiezh
Stêrioù |
2577 | https://br.wikipedia.org/wiki/Izela%C3%B1%20dour | Izelañ dour | An izelañ dour, pe izelvezh, a reer eus izelañ live ur stêr. Ar c'hontrol eo diouzh an dileun pe "dour bras". Evit ar mor e komzer eus morizeloù.
Dour bihan ur stêr a vez muzuliet e m3/s.
hidrologiezh
Stêrioù |
2578 | https://br.wikipedia.org/wiki/Izotop | Izotop | E fizik nukleel e vez graet izotopoù eus div furm eus un elfenn gimiek a zo dezho ar memes niver atomek, perzhioù kimiek tost heñvel, met ur mas atomek disheñvel.
En abeg d'ar c'hemm a zo etre kenaozioù nukleüsoù an atomoù e sav kemmoù fizikel etre izotopoù ur memes elfenn : digemm e chom atav an niver a brotonoù a glot gant e niver atomek Z; an niver a neutronoù N eo a zo disheñvel eus an eil izotop d'egile.
Notadur
Notet e vez an izotopoù gant o arouez kimiek, klokaet gant o niver mas A (kevatal da niver a nukleonoù an atom) lakaet en nec'h hag a-gleiz d'an arouez.
Da skouer: izotop ar c'harbon, 14 e niver mas, a vez notet 14C.
Peurvuiañ e klokaer ar skrivad-se gant an niver atomek, lakaet en traoñ hag a-gleiz d'an arouez, evit deskrivañ un dazgwered kimiek a zo lodek un izotop enni.
Evel-se e vez notet ar c'harbon 14 .
Perzhioù an izotopoù
Peurheñvel eo perzhioù kimiek izotopoù ur memes elfenn peogwir emañ ar memes niver ag elektronoù ganto.
Dre ma n'emañ ket ar memes niver a neutronoù en nukleüs eo disheñvel mas an atomoù avat. A-drugarez d'ar c'hemm mas atomek e c'heller dispartiañ izotopoù ur memes elfenn dre skalfadouriezh pe dre dronizherezh, ha difediñ anezho evel-se.
Ouzhpenn-se e c'hall an atom dont da vezañ distabil en abeg da genfeur an neutronoù en nukleüs: setu perak ez eus izotopoù a zo skinoberiek.
Stabilder an izotopoù
Bez' ez eus 92 elfenn gimiek disheñvel en natur, eus an hidrogen 1H betek ar plutoniom 94Pu. En o zouez, n'o deus an teknetiom 43Tc hag ar prometiom 61Pm nag izotop stabil, nag izotop skinoberiek dezhañ un hanter-vuhez hirbad a-walc'h.
Evit ar c'hantadoù a izotopoù naturel-se e seblant o niveroù ketep a brotonoù hag a neutronoù doujañ da reolennoù 'zo :
war-bouez nebeut e vez kevatal an niver a brotonoù d'an niver a neutronoù evit an elfennoù skañv ; adalek ar c'hrom 24Cr e teu an niver a neutronoù da vezañ brasoc'h eget an niver a brotonoù, mont a ra an nemorant en tu-hont da 50% evit an elfennoù pounnerañ ;
lod elfennoù stabil-tre a zo dezho un niver a brotonoù pe a neutronoù (pe o-daou) kevatal da unan eus niveroù (graet e vez niveroù-hud anezho) an heuliad:
2, 8, 20, 50, 82, 126;
nebeutoc'h ag izotopoù stabil zo d'an efennoù o deus un niver Z ampar eget d'an elfennoù o deus un niver Z par.
Implij an izotopoù
Gant ar c'harbon ez eus ur c'houblad izotopoù anavezet mat : ar pep brasañ eus ar c'harbon a vez kavet dindan stumm e izotop 12 e vas atomek (ar « c'harbon 12 »); a-hend-all e c'heller kavout kementadoù bihan-bihan eus an izotop 14 e vas atomek (ar « c'harbon 14 ») a zo peurheñvel a-fet kimiezh ouzh ar c'harbon 12 met skinoberiek eo avat, rak en abeg d'an neutronoù ouzhpenn en nukleüs e teu an atom da vezañ distabil. Digevanañ a ra en ur reiñ nitrogen hag en ur embann ur skinoberegeh β beta.
Argemmañ a ra kenfeur an izotop stabil e-keñver an izotop distabil tra ma tro an amzer. War an argemmadur-se eo diazezet an hentennoù deiziadur skinoberiek dre goubladoù izotopoù (an hini vrudetañ anezho eo hentenn an deiziadur dre ar c'harbon 14).
Sur a-walc'h ez eo an implij pouezusañ a c'heller ober eus an izotopoù. Gant an dreserien izotopek ez eus un implij all anezho.
Gerdarzh
Dont a ra ar ger izotop eus ar gresianeg isos, "kevatal" ha topos, "lec'h", setu e talvez kement hag er memes lec'h, peogwir emañ holl izotopoù an elfennoù er memes lec'h war an daolenn beriodek.
Daveennoù
AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Gimiezh, Preder, Plomelin, 2008 ISBN 978-2-901383-69-7 Preder
AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Fizik, Preder, Plomelin, 2006 ISBN 978-2-901383-64-2
Geriadur brezhonek An Here, Plougastell-Daoulaz, 2001 ISBN 978-2-86843-236-0
Kimiezh
Fizik nukleel |
2579 | https://br.wikipedia.org/wiki/Stankell | Stankell | Ur stankell zo un savadur arz savet a-dreuz ur stêr evit dalc'hen he dour.
Pa c'hall ur stankell bout goloet gant an dour e vez lâret ur chaoser, kentoc'h, pe un dig ("un dig" e vez lâret ivez pa vez kaoz eus kaniañ ur red kentoc'h eget krouiñ ur lennad dour).
Gant ur stankell war ur stêr, o krouiñ lennoù pe mirlennoù, e c'haller reolenniñ fonnder ar stêr (evit gwellaat monedone al listri), dourañ ar parkeier, ha diarbenn un tammig ar reuzioù naturel (dileunioù, liñvadennoù). Gant ur stankell e c'haller c'hoazh produiñ tredan (komz e reer neuze eus ur stankell dourdredan), en ur mod marc'had-mat a-walc'h.
Memes tra, evit sevel stankelloù re vras, e vez ret beuziñ traoñiennoù a-bezh, o tiblasañ kalz tud hag o tegas kalz a stroñs d'an endro.
Un nebeud stankelloù
Breizh
Stankell vordredan ar Renk
Stankell Gwerledan
Stankell Arzhal
Bed
Stankell an Teir C'hanienn (Sina)
Stankell Asouan (Egipt)
Stankell Atatürk (Turkia)
Stankell Hoover (Stadoù Unanet)
Douaroniezh
Savadurioù |
2582 | https://br.wikipedia.org/wiki/Niqqud | Niqqud | An Niqqud (pe Nikkud) a zo anv ur sistem implijet gant al lizherenneg hebraek evit diskwel dre skraboù ha pikoù penaos e vez distaget ar vogalennoù. Meur a sistem a oa bet ijinet er Grennamzer, met ar sistem a vez implijet c'hoazh hiziv eo an hini bet ijinet gant ar vasoreted a Diberia hag a vez graet tiberek outañ.
Sinoù bihanoc'h evit ar c'hensonennoù eo an niqqud ha skrivet e vezont a-is ha tro-dro dezho evit chom hep kemm stumm ar gerioù skrivet gant lizherennoù a ra dave d'ar c'hensonennoù nemetken.
Kudennoù a van c'hoazh evit diskwel war skramm an urzhiataerioù an niqqud e lec'h ma rankfent bezañ a-is d'ar c'hensonennoù, hag aliezik a-walc'h e vezont gwelet war o lerc'h evel en daolenn-mañ a-is.
Kemm-digemm eo an doare da distagañ pep vogalenn hervez pep hengoun yezhel. Roet e vez amañ an distagadur hervez an hebraeg a-vremañ evel ma vez komzet ez ofisiel en Israel.
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
!Sin
!Hebraeg tiberek
!Hebraeg a-vremañ
|-
|בְ
|שְׁוָא |šəwâ. Treuzlizherennet ə Distaget /ə/, pe mut.
|שְׁווָא šəva, aliesoc'h chva. Treuzlizherennet ez ofisiel ə Distaget /ə/ pe mut, treuzlizherennet aliesoc'h e, pe ' pe ne vez ket skrivet. .
|-
|חֱ
|חֲטֶף סְגוֹל ḥăṭep̄ səḡôl. Treuzlizherennet ĕ Distaget /ɛ/).
|חֲטַף סֶגּוֹל ḥataf seggol, aliesoc'h c'hataf segol, ivez seghol berr. Treuzlizherennet e Distaget /e/).
|-
|חֲ
|חֲטֶף פַּתַח ḥăṭep̄ páṯaḥ. Treuzlizherennet ă Distaget /a/.
|חֲטַף פַּתַח ḥataf pátaḥ, aliesoc'h c'hataf pátac'h, ivez pathac'h berr. Treuzlizherennet a Distaget /a/.
|-
|חֳ
|חֲטֶף קָמֶץ ḥăṭep̄ qāmeṣ. Treuzlizherennet ŏ Distaget /ɔ/.
|חֲטַף קָמָץ ḥataf qamaẓ, aliesoc'h c'hataf kamatz, pe qamets berr. Treuzlizherennet o Distaget /o/.
|-
|בִ
|חִירֶק |ḥîreq. Treuzlizherennet i Distaget /i/ pe í Distaget /iː/).
|חִירִיק |ḥiriq, aliesoc'h chirik. Treuzlizherennet i Distaget /i/.
|-
|בִי
|חִירֶק מָלֵא ḥîreq mālê. Treuzlizherennet î Distaget /iː/).
|חִירִיק מָלֵא ḥiriq male, aliesoc'h chirik malei. Ivez hiriq yod. Treuzlizherennet i Distaget /i/.
|-
|בֵ
|צֵרֵי ṣērê. Treuzlizherennet ē /eː/).
|צֵירֵי |ẓere, aliesoc'h tzeirei. Treuzlizherennet e Distaget /e/.
|-
|בֵי, בֵה, בֵא
|צֵרֵי מָלֵא ṣērê mālê. Treuzlizherennet ê /eː/).
|צֵירֵי מָלֵא ẓere male, aliesoc'h tzeirei malei, ivez tsere yod. Treuzlizherennet e Distaget /e/, met aliesoc'h ei /ei/.
|-
|בֶ
|סְגוֹל səḡôl. Transliterated e Distaget /ɛ/ pe é Distaget /ɛː/.
|סֶגּוֹל seggol, aliesoc'h segol. Treuzlizherennet e Distaget /e/.
|-
|בֶי, בֶה, בֶא
|סְגוֹל מָלֵא səḡôl mālê. Transliterated ệ /ɛː/).
|סֶגּוֹל מָלֵא seggol male, aliesoc'h segol malei, ivezseghol yod. Treuzlizherennet e Distaget /e/, met gant י aliesoc'h ei Distaget /ei/).
|-
|בַ
|פַּתַח páṯaḥ. Treuzlizherennet a Distaget /a/ pe á Distaget /aː/).
|פַּתַח pátaḥ, aliesoc'h pátac'h. Treuzlizherennet a Distaget /a/.
|-
|בַה, בַא
|פַּתַח מָלֵא páṯaḥ mālê. Treuzlizherennetậ Distaget /aː/.
|פַּתַח מָלֵא pátaḥ male, aliesoc'h pátac'h malei. Treuzlizherennet a Distaget /a/.
|-
|בָ
|קָמֶץ גָּדוֹל qāmeṣ gāḏôl. Treuzlizherennet ā /ɔː/).
|קָמַץ גָּדוֹל |qamaẓ gadol, aliesoc'h kamatz gadol, a-wechoù ivez qamets. Treuzlizherennet a Distaget /a/.
|-
|בָה, בָא
|קָמַץ מָלֵא |qāmeṣ mālê. Treuzlizherennet â Distaget /ɔː/.
|קָמֶץ מָלֵא |qamaẓ male, aliesoc'h kamatz malei, ivez qamets he. Treuzlizherennet a Distaget /a/.
|-
|בָ
|קָמַץ קָטָן |qāmeṣ qāṭān. Treuzlizherennet o Distaget /ɔ/.
|קָמֶץ קָטָן |qamaẓ qatan, aliesoc'h kamatz katan, ivez qamets hatuf. Treuzlizherennet o Distaget /o/.
|-
|בֹ
|חֹלֶם |ḥōlem. Transliterated ō Distaget /oː/.
|חוֹלָם |ḥolam, aliesoc'h cholam. Treuzlizherennet o Distaget /o/.
|-
|בוֹ, בֹה, בֹא
|חֹלֶם מָלֵא |ḥōlem mālê. Treuzlizherennet ô Distaget /oː/.
|חוֹלַם מָלֵא |ḥolam male, aliesoc'h cholam malei. Treuzlizherennet o Distaget /o/.
|-
|בֻ
|קִבּוּץ |qibbûṣ. Treuzlizherennet u Distaget /u/ pe ú Distaget /uː/.
|קוּבּוּץ |qubbuẓ, aliesoc'h kubutz. Treuzlizherennet u Distaget /u/.
|-
|בוּ
|שׁוּרֶק |šûreq. Treuzlizherennet û Distaget /uː/).
|שׁוּרוּק |šuruq, aliesoc'h shuruk. Treuzlizherennet u Distaget /u/.
|-
|בּ
|דָּגֵשׁ |dāḡēš. N'eo ket hennezh ur vogalenn. Talvezout a ra da diswel e rank ar gensonenn bezañ distaget div wech (kreñvaat) .
|דָּגֵשׁ |dageš, aliesoc'h dagesh. Ar sin-mañ ne chench netra e-keñver distagadur ar gensonenn hervez distagadur an darn vrasañ eus Israeliz a-vremañ. Daoust ma cheñche distagadur ar c'hensonnenoù en hebraeg ar Bibl eo deuet da vezañ hiziv kentoc'h ur sin reizhskrivañ.
|-
|שׁ
|Šin dot. N'eo ket hennezh ur vogalenn. Talvezout a ra da diswel e rank ש bezañ treuzlizherennet š ha distaget /ʃ/.
|Shin pik. Diskwel a ra e rank ש bezañ treuzlizherennet š ha distaget /ʃ/, treuzlizherennet aliesoc'h sh.
|-
|שׂ
|Śin pik. N'eo ket hennezh ur vogalenn. Talvezout a ra da diswel e rankש bezañ treuzlizherennet ś ha distaget /ɬ/.
|Sin pik. Talvezout a ra da diskwel e rank ש bezañ treuzlizherennet s ha distaget /s/.
---
Gwelet ivez
Lizherenneg hebraek
Lizherenneg hebraek
de:Hebräisches Alphabet#Masoretische Vokalisation |
2583 | https://br.wikipedia.org/wiki/Niver%20atomek | Niver atomek | Graet e vez niver atomek (Z) e kimiezh hag e fizik eus an niver a brotonennoù a zo e-barzh nukleüs un atomenn. En un atomenn neptu (na + na –) he c'harg tredanel) eo kevatal an niver a elektronennoù d'an niver atomek.
En notadur ez eo X arouez an elfenn gimiek, A an niver tolz (sammad an niver a brotonennoù hag a neutronennoù), ha Z an niver atomek.
Da skouer, an izotop Uraniom-238 zo notennet , 92 o vezañ an niver atomek ; A = 238 (92 protonenn + 146 neutronenn).
Plas an elfenn gimiek en daolenn beriodek a vez roet gant an niver-se.
Gwelet ivez
Taolenn beriodek an elfennoù
Roll an elfennoù hervez o niver
Fizik nukleel |
2585 | https://br.wikipedia.org/wiki/Silabenneg%20inuktitut | Silabenneg inuktitut | Implijet e vez ar silabenneg inuktitut (titirausiq nutaaqevit) evit skrivañ ar yezh komzet gant an Inuit e Nunavut hag e norzh Kebek. Diorroet e voe diwar silabenneg ar c'hreeg bet ijinet er bloavezhioù 1870 gant Edmund Peck, ur misioner anglikan.
Kregiñ a c'hell ur silabenn gant ar sonennoù g, j, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, ng, ɫ, pe hini ebet hag ar vogalennoù a c'hell bezañ a, i, u pe hini ebet.
Divizet e oa bet nevez 'zo gant an Inuit Tapiriit Kanatami (aozadur ofisiel an inuit e Kanada) resteurel ar silabennoù enne an diftongenn "ai" e lec'h implijout "a" + ᐃ rak aezetoc'h eo hiziv implijout meur a lizherenn a-drugarez d'an urzhiataerezioù.
Ne vez ket implijet ar silabenneg-mañ evit skrivañ ar yezh inuktitut e pep lec'h ma vez komzet, rak daoust ha m'emañ kenofisiel e Nunavut hag e Kebek e lec'h ma vez implijet aliesoc'h-aliesañ, e vez implijet al lizherenneg latinek e Kalaallit Nunaat (Groenland), Alaska, Labrador, h.a.
Gwelet ivez:
Inuktitut
Liammoù diavaez:
Omniglot. Lec'hienn dispar diwar-benn an doareoù-skrivañ (e saozneg)
Inuktitut |
2588 | https://br.wikipedia.org/wiki/Savadur%20arz | Savadur arz | E tachenn an ijinerezh sivil, e vez graet savadur arz eus un oberenn savaduriñ dibar n'eo nag un ti nag ur savadur goudoret all. Gallout a ra bezañ :
un arc'hwel kehentiñ (un hent, un hent-houarn, ur gourhent, ur ganol...)
ur pezh savadur frammet evit mont dreist ur skoilh bennak : ur pont, ur c'harrbont, ur riboul, un dourbont, ur saverez-vigi...
ur pezh savadur savet evit diheñchañ elfennoù naturel, pe evit kreñvaat pezhioù savadur all : ur stankell, ur c'hae, ur chaoser, ur peulgae, ur savenn-douar, ur skluz, ur voger-harp...
Gwelet ivez
Pennadoù all
Isframm dezougerezh
Dezougerezh
Labourioù foran
Liammoù diavaez
Structurae - Diaz-stlenn ha dispak fotoioù savadurioù arz er bed (alamaneg). |
2591 | https://br.wikipedia.org/wiki/Nukleon | Nukleon | Gant ar ger nukleon e vez anvet kompozennoù nukleüs an atomoù, da lavaret eo ar protonoù hag an neutronoù. Peurvuiañ e vez notet « A » an niver a nukleonoù a zo d'an atomoù hag anvet e vez niver mas.
Fizik nukleel
Fizik ar partikulennoù |
2593 | https://br.wikipedia.org/wiki/Niver%20mas | Niver mas | An niver mas (A), anvet ivez niver mas atomek, eo an niver a brotonoù hag a neutronoù zo e nukleüs an atomoù. Bez' ez eus un niver mas hepken evit pep izotop ha skrivet e vez goude anv an elfenn pe a-gleiz hag en nec'h da arouez an elfenn. Da skouer ez eus 6 proton ha 6 neutron er c'harbon 12 (12C). Evit skrivañ arouez klok an izotop e ranker lakaat an niver atomek (Z) a-gleiz hag en traoñ da arouez an elfenn, dres dindan an niver tolz :
. Dre ma kenglot an niveroù atomek gant an elfennoù, n'eus ket ezhomm lavaret div wezh ar memes tra. Setu ne vez ket lakaet an niver atomek nemet pa fell deomp menegiñ an niver a brotonoù zo en nukleüs, d.s. en ur reaktadur nukleel.
Gant an diforc'h etre an niver mas hag an niver atomek () e c'heller gouzout pet neutron ez eus e-barzh an nukleüs.
Fizik nukleel
Kimiezh |
2594 | https://br.wikipedia.org/wiki/Silabenneg%20ar%20c%27hrieg | Silabenneg ar c'hrieg | Ijinet e oa bet silabenneg ar c'hrieg er bloavezhioù 1840 gant James Evans, ur misioner saoz a laboure d'ar mare-se e norzh Manitoba evit skrivañ ar c'hrieg pa verzas ne gomprene ket e studerion penaos e c'helle un hevelep lizherenn latin bezañ distaget e meur a doare disheñvel e saozneg. Krouet e oa bet en ur geñveriañ gant an doare skritur prim-ha-prim bet ijinet gant Pitman.
Eeun a-walc'h eo ar silabenneg, enni 9 stumm diazez oc'h ober dave pep hini d'ur silabenn. Dre dreiñ ar stummoù-se e vez cheñchet ar vogalenn hag implijet e vez pikoù evit diskwel ez eo hir ar vogalennoù. Abalamour m'az eo heñvel stumm pep silabenn a grog gant ar memes kensonenn ez eo e gwirionez un abigida kentoc'h eget ur silabenneg-rik.
Aezet eo ar silabenneg da deskiñ ha buan a-walc'h e veze desket gant muioc'h-mui a dud, o vont war gresk an niver a dud a c'houveze lenn e krieg.
Implijet e vez ivez, gant kemmoù pe get, evit skrivañ yezhoù all komzet en Norzhamerika, en o zouez an inuktitut.
Daou doare skritur a zo e gwirionez: silabenneg krieeg ar reter ha silabenneg krieg ar c'hornôg. Disheñvel eo an eil diouzh egile hervez an doare ma vez diswelet gante ar c'hensonennoù e fin ur silabenn.
Gwelet ivez:
Silabenneg inuktitut
tsalagi
Krieg
Levrioù skrivet gant ar silabenneg kriek
Sellet ouzh Unified Canadian Aboriginal Syllabics character table
Hymn Book. (gant James Evans) Norway House, 1841.
Catechism. (Tr. James Evans) Rossville, é.n.
The Holy Bible. (Tr. John Sinclair, Henry Steinhauer) London, 1861.
Bunyan: Pilgrim´s Progress. (Tr. John Sinclair) Toronto, 1900.
Cree Hymn Book. (gant John McDougall) Toronto, 1888.
Cree Hymn Book. (gant Robert Steinauer, Egerton Steinauer) Toronto, 1920.
The Epistle of Paul the Apostle to the Galatians. (Tr. Joseph Reader) Oonikup (Northwest Territory), S.a.
The Acts of the Apostles and the Epistles. London, 1891.
The Books of the New Testament. London, 1859.
The Epistel of Paul the Apostle to the Ephesians; The Epistle of Jacob; The First Epistle General of John. (Tr. Thomas Hullburt) Rossville, 1857.
The Travellers´ Spiritual Provision (Calender) S.l., s. a.
The Handbook to Scripture Truth: Words of Admonition, Cousel and Comfort. Toronto, 1893.
Prières, Cantiques, Catéchisme etc. en langue crise. Montreal, 1886.
Levrlennadur
Barber, F. Luis: James Evans and the Cree Syllabic. In: Victoria Library Bulletin Toronto. July 1940. vol. 2. No. 2. 16 p.
Burwash, Nathaniel: The Gift to a Nation of Written Language. S.l., 1911. 21 p.
Evans, James: Cree Syllabic Hymn Book. Norway House, 1841. In: Bibliographical Society of Canada; Facsim. Series 4. Toronto, 1954. 23 p.)
Grant, Bruce: Concise Encyclopedia of the American Indian. New York, 2000. ISBN 0517693100
Steller, Lea-Katharina (geb. Virághalmy): Alkalmazkodni és újat adni – avagy „accomodatio“ a paleográfiában In: Paleográfiai kalandozások. Szentendre, 1995. ISBN 9634509223
Ray, Margaret: The James Evans Collection. In: Victoria Library Bulletin Toronto. July 1940. vol. 2. No. 2. 16 p.
Liammoù diavaez
Omniglot Lec'hienn dispar diwar-benn an doareoù skrivañ (e saozneg)
Diwar-benn ar c'hrieg
Grand Council of the Crees (GCC) website
Lac La Ronge Band website
Dammed river from Canadian Geographic
Kriek |
2596 | https://br.wikipedia.org/wiki/Atom | Atom | Elfennoù diazez an danvez eo an atom. Diouzh savboent ar gimiezh ez eo an atomenn, dre dermenadur, lodenn vihanañ ur c'horf eeun a c'hell kediañ gant unan all.
Dont a ra ar ger eus an henc'hresianeg ατομος, atomos, « na c'heller ket rannañ ». Da veno prederourien c'hresian eus an henamzer e oa an atomenn an elfenn materi vihanañ.
Implijet e vez meizad an atomenn gant an damkaniezhioù liesseurt a ro tu da zisplegañ perzhioù fizikel ar materi, peurgetket en e stadoù gazus (kenwaskablentez ar gazoù), dourennek ha solut (aozadur ar c'hristalioù).
E kimiezh ez eo an atom an elfennoù diazez. Mont a reont d'ober ar materi ha furmet e vez ar molekulennoù ganto : disrannus e chom an atom e-pad ar reaktadennoù kimiek (pa lakaer a-gostez an eskemmoù elektronoù gwiskad diavaez).
Padal, abaoe penn kentañ an ez eus bet lakaet anat gant arnodoù fizik nukleel ez eus partikulennoù diazez a vez furmet an atom ganto.
Dezverkoù an atom
Ar pep brasañ eus mas un atomenn a vez kreizennet e-barzh ur volum bihan-bihan (treuzkiz war-dro 10-15 m) : an nukleüs a c'hoarvez eus daou seurt partikulennoù damheñvel, anvet nukleonoù.
An neutronoù, partikulennoù dezho ur garg tredantel null, hag ur mas kevatal da<blockquote>mn = 1,674 95×10-27 kg</blockquote>
Ar protonoù, partikulennoù dezho ur garg pozitivel kevatal dae = 1,602 189×10-19 C hag ur mas kevatal damp = 1,672 65×10-27 kg
Dre m'eo tost-tre mas ar protonoù da hini an neutronoù ez eo aes dezverkañ an nukleüsoù dre o niver a nukleonoù, anvet niver mas.
Tro-dro d'an nukleüs ez eus ur « goumoulennad » partikulennoù peurheñvel, an elektronoù ; treuzkiz ar « goumoulenn elektronek », war-dro un angström (10-10 m) a glot gant hini an atomenn.
Ur garg tredanel negativel o deus an elektronoù, kevatal dae = 1,602 189×10-19 C ha kevatal da hini ar protonoù dre o zalvoud absolut ; kalz bihanoc'h eo o mas eget hini an nukleonoùme = 9,109 53×10-31 kg
Neptu eo karg tredanel an atomennoù peogwir eo kevatal niver elektronoù (karget ent-negativel) ar « goumoulenn elektronek » d'an niver a brotonoù (karget ent-pozitivel) a furm an nukleüs. Dre se en em null ar c'hargoù tredanel diouzh ur savboent meurselladel.
Gallout a ra an atom dont da vezañ karget ent-tredanek dre c'hounid (dont a ra ar garg da vezañ negativel) pe dre goll (dont a ra ar garg da vezañ pozitivel) unan pe meur a elektron : komzet e vez neuze eus ionoù.
Perzhioù fizikel ha kimiek an atomoù zo da gentañ-penn diouzh an niver a brotonoù a zo en o nukleüs. Dre se e vez renket an atom hervez an niver-se, anvet niver atomek.
Graet e vez "korf simpl" pe "elfenn gimiek" eus ar materi kenaozet gant un niver bennak a atomennoù, dezho ar memes niver atomek.
Graet e vez izotopoù eus atomoù, dezho ar memes niver atomek, met niveroù mas disheñvel (niver a neutronoù disheñvel).
Urzhiet eo bet an elfennoù kimiek naturel pe gevanaozet liesseurt hervez o ferzhioù e-barzh taolenn beriodek an elfennoù.
Patromoù an atom
A-hed Istor ar skiantoù ez eus bet diorroet meur a batrom eus an atom, bep ma veze dizoloet perzhioù ar materi. Hiziv an deiz e vez implijet meur a batrom disheñvel, rak kemplezh a-walc'h eo ar patrom nevesañ, ha gant patromoù "kozh" pe damfaos, met simploc'h, e vez aesoc'h kompren, ha dre se, deskiñ ha prederiañ.
Istor patromoù an atom
Abaoe an henamzer c'hresian e soñje d'an dud e c'helle ar materi freuzañ a-dammoù bihan betek kaout greun na c'hellent ket bezañ freuzet ken, evel « poultr er gouloù » e oa. Gant arnod Rutherford e voe tizhet ar c'hreunenn-se : dihentet e vez ar partikulennoù alfa pa dreuzont ar materi, dre se e c'hellor gouzout penaos eo renket ar « poultr »-se.
1675 : Jean Picard a wel ul luc'hañs gwer pa hej ur gorzenn aerbouezer ; un nebeud kantvedoù war-lerc'h e tizoloer eo an tredan statik hag an aezhennoù bevargant pennkaoz d'an dra-se.
1854 : Geissler ha Plücker a zizolo ar skinoù katodek, skinoù gwer luc'hus pa vez krouet ur voltadur bras e-barzh ur glogorenn a zo bet pompet an aer diouti (gwask gazoù gwan) ; er mod-se e ijinont al lamp diskarg a vez sklêrijennet gantañ ar gourmarc'hadoù gant gouloù gwenn hag ar straedoù gant gouloù orañjez (lampoù sodiom).
1897 : J. J. Thomson a laka anat eo kenaozet ar skinoù kotdek-se gant partikulennoù dezho ur garg negativel tennet diouzh ar materi, ha dizoleiñ a ra evel se an elektron ; dielfennadur kentañ an atom eo.
1900 : Max Planck a ziskouez kementadiñ an eskemmoù energiezh er materi (enklaskoù war ar c'horf du).
1911 : arnod Rutherford : bombezañ a ra ur follenn aour gant partikulennoù alfa (nukleüsoù heliom, dezho ur garg pozitivel, gounezet dre skinoberiegezh) ; diwar se e tezastum ez a ar pep brasañ eus ar partikulennoù war-eeun, setu eo ar materi « leun a doulloù », met lod anezho a vez dihentet hag a ra un hanter-dro zoken, setu en em gavont gant enezennoùigoù materi kreizennet-kenañ, dezho ur garg pozitivel (en em ziboulsañ an eil egile a ra ar c'hargoù pozitivel). Diwar se e sav e batrom koskorel : kenaozet eo an atom gant un nukleüs pozitivel bihan-kenañ ha gant elektronoù a dro tro-dro dezhañ ; ur gudenn vras a sav gant ar patrom-se : pa droont e rankfe an elektronoù koll energiezh dre skinadur, ha neuze kouezhañ war an nukleüs.
1913 : Niels Bohr a vod meizadoù Planck ha Rutherford en e batrom : skinoù (radiusoù) termenet a zo gant orbitennoù an elektronoù, n'eus nemet un nebeud orbitennoù « aotreet », evel-se e klot an eskemmoù energiezh kementadet gant lammoù etre orbitennoù termenet, ha pa vez an elektron war an orbitenn izelañ n'hell ket diskenn izeloc'h ha kouezhañ war an nukleüs (met ne vez ket displeget perak gant ar patrom-mañ).
1914 : gant arnod Franck hag Hertz e vez kadanaet patrom Bohr : bombezañ a reont aezhennoù bevargant gant elektronoù ; bewezh e vez kollet ar memes energiezh fiñvel gant an elektronoù a dreuz an aezhennoù.
1924 : Louis de Broglie a arlaka an dualder gwagenn-korpuskulenn.
1926 : Schrödinger a ro ur patrom eus an elektron e-giz ur wagenn, n'eo ket an elektron en atomenn ur voullenn ken, met ur « goumoulenn » a vez gronnet an nukleüs ganti ; en eneb d'ar patromoù all ez eo stabil hennezh, peogwir ne vez ket kollet energiezh gant an elektron.
Patromoù diamzeret
Re bell diouzh ar wirionez emañ ar patromoù diskouezet amañ dindan evit bezañ implijet. Diskouezet e vezont amañ en abeg d'o zalvoudegezh a-fet istor.
Patrom J.J Thomson pe patrom ar farz-forn (plum-pudding)
Gant dizoloadenn an elektron e 1897 e ouied e oa savet ar materi diwar div lodenn : an eil negativel, an elektronoù, hag eben pozitivel. Er patrom ijinet da neuze gant Joseph John Thomson e veze soubet an elektronoù, anezho partikulennoù lec'hiet, e-barzh ur « soubenn » bozitivel, evel ar prunev er farz forn (pe ar plum-pudding evit ar saozon). Diwiriekaet e voe ar patrom-mañ e 1911 gant arnod unan eus e studierien gozh, Ernest Rutherford.
Patrom planedel Rutherford
Gant arnod Rutherford, e 1911, e vez anataet n'eo ket « ledet » ar c'hargoù pozitivel etre an elektronoù, met kreizennet int e poentoù munut. Bombezañ a reas ur follenn aour gant ur bann partikulennoù alfa (nukleüsoù heliom, dezho ur garg pozitivel). Evezhiañ a reas e veze dihentet un nebeud anezho tra ma veze treuzet ar follenn gant un toullad mat anezho. Ma vije bet an atomoù evel ma vezent deskrivet gant patrom Thomson, n'o dije ket ranket treuziñ anezhi.
Ijinañ a ra neuze Rutherford ar patrom koskorel : kenaozet eo an atom gant un nukleüs pozitivel a dro elektronoù negativel en-dro dezhañ. Goullonder bras a zo etre an nukleüs, bihan-kenañ e-keñver an atom (war-dro 100 000 gwezh), hag e elektronoù.
Buan-tre e voe kavet sioù er patrom-se gant kevatalennoù Maxwell eus un tu, a ziouganent e vez skignet energiezh gant kement karg a vez buanaet, ha gant an arnodoù a ziskouez kwantifiadur al liveoù energiezh eus un tu all.
Patromoù anrik met implijet alies
Patrom ar sferennoù kalet
Ar bouloù andistummadus eo ar patrom simplañ evit taolennañ an atomoù. Graet e vez gant ar patrom-mañ e kristalografiezh. Ar molekulennoù a c'hell bezañ gwelet evel meur a voul stok-ha-stok, ar c'hristalioù evel bouloù berniet an eil war eben. A-wezhioù e vez graet gant un taolennadur « diskloz » : taolennet e vez an atomoù evel bouloùigoù, ichou etrezo, ereet gant linennoù. Gant se e vez lakaet war-wel an durc'hadurioù pennañ hag ar c'hornioù.
Klotañ a ra mat ar patrom-mañ gant perzhioù 'zo eus ar materi, da skouer an diaes m'eo gwaskañ an dourennoù hag ar soludoù, pe ar fed eo lintr-mat talioù ar c'hristalioù. Met n'hell ket displegañ perzhioù all avat, da skouer stumm ar molekulennoù : ma n'eus durc'hadur pennañ ebet d'an atomoù, penaos displegañ ez eus ur c'horn resis d'an ereadoù kimiek ?
Patrom Bohr
Gant Niels Bohr e voe diorroet ur patrom e 1913 diwar ar perzhioù anataet gant Planck ha Rutherford. E patrom ar sferennoù kalet ez eus un draezenn anterin, n'haller ket digompozañ, eus an atom. Padal e ouezer abaoe kreiz an kantved e c'heller tennañ partikulennoù, dezho ur garg negativel, diouto : an elektronoù.
E patrom Bohr eo kenaozet an atom gant un nukleüs, dezhañ ur garg pozitivel, ha gant elektronoù a dro en-dro dezhañ, tra ma n'hell skinoù (radiusoù) orbitennoù an elektronoù kemer nemet talvoudoù resis.
Kreizennet-kenañ eo an nukleüs, dezhañ un diametr etre 10-15 ha 10-14 m dre vras, ar pezh a sinifi eo kant mil gwezh betek ur milion a wezhioù bihanoc'h eget an atom ; ur garg elektrek pozitivel a vez douget gantañ. Bez eo ivez al lodenn bounnerañ eus an atom dre ma ya 99,95 % da nebeutañ eus mas an atom gant an nukleüs.
Poentel eo an elektronoù, ar pezh a sinifi e tegemerer eo peuznull o skin (radius) (bihanoc'h eget ar pezh a c'heller istimañ). Ur garg negativel a vez douget ganto. Evit ma vefe helenn, n'eo a-skeul ar chema amañ dindan, nag e-keñver mentoù an nukleüs hag an elektronoù, nag e-keñver skinoù (radiusoù) an orbitennoù (notomp n'eo ket diouganet an niver a elektronoù war bep orbitenn gant ar patrom).
An doare-se da welet an atom a ro an tu da zeskrivañ ar fenomennoù spektrometrek diazez : penaos e vez euvret pe embannet hirderioù gwagenn (pe livioù) gouloù pe skinoù X 'zo. Rak dre ma n'hell an elektronoù treiñ nemet war orbitenoù termenet e lammont eus an eil orbitenn d'eben en ur euvriñ pe en ur embann ur c'hementad termenet a energiezh (kwantom).
Pa zigompoz an atom e div lodenn, un nukleüs hag ur goumoulenn elektronoù, eo resisoc'h patrom Bohr eget patrom ar sferennoù kalet e-lec'h ma klot gorreenn ar sferenn gant orbitenn an elektronoù diavaez.
Koulskoude ez eus un diaezamant bras gantañ evel gant an holl batromoù planedel : elektronoù war orbitenn en-dro d'an nukleüs zo kargoù buanaet, setu e rankfent skignañ energiezh,… ha kouezhañ war an nukleüs. Ne vez ket displeget furm ar molekulennoù gant ar patrom kennebeut.
Ar patrom a-vremañ : patrom Schrödinger
Ar patrom diorroet gant Erwin Schrödinger e 1926, ha da c'houde gant Paul Dirac e 1928 a ro tu da zisplegañ stabilded an atom. Er patrom-mañ, n'eo ket mui an elektronoù kanetennoù lec'hiet war orbitennoù, met koumoul probablentez bezañs. Iskiz e c'hell bezañ ar sellboent nevez-se er penn kentañ. Koulskoude e teue an taolennadur kent eus an elektronoù (kanetennoù bihan) diouzh ar furmoù a veze gwelet er bed makroskopek, ha kaset hep prouenn ebet d'ar bed mikroskopek. Ret eo kaout soñj eo diazezet kement tra a ouezer diwar-benn an elektron war anatadurioù dieeun : tredan (red elektrek), tub katodek (pellwelerez)…
Abaoe ar bloavezhioù 1930 e vez patromet an elektron gant ur « fonksion gwagenn » a vez taolennet « douester ar brobablentez bezañs » gant karrezad he norm. Evit taolennañ a-dost perzhioù an elektron, n'eus nemet fonksionoù matematikel luziet. Meur a fizikour a vez digalonekaet c'hoazh gant an difetisadur-se. Emaomp o vont da glask reiñ ur skeudenn eus meizad ar fonkion gwagenn-se, a vo dibeurvat dre ret.
Pa vez er-maez eus an atom e vez taolennet an elektron gant ur pakad gwagennoù a c'hell bezañ sellet outañ, betek ur serten poent, evel ur ganetenn vihan. Gant mekanikerezh ar c'hwanta e vez prouet en em led un hevelep pakad gwagennoù a-hed an amzer ; met pa vez stag ouzh un atom e peurvir an elektron struktur ar fonksion gwagenn stag ouzh an orbitenn dalc'het gantañ (keit ha ma ne vez ket strinket er-maez diouzh an atom). Setu e postul mekanikerezh ar c'hwanta n'eo ket furm (dianav) an elektron a vez peurviret, met integralenn ar brobablentez bezañs.
Gant patrom Schrödinger emañ koumoul an elektronoù diseurt an eil e-barzh egile ; n'eus ket anv da daolenniñ pep elektron war e orbitenn evel ma veze graet gant patrom Bohr. Seul vuioc'h ma 'z eus partikulennoù peurheñvel, andifedapl'', eus an elektronoù. Diwar an efedoù eskemm e teuer da zegemer emañ pep elektron eus an atom war pep orbitalenn dalc'het war un dro (o klotañ gant un ardremmez elektronek roet). Neuze e c'heller taolennañ ionizadur an atom (tennadur un elektron diouzh an atom) gant ar brastres simplaet amañ dindan.
Liammoù diabarzh
Reolenn an eizhad
Reaktadur kimiek
Notennoù
Atom
Fizik nukleel
Skiant an dafaroù
Kimiezh
Fizik |
2598 | https://br.wikipedia.org/wiki/Krieg | Krieg | Krieg (anavezet ivez evel Cree-Montagnais, Cree-Montagnais-Naskapi) eo an anv a roer d'un toullad yezhoù algonkek heñvel-poch an eil ouzh eben ha komzet gant un 50 000 den bennak, eus ar bobl kri (Cree e saozneg) e Kanada, en un takad o vont eus Alberta betek Labrador.
Lod a gont 117 000 a dud en holl e Kanada, ar pezh a laka ar yezh e renk kentañ ar yezhoù amerindian e Kanada.
An izoglos pennañ implijet evit isrannañ ar yezh (pe yezhoù) kriek a denn d'an doare ma tiorroas /l/ ar c'hent-algonkeg, e sav rannyezhoù y, th, n, l diwarnañ.
Nav rannyezh pennañ zo (o vont a gornôg da reter) :
Krieg ar c'hompezennoù (rannyezh y)
Krieg ar c'hoadeier (saozneg "Woods Cree" (rannyezh th)
Krieg ar gwernioù (saozneg "Swampy Cree") (rannyezh n)
Krieg ar c'hornôg pe krieg ar c'hirvi-dour (saozneg "Moose Cree") (rannyezh l)
Krieg ar gevred (saozneg "James Bay Cree") (rannyezh y, a-wechoù anvet Kreeg ar Reter)
Atikamekweg (rannyezh r)
Montagneg (saozneg "Montagnais") (rannyezh l)
Krieg ar biz (rannyezh rannyezh l, a-wechoù anvet Montagneg ar C'hornôg''')
Naskapieg (rannyezh y)
Meur a c'her a orin kriek a gaver ivez el luc'haj tchinouk, ur yezh-kenwerzh bet krouet evit an darempredoù gant Europiz.
Ur yezh liessintentezel eo ar c'hrieg, a c'hell sevel gerioù hir-spontus, evel kiskinohamatowkamikw'', "skol", da lavaret eo al "lec'h ma vez lakaet da c'houzout an eil d'egile".
Implijet e vez silabenneg ar c'hrieg evit skrivañ ar c'hrieg dre vras, nemet e reter Kebek ha Labrador.
Kaozet e vez ivez un doare yezh kemmesk etre ar c'hrieg hag ar galleg anvet michifeg, a vez komzet ivez e Kanada.
Unan eus seizh yezh ofisiel Tiriadoù ar Gwalarn eo ar c'hrieg, met n'en deus ket ar memes statud e pep lec'h e Kanada ma vez komzet.
Liammoù diavaez
Wikipedia e Krieg
Nehinawe: Koazeal krieg
Kentelioù krieg
Meneger yezhoù ar bed
Yezhoù algonkek |
2599 | https://br.wikipedia.org/wiki/Michifeg | Michifeg | Michifeg (pe Mitchif, Mechif, Michif-Cree, Métif, Métchif) a zo anezhañ ur yezh komzet gant ar bobl hiron (galleg "métis") e Kanada, ganet diwar maouezed kreek ha gwazed c'hallegerion a Ganada.
N'eo ket ar michifeg ur yezh kreoleg met kentoc'h ur yezh kemmesk a deuas war wel un daou c'hant vloaz bennaket 'zo hag o tont da vezañ ur yezh staliet-mat etre 1820 ha 1840.
Gant ar michifeg e vez kemmesket elfennoù o tont eus ar c'hreeg diouzh un tu hag ar galleg evel m'emañ komzet e Kanada diouzh un tu all, hag ivez gant elfennoùigoù eus ar saozneg ha yezhoù amerikan all evel an ojibweg pe an Asiniboineg.
Dre vras e teu pep tra a denn d'an anv-kadarn diwar ar galleg, da skouer fonologiezh an anvioù, ar gerioù, ar vorfologiezh hag ar gevreadurezh, keit ha ma teu an elfennoù a denn d'ar verb diouzh rannyezhoù kreeg ar plaenennoù. Dont a ra ar gerioù mell eus ar galleg hag ar gerioù diskouezañ eus ar c'hreeg.
Gwechall e veze komzet ar yezh-mañ gant meur a hini, met war digresk ez eas an niver a dud a rae ganti betek ma teuas da vezañ ur yezh en arvar, o vezañ ma ne oa e 1997 nemet 1 000 den barrek warni.
Gwelet ivez:
Kreeg
Yezh kemmesk
Liammoù diavaez
Kentelioù michifeg
Deskiñ michifeg (DOC)
Meneger yezhoù ar bed |
2600 | https://br.wikipedia.org/wiki/Nukle%C3%BCs%20%28an%20atomo%C3%B9%29 | Nukleüs (an atomoù) | An nukleüs a zo ur stroll protonoù ha neutronoù a furm « kalonenn » patrom a-vremañ an atomoù.
Hervez ar patrom-se eo kreizennet an nukleonoù (protonoù ha neutronoù) e-barzh ur volum bihan-bihan: war-dro 10-15 m eo diametr an nukleüs, e-skoaz hini an atom a zo war-dro un angström (10-10 m).
Un nukleid X a zo anezhañ un atom spisverket gant e niver mas A hag e niver atomek Z; notet e vez:
(lenn X A, empleg eo an niver atomek).
Klotañ a ra an niver atomek Z gant an niver a brotonoù e nukleüs an nukleid, tra m'eo an niver mas kevatal da somad an niveroù a brotonoù hag a neutronoù. Dre se eo kevatal an niver a neutronoù da N = A - Z.
An nukleidoù dezho ar memes niver atomek Z a vez graet anezho izotopoù eus an elfenn a zo dezhi an niver atomek-se.
Da skouer eo an hidrogen , an deuteriom D pe hag an triteriom T pe tri izotop an hidrogen.
Graet e vez izobaroù eus nukleidoù elfennoù disheñvel a zo dezho ar memes niver mas A.
Da skouer ez eus izobaroù eus ar [[karbon 14|c'harbon 14] hag an nitrogen .
Mas atomek izotopek un elfenn bennak eo ar mas a glot gant NA nukleid eus ar memes izotop. NA eo niver Avogadro. Dre dermenadur ez eo an niver a atomoù a vez e-barzh 12 gramad eus izotop 12 ar c'harbon:
NA = 12 / (mas ) (war-dro 6,022 04×1023 mol-1
Mas atomek un elfenn gimiek bennak eo keidenn liveet masoù atomek e izotopoù naturel. Elfennoù kimiek 'zo o deus izotopoù radioaktivel dezho periodennoù hir-tre, ha dre se ec'h emdro o mas atomek e-pad prantadoù hir-tre e-giz oadvezhioù geologel.
Emañ kont evel se gant an uraniom.
Gwelet ivez
Fizik nukleel
Liammoù diavaez
SCK.CEN Centre d'étude de l'Energie Nucléaire (Kreizenn studi an Energiezh Nukleel) Mol, Belgia
Kimiezh
Fizik nukleel |
2601 | https://br.wikipedia.org/wiki/Yezh%20kemmesk | Yezh kemmesk | Kemmesk
Ur yezh kemmesk a zo ur yezh savet diwar darempredoù stank etre div yezh (hag a-wechoù muioc'h) ha pa vez uhel live an divyezhegezh etre ar gomzerion.
N'eo ket kevatal ur yezh kemmesk d'ur yezh pidgin rak an dud a ra gant ur yezh kemmesk a zo barrek-tre war ar yezhoù orin, komzerion a-vihanig alies a-walc'h zoken, keit ha ma teu ur pidhin war wel m'emañ unan eus an daou du divarrek-tre war ar yezh all.
Disheñvel eo ivez ur yezh kemmesk diouzh ur yezh kreolek abalamour ma ne grogas ket ur yezh kemmesk evel pidgin er penn kentañ.
Orin ur yezh kemmesk a zo ar c'hemm-digemm yezhoù dibaouez a c'heller kavout gant tud barrek-tre war div yezh en ur gumuniniezh divyezhek, da skouer anv ar spanglish a ziskwel e z eo ar yezh-se ur c'hemmesk etre ar spagnoleg (saozneg "Spanish") hag ar saozneg ("English"). Meur a doare saozneg ez eus a-seurt se o chench hervez a lec'h m'emañ komzet dre implijout gerioù o tont eus ar yezhoù lec'hel, da skouer:
Europanto (saozneg evel m'emañ komzet e Unvaniezh Europa)
Madras bashai (tamileg/saozneg)
Taglish (tagaloeg/saozneg)
Vinish (vietnameg/saozneg)
Yanito (spagnoleg/saozneg komzet e Gibraltar)
E gwirionez ez eus yezhoù a diskwel bezañ yezhoù kemmesk met o sellet pishoc'h e vez gwelet ez int kentoc'h ur yezh resis levezonet gant unan all, dreist-holl o kemer gerioù diouti evel as ar franglais (galleg gant kalz a c'herioù a orin saoznek).
Skouer gwellañ ur yezh kemmesk a rank bezañ ur yezh anvet michifeg, savet diwar ar galleg hag ar c'hreeg.
Setu un nebeud yezhoù kemmesk all:
wutuneg (sinaeg/tibeteg)
yenicheg (alamaneg, yidicheg ha romeg) |
2602 | https://br.wikipedia.org/wiki/Proton | Proton | Ar proton a zo anezhañ ur bartikulenn isatomek a zoug ur garg elektrek 1,602.10-19 coulomb. Dizoloet e voe e 1919 gant Ernest Rutherford. Ur proton eo nukleüs izotop stankañ an atom hidrogen. Kompozet eo nukleüsoù an atomoù gant neutronoù ha protonoù dalc'het asambles gant an nerzh kreñv. Gant an niver a brotonoù en o nukleüs e vez determinet perzhioù kimiek an atomoù.
Pep proton a zo ennañ ur mas a 1,672 623 1.10-27 kg, ar pezh a zo war-dro 1 800 gwezh pounneroc'h eget un elektron.
Klaset eo ar protonoù e-giz barionoù ha kenaozet int gant daou gwark up hag ur c'hwark down, dalc'het asambles gant an nerzh kreñv douget gant ar gluonoù.
Dre m'eo kalz kreñvoc'h an nerzh elektromagnetek eget ar gravitadur ez eo ret da gargoù ar protonoù bezañ kevatal da gargoù an elektronoù (en talvoud absolut), a-hend-all en dije ar reveur a garg elektrek pozitivel pe negativel un efed mat war emledadur an hollved, hag evel se, war ar materi agreget dre c'hravitadur (planedennoù, stered, h.a.). Ar memes karg a zo d'ar pozitron ha d'an elektron met gant sinoù enep; ar memes tra zo gwir c'hoazh evit an antiproton hag ar proton.
E kimiezh hag e biokimiezh e c'hell ar ger proton daveañ d'an ion hidrogen en disolvadenn en dour (da lavaret eo, d'an ion hidroniom). En degouezh-se ez eus trenkennoù eus ar roerien protonoù, ha bazennoù eus an degemererien protonoù (gwelet ar reaktadurioù trenkenn-bazenn).
Gwelet ivez
atom
fizik nukleel
Kimiezh
Fizik ar partikulennoù |
2603 | https://br.wikipedia.org/wiki/Bro-C%27hall | Bro-C'hall | Bro-C'hall zo ur riez hag emañ he ziriad brobennat en Europa ar C'hornôg. Gallaoued eo an dud zo o chom enni. Pariz eo kêr-benn Bro-C'hall ha sez padus ar riez abaoe an XIIIvet kantved (nemet e oa Versailhez etre 1682 ha 1789 ha Vichy etre 1940 ha 1944) .
Anvet e vez Frañs ivez, diwar ar ger latin "francia", a oa deuet en anv ar rouantelezh kozh Royaume de France (a oa bet Rouantelezh ar Franked un tamm a-raok). En Henamzer e veze graet Galia eus un darn eus he zachennad, met e Galia gozh edo Belgia, Alamagn, Suis, Italia hag Spagn.
République française (Republik c'hall) eo an anv ofisiel a-hiziv. Stag ouzh Bro-C'hall ez eus bet un impalaeriezh e-pad kantvedoù. Eus an impalaeriezh-se e chom c'hoazh meur a diriad strewet er bed a-bezh : an departamantoù ha tiriadoù tramor int.
Ezel eus Unaniezh Europa, eus takad an euro hag eus Emglev Schengen eo Bro-C'hall. Un ezel padus eus Kuzul-surentez Aozadur ar Broadoù Unanet eo ivez.
Un emglev milourel pennañ he deus graet Bro-C'hall p'eo bet sinet gant Feur-emglev Norzh-Atlantel e 1945 hag ezel diazezer eo eus Aozadur ar Feur-emglev Norzhatlantel (AFNA). Aet eo kuit eus ar renadur milourel enframmet e-pad ur pennad brav war atiz Charles De Gaulle, met distro eo e-barzh bremañ. Ur galloud nukleel eo ivez.
Diazezet eo bet he zalvoudegezhioù politikel war Disklêriadur Gwirioù Mab-den hag ar c'heodedour. Eus mare an Dispac'h gall e teu arouezioù pennañ ar Republik c'hall : he c'han broadel ar Marseillaise, he deiz broadel ar 14 a viz Gouere, deiz kemeridigezh ar Bastille, Marianne personadur ar Republik c'hall, hag he banniel krouet gant livioù Pariz (ar glaz hag ar ruz) etre liv ar roue (ar gwenn).
An anv Bro-C'hall ha Frañs
Ar ger Frañs a zeu eus an anv gallek France, deuet eus an anv Francia, ur ger latin hag a dalveze kement ha "Bro ar Franked". Ar ger "Frank" zo eus ur yezh c'hermanek kozh bennak. N'ouzer ket ha talvezout a ra ur "goaf", pe "tud dizalc'h". Testeniet eo ar ger Frañs e brezhoneg abaoe dibenn ar kantved.
An anv latin Galia a glot gant terouer Frañs a-vremañ evit ul lod, gant Belgia, Suis hag un tamm eus hanternoz Italia hag Alamagn. Ar ger gall brezhonek n'en deus netra da welet gant ar ger latin Galia. Ur ger keltiek eo hag a dalvez kement hag estren.
Graet e vez gant Bro-C'hall evit treiñ France e brezhoneg abaoe kantvedoù, daoust ma talvez kentoc'h ar vro ma vez kaozet galleg, Breizh-Uhel e-barzh. Kavet e vez Frañs er yezh pobl, er c'hanaouennoù dreist-holl, hag er yezh skrivet abaoe ar kantved.
Hiziv hon deiz e talvez Frañs kement ha Bro-C'hall ha Breizh war un dro.
Douaroniezh
Emañ Bro-C'hall war ur strizh-douar e-lec'h ma kaver holladoù stummoù douarel pennañ Europa. Amañ e weler div aradennad-venezioù yaouank, un torosad menezioù kozh, an diazadoù brasañ ha lodenn ar gompezenn veur a ya eus Mor Breizh betek menez Oural. Diouzh-se e teu liesseurtegezh ar maezioù hag ar gweledvaoù.
Eil takad mor ar bed en deus Frañs, goude ar Stadoù-Unanet. Sed amañ ar morioù e lec'h emañ Frañs : Mor an Norzh, Mor Breizh, ar Mor Keltiek, ar Meurvor Atlantel, ar Mor Kreizdouar, ar Mor Karib, ar Meurvor Indian, ar Meurvor Habask, Meurvor Antarktika.
Kêrioù pennañ Bro C'hall
Savidigezh an torosennadur
Diwar bebeiladur savadigezh ar menezioù hag ar gouelezenniñ eo bet savet an torosennadur :
En Amzervezh kentañ en em sav ar menezioù herkiniat, uhel-kenañ, diwar oberezh ar menezioù-tan. Diouzh ober ar c'hrignerezh eo bet kompezet ar menezioù betek dont da vezañ argompezennoù.
En Eil Amzervezh ez a uhel live ar morioù ken eo bet goloet an douar gant gouelezennoù kouezhet kantvedoù-pad, dezho un tevder divent.
En Trede Amzervezh en em sav menezioù en-dro (an Alpoù hag ar Pireneoù) ken ez a ar gouelezennadoù d'ober an diazadoù ha menezioù bihanoc'h tro-dro d'an aradennadoù nevez.
Er Pevare amzervezh ez eus bet deuet meur a skornadenn vras gant hoaladoù diskorn pebeilet ken eo bet donaet traoñiennoù 'zo ha krouet meur a lenn, lenn ar Bourget, lenn Annecy ha lenn Jeneva ar brasañ anezho.
Istor
Istor riez Bro-C'hall (latin : regnum Francorum e deroù ar Grennamzer) a c'hell bezañ lakaet e orin e krouidigezh Gallia occidentalis (Galia ar c'hornôg) e 843. Ul lodenn eus an Impalaeriezh karolingat roet da Charlez ar Moal da-geñver hêrezh e dad-kozh Karl Veur. Met, ma veze graet eus an tiriad-mañ Gallia e veze graet kement ha kement Francia occidentalis. E brezhoneg e vez kavet roud an daou hengoun gant Bro-C'hall ha Frañs.
Goude m'eo bet gwanaet galloudegezh roue Bro-C'hall dre savidigezh ar c'hladdalc'helezh er Grennamzer e talc'has heuliad ar rouaned bodañ dindan o beli muioc'h-muiañ a diriadoù, da lavaret eo lakaat da greskiñ an domani roueel, bihan a-walc'h e - ha ledanoc'h-ledanañ dre an dimezioù pe dre c'hounidoù ar brezelioù. Diwar ar rannvroioù bras, lod anezho krouet da vare an impalaeriezh karolingat (Akwitania, Breizh, Loren, Poatev...) e teuas war-wel ar proviñsoù evel ma oant klokaet (goude aloubadeg Elzas e 1675) e fin ar vonarkiezh. Ar proviñsoù, renet gant priñsed vras gwechall, a oa deuet da vezañ pastelloù-bro melestradurel, o statudoù liesseurt koulskoude.
Yezhoù
Daoust d'ar politikerezh yezh renet abaoe pell 'zo (Skrid-embann Villers-Cotterêts e 1539 paneveken) hag a glask lakaat ar vro da vezañ unyezhek-rik — hag ar yezh-se eo ar galleg — e vez komzet meur a yezh war diriad Frañs Europa, daoust dezhe bezañ bet gwallgaset.
ar galleg end-eeun (ar yezh ofisiel nemeti), diazezet war yezh Enez-Frañs ha Touraine dreist-holl, hag ar rannyezhoù (anvet ivez yezhoù oil);
yezhoù latin all : okitaneg, katalaneg, korseg, frankoprovañseg.
yezhoù germanek : nederlandeg, alamaneg (elzaseg, luksembourgeg);
ur yezh dianav hec'h orin : an euskareg;
ur yezh keltiek : ar brezhoneg.
A-hend-all ez eus yezhoù all hep tiriad, evel ar yezhoù rom, pe neuze yezhoù deuet da heul enbroidi, evel ar c'hreoleg, an arabeg, ar c'habileg, ha meur a hini all...
Armerzh
E-barzh Kenvarc'had Unaniezh Europa emañ Frañs. An euro eo ar moneiz abaoe 1999. 10vet brasañ armerzh ar bed eo e parelezh galloud-prenañ e 2015, hag an eil en Europa. Ijinerezh ar gounezvouederezh, an armerezh, an ijinerezh aerlestrel, ar stroñs, an bankoù, ar gretadurezh hag an touristelezh a zo e-touez he gennadoù pennañ.
Renk ar Frañs er bed
Evit feuriadur diorroadur mab-den jedet gant ar Broadoù-Unanet emañ ar Frañs en 20vet plas er bloaz 2011.
Evit feur an demokratelezh jedet gant The Economist emañ ar Frañs en 28vet plas er bloaz 2012, e-touez an "demokratelezhioù siek"
Evit a sell frankiz ar c'helaouiñ hag ar gazetennerien e oa ar Frañs en 39vet plas (war 180) er bloaz 2014 hervez Reporters sans frontières.
Evit a sell parelezh ar baotred hag ar merc'hed emañ ar Frañs en 48vet plas (war 135) er bloaz 2011 hervez ar World Ecomomic Forum.
Evit ar goubrenerezh e oa ar Frañs en 23vet plas e 2015 hervez Transparency International, gant un notenn a 70 (diwar 100).
Evit "feur ar peoc'h" emañ ar Frañs er 36vet plas diwar 153 e 2011, hervez Institute for Economics and Peace.
Evit "gwarez ar vuhez prevez" eo notennet fall gant Privacy International (25vet war 27 en UE).
Evit an "neveziñ" e oa ar Frañs en 20vet e 2013 hervez skol-veur Cornell (USA), Insead (Frañs) hag Aozadur bedel ar perc'hennañ spered.
Notennoù ha daveennoù |
2605 | https://br.wikipedia.org/wiki/Krennlavaro%C3%B9%20spagnolek | Krennlavaroù spagnolek |
Setu amañ krennlavarioù spagnolek.
A
A buen hambre no hay pan duro. Da naon du n'eus ket a vara kalet.
A quien madruga, Dios le ayuda. Neb a sav abred, gant Doue a vez sikouret.
Aunque la mona se vista de seda, mona se queda. Marmouzez, na gwisket gant seiz, marmouzez e chom.
C
Cría cuervos, y te sacarán los ojos. Mag brini, ha debriñ da zaoulagad a raint.
Cuando el indio va de culo, no hay barranco que lo ataje. Pa ya an Indian war-gul ne vez foz ebet d'e harpañ.
D
Del dicho al hecho, hay mucho trecho. Hir eo an hent etre lavaret hag ober.
E
El hijo del gato, ratones mata. Mab ar c'hazh a lazh logod.
El mal escribano le echa la culpa a la pluma. Skrivagner fall a damall e bluenn.
El que con lobos anda, a aullar se enseña. Neb a ya gant bleizi a zesk yudal.
El que con niños se acuesta molido (o meado) se despierta. Neb a ya da gousket gant bugale, pa zihuno vo brevet.
El que no llora no mama. Neb na leñv ket na zen ket (neb na c'houlenn ket n'en deus netra).
G
Gato escaldado del agua fría huye. Kazh skaotet a dec'h rak dour bervet.
H
Hombre casado, burro domado. Gwaz dimezet, azen doñvaet.
M
Más vale pájaro en mano que ciento volando. Gwelloc'h ul lapous en ho torn eget kant o nijal.
N
No todo lo que brilla es oro. Ouzhpenn an aour a lufr.
S
Si quieres el perro, acepta las pulgas. Mar faot dit ar c'hi, degemer ar c'hwenn.
Liammoù diavaez
La colección más completa de Refranes, poemas y dichos
J.Ramírez, 2006. Colección de Refranes en Castellano
Sabidurías Listado de proverbios en español
Lista de paremias en español
Krennlavaroù
Spagnoleg |
2606 | https://br.wikipedia.org/wiki/Roll%20an%20embannerien%20vrezhonek | Roll an embannerien vrezhonek |
A
Al Lanv, e Kemper
Al Liamm
An Alarc'h
An Here, paouezet er bloaz 2005, goude bezañ embannet 300 levr.
Ar Granenn, e Kerien.
Embannadurioù an Tour-Tan, abaoe 1980
Armeline, embanner skridoù divyezher Jean-Yves Plourin dreist-holl
B
Bannoù-Heol, e Kemper
C
Coop Breizh, e Speied, embanner gallek. Un nebeud levrioù diwar-benn ar brezhoneg.
E
Emgleo Breiz, e Brest, a embann e falc'huneg.
Evertype, e Dundee.
K
Keit Vimp Bev, e Laz
M
Minihi Levenez, e Trelevenez, e Leon, a embann e falc'huneg.
Mouladurioù Hor Yezh, e Lesneven, ha goude e Kemper
O
Ofis ar Brezhoneg
P
Preder, e Ploveilh
S
Sav-Heol, e Reuz
Skol an Emsav, embanner an Hentenn Oulpan dreist-holl, e Roazhon
T
TES (Ti-embann ar skolioù brezhonek), e Sant-Brieg
Y
Yoran Embanner, embanner gallek dreist-holl, a embann geriadurioù bihan divyezhek, darn anezho gant brezhoneg.
Embannerien vrezhonek
Embannerien vrezhonek |
2608 | https://br.wikipedia.org/wiki/Krennlavar | Krennlavar | Ur c'hrennlavar pe ur proverb (deuet eus ar latin proverbium) zo ur frazenn berr ha lemm, bet lâret hag adlâret a-hed an amzerioù gant tud ur gumuniezh, enni ur gentel, ur wirionez, un tamm skiant-prenañ (pe meur a hini, pa vez kavet unan hag a zislâr egile). Krennlavaroù pe krennlavarioù, a vez laret el liester.
Ur c'hrennlavar gant ur reolenn-bevañ diazez ennañ, zo ur sturienn pe ur ger-stur. Ur frazenn stummet evel ur c’hrennlavar ivez, mes gant ur stil kaer, pe savet gant ur skrivagner pe ur prederour, zo ur pennlavar. Tost d'ar c’hrennlavar e kaver c'hoazh al lavarioù, laoskoc'h ar furnez ennañ, hag a denn kentoc'h d'an amzer a raio, d'ar micherioù, d'ar broioù, d'al loened.
Kavet e vez krennlavaroù hañval e-barzh sevenadurioù stok-ha-stok ha meur a wech e-barzh sevenadurioù pell an eil diouzh egile. Da skouer ar c’hrennlavar spagnolek "Gato escaldado del agua fría huye", a zo kar-tost d'an hini gallek "Chat échaudé craint l'eau froide", a zo kar a bell d'an hini brezhonek "Kazh skaotet en devez aon rak dour bervet".
Paremiologiezh ha krennlavaroniezh eo an anvioù a vez roet da studi ar c'hrennlavarioù.
Krennlavaroù eus ar bed
Krennlavaroù brezhonek
Krennlavaroù spagnolek
Liammoù diavaez
Un dastumad krennlavarioù brezhonek enlinenn
Brezhoneg Bro-Vear / Troioù-lavar, krennlavarioù, rimastelloù ha fentigelloù
Krennlavaroù eus an holl vroioù diwar ar relijion
Petra eo ar c’hrennlavaroù?
Krennlavaroù sinat
Dicocitations.com (Krennlavaroù eus broioù disheñvel)
Ur roll mat krennlavaroù gallek displeget
Proverbs of World
Kennlavaroù kembraek
Diarhebion Cymraeg
Dislavar er c'hrennlavaroù
Levrlennadur
Aogust Brizeug, Furnez Breiz.
Lukian Kergoat, La pluie et le beau temps en dictons. Coop Breizh, 2001. Divyezhek brezhoneg-galleg
Lukian Kergoat, Proverbes bretons / Krennlavariou brezhonek, Spézet, Editions Coop Breizh, 1996.
Lukian Kergoat, Proverbe et définition des genres courts, Klask 01, Presses Universitaires de Rennes-2, 1989
Frañsez Kervella, Krennlavarioù
Louis-François Sauvé, Lavarou koz a Vreiz-Izel. Testenn enlinenn amañ.
Frañsez Vallée, Krenn-lavariou war ar miziou ha doareou-lavar Kerne-Uhel, Sant-Brieg, Guyon, 1900.
Wikiarroud, Krennlavarioù ha troioù-lavar brezhonek
Notennoù ha daveennoù
Rummadoù lennegel |
2609 | https://br.wikipedia.org/wiki/Yezho%C3%B9%20kreolek | Yezhoù kreolek | Ur yezh kreolek a zo anezhi ur yezh pidgin diorroet a-hed an amzer ha deuet da vezañ yezh kentañ, pe c'hoazh yezh nemeti, ur strollad tud.
Abalamour da istor trevadennerezh un nebeud broioù eus Europa emañ diazezet an darn vrasañ eu yezhoù kreolek ar bed war ar saozneg, ar portugaleg, ar galleg hag ar spagnoleg gante ur substrat o tont eus ur yezh lec'hel bennaket.
Yezhoù eeun eo ar yezhoù pidgin savet war ar prim gant tud na ouzont ket yezh ur strollad tud all hag a rank mont e darempred gante e mod pe vod.
Ma teu ur yezh pidgin da vezañ ur yezh kreolek avat e vez diorroet ganti ur yezhadur leun ha stabil, dreist-holl dre ma vez desket ar yezh pidgin-se gant ar vugale da yezh kentañ dezhe. N'eo ket dre ret e teufe pep yezh pidgin da vezañ ur yezh kreolek koulskoude, ha mervel a c'hellont ober a-raok bezañ bet desket hag implijet da yezh kentañ gant den.
Perzhioù boutin ar yezhoù kreolek
Dre studial meur a yezh kreolek dre ar bed e voe diskwelet gant enklaskerion evel Derek Bickerton da skouer ez int heñvel a-walc'h an eil ouzh eben e-keñver o yezhadur. Gant lod e vez implijet ar perzhioù boutin-se kenetreze evit arguzenniñ ez eo gwir damkanoù ar yezhadur hollek. Lod all, avat, a lâr ez eo anat e vefent damheñvel o tont evel m'emaint eus yezhoù europek, heñvel a-walc'h d'o zro en ur arguzenniñ ez eo disheñvel a-walc'h ar yezhoù kreolek hep diazez europek evel an nubieg pe ar sangoeg.
Setu ur roll eus un nebeud yezhoù kreolek e-touez ar re vrudetañ:
Kreolegoù arabek
Nubieg
Diazezet war an arabeg ha krouet en XIXvet kantved gant soudarded o tont eus ar Soudan e Kenya hag e Ouganda.
Kreolegoù nederlandek
Div yezh kreolek diazezet war an izelvroeg a veze komzet e Guyana: kreoleg Berbice ha kreoleg Skepi. Marv eo an eil hag o vervel emañ eben.
Kreolegoù saoznek
Bislama
Yezh vroadel Vanuatu eo ar bislama (anvet a-raok Bêche-la-mar).
Tok Pisin
Komzet e Papoua-Ginea Nevez.
Kreoleg Strizh-mor Torres
Komzet evel yezh kentañ gant poblañs Strizh-mor Torres.
Kreoleg Jamaika
Kaozeet e Jamaika.
Kreolegoù gallek
Kreoleg Haiti
Komzet e vez Kreyol ayisyen''' e Haiti dreist-holl.
Kreoleg Maoris
Komzet evel yezh kentañ gant 80% eus poblañs Maoris.
Kreolegoù an Antilhez
Meur a rannyezh kreolek disheñvel a vez komzet e Martinik, Gwadeloup, Dominika, ha Saint-Lucia.
Kreolegoù alamanek
Unserdeutsch
Komzet dreist-holl e Papoua-Ginea Nevez hag e biz Aostralia. War-nes mervel emañ.
Kreolegoù portugalek
Kreoloù ar C'hab Glas
Meur a rannyezh kreolek a vez komzet er C'hab Glas, diazezet war substratoù o tont eus yezhoù afrikanek disheñvel.
Kreolegoù São Tomé ha Príncipe
Teir yezh kreolek diazezet war ar portugaleg a vez komzet e São Tomé ha Príncipe: Forro, Lunguyê ha Lungua N'golá. Ur substrat bantu he deus Lunga N'Golá.
Kriol (pe Crioulo)
Ar yezh kreolek kentañ diazezet war ar portugaleg. Komzet e vez e Ginea-Bissau e-lec'h ma talvez da lingua franca'' hag ivez e Senegal.
Papiamento
Komzet e Aruba, Curaçao, Bonaire. Levezonet gant ar spagnoleg ivez.
Kreolegoù portugalek-saoznek
Saramakeg
Komzet e Surinam. Disheñvel-tre eo deuet ar yezh kreolek-mañ da vezañ e-keñver ar yezhoù orin hag e oa bet savet diwarne. Diorroet he deus ar yezh-mañ ur sistem tonioù zoken.
Sranan Tongo
Komzet e Surinam.
Kreoleg
Yezhoù kreolek |
2612 | https://br.wikipedia.org/wiki/Neutron | Neutron | An neutron a zo anezhañ ur bartikulenn isatomek. Krouet e voe ar ger neutron gant ar fizikour saoz Ernest Rutherford diwar bennrann ar ger latin "neutral" (dre m'en devoa kavet ar skiantour e oa neptu ar rannig-se) hag an dibenn-ger -on ; setu n'en deus karg elektrek ebet (na pozitivel, na negativel). An neutronoù hag ar protonoù eo kenaozantoù nukleüs an atomoù. Evit an atomoù e vez notet Z an niver a brotonoù (a vez anvet niver atomek pe niverenn atomek), A an niver a brotonoù hag a neutronoù . Setu eo an niver a neutronoù.
Mas an neutronoù : mn = 939,56533 ± 0,00004 MeV/c2
Lodenn eo an neutronoù eus ar Barionoù (hadron furmet gant tri c'hwark) ha kenaozet int gant ur c'hwark up (karg 2/3 e) ha gant daou gwark down (2 garg -1/3 e).
Dizoloet e oa bet an neutron gant ar fizikour saoz James Chadwick e 1932.
Gwelet ivez
proton
fizik nukleel
fizik ar partikulennoù
Kimiezh
Fizik ar partikulennoù |
2614 | https://br.wikipedia.org/wiki/Abjad | Abjad | Un abjad zo un anv roet d'un doare-skrivañ arbennik ma ne implijer nemet lizherennoù hag a dalv da gensonennoù. Gant Peter T. Daniels e oa bet krouet an termen.
Ne vez implijet ar seurt doare-skrivañ nemet er yezhoù semitek abalamour da berzhioù resis yezhadur ar yezhoù-se.
Koulskoude, an darn vrasañ eus ar yezhoù semitek a-vremañ, evel an arabeg, a implij doareoù-skrivañ a c'hell bezañ abjadoù rik, eleze hep diskouez distagadur ar vogalennoù, pe c'hoazh damabjadoù hag a implij sinù diakritek evit diskouez distagadur ar vogalennoù (gw. niqqud).
Meur a zoare-skrivañ a zo bet diorroet diwar un abjad dre ouzhpennañ sinoù evit ar vogalennoù hag a zo deuet da vezañ dre-se lizherennegoù, da skouer al lizherenneg c'hresianek savet diwar an abjad fenikek. Gwechoù all avat int deuet da vezañ un abugida evel ar skritur etiopek.
Gwelet ivez
Silabenneg
Notennoù
Doareoù-skrivañ |
2615 | https://br.wikipedia.org/wiki/Rakgerio%C3%B9%20ar%20sistem%20unanenno%C3%B9%20etrebroadel | Rakgerioù ar sistem unanennoù etrebroadel | Ober a ra ar sistem unanennoù etrebroadel gant rakgerioù a c'hell bezañ lakaet dirak an holl unanennoù evit o lieskementiñ.
Taolenn ar rakgerioù
Da skouer:
Notenn : Ne vez ket graet gant ar sistem degel (diaz 10) en urzhiataerezh, met gant ar sistem binarel (diaz 2). Setu e tremener eus an eil unanenn d'eben dre lieskementiñ dre 210, pe c'hoazh 1024. Ne vez ket graet gant ar rakgerioù deka hag hekto en dachenn-se.
Emdroadur ar rakgerioù
E-barzh deved an 18 germinal An III (7 ebrel 1795) e oa lodenn ar rakgerioù miria ha mirio eus rakgerioù ar sistem degel nevez (e-kichen al lieskementoù kilo-, hekto- ha deka-, hag ar ranngementoù desi-, santi- ha mili-). Talvezout a raent a-getep dek mil ha un dekmilvedenn. Implijet e voent betek 1960.
Gant an 11vet Conférence générale des poids et mesures (CGPM) e voe savet evit ar wezh kentañ e 1960 ur roll ofisiel eus rakgerioù ar sistem etrevroadel ne oa ket mui miria- ha mirio- ennañ. E 1960 e oa an daouzek rakger ofisiel: « tera-, giga-, mega-, kilo-, hekto- ha deka-, hag ivez desi-, santi-, mili-, mikro-, nano- ha piko- ».
Gant an 12vet CGPM (1964) e voe lakaet « femto- hag ato- » ouzhpenn.
Gant an 15vet CGPM (1975) e voe lakaet « peta- hag egza- » ouzhpenn.
Gant an 19vet CGPM (1991) e voe lakaet « zeta-, zepto- ha yota-, yokto- » ouzhpenn.
Gerdarzh ar rakgerioù
Ur ster espleg a zo d'ar rakgerioù kentañ:
orin gresianek evit al lieskementoù : deka (deka-) a sinifi « dek », hekaton (hekto-) a sinifi « kant », khilihoi (kilo-) a sinifi « mil », murias (miria-) a sinifi « dek mil ».
orin latin evit ar ranngementoù : decem (desi-) a sinifi « dek », centum (santi-) a sinifi « kant », mille (mili-) a sinifi « mil ».
Savet eo bet ar rakgerioù da heul diwar gerioù a vez anvet traoù bras pe bihan ganto :
bras : e gresianeg, megas (mega-) a sinifi « bras », gigas (giga-) a sinifi « ramz », teras (tera-) a sinifi « euzhvil » ;
bihan : mikros (mikro-) a sinifi « bihan » e gresianeg, nanus (nano-) a sinifi « korr » e latin, piccolo (piko-) a sinifi « bihan » en italianeg.
Savet eo bet ar lieskementoù da heul diwar an heñvelder a zo etre tera ha tetra (pevar e gresianeg), hag ivez dre m'eo 1012 = 1 0004 ; setu ez int sifroù gresianek o deus kollet pe gounezet ul lizherenn:
penta → peta-
hegza → egza-
okta → yota- ha yokto-
Rakgerioù all a oa bet savet er memes mod (hepta → hepa, okta → ota, nav e gresianeg → nea, deka → dea) met n'o deus ket bet biskoazh statud ofisiel ebet.
Femtem (femto-) a sinifi 15 e daneg (evit 1015).
Zeta- ha zepto-, en diwezh, a zeu eus ar ger gallek sept peogwir e talvezont 1000±7.
Gwelet ivez
Renk braster
Rakger binarel
Liammoù diavaez
Roll ofisiel ar BIPM
zh-cn:国际单位制词头
Skiantoù
Unanennoù muzuliañ
Unanennoù SI |
2617 | https://br.wikipedia.org/wiki/Devan%C4%81gar%C4%AB | Devanāgarī | An devanāgarī (देवनागरी; RLVK: devanāgarī) 'zo anezhañ un doare-skrivañ implijet evit skrivañ meur a yezh eus Indez, da skouer ar sañskriteg, an hindeg hag ivez an nepaleg.
Dont a reas war wel an devanagari tro-dro 1000 goude Jezuz, diorroet diwar ar skritur siddhamek. Met ar skritur brahmek eo mammenn kazi holl skriturioù implijet e India, ar sañskriteg en o zouez.
Mont-en-dro an devanagari
Kentoc'h eget ul lizherenneg ez eo ar devanagari un abugida, da lâret eo e talvez pep lizherenn diazez d'ur gensonenn staget ouzh ur vogalenn diazez. Kemmet e vez ar vogalenn dre ouzhpennañ skrapoù ha pikoù a bep seurt a-us pe tro-dro d'al lizherenn diazez pe ivez evit lakaat ar vogalenn diazez da vezañ mut.
Stummoù diverret ispisial (lizherennoù kevrennek) ez eus ivez implijet pa vez skrivet ur gensonenn an eil war-lerc'h eben hep vogalenn ebet kenetreze.
Skrivet e vez a gleiz da dehoù hep diforc'h ebet etre lizherennoù bras (lizhernnoù pennañ) ha lizherennoù bihan.
En holl ez eus 34 c'hensonenn (vyanjana) ha 12 vogalenn (svara).
Lizherennoù an devanagari
En daolenn-mañ e vez diskwelet stummoù stag ar vogalennoù gant al lizherenn diazez "p(a)". Ar vogalenn "a" eo vogalenn diazez pep lizherenn diazez e devanagari. Diswelet e vez ivez distagadur pep lizherenn hervez an doare ma vezont distaget e hindeg a-vremañ.
Ar vogalenn "a" a zo e pep lizherenn diazez da heul ar gensonenn nemet ma vefe kemmet ar vogalenn dre implijout stummoù stag vogalennoù all pe c'hoazh pa vez mutaet ar vogalenn dre implijout ur sin ispisial anvet halant pe virama.
Ne vez ket implijet al lizherenn ळ e hindeg. Implijet e vez an holl lizherennoù e marateg (marathi).
Setu sifroù ar skritur devanagari:
Liammoù diavaez:
Omniglot. Lec'hienn dispar diwar-benn doare-skrivañ an devanagari (e saozneg)
Doareoù-skrivañ
Gerioù ha frazennoù sañskritek |
2618 | https://br.wikipedia.org/wiki/Skritur%20kannadek | Skritur kannadek | Kentoc'h eget ul lizherenneg ez eo ar skritur kannadeg un abugida. Implijet e vez dreist-holl evit skrivañ ar c'hannadeg, ur yezh dravidek komzet e Su India.
Nav lizherenn ha daou-ugent a zo en damlizherenneg-mañ hag heñvel-tre eo he struktur ouzh hini ar skriturioù indezek all savet diwar ar skritur brahmi, d.s. an devanagari. Da lâret eo e talvez pep lizherenn diazez d'ur gensonenn staget ouzh ur vogalenn diazez. Kemmet e vez ar vogalenn dre ouzhpennañ skrapoù ha pikoù a bep seurt a-us pe tro-dro d'al lizherenn diazez pe ivez evit lakaat ar vogalenn diazez da vezañ mut.
Stummoù diverret ispisial anvet ottakshara ez eus ivez implijet pa vez skrivet ur gensonenn an eil war-lerc'h eben hep vogalenn ebet kenetreze.
Renket e vez al lizherennoù diazez hervez tri rumm pennañ: swara (vogalennoù), vyanjana (kensonenn) ha yogavaaha (hantervogalennoù pe hantergensonennoù).
Vogalennoù
Bez' ez eus 14 vogalenn en holl: ಅ (a), ಆ (aa), ಇ (e), ಈ (ee), ಉ (u), ಊ (uu), ಋ (rr), ೠ (between rruu and rrii); ಎ (a~), ಏ (ea), ಐ (ai), ಒ (o), ಓ (oo), ಔ (ou)
Kensonennoù
Graet e vez an diforc'h etre daou doare kensonenn disheñvel: ar re skrukturet hag ar re amstrukturet. Isrannet e vez ar re strukturel e pemp isrumm hervez al lec'h distagañ hag ivez hervez ma vezontñ mouezhiet ha c'hwezhet pe get.
Kensonennoù strukturet
Staon - ಕ (ka), ಖ (kha), ಗ (ga), ಘ (gha), ಙ (nga)
Toenn ar genoù - ಚ (ca), ಛ (cha), ಜ (ja), ಝ (jha), ಞ (nya)
Tro-gil - ಟ (tta), ಠ (ttha), ಡ (dd), ಢ (ddha), ಣ (nna)
Dent - ತ (ta), ಥ (tha), ದ (da), ಧ (dha), ನ (na)
Diweuz - ಪ (pa), ಫ (pha), ಬ (ba), ಭ (bha), ಮ (ma)
Kensonennoù amstrukturet
Ar kensonennoù amstrukturet a zo an holl re a van a n'haller ket renkañ hervez al lec'hioù distagañ pennañ: ಯ (ya), ರ (ra), ಲ (la), ವ (va), ಶ (sha), ಷ (ssa), ಸ (sa), ಹ (ha), ಳ (lla)
Hantervogalennoù/Hantergensonennoù
Anusvara: ಂ (am) ha visarga: ಃ (ah)
Ar sifroù
Setu sifroù hengounel an doare-skrivañ kannadek: ೦ (0), ೧ (1), ೨ (2), ೩ (3); ೪ (4), ೫ (5), ೬ (6), ೭ (7), ೮ (8), ೯ (9)
Gwelet ivez:
abugida
devanagari
Liammoù diavaez:
Omniglot.Lec'hienn dispar diwar-benn doare-skrivañ ar c'hannadeg (e saozneg)
Kannadek |
2620 | https://br.wikipedia.org/wiki/Elektron-volt | Elektron-volt | Un unanenn muzuliañ energiezh eo an elektron-volt e fizik. Dre dermenadur eo kavatal e dalvoud d'an enegiezh tapet gant un elektron buanaet gant un diferañs potañsiel ur volt. Setu e talv an elektron-volt war-dro 1,602 177 33 x 10-19 joul. Un unanenn er-maez eus ar sistem unanennoù etrebroadel (S.I.) eo, implijet e vez asambles gantañ, met dre arnodiñ e vez kavet he zalvoud.
Graet e vez gant an elektron-volt e fizik ar partikulennoù ha dreist holl gant ar megaelektron-volt hag ar gigaelektron-volt evit ezteurel al liveoù energiezh a gaver er buanaerioù partikulennoù hag er fuzion dermonukleel:
1 MeV = 106 eV
1 GeV = 109 eV
Implij an elektron-volt evit muzuliañ ur mas
Diwar formulenn Einstein E=mc² (1 kg = 90 petajoul) e tezastumer:
1 eV/c² = 1,783 × 10−36 kg
Elektronik
Kimiezh
Unanennoù muzuliañ |
2627 | https://br.wikipedia.org/wiki/Amper | Amper | An amper (simbol A) eo an unanenn SI evit fonnder an tredan.
Termenet eo bet an amper gant Kuzuliadeg Etrebroadel ar Pouezioù hag ar Muzulioù e 1948.
Un amper zo, dre dermenadur, fonnder ur red digemm a brodufe un nerzh kevatal da 2 × 10-7 newton dre vetrad hirder ma vefe dalc'het e-barzh daou gonduer eeun ha parallelek, anfin o hirderioù, disterdra o zroc'h, ha war-hed ur metr an eil diouzh egile er goullonder.
Anvet ao bet an amper diwar André-Marie Ampère, unan eus dizoloerien bennañ an elektromagnetegezh .
Abaoe ma oa bet termenet talvoud digemenoù Josephson (CIPM (1988) Erbed 1, PV 56; 19) ha von Klitzing (CIPM (1988), Erbed 2, PV 56; 20) gant an SI, e c'heller kenaozañ an daou dalvoud-se (KJ = 4,835 979×10+14 Hz/V hag RK = 2,581 280 7×10+4 Ω) evit termeniñ an amper e-giz ur red elektrek digemm kevatal rik da 6 241 509 629 152 650 000 karg elfennel dre segondenn.
Liammoù diavaez
Diwar-benn ar BIPM (Burev Etrevroadel ar Pouezioù hag ar Muzulioù):
http://www1.bipm.org/en/si/si_brochure/chapter2/2-1/ampere.html #
History of the electrical units.
Unanennoù an elektromagnetegezh
Unanennoù SI
Unanennoù SI diazez |
2628 | https://br.wikipedia.org/wiki/Watt | Watt | Ar watt (simbol: W) eo an unanenn SI evit ar c'halloudezh, ar flus energiezh hag ar flus gwrez.
Ur watt zo, dre dermenadur, ar c'halloudezh resevet gant ur sistem a vez kaset ennañ ent-reoliek un energiezh 1 joul e-pad 1 segondenn (1 W = 1 J.s-1 = 1 m2.kg.s-3).
War dachenn an elektregezh e klot ar watt gant un tredan 1 amper dindan ur voltadur 1 volt (1 W = 1 A.V).
Orin an anv
Anvet eo bet ar watt gant ar Penn-kuzul ar Pouezioù hag ar Muzulioù e 1960 diwar James Watt evit e labour da ziorren ar mekanik-aezhenn.
Liesaerien
Unanennoù an elektromagnetegezh
Unanennoù SI |
2630 | https://br.wikipedia.org/wiki/EV | EV | EV a c'hell bezañ:
Anv ur strollad sonerezh rock eus Breizh: gw. EV (strollad)
Diverradur Elektron-volt, a vez skrivet neuze : eV. |
2631 | https://br.wikipedia.org/wiki/Pozitron | Pozitron | War dachenn fizik ar partikulennoù eo ar pozitron, pe poziton, an antipartikulenn stag ouzh an elektron.
Diouganet gant Paul Dirac e 1928 e teuas ar stumm antimateri-se da vezañ an hini kentañ bet anataet dre arnodiñ (Carl David Anderson, 1932).
Karg elektrek ar pozitron a dalv +1 eV (p'eo -1 eV hini an elektron). Memes spin hag memes mas en deus evel an elektron.
Pa vez anihilet ur pozitron gant un elektron e vez treuzkemmet o mas da energiezh dindan stumm daou foton gamma.
Gwelet ivez
patrom standart
Partikulenn ß
Paul Dirac
Fizik ar partikulennoù |
2632 | https://br.wikipedia.org/wiki/Coulomb | Coulomb | Ar c'houlomb (simbol : C) eo an unanenn karg elektrek er sistem unanennoù etrebroadel (SI). Un unanenn deveret eo.
Dont a ra e anv diwar ar fizikour gall Charles de Coulomb.
Bez' eo ar c'hementad elektregezh a dreuz un troc'h eus ur c'honduer a red ennañ un red elektrek, 1 amper e fonnder, e-pad 1 segondenn (1 A.s).
Karg elfennel
Talvezout a ra ar garg elfennel e:
. -e e talv karg an elektron, ha +e hini ar proton.
Unanennoù karg all
Kemeret en deus plas an unanenn franklin (notet Fr), diwar anv ar fizikour amerikan Benjamin Franklin. Graet e veze implij eus an unanenn-se er sistem CGS.
1 franklin a dalveze 0,3336 × 10-9 C.
En elektrokimiezh e vez implijet c'hoazh ar faraday (notet F) diwar anv ar fizikour saoz Michael Faraday. Liesad ar garg elfennel dre niver Avogadro eo.
1 faraday a dalv 96 485 C.
Renkoù braster
Hervez lezenn Coulomb e vez embreget un nerzh 9 × 109 N an eil war eben gant div garg poentheñvel pep a ur c'houlomb dezho ha war-hed ur metr an eil diouzh eben, da lavaret eo war-dro pouez nav c'hant mil (900 000) donenn. Un unanenn kalz re vras eo neuze ar c'houlomb evit ezteurel kementadoù kargoù statikel ha setu e vez graet gant e ranngementadoù e-giz ar mikrocoulomb (µC) pe an nanocoulomb (nC).
Gwelet ivez
Elektrostatik
Unanennoù an elektromagnetegezh
Unanennoù SI |
2634 | https://br.wikipedia.org/wiki/Volt | Volt | Ar volt (simbol : V) eo an unanenn SI nerzh elektromotor ha diferañs potañsiel (pe voltadur).
Dont a ra an anv-se diwar an Italiad Alessandro Volta, en doa ijinet ar pil elektrek en 1800.
Bez' ez eo an diferañs potañsiel elektrek a zo etre daou boent eus ur roudad a red ennañ un tredan digemm 1 amper, pa vez ar c'halloudegezh steuziet etre an daou boent-se kevatal da 1 watt (1 V = 1 W.A-1 = 1 J.C-1 = 1 m2.kg.s-3.A-1).
Unanennoù an elektromagnetegezh
Unanennoù SI |
2635 | https://br.wikipedia.org/wiki/Krennlavaro%C3%B9%20brezhonek | Krennlavaroù brezhonek | Ur c'hrennlavar zo ur frazenn, ul lavarenn buhezegezh hag a eztaol ur meizad, ur wirionez hag a vefe boutin d'an holl. Proverb ha bomm-lavar a lavarer ivez ; krennlavaroù ha krennlavarioù eo ar ger el liester. Krennlavarioueg a vez graet eus ul levr m'emañ krennlavarioù dastumet ennañ.
Krennlavaroù zo e pep yezh, ha pouezus int evit harpañ an dud da eztaoliñ o soñjoù en un doare berr ha prim.
Dastum ar c'hrennlavaroù brezhonek
Louis-François Sauvé eo an dastumer meur kentañ : dastumet en deus e zanvez pa oa maltouter e Leon.
Emil Ernod en deus dastumet e Treger ha Goueloù.
Levrioù
XVIIIvet kantved
Ar bugel fur, war-dro 1712
XIXvet kantved
Furnez ar geiz euz a Vreiz, dastumad krennlavaroù gant Gab Milin (1822-1895), embannet e Brest e 1868 e ti Lefournier
Louis-François Sauvé : Proverbes et dictons de la Basse-Bretagne – Devinettes, formulettes, charmes et conjurations magiques (1878-1885), Slatkine Reprints, 1986
Louis-François Sauvé : Lavarou koz a Vreiz, dastumad embannet e 1878 ; Trésor des proverbes, dictons, formulettes & conjurations magiques des bretons (édition bilingue), Terre de Brume, 2003
XXvet kantved
Frañsez Kervella : Krennlavarioù dastumet ha renket, Skol n° 7-8, 1959
Jules Gros : Le Trésor du Breton parlé, III, Emgleo Breiz, 1975
Yves Le Berre, Jean Le Dû : Proverbes et Dictions de Basse-Bretagne, Rivages, 1985
Lukian Kergoat : Krennlavariaoueg , tezenn doktorelezh e Skol-Veur Breizh-Uhel, Roazhon, 1985
Anna-Vari Arzur : Pa ri ti to – 1000 proverbes en breton par 2000 petits Léonards, Skolig-al-Louarn, Plouvien, 1986
Lukian Kergoat : Proverbes bretons, Coop Breizh, 1996
Émile Ernault : Dictionnaire des dictons et proverbes bretons, édité et annoté par Gwennole Le Menn, préface de Lukian Kergoat, 2 levrenn, Skol, 2000,
Pierre Le Goff : Proverbes breton du Haut-Vannetais in Oeuvres, Institut Culturel de Bretagne, 2000
XXIvet kantved
Geriadur An Here, An Here, 2001 — pp. 1379-1394, renket dre zodenn
Lukian Kergoat : La pluie et le beau temps en dictons, Coop Breizh, 2001
Hervé Abalain, Dictons, maximes et proverbes bretons, Gisserot, 2003
Mark Kerrain :
Pa nijo ar moc'h, dastumad divyezhek, Sav-Heol, 2011
1000 krennlavar brezhonek Sav-Heol, 2016.
Daniel Giraudon, Dictons, Proverbes et autres Expressions populaires de Bretagne, Éditions du Donon, 2013
Notennoù
Krennlavaroù brezhonek |
2637 | https://br.wikipedia.org/wiki/Karg%20elfennel | Karg elfennel | fizik
E fizik e klot ar garg elfennel (notet e) gant ar garg elektrek bihanañ a zo. Diazezet eo war garg an elektron:
e = 1,602 176 462 × 10-19 C (1 C = 1 coulomb)
Karg un elektron: Qe-= - e = - 1,602 176 462 × 10-19 C
Karg ur proton: Qproton = e = 1,602 176 462 × 10-19 C
Digemmenn Faraday a vez graet eus liesad ar garg elfennel dre niver Avogadro.
es:Carga eléctrica#Carga eléctrica elemental |
2639 | https://br.wikipedia.org/wiki/Katakana | Katakana | Ouzhpenn ar c'h-kanji e vez implijet div silabenneg evit skrivañ ar japaneg ar c'h-Katakana (片仮名) hag an hiragana. Ouzhpenn-se e vez implijet ivez ur sistem romanizadur latin anvet rōmaji).
Karezennek eo stumm lizherennoù ar c'h-Katakana ha sistem aezetañ da deskiñ diouzh holl doareoù-skrivañ ar japaneg an hini eo.
Implijet e vez pep silabenneg evit skrivañ traoù disheñvel. Graet e vez gant at c'h-Katakana evit:
Onomatopeennoù, d.s. hii ヒー a dalv "huanad".
Anvioù plant ha gwez.
Treuzskrivañ gerioù estren o tont eus yezhoù estreget ar sineg ha dreist-holl a-orin saoznek, da skouer terebi テレビ = skinwel diwar ar saozneg television.
Stambouc'h, un tammig evel al lizherennoù bras pe c'hoazh ar stil italika e brezhoneg.
Diswel distagadur kanji implijet evit treuzkrivañ anvioù estren (furigana).
Diskwel lennadur on'yomi pep kanji en ur geriadur.
Taolenn katakana
Amañ e vez implijet ar romanizadur hervez Hepburn. Ne vez ket implijet ken al lizherennoù e ruz.
Istor ha diorroadur
Implijet e veze karakterioù sinek isisial anvet man'yōgana evit diskwel penaos distagañ kanji diaezet. Tamm-ha-tamm e voent bet eeunaet dre skrivañ tammoù pep karakter nemetkn betek sevel silabenneg ar c'h-katakana:
Liammoù diavaez:
Omniglot. Lec'hienn dispar diwar-benn an doareoù-skrivañ (e saozneg)
Gwelet ivez:
Silabenneg
Japaneg
Hiragana
Doareoù-skrivañ
Sevenadur Japan
sv:Kana (skriftsystem)#Katakana |
2640 | https://br.wikipedia.org/wiki/Hiragana | Hiragana | Ouzhpenn ar c'h-kanji e vez implijet div silabenneg evit skrivañ ar japaneg ar Hiragana (平仮名) hag ar c'h-katakana. Ouzhpenn-se e vez implijet ivez ur sistem romanizadur anvet rōmaji).
Implijet e vez pep silabenneg evit skrivañ traoù disheñvel. Graet e vez gant ar hiragana evit:
Gerioù japanek ha n'eus kanji ebet evit o skrivañ, dreist-holl rannigoù pe lostgerioù, da skouer kara から ~san さん.
Gerioù japanek ha ne vez ket anavezet gant an hini a skriv ar c'h-kanji a glotfe gante pe ar re ma kred dezhañ ne vefent ket komprenet gant e lennerion.
Displegadur ar verboù hag an anvioù-gwan, da skouer tabemashita 食べました. Pa vez implijet an hiragana evel-se e vez graet okurigana outañ. 送り仮名).
Diskwel distagadur kanji diazet pe dianav. Pa vez implijet an hiragana evel-se e vez graet furigana) outañ.
Mont-en-dro ar silabenneg hiragana
Daoust ha ma'z eus 50 lizherenn diazez en holl anvet gojūon (五十音), ne vez implijet nemet 46 hiziv.
Sinoù all a vez implijet evit kemm distagadur al lizherennoù diazez:
An dakuten (濁点) ゛ a dalvez da [[mouezhiet|vouezhiañ ur gensonenn: k→g, t→d, s→z, and h→b.
An handakuten (半濁点) ゜ a dalvez da gemm h→ e p.
An hiragana bihan ya, yu or yo (ゃ, ゅ ょ) a diskwel ar palatalizadur.
Hiragana bihan tsu っ a diswel e vez distaget div wech pe hiroc'h ar gensonenn.
Taolenn an hiragana
Amañ e vez implijet ar romanizadur hervez Hepburn. Ne vez ket implijet ken al lizherennoù e ruz.
Istor ha diorroadur
Implijet e veze karakterioù sinek isisial anvet man'yōgana evit diskwel penaos distagañ kanji diaezet. Tamm-ha-tamm e voent bet eeunaet dre skrivañ tammoù pep karakter nemetken betek sevel silabenneg an hiragana er Vvet kantved
Ne voe ket bet degemeret gant an holl er penn kentañ, rak evit ar re uhelañ e oa ar sineg hag e doare-skrivañ an hini a ranke ar re desketañ ober gantañ. Implijet e veze da gentañ gant ar maouezed neuze rak ne oa ket tu dezhe da deskiñ lenn ha skrivañ e mod ebet all. Abalamour da se e vez graet "skritur ar mouzezed" (onnade, 女手) ouzh an hiragana ivez.
Hiziv, avat, e vez implijet kalz muico'h evit ar c'h-katakana.
Gwelet ivez:
Silabenneg
Katakana
Japaneg
Liammoù diavaez:
Omniglot. Lec'hienn dispar diwar-benn an doareoù-skrivañ (e saozneg)
Free Kana Lessons
Doareoù-skrivañ
Sevenadur Japan
sv:Kana (skriftsystem)#Hiragana |
2641 | https://br.wikipedia.org/wiki/Niver%20Avogadro | Niver Avogadro | Niver Avogadro eo an niver a atomoù karbon-12 a zo e-barzh 0,012 kg (pe c'hoazh 12 g, unanenn implijet e kimiezh) karbon-12. Notet e vez NA hag anvet evel se en enor da Amedeo Avogadro. An niver a elfennoù e-barzh ur mol eo ivez.
Un niver dibabet ent-arbitrel eo evit taolennañ kementadoù bras, an niver a atomoù pe a volekulennoù a zo e-barzh un nebeud gramoù materi pergen. Setu ne vez ket implijet gant ar c'harbon-12 hepken met ivet gant an holl sistemoù.
Evitañ da vezañ arbitrel e ro an tu da jediñ aes ar c'hementad materi hervez mas ha formulenn diaoz ur c'hompozad. Evit an elfennoù eo tost kevatal mas NA atom d'an niver a nukleonoù a zo en nukleüs (protonoù ha neutronoù).
An niver-se a atomoù a ya d'ober ur mol. Da skouer, dre m'eo kevatal mas atomek an houarn da 55,845 u e tezastumer diwar se e pouez ur molad atomoù houarn 55,845 g. Er memes doare ez eus NA atom houarn e-barzh 55,845 g houarn.
Dre ma ro an tu da liammañ ar mas gant ar c'hementad atomoù ez eo an niver-se an dave evit ar c'hementadoù materi.
Klotañ a ra ivez an niver-se gant al liesaer treiñ etre ar gram hag an unanenn mas atomek (u) :
Talvoud niverel
N'heller ket anavezout talvoud rik niver Avogadro gant an teknikoù a-vremañ. Betek-henn e oa an talvoud nesaet a veze graet gantañ:
E 2003 e voe determinet un talvoud nevez eus an digemmenn gant ur skipailh enklaskerien eus Ofis kevredadel alaman metrologiezh Brunswick:
(s.o. Determination of the Avogadro constant via the silicon route, Metrologia 40)
Implijoù all
Digemmenn ar gazoù peurvat eo liesad digemmenn Boltzmann k dre niver Avogadro.
Digemmenn Faraday eo liesad ar garg elfennel e dre niver Avogadro.
Gwelet ivez
Istor niver Avogadro
Kimiezh |
2642 | https://br.wikipedia.org/wiki/Speredelezh | Speredelezh | Enebet e vez ar speredelezh (eus al latin spiritus = spered) da materi an Den hag e berzhioù (korf, anien, c'hoantegezh) ha talvezout a ra evit an oberezhioù a denn d'ar spered (komzet e vez eus buhez ar spered). Dont a ra eus ar pleg m'en-deus an Den d'en goulakaat war abeg e vuhezegezh ha war e blas en Hollved. Eus e santimantoù warno eo bet krouet sistemoù prederiañ hag ensavadurioù a bled gant menozioù kevrinel pe relijiel.
Perzhioù
N'eo ket ket kevatal ar speredelezh d'ar gredenn tamm ebet : er gredenn e vez kaoz eus pennaennoù speredel (dogmoù, doktrin).Seblantout a ra bezañ ur fed a-gozh ha degas a ra menozhioù boutin en istor an Denelezh.
Dre al livadurioù kev a gaver war meur a gevandir, ar vein-hir (Stonehenge, Karnag, Enez Valta), piramidennoù Egipt ha Suamerika, an azeuldioù bras-tre (temploù, ilizoù-meur, moskeennoù) e komprener eo prederiet an Den gant menozhioù speredel abaoe deroù ar gevredigezh ha betek bremañ.
Er speredelezh dre vras e c'heller renkañ un toullad meizadoù evel an doueegezh, an ene, an aelez, ar frankiz ivez. N'eo ket perzh un doktrin bennak, met implijet e vez gant meur a relijion.
An diforc'h gant ar relijion
N'eo ket memestra ar elijion hag ar speredelezh, rak er relijion e kaver frammoù n'int ket boas pa gomzer eus ar speredelezh. Dre n'eo ket frammet ar speredelezh (er bazenn gentañ d'an nebeutañ) eo diaes skignañ dogmoù. Pa lavarer speredelezh e intenter purvuiañ ez eus meur a hent evit diskoachañ ur wirionez bennaK
Lod a wel ar speredelezh evel ur moien dibar evit tizhout anaoudegezh an Doueegezh pe un Trehontelezh. Hervez ar gevrinourien e c'heller bevañ un darvoud speredel ha neus tu da lakaat gerioù warnañ. Dre ar mont-tre-mañ ne gemerer ket hent ar poell pe hent ar meiz a ginnig tud all evel Jorge-Luis Borges, da skouer.
da vezañ kendalc'het
Speredelezh |
2644 | https://br.wikipedia.org/wiki/Digemmenn%20Faraday | Digemmenn Faraday | Digemmenn Faraday F eo liesad ar garg elfennel e dre niver Avogadro NA :
F = NA · e ≈ 9,65 × 104 C/mol
Karg hollek ur molad kargoù elfennel eo.
elektromagnetegezh
digemmennoù ar fizik |
2645 | https://br.wikipedia.org/wiki/Elektron | Elektron | An elektron a zo anezhañ ur bartikulenn elfennel dezhi ur garg elfennel negativel kevatal da -1,6 × 10-19 coulomb. War-dro 9,11 × 10-31 kg eo mas an elektron, ar pezh a glot gant war-dro 1/1 800 eus mas ur proton. Lodenn eo an elektron eus familh ar leptonoù (fermion), ha dre se e vez kontet da bartikulenn ziazez (da lavaret eo, n'hell ket bezañ freuzet e partikulennoù bihanoc'h).
Bihan-kenañ eo ar volum ac'hubet gant ar bartikulenn-se. Petra bennak a vefe he stumm, ma c'heller komz eus stumm evit un hevelep tra, ez eo mod-pe-vod bihanoc'h he ledander eget 10-18 metr, pe c'hoazh ur vilionvedenn eus ur vilionvedenn eus ur vilionvedenn metr.
Kenaozet eo an atomoù gant un nukleüs (hemañ e-unan kenaozet gant nukleonoù: ar protonoù hag an neutronoù) kelc'hiet gant ur koumoulennad elektronoù .
Ur fermion eo an elektron: setu en deus ur spin 1/2 hag e heuilh statistik Fermi-Dirac.
Ar pozitron (pe poziton) eo an antipartikulenn stag ouzh an elektron.
Tredan (red elektrek)
Dualder gwagenn partikulenn
Istor
Dizoloet e voe an elektron e 1897 gant J. J. Thomson e labourva Cavendish skol-veur Cambridge p'edo o studiañ ar skinoù katodek. Da neuze e oa bet savet ar ger elektron diwar ar ger saoznek electric a zo e orin dezhañ er ger gresianek 'ηλεκτρον a sinifi goularz.
Gwelet ivez : Istor patromoù an atom
Traoù ouzhpenn
War dachenn mekanikerezh ar c'hwanta, pe kentoc'h an elektrodinamik kwantek, e vez deskrivet an elektron gant kevatalenn Dirac.
E patrom standart fizik ar partikulennoù e furm un doublad SU(2) gant an neutrino elektronek a interakt gantañ dre berzh an interaktadur gwan.
Daou geveler, dezho ar memes karg met brasoc'h o mas, en deus an elektron: ar muon hag an tauon.
Gwelet ivez
Electron Auger
Efed fotoelektrek, fotoelektron
Elektron iset
Partikulenn beta
Kimiezh
Elektronik |
2646 | https://br.wikipedia.org/wiki/Gurmukh%C4%AB | Gurmukhī | An doare-skrivañ gurmukhi (ਗੁਰਮੁਖੀ pe ਗੁਰਮੁੱਖੀ; RLVK: gurmukhī) a zo un abugida bet diorroet hag unvanet gant Gourou Angad Dev er XVIvet kantved diwar diazez ar skritur charadek (sharada) a-ratozh kaer evit skrivañ ar panjabeg (ਪੰਜਾਬੀ). Skrivet e c'hell bezañ ar pandjabeg (punjabi) oc'h implijout doareoù-skrivañ all, evel hini an arabeg (skritur chahmukhie) e Pakistan, met deuet eo da vezañ ar gurmukhi skritur sakr ar sikhed a orin panjabat dreist-holl.
Taolenn al lizherenn
Er gurmukhi a-vremañ ez eus ur gensonenn ha daou-ugent (vianjan) nav sin evit ar vogalennoù (laga matra) daou sin evit diswel ar friadur(bindi ha tippi) hag ur sin a dalvez da diskwel e vez distaget div wech ur gensonenn (addak).
Ouzhpenn-se ez eus peder lizherenn gevrennek: tri stumm ispisial evit ar c'hensonennoù rara, haha ha vava hag un hanter-sin all evit yaiyya.
Ouzhpenn-se ez eus c'hwec'h kensonenn krouet dre lakaat ur pik (bindi) ouzh troad (pair) ul lizherenn diazez:
Nevez-krouet eo al lizherenn lulla paireen.
Vogalennoù
Heñvel eo mont-en-dro abugida ar gurmukhi ouzh hini an devanagari dre ma teu kazi holl doareoù-skrivañ India diwar an hevelep mammenn, da lâret eo ar skritur bramek (brahmi).
Implijet e vez teir lizherenn diazez ispisial evit "dougen" sinoù ar vogalennoù evit ober dioute vogalennoù distag, da lâret eo pa c'hoarvezh ar vogalenn e penn ur silabennn hep kensonenn ebet: ura (ੳ), aira (ਅ) hag iri (ੲ).
Skouerioù gant vogalennoù
Halant
Implijet e vez an halant (੍) evit treuzskrivañ gerioù o tont eus ar sañskriteg evit diskwel ez eo mut ar vogalenn el lizherenn silabennek diazez, da skouer :
ਕ – Ka
ਕ੍ – K
Sifroù
Daoust ha ma'z eus sifroù hengounel evit ar gurmukhi e vez implijet aliesoc'h-aliesañ ar sifrou arabek:
0 - ੦
1 - ੧
2 - ੨
3 - ੩
4 - ੪
5 - ੫
6 - ੬
7 - ੭
8 - ੮
9 - ੯
Sinoù all
Implijet e vez ar bindi (ਂ) hag antippi (ੰ) evit diskwel friadur ur vogalenn.
An arouez addak (ੱ) a dlavez da diskwel e vez distaget div wech ur gensonenn.
Visarg
Ral a-wech e vez implijet ar visarg(ਃ). Talvezout a c'hell da diskwel ez eo bet diverret ur ger pe c'hoazh evit diswel e vez distaget un h da heul ar vogalenn evel er sañskriteg.
Ek Onkar
Ek Onkar (ੴ) eo anv un arouez ispisial implijet gant ar sikhed hag a dalv kement hag ‘un doue’.
Gwelet ivez:
Devanagari
Abugida
Pandjabeg
Liammoù diavaez:
"Omniglot". Lec'hienn dispar diwar-benn an doareoù-skrivañ (e saozneg)
Deskiñ gurmukhi hag ar panjabeg
Gurmukhi |
2648 | https://br.wikipedia.org/wiki/Skritur%20etiopek | Skritur etiopek | Daoust ha n'emañ ket klok penn-da-benn an daolenn-mañ da heul, ez eo sklaer n'eo ar skritur etiopek nag ul lizherenneg enni lizherennoù disheñvel evit pep fonem, da lâret eo kensonennoù diouzh un tu ha vogalennoù diouzh un tu all, nag ur silabenneg rik, rak damheñvel eo stumm al lizherennoù silabennek diazez e pep renk, da lâret eo o kregiñ gant an hevelep kensonenn.
Un abugida eo neuze ar skritur etiopek anvet "fidel" (ፊደል) a implij lizherennoù silabennek diazez enne ur vogalenn atav a c'hell bezañ kemmet dre cheñch stumm al lizherenn diazez gant skrapoù, pikoù hag all staget outi. N'eo ket un abjad kenneubet rak diskwel a ra ar skritur ar vogalennoù ouzhpenn ar c'hensonennoù.
Implijet e voe er penn kentañ evit skrivañ ar geuzeg (ur yezh sakr marbv anezhañ) ha bremañ e vez implijet evit skrivañ an amhareg dreist-holl met ivez yezhoù all komzet en Etiopia evel an tigrinyeg.
Taolenn an abiguda
Evit gellet gwelet al lizherenneoù etiopek ez eo ret diskargañ ul lizherenneg ispisial da vezañ staliet war an urzhiataer
Daoust ha m'emañ heñvel-tre a-wechoù ar al lizherennoù pa vez kemmet ar vogalennoù, n'eo ket ur gudenn e gwirionez evit gellout lenn ar skritur-mañ rak implijet e vez evit skrivañ yezhoù semitek ha n'eo ket dav goût peseurt vogalennoù a zo e pep ger evit gallout o kompren abalamour m'emañ diazezet struktur ar gerioù er yezhoù a-seurt-se war gwriziennoù enne teir c'hensonenn.
<TABLE class="wikitable" style="border-collapse: collapse;text-align:center;" cellspacing="0" cellpadding="3" border="1">
Fidel an amhareg
ä
u
i
a
e
ə
o
p ፐ ፑ ፒ ፓ ፔ ፕ ፖ
</TR>
t ተ ቱ ቲ ታ ቴ ት ቶ
c ቸ ቹ ቺ ቻ ቼ ች ቾ
k ከ ኩ ኪ ካ ኬ ክ
ኮ
ኸ ኹ ኺ ኻ ኼ ኽ ኾ
b በ ቡ ቢ ባ ቤ ብ ቦ
d ደ ዱ ዲ ዳ ዴ ድ ዶ
J ጀ ጁ ጂ ጃ ጄ ጅ ጆ
g ገ ጉ ጊ ጋ ጌ ግ ጎ
p’ ጰ ጱ ጲ ጳ ጴ ጵ
ጶ
t’ ጠ ጡ ጢ ጣ ጤ ጥ
ጦ
c’ ጨ ጩ ጪ ጫ ጬ ጭ
ጮ
k’ ቀ ቁ ቂ ቃ ቄ ቅ
ቆ
7 አ ኡ ኢ ኣ ኤ እ ኦ
ts’ ጸ ጹ ጺ ጻ ጼ ጽ ጾ
f ፈ ፉ ፊ ፋ ፌ ፍ ፎ
s ሰ ሱ ሲ ሳ ሴ ስ ሶ
S ሸ ሹ ሺ ሻ ሼ ሽ ሾ
h ሀ ሁ ሂ ሃ ሄ ህ
ሆ
ሐ ሑ ሒ ሓ ሔ ሕ ሖ
z ዘ ዙ ዚ ዛ ዜ ዝ ዞ
Z ዠ ዡ ዢ ዣ ዤ ዥ ዦ
m መ ሙ ሚ ማ ሜ ም ሞ
n ነ ኑ ኒ ና ኔ ን ኖ
ñ ኘ ኙ ኚ ኛ ኜ ኝ
ኞ
w ወ ዉ ዊ ዋ ዌ ው ዎ
l ለ ሉ ሊ ላ ሌ ል ሎ
j የ ዩ ዪ ያ ዬ ይ ዮ
r ረ ሩ ሪ ራ ሬ ር ሮ
</TABLE>
Setu sifroù ar skritur etiopek:
1 - ፩
2 - ፪
3 - ፫
4 - ፬
5 - ፭
6 - ፮
7 - ፯
8 - ፰
9 - ፱
10 - ፲
20 - ፳
30 - ፴
40 - ፵
50 - ፶
60 - ፷
70 - ፸
80 - ፹
90 - ፺
100 - ፻
1000 - ፼
Gwelet ivez
Abugida
Lizherenneg hebraek
Abjad
Liammoù diavaez:
"Omniglot." Lec'hienn dispar diwar-benn an doareoù-skrivañ (e saozneg)
Etiopek |
2668 | https://br.wikipedia.org/wiki/Treuzlizherennadur | Treuzlizherennadur | Treuzlizherennadur a vez lavaret eus adskrivañ ur reizhad lizherennañ en ur reizhad lizherennañ all, evel treuzhlizherennañ un anv a zo el lizherenneg c'hresianek en hini latin.
Doareoù-skrivañ
Treuzskrivadur |
2669 | https://br.wikipedia.org/wiki/Skritur%20tamilek | Skritur tamilek | Un abugida eo ar skritur tamilek diorroet, evel an darn vrasañ eus an doareoù-skrivañ implijet en India diwar ar skritur bramek (brahmi) ha tost-tre o stumm hag o mont-en-dro d'an devanagari.
Ur yezh dravidek eo a tamileg ha daoust ha ma vez implijet gantañ ur skritur kar d'an devanagari diorroet er penn-kentañ evit skrivañ yezhoù indez-europek evel ar sañskriteg ez eo ar yezh disheñvel-tre diouzh an eil re-se.
En abugida tamilek ez eus he 12 vogalenn ha 18 kensonenn. O kontañ an arouez ispisial anvet aaytha ezutthu ez eus 247 lizherenn diazez ha kevrennek en holl.
Isrannet e vez ar vogalennoù e tri rumm:
ar re verr (5)
ar re hir (5),
div diftongenn.
Isrannet e vez ar c'hensonennoù e tri rumm gant 6 kensonenn e pep hini anezhe:
vallinam - "kalet"
mellinam - "blot" pe friet
idayinam - "etre-daou"
N'eus er skritur tamilek na liziherenn gevrenneg ebet na kensonennoù mouzhiet ha c'hwezhet (kv. devanagari).
An abugida tamilek
Kensonennoù diazez
Graet e vez ivez lizherennoù "korf" (mei) eus ar c'hensonennoù.
Kensonennoù evit treuzskrivañ yezhoù all
Bez' eus eus ivez un nebeud lizherennoù ispisial anvet "grantha" implijet evit treuzskrivañ gerioù o tont eus ar sañskriteg dreist-holl, hag eus ar saozneg a-wechoù ivez.
Ar vogalennoù
Great e vez ivez "lizherenn an ene" pe "ar vuhez" (uyir) eus ar vogalennoù. E pep lizherenn ez eus ur gensonenn hag ur vogalenn dre ma'z eus un abuged eus ar skritur tamilek. Pep lizherenn a-seurt-se a vez graet ul "lizherenn vev" (uyirmei) anezhi, da lâret eo gant ur c'horf kensonennel hag un ene vogalennel.
Ar vogalennoù distag
Ar vogalennoù stag
Amañ diskwelet gant ar gensonenn "k".
Gwelet ivez:
Devanagari
Abugida
Skritur malayalamek
Liammoù diavaez:
Omniglot. Lec'hienn dispar diwar-benn an doareoù-skrivañ (e saozneg)
Tamilek |
2670 | https://br.wikipedia.org/wiki/Skritur%20malayalamek | Skritur malayalamek | Un abugida eo ar skritur malayalamek diorroet, evel an darn vrasañ eus an doareoù-skrivañ implijet en India diwar ar skritur bramek (brahmi) ha tost-tre o stumm hag o mont-en-dro d'an devanagari.
Tost-tre eo stumm ar skritur hag ivez ar yezh hec'h-unan eus an tamileg, met muioc'h a fonemennoù ez eus er malayalameg. Ur yezh dravidek eo ar malayalameg ha daoust ha ma vez implijet gantañ ur skritur kar d'an devanagari diorroet er penn-kentañ evit skrivañ yezhoù indez-europek evel ar sañskriteg ez eo ar yezh disheñvel-tre diouzh an eil re-se.
Isrannet e vez al lizherennoù en abigida e daou rumm: ar vogalennoù (swaram) hag ar c'hensonennoù (vyanjanam).
Setu taolenn al lizherennoù:
Ne vez graet diforc'h ebet etre lizherennoù bras (pe "lizherennoù pennañ") ha lizherennoù bihan.
Implijet e vez skrapoù ispisial (vogalennoù stag) staget ouzh al lizherennoù silabennek diazez evit diskwel penaos e rank bezañ distaget ar vogalenn da heul ar gensonenn diazez. A-hend-all ez vez distaget "a" atav ar vogalenn er gensonenn silabennek diazez nemet e vefe mutaet gant ur sin ispisial.
Ouzhpenn al lizherennoù diazez ez eus ivez lizherennoù kevrennek evit diskwel kensonennoù o vont an eil war-lerc'h eben hep vogalenn ebet kenetreze.
Setu sifroù ar skritur malayalamek:
Gwelet ivez:
Devanagari
Abugida
Skritur tamilek
Liammoù diavaez:
Omniglot. Lec'hienn dispar diwar-benn an doareoù-skrivañ (e saozneg)
Malayalamek |
2673 | https://br.wikipedia.org/wiki/Skritur%20kmerek | Skritur kmerek | N'eo ket ar skritur kmerek (អក្ខរក្រមខេមរភាសា: âkkhârâkrôm khémâraqphéasa) ul lizherenneg met un abugida evel an holl doareoù-skrivañ diorroet war padrom an devanagari. Implijet e vez evit skrivañ ar c'hmereg. An testennoù koshañ bet kavet skrivet gant ar skritur khmererek a oa bet savet e 611 a-raok Jezuz.
Ne ra ar skritur khmerek diforc'h ebet etre lizherennoù bras (lizherennoù pennañ) ha lizherennoù bihan. Ouzhpenn-se e vez skrivet peurliseañ hep troc'h ebet etre ar gerioù. An troc'h a dalvez da diskwel emañ achu ur frazenn.
Er skritur khmerek n'eus ket a-walc'h a lizherennoù vogalennel, nag a bell, evit skrivañ holl pep vogalenn ar c'hmereg. Evit diskoulmañ ar gudenn-mañ e vez isrannet al lizherennoù kensonennel diazez e daou rummad, gant pep rummad ur vogalenn disheñvel. Sinoù ispisial a vez implijet evit chench vogalenn ul lizherenn bennaket e vogalenn ar rummad all.
Implijet e vez vogalennoù stag da diswkel pesuert vogalenn a ranker distagañ gant pep lizherenn silabennek diazez gant bep ur gensonenn digemm.
A-hend-all e vez implijet ar vogalennoù distag pa ranker skrivañ silabennoù enne ur vogalenn hep kensonenn ebet.
Stiloù
Bez ez eus meur a stil disheñvel hervez an implij ma vez graet oute:
'Âksâr chriĕng'
'Âksâr chhôr'
'Âksâr mul' implijet alies a-walc'h evit titloù pe c'hoazh evit testennoù relijiel.
'Âksâr khôm'
Ar c'hensonennoù
Bez ez eus 33 kensonenn er khmereg evel m'emañ komzet hiziv, ha neuze ne vez ket implijet ken div lizherenn silebannek diazez.
Evit sevel lizherennoù kevrennek, da lâret eo enne div gensonenn renk-ouzh-renk hep vogalenn ebet kenetreze, e vez skrivet an eil lizherenn kensonennel bihanoc'h evit an hini gentañ ha dindani ('cheung âksâr' (ជើងអ័ក្សរ).
Setu amañ roll ar lizherennoù silabennek diazez oc'h ober dave d'ur gensonenn mui ur vogalenn diazez. E gris emañ merket an div lizherenn re reer ket gante ken.
Un nebeud lizherennoù ispisial ez eus bet krouet ouzhpenn evit skrivañ gerioù o tont eus yezhoù all (dreist-holl ar galleg hag an taieg) enne sonioù na vezont ket kavet er c'hmereg:
Ar vogalennoù stag
Bez ez eus 23 vogalenn distag srăk nissăy (ស្រៈនិស្ស័យ) pe srăk phsâm (ស្រៈផ្សំ) er skritur khmerek.
Irannet e vez ar vogalennoù dres evel ar c'hensonennoù e daou rumm: rumm "a" ha rumm "o".
Ar vogalennoù distag
Pa vez ret skrivañ ur silabenn enni ur vogalenn nemetken, da lâret eo hep ma vefe ur gensonenn ouzh he fenn, e vez implijet ar vogalennoù distag srăk penhtuŏ (ស្រៈពេញតួ):
Sinoù all
Ar sifroù
Setu ar sifroù khmerek. Implijet e vez ral a wech ivez ar sifroù arabek.
Gwelet ivez:
Abugida
Devanagari
Skritur taiek
Kmereg
Liammoù diavaez:
Omniglot. Lec'hienn dispar diwar-benn an doareoù-skrivañ(e saozneg)
Kmerek |
2674 | https://br.wikipedia.org/wiki/Skritur%20sinhalek | Skritur sinhalek | N'eo ket ar skritur sinhalek ul lizherenneg met un abugida evel an holl doareoù-skrivañ implijet en India diorroet war patrom an devanagari. Met disheñvel-tre eo deuet stumm al lizherennoù da vezañ.
Lizherennoù ar skritur sinhalek
Ar vogalennoù
Er renkad kentañ e vez gwelet stumm distag ar vogalennoù, da lâret eo pa vezont implijet o-unan hep kensonenn ebet diraze. War-lerc'h e vez diskwelet e ruz stumm stag pep vogalenn implijet gant al lizherenn silabennek diazez "k(a)".
Ar c'hensonennoù
Setu roll al lizherennoù silabennek diazez renket hervez ar c'hensonennoù:
Gwelet ivez:
Abugida
Devanagari
Liammoù diavaez:
Omniglot.. Lec'hienn dispar diwar-benn an doareoù-skrivañ (e saozneg)
Al lizherenneg sinhalek
Sinhalek |
2681 | https://br.wikipedia.org/wiki/Skritur%20taiek | Skritur taiek | N'eo ket ar skritur taiek (ตัวอักษรไทย) ul lizherenneg met un abugida evel an holl doareoù-skrivañ diorroet war padrom an devanagari. Implijet e vez evit skrivañ an taieg (ภาษาไทย) dreist-holl.
Savet e oa ar skritur taiek war diorroadur ar skritur skritur hen-khmerek (อักขระเขมร) tro-dro 1283 gant ar Roue Ramkhamhaeng ar Meur (พ่อขุนรามคำแหงมหาราช) hervez an hengoun.
Er skritur ez eus 44 kensonennel (พยัญชนะ) ha 28 lizherenn vogalennel(รูปสระ) ha 4 sin ispisial evit an tonennoù(วรรณยุกต์).
Ne ra ar skritur taiek diforc'h ebet etre lizherennoù bras (lizherennoù pennañ) ha lizherennoù bihan. Ouzhpenn-se e vez skrivet peurliseañ hep troc'h ebet etre ar gerioù, met n'eo ket diazetoc'h da lenn ha da gompren abalamour da se rak unsilabennek eo kazi an holl gerioù e taieg. An troc'h a dalvez da diskwel emañ achu ur frazenn.
Bez' ez eus ivez sifroù taiek (ตัวเลขไทย), met aliesoc'h-aliesañ e vez implijet ar re arabek (ตัวเลขอารบิก)
Roll al lizherennoù
Ar c'hensonennoù
Bez ez eus 44 c'hensonenn en holl oc'h ober dave da 21 sonenn disheñvel abalamour ma'z eus lizherennoù evit gerioù o tont eus ar sañskriteg hag ar paleg (pali) a vez distaget heñvel ouzh lizherennoù all e taieg. Talvoudus int ivez ober an diforc'h etre gerioù kenson.
Isrannet e vez ar c'hensonennoù e tri rumm hervez tonenn ar silabenn: izel (L), etre (M) hag uhel (H)high.
Evit sikour an dud o teskiñ skrivañ e vez roet un anv ispisal da bep lizherenn, da skouer al lizherenn ข a vez graet outi kho khai (ข ไข่), rak kho a zo ar sonenn a vez skrivet ganti ha khai (ไข่) a zo anezhañ ur ger boutin ("vi") a grog gant an hevelep son.
Div gensonenn (kho khuat and kho khon)ne vez ket implijet ken, marteze a-walc'h peogwir pa voe savet ar mekanik-biskrivañ taiek kentañ gant Edwin Hunter McFarland e 1892 ne oa plas ebet evit an holl lizherennoù ha nueze e oa bet kuitaet div anezhi.
Meur a gensonenn a vez distaget en un doare disheñvel hervez ma c'hoarvez e penn, e kreiz pe e dibenn ur silabenn evel m'emañ diskwelet en daolenn a-is.
Lizherennoù kevrennek (kensonenn+vogalenn) e rumm ebet.
Ar vogalennoù
Diskwelet e vez peseurt vogalenn a rank bezañ distaget gant pep lizherenn silabennek diazez dre ouzhpenn outi sinoù ispisial a reer vogalennoù stag oute.
Treuzskrivet e vez amañ lizherennoù ar skritur taiek hervez ar Sistem Roueel.
Skrapòu
Amañ e vez diswelet pep skrap staget ouzh ar gensonenn kor kai.
Sinoù all
Gwelet ivez
Abugida
Taieg
Devanagari
ISO 11940 - romankadur al lizherenneg taiek
Liammoù diavaez
Omniglot. Lec'hienn dispar diwar-benn an doareoù-skrivañ (e saozneg)
Virtual Thai Keyboard
Taiek |